ENCYCLOPEDIE

VAN

NEDERLANDSCH-INDIË.
 ENCYCLOPEDIE
I

NEDERLANDSCH-INDIE
MET MEDEWERKING VAN

VERSCHILLENDE AMBTENAREN, GELEERDEN EN OFFICIEREN

SAMENGESTELD DOOR

P. A. van der LITH en Joh. F. SNELLEMAN

HOOGI.EERAAR A/l) kIjKS-UNIVERSITEIT TB LEIDEN DIRECTEUR VAN HET MUSEUM VOOR LAND- EN
VOLKENKUNDE TE ROTTERDAM.

DERDE DEeI:
NAAKTSLAKKEN — SOEKAPOERA.

'S-GRAVENHAGE — LEIDEN
MARTINUS NIJHOFF — E. J. BRILL

CENTRALE BOEKERIJ
KON. INST. v. d. TROPEN
AMSTERDAM
BOEKDRUKKER!] voorheen E. J. lil; 11.L.
— LEIOEN.
 Het derde deel van de Encyclopedie van Nederlandsch-Indië, bevat-
tende de afleveringen 21 tot en met 30, is thans voltooid. Na het overlijden
van Prof. Van DER LITH schreef ik bij de 26ste aflevering het volgende:

„Tusschen het verschijnen van de vorige aflevering en van deze ligt

een droevige gebeurtenis. De Encyclopedie verloor haren oprichter, haren

redacteur, die met helder hoofd en vaste hand van den beginne af de uitgaaf
heeft geleid.
„Het overlijden van Mr. P. A. VAN DER LITH is een groot verlies —
ook in deze kleine redactie. Zijne veelomvattende kennis en groote belezen-
heid, die zijn werk gewoonlijk tot iets voortreffelijks maakten, stelde hij
onbekrompen ter beschikking van de Encyclopredie in haren geheelen omvang.
En met eene beminnelijkheid die zeldzaam dreigt te worden, wist hij de
moeilijkheden van velerlei aard en betcekenis, waaraan een boek van zoo
wijde strekking en van zoo beperkten omvang zich telkens stoot, uit den
weg te ruimen.
„Dat Prof. VAN DER LITH de thans naderende voltooiing van de Ency-
clopedie niet heeft beleefd, betreuren zij vooral die weten hoe lief hem dit
werk was. De redactie die het voortzet en ten einde hoopt te brengen, ziet

in een waardige voltooiing der „Encyclopaeclic van Van der Lith" een daad
van piëteit.

„Zij rekent bij hare niet gemakkelijke taak op Veler hulpvaardigheid".

Die hulp — het wordt met dankbaarheid erkend — is mij niet ont-
houden; velen van de oude medewerkers, wier namen reeds in de beide voor-
afgaande deelen werden vermeld en een aantal nieuwe medewerkers, wier
namen de lijst in dit derde deel hebben uitgebreid, voldeden welwillend aan
het verzoek om eene bijdrage, zij 't ook vaak niet zoo spoedig als redactie
en uitgevers gewenscht hadden.
 VI

Anderen zonden hunne opmerkingen in naar aanleiding van de reeds

verschenen afleveringen en beantwoordden zoodoende het in een voorbericht
van het voorafgaande deel neergelegd verzoek der redactie om verbeteringen
en aanvullingen, bestemd om te worden opgenomen in een supplement. Met
nadruk wordt het verzoek om toezending van addenda en corrigenda hier
herhaald.
I Tet is vooral de omvang van de letter S die noodzakelijk heeft
gemaakt deel lil bij het woord SOEKAPOERA te doen eindigen. Het
vierde deel zal nu het slot van deze letter en de nog volgende
letters bevatten, zoomede het supplement en het reeds in deel I toe-
gezegde alfabetisch register, bevattende de namen van belangrijke per-
sonen en zaken die in het werk vermeld worden, doch waaraan geen afzon-
derlijk artikel is gewijd.
Vertrouwend op de blijvende sympathie der medewerkers voor de
..Encyclopredic van Van der Lith" gaat de redactie aan het vierde en laatste
deel beginnen.
JOH. F. SNELLEMAN.
 Lijst van Medewerkers aan het Derde Deel.

Jon. vax Baren, assistent a. cl. Polyt. School, Delft.

W ijlen A. A. van Bemmelen, Directeur der Diergaarde, Rotterdam.
Dr. J. F. van Bemmelen, Leeraar aan het Gymnasium, 's-Gravenhage.
Prof. Mr. L. W. C. van den Berg, Delft.
Mr. N. P. van den Berg, President der Nederlandsche Bank, Amsterdam.
Wijlen Dr. J. G. Boerlage, Onderdirecteur van 's Lands Plantentuin,
Buitenzorg.
Dr. J. L. A. Brandes, Ambtenaar voor de beoefening van Indische
talen, Batavia.
Dr. C. L. van der Burg, Oud-geneesheer te Batavia, Utrecht.
r. S. A. de Clercq, Oud-resident van Ternate en van Riouw, 's-Gra-
venhage.
E. Engelenburg, 's-Gravenhag-e.
W. van Gelder, Oud-inspecteur van het ml. onderwijs, 's-Gravenhage.
W. F. Gerdes Oosterueek, Adjunct-commies van het Dep. van Kolo-
niën, 's-Gravenhage.
Prof. J. R. P. F. Gonggrijp, 's-Gravenhage.
Mr. G. J. Grashuis, Zeist.
Dr. M. Greshoff, Directeur van het Koloniaal Museum, Haarlem.
Prof. A. L. van Hasselt, Delft.
J. H. van Hasselt, jur. cand., Leiden.
Prof. Mr. J. E. Heeres, Delft.
J. van Hengel, Controleur B. B. met verlof, 's-Gravenhagr.
H. 't Hoen, Gouv.ts Veearts, Amsterdam.
Dr. R. Horst, Conservator aan 's Rijks Museum van Natuurlijke
Historie, Leiden.
Mevrouw Jac. L. van Houten —Boon, 's-Gravenhage.
 VIII

Dr. F. A. Jentink, Directeur van 's Rijks Museum van Natuurlijke

Historie, Leiden.
Prof. Dr. H. Kern, Leiden.
P. J. Kooreman, Oud-resident, 's-Gravenhage.
Wijlen Prof. Mr. P. A. VAN DER LITH, Leiden.
J. A. Loebèr Jr., Leiden.
C. J. van Lookeren Campagne, Leeraar aan de Rijkslandbouwschool,
Wageningen.
W. C. Muller, Beambte aan het Kon. Inst. v. d. taal- land- en
volkenkunde van Ned.-Indië, 's-Gravenhage.
J. B. Neumann, Resident v. d. Lampongsche districten, Telok Betong.
Mr. H. J. Nieboer, Zwolle.
J. F. Niermeyer, Leeraar aan het Erasmiaansch Gymnasium, Rotterdam.
W. C. NiEUWExnuYZEN, gep. Kolonel van het Indische leger, 's-Gra-
venhage.
Dr. J. C. C. W. van Nooten, Directeur der H. B. S., Brielle.
Prof. C. PoENSEN, Delft.
Dr. Pu. S. van Ronkel, Leeraar in de Malcische taal, enz. aan lul
Gymnasium Willem 111 te Batavia.
G. P. Rouffaer, Adjunct-secretaris v. h. Kon. Inst. v. d. taal- land-
en volkenkunde van Ned.-Indië, 's-Gravenhage.
G. A. N. Scheltema, Hoofdcommies bij het Dep. van Binn. Bestuur,
Weltevreden.
Jon. F. Snelleman, Directeur van het Museum voor land- en volken-
kunde en het Maritiem museum „Prins Hendrik", Rotterdam.
Mr. A. G. N. Swart, 's-Gravenhage.
Mr. W. C. Veenstka, oud procureur-generaal bij het Hooggerechtshof
van Ned.-Indië, 's-Gravenhage.
P. Vellema, Notaris te Bandoeng, met verlof te 's-Gravcnhage.
Prof. Dr. Max Weber, Eerbeek.
Prof. Dr. F. A. F. C. Went, Utrecht.
Prof. Dr. H. V. Wijsman, Leiden.
 N.
NAAKTSLAKKEN. Zie GASTEROPODEN.
NAAMGEVING. Gcslachts- of familienamen
zijn bij de inlanders van Ned.-Indië niet in ge-
bruik; waar zij door hen gevoerd worden is dit
het gevolg van Europeeschen invloed, zooals bij
ml. Christenen in de Minalmsa en op de Moluk-
ken en bij enkele volken van de eilanden in het
Z.O. van den archipel, waar Portugeezen zich ves-
tigden. Die familienamen zijn dan ook aan Europee-
sche talen ontleend; zij missen echter de vastheid
van onze „vannen", daar zij, althans nog kort gele-
den, in de Minahasa niet zelden voor een ande-
ren verwisseld werden. (Zie Wilken T. B. G. XXII,
bl. 364)-
Op Java ontvangt het kind gewoonlijk zijn
naam op den 3<len dag na de geboorte; in den
regel geschiedt dit op feestelijke wijze, in eene
bijeenkomst van desagenootcn (sedekah) en wordt
de naam veelal door den vader bepaald, die echter
de goedkeuring van de ouderen onder de aanwezigen
inroept. Bij de keuze van den naam wordt vaak
willekeurig te werk gegaan; zij is niet zelden van
allerlei omstandigheden afhankelijk, zooals van
het lijden der moeder, huiselijke moeilijkheden
enz.; soms wordt eenvoudig de pasar- of week-
naam van den geboortedag van het kind geko-
zen; ook worden wel weinig kiesche benamingen
aan een kind gegeven. In den regel echter ont-
vangen de kinderen de namen der grootouders,
wanneer dezen nog in leven zijn. De hier bespro-
ken „kindernaam" is gewoonlijk in overeenstem-
ming met den stand der ouders; bij gewone Ja-
vanen Polynesisch, zooals Sidin, Sariman; bij
aristocratische familiën Hindoenamen. Kinderen
van hadji's of andere vromen ontvangen wel namen
van den profeet of van Moslcmsche heiligen, soms
zeer verbasterd, zooals Boebar voor Aboe Bakr.
Bij Poensen t. a. p. vindt men een lijst van talrijke
Javaanschc mannen- en vrouwennamen.
Ofschoon deze kindernaam door den Javaan op
lateren leeftijd gewoonlijk voor andere namen ver-
wisseld wordt, schijnt hij echter volgens sommi-
gen een vaster kenmerk opteleveren dan de later
aangenomen naam, zoodat het Kon. Besl. tot uit-
voering van de agrarische wet (St. 1872 n°. 117,
art. 2) den inlander, die agrarisch eigendom ver-
langt, voorschrijft in zijn verzoekschrift optegeven
den naam, welken hij als kind heeft gedragen.
Die naamsverwisselingen komen bij verschillende
gelegenheden voor. Wij zwijgen van de zoodam-
gen die dienen moeten om der politie het spoor
bijster te maken; ook bij het verlaten van eene
desa zonder zulke redenen neemt de Javaan wel
een nieuwen naam aan. Bij de gewone desa-Javanen
is echter de voorname reden om van naam te ver-
anderen de geboorte van het eerste kind, 'tgeen
111
kar au anaq „geheeten naar zijn kind" genoemd
wordt. In dit geval toch worden de ouders naar
dat kind genoemd, met bijvoeging voor den vader
van I'aq (Bapaq, vader) en voor de moeder van
Boq (Emboq, moeder), zoodat de man, die vroe-
ger b. V. Sidin heette, nu „Paq-Sariman" genoemd
wordt. Als regel blijven de ouders nu dien naam
voeren, en heeft de geboorte van latere kinderen
daarop geen invloed; sterft echter het eerste kind,
dan neemt in Midden-Java de vader ziJD kindernaam
weder aan; in 0.-Java wordt dan de naam van het
2C kind aangenomen of behoudt hij den naam van
het gestorven kind, als er geen 2° kind geboren
wordt. Soms wordt de naam van een kind veranderd,
ten einde dit aan slechte invloeden te onttrekken,
als het b. v. sukkelt en ziekelijk is en dan nemen
de ouders dien nieuwen naam tevens als oudernaam
aarr. Ook op lateren leeftijd verwisselt men om die-
zelfde reden ook wel van naam, wanneer men
b. v. met allerlei tegenspoed heeft te kampen, en
dan door naamsverwisseling daaraan hoopt te ont-
komen. Voorts geschiedt het ook wel dat een pas
gehuwde man, die zich in de woning zijner schoon-
ouders vestigt, van dezen een naam ontvangt, ten
teeken dat hij hen volgt.
Een aanleiding om een anderen naam aante-
nemen ligt in verandering van rang en stand.
Terwijl het zelden schijnt voortekomen dat men bij
vermindering in rang zijn kindernaam weder aan-
neemt, zoo is het algemeen gebruikelijk bij op-
klimming in rang van naam te verwisselen en is
het zelfs niet behoorlijk dit natelaten. Het gebruik
geeft aan, welke namen voor den nieuwen rang
passend zijn; de Soesoehoenan en de Sultan nemen
bij hunne troonsbeklimming de sedert lang vast-
gestelde namen aan (zie VORSTENLANDEN);
ri zullen namen kiezen, in verband met
hunne waardigheid, en aan hel Kawi, of wat daar-
voor gehouden wordt, ontleend, zooals Sastra Adi-
ningrat, Tjakra Negara, Soeria Winata. Mindere
ambtenaren, zooals patilis ofwedana's, kiezen weder
andere Kawi-namen '). Andere personen van hoo-
ien stand vervangen ook wel hun kindernaam door
een naam aan hun geboorte-desa ontleend, met bij-
voeging van den titel Kjahi, zooals Kjahi Madja.
Geestelijken en hadji's leggen hunnen Arabischen
kindernaam niet af, maar voegen daarbij dikwijls
den naam van een Moslemschen geleerde of heilige,
zooals Mohammad Idris; eenigen onder hen voe-
ren echter ook Hindoenamen, zooals Prawiranata,
i) Bij Gouv. Bcsl. is bepaald dat ml. hoofden
niet van naam mogen veranderen zonder toe-
stemming van den Gouv.-Gen. liet hoofd van
gew. best. geeft inlichting omtrent de beteekenis
van den nieuwen naam.
I
2 N \ OMGEVING.

Adi Widjaja. Tot het Christendom bekeerde Ja- dert, dan wordt voor een nieuwen tak door de
vanen nemen in den regel bij den doop naast gezamenlijke hoofden een nieuwen galar gemaakt,
den ouden naam een tweeden aan; dikwijls, of- die galar boeatan (gemaakte galar) heet, en
schoon niet altijd, een bijbclschcn of Europeeschen eveneens erfelijk is en dus poesaka wordt. Gewoon-
naam. lijk voeren alleen volwassenen den galar poesaka,
Voor Soendaneezen en Madoereezen geldt in maar het komt toch voor, dat een tijdelijk onge-
hoofdtrekken hetgeen omtrent de Javanen is op- bruikte galar gegeven wordt aan het kind, dat er
gemerkt; bij eerstgenoemden wordt de oudernaam den erfgenaam van zijn zal. De galar poesaka mag,
aan den kindernaam toegevoegd en vervangt op straf van boete, door niemand gedragen worden
dezen niet.
Bij de Atjehers geschiedt de naamgeving
die er geen recht op heeft; — daarbij moet echter
worden opgemerkt dat een galar, die in de eene
meestal eerst na den kraamtijd van 44 dagen en negari „poesaka" is, dit in eene andere weder niet
zonder veel plechtigheid. De teungkoe raadpleegt is en daar dus wel als galar imbauan wordt aan-
een boekje voor de bepaling der namen; vóór genomen. Behalve de panghoeloe hebben ook de
dien tijd worden de kinderen met namen aangeduid andere waardigheidsbekleeders: manti, doebalang
die algemeen en nietszeggend, — soms vrij tri-
viaal zijn, maar welke toch voor velen de eenigen
en mrrlirn, recht op een galar poesaka.
behalve de galar poesaka kent de Mcnangka-
zijn, waarbij zij hun leven lang genoemd worden. bauer nog als titel de galar moeda '). Wan-
Verscheidene Atjehers doen het zonder de Arabi- neer meerdere personen, tot dezelfde familie behoo-
sche namen door den teungkoe gegeven, en hebben rende (kamanakan) volwassen zijn, en een hunner
in plaats daarvan slechts namen aan het dagelijksche den galar poesaka heeft, nemen de anderen een
leven of aan liet uiterlijk ontleend. Opzettelijke galar aan, die slechts daardoor van den erfelijken
verandering van eenmaal gegeven namen uit bijge- galar verschilt, dat de titel „datoeq",— die alleen
loovige drijfveeren komt bij hen niet voor. Zie een den panghoeloe toekomt, — daarin niet voor-
lijst van gebruikelijke Atjehsche persoonsnamen komt. Niet zelden worden zelfs geheel verschil-
bij Snouck Hurgronje, De Atjehers, Dl. I, bl. 501. lende galar's aangenomen; een en ander moet
Bij de Men all gkabauer s wordt eveneens echter geschieden in overleg met de familie-hoofden
spoedig na de geboorte, in den regel, in overeen- en bij gelegenheid van een feest. Eindelijk neemt
stemming met de Moslemsche wet, op den 7< ;l dag ook de panghoeloe limbogo (iemand die den titel
aan het kind een naam gegeven, de nama ketè van panghoeloe eershalve verkreeg) een galar aan,
(ketjil), waarover zie MENANGKABAUERS, die echter niet erfelijk is, en niet met den galar
Dl. II bl. 491. Deze naam is een echte „kinder- poesaka eensluidend mag zijn.
naam, daar men hem eigenlijk alleen als kind De galar's, die uit een praedicaat en omschrij-
draagt; in de I. Kota's en Tanah-Datar bestaat ving bestaan, zijn over het algemeen zeer hoog-
echter de gewoonte, dat men dien naam ook als vol- dravend, zoodat zelfs praedicatcn als: soetan,
wassene behoudt, tenzij men als hoofd aanspraak maharadjo, radjo bagindo, niet zelden voorkomen.
op een bepaalden galar heeft. Die kindernaam wordt Zij bewijzen echter volstrekt niet den hoogen rang
ook meermalen voor een anderen verwisseld; vader van hem die ze voert, daar ze dikwijls door lieden
en moeder worden, wanneer zij geen litel-galar uit het volk gedragen worden. Zooals boven reeds
bezitten, na de geboorte van een kind met den werd gezegd, duidt alleen het praedicaat „datoeq"
naam van hun eerstgeborene aangeduid; ook wor- aan, dat de drager een hoofd is. In de kuststre-
den grootvaders wel naar den kleinzoon, ooms naai- ken van Sumatra echter wijzen de praedicaten
den neef genoemd. Dit is de gala imbauan inderdaad op hongeren of lagcren adelstand, zooals
(van imbau, toeroepen). Ook wordt iemand radja, soetan, marah, magek en hebben de dragers
niet zelden met den gala kiasan (van het Arab. op bijzondere eerbewijzen aanspraak.
qyas, hier als „toespeling" gebruikt) aangeduid, In I.cbong heeft de kleine man geen galar; deze
die een bijnaam is, ontleend aan beroep, uiter- komt alleen toe aan de hoofden, en gaat over op
lijk, lichaamsgebrek, zooals „de schele", enz. den opvolger in de waardigheid.
In deze gevallen heeft „gala" of „galar" de betee- Bij de Ba taks wordt de galar in verschillende
kenis van „naam"; de beteekenis der hoogere galar's streken eveneens gedragen, waarschijnlijk ten ge-
kan echter het best door „titel" worden terugge- volge van Maleischen invloed. Het onderscheid
geven. Met name is dit het geval met den galar tusschen den galar poesaka en moeda bestaat daar
poesaka, de galar, die in elke familie erfelijk echter niet; de laatste komt uitsluitend voor, wordt
is. In elke familie van een soekoe toch is een galar naast den gorar danak (= nama kètè) gebruikt,
poesaka, die door haar hoofd (panghoeloe) gedra- en bestaat eveneens uit een praedicaat (gewoonlijk
gen wordt en dus onveranderlijk aan die betrek- dja, verkorting van en een lagere titel dan radja)
king verbonden blijft '). Oorspronkelijk ging hij en een omschrijving. Ook personen uit lagere
over op den oudsten neef (zusterszoon); thans standen voeren bij hen een galar. De hoogere
komt hij toe aan hem, die als panghoeloe geko- standen en vooral de naasten van den vorst ver-
zen wordt. Ook de poetjoek (panghoeloe poetjoe'a',
het hoofd van de oudste der familiën in de soekoe, 1) De Hr. Mansveld maakt onderscheid tus-
die een negari bewonen) heeft als zoodanig een schen galar berpangkat, die aan een per-
vasten galar, die van den cencn titularis op den soonlijke waardigheid verbonden is, en ga 1 at-
anderen overgaat. Wanneer de families zich uit- po esaka nan moeda, die door lang gebruik
breiden, zoodat het getal panghoeloe's vermeer- in de familie erfelijk, door niemand dan door den
naasten erfgenaam gedragen mag worden, doch
1) In sommige streken worden echter de galar's geen waardigheid aanduidt. Galar boeatan
om beurten door de poetjoeks of de panghoe- is volgens hem de galar, die gegeven wordt als
loe's der families gedragen; heeft iemand dan er geen galar poesaka in de familie vacant is en
cenen galar gedragen, dan voert de opvolger bij feestelijke gelegenheden wordt toegekend aan
den 2en en diens opvolger den 3™. hem die nog geen galar kiasan of imbauan heeft.
 NAAMGEVING. 3

wisselen den galar op lateren leeftijd, bij het aan- deel niet, wel o. a. bij de Menangkabauers. Bij
vaarden eener betrekking, een huwelijk, enz. (gorar sommige volkeren meent men dat het noemen van
magodang of gorar haradjaan), waarbij eigen naam of dien van verwanten onheil zal baren
dan een ander praedicaat, zooals baginda, soetan (zie PA MALI); bij de Toradja's van Posso meende
gebezigd wordt; het erkennen van een hoogeren men zelfs dat het opschrijven van den naam (d.
galar gaat altijd met een kostbaar feest gepaard. w. z. den eigenlijken, niet den pompeindo, den
Het praedicaat van den galar blijft veelal in het tweeden naam) den dood van den genoemde zou
geslacht voortbestaan, met dien verstande dat het ten gevolge hebben, omdat degene, die den naam
een geslacht overspringt en dus niet op den zoon, uitsprak, de ziel van den genoemde zou mede-
maar op den kleinzoon overgaat. nemen (Med. Ned. Zend. XLII, lil. 61).
Wat overigens de naamgeving bij de Bataks Bij de Arabieren kent men den voornaam,
betreft, zoo geschiedt deze eveneens eenige dagen 'ism, die kort na de geboorte gegeven wordt, en
na de geboorte van het
kind; is het eerste kind den familienaam, nis bah, nasab. De eerste wordt
een jongen, dan geeft de moeder, de moedcis bij de besnijdenis gegeven; de jongens worden
broeder of diens vrouw den naam, anders de tante daarbij incest naar den Profeet genoemd, of naar
van vaders kant; de volgende kinderen ontvangen leden van zijn geslacht, zijne metgezellen of wel
dien van vader en moeder. Om nategaan of de krijgen zij namen met Abd (dienaar) samenge-
gekozen naam passend is, wordt het lot geraad- steld, zooals Abdallah. Zie MOIIAM MEDAAN-
pleegd; naarmate van het even of oneven getal SCHE GELOOFSLEER. Meisjes krijgen namen
van rijstkorrels, die men in de hand neemt (zie naar- de vrouwen of de andere vrouwelijke familie-
Wijngaarden, bl. 319) wordt de gekozen naam leden van den Profeet, of wel namen die aandui-
behouden of een andere genomen. Volgens genoem- den dat zij bemind of gezegend zijn, of namen
den schrijver is het bij de Karo-Bataks ongeoor- van bloemen, enz. De Profeet heeft trouwens de
loofd kinderen te noemen naar den naam van ouders aanbevolen om hunne kinderen „schoone
bloedverwanten. Ook de Bataks noemen zich, wan- namen" te geven. De familienaam, die van vader
neer zij een kind gekregen hebben, bij voorkeur op zoon overgaat, wordt afgeleid van de plaats
naar hun eerstgeborene, met bijvoeging van van herkomst (b. v. al Ilabsjï), den .-.tamvader of
amang, inang, opa ni, ma ni of pan en nan of den stam (zooais al Hasjiini, ai Qoraisji):
afkortingen daarvan.
— dik-
wijls ook naar het beroep van den stamvader. Niet
Het aannemen van den naam van den eerstge- zelden worden 2 geslachtsnamen tegelijk gedragen,
borene door de ouders komt overigens bij verre- t. w. die van de familie en van den stam, waartoe
weg de meeste stammen voor, die den Archipel men behoort. Bovendien voert de Arabier ook nog
bewonen, de Boegmeezen en Makassaren, de Dajaks, de konjah of „oudernaam"; voor een man be-
enz. en is ook bij de stamverwante Howa's op staande uit den naam van zijn kind met bijvoe-
Madagascar gebruikelijk 1). Bij de Arfakkers en ging van Aboe, of wel dien van zijn vader met
op de Kei-eilanden zou men echter zijn eer- bijvoeging van Ibn (bin), zooals Aboe 'Abdal-
sten naam voortdurend behouden. Bij de Savoe-
neczen wordt tusschen echte en onechte kinderen
lah, Ibn Mohammed; — voor eene vrouw den
naam van hare dochter, met bijvoeging van O mm,
onderscheid gemaakt, daar de eersten den naam zooals Omm Fatimah. Eindelijk is bij hen ook
des vaders, de anderen dien der moeder als bijnaam gebruikelijk de laqab of bijnaam, die ook bij
ontvangen; het is daardoor mogelijk geslachts- de Maleiers bekend is, zooals Noer ad-din. Zie
lijsten der familién vasttestellen, waarop de Savoe- V. T. E. Colebrooke: On the proper names of
neezen zeer gesteld zouden zijn. the Mohammedans, Journal R. As. Soc. Xcw Ser.

'
Even als bij de Bataks wordt ook bij de Dajaks XI, 1879, bl. 171-
en Amboneezen het lot over den naam geraad- Onder de Chineezen heerscht algemeen de
pleegd. Bij de eerstgenoemden worden stukjes gewoonte om jonge kinderen, zoodra zij voldoende
rotan, die ieder een naam ontvangen, in een kom zijn opgegroeid om naar een naam te gaan luiste-
met rijst geplaatst en de moeder moet daaruit een ren, er eencn te geven, die aan iets vcrachlelijks,
stukje grijpen waarvan de naam aan het kind of aan een waardeloos wezen of voorwerp doet
wordt gegeven. Bij de Amboneezen, evenals op denken, b.v. vloo, weegluis, bedelaar, opvaagsel,
de Aroe-eilanden, Babber, Kisser, enz. geeft de aardappel, dolle hond, enz. De naam klinkt des
vader het kind een naam, en legt het daarna aan te leelijker' naarmate men het kind meer vertroe-
de borst der moeder; als het kind dan zuigt is telt. Het zijn de moeders, die zulke namen uit-
de naam passend, anders beproeft men het met denken, in het denkbeeld aldus kwade geesten,
een anderen, zoolang tot het kind de borst neemt. die er steeds op uit zijn den mensch te treffen
Bij verscheidene volksstammen van den Archi- in wat hem het dierbaarst is, in den waan te
pel heeft men er een afkeer van bij zijn naam ge- brengen dat het kind door de ouders niet wordt
noemd te worden, 't geen verband schijnt te houden op prijs gesteld, en dus alle aanleiding om het
met de algemeen heerschende begrippen omtrent kwalen en ziekten Ie bezorgen vanzelf vervalt.
animisme; het wordt daar als zeer ongepast be- Dien eersten naam behoudt het kind door zijn
schouwd, iemand naar zijn naam te vragen en ganschc jeugd heen, ja zelfs onder intieme be-
wanneer de inlander, zooals voor de Gouv. recht- kenden tot het einde zijns levens. Daarnevens
banken, verplicht wordt zijn naam optegeven, zal echter bezit iedereen een z.g. „melknaam", hem
hij toch nog zooveel mogelijk vermijden, op de reeds enkele dagen na de gehoorte gegeven, en
desbetreffende vraag een direct antwoord te geven die als de werkelijke persoonsnaam beschouwd
door b. v. te verzoeken dat een ander dien opgeve, wordt. Veelal is hij zeer schoonklinkend, daar het
of door te antwoorden: men noemt mij zoo en j denkbeeld heerscht, dat hij het kind de zegenin
zoo! Bij Javanen en Maleiers bestaat dit vooroor- gen zal brengen die hij uitdrukt. Om een paar
voorbeelden te noemen: Groei van Geluk: Ver-
1) Over de vermoedelijke aanleiding daartoe meerdering van Levensjaren; Wijsheid en IJver,
zie Wilken t. a. p. bl. 371. enz. In den regel bestaat de melknaam uit twee
4 NAAMGEVING. — NAGELEN (KRUID-), NAGELCULTUUR.
woorden ; doch namen van één woord zijn volstrekt werd naar Cambodja en Java gebracht door Boed-
niet zeldzaam. Vaak wordt voor de naamgeving dhistische emigranten of zendelingen uit de stre-
de waarzegger geraadpleegd. Deze onderzoekt of ken die thans de Northwestern Provinces en het
er in het levenslot van het kind invloeden van Westelijk deel van Bengalen uitmaken. Het komt
een of meer der Vijf Elementen, waaruit het heelal op Java voor op enkele moeilijk te ontcijferen
is opgebouwd, ontbreken, ten einde dan te bepa- steenen en op eenige Boeddhistische godenbeelden,
len of er ook een naam dient gekozen te worden o. a. van Singasar'r en van Toempang afkomstig;
die, in geschreven vorm, het teeken bevat dat in vergelijking met de Kawi-opschriften zijn de
die ontbrekende elementen voorstelt. Nagarl-opschriften zeer gering in aantal; klaar-
Opmerking verdient, dat men den melknaam blijkelijk is het Nagarï nooit op Java inheemsen
zooveel mogelijk geheim houdt, met het doel de geworden, evenmin als in Cambodja, waar het
booze gecsterr niet op den drager opmerkzaam te getal Nagarl-inscripties even klein is. (Vergel.
maken. Deze gewoonte vervalt eenigszins als de Letterschrift, 11, bl. 404).
eigenaar volwassen is, en dus in het volle genot NAGASAREH. Mad. Zie NAGASARI.
van zijn weerstandsvermogen tegen booze geesten NAGASARI. Mal. lav., Soend., Mak. en
is gekomen; immers men ziet den naam dan zonder Boeg.; NAGASAREH,'kEMBANG DJEPOEN,
schroom op visitekaartjes en in briefwisseling bezi- Mad.; NAGAPOESPA en NAGAKOESOEMA,
gen. Kinderen mogen echter den melknaam hunner ook Jav.
ouders nimmer noemen of schrijven, op straffe 1. Acacia Farnesiana Willd., fam. Ltguminosat,
van voor hoogst oneerbiedig te worden aange- onderfam. Mimoscae. Heester of kleine boom met
zien. Orthodoxe lieden breiden dit verbod zelfs welriekende heldergcle bloemhoofdjes, overal tus-
uit tot de namen van grootouders, vadersbroeders schen de keerkringen voorkomend, doch vooral
en andere familieleden wien men eerbied en in gekweekten toestand. Het hout is zeer hard;
onderdanigheid verschuldigd is. de bloemen zijn om den aangenamen geur zeer
Zwakke kinderen versterkt men vaak, door hun gezocht. De schors zweet gom uit; de onrijpe
een naam te geven als Steen, Rots, Hamer, IJzer, peulen hebben een kleverig sap.
enz. Algemeen ook heerscht het gebruik om in- 2. Afesuaferrea /.., fam. Guttiferae. Schoone, niet
geval van ziekte of tegenspoed den melknaam hooge boom, in tropisch Azië zeer verspreid, maar
door een anderen te vervangen, op grond dat hij niet in groot getal voorkomend. Het fijnvezelige
getoond heeft geen geluk te brengen. Zulk een taaie zware hout is eene der hardste houtsoorten
naamsverandering vindt veelal plaats in overleg van Indiié. en wordt tot de zg. ijzerhouten ge-
met een waarzegger, of na raadpleging van een rekend en voor meubelen en gereedschappen ge-
godheid. bruikt. De geurige bloemen dienen in zalven
De noodzaak om den eigennaam (mia"~) ge- (bob o ré); met de meeldraden vult men wel kleine
heim te houden heeft de noodzakelijkheid doen kussens (bantal). Behalve I en 2 worden op Java
geboren worden om het individu aan te duiden ook eenige Euginia-sooxtem als nagasari aan-
door eene omschrijving, m. a. w. door een naam geduid.
die zijne meest in het oog loopende karakter- NAGELEN (KRUID-), NAGELCULTUUR.
trekken uitdrukt of heet uit te drukken. Zulk eene De kruidnagel of Caryophyllus (C lov e, Eng.;
ho bestaat vaak uit één, in verreweg de meeste Clou de girofle, Fr.; Ge wiirzn elk e, D.;
gevallen echter uit twee woorden of letters, met Boenga lawang, Mal. 1); Tjengkèh, Laag-
schoonklinkende beteekenis. Vrouwen bezitten zulk Mal.; Polawa, meerv. Polavvanno in de Oelia-
een naam niet, evenmin als een z.g. dzi, een sers) is de bloemknop van den boom Caryo-
soort van bijnaam of titel, dien mannen bij hun phyllus aromaticus /.. (= Eugenia caryophyllata
huwelijk aannemen, en waaronder zij nog na hun T/11111//.), behoorende tot de Myrtaceeën, en vermoe-
dood worden vereerd. Geletterden noemen elkander delijk oorspronkelijk in de Noordelijke Molukken
veelal bij een zoogenaamden „bockennaam", een (Makian) tehuis behoorend. Het is, door het
pedanten bijnaam, die hun reeds bij den aanvang dichte, altijd groene loof, een fraaie boom, die een
hunner studiën door of in overleg met den school- hoogte van 30 tot 40 voet kan bereiken, doch
meester wordt toebedeeld. Ten slotte neemt men waar hij gekweekt wordt, gewoonlijk getopt en
bij intreding in den staatsdienst een „ambtsnaam" lager gehouden wordt om de nagels gemakkelijker
aan, die, evenals de dzi, in de meeste gevallen te kunnen plukken. De nagelboom heeft ietwat het
uit twee schoonklinkende woorden bestaat. voorkomen van een berk. De kruiswijs geplante ei-
Zie Poensen, lets over Jav. naamgeving, Med. vormige, stijve, eenigszins opstaande, 12 cm. lange
Ned. Zend. XIV, bl. 304; Mansveld, lets over bladeren zijn aan de oppervlakte en de stelen rood
namen en galars onder de Maleiers, T. Bat. Gen. getint; de bloemen, die de kleur van perzikbloesem
XXIII, bl. 442; Wilkcn, lets over naamgeving, hebben, groeien aan de uiteinden der takjes in
T. Bat. Gen. XXII, bl. 362; Wijngaarden, lets kleine trossen; de bloemknoppen bestaan uit een
over naamgeving bij de Karau-Bataks, Med. Ned. kelkbuis, gekroond met 4 tot een half-bolvormig
Zend. X.WVIII, bl. 31 1 en de werken aange- deksel gesloten witte bloemblaadjes, welke bij het
haald in de Handleid. voor de Volkenkunde van bloeien zich openen en dan dadelijk afvallen. Zoo-
Wilkcn en Plcyte, bl. 211 vlg. dra de blocmkroon begint te verwelken, wordt de
NAF. Zie OESOENG-ESANG. kelk eerst geel en dan rood; in volledigen staat
NAGA. Au. Men. Zie SANA.
NAGAKOESOEMA. Jav. Zie NAGASARI. 1) Ook wordt boenga lawan opgegeven. Zie
NAGAPOESPA. Jav. Zie NAGASARI. o. a. Reis n. h. O. gedeelte v. d. Ind. arch.
NAGARA. Zie NEGARA. door Reinwardt, Amst. 1858, bl. 465. Boenga
NAGARI-SCHRIFT. Het meest bekende der lawang of lawan worden ook de vrachtjes van eene
talrijke Indische alphabetten, thans het gewone CinnafftomufH-soort genoemd, zie Dl. I, bl. 559.
schrift voor Hindi en Mahratsch en ook 't meest Volgens Crawfurd's Dictionary heet de kruid-
gebruikelijke voor gedrukte Sanskriet-werken. Het nagel in de Molukken ook gaumedi.
 NAGELEN (KRUID-), NAGELCULTI l R. 5
hebben de bloemknoppen de gedaante van een klei- apotheek voorkwam, alsmede in de bloemen van
nen spijker of van een nagel. Wordt aan de bloem de Dianthus caryophyllus, de Duitsche Nelke. De
gelegenheid gegeven zich tot vrucht te zetten, dan nagelolie wordt in de chemische fabrieken gedes
zwelt het vruchtbeginsel onder aan den kelk err tilleerd uit de kruidnagels, of, zoo deze hoog in
ontwikkelt zich tot den moernagel ofAnthophyl- prijs zijn, uit de nagelstelen (Clove stalks
lus, eene vrucht van de grootte en den vorm eener Eng.; Griffes de girofle, Fr.) die voor da
kleine olijf, 2 —2'/.2 cm. lang en 6—lom.m. breed, doel (en ook ter vcrvalsching van de kruidnagels'
die veel minder olie bevat dan de bloemknop, en in den handel zijn; zij bevatten
5a D ('/o olie.
hoofdzakelijk tot voortplanting dient, doch ook wel Terwijl, naar het schijnt, de Noordel. Molukken
in suiker en wijn geconfijt wordt. In het midden het vaderland van den krtüdnagelboom zijn, werd hij
zijn deze moernagels gezwollen, naar beneden kort waarschijnlijk reeds voor de komst der Portugee-
gestecld, naar boven nog met de vier kelkslippen zen naar Ambon en de Oeliasers overgebracht,
gekroond; binnen den viuchtwand ziet men één tot welke eilanden jaren lang de teelt van den
groot zaad met hoornigc zaadlobben. De boom kruidnagel beperkt is gebleven. Wanneer de kruid-
wordt zoowel door zaden als door stekken voort- nagels het eerst naar Europa kwamen, is niet be-
geplant; hij draagt gewoonlijk eerst in het 12' jaar kend; het vroegste zekere bericht deze specerij
(soms reeds in het 8=) en kan een leeftijd van 75 betreffende, is dat van den Griekschen koopman
jaar en meer nog bereiken. In Ned.-Indie is de Kosmas Indikopleustes, die omstreeks 650 leefde.
nagelcultuur grootendeels een volkscultuur en wordt In de middeleeuwen waren zij zeer kostbaar en
aan de verzorging der planten weinig moeite be- zeldzaam, doch het gebruik nam snel toe na de ves-
steed; waar de boomen geregeld worden aange- tiging der Portugeezen in het Oosten. De beschrij-
plant wordt gezorgd voor schaduwboomen, zoolang ving van den boom op zijn natuurlijke groeiplaats
zij nog niet volwassen zijn, terwijl ook de bodem kon reeds in 1504 door Ludovico de Barthema uit
wordt schoongehouden. De geurigheid der nagels Bologna geleverd worden, en daarna, in 1521,d00r
neemt door de cultuur toe; van de wilde boomen Pigafetti, de metgezel van Magellacn. Naast het
(op de Philippijnen) zijn de bloemknoppen slechts monopolie van den notenmuskaat was het vooral
weinig aromatisch. de alleenhandel in kruidnagelen welke het bezit der
De kruidnagel is de nog ongeopende bloem, Molukken voor de Europeanen in vorige eeuwen
die van den boom verwijderd wordt vóór zij tot begeerlijk maakte, daar deze specerijen toen uit-
vruchtzetting overgaat; de oogsttijd is van Octo- sluitend op die eilanden werden verkregen en de
ber tot December. De nagels worden met de hand handel daarin groote voordeden afwierp. De 0.-I.
afgeplukt; de hooger hangende worden afgeschud Compagnie streefde spoedig naar het monopolie
of met kromme stokken afgeslagen, waarbij men van dit product, aanvankelijk door het sluiten van
zorgen moet de boomen niet te beschadigen, daar overeenkomsten met de inlandsche vorsten of be-
dit voor latere oogsten zeer nadeelig kan zijn. volking, waarbij bedongen werd dat de nagelen
Daarna worden zij op groote horden uitgespreid uitsluitend aan haar zouden worden afgestaan. Her-
en met bladeren bedekt, waarna men ze aan den haaldelijk werden deze overeenkomsten geschon-
rook van een zacht houtvuur blootstelt en vervol- den en om het monopolie te handhaven nam de
gens in de zon laat drogen; ten slotte worden ze Comp. haar toevlucht tot zeer strenge maatregelen ;
verpakt en verscheept. De aldus verkregen kruid- in de eerste plaats tot het uitroeien (extirpeeren)
nagelen zijn donkerbruin. Zij zijn zwaarder dan van de boomen op de eilanden, die niet direct
water en bestaan uit een steelvormigcn, ca. 12 mm. onder haar bestuur en toezicht stonden en waar
langen, onduidelijk vierkanten eierstok, twechok- dus de handel moeilijk viel tegentegaan. De eer-
kig, met talrijke eieren in elk hokje, 4 kleine ste „extirpatie-tocht" had plaats door de vloot
driehoekige kelkbladen, 4 bijna cirkelronde, tot van L'Hermite in 1625. Deze handelwijze, waar-
een hoofdje van ca. 4 m.m. over elkander gele- door der bevolking, zonder eenige vergoeding,
gen kroonbladen, talrijke meeldraden en een korten, groote schade werd berokkend, gaf aanleiding tot
door een vierhoekiger! wal omgeven stijl. (Eene verschillende opstanden, die door Demmer en De
monstrositeit met meer kelkbladen, is de beroemde Vlamingh met groote kracht, doch ook met groote
Indische „Koningsnagel" van Matjan, waaromtrent wreedheid, weiden gedempt. In 1652 werd een
Rumphius (11, bl. 11) een uitvoerig relaas geeft.) verdrag gesloten met Mandarsah, vorst van Ter-
Zij bevatten in talrijke, meest aan den omtrek bij nate, waarbij deze tegen zekere uitkeering toe-
elkander gezeten, groote klieren, alsmede in de stond dat alle nagelboomen in zijn rijk zouden
parenchymccllcn, 15—20% sterk riekende aethe- worden uitgeroeid, zoodat de nagelteelt beperkt
rische olie, die overigens in alle groene deelen van zou worden tot Ambon en de Oeliasers, evenals
den boom, met name de bladeren, voorkomt en die de notenteelt tot de Banda-eilanden; de Comp.
deze specerij zoo gezocht doet zijn. Door destillatie verkreeg daardoor het dubbele voordeel dat zij
wordt dan ook de bekende nagelolie (o 1eu m c a- alleen meester van den handel was en dat tevens
ryop h y 11 oru m) uit de bloemknoppen verkregen. de productie der specerijen zeer beperkt werd en
Deze olie is een belangrijk handelsartikel, dat in daardoor hooge prijzen bedongen konden worden.
de pharmacie (voor tandtincturen enz.) en de in- De extirpatie-tochlen werden nu geregeld gehou-
dustrie (o. a. voor zeep en reukwerk) velerlei toe-, den en daarvoor van de zoogen. hongi-tochten (Zie
passing vindt. Ook in de microscopie gebruikt aldaar) gebruik gemaakt, waardoor de productie
men nagelolie. Zij kan ook dienen als grondstof van de nagels aanmerkelijk beperkt en aan de be-
voor de fabriekmatige bereiding van vaniline. De woners der overige eilanden een voornaam middel
olie is zwaarder dan water; het hoofdbestanddeel van bestaan ontnomen werd. Doch ook in ge-
is een phenolachtig lichaam eugenol. Dit be- noemde eilanden, waar de bevolking verplicht was
standdeel komt ook in andere planten voor, zoo nagelen te telen en die tegen bepaalden prijs
in den wortel van de in Nederland inheemsche aan de Comp. te leveren, trad deze zeer hard-
plant Genm urbanum, die daarom dan ook eer- vochtig op. In verband met haar streven, het
tijds als nagelwortel {Radix caryophyllata) in de product door beperkte voortbrenging op hooge
6 NAGELEN (KRUID-), XAGELCULTUUR.

prijzen te handhaven, en waartoe zij soms een ge- door de Molukken bezeten, reeds verbroken. In
deelte van haren voorraad liet verbranden, werd 1770 werd de boom op Mauritius en Réunion,
de teelt binnen zekere grenzen gehouden, en nu in 1773 in Cayenne en eenige der Caraïben inge-
eens een verbod tot aanplanting gegeven, ja zelfs voerd, en omstreeks 1800 is hij van Mauritius
werden hier en daar plantsoenen uitgeroeid, —
terwijl dan later, als men voor te kleine oogsten
naar Zanzibar overgebracht. Tijdens de eerste
Engelsche inbezitneming der Molukken werden
vreesde, weder last tot aanplanting werd gegeven. nagelplantjes naar Penang uitgevoerd en de cul-
Was de Comp. bang voor een al te rijkelijken tuur aldaar ingevoerd. In vele dezer landen heeft
oogst, dan werd er dat jaar een bijzonder groote zij echter geenszins tot belangrijke resultaten ge-
hongi bevolen, en de tijd zóó gekozen, dat dié leid; op Réunion werden de kruidnagel-plantages
samenviel met den nagelpluk. De bevolking vond in 1879 door een cycloon vernietigd. Wel is
dan bij terugkomst al haar product tot moerna- de cultuur geslaagd op de eilanden Zanzibar en
gelen gerijpt en dus waardeloos. Vreemde sche- Pemba, aan Afrika's Oostkust, op 6° Z.B. De
pen werden voorts zorgvuldig uit de Molukken kruidnagelteelt wordt daar door de Arabieren ge-
geweerd. dreven op zeer groote schaal: ieder jaar komen
Toen na het herstel van Nederlands onafhanke- van Pemba 300.000 en van Zanzibar 100.000
lijkheid de Molukken, die in handen der Engelschen frasilas (van 35 lbs) kruidnagels, dus in het ge-
geraakt waren, weder in onze macht kwamen, heel 14 milliocn lbs, waarvan de helft naar Bom-
werd het monopolie der nagelen, thans ten bate bay verscheept wordt en de andere helft tusschen
der regeering, aldaar met angstige zorg gehand- Londen, Hamburg en New-Vork verdeeld wordt.
haafd, niettegenstaande de nagelcultuur reeds elders In den Archipel werd de cultuur tijdens het Eng.
was ingevoerd, zoodat zelfs, toen het traclaat van bestuur naar Benkoelen overgebracht en vandaar
Maart 1824 de vrije vaart in Ned.-Indië openstelde, over Sumatra verspreid; op Java wordt de nagel-
de Molukken daarvan uitdrukkelijk werden uitge- boom op enkele particuliere landerijen en op een
zonderd. Van der Capellen, die een bezoek aan erfpachtsland gekweekt.
de Molukken bracht, overtuigde zich van de ellende, Over het algemeen is de nagelcultuur in den
welke het gevolgde stelsel onder de bevolking Archipel niet bloeiend; de lage prijzen (in 1897
teweegbracht; hij maakte een einde aan de hongi- ƒl6 voor Benkoelen, ƒ2O voor Amboina, in 1896
err extirpatie-tochten en Hel der bevolking vrij voor beide gewesten ƒ18—20) dragen daartoe
de producten te kweeken, die zij zelve wilde telen bij, terwijl de plant in het eerste gewest door
(St. 1524 n°. 19:1 art. 163—165); de grondsla- ziekte geteisterd wordt, waaraan vele boomen
vernij, die de inboorlingen belette, hunne dorpen sterven. Ook is er in de Molukken zekere weer-
metterwoon te verlaten zonder toestemming dei- zin tegen de specerijenteelt en bestaat nog de vrees
hoofden of van het bestuur, zou worden inge- dat, als in de dagen van ouds, ook nu de Comp. zal
trokken. Zijne plannen tot verzachting van het komen en met wreedheid en plagerij der bevol-
lot der bevolking vonden in het moederland king het product weder zal afhandig maken. De
weinig bijval; de verplichte teelt en levering dei- uitvoer uit Benkoelen en Bintoehan bedroeg in
nagelen en de grondslavernij werden gehandhaafd, 1896 43, in 1897 486 pikols; uit Amboina 355
en geene andere dan Ncderlandsche schepen in en 2500 pikols. Op Java werd de oogst der erf-
de Molukken toegelaten (St. 1827 n°. 80): in af- pachtslanden over 1897 gerekend op 26 pikol
wijking van het beginsel der Comp. zou echter nagelen, en van 2 particuliere landerijen op 62125
naar hel verkrijgen van de hoogst mogelijke pro- kilogram. Als men bedenkt, dat de jaarlijksche we-
ductie gestreefd, en daardoor aan de bevolking reldproductie 6—B millioen kilogr. bedraagt, dan is
meer geldelijk voordeel verschaft worden. Bij de bel duidelijk hoezeer dit kostelijk product onzer
Reg. Kegl. van 1830 (art. 82) en 1836 (art. 70, „Specerij-eilanden" verwaarloosd is. Het is niet on-
106) werd bepaald dat zonder 's Konings machti- mogelijk, dat in de toekomst de kruidnagelteelt in
ging geen verandering in het stelsel mocht wor- de Molukken weder van beteekenis zal worden
den aangebracht; het Keg. Regl. van 1854 bevatte en het verloren terrein zal herwinnen. Dit is slechts
geen dergelijke bepaling, terwijl de wet van 8 eene kwestie van kapitaal en van energie. De
Sept. 1853 (St. 1854 n". 46) reeds het verbod Moluksche nagelen worden in den handel nog
van de vaart in de Molukken had opgeheven- steeds verkozen boven de Pemba-Zanzibar-waar,
een maatregel die weinig baatte, daar de vreemde en daar te lande schijnt het, dat de cultuur in
schepen, ten gevolge van de verplichte levering moeielijkheden zal komen wegens gemis aan arbeids-
der nagelen aan het Gouv., geen retourladingen krachten, zoodat in de toekomst op beter prijs voor
konden krijgen. (Zie I. A. Van der I.ith, Ned. dit product te rekenen is, en dat is wel de eerste
< 1.-Indië, 11, bl. 152). voorwaarde voor het herstel der nagelcultuur. Zoo-
Spoedig daarna werd ook daaraan een einde lang echter Zanzibar nog overproductie heeft en de
gemaakt err het geheelc stelsel opgeheven. Niet- prijzen zóó laag zijn dat het nauwelijks de moeite
tegenstaande de geringe betaling aan de bevol- van plukken loont, behoeft men op het verafge-
king, leverde de cultuur voortdurend aan het Gouv. legen Ambon niet aan concurrentie te denken.
verlies op, zoodat, naar men berekende, het pikol In IS9B is te Amsterdam en te Rotterdam eene
nagelen, dat in 1563 tegen ƒ16,12 5 verkocht werd. termijnmarkt voor kruidnagelen opgericht, hetgeen
der Regeering op ongev. ƒ4O te staan kwam. Bij reeds eene verlevendiging van den handel ten
St. 1563 n°. 169 werd de verplichte teelt en leve- gevolge heeft.
ring der nagelen met I°. Jan. 1864 afgeschaft, Door de ml. bevolking worden de nagels wei-
maar als overgangsmaatregel zouden tot uit. Dec. nig als specerij gebruikt; een eigenaardige tak
1868 de nagelen, die de bevolking vrijwillig in- van industrie, door sommige Christen-inlanders op
leverde, door het Gouv. tegen bepaalden prijs wor- Ambon uitgeoefend, is het nabootsen van allerlei
den aangenomen. Met dien datum staat de nagel- voorwerpen, huizen, schepen, enz., in kruidnagelen,
cultuur geheel buiten bemoeiing van het Gouv. waartoe de bloemknoppen, voordat zij gedroogd
Lang te voren was het natuurlijk monopolie, zijn, met dunne draden aan elkander worden ge-
 NAGELEN (KRUID-), NAGELCULTUUR.
regen. Ook plegen de Ambonsche dames uit kleu-
rige veertjes en plantenmerg kruidnagelboompjes
kunstig natebootscn.
Zie Van Gorkom, De 0.-I. cultures, II; bis-
schop Grevelink in Ind. Gids, 1881, I, bl. 796.
NAGHA. Alf. Men. /.ie SANA.
NAHUYS VAN BURGST. (HUIBERT GE-
RARD Baron) Geb. 28 Maart 1752 te Amster-
dam uit het huwelijk van C. de Saint Amant met
Mr. I. C. Nahuys. Na te Harderwijk gestudeerd
te hebben, promoveerde hij daar in Nov. 1803
na verdediging van een proefschrift: „De elïectu
pactionum et transactionum in jure criminali" tot
doctor in de beide rechten, oefende aanvankelijk
de rechtspraktijk te Amsterdam uit, doch vertrok
op het laatst van 1805 naar Batavia als Raad van
financiën en domeinen, behoorende tot de com-
missie van Elout en Grasveld. Daar deze Com-
missarissen-Generaal door Koning Lodewijk Napo-
leon werden teruggeroepen, keerde ook Nahuys
in 1807 naar het moederland terug; in 1809 werd
hij door den Koning weder naar Indië gezonden
om depêches aan Daendels overtebrengen. Deze
benoemde hem tot Commissaris en inspekteur der
wegen en posterijen en belastte hem daarna met
de administratie van een groot deel der houtbos-
schen, in welke betrekking hij zich op verschil-
lende wijzen verdienstelijk maakte en gelegenheid
vond twee inlandsche prinsen te redden, die op
last van Daendels ter dood gebracht zouden wor-
den. Bij de verovering van Java door de Engel-
sehen werd Nahuys, die zijne diensten aan den
Gouv.-Gen. Janssens had aangeboden, krijgsgevan-
gen gemaakt en naar Bengalen en vervolgens naar
Engeland gevoerd, waar hij verbleef tot hij in 1813
uit de gevangenschap ontslagen werd. In Nederland
teruggekeerd werd hein in 1814 opgedragen de
komst van Nederlandsche troepen op Java voortebe-
re'tden; schipbreuk en de latere politieke gebeurte-
nissen verhinderden zijn vertrek. Dij nam,als majoor
bij den staf van Chassé, deel aan den strijd tegen
Napoleon in 1815; daarna bood hij zich aan om
op eigen kosten naar Java te vertrekken ten einde
de spoedige komst van Comm.-generaal aantekon-
digen en voor de huisvesting, enz. der te verwach-
ten troepen te zorgen en bewees daarbij den lande
groote diensten. Zeer spoedig daarna werd Nahuys
tot resident van Djokjakarta benoemd, waar hij
weldra grooten invloed verkreeg, ook ten gevolge
van de omstandigheid dat een der door hem ge-
redde prinsen, Pangeran Pakoe alam, bij de min-
derjarigheid van den Sultan met het regentschap
belast was. Nahuys, die in 1818 tijdelijk als Com-
missaris van het Gouv. ter kust van Bornco op-
trad, was niet alleen te Djokjakarta maar ook te
Socrakarta met veel beleid werkzaam; in 1823
laadde hij echter het ongenoegen van den Gouv.-
Gen. Van der Capellen op zich, ten gevolge van
het aandeel dat hij in de landvcrhuur (Zie aldaar)
genomen had; hij verzocht zijn ontslag en ver-
trok naar Nederland doch keerde weldra naar Java
terug en werd in Aug. 1827 benoemd tot resident
in Soerakarta en commissaris in Djokjakarta. Mede
aldaar onderscheidde hij zich zeer tijdens den
opstand van Dipa Negara; na de beëindiging
daarvan werd hij mei Merkus en Van Seven-
hoven in commissie gesteld om de Javaansche
vorsten te bewegen een gedeelte van hun gebied
aftestaan. Ook hierin,— evenals bij de gevangen-
neming van den Socsoehoenan, die over dien af-
stand ontevreden was, — handelde Nahuys tot
— NANAS. 7
volle tevredenheid der Regeering; in 1831 ver-
zocht hij ontslag en keerde weder naar Nederland
terug, om in 1836 opnieuw naar Indië te ver-
trekken, ditmaal als Raad van Indië en Generaal-
Majoor titulair. Ziekte noopte hem echter na 3
jaren Indië voor goed te verlaten; hij ontving 2
jaar later op verzoek zijn eervol ontslag uit's lands
'dienst en vestigde zich op de heerlijkheid Burgst
bij Breda, waar hij 12 Jan. 1858 overleed. Nahuys
was Commandeur Ned. Leeuwen Ridder Mil. Wil-
lemsorde. Hij gaf belangrijke geschriften over Ned.-
Indië uit; met name: Brieven over Bencoolen,
Padang, enz., Breda 1826, 2' druk 1827; Verza-
meling van ofïïcieele Rapporten betreffende den
oorlog op Java, IV Dl., Deventer 1835; Beschou-
wingen over Ned.-Indië, 's Grav. 1847, 2C druk 1848.
Zie: Herinneringen uit het openbare en bijzon-
dere leven van Mr. 11. G. Baron Nahuys v. Burgst,
1852. (Niet in den handel).het eiland Timor, be-
NAITIMOE. Staatje op
hoorende tot de onderafd. Bcloe der afd. Timor
van de gelijknamige residentie.
NAJA. REPTILIA, OPHIDIA, Coluhridat, Ela-
pinae. Zie OELAR, BRILSLANG en SLANGEN.
NAJADEN = Unionidcn. Zoetwatermossclen, die
over de geheele aarde verspreid zijn, evenals de
Cycladidae, waartoe in noordelijke streken de Erw-
tenmossel, in tropische Cyremi behoort. Zie verder
SCHELPDIEREN.
NAKA. Alf. AMB. Zie NANGKA.
NAK-NAK. N. G. 4 R. Zie TJAMPEDAK.
NAKWA. Alf. Amb. Zie AREN.
NALA. Alf. Amb. Zie SANA.
NALENG LAKOE. ATJEH. Zie AI.ANG-
ALANG.
NALOEAN. Tid. Bom. Zie BAKOE en KEN-
DÈK.A.
NALOL. ALF. AMB. Zie SANA.
NAM-NAM. Mal., Jav. en Soend.; POEKI
■\Nl>|l\'G ook MAL. onfatsoenlijker ANDJING-
ANDÏING. POEKIJANDJENG, Mak.; NAMOE-
NAMOE, Mal. Mol.; KENDIS, Alf. Men.;
NAMO-NAMO, Tfkn.
Cynomctra canlijlora L., onderfam. Caesalpina-
ceae, fam. Lcguminosai. Boom van Z.-Azië. De
vruchten worden rauw en toebereid gegeten.
NAMOEDALE. Zie BAA.
NAMOE-NAMOE. Mal. Mul. Zie NAM-NAM.
NAMO-NAMO. Tem. Zie NAM-NAM.
NANAA of NANAAN.. ALF. Amb. Zie TJAM-
PEDAK.
NANANKAAN. Soend.; DAOEN GENDONG
ANAK, Bat. Mal.; PATIKAN, Jav.
Euphorbia pilulifera L., fam. Euphorbiaceae.
In alle tropische gewesten voorkomend kruid, in
Indië als inlandsch geneesmiddel in gebruik; ook
in Europa als middel tegen asthma aangewend.
NANAS. Jav. en Mal.; DANAS of GANAS,
Soend.; NANÉ,Menangk.; HONAS, Bat.; ANE,
Atjeh; KANAS,Daj.; MAKA,Tn>. Bom.; PAN-
D _JG RAPO, of P. NIKANRE, Mak.: TOEIS,
Au. Men.; NANASI, 801. Mom:.; NANATI,
Goront.; MANILMAP, N. G. 4 R.; ANASOEL,
KAMPALA of KAINASOE, Alf. Amb.; BANG-
GALA of BANGKALA, Amb. Kam.; ESNE,
Amb. Kis.
Ananassa sativa Lindl., fam. Bromeliaceae.
De ananas-plant. Kruid uit tropisch Amerika, thans
tusschen de keerkringen algemeen gekweekt; komt
er ook verwilderd voor. Zoo huishoudelijk als ge-
neeskrachtig eene plant van groote waarde. De
8 NANAS. — NANGKA.

ook in Europa welbekende vruchten worden ge- van gelegen regentschap Sleeman, terwijl de grens
geten en van de bladvezels wordt een sterk wit met het Noordelijk van dit regentschap gelegen
garen verkregen, dat op sommige plaatsen bij het regentschap Kalibawang gevormd wordt door de
weven in gebruik is. Als een substituut voor vlas Kali Poeroe, een zijtak van de K. Sanga of Songgo.
heeft de ananasvezel wellicht de meeste waarde Van Nanggoelan strekt zich het tamelijk steile en
van alle Indische vezels, is althans zeker de fijnste zeer romantische „Westelijke grensgebergte" Weste-
en meest glanzende. Van het conserveeren dei- lijk uit tot aan de grens met Bagelen, Noordelijk
vruchten wordt in Ned.-Indië nog te weinig werk over Kalibawang tot aan de grens met Kedoe.
gemaakt; wel is op sommige plaatsen de cultuur Achtereenvolgens draagt dit gebergte den naam
belangrijk, b. v. in de noordelijke helft der resi- van Kelir- of Koelon-Praga-gebcrgte, Tjatjabansch
dentie Riouw, vanwaar jaarlijks honderdduizenden gebergte en Gebergte van Menoreh. Aan den voet
aan de markt te Singapore worden gebracht, om van dit gebergte vindt men in dit regentschap
daar geconserveerd en naar Europa en Australië een tertiair grondgevormte, bestaande uit ver-
verscheept te worden. Bernelot Moens nam te weerde kleisteenen en mergels, in Verbeek en
Bandoeng welgelukte proeven om wijn en likeuren Fennema's Geologie van Java aangeduid als „Nang-
uit ananas-sap te bereiden. De plant wordt ook goclan-formatie", welke — gedeeltelijk blootlig-
gebezigd tot omheining van tuinen; in de nabij-
heid van hoofdplaatsen wordt zij ook op 't veld
gend — behalve versteeuingen welke op Java
zelden worden aangetroffen, een koollaag bevat,
gekweekt; in 't Buitenzorgsche groeit vooral een die indertijd aanleiding heeft gegeven tot eenige
kleinere, zeer geurige variëteit, minder waterrijk boringen; technische waarde hebben deze steen-
en lichter gekleurd dan de gewone ananas; zij of liever gezegd bruinkolen niet, doordat de hoe-
staat bekend onder den naam Nanas Bogor. danigheid te slecht is; niettemin zijn zij bij gebrek
Het is een ooft, dat met voorzichtigheid dient aan brandhout toch vcor deze streek van eenig
gebruikt te worden de onrijpe ananas is bepaald gewicht. Wat uit een archeologisch gezichtspunt
schadelijk en geldt als abortivum. van belang is in dit regentschap, vindt men in
NANASI. BOL. Mono. Zie NANAS. de gedaante van verschillende beelden op het erf
NANAS SABRANG. Mal. Op Java duidt men der regentswoning ter hoofdplaats vercenigd. Na
tegenwoordig met dezen naam aan de als vezel- het einde van den Java-oorlog werd in 1830 de
planten ingevoerde Sisal-henncp (Agave rigidd) prins Wira Goena ter belooning voor zijne dien-
en Mauritius-hennep (Feurcroya giganten). Laatst- sten bij de gevangenneming van Kjaï Madja met
genoemde heet ook „groene aloë", in tegenstel- Nanggoelan beleend; toen hij zich evenwel in
ling met de gewone of blauwachtige aloë (Agave 1833 ongetrouw betoonde en met afval en opstand
americand). dreigde werd dit gebied onder het onmiddellijk
NANATI. GORONT. Zie NANAS. gezag van het Ned. Gouv. gebracht. Volgens eene
NAN BON. N. G. NOEMF. Zie SIRIH. andere lezing kwam het reeds in 1830 onder het
NAN DAIM. N. G. NOEMF. Zie SIRIH. beheer van het Ned. Gouv. met het doel om met
NANDI. Aan Ciwa als den levenschenker werd de inkomsten van het land eenige vorderingen,
de met machtige teelkracht toegeruste stier gewijd, welke dat Gouv. ten laste van den Sultan van
die onder den naam nandi als zijn drager werd Djokjakarta had te verevenen; waaraan in 1851
gedacht en vaak zelfs in zijn plaats werd aange- een einde kwam, toen het land onder het gezag
roepen; steeds is hij liggende afgebeeld en bezit van dien vorst terugkeerde. Het telt thans 16
hij de vormen van den zeboe, het gebulte Indi- districten: Kedoenggoebah, Temangal, Wadas,
sche rund. Grigah, Wonorcdjo, Kenteng, Poendak, Kamal,
NANE. Mak. Zie TANDJOENG. Djatingaran, Nangoelan, Selomirah, Pering, Piipih,
NANÉ. MeNANGK. Zie NANAS. Tjebongan, Kedoenggiring en Sermo. Europeesche
NANGGOELAN !). Een tot het Sultansgebied landbouwondernemingen worden er niet in aan-
behoorend regentschap in de residentie Djokja- getroffen.
karta, gelegen aan den rechter (westelijken) oever NANGGOELAN. District van het tot het Sul-
van de Piaga en dus behoorende tot de Koelon- tansgebied behoorende regentschap Nanggoelan,
Praga of Mataram-koclon. Op 23 Febr. IS6I is residentie Djokjakarta.
dit gebied hevig geteisterd door bandjirs en aard- NANGGÖENG. Oost-Java. Zie AREN.
stortingen. De hoofdplaats is gelijknamig en ligt NANGKA. Mal. en Soend.; NONGKA, Jav.;
op een afstand van 15 a 16 palen van Djokja PINASA, Bat.; NANGKA of MANGKA BOE-
aan de reeds genoemde rivier Praga, die de grens POER, Alf. Men.; RAPO TJIDOE, Mak.: AMO,
vormt van dit regentschap met het Oostelijk daar- Tem.; ANAAL of NAKA, Alf. Amb.; BA PA-
NA 11. Atjeh; NANGKAH-NANGKAHAN,Mad.;
i) De medewerker die van hier af de artikelen TÉWÉLAK, Amb. Wat.; PANASA, Boeg.
over de afdeelingen, regentschappen en distric- Artocarpus integrifolia L., onderfam. Artocar-
ten van Java en Madoera schreef, betuigt gaarne pcae, fam. Urticaceae. In Ned.-Indië algemeen
openlijk zijn dank aan den Heer Luit.-Kolonel gekweekte boom, waarschijnlijk op Java tehuis be-
J. J. K. Enthoven, chef van het topographisch hoorend. Hij bevat een hard, vast, geel hout, dat
bureau Ie Weltevreden, voor de inlichtingen voor meubelen en gereedschappen dient. De bel-
hem door Z.H.E.G. verstrekt aangaande de opper- len der sapies worden op Java bij voorkeur van dit
vlakte-cijfers der Javaansche en Madoereesche hout vervaardigd. Hoewel sterk, is het toch niet
districten, wier vermelding in den Reg. Alm. zeer duurzaam, en daarom minder voor huisbouvv
voor 1899 niet altijd overeenkwam met die in geschikt. In den handel heet het wel Jacqueira-
de planimetrische tabel van 1895, hoewel na hout. Soort. gew. = 0,635. De aan den stam
de metingen van laatstgenoemd jaar ter zake groeiende vruchten zijn door de inlanders zeer
geene andere meer hadden plaats gehad, — wat
geleid heeft tot het verder uitsluitend bezigen
gezocht. In de Minanasa wordt het melksap op
stukjes hout gesmeerd, die, op in vrucht staande
der cijfers van bedoelde tabel. G. A. N. S. boomen bevestigd, moeten dienen om kleine vogels
 NANGKA.
te vangen; dit gebruik van het sap om vogels te
vangen vindt men ook elders (Java, Sumatra):
het sap wordt ook als plakmiddel gebruikt. Be-
halve het vrij harde, fraai gele vruchtvleesch worden
ook de pitten, gekookt of geroosterd, gegeten.
NANGKABOEBOER. Ai.f.Mf.n. Zie NANGKA.
NANGKAH-NANGKAHAN. Mad. Zie NANG-
KA.
NANGKA WELANDA. Mal. ; NANGKA WA-
LAN DA, MANDAI.IKA, SoEND.; NONGKA
LONDA, N. SABRANG, Jav.
Anona muricata Dun., fam. Anenaceae. Alge-
meen tusschen de keerkringen gekweekte boom,
van Z.-Amerika afkomstig. De groote rinsche vruch-
ten, bij Europeanen onder den naam van zu in-
zak bekend, worden gegeten; Europeanen gebrui-
ken gewoonlijk alleen het gezeefde vruchtsap, met
wijn of cognac vermengd.
NANGOEI. Varken, volgens de Orang mamak
tusschen de Kwantan en de Tjiinako eene bijzon-
dere soort, afwijkend van de gewone; zij komen
op bepaalde tijden uit het bosch naar de velden
en worden dan in grooten getale gevangen in
kuilen en strikken. Voor de bewoners dier stre-
ken is deze tijd een feestelijke periode. Een skelet
van den kop naar het Leidsch Museum van Nat.
Historie gezonden, bleek behoord te hebben aan
een jong exemplaar, waardoor de soortbepallng
onmogelijk was.
NANI. Nania vera Miq. {Mctrosideros sp.), fam.
Myrtaceae. Een hooge boom die op Celebes en
de Moluksche eilanden groeit en het zg. Moluk-
sche ijzerhout of Minahasa-ijzerhout levert.
Het is donkerbruin, zeer hard en zwaar, vast van
weefsel, taai, tegen insecten, ook tegen den paal-
worm, bestand, uiterst duurzaam, zoowel te water
als boven en onder den grond; een uitstekend
bouwmateriaal vooral in den vorm van balken
en palen, ook voor den inlandschen scheepsbouw
gezocht. Soort. gew. = 1.340. Niet te verwarren
met andere ijzerhoutsoorten van de Minahasa, als
Afzetia, Homalium en Wallaceodendron.
NANIA. Zie NANI.
NANIRI. Mak. Zie BATATA PANTÉ en
KANGKOENG.
NANJA. N. G. 4 R. Zie KANARI.
NANOESA-EILANDEN. Eilanden-groep, ge-
legen ongev. 40 35' N.B. en 1270 5' 0.L., en be-
staande uit de eilandjes Karata, Karaton, Meng-
ampit, Mcngnoepoc, Itata, Onrata en Marokka.
In 1888 waren alleen Karaton, Mengampit en
Mengnoepoe bewoond; het getal der bewoners
werd op ongev. 1000 personen geschat, allen hei-
denen. De eilandjes zijn vooral aan de '/..- en 0.-
------kust door riffen omringd; alleen bij Karaton wordt
een goede ankergrond aangetroffen. Op Mengam-
pit verheft zich een ongev. 230 m. hooge heu-
vel; Karaton is vlak, doch op de N.kust zijn enkele
heuvels ongev. 60 m. hoog. De producten der
eilanden bestaan uit maïs, klappers, pisang, ijzer-
hout (?), bananen en een aardvrucht, door Wiibben
C é t é genoemd. Ebbenhout komt er ook voor. Zie
Ebbinge Wübben, Die Nanusa-Inseln; in I'etei-
mann's Mitth. XXXIV, 1888.
NAOE. N. G. Noemf. Zie AREN.
NAPOE. Zie PALANDOKII.
NAPOERAN. Bat. Zie SIRIH.
NARA. Alf. Amb. Zie SANA.
NARASETOE. Mal. Zie AKAR WANGI.
NARAWASTOE. Mak. Zie AKAR WANGI.
NARDUS. De Indische nardus is de naar pat-
— NATAL. 9
chouli riekende wortelstok van eene valeriaan-
soort uit Nepal, Nardostachys Jatamansi DC;
uit deze werd de reeds oudtijds beroemde nardus-
zalf bereid. Tegenwoordig verstaat men in den
handel onder nardusolie eene soort grasolie. (Zie
Dl. I, bl. 601).
NARIT. Zie TANGGO-LIPPO.
NARWASTOE. Mal. Zie AKAR WANGI.
NASEUS. Zie GALAK KARANG.
NASIK-NASIK of ('.KLAM TIKOES, Mal.;
SOFO MANJI-MANJI, Tem.
Misschien eene soort van Solarium L., zeker niet
de gewoonlijk daarvoor opgegevenJJartusperlartus
Lom., fam. Solanaceae. Heester uit de Molukken
met kleine witte bloemen en witte braingestreepte
eetbare bessen. De bladeren worden door inlan-
ders uitwendig bij mazelen aangewend om het
jeuken te verminderen.
NASSAU-EILANDEN. Zie MENTAWEI-
EILANDEN, Dl. 11, bl. 49^-
NASSI. Zie BABI.
NASSI. Zie RIJST.
NATAL. Zuidelijkste afd. van de res. Tapa-
noeli, onder een controleur te Natal, 134 D kilom.
oppervlakte, grenst ten Z. aan Ajer Bangis; ten
O. aan Groot-Mandeling en Batang Natal en aan
Angkola, waarvan het door de Batang Gadis ge-
scheiden wordt, tot de Zuidelijke ombuiging van
die rivier; ten N. aan Angkola; ten W. aan de
Indische Zee. Op de O. grens is de hoogste top
de Sidoar-doar, vanwaar zich eene keten in de
richting langs den linkeroever van de Batang
Gadis uitstrekt; uitloopers daarvan en van de
Sikadoedoek vormen hel heuvelachtig binnenland.
De kustlandcn zijn meerendeels moerassig; duin-
rugjes langs de kust, van 2 tot 3 meter hoog en
met casuarinen begroeid, zijn hoofdzakelijk de
oorzaak van den onvoldoenden afvoer van het
rivierwater en van de moerasvorming, die vooral
het Noorden van deze streek ongezond maakt.
De reede is open en gevaarlijk door de sterke
N.W. winden die er gedurende elke maansveran-
deiing waaien; de schepen verkiezen daarom eene
ankerplaats achter het eiland Kara Kara, in 6 of
heeft vele rivieren, waar-
7 vadem water. Het land
van de voornaamste zijn, in het Z. beginnende,
de Batahan, de Batang Natal die op de Sorik
Berapi ontspringt en door een dwarsdal vol woest
natuurschoon eerst door Batang Natal van de
onderafd. Gr.-Mandeling stroomt en bij Locboek
Ab;u-oc in het Natalsche komt; de rivier is tot
bij Sikambo, 22 kilom. opwaarts voor zeven-
kojang's-prauwen bevaarbaar, verderop voor kleine
sampan's; het inkomen van de monding is door
een bank zeer bezwaarlijk: ten N. van de Batang
Natal de Koenkoen, de Taboejoeng, de Singkoeang
(benedenloop van de Batang Gadis) die allen ge-
lijknamige districten doorstroomen.
De dun gezaaide bevolking bestaat voorname-
lijk uit Maleiers, grootendeels gevestigd langs den
grooten weg in het dal van de Batang Natal en
op eenige kleine plaatsjes aan de mondingen der
rivieren. Van het binnenland is slechts een klein
gedeelte in het N. bewoond, waar een Btal neder-
zettingen zijn. Het totaal der werkbare mannen
bedraagt ±4000. De groote weg van Natal, langs
den rechteroever der rivier, is voor voertuigen
bruikbaar; een paardenpad loopt langs de kust,
van Batahan tot Singkoeang; verder enkele voet-
paden. De rijstbouw staat op een lagen trap, en
geschiedt hoofdzakelijk op ladangs; de bevolking
10 NATAL. — NATOENA-EILANDEN.
aan de kust leeft hoofdzakelijk van de vischvangst
en van de opbrengst der nipahbosschen. De hoofd-
plaats Natal, aan den rechteroever bij de mon-
ding der Natal-rivier, is de zetel van den contro-
leur. Natal is de meest Noordelijke plaats op
Sumatra's Westkust waar een Gouv. zoutpakhuis
is. De hoofdplaats voert een vrij levendigen han-
del met Singapore in binncnlandsche producten.
Er lag vroeger eene kleine bezetting in een stee-
nen fortje dat uit den tijd van het Engelsch be-
stuur dagteekcnt, en waarvan thans nog, in ver-
vallen staat, wallen en muren aanwezig zijn.
Administratief is de afdeeling verdeeld in 6 distric-
ten: Natal, Batahan, Koenkoen, Taboejoeng, Sing-
koeang en Linggabajoe, allen met gelijknamige
hoofdplaatsen, behalve laatstgenoemd district welks
hoofdplaats Tapocs heet en dat nog 3 onderdistric-
ten heeft: Simpang gambir, waareen Europeesch
opziener is gevestigd, Bangko en Batoe Gadjah.
Ongelijk bezoldigde hoofden, met verschillende ti-
tels zijn de inlandsche dragers van het gezag. De
regenten van Natal hebben zich reeds in 1693 aan
de Ned. 0.-I. Comp. verbonden en het rijkjc werd
toen een onderhoorigheid van Baros.
NATICA ALBUMEN en MAMMILLA. Zie
EIERDOOIER.
NATOENA-EILANDEN. Behoorende tot de
Poeloe Toedjoeh, in de Chineesche Zee tusschen
het Maleische schiereiland en Borneo (afd. van
de res. Riouw en onderhoorigheden), liggen tus-
schen 2° 28' en 40 56' N.B. en 1070 57' en
1080 15' 0.L., zijn onderscheiden in de Groot-
Natocna-, de Noord-Natoena- en de Zuid-Natoena-
eilanden, bestaan volgens de lijst behoorende bij
het suppletoir contract van 19 Aug. 1864 uit 38,
6 en 11, dus samen uit 55 eilanden. Geologisch
houdt de groep verband met N.W. Borneo aan
den eenen en met het Maleische schiereiland aan
den anderen kant, omdat ook daar de bodem uit
graniet is opgebouwd; uit dien hoofde kan men
deze eilanden beschouwen als pilaren die in de
ondiepe Chineesche Zee zijn blijven staan, tijdens
de samenhang van het geheel verbroken werd.
Een nauwkeurig geologisch onderzoek is uit een
wetenschappelijk oogpunt zeer wenschelijk en zal,
in aanmerking genomen de reeds verkregen resul-
taten bij een oppervlakkigen doortrek, wellicht
de aanwezigheid van ontginbare metalen en mine-
ralen aanwijzen. De oorspronkelijke bevolking, die
hoofdzakelijk in de vischvangst haar bestaan vond
en telkens van woonplaats veranderde, is vroeger
door de veelvuldige rooftochten der Ilanoen-zcc-
roovers, die jaarlijks vele bewoners als slaven
wegvoerden, genoodzaakt geweest de kleinere
eilanden te verlaten en zich op de grootere in
kampongs te vereenigen; thans, nu daar geen
Ilanocn-zeeroovcrs meer zijn, vindt men ook de
kleine eilanden bevolkt.
Van deGroot-Natoena-eilanden is Boeng-
oeran het grootste, tevens het uitgestrektstc van
dezen Archipel, 70 kilom. lang en 46 breed. In
het '/.. des cilands snijdt een zeeboezem in vcr-
eeniging met het water der Soengei Bindjei het
land zóó diep in dat op 350 meter na een klein
afzonderlijk eiland wordt gevormd; over een weg
van dwarshouten trekken de visschers hier hunne
prauwen uit zee in de rivier; de kampong aan
zee daar ter plaatse heet uit dien hoofde Pcnarik.
Boengoeran is een heuvelachtig eiland met ver-
scheidene hooge toppen, o. a. de Bedoeng en de
Ranai; vulkanisch is het eiland niet, noch zijn
dit de andere Natoena-eilanden. Van de 10.000
bewoners van Boengoeran zijn 300 orang laoet,
menschen van de zee, visschers die op de W.kust
in kampongs gevestigd zijn, maar op zee leven
zoolang het op de golven nog maar even houd-
baar is; de overige bewoners zijn Maleiers en Chi-
neezen. Op Boengoeran wonen geen Chineezen; de
meeste kampongs liggen langs de kust en de beste
wegen volgen het zandstrand. De taal, en dit geldt
ook voor de andere eilanden der Natoena-groep,
bevat vele woorden die aan het Riouw-Maleisch
vreemd zijn en men spreekt met een afwijkend
dialect. Op groote schaal worden klappers ge-
kweekt; de O.kust van Z. tot N. en de geheele
N.O.kust is ter breedte van 250 meter met klapper-
boomen omzoomd. Tusschen de riffen wordt ge-
vischt, 's avonds bij toortslicht met de vischlans. In
vele kampongs bouwt en herstelt men prauwen.
De runderen worden uitsluitend als melk- en slacht-
vee gebruikt. Het huwelijk in den stam is geoor-
loofd; de getrouwde dochter blijft meestal eerst
in de woning der ouders; de schoonzoon helpt
het huis vergrooten. De mannen zijn groote lief-
hebbers van het, door het Bestuur verboden, dob-
belen ; de kinderen spelen met priktollen, voet-
ballen van gevlochten rotan en met vliegers. De
bevolking staat rechtstreeks onder orang kaja, die-
ondergeschikt zijn aan den emir. — In grootte
volgt op dit eiland Sedanau, ten Z.W. daarvan
gelegen; de Z.punt vormt op zichzelve een eiland,
hoewel de scheiding tusschen de beide gedeelten
slechts een smalle, alleen voor roeibooten bevaar-
bare geul is. De wakil of emir, die aan het hoofd
van den geheelen Archipel staat, onder directe
bevelen van den onderkoning te Pcnjingat, resi-
deert op Sedanau, dat zelf bestuurd wordt door een
penghoeloe die ondergeschikt is aan den wakil.
De bevolking is Mohammedaansch. Hoofdmiddel
van bestaan is ook hier de klappercultuur; van
ecnig belang is mede het vlechten van matten en
de schildpadvangst.
Volgens eene door het inlandsen bestuur ge-
maakte lijst zou Boengoeran omringd zijn door
53 eilanden, terwijl de oflicieelc lijst er 38 op-
noemt, Midai inbegrepen. Ook de Duperré-groep,
waarvan enkele eilanden bewoond zijn, behoort
tot die omringende eilanden. De inlandsche namen
komen met die der zeekaarten meestal niet over-
een. Gedurende den N.O. passaat is de gemeen-
schap der eilanden onderling verbroken; hier en
daar, b. v. op de eilanden Pandjang en Pandak
ten N. van Boengoeran is de bevolking genood-
zaakt hare woningen tijdelijk met hooge paggers
tegen het instuivende zeewater te beschuiten.
De Noord-N atoena-eilanden, ten W.
van de voorafgaande groep, door de inlanders
naar het hoofdeiland Poelau laoet gehceten, be-
staan meerendeels uit klippen; het vaarwater is
zeer gevaarlijk: in de kampongs vindt men aller-
wege scheepsmeubelen en menig huis is uit wrak-
hout opgebouwd. Vroeger jaren bood deze eilan-
dengroep aan zeeroovers een veilige schuilplaats.
De bevolking, 900 zielen sterk, voedt zich voor-
namelijk niet sago en met vruchten van den
broodboom.
liet bovengenoemde Midai, het eenige stukje
land in de groote kom tusschen de Anainbas-,
de Natoena- en de Tambelan-eilanden, wijkt in
gesteldheid van de meeste andere eilanden af,
die uit rotsblokken bestaan, met een dunne humus-
laag; het heeft nl. een vruchtbare, bruine kleilaag;
 NATOENA-EILANDEN. — NEDERBURGH. (Mr. SEBASTIAAN CORNELIS). 11

deze bevoorrechting is oorzaak geweest dat de NELIS) Geb. te 's Gravenhage 7 Maart 1762 uit
250 orang laoet, die vroeger de eenige bewo- het huwelijk van Mr. H. Nederburgh, pensionaris
ners waren en klappers teelden, enkele Maleiers van Rotterdam en D. A. Sprayt; studeerde te
zagen opdagen, spoedig door meerdere gevolgd, Leiden en promoveerde aldaar 17 Sept. 1782 in
wier aantal thans ongeveer even groot is, en een de beide rechten na verdediging eener dissertatie
hoofdgeld moesten betalen. „de violenta jurium defensione", en werd in 1787
Oostelijk van Midai ligt de Zu i d-N atoe na- eerst tot 2en advokaat, en nog in hetzelfde jaar-
groep, waarvan de eilanden Soebi en I'andjang tot l en advokaat der 0.-I. Comp. benoemd. Op
de voornaamsten zijn; 't laatstgenoemde en de voorstel der Staatscommissie, in 1790 in het leven
daarbij gelegene kleinere eilanden zijn geheel in geroepen om middelen tot redres der 0.-I. ('Olllll.
cultuur gebracht en vertoonen groote bosschen te beramen, werd in 1791 cene Hooge Commissie
van klapperboomen, hoofdzakelijk door Maleiers benoemd om in Indië de noodige hervormingen
onderhouden. Het grootste gedeelte van (groot intevoeren; ook Nederburgh verkreeg daarin zit-
en klein) Soebi bestaat uit koraalbodem met zand ting en werd 23 Mei 1791 aangesteld tot com-
bedekt; de bevolking uitsluitend Maleiers en 500 missaris-generaal over alle Comp. bezittingen in
personen sterk, is door groote sterfte zeer ge- Indië en aan de Kaap de Goede Hoop (zie l-'RY-
dund; een parelbank ten Z.O. van het eiland zal, KENIUS). Den Nov. 1793 te Batavia aange-
wanneer de middelen tot ontginning aanwezig komen, bleef Nederburgh tot 1799 in Indië, toen
zijn, misschien blijken voordeel optelevcrcn. Ook hij, na bekomen eervol ontslag, zijne waardigheid
hier vindt men in de huizen vele voorwerpen ncderlcgde (28 Sept.). Over de werkzaamheid der
van gestrande schepen afkomstig. Hooge Commissie, die zich in 1795 met de Indische
Litteratuur: Kroesen, Aanteekeningcn(Tijdsein-. regeering tot eene „gecombineerde vergadering"
v. h. Bat. Gen. XXI, 1875); Netscher, De eilan- vereenigde, van welke Nederburgh president was
dengroepen in de Chin. Zee (aldaar XIV, 1864); (10 Dec. 1795), wordt algemeen weinig gunstig
Kiause, Mineralien und Gesteine aus Bunguran geoordeeld (zie COMMISSARIS-GENERAAL,
(Samml. d. geol. R. Mus. in Leiden, I, 5, 1898); Dl. I, bl. 362); Nederburgh ontving echter 17
en vooral Van Hasselt en Schwartz, De Poclau Nov. 1803 volkomen décharge door den Raad dei-
Toedjoeh (T. Aardr. Gen. 1898). Aziatische bezittingen en établissementen. In het
NATUURKUNDIGE COMMISSIE. Ingesteld vaderland teruggekeerd zag Nederburgh, die een
bij Kon. Besl. van 2 Mei 1820, op voordracht voorstander was van de beginselen van bestuur,
van den Minister voor het Publ. onderwijs, de door de Comp. gevolgd, zich weldra in een strijd
nationale nijverheid en de koloniën, ter bevorde- gewikkeld met D. Van Hogendorp (Zie aldaar),
ring van de kennis der natuurlijke gesteldheid die in verschillende geschriften eene lijnrecht
en der voortbrengselen der 0.-l. bezittingen. Van tegenovergestelde meening had ontwikkeld; van
de door deze Commissie uitgezonden personen groot belang voor de kennis der koloniale staat-
waren Nederlanders: Van Hasselt, Korthals, Van kunde door Nederburgh aangeprezen is zijn „Ver-
Oort en Forsten; Duitschers: Kuhl, Boïe, Macklot, handeling over de vragen, of en in hoeverre het
Muller, 1lonier, Sehwaner en Junghuhn; Fransch- nuttig en noodzakelijk zijn zoude, de 0.-I. bezit-
man: Diard. De meesten zijn in Indië overleden; tingen van deezen Staat, ofte sommigen derzelven
zoowel door veler ontijdigen dood, door onvol- te brengen op den voet der W.-I. volkplantingen"
doende regeling hunner werkzaamheden en door enz. 's Hage 1802. Zie ook zijne „Advertentie aan
het verloren gaan van vele verzamelingen en aan- zijne landgenooten betrekkelijk onderscheiden ge-
teekeningcn heeft de Commissie niet zeer geluk- drukte stukken .... uitgegeven op naam van D.
kig gewerkt. In 1850 werd zij op voorstel van Van Hogendorp", 's Hage 1802. In hetzelfde jaar
Temminck, den directeur van het Museum van waarin deze werken verschenen, werd hij (11 Nov.)
natuurt, hist., die al de benoemingen regelde, met Van Hogendorp benoemd tot lid der com-
opgeheven. Nu de weg voor het natuurkundig on- missie 0111 het Staatsbewind te dienen tot cons.
derzoek was aangewezen, kon dit op meer doel- en advies omtrent den voet en de wijze, waarop
treffende manier en minder kostbaar worden voort- in het vervolg de handel op 's lands bezittingen
gezet. (Vgl. H. J. Veth, De kennis der fauna v. in de 0.-I. zoude behooren gedreven en die be-
Ned.-Indië, 1879). zittingen bestuurd te worden enz.; het rapport,
NATUURKUNDIGE VEREENIGING. Zie door die commissie met een ontwerp-charter aan
GENOOTSCHAPPEN. het Staatsbewind ingediend, gaf hoofdzakelijk de
NAU. Zie MATIAN. zienswijze van Nederburgh terug, waarover Zie
NAU. Mal. Zie AREN. het artikel over Van Hogendorp, DL 11, bl. 47.
NAUCLEA. Zie ANGGRIT en BANGKAL. Nadat de commissie hare taak had volbracht, werd
Ook Gambir (1)1. I, bl. 535) werd vroeger tot Nederburgh benoemd tot lid van den Raad der
dit geslacht gerekend. Aziatische bezittingen (22 Maart 1804); daarna
NAUTILUS. Zie INKTVISSCHEN. (15 Juli 1806) tot staatsraad in buitengew. dienst
NAVA. Zie BABI. en tot vice-president van de commissie tot ver-
NAVELS. (VENUS- en ZEE-) Zie GASTE- evening en betaling van den achterstand (1807).
ROPODEN. Hij overleed 3 Aug. 181 1 op de hofstede Oost-
NAVICELLA. Zie GASTEROPODI.N. duin bij 's Gravesande. Behalve de aangehaalde
NAWA. Alf. Amb. Zie AREN. werken schreef hij: „Consideratien over de laca-
NAWAI. Zie ALANG. trasche en Prcanger-Rcgentschappen, Bat. 25 Nov.
NAWAL. Alf. Amb. Zie AREN. 1796; „Echte stukken betreffende het volbragt
N'DOROE. Zie SEPANDO. onderzoek der verrichtingen van de Generale com-
NECTARINIA. AVES, PASSERIFORMES, missie in den jaarc 1791 benoemd geweest" enz.,
I'ASSERES, Nectariniidae. Zie CIIESS, IIONIG- 's Hage 1803; „Request aan het Staatsbewind der
VOGELS en MANOEK. Bataafsche Republiek", Mei 1803. Voorts wordt
NEDERBURGH. (Mr. SEBASTIAAN COR- nog vermeld dat hij als lid van den Raad een
12 NEDERBURGH. (Mr. SEB. CORN.) — NEDERLANDSCH ZENDELINGGENOOTSCHAP.
een „Exposé succinct des Etablisscments Hollan-
dais aux grandes Indes" opstelde, dat 28 Juni
1806 aan Koning Lodewijk werd aangeboden.
Zijn kleinzoon, Mr. Sebastiaan Cornelis
Herman Nederburgh, zoon van Mr. C. B.
Nederburgh en C. C. E. Gevers, geb. 9 Oct. 1828
in den huize Oostduin bij 's Gravesande, studeerde
van 1545 tot 1849 te Leiden, in welk laatste jaar
hij 12 Juni op Stellingen in de beide rechten
promoveerde. Na afgelegd examen te Delft werd
hij 20 Aug. 1851 benoemd tot ambt. I c klasse
voor den dienst in Indië, en werd, te Batavia
aangekomen, 30 Dec. 1852 toegelaten ter alge-
meene secretarie, waarna hij achtereenvolgens be-
noemd werd tot referendaris (22 L'ebr. 1857),
secretaris van het Gouv. (31 Juli 1858) en inspec-
teur van financiën (2 Mei 1862). In 1867(5 Au g-)
verwisselde hij deze betrekking voor die van resi-
dent van Cheribon; 27 Aug. 1875 verkreeg hij
buitenlandsch verlof en werd, na zijne terugkomst
3 April 1878 benoemd tot resident van Djokja-
karta, doch reeds 3 dagen daarna tot lid in den
Raad van Ned.-Indië aangesteld. Tijdens hij die
betrekking bekleedde, nam hij ook het ambt waar
van president v. h. bestuur v. d. Protestantsche
kerk in N.-L (10 Juli 1878). Bij Kon. Besl. van
17 Maart 1884 eervol uit 's lands dienst ontsla-
gen, vertrok hij naar Nederland, waar hij zich te
's Gravenhage vestigde; herhaalde malen was hij
voorzitter van de Commissie belast met het afne-
men van het zoogen. groot-ambtenaars-examen en
is sedert 23 Oct. 1895 lid Van het College van
Curatoren der Indische instelling te Delft. Den
22 en Aug. 1880 werd Mr. Nederburgh benoemd
tot ridder Ned. Leeuw. Tijdens zijn verblijf in
Indië stichtte hij in 1856 met den Heer C. De
Waal het Bijblad op het Staatsbl. v. Ned.-Indië.
Belangrijke bijdragen tot de kennis van Ned.-
Indië verschenen van zijne hand, zooals in het
T. v. N.-Indië over het muntwezen in N.-Indië
(Juni en Dec. 1876 en Febr. 1877); over het
desabcstuur op Java (Juni 1877); en over de
onmondigheid v. d. Javaan ten aanzien van het
grondbezit (Jan. 1878); benevens de afzonderlijk
uitgegeven geschriften: „Proeve van een onder-
zoek der middelen tot oplossing van het Atjeh-
vraagstuk", 's Grav. 1886; „Die Proeve verdedigd
en nader toegelicht", 's Grav. 1887; „Tjilegon,
Bantam, Java. lets over des Javaans lasten en
zijne draagkracht", 's Grav. 1888; „Opium-smok-
kelhandel. lets over een middel om zonder eenige
kosten, verlies of winstderving voor de schatkist,
en zonder eenig ander ernstig bezwaar of gevaar,
den opium-smokkelhandcl op Java en Madura
zeer belangrijk te verminderen", 's Grav. 1889.
Van zijne zoons, die in verschillende betrek-
kingen den lande in Indië dienen, noemen wij
hier Mr. Izak Alexander Nederburgh,
gcb. le Batavia 26 Jan. 1861 uit het huwe-
lijk van Mr. S. C. 11. Nederburgh en G. Theben
Tervile. In 1877 als student te Leiden ingeschre-
ven, promoveerde hij 7 Oct. 1882 in de rechts-
wetenschap op proefschrift: „Het staatsdomein
op Java", en trad in 1883 als ambt. t. beschik-
king in dienst bij de rechterlijke macht in Ned.-
Indië. Van 1885 tot 1891 diende hij in het Gouv.
van Celebes en onderh. als griffier van verschil-
lende landraden, subst.-off. v. justitie, lid v. d.
Raad v. justitie te Makasser en landraad-voorzit-
ter in de Oosterdistricten en Saleier; van 1891
tot 1894 als landraad-voorzitter achtereenvolgens
te Garoet en te Cheribon. In het laatste jaar ging
hij met verlof naar Nederland; na zijn terugkeer
in Indië was hij van Mei 1895 tot Dec. d. a. v.
landraad-voorzitter te Modjokerto, en werd daarna
tot lid van den Raad van justitie te Batavia be-
noemd, welke betrekking hij nu nog bekleedt.
Hij maakte zich zeer verdienstelijk voor de studie
van het recht in Indië door de stichting van het
tijdschrift Wet en Adat, waarin velschillende be-
langrijke artikels van zijne hand verschenen. Bo-
vendien verschenen bijdragen van Mr. I. A. Neder-
burgh in het Ind. Weekbl. v. h. recht, zooals over
oud-Makassaarsch recht (n°. 1292—1294, 1296),
over pandelingschap (1419, 1420), aanmatiging
van titels (1440), priesterraden, speciaal op Z.-
Celebes (1478/1483, 1544; zie ook Recht in N.-
Indië, LXI) en uit de praktijk der rechtspraak
voor inlanders (1523). In 1898 werd hij benoemd
tot off. orde Oranje Nassau.
NEDERLANDERS. Zie VERDEELING DER
BEWONERS VAN NED.-INDIË
NEDERLANDSCHE MAATSCHAPPIJ TER
BEVORDERING VAN NIJVERHEID. Zie
Dl. 11, bl. 440 en voorts bij KOLONIAAL MU-
SEUM.
NEDERLANDSCHE ZENDINGSVEREENI-
GING. Opgericht te Rotterdam in 1858, heeft het
één zendeling te Meester Cornclis (Batavia), die
ook een post in Kra wang bedient, één in Buiten-
zorg, twee in Bantam, drie in de Preanger-Reg.,
waarvan één in Soekaboemi, één in Tasik Melaja,
één in Bandoeng, en drie in Cheribon, één ter
hoofdplaats, één in Indramajoe en één in Kadi-
patèn (zie ZENDING).
NEDERLANDSCH-INDISCHEZENDINGS-
BOND. Nadat de eerste Zendings-conferentie op
uitnoodiging van het Genootschap van In-
en Uitwendige zending in 1880 te Batavia
had plaats gehad, werd op de tweede Conferentie
in 1881 de Ned.-Ind. Zendingsbond gesticht
en door de Regeering erkend als rechtspersoon.
Sedert vergadert hij om de twee jaar, het laatst
van 20 tot 28 Aug. 1898 te Buitenzorg en te Depok;
waarbij tegenwoordig waren zendelingen van de
Ned. Zend: vereen., het Java-comité en de
Neukircher Zend. Vereen., dus allen van
Java, doch de Bond telt zijne leden in geheel
Ned.-Indië, ook onder predikanten en leeken.
Het orgaan van den Bond is „de Opwekker",
een blad aan de zending gewijd, dat sedert 43
jaar bestaat en twee keer 's maands uitkomt. De
zendeling A. De Haan (Buitenzorg) is thans redac-
teur (zie ZENDING).
Bronnen: Overzichten van de Zendings-confe-
renliën, het laatste verschenen te Batavia.
NEDERLANDSCHLUTHERSCHGENOOT-
SCHAP VOOR IN- EN UITWENDIGE ZEN-
DING. Gesticht in 1852 en steunde aanvankelijk
de Hermansburger en Leipziger zending. Sedert
1882 is het een eigen zending begonnen en het
heeft nu twee zendelingen op de Batoe-eilanden
(Sumatra's Westkust) (zie ZENDING).
NEDERLANDSCH OOST-IND. ZENDE-
LING- EN BIJBELGENOOTSCHAP. Onder
dezen titel in 1852 als rechtspersoon erkend zijn
toen vereeqigd het Javaansch medewerkend
Zendelinggenootschap en het Neder-
landsch Oost-In d. Bijbelgenootschap.
(zie ZENDING).
NEDERLANDSCH ZENDELINGGENOOT-
SCHAP. Geslicht te Rotterdam 19 December 1797
 NEDERLANDSCH ZENDELINGGENOOTSCHAP.
heeft het in1897 het eeuwfeest gevierd Zie het toen
uitgegeven „Gedenkboek" en het werk van Dr. E.
T. Kruijf: „Geschiedenis van het Ned. Zend. Ge-
nootschap en zijne zendingsposten". Het heeft
thans op Java vier zendelingen in Soerabaja, allen
in Modjokerto, één in Kediri en Madioen, en
twee in Malang (Pasoeroean). Op Sumatra's Oost-
kust heeft het één zendeling in Deli. In de Mi-
nahasa (Mcnado), dat bijna geheel tot het Chris-
tendom is gebracht door zendelingen van dit
Genootschap i) (zie CHRISTENGEMEENTEN),
heeft het eene kweekschool voor inlandsche onder-
wijzers, waar een zendeling aan het hoofd staal,
en bekostigt het, met de bevolking de christe-
lijke scholen aldaar. Ook de meisjes kost- en
dagschool, hoewel onder een eigen bestuur, is
door het Genootschap gesticht. Het heeft daar
ook een eigen drukkerij met een zendeling als
beheerder. Op Midden-Celebes heeft het één zen-
deling in het landschap Poso, en een op het eiland
Savoe (Timor) (zie ZENDING).
NEESIA. Zie BENGANG.
NEGARA, NEGERI. Woord van het Sanskriet
nagara, vr. negari, „stad" afgeleid, dat zoowel in
het Javaansch als het Maleisch is overgegaan. In
het Javaansch beteekent nagara de plaats, waal-
een vorst zich met zijn volk gevestigd heeft, en
't wordt dan ook gebruikt zoowel voor het geheele
land, als voor het hoofddistrict, de hoofdplaats
van het vorstendom of zelfs van het regentschap.
In het Maleisch wordt negari, negeri niet
alleen voor stad gebruikt, maar duidt het woord
aanzienlijke dorpen, ja zelfs iedere verzameling
van kampongs of buurten aan, die een geheel
vormen, en is dus de beteekenis daarvan het best
door „gemeente" wedertegeven, waarbij men echter
moet in het oog houden dat de negari ook bijzon-
dere rechten op den onbebouwden grond uitoefent
(zie GROND, Dl. I, bl. 605). De naam negorij
of negerij, die wel eens, ten onrechte, verklaard
wordt alc: dorpen, door negers bewoond, maar ook
wel, o. a. in de Molukken, gegeven wordt aan in-
landsche dorpen, is eene verbastering van negari.
Voor de negorij-lieden op Ambon, Zie aldaar,
Dl. I, bl. 26.
NEGARA. District van de contróle-afdceling
Tjikadjang, regentschap Soekapoera, afdeeling Soe-
kapoerakolot, residentie Preanger-Regentschappen;
met eene oppervdakte van 42.764,52 hectaren. Het
district telt 15 desa's.
NEGARA. De naam rivier van Negara of Nagara
wordt wel gegeven aan de Bahan (Zie aldaar) op
Borneo's Z.kust en is de benaming van een district,
met gelijknamige plaats, door die rivier besproeid,
in de onderafdeeling Amandit en Negara, afd. Ken-
dangan Daar door de zeer lage ligging der gron-
den in dit district de rijstbouw er bijna onmoge-
lijk is, bestaat de bevolking nagenoeg uitsluitend
uit ambachtslieden en handelaren; vooral ijzer-
smederijen zijn er gevestigd, terwijl de Negareezen
als wapensmeden bekend zijn en van Negara uit-
voer van wapens en kapmessen naar
Java en de
O.kust van Borneo plaats heeft. Ook geelgiete-
rijen zijn te Negara gevestigd, waarvan het pro-
duct naar Java, Singapore en Sumatra wordt uit-
gevoerd; een groot deel van het gewest Z.- en
Ö.afd. v. Borneo wordt uit Negara van aardewerk
voorzien.
1) Op twee na zijn al de hulppredikers, al-
daar werkzaam, bij het Genootschap opgeleid.
— NETSCHER. (ELISA). 13
Negara is ook de naam der hoofdplaats van
Djembrana (Zie aldaar) op Bali,
NEGRITO'S. Negertjes, naar hunne kleine ge-
stalte en donkere huidkleur, een naam hun dooi-
de Spanjaarden gegeven; de oorspronkelijke be-
woners der Philippijnen, volgens den Engelschen
ethnograaf Keane de laatste vertegenwoordigers
der uitstervende autochtonen van Insulinde. Hunne
aanwezigheid achtereenvolgens op bijna alle eilan-
den van den 0.-I. archipel is door den een ver-
dedigd, door den ander ontkend. A. B. Meyer
(The distribution of the Negritos in the I'hilip-
pine islands and elsewhere, 1899) zegt, na de ge-
heele litteratuur over de Negrito's te hebben nage-
gaan, dat de berichten omtrent het vóórkomen
der Negrito's buiten de Philippijnen niet op be-
hoorlijk onderzoek zijn gegrond en meermalen op
dwalingen berusten; ja zelfs, een grondige kennis
van de Negrito's der Philippijnen, van Malaka
en van de Andaman-eilanden ontbreekt, volgens
dezen schrijver, nog evenzeer. (Zie verder PA-
POEA'S).
NEIRA (BANDA-NEIRA). Een der Banda-
eilanden. Zie aldaar. De hoofdplaats dier eilanden,
Ncira, aan den voet van den heuvel Menangis, is
de eenige negari van Banda-Neira; zij is de zetel
van den ass.-res., en strekt zich langs de Z.kust
van het eiland uit. De Chineesche wijk ligt aan
de W.zijde, aan het Zonnegat; ten O. daarvan
ligt de Etuopeesche wijk en het militaire kam-
pement, waarachter de inlandsche wijken gelegen
zijn. Men vindt er de forten Nassau of Waterfort
en Belgica, die uit het begin der I7'l e eeuw dag
teekenen.
NELUMBIUM. Zie TARATÉ.
-
NEMACHEILUS. PISCES, PHYSOSTOMI,
Cyprinidac, Cobitidina. Zie PAWÈH en DJELER.
NEMATODA. Zie INGEWANDSWORMEN.
NEMERTINA. Zie WORMEN.
NEMORHOïDUS SUMATRENSIS. Zie
BERGGEITANTILOOP.
NÉNOE. Alf. Amb. Zie MALATI.
NEOPUS. AVES, ACCIPITRES, FALCONES,
Falconidac, Aquilinae. Zie OÖPO.
NEPENTHES. Zie TABOENG BEROEK.
NEPHELIS. Zie BLOEDZUIGI.k.
NEPHELIUM. Zie LÈNGKÈNG en RAM-
BOETAN.
NERAN. Amb. Kei. Zie SIRIH.
NERISA. Zie GOGE.
NERITINA LABIOSA. ZieGASTEROPODEN.
NERIUM L. Plantengeslacht uit de familie
der Apocynaceae. Daartoe behooren de ook in
Indië als sierplanten algemeen gekweekte giftige
oleanders, N. Oleander L. en N. odorum Ait.
NETEL. Verschillende brandnetelsoortenkomen
in Indië voor, bijv. Daocn gatcl (Dl. I, bl. 426).
Die van het geslacht Laportea Gaud. zijn het
meest gevreesd. De brandende stof in de netels
is geenszins mierenzuur, maar een eiwitachtig gift
(toxalbumine) vergelijkbaar met slangengift. I)c
bastvezels van vele netelsoorten zijn van waarde
voor de industrie, immers ook Rdmeh behoort
tot de netels, en uit de vezels van de gewone
brandnetel (Urtica dioica Z.), wier bladeren ge-
kookt als groente dienen, werd vroeger „netel-
doek" geweven.
NETELDIEREN. Zie STRAALDIEREN.
NETSCHER. (ELISA) Werd 7 Dec. 1825 te
Rotterdam geboren uit het huwelijk van F. G.
Netscher en Ch. J. Pronkert, vertrok met zijne
14 NETSCHER. (ELISA) — NEURDENBURG. QOHAN CHRISTIAAN).
ouders naar Indië, werd op lojarigen leeftijd naar
Amsterdam gezonden ten behoeve van zijne opvoe-
ding en keerde zes jaar later naar Indië terug, om
het niet weder te verlaten. Zijn ambtelijke loop-
baan begon in 1848 bij de afd. politieke zaken
ter Alg. Secretarie; verscheidene malen toegevoegd
aan hoofdambtenaren met gewichtige politieke
zendingen belast, bezocht hij in 1849, '5° en 57
de res. Riouw en in '58 Boni met den Gouv.
commissaris voor Celebes en onderhoorigh. In 1861
werd Netscher tot resident van Riouw benoemd,
welke betrekking hij vervulde tot 1870, toen hij
als Gouverneur van Sumatra's Westkust optrad.
Aan zijn voorstel om persoonlijk de leiding der
onderhandeling met Atjeh op zich te nemen en
te trachten zoodoende den oorlog te vermijden
werd geen gevolg gegeven. Nadat de oorlog ver-
klaard was, is het hem gelukt de rust en orde
te handhaven in de aan Atjeh grenzende landen
van zijn gewest. Tot de verbeteringen die het
gouvernement Sumatra's Westkust gedurende Net-
scher's bestuur ten deel vielen, behooren in de
voornaamste plaats de emancipatie der slaven en
de organisatie van het rechtswezen. Zijne benoe-
ming in 1878 tot lid in den Raad van Ned.-Indië
deed hem Padang verlaten en naar Batavia trek-
ken, waar hij in April 1880 overleed. Netscher
heeft veel geschreven, meerendeels in de werken
van het Bat. Genootschap en hoofdzakelijk over
onderwerpen van oudheidkundigen en taalkundi-
gen aard, benevens opstellen over door hem be-
zochte gedeelten van den Archipel. Van groote
waarde is zijn „De Nederlanders in Djohor en
Siak, 1602 tot 1865". De Ind. Gids van Juli
1880 bevat eene (niet geheel volledige) lijst dier
publicaties; zoo ontbreekt daar „Padang in het
laatst der iß de eeuw". Netscher was ridder Ned.
Leeuw.
NETTAPUS COROMANDELIANUS en
PULCHELLUS. Zie EEND.
NETVLEUGELIGE INSECTEN(Neuroptera).
Orde van insecten met bijtende monddeelen en
vier vliezige vleugels, wier aderstelsel door tal van
dwarsadertjes netvormig is. De grenzen dezer orde
worden door verschillende systematici zeer verschil-
lend getrokken. Sommige rekenen tot haar enkel
die familiën, welke een volkomen gedaanteverwis-
seling hebben, 5-lcdige tarsen, een vrij voorborst-
stuk, lange, eenvoudige, draad- of knodsvormige
sprieten, en wier achtervleugels bijna even lang
zijn als de voorvleugels cri geen plooibaar gedeelte
bezitten. Aan deze bepaling voldoen alleen de
Mierenleeuwen (Myrmeleontidaé), G aas vlie-
gen (Chrysopidae), en nog eenige minder bekende
familiën. Let men daarentegen niet op de meer-
dere of mindere volledigheid der metamorphose
en op eenige andere kenmerken, dan kan men
onder Neuroptera samenvatten de Glazenmakers
(Odonata), Haften (Ephemeridae of Agnathd),
Schietmottcn of Kokerjuffers (Tricho-
ptera of Phryganidaè), Schorpioenvliegen
(Panorpatd) en zelfs de Termieten (Zie aldaar)
of Witte mieren (Termitidae\ de Boeken-
luizen en Doodekloppertjes (Psocidae~) en
de V ach Huizen (Zie aldaar) (Mallophaga), of-
schoon de vleugels bij de laatste familie geheel
en bij de twee voorlaatste aan vele soorten of indi-
viduen ontbreken.
't Best bekend zijn de Mierenleeuwen, dus
genoemd naar hunne larven, die verscholen onder
den top van een kegelvormig kuiltje, dat zij zich
in droog zand graven, de mieren verslinden, welke
langs de gladde kanten van dat kuiltje omlaag
storten. Door 't opwerpen van zand doet de Mie-
renleeuw de prooi des te zekerder omlaag glijden.
Zijn kop, gewapend met geweldige bovenkaken,
die een groef bevatten, waarin de onderkaken
passen, steekt boven het zand uit, grijpt de
neerstortende prooi en zuigt die uit. De ledige
huid wordt door het dier met groote kracht over
den rand van den trechterval geslingerd, evenals
het zand, dat uitgegraven moet worden. Maanden-
lang kan de Mierenleeuw vasten, hij leeft lang
als larve, en spint zich in een cocon van zand-
korrels, waaruit na enkele weken de imago te
voorschijn komt, die oppervlakkig veel op een
Glazenmaker gelijkt.
Over 't algemeen komen de Indische Neuroptera
sterk met die der gematigde gewesten overeen.
Tot de familie der Sialidac echter behoort het
geslacht Chauliodes, dat met eenige andere
geslachten een geheel afwijkende groep vormt van
reusachtige insecten, bij welke, ten minste in het
mannelijk geslacht, de bovenkaken tot een zoo-
danigen omvang zijn ontwikkeld, dat zij 2/:, der
lichaamslengte bereiken en als gekromde hoornen
over elkaar gekruist liggen.
NEUKIRCHEN-SALATIGA ZENDING. De
zendelingen van deze vereeniging, die onder elkan-
der een bond vormen, werden het eerst in 1884 uit-
gezonden door de Zendings inrichting te
Neukirchen (Rijn-Pruisen), waar zij zijn opgeleid.
Er zijn er thans negen, waarvan acht in de resi-
dentie Semarang, op de hoofdplaats, te Ambarawa,
te Salatiga, te Kendal en in Dcmak, één in Blora
(Rcmbang) (Zie ZENDING).
NEUMANN. (JOSEPH BERNHARD) Geb.
21 Juni 1853 te Pekalongan (eiland Java). Hij
ontving zijne opvoeding in Europa en voltooide
zijne studiën in 1872, toen hij met het radikaal
van 0.-I. ambtenaar naar Indië vertrok. Na als
klerk en kommies bij het Dep. der Marine in
N.-I. werkzaam te zijn geweest, werd hij in 1575
benoemd tot aspirant-controleur bij het B, B. op
de Buitenbezittingen. In 1876 werd hij controleur
kl. en in 1882 bevorderd tot controleur i v kl.;
in 1894 volgde zijne benoeming tot assistent-
resident van Painan, welke betrekking hij tot Sep-
tember 1897 vervulde, toen bij wegens langduri-
gen dienst met éénjarig verlof naar Europa vertrok.
Achtereenvolgens diende hij in de residentiën
Riouw, Sumatra's Oostkust, Padangsche Boven- cq
Bcnedenlanden en Tapanoeli. Thans is hij ass.-
res. van Toba en Silindoeng.
Hij schreef: Schets der afdeeling Laboean Batoe,
T. Bat. Gen. XXVI, bl. 434; Nota over cene reis
naar de onafhankelijke landschappen Mapat Tocng-
goel en Kampar Soengei Lolo, T. Bat. Gen. XXIX,
bl. 1, 38; Het Pane- en Bila-stroomgebied, T.
Aardr. Gen. 2<-' Ser. 11, (uitg. art.) bl. I, 111, bl. I,
215, 457-
NEURDENBURG. (JOHAN CHRISTIAAN)
Geb. te Rotterdam 20 Juli 1815 uit het huwelijk
van J. J. Neuiderrburg en J. D. Neunabcl, koos
hij reeds vroeg den onderwijzersstand, behaalde
tusschen 1831 en 1839 verschillende rangen van
onderwijzer en acten voor de talen, en werd in
1840 als onderwijzer aan de school van de diaconie
der Schotsche gemeente in zijn geboortestad aan-
gesteld. Bij de reorganisatie van de opleiding der
kwcekclingen van het Ned. Zendelinggenootschap
aldaar, werd Neurdcnburg in April 1847 als onder-
 NEURDENBURG. (JOIIAN CHRISTIAAN) — NEUSHOORNVOGELS. 15

wijzer aan die inrichting aangesteld, ten einde voorkomen van de kust tot op de toppen der bergen,
hen beter voortebcreidenvoor het meer speciale alhoewel minder in het laagland, waarschijnlijk
onderwijs, aan de kweekschool van het genoot- een gevolg van hun vreesachtigheid en wildernis-
schap gegeven, waarbij sedert Juli 1850 de werk- lievenden aard; in poelen en plassen wentelen zij
zaamheden van adjunct-secretaris (later als secre- zich gaarne, vooral wanneer het heet is; soms hou-
taris) van het Genootschap en sedert Jan. 1852 den zij dan slechts den kop boven de modder.
die van medebestuurder daarvan gevoegd werden. Men meent nog vrij algemeen, dat drank in een
In 1859 vestigde hij zich in het Zendelingshuis, beker van Neushoorn-hoorn gemaakt, doet kennen
tot meerderen steun van den Director Hiebink. of er gif in gemengd is, een bijgeloof, dat bestaat
Nadat in 1860 Ds. Voorhoeve als Director dei- overal waar Rhinocerossen gevonden worden; of
kweekschool was opgetreden werd aan Neurden- het middel dikwijls is toegepast, mag met het oog
burg, die ook les gaf aan de vormschool te Rot- op de kostbaarheid van den hoorn, betwijfeld
terdam, gelegenheid gegeven zich geheel aan de worden. De hoorn wordt als amulet verwerkt en
belangen van het Genootschap te wijden; de strijd, gedragen tegen allerlei ongelukken, en schijfjes
in den boezem van het Genootschap uitgebroken, van den hoorn worden op verwonde of gekneusde
over de richting die het zou te volgen hebben, lichaamsdeelen gelegd ter genezing. De huid wordt
leidde tot het ontslag van den Director, in wiens in reepen gesneden en als zweep gebruikt, ook wel
plaats Neurdenbuig in 1865 optrad, na reeds een gedroogd als geneesmiddel ingenomen. Men zegt,
jaar lang de leiding van het Zendelingshuis te dat het bloed, gedroogd, bij de Chineezcn als
hebben waargenomen. \7an dien tijd af was hij geneesmiddel gebruikt wordt. De inlander vangt
de ziel der inrichting, aan welke hij zich geheel den Neushoorn in kuilen of wel door scherpe voor-
wijdde, sedert 1872 bijgestaan door Roskes als werpen te steken in de nauwe, hellende boschpaden,
helper, later als subdirector, totdat hij in 1893 waarlangs hij zich laat afglijden, waardoor dan de
zijne betrekking moest nederleggen, ofschoon hij buikzijde wordt opengesneden.
tot kort voor zijn dood het secretariaat van het NEUSHOORNVOGELS. De Neushoornvogels
Genootschap bleef waarnemen. Hij overleed te of Bucerotidae onderscheiden zich van alle andere
Rotterdam den April 1895. vogels door een meer of minder sterk ontwikkelden
De beteekenis van Neurdenburg voor Indië ligt hoorn op den grooten boyensnavel. Deze hoorn is
vooral in zijne werkzaamheid bij de opleiding der uit een los palissaden-weefsel opgebouwd en der-
zendelingen, voor Ned.-Indië bestemd, en in den halve niettegenstaande de soms buitengewone grootte
invloed dien hij, ook na hun vertrek derwaarts, zeer licht; slechts eene uitzondering is er, nl. A'/ii-
op hen en de gcheelc zending uitoefende. Maar noplax vigil of Buccros scutatus, bij welken vogel
ook door zijne geschriften was hij voor Indië een groot deel van den hoorn soliede is en vrij
krachtig werkzaam, vooral door talrijke artikelen, zwaar. De Bneeros-vogcls zijn vrij groote, sterke
in de Mededeelingen van het Ned. Zendingge- dieren, tamelijk plomp gebouwd, met korte vleu-
nootschap geplaatst, tot de oprichting van welk gels en een langen staart, krachtig ontwikkelden
tijdschrift hij in 1856 den stoot gaf en waarvan snavel en korte pooten; bij het vliegen maakt hun
hij sedert 1862 redacteur was. Afzonderlijk wer- wiekslag een suizend geluid. Zij worden slechts
den door hem uitgegeven: Geschiedenis tegenover in Afrika, op het Indische vasteland en op de
kritiek, 1864; Proeve eener handleiding bij het eilanden van den 0.-I. archipel gevonden. Hunne
bespreken der zendingwetenschap, 1879 en De geographische verspreiding is eene zeer merkwaar-
Christelijke zending der Nederlanders in de 17 en dige: men heeft de 68 bekende soorten gebracht
iß<= eeuw, 1891. tot 19 geslachten; van dezen komen op de eilan-
Zie: Levensberichten der Ned. Mij. van Letter- den van den 0.-I. archipel 14 soorten voor, ver-
kunde, 1896, bl. 219; L. C. Schuller tot Peursum, tegenwoordigende 9 geslachten. Sumatra, Borneo
Med. Ned. Zendinggen. XXXIX, bl. 281; Craan- en fava hebben twee soorten gemeen, Anthraco-
dijk, Eigen Haard, 1895; Maandbericht v. h. Ned. ceros convexus en Rhytidoceros undulatus ; Sumatra
Zendinggen. Juni 1895. en Borneo de volgende 7 soorten: Buccros rliino-
NEUSHOÓRNKEVERS. Zie TORREN. ceros, Anthracoccros malayanus, Cranorhinus cor-
NEUSHOORNS. Neushoorns of Rhinocerossen rugatus, Rhytidoceros subruficollis, Anorrhinus
(Zie voor de ml. benamingen onder WARAK) galeritus, Berenicornis cornutus en Rkinoplax
worden in den Oost-Indischen archipel slechts vigil; terwijl op Sumatra alléén gevonden wordt
gevonden op de drie groote Soenda-eilanden. Twee Diclioceros bicornis, schijnt op Java slechts voor
soorten zijn met zekerheid bekend, namelijk de te komen Buccros silvestris; op Celebes leven
Javaansche, Rkinoceros sundaicus, of éénhoornige, Penelopides exaratus en Cranorhinus cassidix, en
die alléén op Java voorkomt, en de Sumatraansche, eindelijk is Rhytidoceros plicatus op Nieuw-Guinea
Cerathorhinussa mntrensis, eene tweehoornige soort, met omliggende eilanden en de Molukken (behalve
die op Sumatra en Borneo leeft. De Javaansche Celebes) te vinden. Het voorste gedeelte van den
is grooter en forscher gebouwd, de tweehoornige hoorn van Rhinoplax vigil is bijna zoo hard als ivoor
echter is hariger. Het zijn plompe, woeste dieren, (vanwaar de naam Anggang Gading —
ga-
die, in 't nauw gebracht, hunne belagers vermor- o
ding beteekent ivo 1) en wordt voor draaiers-
selen of deerlijk verminken, zooals menig jager aiiieid gebruikt: deze hoorn ziet er uit alsof hij
moest ondervinden. Zij zijn het, die door vaak aan den voorkant vecht is afgekapt, halfweg den
ontoegankelijke bergbosschen voor den inlander langen snavel; de staart bij deze soort is buiten-
de paden maken, daar ze heesters en kruiden, gewoon lang. De Xhytidoceros-sooTten vertegen-
slingerplanten, rotan, enz. plat trappen; door tel- woordigen de zoogenaamde J aarvogels; de hoorn
kens diezelfde paden te begaan maken zij deze in bestaat uit eene serie achter elkander gelegen worst-
modderig terrein al dieper en dieper, vooral langs vormige verdikkingen; de inlanders gelooven, dat
hellingen. Ofschoon nergens in grooten getale op- er telken jare eene bijkomt; zeker is het, dat de
tredend schijnt het, dat zij op de drie genoemde jongen geen spoor van deze verdikkingen vertoo-
eilanden, meest alléén zwervend, vrijwel algemeen nen. De vorm van den hoorn van Dichoceros l>i-
16 NEUSHOORNVOGELS.
comis is zeer eigenaardig: deze hoorn is namelijk
plat en gootvormig gebogen, zoodat hij van voren
gezien den indruk van twee uitstaande hoorntjes
maakt; deze fraai wit en zwart gekleurde vogel
is bovendien gekenschetst door een zwarten kop,
witten hals en witte pooten. De Buceros rhinoce-
ros heeft een bijzonder grooten, ietwat gebogen sna-
vel, versierd met een naar voren en naar boven
gebogen grooten hoorn; deze vorm van hoorn
komt eerst bij de volwassen exemplaren tot volle
ontwikkeling, bij de jongen is die hoorn zeer
klein. Bij Cranorrhinus cassidix vertoont de hoorn
zich als een hoogen helm min of meer scherp ge-
kield bovenop. De hoorn bij Berenicornis coma-
tus is klein, maar kop en bovennek zijn versierd
met eene groote dichte witte kuif. Zij voeden zich
met vruchten of insecten, nestelen in gaten van
boomen of rotsholten. Een Jaarvogel, Rhytido-
ceros undulatus wordt wel eens de jaloer-
se h e vogel genoemd; het mannetje metselt
het wijfje volkomen in den hollen boomstam,
zoodat slechts kop en hals naar builen kun-
nen steken, en zij mag het nest niet verlaten
alvorens het broeden is afgeloopen. De inlanders
verhalen, dat het mannetje het wijfje geheel in-
metselt en laat verhongeren, wanneer het bemerkt,
dat een ander mannetje in de nabijheid van het
nest geweest is. De kop van den Neushoornvogel
wordt hier en daar in den Archipel als motief
gebruikt voor de versiering van woningen, en op
Borneo worden krisheften in dezen vorm gesneden.
NGADIREDJO. District van het tot Mangkoe-
Nagoro'sch gebied behoorende onderregentschap
Wonogiri, afdeeling van dien naam, residentie
Soerakarta.
NGADJOE'S. Zie DAJAKS.
NGAFOE. Amb. Ten. Zie PANGEI.
NGAJOGJOKARTO. Zie DJOKJAKARTA.
NGALA. Zie BAMBANGAN.
NGALIAN. District van het tot Sultansgebied
behoorende regentschap Kalibawang, residentie
Djokjakarta.
NGAMPEL. Benaming wel aan de wijk Ampel
(Soerabaja) gegeven. Zie aldaar.
NGANDJOEK. District van de gelijknamige
contróle-afdeeling, regentschap en afdeeling Bei-
bek, residentie Kediri; met eene oppervlakte van
693 2 53 6 hectaren. Het district telt 45 desa's.
NGANGON. District van het tot Sultansgebied
behoorende regentschap Kalibawang, residentie
Djokjakarta.
NGANTANG. District van de contróle-afdee-
ling liatoe, regentschap en afdeeling Malang, resi-
dentie Pasoeroean; met eene oppervlakte van
35.919,76 hectaren. Het district telt 60 desa's.
NGARO. Tem. en Mal. Men. Zie TIM AHA.
NGARPIS (verkeerdelijk Njarpis). Zie MA-
NOEK.
NGASINAN. District van de contróle-afdeeling,
het regentschap en de afdeeling Trenggalck, resi-
dentie Kediri; met eene oppervlakte van
19.341 48
hectaren. Het district telt 63 desa's.
NGASINAN. District van de contróle-afdeeling,
het regentschap en de afdeeling Magelang. resi-
dentie Kedoe; met eene oppervlakte van
14.955,43
hectaren. Het district telt
203 desa's.
NGAWEN. District van de contróle-afdeeling,
het regentschap en de afdeeling Blora, residentie
Rembang, met eene oppervlakte van 51.706,68
hectaren. Het district telt 124 desa's.
NGAWEN. Tot Mangkoe-Negara'sch gebied
- NGAWI.
behoorend landschap, geënclaveerd in de resi-
dentie Djokjakarta, doch administratief een be-
standdeel uitmakend van de afdecling Wonogiri,
residentie Soerakarta; met eene oppervlakte van
3281,15 hectaren.
NGAWI. Afdceling en regentschap van de resi-
dentie Madioen, ter grootte van 139.924,4hectaren
of 25,4 vierk. geogr. mijl, het Noordwestelijk deel
van het gewest vormend, en ingesloten: ten W.
door de residentie Soerakarta, ten N. door de
residentie Rembang, ten Z. door de afdecling
Magetan en ten O. door de afdeeling Madioen.
Als afdecling is Ngawi verdeeld in twee contróle-
afdeelingen en als regentschap in vijf districten,
m. n.: Sepréh en Dero, die samen de contróle-
afdeeling Ngawi, -— en Sinee, Gendingan en Djo-
gorogo, die samen de contróle-afdeeling Ngrambee
vormen; het aantal desa's bedraagt 259. De hoofd-
plaats, wier grenzen zijn vastgesteld bij St. n°.
147 van 1887 is de zetel van den assistent-resi-
dent, een controleur en den regent; zij heet óok
Ngawi en is gelegen op 't laagste punt van het
gewest, nl. op den landtong, gevormd door de
samenvloeiing der Kali Gentoeng of Rivier van
Madioen en der Bengawan of Rivier van Solo,
en dus dicht bij de Rembang-grens. Behalve deze
twee aanzienlijke waterwegen komen daar ter
plaatse nog de drie groote landwegen bijeen, die
naar Soerakarta, Rembang en Kediri voeren. Be-
langrijk door die ligging en, vroeger vooral, daar-
door van strategisch gewicht geacht, is er dan
ook eene belangrijke sterkte gebouwd, het fort
Van den Bosch, dat in den N.O.hoek der plaats,
aan den linkeroever der Gentoeng is gelegen,
zoodat het de beide rivieren bestrijkt; echter be-
antwoordt het, naar men zegt, weinig aan het
doel, daar het zelf door de omliggende heuvels
beheerscht wordt. De plaats wordt aangedaan door
dat deel van den grooten postweg dat de „Zui-
delijke weg" heet; zij is ruim en goed aangelegd;
wel is waar weinig bevolkt, maar belangrijk als
stapelplaats voor den binnenlandschen handel. De
alhier aanwezige, tot het wapen der artillerie be-
hoorende buskruitmolen ligt in de nabijheid van
het fort. Mede bevindt zich ter hoofdplaats Ngawi
het strafdetachement van het leger. Bij hare samen-
vloeiing met de Bengawan steken in de Gentoeng
klippen ten deele boven het water uit, die door
den bruisenden stroom sterk uitgespoeld en -gehold
zijn, welke het der scheepvaart zeer moeilijk maken ;
verder stijgen uit laatstgenoemde rivier hier en
daar gasbellen op, die de plaats van kleine wellen,
met zoutachtigen smaak, aanwijzen: aan den oever
prijkt op dat vereenigingspunt hoog en breedgetakt
geboomte, waaronder zitbanken geplaatst zijn, van-
waar men op een en ander een fraai uitzicht heeft.
Voor het overige wordt Ngawi een der onaange-
naamste plaatsen van Java genoemd en heeft daaren-
boven eentonige, weinig schilderachtige omstreken.
De W.lijke helft der afdeeling wordt doorsneden
door de spoor, die van Sragen komt en naar Madioen
gaat. De bevolkingsdichtheid is natuurlijk niet
groot in een land als dit, dat men „het slechtste
regentschap van Java" genoemd vindt, waar de
warmte zeer drukkend is, en dat grootendeels
onschoon, dor en onvruchtbaar is, niettegenstaande
zijn genoemde twee groote rivieren, die
evenwel,
tusschen steile oevers loopend, niets bijdragen tot
de vruchtbaarheid des lands en slechts
aanleiding
geven lot eene, overigens bloeiende, scheepvaart;
't
rijk is alleen aan djati- en
wildhout, aan tijgers
 NGAWI.
— NGELMOE.
en wilde zwijnen. Het best is de bodem nabij de
hoofdstad; het geboomte is daar dichter en eenige
sawahbouw wordt er gedreven. De particuliere
Europeesche nijverheid telt in deze afdeeling 28
erfpachtslanden voor rijst en koffie en tweede ge-
wassen, I suikeronderneming, 8 vergunningen tot
mijnbouwkundige opsporingen en 3 houtaankap-
ondernemingen. De afdeeling is geheel bergachtig
op de beide valleien der twee groote rivieren na:
in 't Z.W. de uitloopers van den Lawoe, in 't N.
die van de tertiaire heuvelreeks op de Rcmbang-
grens, die hier gemiddeld 150 meter b. z. hoog
is. Omtrent de rivieren het volgende: de Solo-
rivier komt uit de residentie Soerakarta, treedt
bij de daarin gelegen desa Tawang deze afdee-
ling binnen, loopt in O.lijke richting langs den
Z. voet der genoemde heuvelreeks benoorden Gen-
dingan en den post Bogo naar Ngawi, doorbreekt
hier in N.lijke richting die heuvelreeks en treedt
daarmede Rembang in; de rivier van Madioen
betreedt boven Madioen deze afdeeling waar zij
in N.W.lijke richting Ngawi bereikt; een voor-
name zijtak is de Oeneng, die op de meervermclde
Rembangsche heuvelreeks ontspringt en de grens
dezer afdeeling met de afdeeling Madioen vormt;
op de grens met Rembang stroomt de kali Kedoeng
Lele en op die met Soerakarta de kali Kedoeng
Banteng, die op den Lawoe ontspringt, welke
berggroep omspoeld wordt door de rivieren van
Solo en Madioen, in den aanvang genoemd. In
het district Gendingan komt een aardoliebron voor,
en in het district Sepréh zijn minerale bronnen
met water van bitter-ziltcn smaak. Geene andere
vermeldenswaardige plaatsen, buiten de hoofd-
plaats, heeft deze afdeeling dan die waar con-
troleurs- en districtshoofdzetels zijn. Zij ontleent
nog eene zekere vermaardheid daaraan, dat de
assistent-resident Eduard Douwes Dekker, toen
hij in Lebak niet langer kon gehandhaafd wor-
den, met haar bestuur tijdelijk werd belast, waar
deze echter niet op is ingegaan en zijn ontslag
uit 's lands dienst heeft verkozen (1856).
NGÈLMOE. Jav. Dit woord,
—
van het Arab. 'ilm, d. i. wetenschap
eene corruptie
—
bij de Javanen eene speciale, van het grondwoord
heeft
min of meer afwijkende beteekenis gekregen.
Terwijl toch het Arab. woord als ilmoe in het
Javaansch zoowel als in het Maleisch is overge-
gaan, en dan in den regel in zijne grondbeteke-
nis gebruikt wordt (zie MOHAMMEDANISME,
Dl. 11, bl. 569), — al wordt toch niet zelden
ilmoe met ngèlmoe verward, — heeft „ngèlmoe"
op Java en Madoera de speciale beteekenis ge-
kregen van „geheime wetenschap".
Vaak bestaat de ngèlmoe uit niets anders dan
tooverformules, bezweringen, dubbelzinnige gezeg-
den, vernuftspelingen met klankverwante woorden,
gebrekkige vertaling van Kawi-woorden en Arabi-
sche philosophisch-theologischc uitdrukkingen; de
namen der letters van het Arabische alfabet met
hare verborgen beteekenis; wonderspreuken,
raadsels, wijsheidspreuken, wijsgecrige en godge-
leerde stellingen, aan het Brahmanismc, Ciwaïsinc
en Mohammedanisme ontleend, maar alles zóó
dooreengemengd, saamgegroeid en ineengesmolten,
dat men zich over dit bont allerlei niet genoeg ver-
wonderen kan. Zulke ngèlmoe's zijn weinig
meer dan toovermiddelen om, ook wel hierna-
maals, maar toch vooral op aarde zich voordeden
te verschaffen, en dit wel dikwijls zoo materieel
mogelijk: rijkdom, aanzien, tooverkrachten, de
111
17
macht 0111 zonder vrees voor ontdekking te stelen,
vijanden te benadeclcn, enz. Daartoe dient het uit-
spreken van de rapal (van het Arab. lafth d.
i. „woord"), W'aarondcr men verstaat de spreuk of
formule, die aan elke ngèlmoe (welke ook ieder
hare eigen benaming heeft), eigen is en gewoon-
lijk uit zinnen en woorden bestaat, waarvan de
beteekenis, zoo zij die al ooit gehad hebben, niet
meer kan worden nagegaan. Menige Javaan tracht
de kennis van zooveel mogelijk rapal's te ver-
krijgen, en bezoekt daartoe go ero e's of leeraren,
die ze weten mede te deelen, of volgt ook wel
het onderwijs aan pesantren's, waar zulke
ngèlmoe's, zij het dan niet officieel, beoefend
worden.
Terwijl deze ngèlmoe's, die ontelbaar zijn,
geene diepere beteekenis hebben, zijn er andere,
aan welke zekere godsdienstige of wijsgeerige be-
—
grippen ten grondslag liggen, waarbij men echter
in het oog heeft te houden, dat menige Javaan
zulke ngèlmoe's als gewone toovermiddelen ge-
bruikt, zonder zich met de kern van de ngèlmoe
intelaten. Zulke ngèlmoe's zijn als het ware-
zwakke, vaak onkenbare weerklanken van de oude
Hindoesche, —Brahmanistische, (Jiwaïtische, Boed-
—
dhistische leerstellingen of begrippen; niet zelden
echterookMoslemsche theologische beschouwingen,
welke dus meer de ware ilmoe naderen. Over het
algemeen gesproken kan men, zonder dat de schei-
ding altijd consequent kan worden doorgevoerd, de
ngèlmoe's verdeelen in die der ongeloovigen
(vvong (N.) of tiang (K.) pasèk) welke inliet
oude heidendom wortelen, — al mecnen hare be-
oefenaars geenszins, dat zij den Islam verlooche-
nen,— en de ngèlmoe santrian, welke nog
op Moslemschen bodem staat. Van de eersten
noemen wij de volgende: De ngèlmoe péling
(ook ng. kraton of djatiné), die zich bezig
houdt met het denken en zinnen over boven-
aardsche dingen, en het heil toewijst „niet aan
hem, die zich in heiligmaking heeft geoefend, die
deugd en plicht in eere hield, — dewijl dat
zaken zijn van ondergeschikte beteekenis,
zien goed en kwaad evenals licht en duisternis
onafscheidelijke tegenhangers —
zijn, maar aan
i
hein
die zijn weten heeft verrijkt, zich in bespiegelingen
heeft verdiept". Zij brengt den mensch tot die
hoogte, dat hij van zich verklaren kan: „Allah is
aan of in mij"; een pantheïstische richting dus
die den mensch maakt tot een deel der zich zelf
onbewuste wereldziel. De ngèlmoe banjo e
ben ing (d. i. „van het heldere water") gaat uit
van de ervaring, dat het schepsel door denken en
onderzoekeir rriet tot de algemeene wereldziel nadert
en bovendien niet de dingen zelve ziet, maar slechts
de wijze, waarop zij zich aan ons voordoen. Het kan
dus geen nut hebben hetgeen zich aan de zinnen
voordoet te onderzoeken. Dit leidt tot een afsterven
van de wereld: het „niet zijn" wordt het wezen
hem die deze ngèlmoe beoefent, en maakt hem
onverschillig voor alles, wat om hem heen is. Scherp
daartegenover staat de ngèlmoe goenoengan
of bergsche ngèlmoe, aan het Qiwaïsme ont-
leend, waarbij het voorwerp der vereering is de
wid j i lan g g e ng, d. i. „het eeuwige zaad", de
eeuwig jonge, onuitputtelijke levenskracht der na-
tuur, en die schijnt te leiden tot een ongebon-
den leven, met terzijdestelling van het verschil
tusschen zedelijk en onzedelijk. Behalve deze, aan
welke althans wijsgeerige of godsdienstige begrip-
pen ten grondslag liggen, —al zijn die begrippen
2
18 NGELMOE.
— NGROWO.

den tegenwoordigen beoefenaars gewoonlijk vol- Kediri; met eene oppervlakte van 34.574, '6 hecta-
komen verborgen, — zijn er een aantal ngèl-
moe's die slechts onmiddellijk voordeel beoogen
ren. Het district telt 82 desa's.
NGOESOE. Teen. Zie KATAPANG.
of niet veel anders dan toovermiddelen zijn en NGOKILO. Jav.
voor welke wij naar de beneden te noemen op- Juslicia Adhatoda /.. (= Adhatoda Vasica Necs),
stellen verwijzen. fam. Aeanthaceae. De plant en hare bladeren gelden
Wat de ngèlmoe santrian betreft, zoo omvat op Java als voorbehoed- en bezweringsmiddel
deze over het algemeen de leer van den Islam,
de 5 dagelijksche gebeden, doa's, de geloofsbe-
— (dj im a t). Zij bevatten een alkaloid (vasicine).
Deze Indische plant wordt van ouds in de bota-
lijdenis, profeten-verhalen, ook wel vermengd met nische tuinen gekweekt; zoo bezit de hortus te
de ngèlmoe kamodongan of tooverij en too- Upsala een boomachtig exemplaar, dat destijds
verspreuken. Een groote rol spelen daarbij de n g è I- door Linnaeus uit Holland is medegebracht en dat
moe's koen (het zij er), noer (het licht van den dus nu reeds meer dan 150 jaar oud is.
profeet uitgaande) en ghaïb (het verborgene), NGOKO. Zie JAVAANSCH.
alle goefische begrippen, die echter door sommige NGOMI-HIDJOE. Zie GEMOETOE.
Javanen op eigenaardige wijze worden opgevat. NGRAIJOEN. District van de contróle-afdee-
Over het algemeen gaat deze ngèlmoe niet ling Panggoel, regentschap en afdeeling Treng-
met zulke zonderlinge opvattingen en afwijkingen galek, residentie Kediri; met eene oppervlakte
gepaard, als de ngèlmoe der ongeloovigen en van 23.577,32 hectaren. Het district telt 15 desa's.
kan het daarbij behandelde als „'ilm" worden NGROA-NGROA. Zie KATE.
beschouwd, zij het dan ook dat niet-Moslemsche NGROWO. Afdeeling en regentschap der resi-
elementen daarin worden opgenomen, 't geen trou- dentie Kediri, ter grootte van 114.861,76hectaren
wens van het geheele godsdienstig leven van de of 20,9 vierk. geogr. mijl, en in knievorm zich
groote massa der Javanen gezegd kan worden. dwars door het gewest uitstrekkend van de Madioen-
Zie: S. E. Harthoorn, Med. N. Zend. IV, bl. grens tot de zee. De grenzen zijn dus', ten W.
105, 212; C. Poensen, Ibid. VIII, bl. 214. de residentie Madioen en de afdeeling Trenggalek,
Ook buiten Java wordt hier en daar aan de ten Z. de zee, ten O. de afdeeling Blitar, ten N.
beoefening der ngèlmoe's gedaan. Van de Ma- de afdeeling Kediri. Het meest N.lijke punt is
leiers van Midden-Sumatra wordt bepaaldelijk ver- de Wilis-top. De afdeeling vormt 1 contróle-afdee-
meld, dat de kennis van formulieren, die heeten ling, gelijknamig: als regentschap vervalt zij in
noodig te zijn voor het afwenden van onheilen 6 districten: Toeloengagoeng, Ngoenoet, Pakoen-
en ziekten, voor het verzekeren van een goeden tjen, Tanggoel, Kalangbret en Wadjak; zij telt
oogst en in het algemeen alle wetenschap, die 352 desa's. De vruchtbaarheid laat niet te wen-
het begrip van een ander te boven gaat alémoe schen over; zij is eene der best bebouwde afdee-
of ilémoe genoemd wordt. In andere Maleische lingen van dit gewest en brengt van inlandsche
streken bezigt men hiervoor meer het aan het zijde zoomede van de 29 erfpachtslanden de vol-
Sanskriet ontleende woord sas tra. Men geneest gende producten voort: padi, tabak, koffie, kma
zieken door de alémoe, is daardoor onkwetsbaar, en indigo; verder suiker van 2 daartoe inwerking
behaalt er buitengewone voordeden door, ja voor zijnde ondernemingen, terwijl I onderneming zich
alles nagenoeg is alémoe noodzakelijk, en men met de teelt van kapok, behalve tabak, bezig
kan die geheime kennis krijgen voor weinig stui- houdt. Het aantal uitgegeven vergunningen tot
vers, voor een stuk doek en voor een kip met mijnbouwkundigc opsporingen bedraagt 6. Aan
wat rijst. Zie A. L. Van Hasselt, Volksbeschrij- Hindoe-oudheden is 't regentschap rijk, bestaande
ving van Midden-Sumatra, bl. 71, 76, 85. uit tempels, tempelgrotten, beelden en beschreven
NGEMPIT. District van de contróle-afdeeling steenen; bepaalde vermelding verdient een tem-
Kota Pasoerocan, regentschap, afdeeling en resi- pelgrot in het district Wadjak aan den N.kant
dentie Tasoeroean; met eene oppervlakte van van den zeer steilcn berg Boedek, waar zich een
3179,8 hectaren. Het district telt 44 desa's. terrasje voor bevindt, uitgemonsterd met twee vier-
NGIDJON. District van het tot Sultansgebied armigc vrouwenbeeldjes, vanwaar men een aller-
behoorende regentschap Sleeman, residentie Djok- prachtigst uitzicht heeft op de vlakte van Toe-
jakarta. loengagoeng en omstreken. Laatstgenoemde naam
NGLENDAI. District van het tot Sultansgebied is die van de hoofdplaats, wier grenzen zijn vast-
behoorende regentschap Sentoio, residentie Djok- gesteld bij St. n». 107 van 1885, alwaar de as-
jakarta. sistent-resident, controleur, adspirant-controleur en
NGLIRIP. Riviertje op Java, res. Rembang, regent gevestigd zijn. Zij is gelegen aan de Kali
dat zich dicht bij Djoedjoegan, met den Kali Ngrowo of Kali Trenggalek en wordt aangedaan,
Geneng (K. Kening), een belangrijken zijtak der zoowel door een tak van dat gedeelte van den groo-
Solo-rivier, vercenigt en bekend is door zijn prach- ten postweg dat „de Zuidelijke weg" heet, als door
tigen waterval van meer dan 80 voet. Zie Te de spoor van Kediri naar Blitar. Gcene andere
Mechelen, T. Bat. Gen. XXV. bl. 171. vermeldenswaardige plaatsen bevat deze afdeeling
NGOEDOE. TEEN. Zie KEDONDONG. dan die waar districtshoofden gevestigd zijn. De
NGOELAKAN. District van het tot Sultans- bodem is in 't N. bergachtig door de uitloopers
gebied behoorende regentschap Pengasih, resi- van den Wilis; in 't midden vlak door de vallei
dentie Djokjakarta. der Kali Ngrowo; in 't Z. weer bergachtig dooi-
NGOEMPAK. District van de contróle-afdee- de uit Blitar komende voortzetting van het Pasoe-
ling, het regentschap en de afdeeling Bodjone- roeansche Zuidergebergte. Dit vormt eene zeekust,
goro, residentie Rembang; met eene opper- die door de grilligheid harer rotsen schoon en
vlakte van 59.150,8 hectaren. Het district telt 84 schilderachtig is en tal van baaien (Gemah, Boem-
desa's. boen en Sinee) en kapen (Kalimanggir, Goewa-
NGOENOET. District van de contróle-afdeeling, gladag, Pakis, Watocgebang en W'atoelawang)
het regentschap en de afdeeling Ngrowo, residentie rijk is. De voornaamste rivieren zijn: de Brantas
 NGROWO.
of Rivier van Kediri, die eerst een deel der grens
dezer afdecling met de afdeeling Blitar vormt,
van waaruit zij deze afdeeling binnenstroomt, om
haar ten N. van Toeloengagoeng voor de afdec-
ling Kediri te verlaten; de Ngrowo of Treng-
galek, die bij Karangredjo in de Brantas valt, na
ontstaan te zijn uit de verecniging der kali's Bendo
en Tjampoer, welke laatste de beide, bezuiden
Toeloengagoeng gelegen groote moerassen dezer
afdeeling, de rawa's Bening en Glapan, doorstroomt.
NHAMDIA. Zie KOEDARI.
NIAI-GEROOM. Naam voor een Boomken-
goeroe, Dcndrolagus ursinus, op Nieuw-Guinea;
Dendrolagus inustus heet aldaar Niai-retau.
De eerste heet in het district Lobo Wangoe-
rie, de tweede wordt aldaar Wakera genoemd.
Te Sorong heet Dendrolagus inustus bij de inlan-
ders nog Lauw-lauw. Zie BUIDELDIEREN.
NIAI-RETAU. Zie NIAI-GEROOM.
NIAS. Het grootste en meest bevolkte eiland
van „de miocene eilandenrij" ten Westen van
Sumatra en de strekking van dit eiland volgende,
ligt tusschen o 0 18' 54" en i° 47' N.B. en 970 16'
en 980 5' 7" O.L. en heeft een oppervlakte van ruim
4500 O kilom. Met uitzondering van eenige aan
de Oost- en Noordkust liggende vlakten, is het
eiland geheel met heuvels en bergen bedekt;
alleen het binnenland van Zuid-Nias, het hoogste
en voor de geologische formatie meest belangrijke
deel, bezit een regelmatig bergstelsel; de berg-
reeks begint in het Z.0., ongeveer een dagreis
van de kust, loopt eerst N.W., daarna W. en
nadert de W.kust tot op een afstand van eenige
uren; vervolgens buigt zij scherp naar het N.W.
en verloopt in eenige onregelmatig doorecnlig-
gendc heuvelruggen en bergen; de gemiddelde
kamhoogte bedraagt van 370 tot 440 meter; drie
stomp-kegelvormige bergtoppen, schijnbaar op ééne
lijn en onderling op gelijken afstand gelegen,
steken boven den rug uit: de hoogste, Ilili
Matjoea, ongeveer 600 meter, het hoogste punt
van het eiland, ten O. van Maros, 3 dagreizen
het binnenland in, van de Lagoendi-baai af. De
namen der beide andere toppen zijn niet bekend.
Van deze hoofdketen loopen zijtakken uit, die
hier en daar de zee bereiken en een steile kust
vormen. Een tweede bergstelsel ligt in het mid-
den van W.-Nias; het bereikt zijn grootste hoogte
in de Hili Djimono, 370 meter en Hili Mari, 340
meter; in de nabijheid liggen de Hili Ganobi,
even hoog als de H. Mari en de H. Gooego,
250 meter. Een derde bergsysteem ligt nabij de
O.kust, bij Goenoeng lemboe, loopt W.N.W. land-
waarts, met eenige toppen van 3 tot 400 meter.
In het N.O. des eilands ligt de H. Modjeia, niet
hare uitloopers en voorgebergten, eveneens bijna
400 meter hoog. Voor het overige is Nias met
een menigte bergen, heuvels en hoogplateau's be-
dekt, die men in 3 rijen, van N.W. naar Z.O.
loopend, zou kunnen verdeelen; hooger dan onge-
veer 300 meter reiken de toppen gewoonlijk niet.
Werkzame of uitgebrande vulkanen heeft Nias
niet voor zoover bekend is; de aardbevingen zijn
talrijk en hevig, komen bijna zonder uitzondering
uit het Oosten en Zuidoosten; in 1843 kwam het
geheclc eiland in beweging ten gevolge van eene
aardbeving, de grond scheurde en heuvels stortten
in; eene vloedgolf spoelde aan de O.kust geheele
dorpen weg en honderden menschen verdronken;
in 1861 is Goenoeng Sitoli, de post op de N.0.-
--kust, bijna geheel verwoest door eene aardbeving
— NIAS. 19
en het Gouvcrnements-etablissement te I.agocndi
(Z.kust) vernield.
De vlakten, in den aanvang genoemd, vindt
men voornamelijk aan de O.kust, van Oedj. Gido
Kctjil tot Oedj. Tjoani; zij zijn door aanslibbing
ontstaan bij de afleiding van de watermassa's die
van 't gebergte komen. De kust is aan de N.N.O.
en aan de Z.zijde meer of minder diep ingesne-
den, waardoor een menigte hoeken maar nergens
kapen, voorgebergten of schiereilanden ontstaan,
uitgezonderd bij Tandj. Seromboe (W.kust); van
de zeeboezems zijn de voornaamste die van Lapau
aan de N. en van Telok dalam, Bohili en I.agoendi
aan de Z.kust. De door Oedj. I.ojang en Oedj.
Tananassi ingesloten baai van Lapau heeft aan
den Z.kant van het gelijknamige eiland eene vei-
lige ankerplaats, waar zich alle schepen die ten
handel komen verzamelen. Telok dalam, waarvan
de ingang tusschen Oedj. Batoe en Oedj. Telok
dalam ligt, is mede een tegen alle winden bevei-
ligde ankerplaats, met goeden ankergrond; de
Lagoendi-baai, tusschen Oedj. Batoe en Oedj.
Lagoendi is door haar breeden naar het Z. ge-
keerden ingang voor groote schepen geschikt; de
Bohili-baai, tusschen beide laatstgenoemde baaien,
is voor groote schepen onbruikbaar en alleen dooi-
den W. ingang bereikbaar.
Van de rivieren die Nias in alle richtingen
doorloopen zijn weinige van beteekenis en deze
stroomen alle langs de W. helling in zee; die
van het Z. gedeelte zijn door het voortdringeu
van het gebergte naar de kust van ondergeschikt
belang. Met uitzondering van de moerassige stre-
ken die de rivieren nabij hare monding door-
loopen, stroomen zij tusschen hooge oevers, over
beddingen van rolsteenen, die hoogerop niet meer
dan kloven zijn; voor den mond der kleinere
rivieren ligt in zee meestentijds een bank waarop
de branding staat, het sterkst op de W.kust, die
voor den Indischen Oceaan open ligt; bij eb staat
er bijna geen water op. De voornaamste rivier
aan de N.kust in zee vallende is de Modjeia,
waarschijnlijk ontspringende op de Hili Matjoea
en, indien dit juist is, in N.W. richting bijna »/,
van het geheele eiland doorstroomende; zij is aan
de monding 130 meter breed en 3V2 meter diep:
5 dagreizen kan men, volgens de inlanders, haar
oproeien, steeds langs lage, soms moerassige oevers;
aan den voet van den bergrug Mahili, 2/.2 dag-
reis Z.W. van Goenoeng Sitoli, waar zij hare
wateren tusschen hooge oevers voortstuwt, is zij
nog 20 meter breed. Aan hetzelfde kustgedceltc
de Lapau, met prauwen een uur opwaarts bevaar-
baar. Aan de O.kust de Soboe van de Hili Bowo-
losso komende, snel stroomend, met prauwen 12
uur van de monding af bevaarbaar. De Lembaroe,
die in de moerassige vlakte ter plaatse van hare
uitwatering een groote delta vormt, is van wei-
nig beteekenis; zij ontspringt op de H. Matjoea.
De Modjeia, niet met de groote gelijknamige te
verwarren (op Nias ontmoet men telkens gelijk-
luidende namen), heeft haar oorsprong in het land-
schap Garamo, in' het Z. en is te bevaren tot I.a-
winda, 6 kilom. ver. Aan de Z.kust slechts beekjes.
Ter W.kust de Noho, de Lahomé, de Maros, de
Moroho en de Nojo, de voornaamste na de groote
Modjeia, ontspringende op de H. Mari; zij is aan
den mond ruim 100 meter breed en 3 dagreizen
ver op te roeien.
Voor zoover bekend is komt op Nias geen enkel
meer voor.
20 NIAS.
Van een aantal eilandjes rondom Nias liggende,
is de Nakogroep, onder een afzonderlijk hoofd,
op de W.kust de voornaamste; het meerendeel
der omliggende eilanden is onbewoond.
Vele wegen en voetpaden doorkruisen het eiland,
door dalen en over heuvels, langs en door de
rivieren en beken, soms zeer steil, want de Niasser
is een stoere wandelaar en houdt niet van om-
wegen; meestal zijn de paden niet breeder dan
een voetzool en derhalve moeilijk te vinden, waar
zij door gras en struiken loopen. Met deze lastige
communicatie-middelen in het N. des lands had-
den vooral de zendelingen bij den aanvang van
hunnen arbeid te kampen en wanneer men leest
dat nog in 1898 een zendeling om van het Rapat-
gebied naar de W.kust te komen in 36 uur 34
sterk stroomende rivieren moest overtrekken, dan
blijkt, al is de veiligheid in dit gedeelte des eilands
voldoende, de gemakkelijkheid van reizen nog niet
veel verbeterd. Gunstig steken daarbij af in Zuid-
Nias de wegen die van de groote dorpen uitloo-
pen en die soms uren ver over eene breedte van
'/2 tot 2 meter met platte, aan elkander gepaste
stcenen zijn belegd. Snijdt de weg een rivier of
beek, dan komt het maar enkele malen voor dat
een boomstam of bamboe van oever tot oever is
gelegd; langs de kust is bij eb het strand de
weg: de moerassen worden door een smal pad
van boomstammen, takken, bamboe, bossen rotan
enz. begaanbaar gemaakt.
De temperatuur ter O.kust is dezelfde als die
ter W.kust van Sumatra; regendagen zijn er onge-
veer 200 per jaar; van Mei tot Aug. regent het
hoogst zelden, het meest van Oct. tot Dec. On-
weders zijn niet zoo veelvuldig als op Sumatra
en minder hevig. De meest vóórkomende winden
zijn W. en N.W. Het vermoeden bestaat dat Nias
behoort tot een submarine heuvelreeks, die zich
uitstrekt van Simaloe tot Engano, en vroeger groo-
tendeels, maar niet diep, onder de oppervlakte
der zee lag en dat destijds zich de koralen ge-
vormd hebben, die men nu, nadat de bodem door
vulkanische werking is opgeheven, op Noord- en
Midden-Nias, zelfs op hooge punten, als verweerde
koraalriffen en fragmenten daarvan aantreft. In
het N. des eilands worden aan de oppervlakte
lccmlagen gevonden, op andere plaatsen zand-
steen, en hier en daar kolen; ijzer komt onder
verschillende vormen voor, ook koper en, naar
Maleische handelaars beweren, goud aan de O.kust.
Zwaar woud met hooge boomen ontbreekt op
Nias— enkele streken uitgezonderd, wier bosschen,
zoolang het duurt, 't materiaal voor den huisbouw
moeten leveren. Ten behoeve van den handel in
timmerhout, voornamelijk met Baros en Singkel,
en tengevolge van het verbranden der dorpen als
uiting van hostiliteit, is er veel bosch uitgeroeid. De
stranden,voornamelijkbij Maros, Lapau cnGoenoeng
Lemboe zijn begroeid met de Casuaiina iniiri-
cata, die door hunne rechte stammen en pyranri-
dale vertakking eene aangename verscheidenheid
opleveren, door de eentonigheid te breken van
het gezicht op de achtergelegen mocrasbosschen.
In deze bosschen komen voornamelijk voor Pan-
danus latifolius en P. samah (Rhizophoia, Kan-
delia en Bruguiera) ; daartusschen en vooral in
de nabijheid van Lapau en aan de boorden van
de Modjeia en de Soboc, niboeng en nipa, ver-
der Acanthus, Barcharis, Aerostichum en eenige
Alstoniae. Op de hooger gelegen gronden lieren
welig de waroc laoet (Pari Huw tiliaceum) en
struikgewassen, waaronder Hernandïèn, Aviccnnién,
Heriterien en de Barringtonia spcciosa worden
opgemerkt. Op de hellingen der heuvels komen
velerlei varensoorten (Polipodium) voor en de
sierlijke boomvaren (Canoóphora). De zoo gezel-
lige, doch de leden der andere plantenfamiliën
zoo uitsluitende alang-alang en glaga, die uitge-
strekte velden beslaan, laten evenwel hier en daar
eenige groepjes struiken toe, gevormd uit l'ilcnia,
Phyllanthus, Desmodium, Uvaria, Erioglossum,
Abrus en eenige Melostomace'èn. Grasvlakten wor-
den slechts in geringe uitgebreidheid in de om-
streken van Goenoeng Sitoli gevonden. De bos-
schen bevatten o. a. Canarium, Cussonia, Fari/iiim,
Fiats, Stcrciilia, Michelia, Pandanus, Cycus, Eleo-
carpus en in de nabijheid van Lapau en aan de
N.W.kust den getah-boom en aan de Z.W.kust
sapanhout. Van de cultuurplanten geeft de klap-
per aan de Z. en Z.O.kust in mijlenlange stroo-
ken langs de stranden groeiende, aan het land-
schap een eigenaardig karakter. De dierenwereld,
vergeleken met die van Sumatra, biedt geen bij-
zondere vormen aan wat hoogere dieren betreft:
volgens Von Rosenberg vindt men er het Suma-
traansche hert, de kidang, een wild zwijn, een
gewonen aap, den vliegenden maki en een vliegen-
den hond, een schubdier, een moesang, een stekel-
varken, een otter, een muis en een inscctcnetend
zoogdier; ook de vogels en reptielen wijken niet
noemenswaard van de Sumatraansche af. De Insec-
tenwereld biedt op Nias een aantal merkwaardige
en eigene vormen aan.
Nias is verdeeld in ongeveer 25 districten die
nauwkeurig bepaalde grenzen moeten hebben,
welke echter niet bekend zijn; deze verdeeling
is afkomstig uit den tijd toen de voornaamste
stammen zich een vaste woonplaats kozen. Door
eene telling van de huizen en voor ieder huis in
N'.-Nia» 10, in Z.-Nias 15 bewoners per huis reke-
nende, is men gekomen tot eene totale bevolking
des eilands van 230 tot 250.000 zielen; in aan-
merking nemende dat een groot gedeelte van N.-
Nias en eerr nog grooter gedeelte van het Zuiden
zoo goed als geheel onbekend is, mag men 't be-
volkingscijfer misschien wel op het dubbele stel-
len. Deze stammen spreken verschillende dialec-
ten, van welke die in N.- en Z.-Nias zooveel
verschillen dat de bewoners elkander niet verstaan.
Al de woorden eindigen in klinkers en de wee-
kelijkheid die hiervan 't gevolg is strookt weinig
met de breede uitspraak in het N. en de ruwe
en scherpe in het Z. des lands; aangenaam om
te hooien is het Niasch, welks verwantschap met
het Batak'sch wordt vermoed maar niet is aange-
toond, in geenen deele. (Zie NIASCH).
Van hunne afkomst weten de Niassers zelf niets
degelijks te vertellen. Junghuhn, die trouwens het
eiland niet bezocht, en alleen tamme Niassers
ontmoette, beschouwt hen als een kolonie der
P.ataks. Inderdaad hebben zij met de Bataks vele
punten van overeenkomst, maar nog meer van
verschil; en niet geringe, zooals hunne onbekend-
heid met letterschrift, het ontbreken van kanni-
balisme, het in Z.-Nias gebruikelijke koppensnel-
len, de taalverschillen; daarbij mag niet vergeten
worden het onwaarschijnlijke dat 't verband tus-
schen de kolonie en het nabij gelegen moeder-
land zóó geheel en zóó lang reeds zou zijn ver-
broken, dat in de legenden der kolonie geen
spoor daarvan te ontdekken is.
Een ander probleem is het karakteristiek ver-
 NIAS. 21

schil tusschen N.- en Z.-Nias. In lichaamsbouw, heden, tot meerdere ontwikkeling zouden brengen.
in energie, in reinheid, de inrichting der huizen, De adat is voor die ontwikkeling zeker al heel
den aanleg der dorpen en wegen, en de wijze ongunstig; het woekerstelsel, de gebruiken bij
van begraven bestaat tusschen N. en Z. een groot het huwelijk en vooral bij het overlijden, het
verschil. Bij het hooren hunner taal zou men
meenen een ander volk voor te hebben. In hoofd-
voortdurende offeren en de zucht om zich
't ook van geleend geld — —
gouden sieraden aan
zij
zaak komen overeen hunne godsdienstige begrip- te schaffen, hebben ten gevolge, dat hij altijd in
pen, de overleveringen omtrent hunne afkomst, schuld moet blijven en dat de rijkdom zich bij
hunne zeden en gewoonten, wijze van bestuur, enkele personen ophoopt in den vorm van dood
rechtspleging en oorlogvoeren, kleeding en voedsel. kapitaal, goud en gouden sieraden.
De huidskleur der Niassers varieert tusschen In het N. zijn de dorpen meestal op den top
geelwit en lichtbruin, die van haar en baard tus- van een heuvel gebouwd, waarvan de hellingen
schen donkerbruin en zwart met rosachtige pun- zoo steil zijn gemaakt dat de. toegang alleen door
ten; de neus met neusvleugels die niet zoo breed middel van ladders mogelijk is; het zijn ware
zijn als bij het Maleische ras, komt meer met forten. In 't '/.., waar de dorpen aanzienlijk grootcr
den Kaukasischen overeen. Door het dragen van zijn, en tot 500 huizen tellen, liggen zij veeltijds
zware lasten hebben vele vrouwen een eigenaar- in de vlakte, zijn dubbel ommuurd, van gepla-
digen gang, maar welgemaaktc figuren zijn onder veide wegen en dwarswegen voorzien en van bad-
haar niet zeldzaam. Niasschc vrouwen zijn bij de plaatsen met stecnen bekleed; alleenstaande hui-
Maleiers en bij anderen zeer gezocht. De Z.-Niasser zen, buiten het dorp, ziet men hier zelden. Overal
is over 't algemeen lichamelijk meer ontwikkeld, staan de huizen op palen; in het N. zijn zij 16
grooter en sterker gebouwd, zijn optreden is fier- meter, in 't Z. tot 25 meter lang en daarbij 8,
der. Albino's komen veelvuldig voor. resp. 12 meter diep; in het hooge, spitse dak
I»e Niasser is zelfzuchtig, wantrouwend en ja- zijn de vensters, met luiken sluitbaar; aan eene
loersch; zonder bepaald lui te zijn — buiten zijn groote middenruimte grenzen ter weerszijden klei-
land is hij zelfs vlijtig — brengt hij als een nere kamers, ten dienste van de verschillende
rechtgeaard oosterling het grootste gedeelte van gezinnen die hetzelfde huis bewonen; in het mid-
zijn tijd in ledigheid door. Zijn wraakzucht is denvertrek, waar de ongehuwde mannelijke bewo-
grenzenloos en gaat van ouders op kinderen en ners gezamenlijk slapen, is de gemeenschappelijke
kindskinderen over, zoodat soms geheele gezinnen, haard, hangen de uit hout gesneden beeldjes van
zuigelingen inbegrepen, worden vermoord om bloed- huisgoden en voorouders, nl. de beeldjes waarin
wraak van het opkomend geslacht te voorkomen. de zielen der voorouders heeten te huizen, soms
Hij is een geboren dief, bedrinkt zich gaarne en in risten naast elkander saamgebonden, de onder-
wordt dan strijdlustig; zijn bijgeloovigheid uit kaken der varkens door de huisgenooten geslacht,
zich op allerlei wijzen in sterke mate; in N.-Nias in 't Z. ook de menschenschedels; afbeeldingen
treft men, naast al deze eigenaardigheden, nog van verschillenden aard, ook van den phallus, in
onreinheid aan van lichaam, kleeding en woning. snijwerk ontbreken in de meeste huizen niet; de
Maar tevens is de Niasser opgeruimd van gemoed, ingang van het huis bevindt zich in den vloer
dankbaar, goedhartig en medelijdend, op Z.-Nias van de middenruimte en is bereikbaar langs een
wanneer 't er op aankomt, dapper en zelfopoffe- ladder en door een valluik.
rend. Hij gebruikt geen opium en dobbelt niet. Het huisraad bestaat uit potten en pannen van
Dat kuischheid een zijner deugden zou zijn valt Niasch maaksel, lepels van kokosschalen of hout,
moeilijk te rijmen met de strenge wetten, die zelfs waterdragers van bamboe, rijstblok, wannen en
iedere onwelvocgclijkheid bedreigen. De familie- slaapmatten, in Z.-Nias ook uit houten stoelen en
band wordt niet zeer sterk gevoeld maar de ouders banken en, mede aldaar, in de groote huizen uit
zijn hunne kinderen genegen, te veel zelfs, want soms honderden groote, grove Chineesche schotels
gescholden worden zij den geheelen dag, geslagen in gevlochten rotan gevat; de huizen der hoofden
nooit. Voor zijn nog ongeboren kind heeft de vader in 't Z. kosten aan materiaal en arbeidsloon tot
groote bezorgdheid en toont deze door allerlei na ƒ6OOO en de totale bezitting, slaven en varkens
te laten. Kindermoord komt alleen voor bij de inbegrepen, vertegenwoordigt soms eene waarde
geboorte van tweelingen en bij buiten huwelijk van 25 tot 30.000 gulden; op Z.-Nias gemiddeld
geboren kinderen. Aan een daartoe bestemde pop, ƒ6OOO. Op het midden van 't plein dat door de
twee kinderen voorstellende, uit één stuk hout huizen is ingesloten en dat tot vergaderplaats
gesneden, met de hoofden aan de beide uitein- dient, ligt, onder een klein afdak, het laatst ge-
den, vraagt men van tweelingen verschoond te storven hoofd begraven. Vóór de huizen der hoof-
blijven in 't vervolg. den en aanzienlijken vindt men groote houten of
Zonder schrijftaal, ten gevolge van voortdurende steenen beelden, benevens steencn banken of een
veeten en oorlogjes weinig verkeerende met nabu- steenen gestoelte met armleuningen en met uit-
rige stammen, zonder uitwisseling van denkbeel- gebeitelde menschen- en dierenfiguren versierd.
den, alleen bedacht op zijn levensonderhoud, steeds Een smid vindt men in ieder dorp en aan den
in onzekerheid omtrent leven en vrijheid en op ingang waken de houten of steenen beschermgod
middelen zinnende om beide te verdedigen, het en zijne gemalin.
hoofd vol van allerlei verwarde voorstellingen Het voedsel is rijst, aardappelen, sago, maïs,
omtrent geesten, spoken en tooverijen, was de klappers en eenige bladsoorten; kippen en var-
Niasser, en is hij nog, altijd in omstandigheden kens worden alleen bij bijzondere gelegenheden
weinig geschikt om zijn verstand te ontwikkelen. genuttigd en verder eet men alle dieren die men
Dom kan men hem echter niet noemen; hij heeft bemachtigen kan. Bij feesten wordt palmwijn ge-
een kinderlijk gemoed en een voldoend begrips- schonken en vaak te veel gedronken. Kleedden
vermogen; volhardend bij datgene wat hij zich maken de Niassers zich van boombast, van een
eenmaal heeft voorgenomen, bezit hij eigenschap- weefsel van rameh- of ananasvezels of van inge-
pen genoeg die hem, onder gunstiger omstandig- voerd katoen. Reeds voldoende is voor den man
22 NIAS.
een reep boombast om de heupen en tusschen
de beenen doorgehaald, die de genitaliën bedekt
zonder ze te verbergen; in den regel draagt hij
daarbij een vest met schouderlappen; een hoofd-
doek toont reeds eenigen meerderen welstand;
de kleedij der vrouwen is een kort rokje, van
voren afgezakt, zoodat de buik grootendeels onbe-
dekt blijft, een kleedingstuk hier en daar door
den invloed der zending door „eene meer fatsoen-
lijke boerendracht voor de vrouwelijke jeugd" ver-
vangen, kralensnoeren, liefst lichtblauw, om den
hals, armringen van koperen spiralen en oorringen
van allerlei metaal, die de oorlel soms tot op den
schouder uitrekken. De grootere welvaart die in
Z.-Nias heerscht heeft ten gevolge, dat hier aan
de kleeding meer zorg wordt besteed; bijna alle
mannen dragen daar vesten van boombast of andere
stof en hoofddoeken. In N.-Nias zijn de hoofden
uitgedost met een gouden kroon, waarvan de voor-
zijde verlengd is tot een hoornvormig uitsteeksel;
met een gouden halskraag, een lange roode, met
wit opgelegde jas, een Bvormigen oorring in het
rechteroor; een rooden waaier en een dolk met
gouden greep. Oor- en armringen dragen de man-
nen slechts aan den rechterkant, de vrouwen aan
beide kanten. In Z.-Nias wordt in plaats van de
jas een buis van katoen, zijde of fluweel gedra-
gen, in plaats van een kroon èen gouden vedel-
en gouden knevels. Verder voeren de hoofden
een statie-lans, met van 3 tot 5 punten, het ijzer
bevestigd in een gegoten koperen bus die aan
de andere zijde den steel van niboeng draagt.
Het gala-kleed van een hoofd kost 3 of 4000
gulden, dat van zijne vrouw 2000.
Over het geheele eiland tatoeëren de bewoners
zich, maar in geringe mate.
De Niasser loopt altijd gewapend, hetzij met
een zwaard, buiten het dorp ook met een lans,
en in de Z.-districten verlaat hem zelden zijn
schild. Behalve deze zijn zijne wapens een korte,
zware stok en enkele vuurstcengeweren, een helm
van ijzer of vlechtwerk en een wapenrok van boom-
bast of dierenvel, een enkele maal van de huid
eens schubdiers Kostbare wapenen kent men er
niet, hetgeen niet belet dat de wapens er vrij
kostbaar zijn en b. v. ƒlO tot ƒ2O voor een kap-
mes wordt betaald.
Personen uit denzelfden stam mogen niet met
elkander trouwen en de jongere zuster mag niet
de oudere ongehuwde voorgaan in het huwelijk,
tenzij er geldige redenen bestaan om af te wijken
van dezen regel; het meisje wordt ten huwelijk
verkocht voor f \oo tot /"2000, soms ƒ 3000 in
den hoogen stand; dat weigestelden zich meer
dan een vrouw aanschaffen, is niet verboden. De
inzegening geschiedt door den priester, nadat eene
menigte formaliteiten en feestelijkheden waarbij
vele varkens noodig zijn, voorafgingen; ten be-
sluite drukt de priester de hoofden der jongelie-
den tegen elkander. Karakteristiek is het weenen
van de bruid en de klaagliederen die zij hare
familieleden toezingt. De man neemt zijne vrouw
mede naar zijn dorp.
Sterft een Niasser dan gaat alles, ook zijne
vrouwen, op den zoon over, behalve diens moeder.
De begrafenis mag niet plaats hebben voor het
noodige aantal varkens dat geslacht moet worden
bijeen is; zoo lang blijft de kist met het lijk in
huis staan, soms jaren. Over Nias te schrijven,
verklaarde onlangs een der zendelingen aldaar,
zonder telkens over varkens te spreken is onmo-
gelijk; want zonder deze dieren komt er niets
tot stand. Menigmaal wordt de doodkist gemaakt
bij het leven van den man en inmiddels als zetel
gebruikt of goed genoeg geacht om de sirihkalk
aan af te smeren die aan de vingers is blijven
hangen. Het geweeklaag dat aanvangt wanneer
de dood nadert, wordt, wanneer de begrafenis
dadelijk plaats heeft, voortgezet tot op het oogen-
blik dat het graf gesloten is; dadelijk daarop be-
gint het feest, meer of minder eenvoudig naar
gelang van den stand des overledenen. Bij eenige
Stammen worden de beenderen na verloop van
tijd opgegraven en in een houten pop, met een
schuifdeksel in den rug, bewaard. Afzonderlijke
begraafplaatsen kent men in N.-Nias niet; in het
Zuiden wordt het lijk van een hoofd of aanzien-
lijke fraai getooid rondgedragen door het dorp
en daarna in de kist buiten het dorp op een
houten stelling neergelegd; van deze met een
dakje voorziene lijkenhuisjes staan er buiten het
dorp honderden op rijen, soms half vergaan, op
den grond gevallen en een ondragelijken stank
verspreidend. Menschenoffers zijn in de Zuider-
districten onafscheidelijk aan de begrafenis van
lederen man van stand verbonden; bepaaldelijk
de afgeslagen hoofden zijn het die men bij zulke
gelegenheid niet ontberen kan; de geest van den
overledene is nog niet dadelijk los van het aard-
sche en zou zijn opvolger en erfgenamen hinde-
ren in het rustig genot van gezag en bezitting;
om dit te doen ophouden of te voorkomen wordt
al zijn macht, al zijn zucht tot bezit gestapeld op
het hoofd van een of meer personen, en dat afge-
slagen, waardoor alle verband tusschen zijne wereld-
sche neigingen en de voorwerpen daarvan wordt
afgesneden. Overigens geschiedt het koppensnellen
nog in den krijg, uit wraak wegens eene gelijk-
soortige behandeling van nabestaanden, bij het
aanvaarden van een hoogeren titel, als zoenoffer,
bij de betaling van den koopprijs van eene bruid
met vorstenrang en, zeldzaam, bij plechtige eed-
allegging. Wanneer het onmogelijk blijkt zich een
voldoend aantal koppen langs den gehruikclijkcn
weg van sluipmoord te verschaffen, moeten slaven
van den feestgever het getal vol maken, maar op
hen wordt meestal slechts schijn-onthoofding toe-
gepast.
Feestgevierd wordt bij het huwelijk, bij de be-
grafenis van een hoofd, bij de installatie van een
nieuw hoofd en bij de aanneming van een hoo-
geren titel, voorts bij de naamgeving van een
kind, bij de voltooiing van een huis, 't ontginnen
van terrein voor landbouw, 't oprichten van een
steenen bank voor de woning eens hoofds en bij
de plaatsing van dergelijke banken, die in het
Zuiden ter eere van overledenen langs de wegen
worden gezet. Hetzelfde programma dient voor
ieder feest: springen, dansen, muziek maken op
instrumenten, zingen, rijst met varkensvleesch eten
en palmwijn drinken. De muziek en de muziek-
instrumenten der Niassers zijn beschreven in het
artikel over deze onderwerpen (Zie Dl. 11,bl. 636).
De krijgsdans wordt uitgevoerd door een groot
aantal mannen, geheel ten strijde uitgerust, die
dansende zingen, met de wapens zwaaien en de
maat stampen met de voeten; schijngevechten van
2 personen wisselen dezen dans af. Aan den slan-
gendans doen alle mannen, jongelieden en knapen
van het dorp mede; in deze volgorde vatten zij
elkander bij de hand en loopen zij zingende en
de maat trappende verscheidene malen over het
 NIAS.
dorpsplein. De vrouwen dansen in een afzonder-
lijke voor den dans bestemde dracht, die zoowel
van de dagelijkschc kleedij als van het ptachtge-
waad afwijkt; de dans bestaat in een langzaam
heen en weer gaan, met verdraaiingen van het
lichaam en wendingen van hoofd, bovenlijf en
armen.
Voor het verkeer tusschen mensehen en goede
en booze geesten zorgen priesters en priesteressen.
Zij vormen geen afzonderlijke kaste en zijn niet
eene bevoorrechte klasse. Loeboe langi is de oor-
sprong van alles, en van hem komt alleen het
goede. De algemeenc naam der geesten is adjoe
en bij iedere bijzondere gelegenheid wordt de
adjoe aangeroepen tot wiens ressort de aangele-
genheid behoort; met iets anders bemoeit hij zich
niet. Nadaaya is de machtigste der booze geesten,
die bezworen of verbeden moeten worden, om het
kwaad van den mensch af te weren. Helpt de
verbidding niet, dan worden de vrouwen uit het
huis verwijderd, alle luiken, op één na, gesloten
en de mannen slaan en zwaaien als razenden in
alle richtingen om zich heen en maken een helsch
lawaai op trommen en bekkens om den boozen
geest te verjagen. Het gebruik van amuletten is
bekend. De begrippen omtrent leven en dood zijn
zeer verward; de ziel keert terug tot den wind,
vanwaar zij kwam; om eene belooning of bestraf-
fing hiernamaals bekommert men zich weinig.
Er zijn stam- en dorpshoofden; de waardigheid
van hoofd is erfelijk; vroeger was de regeerings-
vorm een patriarchale, thans staat een raad van
aanzienlijken het hoofd ter zijde; in N.-Nias heb-
ben de vergaderingen der autoriteiten plaats op
het dorpsplein, in 't Zuiden ten gemeentehuize. Het
gemecne volk zijn zij die niets of weinig bezitten. ladder naar boven en sluiten het valluik; buiten
Tot pandelingschap komt een Niasser wanneer
hij een schuld heeft en de schuldeischer de beta-
ling wantrouwt; deze neemt dan den schuldenaar
of een lid zijner familie in pand. Of wanneer hij,
in boete vervallen, onmachtig is die te betalen
en het hoofd hem de som voorschiet; hij wordt
dan de pandeling van het hoofd. Het pandeling-
schap houdt op met de afdoening der schuld.
.
Slavernij ontstaat door I°. schuld die niet afbe-
taald is en die, door het stelsel van jaarlijksche
schuldverdubbcling, gelijk geworden is aan de
waarde van een slaaf, ƒ2O tot ƒ4O; de schuldenaar
verliest dan zijne vrijheid en blijft de schuld op-
loopen, dan ondergaan zijne kinderen hetzelfde
lot; 2°. verkoop van weezen door hunne nabe-
staanden; 30. roof; 40 krijgsgevangenschap. Een
slaaf wordt vrij door afdoening van de schuld
of doordien zijn meester hem als kind aanneemt;
eene slavin wanneer zij door haren meester be-
zwangerd is. Slavenhandelaars waren vroeger voor-
namelijk de Atjehers, maar sedert deze door den
Atjeh-oorlog van de zee verdreven zijn, staat het
eiland niet meer aan hunne geweldenarijen bloot
en is de slavenhandel tot veel geringer afmetingen
teruggebracht. Nias was een zeer gezocht slaven-
eiland: Hollanders, Engelschen en Franschen
kwamen er, behalve bewoners van den Archipel,
slaven halen.
Oorlog is er voortdurend op Nias, hier of daar:
alle weerbare mannen en ook de slaven nemen
er deel aan en men begint de vijandelijkheden
zonder vooraf te waarschuwen ;de krijgers maken
hun uiterlijk zoo verschrikkelijk als zij kunnen
en indien zij tot een welgesteld dorp bchooren
is hunne uitmonstering gelijkvormig of ongeveer. vervaardigd.
23
In oorlogstijd worden de toegangen tot het dorp
gesloten, de wegen met boomstammen versperd,
met voetangels beplant en 's nachts bewaakt.
Het oorlogvoeren bestaat in het verraderlijk aan-
vallen en vermoorden van de mannen der tegen-
partij, die men ontmoet en in het gevangen weg-
voeren van vrouwen en kinderen. Is de gelegenheid
gunstig, dan wordt een dorp overvallen, geplun-
derd en verbrand en allerlei gruweldaden begaan.
Tot een geregeld gevecht van twee troepen komt
het zelden. Na de „overwinning" een groot feest;
de dappersten krijgen in N.-Nias een geschenk
in goud, in 't Zuiden een halsring van vast aan-
eengeregen en op de randen gepolijste schijfjes
kokosschaal. De vrede wordt ook wel door middel
van arbitrage gesloten, indien geen der partijen
wil erkennen de zwakste te zijn geweest.
De rechtspleging is ingewikkeld en berust op
overlevering; als straffen kent men geldboeten,
pandelingschap, slavernij, den dood. De dorps-
raad beslist, partijen en getuigen gehoord, bij
meerderheid van stemmen. Ordaliën zijn evenzeer
in gebruik als folterwerktuigen.
De grond behoort aan de opwonenden; verla-
ten deze een streek, dan blijven zij hun recht
op den grond behouden. De erfopvolging geschiedt
in nedcrdalende, zoo noodig in opklimmende of
in zijdelingsche linie.
Over het geheele eiland is het afvijlen der bo-
venste snijtanden in gebruik en het besnijden der
knapen tusschen hun sde en B*i<-' jaar, welke han-
deling echter geen godsdienstige beteekenis heeft.
Bij het zitten worden de beenen vóór het boven-
lijf opgetrokken. Zijn de vrouwen alleen in huis
dan halen zij bij de aankomst van vreemden den
het dorp gaan zij nooit zonder gewapend geleide.
De Niasser houdt zich bezig met landbouw,
jacht, vischvangst en veeteelt. De rijstbouw ge-
schiedt op ladangs, die een volgend jaar voor
de aardappelteelt worden gebruikt; het zijn hoofd-
zakelijk de vrouwen die den veldarbeid verrichten
en in 't algemeen het zwaarste werk doen. Voorts
worden gekweekt maïs en sagopalmen, voorna-
melijk voor het blad als dekmateriaal, suikerriet,
pisang en eenige andere vruchtboomen, tabak,
sirïh en katoen, alles zonder veel zorg; de klap-
pers zorgen geheel voor zichzelf en gedijen uit-
muntend; vroeger schijnt er koffie en peper ge-
teeld te zijn. Gejaagd wordt voornamelijk op
zwijnen, door middel van honden en kuilen; ge-
vischt met netten en fuiken in de rivieren, die
niet zeer rijk aan visch zijn, en tusschen de klip-
pen met het schepnet of 's avonds, bij fakkellicht,
met de hand. De veeteelt beoogt bijna uitsluitend
het fokken van varkens en hieraan legt de Niasser
veel zorg ten koste, want het varken is op Nias
een dier van beteekenis. De verwilderde karbou-
wen in de buurt van Goenoeng Sitoli, die een
plaag voor den landbouwer waren, zijn zoo goed
als uitgeroeid.
Als handwerkslieden staan de Niassers niet
laag; er zijn goede timmerlieden en smeden onder
hen en handige kopergieters, goud- en zilversme-
den, maar hun arbeid staat ver beneden die der
Maleiers; het snijwerk is veelal goed afgewerkt
en aan de figuren der gevesten van klewangs
en messen wordt veel zorg besteed. De vrou-
wen verven katoen en weven en maken vlecht-
werk. Op verscheidene plaatsen wordt aardewerk
24 NIAS.
Gemunt geld is in het binnenland langen tijd
onbekend gebleven; tegenwoordig wordt het in
de voornaamste strandplaatsen als betaalmiddel
gebezigd en zelfs komt het voor dat handelaars
uit veraf gelegen kampongs zich met gemunt geld
laten betalen. Maar voor een zeer groot deel is
de handel nog zuiver ruilhandel, en dient het
goud als maatstaf ter bepaling van de waarde;
hij wordt gedreven met Maleiers die sedert eeuwen
kolonies op het eiland hebben, Chineezen, Atjèhers
en Arabieren, allen in de hoofdplaatsen gevestigd.
Bij verkoop op afbetaling worden in een stuk
rotan evenveel insnijdingen gemaakt als het aan-
tal koelaks olie of het getal kokosnoten bedraagt,
dat de verkooper te ontvangen heeft; hij en de
kooper krijgen ieder de helft van den overlangs in
tweeën gesplitsten kerfstok en bij iedere gedeelte-
lijke afdoening van de schuld wordt van iedere helft
een evenredig aantal inkervingen weggesneden.
In Z.-Nias waar geen vreemde handelaars geves-
tigd zijn, gaan de Niassers zelf handel drijven op
Sumatraansche kustplaatsen; zeevaarders zijn deze
eilanders overigens niet en waarschijnlijk zijn zij
't in de laatste eeuwen niet geweest, want de namen
der hoeken van hun eiland zijn meest allen Ma-
leisch en dus door vreemdelingen daaraan gege-
ven en door de inboorlingen in gebruik geno-
men, volgens hunne uitspraak gewijzigd. Uitgevoerd
wordt rijst, timmerhout, olie en getah; ingevoerd
goud, ijzer, koperdraad, metalen bekkens, kralen,
katoen en katoenen goederen, Chineesch aard-
werk, snuisterijen en Javaansche tabak.
Voor de tijdrekening bezigt men de periode
van 6 maanden die er verloopen tusschen het
planten en het oogsten van de rijst; voorts rekent
men bij maanmaanden en bij eersten, tweeden,
dertien dag, enz. van deze maand; de dagverdee-
ling houdt verband met zons op- en ondergang.
De aanraking der Niassers met andere eilanders
uit den Archipel dagteekent reeds uit zeer ouden
tijd. De Maleiers van Sumatra's Westkust vestig-
den zich op Nias stellig drie eeuwen geleden; zij
bleven uitsluitend aan de kust op de Noorder-
helft; de Zuidelijke districten bezochten zij van
daar uit met prauwen. Het was ellendig gespuis
dat zijn geluk kwam beproeven aan deze stran-
den, een troep gemeen, lui en aanmatigend volk,
dat als opkoopers van producten, maar voorna-
melijk van slaven aan den kost kwam. Om zich
staande te houden en zich te vrijwaren voor wraak-
neming, die het onvermijdelijk gevolg zou geweest
zijn van hun optreden, vermaagschapten zij zich
niet Niassche hoofden. Onder het Nederlandsch
Bestuur zijn zij in vaste kampongs verzameld en
voor een deel landbouwers geworden. Ook de
Atjèhers hebben sedert eeuwen Nias bezocht en
er verschrikkelijk huisgehouden; zij hielden zich
bezig met den roof van menschen en goederen
en hadden vele hoofden dei-mate in hun macht,
dat ieder jaar prauwen den cijns gingen ophalen',
eene kolonie aan de rivier Modjeia diende tot
stapelplaats voor de slaven die voor Troemon en
Atjeh waren bestemd. In 1839 heeft eene expe-
ditie hen gedeeltelijk verdreven en hunne macht
aanzienlijk geknot en in 1851 is tot tegengang
van den menschenhandel 't verblijf aan Atjèhers
elders dan op Goenoeng Sitoli ontzegd. Evenmin
als de aanraking met deze Sumatrancn de Niassers
tot heil is geweest, hebben zij baat gevonden bij
de kennismaking met de Chineezen, die in de
buurt van Goenoeng Sitoli hunne tenten opsloegen.
De betrekkingen tusschen Nias en de Hollanders
zijn mede van zeer ouden datum. In 1669 heeft
de 0.-I. Comp. met de hoofden van 33 dorpen
een verbond gesloten, dat in 1693 bekrachtigd
en door de toetreding van andere dorpen uitge-
breid is. Het district Telok dalem was geheel
aan de Comp. afgestaan en er werd eene bezet-
ting gelegd, die 2 jaar later weer is vertrokken
omdat de post niet genoeg opleverde. In 1755
is het tractaat plechtig vernieuwd. Tijdens het
tusschenbestuur hebben de Engelschen, in 1810,
contracten gesloten waarbij de slavenhandel ver-
boden werd en in 1825, toen Commissarissen alle
Engelsche vestigingen overnamen, hernieuwden
de Niassers deze overeenkomsten met het Neder-
landsche Gouvernement; o.a. strekkende tot af-
schaffing van den slavenhandel en tevens inhou-
dende, dat onder zekere bepalingen door het Gouv.
menschen konden gelost worden en als schulde-
naars medegenomen om, na eenige jaren bij hunne
principalen gediend te hebben, te worden vrij
verklaard. Op Nias konden dus door het Gouv.
slaven worden opgekocht, om hen als koelis
eenige jaren voor hun losgeld te laten dienen,
onder toekenning van zeker loon. Het bestuur te
Padang legde daartoe registers aan; in de eerste
jaren werden verscheidene honderden slaven daar
aangevoerd, later steeg het aantal tot 3000, nooit
is echter een van hen, na de vrijheid erlangd te
hebben, naar Nias teruggekeerd. Door dezen aan-
voer van werkkrachten kon men later nakomen
de belofte, bij publicatie van 25 Oct. 1833 aan
de bevolking van Sumatra's Westkust gedaan, dat
men, om haar van den last der transportdiensten
te ontheffen, vreemdelingen zou doen overkomen.
Onder een anderen vorm werd de handelwijze
der Compagnie, die hare slaven van Nias haalde
en naar Padang bracht, thans herhaald. In het
jaar 1825, na de overneming van de Engelschen,
werden posthouders aangesteld, maar hel jaar daarna
weder teruggeroepen, zoodat het eiland toen weder
geheel aan zichzelf was overgelaten. De bezetting
van Goenoeng Sitoli voor goed dateert van 1840.
Afwisselend werden te Larago, Telok dalem en
Nako posten gevestigd; aan het voorstel der Com-
missie Nieuwenhuisen —Rosenberg om te Hilidaai
in het midden des eilands en te Lapau in het
Noorden nederzettingen te vestigen is, voorzoover
wij weten, geen gevolg gegeven. In 1846 werd
de luit. Donleben, tijdens een topografische opne-
ming, bij Lagoendi door honderden gewapende
Niassers achtervolgd en genoodzaakt het eiland
te verlaten, eene vijandige houding die ten ge-
volge had dat in 1847 eene expeditie uittrok, die
Lagoendi verbrandde. L'.cnc expeditie tegen het
dorp Orahili, mede in Z.-Nias, dat in 1855 zich
tegen het Gouv. verzette werd eerst teruggedrongen,
maar slaagde er later in, na bekomen versterking,
de weerspannigen te tuchtigen. In 1856 werd
te Lagoendi eene redoute opgeworpen, die na de
aardbeving van IS6I ontruimd en niet weder be-
trokken is; in de jaren 1856 en 1857 heeft Zuid-
Nias onder het beheer van den kapt. Heyligers,
die de sterkte te Lagoendi aanlegde, een zeer
rustigen tijd beleefd; na zijn vertrek werd de toe-
stand weder als van ouds en bleek dat de onder-
werping der oprocrigc kampongs niet verkregen
en het doel der nederzetting dus niet bereikt was.
liet was in 1857 dat het geheele eiland door het
Ned. Gouvernement werd in bezit genomen; ver-
boden werd toen slaven te maken of daarin han-
 NIAS. — NIASCH.
del te drijven, op eigen gezag oorlog te voeren
en recht te spreken over leven en dood en de
verzekering werd gegeven, van de zijde des Gouver-
nements, dat rust en vrede zouden worden gehand-
haafd en hulp en bescherming verleend aan allen,
zonder onderscheid van rang of stand. Oogen-
blikkdijk heeft dit verbod niet geholpen, want in
1863 was een expeditie naar Z.-Nias noodzakelijk
om den slavenhandel te beletten; vergeefs werd
eene landing beproefd, maar met eene grootere
macht slaagde men er daarna in eenige kampongs
eene bestraffing toe te dienen, een uitslag die
voldoende werd geacht, daar eene duurzame ves-
tiging in de Zuid niet in de bedoeling lag.
Het eiland Nias vormt thans eene onderafdee-
ling van de afd. Siboga der res. Tapanoeli van
het Gouv. Sumatra's Westkust. Van deze onder-
afdeeling is Goenoeng Sitoli een district met ge-
lijknamige hoofdplaats, waar in 1866 een waar-
nemend civiel gezaghebber werd aangesteld, in
1867 een controleur derde en in 1870 een contro-
leur tweede klasse. Van de hoofdplaats uit worden
de kustkanipougs van het eiland nu en dan door
den controleur bezocht. Goenoeng Sitoli ligt op den
linkeroever van een riviertje, aan het strand van
een zeer vlakke bocht, op een heuvel, de Hili
Harisa, van 30 meter, en wordt door eene redoute
beschermd, die 2 officieren en 50 man bezetting
heeft. Van den tijd af dat Raffles het gezag voerde
op de Westkust van Sumatra tot 1866 is Goe-
noeng Sitoli de standplaats van een posthouder
geweest, vooral ten behoeve van eene onderdruk-
king des slavenhandels door Atjèhers en Maleiers
gedreven. In het betrekkelijk kleine onder gere-
geld bestuur staande deel van de N.O.kust, het
zoogenaamde rapatgebicd van Goenoeng Sitoli,
van Oedj. Gomoh tot Larago, ongeveer 16 kilo-
meter lang en gemiddeld half zoo breed, was de
invloed van het Ned. gezag hoofdzakelijk merk-
baar. Dit rapatgebied is overbevolkt, voor een
deel door de talrijke vluchtelingen voor de woeste
horden uit de onrustige Zuiderdistricten. Altijd
is het Zuiden des eilands 't tooneel van onderlinge
geschillen geweest en hoewel van belangrijke poli-
tieke beteekenis, werd uit hoofde van den grooten
onafhankelijkszin der hoofden en den krijgszuch-
tigen aard der bevolking daarmede van den kant
der N.-L regeering geen aanraking gezocht. M
alleen dim wanneer hoofden of bevolking het al
te bont maakten; zoo gebeurde het in 1592 dat
een bende koppensnellers het land doorkruiste,
de mannen die zij ontmoette doodende, de vrou-
wen en kinderen medevoerende; een marinevaar-
tuig dat daarop de kusten der onafhankelijke
streken bezocht werd .... overal goed ontvangen.
In 1894 ondernam een der hoofden van Midden-
Nias een sneltocht naar Bale, een strandkampong,
een paar uur gaans buiten het rapatgebicd en
doodde 3 personen; dergelijke berichten omtrent
moord en roof bereiken telkens de Ned. vestiging
en nog in 1898 was er in de nabijheid van Goe-
noeng Sitoli groote onrust, zich uitende in de
vlucht van de bewoners van verscheidene dorpen,
op het gerucht van de komst eener rooverbende
die Gocmboe Hoemcnc, dat veel goud, vele var-
kens en jongedochters bezit, zou aanvallen. Het
hoofd der onderneming werd door zijn zwager
vermoord en zoodoende liepen de bedreigde stre-
ken vrij. Bij de weinige aanraking die het bestuur
in het Gouv.gebied met Midden- en Zuid-Nias
heeft verkregen, zal deze bloedige menschenjacht,
25
welke zoo diep in de zeden des volks wortelt,
zeker nog lang in gebruik blijven.
Daar in de Zuider-districten het Gouv. geen
zendingsstations toelaat, is niet te verwachten dat
het de zending is die in deze toestanden de ge-
wenschte verbetering zal brengen; alleen de Rhei-
nische Missions-Gesellschaft heeft sedert 1866 op
Nias hare zendingsposten. Binnen het Gouv.gebied
wordt door de zendelingen veel ten goede gewerkt,
ofschoon nog geen sprake is van gewichtige ver-
anderingen in het volksleven; in 1885 bedroeg
het aantal Christenen, vrouwen en volwassenen
medegerekend, 460, in '89 650, in '97 2106; het
aantal Europeesche zendelingen bedroeg toen 10,
dat der inlandsche leeraren 25. Tot 1892 waren
er stations gevestigd te Dahana, Gocmboe Hoe-
mene, Goenoeng Sitoli en Ombalata. In 1892
werd het y station te Fadoro aan de Najo op
de W.kust, in '94 het te Lahagoe, in het
midden des eilands, in '97 het 7'- te Lolawoea
gevestigd.
Litteratuur: De Stuers, De vestig, en uitbreid.
der Ned. ter W.kust v. Sumatra, 1849: Nieuwen-
huisen en Von Rosenberg, Verslag omtr. het eil.
Nias en deszelfs bewoners (Verh. Bat. Gen. XXX,
1863); Van Rees, Krijgstochten op Nias (De
pionniers der beschaving, 1866); Kramer, Reis
door Nias (Dè Rijnsche Zend. 1874); Verbeek,
Onderz. naar kolen op Nias (J. M. N.-L 1874);
Dez., Geol. bcschr. v. Nias (J. M. N.-L 1876);
Von Rosenberg, Der Malay. Archipel, 1878;
Schreiber, Der Insel Nias (Pet. Mitt. XXIV, 187S);
Thomas u. l-'ehr, Reisen im südl. Nias (M. Geogr.
Ges. Jena, 1882): Sundciniann, Die Psychologie
des Niassers (Allg. Miss. Z. 1887); Dez., Niass.
Erziihl. (T. B. G. XXXI, 1888); Kielstra, Onze
bemoeiingen met Nias onder Van Swieten (I. M.
T. 1890); Kramer, Der Götzendienst der Niasser
(T. B. G. XXXIII, 1890); Modigliani, Un viaggio
a Nias, iSijo: Stindcrman, 25 Jahrc Miss.-arbcit
auf Nias (Rijnsche Z. 1890); Lagemann, Einc
Untersuch.reise auf Nias (B. Rh. Miss. Ges. 1891);
Sundciniann, Niass. Gesang (Ausland, 1S91); Dez.,
Neue Beitr. zur Ethn. v. Nias (Ausland, 1892);
Lagemann, Das Niassche Madehen (T. B. G.
XXXVI, 1893); Wilken, Erfrecht op Nias (I. Gids
1883, I); Duyvendak, De zending op het eiland
Nias (N. Z. T. 1896); Fehr, Een doopfeest op
Nias (R. Z. 1896); Schreiber, Het werk der Rijn-
sche Zend. in Ned. O--1., 1897; Sundeimann,
Verderf, volkszeden op Nias (Rijn. Z. 1898); Dez.,
Das Kopfschncllcn auf Nias (M. Geogr. Ges. Jena,
XIII, bl. 32); Dez., Die Mission auf der "insel
Nias (Allg. Miss. Z. 1898).
NIASCH. De taal die gesproken wordt door
de bewoners van Nias en de Batoc-cilanden. Men
onderscheidt twee hoofddialecten, het Noordelijke
en 't Zuidelijke, waarvan alleen het eerste meer
dan geheel oppervlakkig bekend is. Schoon het
Niasch als Maleisch-Polynesische taal met de talen
van Sumatra verwant is, onderscheidt het zich van
deze zeer opmerkelijk, zoowel phonetisch, als ten
opzichte van de spraakkunst en den woordenschat.
Tot de eigenaardigheden van het klankstdsel be-
hooren de volgende verschijnselen. Alle sluitende
medeklinkers, met inbegrip der neusklanken, zijn
weggevallen, zoodat de taal uiterlijk overeenkomst
heeft met het Malagasi, en nog meer met het
Samoaansch en andere Polynesische talen. Verder
is op te merken, dat de k zoowel aan 't begin
als in 't midden der woorden meestal wordt uit-
26 NIASCH.
gestooten; b. v. kayu, hout, wordt eu (Holl.
spelling e o e); tikus wordt te'u, rat, muis;
ikan, visch, ia; kaki, voet, kahe (voor
ka'e). Wordt de oorspronkelijke k voorafge-
gaan door eene, meestal uit « ontstane ng, dan
gaat ug -f- k in g over, zoodat de vroegere aan-
wezigheid der /• voor den dag komt. Dus gaat
het bezittelijk voornaamwoordelijk aanhechtsel
ngku, van mij, over in gu; ba gahe (d.i. ba
+
-f- n, genitief-partikel, kaki), aan den voet.
In enkele samenstellingen is zelfs de oorspronke-
lijke /• gespaard gebleven, wanneer het eerste lid
oorspronkelijk door een medeklinker gesloten was ;
dus tete kahe naast tete ahe, bovenzijde van
den voet, wreef (waarin tete = Jav. titih);
molawa kuli, gelitteekend (waarin lawa = Jav.
labët, en kuli = kuli t). Niet alleen ngk, ook
"SS §aat n S over; dus pinggan, schotel, wordt
'
figa; manggis, manggistan, niagi; niangga,
mangga, maga. Over 't algemeen bewerkt eene n
de verzachting eener volgende scherpe letter, zoo-
dat n -f- / overgaat in d\ n-\-s in z; n -L- ƒ in
+
w; verder is op te merken dat n b wordt mb:
u -f- eene uit linguale d of dj ontstane r of d
wordt ndr. B. v. ad ui o, ei; vgl. Oudjavaansch
hantelü, Ngadjoe-Dajaksch tanteloh; baru
ba den, regenmantcl, cig. mantel bij regen, uit
badju ba n-\-teu: bczittel. voornw. aanhechtsel
da, van ons, uit n-\-ta; nTuha, van den Heer,
wordt Duha; ba zinga, aan den kant, uit
ba -f- n -\- singa; i ra-alawe, (de) vrouw (nomi-
natief), ndra-alawe, van de vrouw; i ra-ono,
kind, mensch; genitief: ndra-ono; mendrua,
tweemaal; vgl. Jav. pin do; mcdölu, driemaal;
tanö Wada, 't land van Padang, uit tano + n
-\- L'ada; ghö n-Drawa, tot den Maleier (Ja-
vaan), voor Dawa (uit Djawa). Met de letters
/, m, u en oorspronkelijke r wordt de vooraf-
gaande nasaal geassimileerd, zoodat //, mm, uu,
rr ontstaan moet, in plaats waarvan men geschre-
ven vindt eene enkele /, m, n en r; b. v. ono
mao, 't kind van de kat, uit ono n-mao; bagt
laosi, de keel van 't dwerghert, uit bagi n-
laosi; ghö Razo, aan den Radja, uit ghö n-
Razo. Hetzelfde geldt van de h; ba haya, in
't hok. Van den boyengegeven regel wijkt af de
behandeling van de prafixen mang, ang en pang,
daar de wijzigingen die de beginletters van stam-
men ondergaan, wanneer ze door deze praefïxen
voorafgegaan worden feitelijk dezelfde zijn als in
't Maleisch, Javaansch, enz. Dus gaan de begin-
letters t en din n over, ƒ (ouder p) in ///; zoo
ook ouder w, zelfs wanneer de w in 't heden-
daagsch Niasch b geworden is, b. v. mamunu,
dooden, van wunuh, thans bunu; k wordt ng;
h wordt behandeld als een klinker; een d of r
uit oudere linguale (/ of palatale dj ontstaan,
wordt d: fondrongo uit pang of peng en
rongo, ouder dëngër. Eigenlijk is deze uit-
zondering slechts schijnbaar, want de wijzigingen
waarvan hier sprake is, behooren tot een ver ver-
leden tijdperk, toen andere klankwetten heersch-
ten; ze zijn afkomstig uit de grondtaal en zijn
daarom algemeen Maleisch-Polynesisch. Eene wer-
kelijke uitzondering op den regel aangaande de
k is dat ettelijke woorden de k behouden of daar-
voor g hebben; verreweg de meesten er van zijn
blijkbaar in betrekkelijk laten tijd overgenomen;
zooals kefe, duit, kepeng; kameza, hemd;
kawa, ijzerdraad; koki, kok; eenige woorden
zijn klanknabootsingen en vallen als zoodanig
buiten de gewone regels; b. v. kökö-kökö,
gemor. Soms vindt men k geschreven waar eene
k is uitgevallen, b. v. in ahe, voet, Maleisch
kaki. Eene andere eigenaardigheid van het Niaseh
klankstelsel is het verloren gaan der p, die ver-
vangen is door ƒ; b. v. f andr ito = Sanskr.
panrfita; fandrti, lamp = Oudjav. pandjut;
=
fóda, zwaard Mal. pcdang. De letter van de
l e v. d. Tuuksche klankwet of gutturale triller,
die zich in 't Maleisch en Bataksch als r, in de
Philippijnsche talen aisg, in 't Dajaksch, Sangirsch,
enz. als h vertoont, is in 't Niasch spoorloos ver-
dwenen, evenals in 't Javaansch, Malagasi, de Po-
lynesische en ettelijke Melanesische talen; b. v.
omo, huis, Maleisch rumah, Jav. umah; owi,
avond, Tagalog gabi, Bisaya gabii, Sangirsch
hëbi: do, bloed, Oudjav. rah (uit ra'ah), Da-
jaksch daha, Bulusch raha, Tagal. dogo, Ma-
leisch da rah. Bijzondere vermelding verdient de
gutturale spirant gh (in de spelling der zende-
lingen ch), uitgesproken als de Hollandsche g.
In den regel beantwoordt de gh zoowel aan eene
r als eene d in 't Maleisch, wanneer het Bataksch
en Ibanag daarvoor cene g-vertoonen; b. v. aghi,
jongere broeder of zuster, Mal. Adi g, Oudjav.
ari, Nieuwjav. Adi, Dajaksch andi, maar Bat.
ang g i, I ban. agi t; igh u, neus, Mal. hidu n g,
Jav. en Sangirsch ir vn g, Tag. en Bis. ilu n g,
Bulusch ngir u n g, maar Bat. en Iban. igu n g;
agho, houtskool, Jav. areng, Mal. arang,
Tag., Bis., Pampanga uling, Bul. waring, Daj.
buri n g, maar Bat. ago n g, Iban. en Formo-
saansch uging. — Voor een ouderen Pëpëtklank
heeft het Niasch soms o, doch meer gewoon o
(in de spelling der zendelingen o met een streepje
of krul er boven): b. v. öpa, vier, Bulusch ëpat;
önö, zes. uit ënëni; töltt, drie, Jav. tëlu;
gör i, kër i s; doch ook ton g a, half, Jav. tengah.
soms vervangt eene u de oude Pëpët, als in ad ui o,
ei, doch dit zou kunnen ontstaan zijn door om-
zetting uit adolu; abua, zwaar, Oudjav. abwat,
uit abö'at. De o neemt dikwijls de plaats in
van eene oudere a of wisselt hiermede af, zonder
dat een vaste regel te ontdekken is; b. v. ono,
kind, mensch, uit anak; omo, huis, Mal. ru-
mah; de prefixen mang en pang (benevens de
gewijzigde vormen er van) hebben nu eens a,
dan w-eer o; dus manga, eten, Jav. mangan;
mamunu, vermoorden, Mal. mambunuh; naast
mombali'ö, omkeeren, Mal. mambal ik kan ;
fangitö, zwartsel; fondrongo, het hooren;
trouwens ook in 't Maleisch hoort men de uit-
spraak meng, pëng. Aangaande de spraakkun-
stigc vormen is in 't algemeen op te merken, dat
het Niasch van de oude afleidingselementen nog
een groot aantal bezit, in scherpe tegenstelling
tot de talen van Oostelijk Indonesië, van Mela-
nesië en Polynesië. Zoo bezit het de prefixen
a = Oudjav. en Mak. a; mo, beantwoordende aan
Mal. b'ër en samenvallende met Oudj. ma; te' =
Mal. lër, Dairisch t'cr, Tobasch tar; fa (fo, fe)
= Bat. pa, en deels te vergelijken met Madoe-
=
reesch, Makassaarsch pa; fe Mal. per; mang-
(mong-J en fang- (fong-) = Oudjav. mang- en
pang-, Mal. mang- (mëug-j, pang- (peng-); het
infix urn; prefix mv, dat soms dezelfde waarde
heeft als infix urn, b. V. in muhombo, vliegen,
te vergelijken met Oudjav. uniibër, mibër;
soms een zullen of willen aanduidende, en dan
te vergelijken met ruturumprefix mv in 't Bisaya;
a (uit ka) = ka in 't Jav., ha in het Tobasch;
 NIASCH. — NIEMANN. (GEORGE KAREL)
=
het passief voorvoegsel /;/' Bat. ni. Als verbaal-
aanhechtscls komen voor /' = Bat., Jav. enz. i;
'ö = Mal. kan, Jav. aken, Tob. hon (uit kën), Dair.
kin: als naamwoorden vormende aanhechtsels ö
—
(niet te verwarren met 'o) Tob. on, Dair. Un,
in oorsprong één met Jav. en; a (uit an) au = teriaal dat de dunne maar sterke stammen in hun
in de verwante talen. Er zijn nog ettelijke andere
formatieven, waarvan de oorsprong niet duidelijk
is en die hier voorbijgegaan worden. Eenige te
vermelden spraakkunstigc bijzonderheden zijn:
't mv. van substantieven kan aangeduid worden
door nga, als nga ono, de kinderen; dezelfde
functie heeft nga in 'tMaori; een verlengde vorm
er van is 't mv. voorvoegsel manga, in het Tag.,
Bis., Sangirsch; en Gorontaloseh mongo. De vorming
van het zgn. eerste passief geschiedt nagenoeg
op dezelfde wijze als in het Bataksch; dus u-a,
door mij wordt gegeten; ta-a, door ons (inclusief)
wordt gegeten; i taba, (door hem) wordt afge-
sneden. De genitiefpartikel is », die de boven-
geschetste veranderingen in den volgenden klank
kan teweegbrengen; b. v. ba zinga n'omo
Du ha, aan den kant van 't huis van Tuha. Dit-
zelfde n duidt bij intransitieven en passieven het
(grammatisch) onderwerp aan, wanneer de wkw.-
vorm voorafgaat en hierop nadruk valt; het ge-
bruik van n laat zich dus vergelijken met het
gebruik van 't Jav. ing; b. v. so 11'ono in-Bu-
ruti, er was (waren) een kind (kinderen) van
een B.; no mofanö m-Buruti, es ging die B.
(de partikel no duidt het verleden aan, en is
identisch met Philippijnsch en Sangirsch na); i
taba m-bagi laosi, (door hem) werd afgesne-
den de hals van 't dwerghert. De accusatief en
instrumentaal worden gekenmerkt door de afwe-
zigheid van n (in zoover eene afwijking van
't spraakgebruik van Jav. ing). De taal bevat wei-
nig ontleeningen uit het Sanskrit die van ouden
tijd dagteekenen, doch daaronder enkele zeer op-
merkelijke, als ana'a, goud, Skr. kanaka; am-
bala, beddedeken, Skr. kambala. De Niassers
bezitten dichterlijke liederen en proza-vertcllingen,
waarvan ettelijke door de zendelingen uit den
mond des volks zijn opgeteckend en uitgegeven.
Litteratuur: Short Notice concerning the island
of Polo Nias (met woordenlijst; Malay.Misccll.il,
n°. 8; 1822); Nieuwcnhuisen en Von Rosenberg,
Verslag omtrent het eiland Nias en deszelfs be-
woners (Verh. Bat. Gen. XXX, 1863); Sundcr-
mann, Die Niassische Sprache (T. B. G.XXVIII,
1885); Dez., Niassische Erzahlungcn (T. B. G.
XXXI, 1888); Thomas en Taylor Weber, Niasch
Maleisch—Nederlandsch Woordenboek, Bat. 1887;
— op zijn verzoek, op grond van zijn hoogen leef-
Sundermann, Kurzgefasste Niassische Grammatik,
Moers 1892; Dez., Deutsch—Niassisches Wörter-
buch,Moers 1892; Dez., Kleine Niassische Chresto-
mathie (Bijdr. K. Inst. V, 7, 1892); Dez., Holowo
Zinenge nisoera Loeka, Elbcrfeld.
NIBOENG of ENIBOENG, Mal. ; SARAJ en
DOBOTABOE, Soend.; LIBOENG, Bat.;
WANGA, Alf. Men.; EËFO, Engg. ; GOEM-
BOELANAI, Tid. Bom.; OEROEL, KAPA-
ROEN, NOEKOER of LOEKOELO, All. Amb.
Areca Hibung Mart., fam. Palmae. Een hooge,
sierlijke palm, die op vele plaatsen in Indië in
groote hoeveelheid groeit; een ware kustboom
vooral op moerassigen alluviaalbodem, in 't bij-
zonder nabij de mondingen der rivieren, maar
tevens waar het strandmoeras overgaat in hooge-
ren, drogen grond. Op Java beperkt tot een ge-
deelte der Zuidkust, hoofdzakelijk langs de Kinder-
27
zee nabij Tjilatjap, groeit hij des te menigvuldiger
langs de Westkust van Sumatra en op de talrijke
aldaar gelegene kleine eilanden. De stekelige
stammen groeien steeds dicht opeen. Het zijn
nuttige boomen wegens het uitmuntend bouwma-
ijzeihard hout opleveren, zoowel in hun geheel
voor stijlen en paalwerken, vooral bij het bouwen
van huizen op moerassige gronden, als, gelijk de
bamboe, gespleten tot latten, waarbij dan het
weeke binnengedeelte verwijderd wordt. Uitgehold
leveren zij goede buizen voor waterleidingen. De
jonge bladeren worden wel gegeten.
NICOTIANA. Zie TABAK.
NIDDA. Zie CORANA.
NIËL. West-Halm. Zie KANARI.
NIEMANN. (GEORGE KAREL) Geb. te Mid-
delburg in 1823. Hij studeerde te Amsterdam aan
het Athenaeum Illustre en beoefende er met voor-
liefde het Arabisch en 1 lebrceuwsch. Daarna wijdde
hij zich als student aan het l.uthcrsch Seminarie
aldaar aan de theologie, waarin hij te Leiden het
candidaats-examen aflegde. In den laatsten tijd van
zijn verblijf te Amsterdam begon hij zich ook
bezig te houden met Indonesische studiën, voor-
namelijk met de Maleische taal, waarbij hij aan-
vankelijk de leiding genoot van Prof. P. J. Veth.
In 1848 werd hij na het vertrek van Dr. B. F.
Matthes naar Indië als diens opvolger benoemd
tot Sub-director aan het Zendelinghuis van het
Nederlandsche Zendelinggenootschap te Rotterdam,
welke betrekking later eenigermate gewijzigd werd,
met verandering van zijn titel in dien van Lector
in de Maleische en Javaansche talen en de Land-
en volkenkunde van Ned.-Indië aan dezelfde in-
richting. Als zoodanig bleef hij daar werkzaam
tot 1873, in welk jaar hij, met den titel van
Hoogleeraar, aan de Indische Instelling te Delft
werd verbonden, om onderwijs te geven in de
land- en volkenkunde van Ned.-Indië en de Makas-
saarsche en Boeginecsche talen. Hij doceerde er
ook gedurende eenige jaren de ethnographic van
Ned.-Indië en de Boeginecsche taal aan officieren
van het Indische leger, gedetacheerd bij de Hoo-
gere Krijgsschool te 's Gravenhage. De I.eidsche
Rijks-universiteit benoemde hem in 1895 hono-
ris causa tot Doctor in de Taal- en Letterkunde
van den Indischen archipel. Toen hij den 13111-'"
Juni 1898 zijne 25Jarige ambtsvervulling aan de
Indische Instelling vierde, werd hij benoemd tot
Ridder Ned. Leeuw. In hetzelfde jaar ontving hij
tijd, een eervol ontslag uit zijn ambt.
Zijne voornaamste geschriften zijn: „Inleiding
tot de kennis van den Islam, ook met betrekking
tot den Indischen archipel", Rotterdam 1861. —
„Bijdragen tot de kennis van de Alfoersche taal
in de Minahasa", uitgegeven door het Bestuur
van het Ned. Zendelinggenootschap. Eerste stuk,
Rotterdam 1866. Het geschrift bestaat uit de Proeve
eener Grammatica van het Tooemboeloeschc dia-
lect en eenige teksten daarin. De bouwstoffen
voor deze grammatica zijn door wijlen den zen-
deling N. P. Wilkcn geleverd en door Nicmann
omgewerkt; de Alfoersche teksten zijn uitgegeven
in den vorm, waarin zij door Wilkcn zijn gezon-
den. Aanvankelijk was het de bedoeling in een
tweede stuk een glossarium bij te voegen, doch
door omstandigheden is dit achterwege gebleven.
„Bloemlezing uit Maleische geschriften", uitgege-
—
ven door het Kon. Instituut voor de taal- land-
28 NIEMANN. (GEORGE KAREL)
en volkenkunde van N.-I. In twee stukken, 's Grav.
1871. In 1892 verscheen een vierde druk van het
eerste en eene derde uitgave van het tweede stuk.
„Geschiedenis van Tanette", Boegineesche tekst
— 1898 werd hij bevorderd tot off. v. gez. r kl.,
met aanteekeningen, uitgegeven door bovenge-
noemd Instituut, als feestgave ter gelegenheid van
het zesde internat, congres der Oriëntalisten te
Leiden, 's Grav. 1883.
Van een aantal opstellen in verschillende tijd-
schriften vernielden wij hier slechts deze, alle ver-
schenen in het Tijdschr. van het Kon. Instituut:
„Mededeelingen omtrent de letterkunde der Bataks",
IID Volgr. I, bl. 245; „De Latowa, Reeks,
VIII, bl. 198; „De Boegmeezen en Makassaren,
linguïstische en ethnologische studiën", Ve Reeks,
IV, bl. 74 en 266; „Bijdrage tot de kennis dei-
verhouding van het Tjam tot de talen van Indo-
nesië" Ve Reeks, VI, bl. 27; „Ethnographische
mededeelingen omtrent de Tjams en eenige andere
volksstammen van Achter-Indië", Vle Reeks, I,
bl. 329. In deze Encyclopaedie bewerkte Niemann
de artikels „Alfoeren" en „Bataks".
NIEUW-ANJER. Zie ANJER.
NIEUWENHUIS. (ANTON WILLEM) Geb.
te Papendrecht 22 Mei 1864, uit het huwelijk van
A. J. Nieuwenhuis en J. Schneider, studeerde
te Leiden in de geneeskunde, verwierf in 1889
het diploma van arts, werd in hetzelfde jaar-
tot off. v. gez. 2C kl. benoemd en promoveerde
in 1890 te Freiburg i. B. cum laude als doctor
in de medicijnen, op eene dissertatie „Ueber Hac-
matoma Scroti". In hetzelfde jaar vertrok hij naar
Indië, werd aanvankelijk te Batavia geplaatst en
in Febr. 1891 naar Sambas gezonden. Bestemd
0111 deel uit te maken van de wetenschappelijke
expeditie, die door de Maatschappij tot bevorde-
ring van het natuurkundig onderzoek der Nederl.
koloniën werd uitgezonden ter onderzoeking van
Centraal-Borneo, ging hij in Jan. 1894 naar Pon-
tianak. Een voornaam deel van de taak die deze
expeditie zich had gesteld, was de overschrijding
en het onderzoek van de waterscheiding van het
brongebied van den Kapoeas en den Mahakkam.
Prof. Molengraaf had zich voorgenomen met Nieu-
wenhuis samen dien tocht te maken, onder geleide
van een controleur bij het B. B.; omstandigheden
hebben de reizigers belet dit plan ten uitvoer te
brengen. Op het eind van '94 werd Nieuwenhuis
naar Lombok gedirigeerd, vanwaar hij het volgend
jaar terugkeerde en met toestemming der Ind.
Regeering zich ten tweeden male naar Borneo
begaf om de nog geheel onbekende streken van
den Boven-Mahakkam te onderzoeken; de boven-
genoemde Maatschappij gaf voor deze reis eene
ruime ondersteuning. Na eene welvolbrachte reis
keerde hij in Juni 1897 over Samarinda naar Batavia
terug. Ter beschikking gesteld van den directeur
van 's Lands Plantentuin te Buitenzorg, was een
der resultaten van zijnen arbeid aldaar de beschrij-
ving van Tinea imbricata, de schimmel die van
eene bekende huidziekte het gevolg is (Arch. f.
Dermat. u. Syph. XXVI, 2): inmiddels bewerkte
hij het thans ter perse zijnde verhaal zijner reis
„In Centraal-Borneo, reis van Pontianak naar
Samarinda". In Mei 1898 vertrok hij nogmaals
naar Borneo, in opdracht van het Gouvernement
voor eene reis naar de door hem voor het eerst
bezochte streken. In Mei 1899 kwam hij met zijn
gezelschap te Samarinda, vanwaar de hem verge-
zellende controleur met zijn gevolg in Juni de
terugreis naar Batavia aanvaardde, Nieuwenhuis
— NIEUW-GUINEA.
achterlatende, die zich verder wijdde
aan de studie
van het O. deel van Centraal-Borneo. In Sept.
nadat hij het jaar tevoren benoemd was tot Ridder
Ned. Leeuw.
NIEUW-GUINEA. Oostelijkste bezitting van
Nederland in den Maleischen archipel, bevattende
met omliggende eilanden het onder dienzelfden
naam of als Tanah Papoea bekende Westelijk
gedeelte van het eiland, dat zich uitstrekt tus-
schen i° 10' N.B. en io°4o'Z.B. en I2g°2s' en
isi°s'O.L., door de Torres-straat van Nieuw-
Hollands Noordkust is gescheiden, ten Westen
door de Moluksche Zee en ten Noorden en Oosten
door den Stillen Oceaan wordt bespoeld. Globaal
berekend komen 48,6 % voor het Nederlandsch,
28,3 % voor het Duitsch en 23,1 % voor het
Engelsch gebied.
Den 24°" Aug. 1828 werd het eerste in bezit
genomen van den 141"' meridiaan op de Zuid-
kust af tot aan de Kaap de Goede Hoop op de
Noordkust, om bij besluit van 30 Juni 1848 tot
gelijke lengte aan deze kust te worden uitge-
breid; behoudens de rechten van den Sultan van
Tidore op enkele districten, zich in hoofdzaak
bepalende tot de meer Westelijk gelegen streken.
De rechtstreeksche bemoeiing van Nederland
met deze bezitting is onbeduidend. In 1828 is
een etablissement opgericht te Lobo in de Tri-
lonsbaai aan de Zuidkust, maar acht jaren later
werd dat opgeheven; sedert bestond de eenige
aanraking met de bevolking door reizen van ambte-
naren met oorlogsschepen, tot het vertoonen der
vlag en de plaatsing van wapenborden op meer-
dere punten derwaarts ondernomen, terwijl van
1898 af een proef wordt genomen met de invoe-
ring van geregeld bestuur door de plaatsing van
twee controleurs, één voor de Noord- en één voor
de West- en Zuidkust. Langzamerhand is de ken-
nis iler kusten en eilanden toegenomen, doch door
gebrek aan middelen om ver landwaarts door te
dringen, bleef het binnenland nagenoeg geheel
onbezocht.
In navolging van den naam hun door de be-
woners der aangrenzende gewesten gegeven, wor-
den de inboorlingen van Nieuw-Guinea algemeen
Papoea's genoemd, plaatselijk somwijlen aange-
vuld door de minder beschaafde bergstammen als
Alfoeren te onderscheiden. Niettemin kenmerken
zij zich door vele verschillen in uitwendig voor-
komen, zeden en gewoonten, en vooral in de taal,
zoodat in verband met de verhouding tot Tidore
en de geographische ligging de volgende verdee-
ling is aangenomen.
I. Het gebied der K'diana Fat of Vier Radja's.
Dit omvat de in het Noordwesten gelegen eilanden
Waigéoe, Salawati en Misol, met tal van kleinere
eilanden en een deel der Noordwestkust van het
vasteland. Volgens de overlevering is Waigéoe
de plaats van afkomst en zijn Salawati en Misol
van daaruit bevolkt; op het laatste eiland nog in
tweeën gesplitst, nl. Waigama aan de Noordwest-
kust en Misol aan de Zuidoostkust. Het bestuur
wordt uitgeoefend door Hoofden met den titel
van Kalana of Rrdja, die door den Sultan zijn
aangesteld en worden bijgestaan door eenige min-
dere hoofden met Tidoreesche titels. De strand-
bewoners hebben in den regel geen eigen type,
ten gevolge van vermenging met Cerammers, Ma-
kassaren, Boegmeezen of Tidoreczcn, en velen
hunner zijn tot den Islam overgegaan; de oor-
 NIEUW-GUINEA.
— NIGERZAAD. 29

spronkelijke bevolking woont in het gebergte. Oostkust door het landschap Waropèn; en behalve
Handelaren van Ternate gaan gewoonlijk naar de genoemde zijn ook de eilanden Mor en Aberé
Waigéoe en de Noordkust van Salawati, terwijl niet onbelangrijk. De beide kusten der Geelvink-
de Zuidkust van dit eiland en Misol tot het drijven baai leveren een groot verschil op; de Westkust
van handel meer van Ccram uit wordt bezocht. vertoont een hoog gebergte, meestal steil in zee
Voor zoover dit op grooten afstand van de hoofd- afdalende, met kleine rivieren en weinig of geen
plaats bereikbaar is, wordt langs de kusten het strand; de Oostkust is over een groote uitgestrekt-
gezag van den Sultan wel erkend. heid niets dan lage, aangespoelde grond, met
11. De Golf van Maccluer en aangrenzende stre- groote stroomen, die voor kleine prauwen tame-
ken. Aan de Westkust vormt de zee tusschen lijk ver bevaarbaar zijn, in het Noorden door breede
2° 15' en 20 40' Z.B. over een lengte van ± 2 zandplaten begrensd. Het gezag van Sultan en
graden een diepen inham, welke Golf van Mac- Hoofden is niet noemenswaardig; Mohammedaan-
cluer heet, naar diens opnemingen in 1791. Ten sche en Christelijke propaganda hadden tot heden
Noorden van deze golf is het land laag en moe- weinig gevolg.
rassig, aan de kust geheel onbewoond, met eenige V. De Noordkust, van Kaap d'Urville tot
geheel onafhankelijke stammen over het binnen- aan de Duitschc grens. Aan deze kaap valt de
land verspreid; aan de Zuidkust daarentegen is grootste rivier van Westelijk Nicuw-Guinea, de
het terrein meer bergachtig en liggen vlak aan Mamberamo of Rochussen-rivier, in zee en voorbij
zee kalkrotsen, die een paar honderd voet hoog het deltaland, waardoor deze stroomt en dat zeer
zijn en steil afloopen. Hier vindt men de Radja- schaars bevolkt is, wordt de eerste nederzetting
schappen Roembati, Patipi en Ati-Ati; het eerste aan het strand gevonden op ongeveer 138- 50' 0.L.,
met onderhoorigheden en Patipi in Oostelijke en van waaruit van West naar Oost de landschappen
het laatste in Zuidelijke richting tot aan Kaap Takar, Witriwai, Tarfia, Tanah-Mérah en de Hum-
van den Bosch reikende. De Radja's zijn door boldtbaai op elkaar volgen; zijnde de laatste tevens
den Sultan als zoodanig benoemd, maar zoowel de eenige grootere inham aan dit deel der kust,
hun gezag als dat van Tidore is gering. Ceram- die over het geheel genomen slechts geringe strand-
mers en Boegmeezen verblijven hier langeren tijd vlakten heeft, daar het terrein zich spoedig ver-
voor den ruilhandel in bosch- en zeeproducten heft om binnenwaarts in hooge bergtoppen over
en door hun invloed hebben velen den Moham- te gaan. Niet alleen dat de bevolking dezer stre-
medaanschen godsdienst aangenomen. ken veel verschilt van de Westelijke Papoea's,
111. De Zuidkust, van Kaap van den Bosch maar zelfs die der ten Noorden daarvan gelegen
tot aan de Engelsche grens. Alleen in het Westen eilanden Koemamba, Jamna, e. a., uit den aard
zijn eenige kleine baaien, waaronder die van Ar- der zaak allen zeevarenden, strekten hunne tochten
goeni en Karoeroe de diepste zijn; overigens is nooit tot de Geelvinkbaai uit. Handelaren komen
de kust vrij regelmatig met betrekkelijk weinig er weinig, ook door de moeilijkheid om zich, zij
eilanden, o. m. Adi nabij de Westkaap en het het dan met behulp van tolken, verstaanbaar te
zg. Prins Frederik-Hendrik-ciland op 8° Z.B. Van maken; Hoofden zijn er niet en van een Sulta-
West naar Oost worden vermeld de weinig be- naat Tidore hebben de inboorlingen geen begrip.
kende landschappen Kowiai, Kapia en Timoraka Ofschoon op verre na niet behoorlijk opgeno-
en niet ver van het Engelsch gebied moet de men, wordt de geheele oppervlakte begroot op
stam Toegéri of Toegoeri wonen. Aan deze kust- -+- 6000 D geogr. mijlen; voor het bevolkings-
streek, waarover nog zoo weinig zekerheid bestaat, cijfer ontbreken evenwel alle gegevens, daar hoog-
wil men van zee uit hooge bergen hebben waar- stens van kleine eilanden, waar de inboorlingen
genomen, welker toppen in sneeuw zouden gehuld aan het strand in kampongs bijeenwonen, een
zijn en dat daarom op de kaarten als Sneeuwge- gissing omtrent het zielental kan worden gewaagd.
bergte is aangegeven. Hier en daar heeft de strand- Tot de voornaamste voortbrengselen behooren:
bevolking aanraking met lieden van West-Ceram kopra, masoi, muskaatnoten, damar, vogelhuiden,
en de Zuidooster-eilanden en zijn door bemoeiing haaienvinnen, tripang, schildpad en schelpen, van
van deze meerdere Papoea's tot het Mohammeda- den kant der Papoea's het liefst ingeruild tegen
nisme bekeerd. Aan eenig oppergezag van Tidore lijnwaden, kralen, snuisterijen en vooral ijzer.
is nergens sprake. Handelaren van Ternate laten op meerdere plaat-
IV. De Geelvinkbaai met daartoe behoorende sen vaak opkoopers achter, tevens belast met het
eilanden. Over een breedte van ongeveer 60 en schieten van vogels, en als deze niet willekeurig
een diepte van ruim 40 mijlen dringt aan de tegenover de bevolking optreden, wordt hun nim-
Noordkust de zee binnenwaarts en vormt de baai, mer overlast aangedaan. Sedert 1891 bezoeken
welke algemeen Geelvinkbaai wordt geheet'en, naai- de booten der Koninklijke Ncderlandsche Paket-
den naam van het vaartuig waarop Weyland haar vaartmaatschappij geregeld om de 2 of 3 maan-
in 1705 doorkruiste. Nabij haren ingang door den Sekar, Skroe, Saonèk, Samate, Doré, Ron,
grootere als de Schouten-eilanden en Japen be- Ansocs, Jamna en de Humboldtbaai. Zendelingen
schut, liggen in die baai bovendien tal van klei- van de Utrechtsche Zending-vcrecniging zijn ge-
nere eilanden, meerendeels bewoond, terwijl aan vestigd aan de Westkust der Geelvinkbaai en de
de kusten vele nederzettingen worden aangetroffen Katholieke Missie heeft er een statie in de Golf
en bovendien in het omringende gebergte nage- van Mac-Cluer; het getal bekeerden bleef tot heden
noeg overal afzonderlijke rapoca-stammen verblijf echter gering. Zie verder, ook voor de litteratuur,
houden. Onder de bewoners zijn het talrijkst die, het artikel PAPOEA'S.
welke men gewoonlijk Noemforcn (zie NOEMFOR) NIGERZAAD. Guizotia oleifera DC, fam. Corn-
noemt en verspreid zijn over de Schouten-eilanden, fositae. Eenjarig kruid uit Afrika, in verschillende
de Noordkust van Japen, de eilanden Noemfor en tropische gewesten gekweekt. De uit de zaden
Ron en een deel der West- en Noordkust van den geperste vette olie wordt ter vervanging van lijn-
vasten wal; de Zuidwestkust der baai wordt ingeno- olie gebruikt, en ook in plaats van sesamolie. In
men door de landschappen Wandamèn en Jaoer, de Eng.-Indië wordt deze olieplant als Rdm til ge-
30 NIGERZAAD.
kweekt; wellicht ware ook in Ned.-Indië hier en
daar uit den aanplant voordeel te trekken.
NIKE. Zie ELEOTROIDES.
NILA (ook wel LINA). Eilandje in de Banda-
zee, op 1290 33' O.L. en 6° 43' Z.8., een der
Zuidwestereilanden en administratief ressorteerende
onder de afdceling Aroe-, Kei-, Tenimber- en
Z.W.-eilanden. Men vindt er den nog werkenden
krater Lina, ongev. 480 meter hoog. Vroeger was
het eiland rijk aan muskaatboomen, die echter
allen door de Coiii]). zijn uitgeroeid. De bevol-
king, op ongev. 1200 personen geschat, bewoont
een drietal dorpen, op de bergen aangelegd; de
huizen zijn er op palen gebouwd. Aan de Z.0.-
----zijde ligt het onbewoonde eilandje Noespipi. Zie
Riedel, De sluikharige rassen, bl. 466.
NILA. Tav. Zie INDIGO, Dl. 11, bl. 79.
NILLEM. Zie MILLEM.
NIL-NILAN. Zie OEWIS.
NIPA. Mak. en Boeg. Zie NIPAH.
NIPAH. MAL.; BOEJOEK, Jav.; DAON,
Soend.; BHOENJOK (minder juist BOENJOEH),
Mad.; NIPA, Mak., Boeg. en Bat; 8080, Tem.
en Mal. Min.: SI,SA, Alf. Men.; LATAF,
N. G. 4 R.: SANENEM, id. Noemf.; KOKOK-
KOKOK, Engg.; POENG-POENG, Tid. Bom.;
POEREN en POENÈL, Alf. Amb.
Nipa fruticans Wurmb., fam. Palmae. Aan de
moerassige zeekusten en riviermondingen zeer alge-
meen, veelal in uitgestrekte bosschen voorkomende
bijna geheel stamloozc moeras-palm. Op vele plaat-
sen is de nipah de boom, die het aanzien van het
landschap bepaalt; zonder dat er andere gewassen
tusschen groeien, bedekken deze palmen groote
moerassige streken, waar het zoute water der zee,
binnenwaarts stroomende, zich vermengt met het
water der buiten hare oevers getreden rivieren.
In de binnenzeeën, waar geen branding staat,
zooals in de Kinderzee, ook hier en daar langs de
Oostkust van Sumatra, worden strooken, bedekt
met nipah-bosschen, dikwijls aan de buitenzijde der
rhizophoren-wouden gevonden. De bladeren dezer
„strandpoelpalm" dienen vooral tot dekking van
huizen (atap) en voor afdaken op schepen en in
sommige streken ook tot het vlechten van hoofd-
deksels en deksels voor schotels; op vele plaatsen
worden de bladeren daartoe in het groot verza-
meld; in Dcli zijn uitgestrekte nipah-bosschen ten
behoeve van de tabakscultuur uitgeroeid en wor-
den thans groote hoeveelheden nipah-blad voor
dekmateriaal ingevoerd. De vruchten, van een on-
aangenamen, zuren smaak, worden rauw bij gebrek
aan iets beters als toespijs gebruikt en ook gecon-
(ijt gegeten. De opperhuid der jonge bladeren
dient als omhulsel van inlandsche sigaretten. In
Westelijk N.-Guinea en op Ternate wordt het uit
den afgesneden bloemkolf druppelende sap in
bamboezen kokers opgevangen en als palmwijn
gedronken.
NISAM. Een staatje op de Noordkust van Su-
matra met Kroeng l'.oengkas ten Westen aan Sawang
en met Kroeng Koekoes ten Oosten aan Boeloe
grenzende. Beide riviertjes worden verbonden door
een lagune-arm, die de 6 kilometer lange begroeide
kust van het binnenland scheidt. Ten Zuiden van
deze lagune vindt men eenige uitgestrekte kam-
pongs. Het binnenland tusschen beide Noordwaarts
Stroomende riviertjes, wier oevers niet rijstvelden
bedekt zijn, bestaat uit een heuvelreeks. Dit staatje
heeft menigmaal gebukt gegaan onder machtsaan-
matiging van Pasangan. De Oeloebalang, die het
— NJONJA.
nu bestuurt, is ons Gouvernement goed gezind en
verleende het zijn hulp bij de krijgsverrichtingen
ter Noordkust van Sumatra in IS9B en 1899.
NISSI. Zie AWAB.
NIWAN. Zie BIJ.
NJAHI (NJAI). Jav. Verccrende betiteling van
eene fatsoenlijke vrouw van jaren, gelijkstaande
met kjahi (Zie aldaar) voor mannen. De huishoud-
ster en bijzit van een Europeaan wordt gewoon-
lijk ook zoo genoemd.
NJAMOEK, NJAMOK, NJAMOQ. Zie MUS-
KIETEN. Agas (Zie aldaar) zijn bepaaldelijk
zeer kleine, zwarte vliegjes, niet grooter dan een
slip, die door de klamboe's heen vliegen en zeer
pijnlijk steken.
NJAMPLOENG. Jav.. Soend. en Bat. Mal.;
PENAGA, Mal.; POENAGA, Mak. en Bat.;
KAI'OICRATJA, Mal. Min.; INTJALÈN (minder
juist LINTJAREN), MINAH.; FITAKO, Tem.;
WOIJO, Amb. Gok.: i'.ROBA, Engg.
Calophyllum Inephyllum L., fam. Guttiferac.
De inlandsche naam wordt in samenstellingen ook
op verwante soorten toegepast. Een boom die
over de droge kuststreken van geheel Indië ver-
spreid is, met fraaie, stijve, glimmende, donker-
groene, evenwijdig-generfde bladeren en welrie-
kende witte bloemen. Algemeen bekend om het
fraaie hout dat hij bevat. De „schoonbladboom"
schiet niet hoog op, maar bereikt dikwijls een
kolossalen omvang. Reeds laag boven den grond
spreidt hij zijne zware takken uit. Op vele plaat-
sen groeien de njamploeng-boomen in groote hoe-
veelheid bijeen en vormen dan op zich zelve kleine
boschjes, zoo op Java o. a. in Zuid-Bantam en het
Zuidwestelijk gedeelte der Preanger-regentschap-
pen. Het hout is hard, taai, sterk, fijn van vezel,
donker roodbruin van kleur, dikwerf fraai gevlamd
en daarom ter vervaardiging van meubelen bijzon-
der gezocht: echter ook als bouwmateriaal, zoowel
op het land als onder water, alsmede voor masten
en ander houtwerk voor de inlandsche scheep-
vaart waarvoor het ook, door de sterke vertakking
der boomen, geschikte kromhouten oplevert; s. g.
=0,770. De bast bevat hars, die als inlandsch
geneesmiddel gebruikt wordt. Uit de zaden perst
men een olie (Jav. lenga njamploeng), een
middel tegen hardnekkige huidziekten en ook als
lampolie gebezigd. De bloemen heeten als ml.
drogerij sari, s. koening ofs. njamploeng.
De verwante boom Mammea Americana L. staat
op Java als Njamploeng besaar of Nj.
sabrang bekend.
NJATOEH. Mal. Si'Matra. Algemeenc naam
voor getah pertja-leverende boomen, uit de familie
der Sapotaceae. Vele geven ook goed timmerhout.
Zie voorts BALAM en BAI.AM BARINGIN.
NJIHA. TEEN. Zie KANARI.
NJIRÈH. Mal. Zie KIRA-KIRA.
NJOGA. N. G. 4 R. Zie TJAMARA.
NJ*ONJA (ook wel NONJA). Woord, in het
Maleisch en Javaansch overgegaan, en waarschijn-
lijk ontleend aan het Chineesche nio-a, dame,
mevrouw. Het wordt gebruikt om de vrouw van
een Chinees aanteduiden; ook wel voor de vrouw
van een Europeaan (b. v. njonja residen). Nona
of non na, misschien van het Portugeesche dona,
is de benaming voor een jongmeisje, zoowel Euro-
peesch als van gekleurd bloed; in het laatste geval
wordt het gewoonlijk gebruikt om de meisjes aan-
teduiden behoorende tot dezelfde klasse van per-
I sonen als de sinjo's (Zie aldaar).
 NOCTILUCA. — NOEFOORSCH.
NOCTILUCA. Zie LICHTGEVENDE ORGA-
NISMEN.
NOCTUINA. Familie van Nachtvlinders. Zie
VLINDERS.
NODJA. Bal. Zie KEMBANG PAGI-SORÉ.
NOEANG. Zie BIJ.
NOEFOORSCH. Ook wel Mafoorsch ge-
naamd, is de taal van een volksstam die afkom-
stig van 't eiland Noefoor (of Noemfor, zie aldaar),
zich verbreid heeft op de vaste kust, zooals aan de
Dorehbaai en op eenige nabijgelegen eilanden, o. a.
op Manaswari. Het is eene zuiver Maleisch-Polyne-
sische taal, meer inzonderheid zich aansluitende bij
de Oostelijke taalgroep, welke zich zoowel van de
West-Indonesische als de Melanesische en Polyne-
sische talen kenmerkend onderscheidt door de omge-
keerde orde der bestanddeelen eener samenstelling
in genitiefconstructie en door de innige verbinding
van 't voornaamwoord met den werkwoordelijken
stam ter aanduiding der 3 personen. Met de meeste
Melanesische en Polynesische talen heeft het Noe-
foorsch gemeen het bezit van Dualisvormcn, doch
het mist den Trialis. Het klankstelsel van 't Noe-
foorsch is vrij goed ontwikkeld: het heeft al de
Italiaansche klinkers en daarenboven nog de doffe
è'\ de klinkerverbindingen ai en aoi, en bezit
aan medeklinkers b, d, ƒ g, h, j, k, m, n, p, r,
s, t en w ; het mist de /, die vervangen is door
/'. Eene doorgaande klankwet van 't Noefoorsch
is het, dat de niet-geaccentueerde eindklinker van
alle twee- en mcerlettergrepige woorden is afge-
worpen; b. v. fik, zeven, uit pitu, Javaansch
enz. pitu; mnu of menu, dorp, uit wanüa,
Oudjav. wanua, wanwa, Mal. bënüa; rim,
vijf, uit lima; war, acht, uit uwalu. Volgde
oorspronkelijk op den klinker der laatste letter-
greep eene // of k, dan zijn ook deze mede afge-
worpen; dus samfur, tien, uit sampuluh, Jav.
sapuluh, Tagalog sangpowo; man, vogel,
uit manuk; daarentegen onëm, zes, uit ënëm;
urëk, ader, uit vrat; unëf, vischschubbe, uit
unap. In 't midden eens woords ondergaat een
klinker dikwijls uitstooting ten gevolge van 't ac-
cent der onmiddellijk volgende lettergreep. Dit,
gevoegd bij de soms zeer sterke of schijnbaar
onregelmatige veranderingen van ettelijke mede-
klinkers, bemoeielijkt de taaivergelijking in hooge
mate. Een van de meest kenmerkende verande-
ringen is de overgang van / in k, behalve vóór
een «'-klank, als wanneer de t in s overgaat.
B. v. kop, suikerriet, uit tëbu; fik, zeven, uit
pitu; kior, drie, uit tëlu; urëk, ader, uit
vrat; mkak, vreezen, uit matakut; na een
zachten medeklinker wordt zulk een k dikwijls ver-
zacht tot g, b. v. mga-si, de (of: zijn, haar)
oog, voor matri-si. Uit oorspronkelijk ti wordt
si, welks i verdwijnt als ze volstrekt toonloos is;
b. v. snun, mensch, uit tinoni, Mahaga en
Anudha tinoni, Timor atoni, Ibanag tolay;
sna-ri, de moeder, voor sind-ri, uit tina ol
tinang, moeder, met ri. Dit ri is een enclitisch
woordje — vandaar dat het accent van 't substan-
tief verspringt —, een enkelvoud aanduidend be-
palend lidwoord en tevens voornaamwoordelijk
aanhechtsel, te vergelijken met het achtervoegsel
/, lo in de Ambonsche landtalen. Het staat achter
verwantschapswoorden en ook achter benamingen
van lichaamsdeelen, die niet paarswijze voorko-
men; dus sna-ri, de (of: zijn, haar) moeder
(doch sna-mi, dijn moeder, uit tina +
dijn, -)- bepalend lidwoord? i); naik-ri, de
rnu,
31
broeder; kama-ri, de (of: zijn, haar) vader, uit
tama; sno-ri, de neus; sne-ri, de buik;
rwu-ri, het hoofd, voor win, uit ulu. Maar
lichaamsdeelen, waarvan ieder mensch twee of
meer bezit, hebben als lidwoord of bezittelijk voor-
naamwoordelijk aanhechtsel van den 3<l"i pers.
si; dus mga-si, het (of: zijn, haar) oog, voor
mka, uit mata; knd-si, 't oor, voor krna-si,
en dit uit talinga -f- si; wepur-si, de knie;
na-si, de tand. De lichaamsdeelen die ri ver-
eischen, nemen bij een bezitter van den pers.
vóór ri het aanhechtsel m (uit mv) aan; dus
sne-mbri (met ingelaschtc b), dijn buik; rwu-
mbri, dijn hoofd; insgelijks de lichaamsdeelen
die met si verbonden worden; dus mga-111-si,
dijn oog; kna-m-si, dijn oor. Als bij deze be-
namingen van lichaamsdeelen, onverschillig tot
welke der twee categorieën ze behooren, een meer-
voudige bezitter wordt uitgedrukt, hetgeen een
meervoud van de lichaamsdeelen of stellen van
lichaamsdeelen in zich sluit, voegt men achter si,
dat tot s verzwakt wordt, nog een meervoud-
exponent na; dus ko-sno-s-na, onze neuzen;
si-sno-s-na, hun neuzen; ko-mga-sna, onze
oogen; si-mga-sna, hun oogen; doch bij een
2<ien pers. mgo-snó-m-na, ulieder neuzen;
mgo-mga-m-na, ulieder oogen. Eenigszins meer
ingewikkeld en nog niet voldoende onderzocht is
de uitdrukking van enkel- en meervoud der ver-
wantschapsnamen bij een meervoudigen bezitter.
Het woord swa-ri, de (of: zijn of haar) echtge-
noot, volgt de analogie van sno-ri, enz.; de eigen-
lijke vorm van 't woord moet sawa geweest zijn,
Bisaya asawa, Dajaksch sawa, echtgenoote,
Tagalog asawa, echtgenoot, echtgenoote; zoo
ook Iloko en Ibanag atawa; Mota ra-s o ai,
waarin ra hetzelfde beteekent als ra in Javaansch
rabi, echtgenoote. Door de verspringing van
't accent, moest uit sawa + ri worden swa-ri.
In 't algemeen kan men zeggen dat de kenmer-
king van een enkelvoudig voorwerp bij zekere
klassen van substantieven door een bepalend lid-
woord, hetwelk tevens dienst doet als aanhechtsel
van den 3den pers., zeer gewoon is in de talen
der Oostelijk Indonesische groep, terwijl in ette-
lijke Melanesische talen zulks geschiedt door voor-
voeging van een lidwoord. — Van de menigvul-
dige klankveranderingen kunnen, behalve de reeds
vermelde, hier slechts enkele aangegeven worden.
Een oorspronkelijke k valt vóór een klinker aan
't begin eens woords en tusschen twee klinkers
regelmatig uit; dus ai, hout, uit kaju of kai:
an, eten, uit kani; uk, luis, uit ktttu; uren,
aarden pot, uit kuren; ijën, visch, uit ikan;
fan, voederen, uit pakani; mkak, bevreesd,
is ontslaan uit matakut, nadat de k uitgevallen,
de u tot ë verdoft was en met de voorafgaan de
a tot d samengetrokken werd; de sluitletter is
ontstaan uit de t. — De gutturale triller vertoont
zich als r, gelijk in 't Maleisch, Makassaarsch,
enz.; b. v. rum, huis, Mal. r u mah, Segaar
runia, Ambonsch luma, Jav. umah; afër,
kalk, hetzij dit oorspronkelijk eene k aan 't begin
had of niet, is te vergelijken met Oudjav. apü,
Tagalog apug, Mal. kapur; urëk, ader, Mal.
vrat, Tagalog ugat. — De ƒ is in echt Noe-
foorsche woorden gewoonlijk in f overgegaan;
b.v. fik, zeven, uit pitu; fiak, vier, uit ëpat;
fan, voederen, uit pakani; unëf, vischschubbe,
uit unap, Ponosakan unap, Bentenan ono p,
Soemba en Samoa una. De Noefoorsche p heeft
32 NOEFOORSCH.
zich ontwikkeld uit andere klanken; deels uit k,
b. v. in pënór, ei, Mahaga kindoru, Niasch
adulo, dat ook blijkens den genitiefvorm ga-
dulo uit kantëlu' (met gutturalen triller) ont-
staan is; in 't suffix f en, dat identisch is met
Jav. aken, bijvorm Mal. kan, Bat. hon (kïn). Deels
is / ontstaan uit *, o. a. in prefix ha, wisselvorm
van ma; b. v. paisim, zwart, Sesake maeto,
Malagasi mainty, Bisaya maitom, Burusch
mit e n, Oudjav. mahir ë n g, stamTagalog iti m
Mal. hitam, enz. Op ontleende woorden, ten
, verwijderd en in het binnenland houden zich de
minste dezulke die betrekkelijk jong zijn, laten
zich de regelen niet toepassen; b.v. Mal. pajung
wordt paum; patora, katoenen stof, blijft pa-
tora; evenmin gelden voor klanknabootsingen
de gewone regelen.
— Aan formatieven: voor-,
in- en achtervoegsels, welke nog levendig als zoo-
danig gevoeld worden, is het Noefoorsch niet rijk
meer: het staat in dit opzicht nagenoeg op den-
zelfden trap als de overige talen der groep waar-
toe het behoort; versteende afleidingen met behulp
van de oude pre-, in- en suffixen, zijn echter talrijk
genoeg; b. v. fan uit pa-kan-i; mun, b.v. in
i-mun, hij doodt, en mamun, doodende; snnn
mamun, moordenaar, bevat infix 111, nut, en pre-
fix mang van den stam Oudjav. wunuh, Mal.
bunuh; bë-umgu, baren, bevat prefix be (ver-
gelijking onzeker) en umgu - Oudjav. umëtu,
Nieuwjav. mëtu. Het prefix per, Mal. pèr, Philip-
pijnsch pag, schuilt in frur, werken, maken, want
de stam nr beantwoordt klaarblijkelijk aan Oudjav.
ui ah, werk, handeling, Mal. olah, Battik vla.
Het prefix ma is vervat o. a. in mkak, bevreesd;
de wisselvorm ba in paisim. — De taal is in
haren bouw eenvoudig. De regelmatige onderschei-
ding van enkel-, twee- en meervoud, b. v. Ru m ,
een huis; rum-su, (twee) huizen; rum-si, hui-
zen, bevordert zeer de duidelijkheid en de pre-
cisie ; evenzoo de persoonsaanduiding bij 't werk-
woord in de drie getallen enkel-, twee- en meervoud.
Ook het onderscheid van Tegenwoordigen, Ver-
leden en Toekomenden Tijd wordt duidelijk aan-
gegeven.
Litteratuur: Ottow, Woordenlijst der te Doreh
en omstreken gesproken wordende Myfoorsche taal
(Bijdr. N. Rks, V, 1862): Van Hasselt, Beknopte
Spraakkunst der Nocfoorsche taal, 1876; Dez.,
Hollandsen—Noefoorsch en Noefoorsch—Hol-
landsch Woordenboek, 1876; Dez., Noefoorsch—
Hollandsen Woordenboek, 1893; Kern, Over de
verhouding van het Mafoorsch tot de Maleisch-
Polyncsische talen (Actes du 6™ Congres des
Orientalistes, IV, 1885); Ottow en Geissler, Ge-
zangen in de Mafoorsche taal, 1861; Het Evan-
gelie van Markus (vert. in 't Noef.), 1871; Rinnooy,
Eenige Psalmen en Gezangen in de Papoesche
taal, 1875; Dez., Genesis (Noefoorsch); Van Has-
selt, Evangelie van I.ukas (Noef.), 1878; Geissler
en Van Hasselt, Bijbelsche Geschiedenissen (Noef.),
1880; Van Hasselt, Evangelie van Matthetls(Noef.),
1881; Dez. en Jens, Evangelie van Joannes (Noef.),
1883; Dojasi ko disen sjoom faro Man,ren Allah
roem skola ma roemsi kobena (Godsdienstige lie-
deren voor school en huis), 1886.
NOEH. Mal. Pal. Zie AREN.
NOEKOER. Alk. Amb. Zie NIBOENG.
NOEMFOR of NOEFOOR. Eiland, niet ver van
den W. ingang der Geelvinkbaai in Nicuw-Ouinca,
ongeveer tusschen o° 56' en 1° 8' Z.B. en 134°45'
en 134°55' O.E. gelegen; bij de bewoners als
Roemana bekend en door vreemdelingen wel
— NOH.
Méfor of Maf oor geheeten. Het is laag en, met
uitzondering van een kleine rotsige plek aan de
Westkust, geheel omgeven door een breede koraal-
achtige kuststrook, die zich meer binnenwaarts
hoogstens tol 200 voeten verheft. De eenige anker-
plaats is aan den Westkant, tusschen Kaap Enso-
wèni en het eilandje Manèm, nabij de kampong
Nambèr, de eenige bewoonde plaats vlak aan
zee; andere kampongs liggen verder van het strand
Kamer op, die veel gierst verbouwen en slechts
tot ruiling met de strandbewoners in aanraking
komen. Noemfor is bekend wegens de houten
bakken, aldaar van j ar è n-hout vervaardigd en in
de huishouding tot velerlei doeleinden gebezigd.
De bevolking behoort tot den stam der Noem-
foren, een naam waarschijnlijk ontleend aan dien
van een opperhoofd, dat bij verhuizing van de
Schouten-eilanden zich met zijne onderhoorigen
eenigen tijd hier ophield. De omringende zee is
zeer rijk aan tal van schelpsoorten.
Zie voor de taal onder NOEFOORSCH.
NOENOE. Alf. Amb. Zie BERINGIN.
NOERIT. Zie BIEL
NOES. Zie TJOEMI-TTOEMI.
NOESA. Zie ROESA en HERT.
NOESA. Jav. Eiland. Voor zoover de namen
van eilanden, met „noesa" samengesteld, niet hier-
nevens worden aangetroffen, zoeke men op het
hoofdwoord, b.v. Noesa Kambangan op KAM-
BANGAN.
NOESA LAUT. Kleinste der 3 Oeliasers, op
30 40' Z.B. en i 2B°47' 0.L., 1 D mijl groot, Z.O.
van Saparoea, door een veilig kanaal daarvan ge-
scheiden ; het gebergte dat het eiland bedekt en
bijna overal de kust dicht nadert, draagt in 't mid-
den de I.awakano, 300 meter; voornaamste baaien
zijn die van Nalahia in het N.W. met goede anker-
plaats, nabij de kust in 20 tot 25 vadem water,
en van Sila in het W.; aan deze baai ligt 't ver-
vallen fort Beverwijk. De 6 of 7 dorpen liggen
allen aan de kust en zijn door een strandweg
verbonden; de bewoners, vroeger zeeroovers en
occasioneel menschencters, zijn thans allen Chris-
tenen; in 1884 4143 zielen en 2244 lidmaten;
te Amel, de grootste kampong, is een hulppre-
diker gevestigd. Geologisch komt het eiland met
Saparoea overeen, ook wat de warme bronnen
betreft, waarvan er 3 vóórkomen, van 44 tot 66° C.
De voornaamste middelen van bestaan zijn het
sagokloppen, de klapperteelt, de vischvangst en
de sedert de afschaffing der verplichte teelt en
levering zeer verminderde nagelteelt; van Ceram
moet sago worden aangevoerd. Noesa laut behoort
tot de afd. Saparoea der res. Amboina.
Litteratuur: Van Hoëvell, Ambon en meer
bepaald de Oeliasers, 1875: Ten Ilove, Eene
rondreis op Noesa-laut (Med. Ned. Zend. XXXIII.
1889); Martin, Reise in den Molukken, 1894;
F. Quak, Het eil. Noesa-laut (Oeliassers) en zijne
bewoners (Ned. Zend. Tijdsein-. VIII, 1896).
NOESJAK. Zie AI.AP-ALAP en PANGANG-
K A KO.
NOESOE. Mal. Men. Zie KATAPANG.
NOH met POELOE RAYA. Het staatje Noh,
gelegen op de N.W.kust van Sumatra, wordt gere-
kend onder de Zuidelijke nederzettingen van Groot-
Atjeh. De kustlijn is slechts een paar kilometer
lang. I'ocloe Raya, een klein eiland op
850 meter
Z.W. van Noh gelegen, tegenover de baai van
Telok Kroet, werd in 1892 door de rechtheb-
 NOH. — NOTARIAAT. 33

benden aan het Gouvernement overgedragen. Dit ceren, alle libellen, codicillen, instrumenten, pre-
opende aldaar den 18tle Mei 1892 een station paratoir informatie, contracte van coopmanschappe,
" en een stapelplaats
voor de scheepvaartregeling huwelijcxe voorwaerden, testamenten, ende muire
voor den handel van de Westkust. Eerst in Jan. actcn ende stipulatien nodich ende ten dienste
1895 werd de kusthandel vrijverklaard, nadat met der gemeente, gaende en comende man te passe-
Toekoe Oemar een regeling getroffen was over ren ende expedieeren, mits dat volgens den eedt
zijne vermeende rechten op uitvoer ter kuste. Op van getrouwicheijt in onze handen gedacn, ge-
het eiland werd een militaire post van 2 off. en houden sal wesen alle instrumenten ende notariale
75 minderen der inf. en eenige artilleristen ge- acten, sonder eenige fraude sincecr ende suyver-
vestigd. De pasar aldaar neemt meer en meer lyck te coucheren ende passeren, ende voorts in
in bloei toe. alles te doen, wat een goet ende getrouw nolarius
Het eiland is bijna geheel door koraalriffen om- toestaet ende behoort te doen".
ringd. Alleen aan de O.zijde zijn daarin twee smalle Bij aanschrijving van 4 Maart 1621 werd door
openingen; aldaar is een 60 meter lang laadhoofd de Kamer van Zeventien aan den Gouv.-Gen. en
bij het civiele en militaire etablissement aange- Raden voorgeschreven: „om de rechten en wetten
bracht. Het eiland is zeer heuvelachtig en zwaar te doen observecren, die hier in Ilollaut geobscr-
begroeid en valt aan Z.- en W.zijde steil in zee veert werden". Mochten de plakkaten en ordon-
af. De bevolking is gering. Zij woont meerendeels nantiën omtrent sommige punten niet voorzien, zoo
aan de N.zijde. De ass.-res. der Westkust van Atjeh behoorde „de practique van de civile Romainsche
woont op het eiland. Veel Chineezen vestigden wetten" te worden gevolgd. De eerste instructie voor
zich aldaar ter wille van den peperhandel. Stoo- notarissen, bevattende 10 artikelen, weid in Indië
mers van de K. Paketvaart Maatsch. doen het eiland vastgesteld den i6den Juni 1625 (Van der Chijs,
om de 14 dagen aan. Placaatboek, I, bl. 158). De notarissen moesten
NOKDIAK. Zie BLTDELDIEREN. ten minste „middelmatige kennisse hebben van de
NOLEM. Waarschijnlijk eene verwarring met costumen, statuyten ende rechten onser landen"
Nillem. Zie MILI.EM. en geëxamineerd worden. Ook waren zij verplicht
NOM. N. G. 4 R. NOEMF. Zie SADANG. borgtocht te stellen, „omme alle begaene faulten
NOMEI. Amb. Bah. Zie OEBI. ende abuyzen daerop te verhaeleu", prothocol ende
NOMOL. Amb. Bab. Zie OEBI. register te houden en dit ten allen tijde verthoo-
NONGKA. |av. Zie NANGKA. nen aan den president van den achtbaeren dagc-
NONGKA LONDA. Jav. Zie NANGKA WE- lijcksen raet off den baillui ende Magistraet dezer
LANDA. stede. „Sonder respect off aensicu van persoonen",
NOORDERDISTRICTEN. Afdeeling van het behoorden zij hun ambt uit te oefenen en gratis,
Gouv. van Celebes en onderhoorigheden, hoofd- om niet en pro deo te berichten de aiïaiien van
plaats Maros (Zie aldaar) bevattende de onder- armen en miserabelen". Zij waren gehouden zich
afdeelingen Maros, Pangkadjéné, Segeri en Berg- te wachten „voor eenige valsche, ongeoorlooffde
regentschappen (Zie op de namen); de 3 eerst- instrumenten, weshalve zij haer met giften ofte
genoemden worden ook wel „pachtdistricten'' gaven, geit off goet off eenich dinck ter werelt
genoemd. Zij grenst ten Z. aan Gowa en de afd. van deen of andere parthijen niet zullen laten
Makasser, ten W. aan de Straat Makasser, ten N. corrumperen". De secreten aan haar betrouwt,
aan Tanette en Lamoevoe en ten O. aan Boni en zouden zij niemand commuuicccren. „Geene actcn
de (losterdistricten. Over het algemeen zijn de N. opmaken tot haer eigen faveur ende particulier
districten vruchtbaar, met name in de laaggelegen proffijt en geen afschrift uitreiken dan aan den
pachtdistricten, welke door een menigte riviertjes belanghebbenden". Hij het reglement werd tevens
doorsneden worden, van welke die van Maros, de een tarief vastgesteld. Nadere voorschriften werden
Sangkara, en de riviertjes van Pangkadjéné en van opgenomen in de Bataviasche Statuten (Van der
Tala de voornaamste zijn. Chijs, t. a. p. I, bl. 486) en in de Nieuwe Bata-
NOORD-FLORES. Onderafdecling der tot de viasche Statuten (Van der Chijs, t. a. p. IX, bl. 103).
residentie Timor behoorende afdecling Larantoeka, Hoog op de maatschappelijke ladder stond de
onder het beheer van een posthouder, die te Mau- notaris niet. Bij de begrafenissen werd hij inge-
meri gevestigd is. Het binnenland wordt bewoond deeld bij de „coopluyden, schippers, chirugijns
door onafhankelijke stammen, waaronder de Tango's van de hooftposten, werkbasen en diaconen in
en Wogo's, die onder eigen hoofden staan en niet bedieningen". De notarissen met „haere" vrou-
de strandbevolking weinig aanraking hebben. wen mochten zich van de groote quitasol (zonne-
NOPAL. Naam der Cactusplanten uit het ge- scherm) bedienen. De afslaegers van de visch-
slacht Opuntia, die voor de teelt van cochenille markt en „haere" vrouwen genoten mede van dit
gekweekt worden of werden. (Zie Dl. I, bl. 360). eerbewijs.
NORIËL. AMB. Bar. Zie KANARI (waar ver- Tijdens het Engelsche tusschenbestuur bleven
keerdelijk staat Nouël). de oude voorschriften van kracht. In 1822 (St.
NOTARIAAT. De eerste notaris te Jakatra, n°. 1 1) werd een reglement vastgesteld, volgens
Melchior Kerchem, tevens secretaris van den ge- 'twelk een notaris een publiek ambtenaar is „die
regte '), werd aangesteld den 27 sten Aug. 1620, al de vigeerende wetten moet kennen". Dat regle-
eenige maanden na de stichting van Batavia. ment kwam meer overeen met de oud-Nederland-
Hem werd bij zijne aanstelling (De Jonge, IV, sche plakkaten dan met de destijds in Nederland
bl. 234) opgedragen „binnen het ressort ende juris- geldende wet van 25 Ventosc jaar XI.
dictie der stede Jacatra te bedienen ende exer- Bij Stbl. 1860 n°. 3 werd een nieuw reglement
vastgesteld dat op vele punten overeenkomt met
i) Bij besluit van 12 Nov. 1620 werd het de nog in Nederland geldende wet van 1842. Het
ambt van notaris public afgescheiden van dat is aangevuld en gewijzigd bij St. 1863 n°. 170,
van secretarius van den geregte (De Bruyn, R. art. 7, 8; 1864 n". 140; 1866 n». 8; 1572 n".
i. Indië, XXII, bl. 242). 51; 1880 n°. 199: 1893 n». 105, 235; 1894 n".
111 3
34 NOTARIAAT.

113, 214; 1896 n°. 101; 1897 n». 134. Zie ook die vastgesteld werd onder het Oud-Hollandsch
St. 1895 n°. 100. Het notariaat wordt bekleed recht, ofschoon we nu ruim een halve eeuw ons
door personen door den Gouv.-Gen. bijzonder in het bezit van een behoorlijk burgerlijk wet-
daartoe aangesteld en kan ook worden uitgeoefend boek verheugen. Evenmin mag hij zich in zijn
door ambtenaren aan wier ambt het wettelijk ver- betrekking als notaris inlaten met het houden
bonden is (secretaris of assistent-resident). De van openbare verkoopingen van vast en roerend
laatsten zijn bevoegd, als ter plaatse geen notaris goed en zelfs niet met eene openbare verhuring
gevestigd is, tot alle functiën het notariaat betref- van onroerend goed. Deze rechtshandelingen vor-
fende, doch alleen binnen de grenzen der betrok- men een monopolie in handen van de Regeering.
ken afdeeling; de notaris mag zijn ambtsbedie- Zie VENDUBEHEER.
ning uitoefenen binnen het geheele gewest. Door de vorming van vele cultuurmaatschap-
Bij ziekte, verhindering of afwezigheid wordt pijen, wier zetels in Nederland zijn gevestigd, gaan
een notaris vervangen door een ambtgenoot, can- de inkomsten van de Ind. notarissen niet vooruit
didaat-notaris of ander geschikt persoon. en houden deze geen gelijken tred met de alge-
Een notaris heeft geen aanspraak op vrije pas- meene ontwikkeling en den betrekkelijken voor-
sage of eenig tractement bij verlof naar Europa. spoed in Indië. Landerijen behoorende aan een in
Gewoonlijk wordt in zoodanig geval tusschen den Nederland gevestigde Maatschappij, beschouwt de
notaris en zijn tijdelijken vervanger overeengeko- Ind. notaris als gekomen in de doode hand. Geen
men dat de laatstgenoemde een vaste som of een maatschap meer tusschen verschillende mede-eige-
evenredig deel van de inkomsten, dikwijls '/3
zal uitkeeren. Nieuwe bepalingen omtrent de ver-
, naren, geen consignatie-contracten van producten,
geen scheidingen meer. En de boedels van perso-
loven werden vastgesteld bij St. 1897 n°. 134. nen, die in Indië hun fortuin maakten en daarna
De notarissen staan onder toezicht van de Raden repatrieerden, worden door notarissen in Nederland
van Justitie (art. 140 R. O. art. 50 regl.); buiten vereffend. De blijvers met fortuin zijn nog zeld-
gegronde redenen mogen zij hun ministerie niet zaam. Zie over de vooruitzichten bij het Indisch
weigeren als dit gevraagd wordt. Voor hunne notariaat W. v. h. Notarisambt en Registratie n°,
werkzaamheden is een tarief vastgesteld bij St. 1203, 1204 en 1205.
1874 n°. 9; over hunne verplichting kosteloos In de binnenlanden zijn vele notarissen tevens
hunne diensten te verrichten, zie art. 8 regl. Op vcndumeester, agenten van banken, brand- en
verbeurte van hun ambt mogen de Ind. notaris- levensverzekeringmaatschappijen, enz.
sen geene associatie aangaan; zoodanig verbod In het bijzonder als zoodanig benoemde nota-
bestaat in Nederland niet. rissen zijn of zullen worden gevestigd te Serang,
Batavia (4), Mecster-Cornelis, Buitenzorg, Tange-
In den regel wordt bij de aanstelling tot notaris
anciënniteit gevolgd. In den Reg. Alm. vindt men rang, Bandoeng, Soekaboemi, Cheribon, Indra-
een lijst van de notarissen en candidatcn naar rnajoe, Tegal, Pckalongan, Semarang (3), Salatiga,
de volgorde hunner inschrijving. Pati, Koedoes, Rembang, Toeban, Bodjonegoro,
Bij de vervulling van vacante notarisplaatsen Soerabaja (4), Grisee, Sidoardjo, Modjokerto, Pa-
wordt de voorkeur gegeven aan zulke candidaten, soeroean, Malang, Probolinggo, Besoeki, Banjoe-
die een stage van minstens één jaar hebben door- mas, Poerworedjo, Magelang, Djokjakarta, Soera-
gemaakt. Bijbl. n°. 5142. karta, Madioen, Ngawi, Kediri, Blitar, Soemenep,
Ten einde tot notaris benoemd te kunnen wor- Padang, Palembang, Kota-Radja, Tandjong Pinang,
den moet men hetzij in Nederland, hetzij in Indië, Tandjong Pandan, Pontianak, Bandjermasin, Ma-
een examen hebben afgelegd. Personen die in kasser, Banda Neira, Medan, Menado en Amboina
Nederland het volledig notaris-examen hebben af- (St. 1863 n". 170; 1865 n°. 16; 1872 n». 156;
gelegd, zijn in Indië zonder verder onderzoek be- 1890 n°. 101 en 122; 1891 n°. 151; 1892 n°.
noembaar. Het omgekeerde is niet het geval. 105 en 176; 1893 n". 52 en 201 en 1895 n°. 252).
Kennis van inlandsche talen wordt bij het examen Een dwaze regeling kan men noemen het' voor-
niet gevorderd, doch de cliënten, die zich van schrift vervat in art. 141 regl. R. O. om bij over-
die talen, doorgaans Maleisch, bedienen, gaan lijden of ontslag van een notaris, diens protocol
heen als de notaris hun taal niet verstaat. Het onverwijld over te brengen ter Griffie van den
Ind. examen-programma, vastgesteld bij St. 1894 Raad van Justitie of ten residentiekantorc. Elk
n". 214, is uitgebreider dan het Nedcrlandsche, nieuw benoemde notaris begint dus zijn praktijk
wat zich verklaren laat door het aanwezen van zonder protocol!
zoovele verschillende rassen en volken. Niettemin Er is nog al eens over gesproken om inlanders
zijn de cisehen minder hoog; de gelegenheid eene aan te stellen voor het opmaken van acten voor de
goede opleiding te genieten is voor de aspiranten inlandsche bevolking, waarover zie Handel. Ned.-
dan ook gering. Ind.Juristen-Vereen.lßß6. Bijna zonder uitzondering
Voor de ambtenaren van het Binncnlandsch zullen deze acten betreffen verkoopen en belee-
Bestuur, die als fungeerende notarissen krachtens ningen van rechten op gronden. Zoolang daarom-
hun ambt optreden, is het zoogenaamd klein trent geen de minste rechtszekerheid voor de in-
notaris-examen voorgeschreven. De wetgever be- landers bestaat, wordt het aanstellen van inlandsche
paalde daaromtrent dat bij de afneming van dit notarissen door velen voorbarig geacht. Zie voor
examen in aanmerking moet worden genomen dat het ministerie van den notaris bij het opmaken
de examinandus slechts wordt geroepen tot de van wissels, enz. tusschen Europeanen en met hen
uitoefening van het notarisambt als een wettelijk gelijkgestelden en inlanders en met hen gelijkge-
aan zijn ambt verbonden bijbetrekking. stelden St. 1867 n". 29, waarbij de vroeger be-
De Ind. notaris heeft, hoe ongeloofclijk het staande verplichte tusschenkomst van dien ambte-
ook moge klinken, met het afsluiten van koop- naar is vervallen.
contracten van vast goed en het vestigen van Litteratuur: P. Vellema, Het reglement op het
hypotheken geene bemoeienis; daarvoor geldt nog notarisambt in N. 0.-1., 's Grav. 1891; voorts
de ordonnantie op de overschrijving van 1834, Bijdragen omtrent Ind. vraagstukken van denzelf-
 NOTARIAAT. — NOTENMUSKAAT, NOTENCULTUUR.
den schrijver, Semarang 1896; L. Ch. Kruijff,
Praktische handleiding voor het Ind. Notariaat,
Batavia 1868, thans verouderd; J. De Bruyn MG.zn,
notaris te Soerabaja stelde samen drie werkjes,
het Notariaat in N.-L; Handleidingen voor hen,
die zich voor het zoogenaamd klein notaris-examen
voorbereiden, Djocdjakarta. Zie ook J. De Bruijn,
Schets v. h. Notariaat in N.-L, in R. i. Indië,
XLII bl. 163, 233, 302, 365 en XLIII bl. 11;
vgl. ook Mr. A. Nilant in Vergad. Ind. Gen. 28
Nov. 1898.
NOTENMUSKAAT, NOTENCULTUUR. De
notenmuskaat of muskaatnoot (Semen myristi-
cae v. Nux moschata, Lat.; Nutmeg, Eng.;
Noix de muscade, Fr.; Muskatnuss, D.)
wordt verkregen van de vrucht der Myristica fra-
grans Houtt., uit de familie der Myristicaceëen
(Dioecia monadelphid), een altijd groene boom,
8— 12 meter hoog, op een pereboom gelijkend,
met leerachtige, ovaal-langwerpige, aan voet en
top toegespitste bladeren. De boom heeft, zich
vrij ontwikkelende, een zuiver pyramidalen vorm, breed, grijsbruin, netvormig geaderd. Doorgesne-
met horizontaal uitstaande takken tot beneden den heeft de noot een gemarmerd voorkomen,
aan den stam; de onderste takken kunnen een dat typisch voor alle Myristica-zaden is, en dat
lengte van 4 tot 5 meter bereiken. Ofschoon ook
van andere soorten van Myristica noten verkregen
worden, die als muskaatnoten in den handel worden
gebracht (zie beneden), is de Myristica fragrans
voor de notencultuur verreweg de belangrijkste.
De noteboomen komen in verschillend geslacht
voor; nl. in hoofdzaak die, welke slechts mannelijke
bloemen geeft, en die, welke alleen vrouwelijke
bloemen voortbrengt en dus ook vruchten afwerpt.
Maar bovendien vindt men dikwijls zoogen. „boei-
boomen", d. z. boomen, die beide soorten bloemen
dragen, en die, voorzoover is waargenomen, altijd
mannelijke boomen zijn, welke een meer of min-
der groot aantal vruchten voortbrengen. Men
meent echter, dat er ook vrouwelijke boomen zijn
die mannelijke bloemen dragen; daaruit zou zich
het feit laten verklaren dat vrij geïsoleerd liggende
tuinen, waaruit alle mannelijke en boei-boomen
waren weggekapt, toch nog evenveel vruchten droe-
gen als te voren. Men acht ééne mannelijke plant
voldoende voor de bestuiving van twintig vrou-
welijke.
—
Wanneer de noteboom eenmaal genoegzaam ont-
wikkeld is om vruchten voorttebrengen, gemid-
deld met het io"; jaar, dikwijls echter reeds in het
8e jaar,— draagt hij het geheele jaar bloemen en
vruchten, zoodat de laatsten steeds door geoogst
kunnen worden; de maanden Juli en Augustus zijn
echter de vruchtbaarste. De vorm der bloemen is
die van een urn, ongev. 5 —7 m.m. lang, met vrij
dik bloemdek van bleekgele kleur, met 3 naat-
buiten omgelegen tanden ofkorte slippen; de man-
nelijke bloemen bevatten een centrale vleezigc zuil,
gevormd door de vergroeiing van een aantal (9—18)
meeldraden; de vrouwelijke hebben een vruchtbe-
ginsel uit één vruchtblad bestaande, dat steeds
slechts één eitje bevat, met 2 kleine stempels aan
den top. Vrouwelijke bloemen derboei-boomen be-
vatten niet zelden meer dan één vruchtblad. De
vrucht, die, naar men zegt, voor hare geheele ont-
wikkeling ongeveer 9 maanden vordert, heeft de
kleur en grootte eener perzik, doch is min of meer
langwerpig; wanneer zij rijp is, splijt de bolster
en vertoont zich de donkerbruine noot, omsloten
door de scharlakenroode foelie (boenga pala;
Lat. macis, zie Dl. 11, bl. 441), welke als het
ware een gesloten netwerk vormt met zeer onre-
35
gelmatige mazen; de naam foelie is afgeleid van
folium (blad). In den tijd der Comp. vergat men
soms dat noot en foelie onafscheidelijk zijn, en
kwam wel eens het bevel, meer noten en minder
foelie te doen kweeken!
Aanvankelijk slechts klein, neemt de productie
van den boom in de volgende jaren eerst snel
toe en dan langzamerhand, tot 2000 vruchten;
ongeveer in het 20 u—2s= jaar bereikt deze het
maximum, waarop zij tot ongeveer het jaar
blijft voortduren, waarna de oogsten weder ver-
minderen. De muskaatboom heeft dezelfde ontwik-
keling en levensduur als de mensch, heet het op
Banda. Naar men zegt, kan de noteboom wel 100
jaar oud worden. Onder nootmuskaat (boea pala)
verstaat men de zaadkernen, d. z. de zaden ont-
daan van hun mantel (de foelie) en ook van hun
donkerbruine harde broze schil, die nog de in-
druksels der foelie vertoont; alleen de inwendige
zaadhuid blijft dus om de „noot" zitten. Zij zijn
ovaal of eirond, gemiddeld 2/2 cm. lang en 2 cm.
ontstaat door dat donkerder gekleurde plooien dei-
inwendige zaadhuid in bochten tot aan het mid-
den der kern loopen.
Soms worden aan een noteboom, en wel uit-
sluitend aan boei-boomen, samengestelde vruchten
aangetroffen, zoogen. tweelingnoten, pala ba-
kam bar. De bloem bevat nl. soms 2, 3 of zelfs
4 vruchtbeginsels, die door wederzijdsche druk-
king met elkaar vergroeid zijn. De noten, in zulke
vruchten besloten, zijn niet volkomen rond, zoo-
als de gewone noot, maar hebben een min of meer
afgeplatten vorm, en worden in den handel een
soort lager gewaardeerd dan even groote en zware
ronde noten. Daar de foelie tusschen de aan elkaar
gedrukte noten zich dikwijls niet heeft kunnen
ontwikkelen, vindt men vaak slechts een net van
foeliedraden, die de noten te zamen omgeven.
Andere afwijkingen zijn de pala meraja, vruch-
ten die in trossen bijeenhangen; pala radja of
koningsnoten, op Banda ook oogstnootjes genaamd,
buitengewoon kleine doch overigens normaal ge-
vormdenoten; pala dominee, vruchten bij welke
de foelie korter is dan gewoonlijk, zoodat het boven-
ste gedeelte van den dop bloot ligt en op een
baret van een dominee gelijkt; pala mentjoeri,
of dievennoot, waarbij de harde dop geen gesloten
geheel vormt maar onvolledig is, waardoor de
noot, die bij haar groei niet overal denzelfden
weerstand ondervindt een onregelmatigen vorm
aanneemt; pala poetih (witte noot) of pala
blanda (blanken-noot), waar de foelie zeer licht
getint, zelfs wel geheel wit is en de pala kak-
kerlak, bij welke de foelie wit of lichtgcspik-
keld is.
Voor zoover kan worden nagegaan zijn niet,
zooals wel beweerd is, de eigenlijke Molukken,
—
Ternate en omliggende eilanden, — het vaderland
van den muskaatnoteboom, maar Ambon en de
Banda- en omliggende eilanden, waar bij de komst
der Portugeezen in 1511, en ook later, notc-
boomen werden aangetroffen. De 0.-I. Comp. be-
perkte de teelt tot de Banda-eilanden en roeide
de noteboomen elders uit, waar zij die aantrof.
Toen de Molukken in 1796 in handen der Engel-
schen vielen, en ook later, werden verschillende
pogingen gedaan de notencultuur in andere lan-
den, ook buiten den Archipel, intevoeren. In
36 NOTENMUSKAAT, NOTENCULTUUR.
Mauritius, Bourbon, Madagascar, Zanzibar, West-
Afrika, Cayenne, Brazilië, Suriname, St. Vincent,
Trinidad, Jamaica, Calcutta, het Z. gedeelte van
Voor-Indië en Ceylon, leidde dit tot geen blij-
vende resultaten. In het eiland Granada (Kleine
Antillen) werpt de cultuur betere vruchten af,
doch heeft men te kampen met gebrek aan geschikt
werkvolk; in Penang en Singapore scheen de
cultuur bij uitnemendheid goed te zullen slagen
en leverde zelfs oogsten op, weinig minder en zelfs
grooter dan die der Banda-eilanden. Eene hevige
ziekte, die de plantsoenen op die beide plaatsen
in 1860 teisterde, heeft de daar eenmaal bloeiende
cultuur zoo goed als geheel ten gronde gericht. In
den Archipel wordt, buiten de Banda-eilanden, de
notencultuiir nog gedreven op Sumatra, de Mina-
hasa met Groot-Sangi en Siauw, Amboina, Java
en Ternate met Halmaheira; daarover volgen later
eenige bijzonderheden.
I!ij de komst onzer voorvaderen in de Banda-
eilanden werden notentuinen aangetroffen op Lon-
thor, Banda-neira, Ay en Rhun; op Gocnocng-api
zouden vroeger ook noteboomen aanwezig geweest
zijn, maar deze waren alle, waarschijnlijk door
vulkanische werkingen, verdwenen. De Compagnie
zocht het monopolie der noten te verkrijgen; her-
haaldelijk kwam zij in strijd met de bevolking
(zie BANDA-EILANDEN, Dl. I, bl. 95), watten
slotte leidde tot de uitroeiing of verbanning dei-
bevolking door Coen, terwijl de aanwezige noten-
tuinen in perecelen, perken genaamd, verdeeld
werden (den eersten keer in 1627) en aan verschil-
lende personen, perkeniers, uitgegeven, onder
voorwaarde dat zij daar uitsluitend noten zouden
telen en het product tegen bepaalde prijzen aan
de Comp. afstaan. Zij zorgde door uitroeiing dei-
planten, op andere eilanden aangetroffen, er voor
dat alleen op de Banda-eilanden noteboomen
werden aangetroffen; zelfs werden omstreeks 1638
alle notentuinen op Rhun uitgeroeid, omdat de
„smokkelhandel" vandaar niet tegen te gaan
was. De perkeniers lieten de gronden door perk-
hoorigen, een soort van lijfeigenen aan de perken
verbonden, bebouwen; aanvankelijk verkregen zij
goede resultaten, niet alleen door de notcnculUiur,
maar ook ten gevolge van bijverdiensten, meest
door den handel op de Z.O.- en Z.W.-eilanden.
Omtrent 1760 verminderden echter deze inkomsten,
vooral door concurrentie van anderen; een orkaan
verwoestte in 1778 het grootste gedeelte der per-
ken, zoodat de perkeniers, die hunne winsten
steeds hadden verteerd, in treurige omstandighe-
den verkeerden. Om hen te helpen werden, tegen
het einde der l8 c eeuw, door de Comp. de perken
overgenomen en de daarop rustende schulden af-
gelost, en daarna de perken aan de vroegere eige-
naars in bruikleen afgestaan. Herhaaldelijk troffen
nieuwe rampen den perkeniers; zij werden bijge-
staan door het verstrekken van kapitaal, terwijl
hun in 1824 de eigendom van hunne perken
werd overgedragen. Nieuwe tegenspoed maakte op-
nieuw geldelijke hulp noodig, vooral toen in 1852
een aard- en zeebeving groote verwoestingen ver-
oorzaakte. In 1860 werd, tegelijk met de slavernij
de perkhoorigheid opgeheven; de Regeering kwam
de perkeniers tegemoet in de aanschaffing van
vrijwillige arbeiders door voorschotten en door
de kosten der loonen op zich te nemen. De per-
keniers bleven, evenals te voren, verplicht noten
te telen en die aan het Gouv. te leveren, maar
ook daarin kwam spoedig verandering. De voor-
dcelen, welke het Gouv. uit de cultuur trok, ver-
minderden sterk en dreigden optchouden; de Re-
geering besloot het zooveel mogelijk daarheen te
leiden, dat de gedwongen teelt en het monopolie
in cene vrijwillige cultuur met geheele beschikking
over het product zou veranderen en stelde bij
St. 1864 n°. 7l a de voorwaarden vast, volgens
welke dit geschieden zou. De perkeniers, die daar-
toe toetraden, zouden ontheven worden van de
verplichting om noten te telen of aan het Gouv.
te leveren, en ontslagen van de vorderingen die
het Gouv. tegenover hen wegens verleende hulp
kon doen gelden; daarentegen zouden zij moeten
afzien van alle tusschenkomst van het Gouv. in
het bekomen en onderhouden der arbeiders en
zou de Regeering de perken aan eene grondbe-
lasting kunnen onderwerpen. Na eenigen tijd waren
alle perkeniers tot deze voorwaarden toegetreden
en hield sedert 1873 de verplichte teelt en leve-
ring der noten geheel op te bestaan ') (vgl. I. A.
Van der Lith, Ned. 0.-Indië, 11, bl. 155). Na
dien tijd is de productie van noten en foelie in
de Banda-eilanden, — die zich trouwens reeds
sedert 1857 had uitgebreid, — aanmerkelijk geste-
gen en bedroeg reeds in 1875—1884 het dubbele
bedrag der jaren 1850—1874, terwijl zij sedert
1885 nog iets hooger klom. Over 1897 werd de
productie der perken geschat op 6768 pikol noten
in den dop, 3737 p. gedopte noten en 1270 p.
foelie (in 1896 resp. 8385, 5207 en 2807 p.); de
uitvoer van noten en foelie vertegenwoordigde in
laatstgenoemd jaar eene waarde van ƒ 1.034.065 en
ƒ277.031. Van de erfpachtslanden werden 785 p.
noten en 1 54 p. foelie verkregen. Ook in een ander
opzicht beleefden de perkeniers, — die trouwens
zich krachtig beijverden van den toestand partij te
trekken door het zoeken vannicuw-cafvoerwegen,—
goede tijden na de vrijlating der teelt, daar de prij-
zen van het product van 1870—1890 vrij hoog wa-
ren; immers bedroegen zij, met schommelingen,
van 1840—1855 van ƒ2,36—ƒ1,20; 1855—1863
daling tot op ƒ0,60; na 1863 stijgend tot 1872
ƒ2,03; 1872—18S5 daling tot op ƒl,l85 ; 1885 —
1890 rijzing tot ƒ1,65; — doch na 1890 bijna
voortdurend sterke daling tot op ƒO,B6 5 ,— alles
gewone eerste soort per half kilo. Terwijl de
productie der foelie natuurlijk ongeveer gelijken
tred houdt met die der noten (met dien ver-
stande dat de hoeveelheid foelie ongev. 4 maal
kleiner is dan die der noten), is dat met de prij-
zen der beide artikelen niet altijd het geval;
in de l6 e eeuw was die der foelie 3 a 4 maal
hooger dan van de noten, doch daarna daalde
de verhouding steeds langzaam totdat de prijzen
ongev. in het midden dezer eeuw bijna gelijk ge-
worden zijn. Van 1840—1856 waren zij vanƒ 2,51
tot ƒ1,06; van 1855—1863 voortdurende daling
tot ƒ0,57; van "8Ö3 —1872 snelle rijzing tot
ƒ2,73; daarna tot 1885 daling tot ƒ0,85; tot
1889 stijging tot ƒ 1,87; daarna voortdurende
daling tot ƒ 0,95 in 1896, terwijl de prijs in 1897
tot ƒ0,98 steeg, alles per half kilo. In 1898 en
bij de eerste veilingen in 1899 behaalde de foelie
iets hooger prijzen, t. w. van ƒ1,05 tot ƒ1,20.
Naar het schijnt bestaat er niet veel hoop, dat
1) Behalve op de toen reeds bestaande 34 no-
tenperken wordt de notencultuur in de Banda-
eilanden thans nog gedreven op 2 landen op Rhun
in 1874 en 1877 en op één land op Rosengain
in 1874 door het Gouv. in erfpacht uitgegeven.
 NOTENMUSKAAT, NOTENCULTUUR. 37

de lage prijzen slechts tijdelijk zullen zijn; de de Engelschen in

1798 ingevoerd, zij nam aanvan-
afzet van het product lijkt niet voor groote ver- kelijk een vrij hooge vlucht doch is sedert ver-
meerdering vatbaar, terwijl de productie van noten minderd en thans van weinig beteekenis, zoodat
in den Archipel, ook buiten de Banda-eilanden, de uitvoer in 1897 op slechts 84,5 pik. noten en
rich aanmerkelijk heeft uitgebreid. Met name is 5,5 pik. foelie gesteld wordt; ter Sum. O.kust
dit het geval in de Minahasa. Terwijl het pro- waar de uitvoer in 1892 tot 3930 pik. steeg,
duct der Banda-eilanden nog uitsluitend aan het bedroeg zij in 1897 648 en 74 pikols. Op Atjeh
Gouv. moest worden geleverd, werd reeds bij is de cultuur van weinig beteekenis; de uitvoer
besl. van 28 April 1839 de teelt van specerijen bedroeg in 1897 121 en 19 pikols.
op Java en Sumatra vrijgelaten en het over- In grove trekken is de wijze van cultuur en
brengen van planten en zaden uit de Molukken bereiding in grootere aanplantingen (perken en
naar andere streken veroorloofd. Dit geschiedde tuinen) de volgende: De boom, die het best in
o. a. naar de Minahasa, waar de notenteelt ook de lagere bergstreken tiert, wordt bijna uitslui-
eene volkscultuur werd, vooral sedert 1854 ten tend van zaden gewonnen, en niet van stekken,
gevolge van de bemoeiingen van den resident daar de proeven met de laatste plantwijze tot
Jansen. Zij gaf aanvankelijk weinig resultaten èn heden geen gunstige resultaten opleverden; daar-
wegens de moeilijkheid het product van de hand toe worden zaadbeddingen aangelegd, waar de
te zetten èn wegens de omstandigheid dat de be- noten in den dop worden uitgezaaid. Een jaar
volking toen geen geld bezat, ja dit zelfs niet daarna zijn de plantjes geschikt om in de tuinen
kende. Deze toestand veranderde echter weldra overgebracht te worden, hoewel het de voorkeur
en sedert 1870 breidde de cultuur zich aanmer- verdient ze eerst nog in kweekbeddingen te ver-
kelijk uit, zoodat het totaal der boomen, in 1897 zorgen. Op de Banda-eilanden worden de tuinen,
in de Minahasa aanwezig, op 902,470 wordt ge- om ze tegen den wind te beschermen, door een
raamd, waaronder 665,034 van I—lo jaar, terwijl gordel hooge boomen,
de uitvoer van noten in
— meest pandanen,
— om-
1894 op 2985 en in geven ; bovendien worden nog groote woudboomen
1895 °P 3814 pikols gesteld werd. Buiten de in de tuinen geplant, vooral kanari-boomen, doch
eigenlijke volkscultuur wierpen de particuliere ook andere nuttige boomen, o. a. kemiri. Ook
landerijen in de res. Menado in 1897 280 pikols elders, waar men geen last van den zeewind heeft,
noten in den dop, 10 pik. noten uit den dop en wordt dit laatste wel toegepast; die boomen zijn
91 pik. foelie af. Op Ambon werd tijdens de dan echter geen „schutboomen" maar „schaduw-
Comp. oogluikend toegestaan dat noteboomen boomen", zoodat de noteboomen bijna overal
gespaard bleven; toen de perken te Banda in in de schaduw gekweekt worden; iets waarvan
1778 zoo zwaar geteisterd werden, besloot zij de het nut wel betwijfeld wordt. Aan grondbewer-

—
teelt ook op Ambon intevoeren die zich echter king wordt in den regel weinig gedaan; van be-
weinig ontwikkelde, ook niet toen zij in 1827 mesting, behalve door de afgevallen bladeren,
vrij verklaard werd. Eerst sedert 1877 breidde enz. is zelfs in de geregelde aanplantingen geen
de cultuur zich krachtig uit; het getal noteboo- sprake. Daar de vrucht gedurende het geheele
men op dat eiland aanwezig, werd omstreeks 1896 jaar rijpt, wordt ook voortdurend geoogst; in
op ongev. 240.000 gesteld, terwijl de uitvoer aan Juli en Augustus zijn de werkzaamheden echter
noten en foelie in 1897 op respect. 2315 en 216 het menigvuldigst, omdat dan gewoonlijk de helft,
pikol gesteld wordt. Op de Oeliasers is de teelt soms meer, van den oogst wordt binnengehaald.
nog in haar begin, zoodat omstreeks 1896 van Daartoe gaan mannen en vrouwen's morgens vroeg
de 26.514 boomen nog slechts 2662 vruchtdra- naar de tuinen, voorzien van een langen stok
gende waren. Op Sangi en Siauw zouden in dat- (gaai-gaai), waaraan van boven een dubbele haak
zelfde jaar ongev. 10.000 boomen worden gevon- zit om de noot aftetrekken en daaronder een
den; van den inlandschen aanplant gaf nog geen m.andje om de vrucht optevangen; een mand om
enkele boom vruchten; een Europcesche onderne- de afgeplukte noten te bewaren, hangt hen om
ming op Groot-Sangi verkreeg in 1897 62 pikols de schouders. De bolster wordt van de geheel
noten en 8 pikols foelie. Op een erfpachtsper- rijpe en gave vruchten verwijderd, doch om de
cccl aan de Z.kust van Ceram werden ook note- onrijp afgetrokken vruchten gelaten om deze te
boomen geteeld, die pas vruchten begonnen te onderscheiden. De noten worden gesorteerd en,
dragen en thans wel bij de catastrophe van Oct. nadat zij van de foelie ontdaan zijn, in het „rook-
1899 vernield zullen zijn; op Ternate werden in kombuis" gedaan, een gebouwtje, waarin de noten
1896 van de daar liggende particuliere tuinen 206 aan den rook van langzaam voortsmeulende hout-
pik. noten verkregen; overigens wordt er van dat vuren blootgesteld zijn, ten einde ze in den dop
eiland een veel grootere hoeveelheid uitgevoerd, die te drogen. Na ongev. 6 weken zijn zij droog en
van Halmahcira,
Tidore, Batjan en Obi verkregen voor de verzending geschikt wanneer men ze in
wordt; van Halmahcira grootendeels niet de echte den dop wil verkoopen, waartoe zij dan nog eene
maar van de M. succedanca 81. (Halmahcira-noot). nauwkeurige sorteering ondergaan. Zijn zij direct
Op Java en Madoera is de teelt, die op enkele par- voor de Ettropeesche markt bestemd dan worden
ticuliere landerijen en in Soerakarta op huurlan- zij in zakken op een droge plaats bewaard en
den gedreven wordt van zeer weinig beteekenis ondergaan, als er eene groote partij bijeen is, eene
(1897: voor de part. landen 9633 k.g. noot en verdere behandeling, bestaande in het „kloppen"
769 k.g. foelie en voor de buurlanden 4909 k.g. of bevrijden van den dop, het sorteeren in gave of
notenmuskaat en foelie). Op Sumatra daarentegen is vette noten, in gerimpelde en in rompen, waarna
zij van veel meer belang; op Sum. W.kust werd zij de gave noten weder naar de grootte worden
in 1839 ingevoerd en nam vooral sedert 1860 toe, gesorteerd. Eindelijk worden de noten gekalkt;
zoodat in 1893 5032 pik. geoogst werden; daarna de op de Banda-eilanden meest gebruikelijke wijze
is zij echter afgenomen en
wordt de uitvoer over is de noten in een dikke brij van verseh ge-
1897 op 2429 pik. noten uit den dop en 940 pik. bluschte kalk met zeewater te leggen en ze daarin
foelie gesteld. In Benkoelen werd de cultuur door eenigen tijd te bewaren, waarna men ze op bam-
38 NOTENMUSKAAT, NOTENCULTUUR.
boezen horden laat uitlekken en daarna te drogen I
legt. Bij het droge kalken, dat op Sumatra en
Singapore in gebruik was, werden de noten met
versche, fijn gezeefde kalk tusschen de handen
gewreven. Het kalken veroorzaakt het wit besto-
ven uiterlijk van nootmuskaat, en is een voor-
treffelijk middel om de noten tegen insecten te
beschermen. In de dagen der Comp. diende deze
handgreep tevens om het kiemvermogen der noten
te dooden, uit vrees dat zij elders en vooral in
vreemde koloniën zouden worden uitgeplant (dat
de vogels, bepaaldelijk Carpophaga acnea en andere
muskaatduiven (zie Dl. I, bl. 476) op de versche
foelie verzot, de zaden van eiland tot eiland mede-
voerden, kon de Comp. niet verhinderen). Na het
drogen worden de noten nog goed nagezicn, in
kisten verpakt en dan naar Europa, vooral naar
Nederland gezonden. Slechts ongev. '/3 gaat naar
elders, grootendeels naar New-York en de rest
naar Londen.
De foelie wordt, na van de noot verwijderd te
zijn, op ronde vlakke bamboezen horden in de
zon gedroogd : daar er zeer op gelet wordt of zij
in haar geheel is of wel gebroken, laat men haar
niet in eens drogen; als zij slap en buigzaam
geworden is wordt zij plat getrapt en verder ge-
droogd. Daarna wordt zij gesorteerd en in zoogen.
sokkels (haaltjes van matten of boombladen) ver-
pakt en verzonden. Noten en, foelie worden in
Europa door de makelaars nog eens nagesortcerd,
beschreven en gewaardeerd en in veiling gebracht.
.
Uit de noten wordt ook wel een geel vet, de
zg. „notenzeep (Balsamum nucistae, Muskat-butter,
nutmeg-butter)" vervaardigd. Op de Banda-eilan-
den geschiedt dit hoofdzakelijk uit inférieure soor-
ten, op eenvoudige wijze, nl. door de noten te
kneuzen, uittestoomen en uittepersen. De opbrengst
bedraagt 25 —30 0/ 0 De overblijvende koek wordt
gebruikt om een fijne soort champignons te telen,
door ze vermengd met den bolster en de doppen
te overdekken met een laagje aarde en daarover
te leggen reepen van pisang-stammen en bladeren.
Op een paar fabrieken in Duitschland wordt mus-
kaatbotcr in het groot bereid. Eindelijk wordt uit
minderwaardige noten nog wel „noten-olie" ge-
destilleerd. Deze is tot eene hoeveelheid van
8—15% n noten aanwezig, het is eene kleur-
'
looze, vluchtige vloeistof, die al het aroma der
noten bevat. Uit foelie kan men 4 —-15V0 eener
soortgelijke olie destilleeren.
Bij de kleine volkscultuur, met name in de
Minahasa, wordt veel minder moeite aan de ver-
zorging en den pluk van het product besteed.
Chineezen koopen de noten en foelie op en leve-
ren die aan de Europecsche firma's ter bereiding:
fouten bij het afplukken en de aflevering der noten,
o. a. door onrijp opengegane vruchten met de rijpe
noten te vermengen, en andere misbruiken, maken
dat het Menado-product minder waarde heeft dan
het geval zou kunnen zijn.
Verschillende ziekten teisteren de notencultuur;
in de eerste plaats de bastziekte, ten gevolge waar-
van de boom, soms in één dag óf geheel óf aan
het bovenste gedeelte verwelkt, waarna de boom
afsterft voorzoover hij verwelkt is. Op Singapore
en Penang heeft destijds de ziekte ontzaglijke
schade aangericht; ook in den Archipel is zij, doch
niet zoo heftig, opgetreden; op de Banda-eilanden,
Ambon en omstreken, Ternate en Siauw schijnt
zij echter geheel onbekend te zijn. De zoogen.
witte mierenplaag en de wortelschimmel schijnen
— NIJVERHEID.
volgens Prof. Janse, dezelfde ziekte te zijn. Een
ziekte, die eveneens veel schade veroorzaakt, is
het onrijp openspringen der vruchten, waardoor
de noten óf geheel onbruikbaar voor den handel
óf een inferieur product worden (gerimpelde
noten). Voorts worden nog vermeld de starvlek-
kcnziekte, de witte en de zwarte draadschim-
mel en de wortelschimmel, terwijl de noteboom
ook nog te lijden heeft van woekerplanten en
dierlijke parasieten, voornamelijk kevers, zooals
de schadelijke „boor-boor", de „gaai", het tak-
kevertje en het noten-boorkevertje.
Behalve van de Myristica fragrans worden
ook nog zaden van andere soorten als notenmus-
kaat in den handel gebracht. De belangrijkste
is de „papoea-noot" of „lange noot" afkomstig
van Myristica argcntea Warb., die slechts in het
wild in Nieuw-Guinea schijnt voor te komen en
door de inboorlingen wordt ingezameld. Zij wordt
gebracht naar Banda, Ternate, Makasser,
naar
—
Mcnado, daar op de wijze der muskaatnoten
soms
behandeld en naar Europa verscheept; hare waarde
wordt op y3 der gewone noten gesteld. Hare foelie
is als „wilde foelie" bekend ; deze heeft minder fijn
aroma, en wordt wel met de echte foelie vermengd;
zij behaalt ongev. '/4 van den prijs der laatste. De
uitvoer der wilde noten zou in 1897 1126 pikol
hebben bedragen tegen ruim 3000 in 1896. Deze
soort wordt wel verwisseld met de mannetjesnoot
of Pala laki-laki (Myristica fatua ILoitlt.) uit de
Molukken, welke slechts zeer weinig geur heeft
en die soms als medicijn gebruikt wordt. Uitslui-
tend aan de I.ondensche markt komt de Bombay-
foelie, afkomstig van Myristica malabarica Lam.,
zonder reuk of smaak, en die gebruikt wordt voor
vervalsenen van het poeder van goede foelie. Als
bijmengsel bij de echte noten komen in den han-
del nog voor: de bovengenoemde Halmaheira-
noot en de Batjan-noot van Myristica speciosa
Warb. Van de niet-aromatische Myristica's heb-
ben sommige nog eenige waarde als leverende
kmo (zie Dl. 11, bl. 229), andere hebben vethou-
dendc zaden (zie OLIËN).
Litteratuur e Over de notenmuskaat en hare
cultuur verschenen laatstelijk twee zeer belangrijke
werken: Dr. O. Warburg, Die Muskatnuss, I.eip-
zig 1897 en Dr. J. M. Janse, De Nootmuskaat-
cultuur in de Minahasa en op de Banda-eilanden
(Meded. uit 's lands Plantentuin), Batavia—'s Grav.
1898.Een kort, geïllustreerd overzicht gafO. Kamer-
lingh Onnes in „Holland abroad" July 1899.
NOTHOPANAX. Zie DAOEN MANGKOK.
NOTON. N. G. 4 R. Zie TIMAHA.
NOVACULA. Zie LIPVISSCIIIN.
NUMENIUS. AVES, GRALLAE, Scolopacidae,
Limosinae. Zie GAJAHAN.
NUMMULITEN. Zie PROTOZOA.
NYCTANTHES. Zie SRI GADING.
NYCTICEBUS. M AMMALIA, SIMIAE, PRO-
SIMIAE, Nvcticebidae. Zie POECAN en AAP.
NYCTICÖRAX. AVES, GRALLAE, Ardcidae,
Botaurinae. Zie GOEWO.
NYCTINOMUS. MAMMALIA, CHIROP-
TERA, MICROCHIROPTERA, F.mballonuridac,
l'.iiiballoniirinac. Zie LOWI '.
NYCTIORNIS. AVES, PICARIAE, CORA-
CIAE, Meropidac. Zie KOEMBANG.
NYENTEK. Javaansche naam voor een Wezel-
das, LLelietis oriëntatie.
NYMPHAEA. Zie TARATÉ.
NIJVERHEID. Wanneer wij de eigenlijke in-
 NIJVERHEID. 39

—
landsche volksindustrie, waarover zie hier bene- scheepmakers, batikkers, kleermakers, pajongma-
—
den, terzijde laten, heeft de nijverheid in Ned.-
Indië, en met name de fabrieksnijverheid, slechts
kers, schoenmakers, leerlooiers, zadel- en andere
lederbewerkers, hoornbewerkers, metselaars, steen-
weinig te beteekenen, althans voor zoover zij niet houwers, kalkbrapders, potten-, pannen- en steen-
gevormd wordt door de tot verwerking van land- bakkers, touw-, zeil- en ncttenmakcrs, rotan-,
bouwproducten dienende ondernemingen, waarover bamboe- en mandenvlechters, bereiders van klap-
zie op de namen dier producten. Ofschoon in het persuiker en copra enz.
Koloniaal Verslag over 1898 Bijl. 1.1.1. een getal Verscheidene takken van nijverheid worden
van 348 fabrieken wordt opgenoemd, — de 47 algemeen uitgeoefend, anderen zijn meer aan enkele
drukkerijen niet inbegrepen, — zijn de meesten
slechts van beperkt belang; volgens de verstrekte
plaatsen of streken verbonden, terwijl weder in
sommige plaatsen of streken een' bepaalde tak
opgaven werken er niet meer dan 30 met meer van industrie, die overigens algemeen wordt be-
dan 50 werklieden. Op industrieel gebied is Soe- oefend, tot bijzonderen bloei is gekomen of het pro-
rabaja zeker wel de belangrijkste plaats, waar o. a. duct door fijnheid van bewerking uitmunt, zooals
beduidende fabrieken van stoom- en andere werk- het maken van goud- en zilverwerk in de Padang-
tuigen zijn. Ijsfabrieken zijn in tal van plaatsen sche bovenlanden. Spinnen, weven en batikken (zie
te vinden en vormen verreweg de grootste rubriek aldaar) worden bijna uitsluitend als huis-industrie
der industrieele onder-nemingen in Ned.-Indië; uitgeoefend; op een en ander heeft de goedkoopere
fabrieken van minerale wateren komen ook niet Europeesche industrie een ongunstigen invloed
zelden voor. Als beweegkracht wordt, —
zoover niet uitsluitend handenarbeid gebezigd
voor gehad. Houtbewerking kan ook in zoover als huis-
industrie worden beschouwd, dat bijna iedere
wordt, —■ meestal van stoom gebruik gemankt, inlander zijn eigen timmerman is; meubelmakers
zelden van water. De fabrieken zijn, voor zoover en kunstdraaiers worden echter ook op grootere
zij niet door naamlooze vennootschappen worden plaatsen aangetroffen, terwijl de scheepsbouw (zie
gedreven, in handen van Europeanen of Chinee- VAARTUIGEN) op verschillende strandplaatsen
zen; het grootste gedeelte der werklieden zijn beoefend wordt. Met uitzondering van het wapen-
inlanders. Europeanen en Indo-Europeanen oefenen smidswerk, dat op een vrij hoogen trap van ont-
zelden een ambacht uit (zie EUROPEANEN. Dl. wikkeling staat, is het ijzerwerk van den inlan-
I, bl. 5 r 3) ide onderneming Soerja Soemirat (Zie der in den regel slechts grof; de bedrijven van
aldaar) werkt echter hoofdzakelijk met Indo-Euro- koperslager en van gcelgieter kwamen tot meer-
peanen. Het schijnt echter ook daar moeilijk te dere ontwikkeling. Het eerste levert zoowel voor-
zijn jongens te krijgen, die geschikt zijn zich later werpen voor de huishouding als voor de nijver-
als baas te vestigen. Trouwens is het voor Euro- heid; vroeger werd als grondstof veel van de
peanen en Indo-Europeanen, — enkele bedrijven koperen duiten gebruik gemaakt, terwijl de cent-
uitgezonderd,— moeilijk om met Chineesche bazen stukken daarvoor niet kunnen dienen. De gecl-
te concurreeren, die met betrekkelijke kleine winst gieter vervaardigt de instrumenten van den gamel-
tevreden zijn en zich tegen laag loon gezellen weten aD en ook voorwerpen van persoonlijk gebruik
te verzekeren. zooals gordelgespcn, sirih-doozen, enz. Op Java
De inlandsche nijverheid is grootendeels schijnt het maken van het metalen overtrek voor
huisnijverheid. In grootere plaatsen hebben zich de scheeden van wapenen nog weder een afzon-
meerdere inlanders gevestigd, die zich uitsluitend derlijk bedrijf uiltemaken. Met enkele uitzonde-
op een tak van nijverheid of een ambacht heb- ringen leveren goud- en zilversmeden geen fijn
ben toegelegd en daarin hun levensonderhoud werk; de werktuigen door hen op Java in ge-
vinden. In de binnenlanden zorgt de bcbouwer bruik, zijn thans bijna alle van Europeesch maak-
van den grond met zijn gezin in den regel onmid- sel. Terwijl vroeger, althans op Java, de bewer-
dellijk zonder hulp van buiten, voor de voorziening king van steen een grooten trap van volmaaktheid
in al zijne behoeften. Dit wil echter niet zeggen bereikte, is de steenhouwer tegenwoordig een
dat er daar geen handwerkslieden gevonden wor- gewoon handwerksman; als hij zich aan beeld-
den ; op Java b. v. wordt in vele desa's een smid houwwerk waagt zijn de voorwerpen gewoonlijk
en een timmerman aangetroffen, en vindt men zeer onvolmaakt en ruw en vertoonen weinig
aldaar zelfs buiten de hoofdplaatsen der gewesten, kunstzin. Bij vlechtwerk daarentegen komt vaak
een niet onaanzienlijk getal inlanders die voor niet weinig kunstzin aan den dag; in dat opzicht
eigen rekening eenige ambachts- of fabriekmatige mogen Timoreezen en Dajaks (zie A. R. Hein,
nijverheid uitoefenen. Toch is dat getal betrek- Die bildende Künstc bei d. Dayaks auf Borneo,
kelijk niet groot; tegenover 4.289.614 landbou- Wien 1890) in het bijzonder genoemd worden.
wers vond men, volgens het Kol. Verslag, in 1895 Ook pottebakkers leveren wel voorwerpen, die
op Java 86.892 inlanders die, zonder landbouwer kunstsmaak verraden. Over het algemeen echter
te zijn, voor eigen rekening ambachts- of fabrieks- is de inlander bekwamer in het nabootsen, dan
nijverheid pleegden. Het is niet nategaan, hoeve- in het bedenken van oorspronkelijke vormen.
len hen als knechts of helpers bijstonden, daar Eindelijk moge hier nog vernield worden, dat de
onder het getal van 483.027 inlanders, welke als inlandsche nijverheid voor een goed deel in de
zoodanig vermeld worden, ook de koelies begre- behoefte aan lederwcrk voorziet, voor zoover het
pen zijn. Bovendien oefenden 61.270 landbouwers gebruik van fijn leder geen vereischte is, en dat
eenige industrie als bij-nijverheid uit en waren ook het bewerken van hoorn, schildpad, schel-
er 144.914 knechts of helpers, hetzij bij land- pen, beenderen en tanden een tak van industrie
bouwers, hetzij bij ambachtslieden of andere in- is die in Java's Oosthoek en vooral in Soerabaja
dustrieelen in dienst. De takken van nijverheid, vrij goed ontwikkeld is.
hier bedoeld, waren: metaalwerkers (goud- en zil- Sommige takken van industrie worden in be-
versmeden, koper-, wapen- en ijzersmeden), hout- paalde streken 't zij uitsluitend, 't zij met meer
bewerkers (timmerlieden, houtsnijders, meubelma- geluk beoefend dan elders. Sommige Christen-
kers, krisscheedenmakers), wagen- en karremakers, inlanders van Ambon leggen zich toe op het
40 NIJVERHEID. — 081-, OEBI- of OMBI-EILANDEN.
vervaardigen van allerlei voorwerpen, sigarenko-
kers, mandjes, modellen van vaartuigen, enz. uit
kruidnagelen; op Ambon en in de Molukken
worden nagemaakte boompjes en bloemruikers uit
papegaai-vederen vervaardigd, — waarbij alleen
de nagebootste vruchtknoppen uit het merg van
de papatjeda (Scaevola Koenigiï) worden gesne-
den,
— waarvan getuigd wordt dat ze, zonder
voorbehoud, prachtig genoemd mogen worden.
Het gareel- en wagenwerk van Batavia en Buiten-
zorg geniet een goeden naam, evenals de tuigen
én het schoeisel van Semarang en de Solosche
zadels. In Buitenzorg vervaardigt de bevolking
matten van de gespleten bladnerven van den
kiraj- of sagoe-palm, die vooral te Batavia, maar
ook elders, grooten aftrek vinden. In het Tange-
ransche heeft men een grooten afzet van bamboe-
vlechtwerk, met name hoeden, aan eenige op-
koopers van Fransche handelshuizen. De fraaie
canrille-werken der goud- en zilversmeden van de
Padangsche Bovenlanden, — nabootsingen van
huizen, moskeeën, vruchten enz., —■ zijn alge-
meen bekend en worden door hen met eenvou-
dig gereedschap vervaardigd. Op Borneo's Zuid-
kust, waar tal van ijzersmederijen voorkomen is
vooral de Negarasche streek bekend om de uit-
stekende wapensmeden; de door hen vervaardigde
wapens, en ook voorwerpen voor den landbouw,
worden naar Java en Borneo's Oostkust uitge-
voerd ; vroeger werden zelfs Negara-klingen aan
de Regeering geleverd. Zij gebruiken Europeesch
ijzer en staal als grondstof; in de Dajaklanden
verstaat men de kunst ijzer uit ijzererts te smel-
ten en daaruit wapens te vervaardigen, die zeer
deugdzaam zijn. Meerdere voorbeelden zouden
wellicht aantehalen zijn van industriën, die zich
plaatselijk ontwikkelden; zij zijn echter niet van
groot belang. Het blijft een waarheid dat de in.
landsche industrie nergens krachtig bloeit; zelfs
O
OA-OA. Zie SIAMANG.
OBAT SERIAWAN. Een in Indië vaak met goed
gevolg aangewend kruidenmengsel tegen buikziek-
ten en spruw, vooral bij de Indo-Europeanen in
eere, en als „Species antiaphthosa" ook in de
apotheken voorhanden. Er zijn verschillende re-
cepten voor dit middel, dat veelal door Indische
dames als specialiteit wordt verkocht. Hoofdbe-
:
standdeelen zijn de glycynhizinc-houdende blaad-
jes van saga (Abrus), de cumarine-houdende bast
van poelasari (Alyxia) en de tannine-houdendc
bladen en bast van seriawan (Symplocos). Een
goed voorschrift is: daoen saga, d. semboeng, d.
pegagan (kaki koeda), d. meniran, d. seriawan, d.
atjaran, kajoc manis tjina, adas en poelasari, alles
lijn gesneden en gemengd. Bij den patiënt bereidt
men daaruit telkens het afkooksel voor één dag.
Zie voor deze medicijn: Dr. C. E. v. d. Burg's
monographie over Indische spruw, in Gen. Tijdschr.
v. Ned.-lnd. XXI (1881), bl. 69.
081-, OEBI- of OMBI-EILANDEN. Groep
van eilanden ten Zuiden van het eiland Batjan,
bestaande uit één groot eiland, Ombi Ra of Groot-
Ombi, ongeveer gelegen tusschen I°lß' eni°42'Z.B.
wordt de klacht vernomen dat zij, ook ten gevolge
van den invoer van buitenlandsche artikelen, eer-
der achteruitgaat dan zich ontwikkelt.
Terwijl de patent-belasting (zie Dl. I, bl. 165)
de nijverheid treft, uitgeoefend door Europeanen
en met hen gelijkgestelden, drukt de belasting
op het bedrijf (Dl. I, bl. 166) op de bedrijven
enz. der inlanders en met hen gelijkgestelden.
Een groot bezwaar, aan laatstgenoemde belasting
verbonden, is de moeilijkheid om ook maar eenigs-
zins juiste gegevens te verkrijgen omtrent het be-
lastbaar inkomen der neringdoenden, die reeds
bij zeer geringe inkomsten belastingschuldig zijn.
Vooral is dit het geval in sommige gewesten,
waar de commissie van aanslag duizenden perso-
nen moet aanslaan zonder dezen te kennen, en
dus geheel moet afgaan op de rapporten der
hoofden. Een drukkend bezwaar is sedert 1892,
althans voor inlanders, vervallen: de minimum-
aanslag van ƒl, volgens de interpretatie in Bijbl.
3415, die geheel op den kleinen man drukte, en
waardoor menigmaal personen met zeer geringe
inkomens toch in de belasting werden aangeslagen.
Deze gelukkige maatregel werd voorbereid door
een circulaire van den Dir. v. fin. dd. 27 Juni
1889 n°. 9537, ten gevolge waarvan over geheel
Java en Madoera een onderzoek werd ingesteld
naar de inkomsten, die de verschillende bedrijven
der inlanders opleveren. Vergel. T. v. h. binnenl.
best. 111, bl. 169, 583; H. A. De Groot, Ind.
Gids 1894, I, bl. 25.
Belangrijke opmerkingen omtrent de nijverheid
in Ned.-Indië komen voor in de rapporten der
hoofden v. gew. best., als bijl. FF F, C en B
gevoegd bij de Kol. Verslagen over 1891, 1892
en 1893, in verschillende rapporten over ml.
kunstnijverheid in T. v. Nijv. en Ldb. in N.-I.
XI.IV, XLVII, XLVIII, XLIX en in een opstel
van A. M. K. De Does in T. Bat. Gen. XXXVI.
en 127°28' en 128°5' 0.L., vijf kleinere eilan-
den, genaamd Sélilé, Tapat, Bilatoe, Gomoemoe
en Toebalai, en tal van eilandjes, het meest langs
de West- en Noordwestkust van Groot-Ombi ver-
spreid. Vroeger behoorende tot het sultanaat Batjan
zijn die eilanden, bij acte van verkoop gedagteekend
9 Mei 1683, door Sultan Alwadin voor de som
van 700 rijksdaalders aan de 0.-I. Comp. afge-
staan, en maken sedert een deel uit van het zoo-
genaamde gouvernements grondgebied in de resi-
dentie Ternate.
Met uitzondering van het Oostelijk gedeelte is
Groot-Ombi zeer bergachtig en bereiken vele top-
pen een hoogte van 3—4000 voet, terwijl daar-
van naar het smalle strand vele riviertjes afstroo-
men, die echter op kleinen afstand van de monding
zelfs voor prauwen niet bevaarbaar zijn: ook de
andere eilanden zijn bezaaid met heuvels en heb-
ben een steile kust. Een vaste bevolking wordt er
niet aangetroffen, maar de eilanden worden druk
bezocht door lieden van Batjan, Makian, Tidore,
Tobélo en Galéla, die er sagoe kloppen en in de
bosschen wilde muskaatnoten, damar en rotan ver-
zamelen of in de omringende wateren gaan vis-
 081-, OEBI- of OEMBI-EILANDEN.-OBSERVATORIUM (MAGN.-MET.) TE BATAVIA. 41
schen en naar parelen en paarlmoerschelpen dui-
ken; zij verblijven dan aldaar eenige maanden en
zetten hun product het meest te Laboeha op
Batjan van de hand.
Toen de zeeroovers deze streken nog onveilig
maakten, strekten de door vele riffen moeilijk ge-
naakbare Obi-eilanden hun herhaaldelijk tot schuil-
plaats.
Aan de Westkust van Groot-Ombi vindt men
nog de ruïne van het in 1672 door den land-
voogd C. Franks gebouwde blokhuis De Bril,
waar gedurende korten tijd een kleine bezetting
heeft gelegen, die in 1738 werd ingetrokken.
:
Zie J. Stormer, T. Bat. Gen. XXXII, bl. 620.
OBIH. Mad. Zie OEBI.
OBOEJOE. 801. Mong. Zie SIRIH.
OBSERVATORIUM (MAGNETISCH-ME-
TEOROLOGISCH) TE BATAVIA. 6° 11'o Z.B.
en i06°48'26" O.L. Aan A. Von Humboldt. die
door zijn krachtigen wetenschappelijken invloed
de oprichting van grootsche meteorologisch-mag-
netische observatoria in Engeland en de Engelsche
koloniën, alsmede een uitgebreid net van waame-
mingsstations in Rusland en Duitschland wist tot
stand te brengen, dankt ook het Observatorium te
Batavia zijn ontstaan. Deze beroemde naluuronder-
zoeker maakte den, in 1856 op zijn doorreis naar
Indië tijdelijk te Berlijn vertoeyenden Gouv.-Gen.
Ch. I. Pahud opmerkzaam op het wenschclijko
van de oprichting van een magn.-met. observato-
rium in den Ned.-Ind. Archipel. Op verzoek van
den landvoogd zond hij dezen later een schrijven
over dit onderwerp, hetwelk de aanleiding werd
tot een correspondentie tusschen den Gouv.-Gen.
en den Min. van Kol. De Minister wendde zich
in een schrijven van 19 Aug. 1857 tot den tegen-
woordigen oud-hoogleeraar J. A. C. Oudemans,
destijds hoofdingenieur van den geographischen
dienst in Ned.-Indië, met de vraag, of deze bereid
was, zich, vóór zijn vertrek, naar Engeland te
begeven, tot het verkrijgen van de noodige inlich-
tingen van kolonel Sabine, zoo als Von Humboldt
in zijn schrijven had aangegeven, en verder ter
verwezenlijking van diens denkbeeld in Indië werk-
zaam te zijn. Daar in het antwoord van genoem-
den hoofdingenieur gewezen werd op de onver-
eenigbaarheid der belrekking, waarin hij benoemd
was, met die van directeur van het opterichten
magn.-met. observatorium, wendde de Min. van
Kol. zich om advies tot den hoogleeraar Buys
.
Ballot, directeur van het Kon. Ned. Meteorol.
Instituut te Utrecht. Deze, instemmende met de
denkbeelden van Von Humboldt, ontwierp een
plan beoogende: I°. de oprichting van een magn.-
meteor. observatorium te Batavia; 2°. die van sta-
tions der 2C orde voor gelijksoortige waarnemingen
in den geheclen Archipel; 30 een magnetische
opneming van den Archipel; 40 de opzending van
alle waarnemingen ter verwerking naar Utrecht.
(Gelukkig voor de wetenschap is dit laatste punt
nimmer tot verwezenlijking gekomen). Tevens
werd door hem Dr. P. A. Bergsma aanbevolen
om met de uitvoering dier denkbeelden belast te
worden. Nadat de Minister nog den 2' lu Maart
" stations bedroeg op 1 Jan. 1880 (resp. 1884) 125
1858 een gunstig advies van de Kon. Ak. v.
Wetenschappen te Amsterdam verkregen had, en
de Heer Bergsma, na volbrachte studie te Delft,
bij Kon. Besl. van 7 Aug. 1858 tot ambtenaar
klasse voor den Indischen dienst was aange-
steld, volgde in 1859 diens benoeming tot inge-
nieur van den geographischen dienst belast met
de te verrichten magn.-meteor. waarnemingen. Zijne
werkzaamheid bepaalde zich voorloopig tot de stu-
die der genoemde wetenschappen, waaronder het
bezoeken van de magn.-meteor. observatoria in
Europa, en het aankoopen van de voor Batavia
noodige instrumenten.
Bergsma ontscheepte in den aanvang van 1862
te Batavia. Het bleek weldra, dat in Nederland
de kosten voor het observatorium veel te laag ge-
raamd waren, zoodal het door Bergsma ontworpen
volledige plan door de Regeering in Ned.-Indië
werd afgekeurd. Daarop werd de vraag gesteld of
een kleinere, minder kostbare inrichting voor een
observatorium van de 2e orde, waar slechts driemaal
daags zou worden waargenomen, niet voldoende
zou zijn. Zeer terecht was Bergsma daartegen, wijl
een dergelijke inrichting voor het aardmagnetisme
van geen waarde en voor de meteorologie slechts
van zeer beperkt nut zou zijn. Daarmede was een
langdurige periode van teleurstellingen, verdriete-
lijkheden en verdachtmaking voor Bergsma geopend,
uit welke hij echter, door zijne waardige houding
en onafgebroken werkzaamheid, ten slotte over-
winnend te voorschijn is getreden. Ten laatste
begrijpende, dat de Regeering voorloopig niet zou
toegeven, moest hij zich wel met een tijdelijk
observatorium vergenoegen. Den l c" Jan. 1866
weid in den tuin van een gehuurd huis ongeveer
van Batavia met de waarnemingen
7 k.m. ten '/■■
begonnen. Eerst in 1873, nagenoeg 12 jaar na
Bergsma's aankomst, werden de fondsen voor een
te bouwen observatorium toegestaan. In 1875 werd
op het reeds in gebruik zijnde erf, dat inmiddels
door het rijk was aangekocht, met het bouwen
begonnen. Hoewel vele waarnemingen wegens het
tijdelijk karakter van het 1 Jan. 1866 geopende
observatorium achterwege moesten blijven, werden
toch diegene, welke in het werkprogram waren
opgenomen, volkomen zóó verricht als op een
hoofdobservatorium, nl. uurwaarnemingen, waarin
Bergsma door een zevental door hem opgeleide
geholpen. In 1874 werd hem eerst
Javanen werdtoegevoegd
rekenaar en van 1874—77 de luit.
een
t/z, Backer Overbeek als tijdelijk onderdirecteur.
Deze laatste werd in 1877 door Dr. P. J. Van dei-
Stok met vaste aanstelling opgevolgd. Het tweede
gedeelte van het plan, nl. het totstandbrengen van
een net van meteorol. stations der 2 ,; orde, kwam
kort daarop tot uitvoering. De chef van den ge-
neeskundigen dienst Wassink had reeds vroeger
een maatregel ingevoerd, waarbij de officieren van
gezondheid tot het doen van regenwaarnemingen
verplicht werden. Hunne opgaven droegen echter
dikwijls de duidelijkste blijken van onbetrouw-
baarheid. Bergsma zag terecht in, dat hij het doel
beter bereiken zou door de bestaande liefhebbers
van meteorol. waarnemingen een weinig te leiden
en te hulp te komen. Bij Gouv. Besl. van 11 Juli
1878 n°. 8 werd een reglement vastgesteld voor
de regenwaarnemers met de van regeeringswege
verstrekte regenmeters (beschreven Nat. Tijdschr.
Ned.-Indië, Dl. 38, bl. 232). Den L" Jan. 1879
begonnen de waarnemingen op 60 stations, waarbij
op 1 Feb. nog 34 andere kwamen. Het aantal
(resp. 172). In 1890 waren er op Java en Madoera
104 op de Buitenbezittingen 88 regenstations,
hun aantal was in 1896 tot 106 resp. 103 aan-
gegroeid. De waarnemers zijn alle vrijwilligers,
die zich slechts verbinden om eens per dag op
hetzelfde door hen gekozen uur den regenmeter
42 OBSERVATORIUM (MAGNETISCH-METEOROLOGISCH) TE BATAVIA.
afletappen en de maandlijsten naar Batavia opte-
zenden. De waarnemingen komen dan een week
of zes later in de Javasche Courant in druk. Het
derde doel van het observatorium werd bereikt
door de op eigen kosten verrichte magnetische
opneming van den Archipel in de jaren 1874—77
door een particulier, Dr. E. Van Rijckevorsel uit
Rotterdam. In het voorjaar van 1882 ging Bergsma,
na een ruim twintigjarig verblijf in Indië, niet
verlof naar Europa; zijne gezondheid bleek onder
de langdurige tegenwerking en miskenning ge-
knakt, hij overleed I Mei 1882 op de terugreis
in de Roodc Zee '). In Juni 1882 moest de reke-
naar wegens ziekte het werk staken en op het
laatst van hetzelfde jaar was Dr. Van der Stok,
die Bergsma als directeur was opgevolgd, verplicht
tot herstel van gezondheid een bergklimaat op te
zoeken. De luit. t/z. 2e kl. J. J. Poortman werd
toen tijdelijk belast de meteorol. waarnemingen
gaande te houden. De directeur, na eenige maan-
den teruggekeerd zijnde, zag zich weldra verplicht
met spocd-certificaat naar Europa te vertrekken.
In hetzelfde jaar 1882 werd het observatorium
geheel los gemaakt van den geographischen dienst
en ressorteerde sedert dien tijd rechtstreeks onder
het Dep. van Marine. In Juli 1884 nam Dr. S.
Figee, als 2e directeur uit Nederland gezonden,
de leiding op zich; eindelijk in 1886 aanvaardde
de inmiddels hersteld uit Europa teruggekeerde
Dr. Van der Stok weder de hoofddirectie. Met
dit jaar is ook de tijdelijke tegenspoed ten einde
en begint een nieuw tijdperk van bloei voor het
observatorium. In 1886 begonnen een 23tal sta-
tions in den Archipel windwaarnemingen te ver-
richten (om 9 a. 2 en 9 p. m.); hun aantal is
thans nagenoeg verdrievoudigd. In 1887 kwam te
Tandjong Priok een zelfregistreerende getijmeter
in werking, in 1889 een zelfde instrument te Tji-
latjap en in 1893 te Padang, Amboina en Menado.
In verband hiermede werd op een /Otal andere
kustplaatsen 3maal daags de zeestand aan de peil-
schaal afgelezen en op enkele andere, b. v. een
viertal in de Straat van Madoera, is een zelf-
registreerende peilschaal tijdelijk opgesteld geweest.
Wel worden door deze laatste waarnemingen noch
meteorologie noch aardmagnetisme rechtstreeks ge-
baat, wel is ook niet bekend in hoeverre zij recht-
streeks onder het observatorium te Batavia ressor-
teeren, maar dit is zeker dat zij onder leiding van
den directeur van dit observatorium verricht en
verwerkt worden en dat Dr. Van der Stok op deze
wijze een reeds lang gevoelde leemte in de geo-
physische kennis van den Archipel aanvult.
De waarnemingen op het magn.-met. observa-
torium begonnen I Jan. 1866 met uuraflezingen
van een tegen stralingsinvloeden beveiligden ther-
mometer; in verband met de gelijktijdige afle-
zingen van een zoogenaamden thermometer met
natten bol werd daaruit de relatieve voch-
tigheid en de spanning van den water-
damp in de atmosfeer afgeleid. De uurwaarne-
mingen van den luchtdruk begonnen met een
syphon-baiometer van Greiner, in 1872 kwam het
observatorium in bezit van een zelfregistreerenden
barometer. De windrichting werd door een
zelfregistreerend instrument, op het dak van een
1) Zie over de oprichting van het magn.-met.
observatorium: Levensschets van Dr. P. A.
Bergsma door J. A. C. Oudemans, Jaarb. K.
Ak. v. Wet. Amst. 1882.
1400 m. verwijderd gouvernementsgebouw opge-
steld, aangeteekend, wijl deze waarnemingen op
het terrein van het observatorium onder den in-
vloed der boomen slechts gebrekkig konden ver-
richt worden. Na 1874 was dit toestel voortdurend
in het ongereede, zoodat eindelijk de waarnemin-
gen ermede geheel gestaakt moesten worden. Sedert
1 Jan. 1879 wordt echter de richting en de
snelheid van den wind door een Becklcy's
anemometer voortdurend aangeteekend. Al deze
waarnemingen geschieden gedurende ieder etmaal
om het uur, behalve Zondags. Na 1876 werd ook
Zondags ieder uur waargenomen. De regen waar-
nemingen waren door Bergsma reeds in 1864—65
van 's morgens 6 tot 's avonds 6 om de 2 uur
verricht, in 1866 beginnen ook hiervan de uur-
waarnemingen,uitgezonderd Zondags. Eenßeckley's
zelfregistreerende regenmeter kwam I Jan. 1879
in werking. Sedert 1867 wordt aantcekening ge-
houden van de onweders en de berichten over aard-
bevingen in den Archipel, die volgens een be-
staand voorschrift van de Regeering inkwamen en
vroeger niet bijeengevoegd werden ; Bergsma ver-
zamelde deze in een jaarlijksche lijst in het Natuurk.
Tijdschrift. Na terugkeer van Dr. Van der Stok
uit Europa werd een begin gemaakt met het dage-
lijks waarnemen van grond temperaturen. Ook
de intensiteit van de zonnestraling, se-
dert 1889 met behulp van een zelfregistreerend
instrument van Richard, de duur van den zon-
neschijn (Jordan's recorder) komen sedert 1886
op het waarnemingsprogramma voor. Sedert I Jan.
1880 wordt ieder uur de hoeveelheid der wol-
ken aangeteekend, na 1888 wordt tevens aan de
soort der wolken meer aandacht gewijd, terwijl
sedert Mei 1896 ook wolken-fotografiën worden
opgenomen. In Sept. 1886 komt ook de in 1884
door Dr. Figee uit Europa meegebrachte qua-
drant-electrometer van Mascort ter registreering van
de electrische potentiaal van den damp-
kring in werking.
De absolute bepalingen van de aardmagnetische
constanten schijnen aanvankelijk met regelmatige
intervallen te zijn geschied met een uninlar van
Jones voor declinatie en horizontale intensiteit en
met Barrows dip-circle voor inclinatie. Gedurende
het tweede en derde lustrum van het observato-
rium schijnen zij jarenlang in het vergeetboek te
zijn geraakt. In het laatste decennium zijn zij weder
regelmatig verricht. De fotografisch zelfregistree-
rende variatie-instrumenten van Adiekonden wegens
het tijdelijke karakter van het observatorium in
1866 niet gebruikt worden. In plaats daarvan kwam
I Juli 1867 een variatie-declinometer van Lamont
geschikt voor oogaflezing in gebruik. De uurafle-
zingen van dit instrument zijn tot 31 Juli 1875
voortgezet. De variaties van horizontale en verti-
kalc intensiteit werden niet waargenomen. In 1879
werden de door Dr. Van der Stok uit Europa
meegebrachte fotografische variatie-instrumenten
(Kew-model) opgesteld. Gedurende de eerste jaren
ondervond men hierbij veel tegenspoed, totdat
eindelijk de goede werking van het fotografisch
proces gewaarborgd bleek te zijn, wanneer het
daartoe bereidde papier niet langer dan één week
in voorraad bleef. Sedert April 1883 zijn nu de
fotografische registreeringen onafgebroken voortge-
zet. Sedert 1884 is het observatorium ook in het
bezit van een magnetometer van Wild en een erd-
inductor voor verticale intensiteit van Weber.
De waarnemingen in het magn.-met. observato-
 OBSERVATORIUM (MAGNETISCH-METEOROLOGISCH) TE BATAVIA.
rium te Batavia of onder zijne leiding in den Ar-
chipel verricht, zijn neergelegd in: a „Observations
made al the magnetical and meteorological Ob-
servator}' at Batavia" (folio), thans gevorderd tot
vol. 19 (1896); b „Regenwaarnemingcn in Ned.-
Indië" (B°. na vol. 16 4".), van welke vol. 18
(1896) het laatste is. Het eerste deel „Observa-
tions" door Bergsma in 1871 uitgegeven bevat
115 bl. tekst en 343 bl. waarnemingen in extenso
en wel de meteorologische van 1 Jan. 1866—31
Dec. 1868, de magnetische van I Juli 1867—30
Juni 1870. Het bleek uit dit deel overtuigend,
dat het observatorium, hoezeer ook tegengewerkt,
zoowel in zijne werkzaamheden (uurwaarnemingen)
als in zijne publicaties (alles in extenso) de moeder-
inrichting, het Kon. Ned. Meteorologisch Instituut
in Utrecht, in belangrijkheid verre overtrof, een
standpunt door Bergsma en zijn opvolger niet
alleen gehandhaafd, maar steeds verhoogd. Prof.
Hann getuigde indertijd van dezen eersteling als
„ein höchst werthvolle groszartig angelegte Publi-
cation" en na het verschijnen van het 4<lu deel:
„Bergsma hal eine riesige Arbeit geliefert". In
het eerste deel komt nog een onderzoek voor
naar het „lunar atmospheric tide" (zie ook Versl.
en Med. K. Ak. v. W. Amst. 2" reeks, dl. V)
een periode in de barometerstanden door Sabine
in 1847 voor St. Ilelena en door Elliot in 1852
voor Singapore afgeleid. In de voorrede van vol.
111, verschenen in 1878, toen eindelijk de oprich-
ting van een vast observatorium een feit gewor-
den was, gaf Dr. Bergsma een kort relaas van de
daaraan voorafgegane geschiedenis. Dit deel bevat
tevens een discussie van de storingen in de aard-
magnetische variaties.Vol. 5, de laatste door Bergsma
bezorgde uitgave, verschenen in 1882, bevat be-
halve de waarnemingen in 1879 nog een overzicht
van deze gedurende de tijdruimte 1866—1880. In
vol. 6, de eerste door Dr. Van der Stok bezorgde
publicatie in 1885, zegt deze over de voorafgegane
banden: (they) „are a model of judicious and exact
treatment of carefully made observations; they are
an imperishable monument to the author's memory
and for the observatory a firm base further to
build on". In hetzelfde deel komt ook een drie-
tal onderzoekingen voor ingesteld met de waar-
nemingen „with cxclusion of all attempts at ex-
planation and spcculation". Ook de deden 9, 10
en 17 bevatten dergelijke onderzoekingen, hande-
lende o. a. over den invloed van de maan op de
helderheid des hemels en de temperatuur der lucht,
over het „lunar atmospheric tide", over het ver-
band tusschen de dagelijksche barometer-variatie
en de veranderingen in temperatuur en waterdamp-
spanning, over de „solar-diurnal" and „lunar
diurnal" variatie van het aardmagnetisme, over
de 26daagsche periode. Met vol. 10 (1887) is de
vorm der publicatie eenigszins gewijzigd, de onre-
gelmatige verschijning der deden met waarne-
mingen maakt plaats voor de geregelde publicatie
van Annalen, telkens de waarnemingen van één
jaar bevattend. Vol. 13 (1890) geeft ook de resul-
taten van alle waarnemingen gedurende 25 jaar;
slechts die van de „sunshine recorder", van de
„black bulb thermometer in vacuo" en van de
electrische potentiaal der atmosfeer ontbreken, daar
de waarnemingen hiervan nog niet over volle 5
jaar voorhanden zijn. Een nieuw overzicht der
meteorol. waarn., nu over 1866—95, is in vol.
18 voorhanden. Een overzicht der magnetische
variatie-waarnemingen voorkomende in vol. 16
43
loopt over een volledige periode in het aantal
zonnevlekken (u.2 jaar) van 1883 af.
De eerste drie deelen „Regenwaarnemingen"
zijn door Dr. Bergsma uitgegeven en bevatten,
behalve de waarnemingen, een overzicht van de
ligging der stations. De overige declcn, uitge-
zonderd het 5 C en 6e zijn onder Dr. Van der
'
Stok's leiding bewerkt. Het 6L deel geeft uitkom-
sten over het lustrum 1879—84, nl. den gemid-
delden regenval en het gemiddeld aantal regendagen
voor elke maand en de afwijkingen van deze ge-
middelden. Dergelijke overzichten over grooter
aantal jaren komen in vol. 15 (1893) en 17 (1895)
voor. In 1895 was de gemiddelde regenval uit
minstens 5 jaar waarnemingen voor 190 plaatsen
in den Archipel bekend. In jaargang 18 verscheen
een voor de praktijk, vooral van irrigatie-werken,
zeer nuttige tabel, aangevende den maximum-
regenval in één etmaal gedurende de geheele waar-
nemingsperiode op de stations afgetapt.
Dank zij Bergma's juiste opvatting van den aard
van het observatorium te Batavia nl. dat het moest
zijn een hoofd- of centraal-observatorium met uur-
waarnemingen; dank zij zijne consequente door-
voering van den regel, welke Lamont in 1852
aldus formuleerde: „I'ür den Bekanntmachung
meteorologischer Beobachtungen gibt es uur eine
einzige entsprechende Form; es mussen namlieh
die Beobachtungen in ihrcr ursprünglichen Voll-
standigkeit gedruckt werden": dank zij de kunde
en den ijver, waarmee Bergma's opvolger het aan-
gevangen werk heeft voortgezet en uitgebreid;
dank zij de vrijgevigheid der Ned.-Indische regee-
ring, bezitten wij in de „Observations" en „Regen-
waarnemingen" „ein Schatz von Beobachtungen
in umfassender und glanzender Weise der allge-
meinen Benutzung zuganglich gemacht" (Harin,
Oesterr. Meteor. Zeits. April 1880) en zijn er
nut ganz wenige Punktc der Erde von denen
wir so detaillierte Kentnissc über alle meteorolo-
gischen Elemente haben, sovvohl in Bezug auf die
Mittelwerthe als auch auf die periodischen und
unperiodischen Veranderungen, wie dies fiir Batavia
der Eall ist" (Ilarrn, Klimatologie, 1897, 2e cd.
11, S. 236).
Vraagt men: is die schat van waarnemingen
gebruikt? dan geven daarop antwoord:
i". De onderzoekingen in de verschillende dee-
len der „Observations" zelf afgedrukt. Van die
in het 3d< deel getuigde Hann destijds als „eine
-'
von unserem jetzigen Standpunkte aus erschöp-
.
fend zu nennende Discussion der Resultate dei
letzten 10 Beobachtungsjahre; 2°. de studies der
directeuren voorkomende in de Vcrh. en Med.
der K. Ak. v. Wet. Amsterdam, in het Natuurk.
Tijdschrift van Ned.-Indië, in de Archives Neer-
landaises en het Maandblad van Natuurweten-
schappen en andere periodieken; 30 de onder-
zoekingen van niet aan het observatorium ver-
bonden personen, zooals die van Prof. Woeikoff
en Raulin over den regenval in Ned.-Indië (Me-
teorol. Zeitschrift), die van Dr. A. Schmidt (Der
tagliche Gang der erdmagn. Kraft in Wien und
Batavia in seiner Beziehung zum Flcckenstand der
Sonne (Sitz.Ber. K. A. Wien, Bd. 97, 1888) en
die van Prof. Hann (Ueber die tagliche Oscilla-
tion des Barometers (Denkschril't K. Ak. Wien,
Bd. 4, 1889 und folg.); 4». Wind and Weather,
Currents, Tides and Tidalstreams in the East In-
dian Archipelago by J. P. Van der Stok Ph. D.,
Batavia 1897. Dit laatste op kosten der Ned.-
 44 OBSERVATORIUM (MAGNETISCH-METEOROLOGISCH) TE BATAVIA.

Indische Regeering uitgegeven met tal van kaar- en opeenvolging dezer verschijnselen te verklaren.
ten voorziene werk bevat: a een discussie van de De klimatologie is meer samenvattend, beschrij-
wind- en stroomwaarnemingen verricht aan boord vend. Zij tracht een beeld te geven van het samen-
van de gouvernementsschepen, die in de jaren werken van alle factoren. Meteorologie steunt op
1814—1890 de zeeën in den Indischen Archipel klimatologie en omgekeerd. Er is nog een ander
bevaren hebben en waarvan de honderden van log- verschil. In de meteorologie is het voornaamste
boeken door het Min. v. Mar. tijdelijk aan het verschijnsel, dat hetwelk als het primaire te be-
Observatorium in gebruik zijn afgestaan; b de schouwen is, waaruit de overige zijn afgeleid. Niet
resultaten van de wind- en regenwaarnemingen alzoo in de klimatologie, daar treden die verschijn-
verricht in den Archipel en ontleend aan de „Ob- selen op den voorgrond, welke op het organische
servations", de „Regenwaarnemingen", het Natuur- leven op aarde van grooten invloed zijn, dus die
kundig Tijdschrift en enkele buitenlandsche publi- welke als 't wave buiten het gebied der klimato-
caties; e een populaire verhandeling over getijen, logie liggen. Deze opvatting vindt hare uitdruk-
een poging om volgens een eenvoudige methode king in de bepaling van het klimaat als het totaal
het getij te voorspellen, de resultaten van de getij- der meteorologische verschijnselen, voor zooverre
waarnemingen (voor een tachtigtal stations zijn zij op hel dierlijk en plantaardig leven van invloed
meestal van een negental getijgolven de amplitudo zijn. De klimatologie in dien zin treedt op als
en phase berekend). hulpwetenschap voor geografie, voor landbouw-
Het bovenstaande geeft een beknopt overzicht kunde, veeteelt en voor bacteriologische patholo-
van de door het magn.-met. observatorium ver- gie (zie verder KLIMAAT).
kregen resultaten; vraagt men verder naar welk Meteorologie steunt in de eerste plaats op waar-
doel deze inrichting streeft, dan kan het niet anders nemingen der atmosferische verschijnselen. Uit-
of dit antwoord moet opgesloten liggen in de be- gaande van dit standpunt zijn in hare geschiede-
antwoording der vragen: wat is Meteorologie? nis drie perioden te onderscheiden. In de eerste
wat verstaat men onder Aardmagnetisme ? welk periode werden algemeene of buitengewone ver-
doel trachten deze wetenschappen te bereiken?') schijnselen zonder bepaald daartoe dienende instru-
Meteorologie is een der oudste wetenschap- menten waargenomen en in woorden aangeteekend
pen, echter omvatte haar gebied bij de oude Grie- (weerkronieken). Deze periode zal zoolang er men-
ken alle hemelvcrschijnselen, zoowel van astrono- schen zijn, die aanteekeningen over het weer maken,
mischen als van atmosferischen aard. Onder me- voortduren. De tweede periode neemt een aanvang
teorologie in den uitgebreidsten zin wordt tegen- met de uitvinding der meteorologische instrumen-
woordig verstaan de leer van de toestanden en ten (barometer en thermometer, omstreeks het mid-
de veranderingen der atmosfeer van de aarde. Zij den der I7t,e eeuw); de derde periode opent met
omvat nog twee in hunne methoden uiterst ver- de oprichting van observatoria van staatswege,
schillende doch door de te behandelen onderwer- veelal als centraal-inrichtingen, waar de waarne-
:
pen zeer verwante deelen a de klimatologie, welke mingen van kleinere meteorologische stations uit
de verschijnselen in de atmosfeer voornamelijk uit de omgeving samenkomen en verwerkt worden.
een geografisch-statistisch oogpunt beschouwt, b De niet-instrumenteele waarnemingen, welke ook
de meteorologie in meer beperkten zin, welke de thans nog, zelfs op centraal-observatoria verricht
atmosferische processen als zoodanig onderzoekt worden (b. v. wolkenwaarnemingen), kunnen, wan-
en tot physisch-mechanische wetten tracht lerug- neer zij slechts lang genoeg worden voortgezet,
tebrengen. Onder klimaat, zegt Prof. Hann, ver- gelijksoortig zijn, en vooral dan, wanneer zij vol-
staan wij het geheel van de meteorologische ver- gens de moderne internationale overeenkomsten
schijnselen, welke den gemiddelden toestand van geschieden, dikwijls niet te versmaden bronnen
den dampkring op zekere plaats der aarde karak- van onderzoek zijn. De meeste, vooral oudere dezer
teriseeren. Het weer is slechts een phase, een enkele aanteekeningen, liggen in manuscripten, archieven
acte van al die verschijnselen, welke jaarlijks terug- (scheepsjournalen), reisbeschrijvingen en andere
keerend het klimaat vormen. Die geheele reeks werken verborgen. Aanteekeningen van buitenge-
van verschijnselen, de totale geschiedenis van het wone verschijnselen hebben in de latere jaren dik-
weer in woorden of cijfers te reproduceeren is wijls dienst gedaan bij het onderzoek naar de
onmogelijk, daarom geeft men gemiddelde waar- periodiciteit van het klimaat. Over het algemeen
den, die echter slechts dan tot vorming van een zijn deze aanteekeningen juist door hunne onbe-
eenigszins juist beeld van het klimaat in staat kendheid nog weinig gebruikt en diezelfde uit-
stellen, wanneer zij vergezeld gaan van de afwij- spraak is ook toepasselijk op de vele instrumen-
kingen, welke vooral de uiterste gevallen aanwij- teele waarnemingen uit de tweede periode.
zen. Meteorologie in engeren zin is analyseerend, Hier is niet de plaats voor een volledige bron-
theoretisch. Zij verdeelt het complex der meteoro- nen- en litteratuuropgave voor de meteorologie
logische verschijnselen in hare onderdeden, om van den Indischen Archipel; enkele voorbeelden
deze met behulp van physische en mechanische mogen echter het bovenstaande toelichten. In
wetten te verklaren en den causalcn samenhang „Wind and Weather", enz. heeft Dr. Van der Stok
onlangs de meteor. waarnemingen uit de journalen
1) Een nog altijd zeer lezenswaardig opstel van de gouvernementsschepen van 1814—90 be-
van Bergsma uit den Java-Bode van 1869, dus nuttigd. Het bestaan van die oudere meteor. waar-
vóór de uitgave van het eerste deel „Obser- nemingen, hun groote verspreiding in tal van ver-
vations", is opgenomen als bijlage achter de handelingen, tijdschriften, brochures en boekwerken
Levensschets van Dr. P. A. Bergsma door J. A. mogen de volgende titels en opgaven toelichten.
C. Oudemans en geeft antwoord op een drietal Bericht wegens de hoogte der barometers en
vragen gedaan door den Heer R. in de Java- thermometers, de gesteldheid van weer en wind
Bode van 4 Dec. 1869 beginnende met: Welke en hoogte van het water aan het zeehoofd en in
zijn de praktische uitkomsten en het praktisch de rivieren in 1779 te Batavia en van weer en
nut van het magn.-met. observatorium te Batavia? wind tot Kaap de Goede Hoop en Nangasaki,
 OBSERVATORIUM (MAGNETISCH-METEOROLOGISCH) TE BATAVIA. 45

Bataviaasch Genootschap, Vcrhand. Dl. V, 1790. op meteorologische vraagstukken toe te passen.

In de deelen 22, 23, 28 en 30 dezer zelfde Zoo ontstond de dynamische of theoretische mete-
Verhandelingen vindt men de verslagen van rei- orologie, het eerst in Amerika door de onderzoe-
zen naar Nias, Soembawa, Bima, Z.-Celebes en kingen van W.
de Bataklarrden, bevattende thermometer- en baro- meteorologie, daarna in Europa, waar Guldberg
meterwaarnemingen, zonder dat de titel zulks zou en Mohn, Hann, Von Bezold en Sprang zich door
doen vermoeden. theoretische onderzoekingen naam maakten. De
Meteorologische waarnemingen (barometer, ther- eerste poging tot verklaring van de zoo kenmer-
mometer, psychrometer, wind, onweer) te Buiten- kende wisselvalligheid van het weer in gematigde
zorg loopende van 1841 (Sept.)—lß4B (Juni) door
Dr. P. L. Onnen en anderen komen voor in de
Verh. der i'- kl. v. h. Holl. Instituut v. Wet. te
Amsterdam, dln. 7, 12, 13 en 3" reeks dln. I
en 3. In deel 4 van hetzelfde Genootschap geeft
Dr. C. Svvaving een „Proeve cener climatogra-
phische plaatsbeschrijving der hoofdplaats Buiten-
zorg".
In dl. 11, nO. 4, 1832, van het Tijdschrift toe-
gewijd aan het Zeewezen (uitgeg. door Tromp en
Verveer) geeft de kap. luit. t/z. A. C. Edeling
een beschrijving „Over den loop der stroomen in
de Straat Soenda en het uitwerken in de W.
moesson". Verder H. Zollinger „Ueberdie Gewitter
und andere damit verwandte metcorol. Erschei-
nungen im Ind. Archipel", Vierteljahrsschrift der
Naturf. Gesells. Zürich, Bd. 111, Heft 3 en 4;
H. D. A. Smits, „Nieuwe theorie van den damp-
kring", Batavia 1849; J. Tromp, „Waargenomen
regendagen te Batavia van 1829—-50", Natuurk.
Tijdschrift van Ned.-Indië", Dl. I, 1850.
Vooral dit laatste Tijdschrift bevat talrijke meteo-
rologische waarnemingen uit vele deelen van den
Archipel. Bekend is zulks ook van Junghuhn's
Java. De waarde dezer oudere waarnemingen is
natuurlijk zeer ongelijk en nimmer met juistheid
aantegeven, om dezelfde reden waarom alle meteor.
waarnemingen zooveel mogelijk onveranderd ge-
drukt moeten worden. Immers gezichtspunten en
onderzoekingsmethoden worden door het oogen-
blikkelijke standpunt der wetenschap bepaald en
dit laatste verandert met den tijd.
A'raagt men naar het doel der meteorologie, dan
moet men weer onderscheiden tusschen de oudere
klimatologie en de jongere meteorologie. De eerste
heeft een meer onmiddellijk praktisch doel in zoo-
verre zij beoogt als hulpwetenschap te dienen voor
aardrijkskunde, landbouw en geneeskunde; de me-
teorologie in engeren zin heeft voorshands nog
een meer theoretisch eindpunt, nl. het grondvesten
van een natuurkunde van den dampkring, alhoe-
wel de weerkunde ook nu reeds voor scheepvaart
en landbouw van onmiddellijk nut kan zijn. De
weerkunde als afzonderlijke wetenschap bestaat
eerst sedert een veertigtal jaren. Wat tot in het
midden dezer eeuw als meteorologie gold, was
slechts klimatologie. De onderzoekingen van Von
Humboldt (die het eerst in 1817 isothermen =
lijnen van gelijke gemiddelde temperatuur voor
de aarde ontwierp), Dove en hun tijdgenooten
rusten op gcographisch-statistische basis en zijn
dus van klimatologischen aard. Eerst toen men zich
losmaakte van de uitsluitende beschouwing van
middelvvaarden en den actueelen toestand van den
dampkring op zeker oogenblik met de oorzaken
en gevolgen daarvan begon te bestudeeren, kon
er sprake zijn van meteorologie in den zin van
weerkunde. Men kwam er tevens toe een meer
in bijzonderheden afdalend strenger onderzoek naar
die afzonderlijke atmospherische verschijnselen in
te stellen en daarbij was men genoodzaakt alge-
meen mechanische en thermodynamische wetten
Ferrel, den vader der moderne
streken is die van Dove. De uit de passaatzeeën
bekende luchtstroomen, een onderste naar den
evenaar en een hoogere naarde polen voerende, ver-
onderstelde men ook op hoogere breedten aanwe-
zig, hier echter elkaar bestrijdende en op het aard-
oppervlak elkaar beurtelings verdringende. In den
strijd tusschen deze equatoriale en polaire stroo-
mingen meende men den sleutel gevonden te heb-
ben voor de spreekwoordelijke wisselvalligheid
van iiet weer buiten de keerkringen. Immers de
van warmere streken komende winden (in het
Noordelijk halfrond de Zuidelijke) brengen warmte
en vochtigheid aan, de uit arctische streken stam-
mende Noordelijke de koude. Vooral aan de leven-
dige schildering die een autoriteit als Dove van
dezen kamp ontwierp, is de snelle en algemeene
verspreiding dezer leer te danken. Maar toen men
weerkaarten begon te teekenen, d. z. kaarten waarop
voor een bepaald tijdstip de waarnemingen deels
in cijfers, deels in teekens voor talrijke stations
zijn aangegeven, terwijl tevens de plaatsen met
gelijke luchtdrukking en temperatuur door lijnen
zijn vereenigd, bleek het, dat die zoogenaamde
polaire en equatoriale stroomingen alleen niet vol-
doende zijn, maar dat veeleer de toestand van het
weer beheerscht wordt door het ontstaan, het voor-
komen en de voortplanting van zekere luchtdruk-
en windsystemen, later onder den naam van baro-
metrische maxima en minima algemeen bekend
geworden. Luchtdrukminima waren in hun meest
regelmatigen vorm als de zoo beruchte cyclonen,
de stormverwekkers uit de sub-tropen bekend.
Thans wierp men zich geheel op de studie der
luchtdrukminima. Het onderzoek naar de algemeene
circulatie van de atmosfeer maakte plaats voor
de maximum- en minimum-theoric. Men bestu-
deerde de verschijnselen, die deze minima verge-
zellen, hunne banen, de omstandigheden die gun-
stig of ongunstig bleken voor hunne ontwikkeling
en voortschrijding, aldus ontstond de zoogenaamde
convectie-theorie. Volgens deze scheen het alsof
locale verwarming van het aardoppervlak, gepaard
met groote vochtigheid, en locale afkoeling op
andere plaatsen, in verband met de afwijking,
welke de aswenteling der aarde op luchtstroomen
uitoefent, de ontwikkeling en voortplanting der
minima bevorderde. Zonder ooit naar het ontstaan
der minima onderzoek gedaan te hebben, veron-
derstelde men stilzwijgend, dat dezelfde factoren,
die hen in kracht deden toenemen, hun ook het
aanzijn verschaften. De onhoudbaarheid dezer con-
vectie-theorie als uitsluitende verklaring werd door
Prof. Hann uit waarnemingen op bergtoppen ver-
richt, overtuigentl aangetoond. Zoo werd men er
toe gedwongen de studie der algemeene circulatie
van de atmosfeer met de passaat-theorie, die
geheel over boord gezet was, weder op te vatten;
niet tot directe verklaring van het weer, maar
om te zien in hoeverre deze in verband met de
convectie-theorie het optreden, voortschrijden en
ontwikkelen van luchtdruk-minima en -maxima
konden verklaren. Bij de studie dezer luchtdruk-
46 OBSERVATORIUM (MAGNETISCH-METEOROLOGISCH) TE BATAVIA.
en windsystemen werd dus van nu af niet meer
uitsluitend rekening gehouden met de hun inwo-
nende krachten, maar ook met de invloeden van
buiten. De overweging, dat vele meteorologische
verschijnselen kringprocessen of periodiek statio-
nair zijn, is bij deze nieuwe behandeling zeer
vruchtdragend geweest. Maar als gevolg van dit
veranderde standpunt deed zich de behoefte ge-
voelen naar waarnemingen, die vroeger niet of
hoogst zelden verricht werden. Op die wijze ont-
stond er een engere samenwerking tusschen the-
oreticus en waarnemer, waarvan nieuwe inzichten
in oude problemen of het opwerpen van geheel
nieuwe vraagstukken het gevolg was. De convectie-
theorie berustte uitsluitend op waarnemingen aan
het aardoppervlak verricht, zij was dus éénzijdig.
Een eerste vereischte was vermeerdering van onze
kennis van hetgeen in hoogere luchtlagen d. i.
het grootste deel van den dampkring, plaatsgrijpt.
Een uitbreiding van het aantal berg-observatoria
was een der eerste desiderata, daarneven werden
als van veel grooter belang, speciaal voor meteo-
rologische waarnemingen, ballon-opstijgingen geor-
ganiseerd. Met behulp van aan elkaar gekoppelde
vliegers trachtte men langs goedkooperen weg
langduriger waarnemingen uit hooge luchtlagen te
verkrijgen. De wolken waarnemingen treden een
geheel nieuw tijdperk in. De problemen, welke
hierdoor op den voorgrond traden zijn vele en
velerlei. Zoo b. v. maakten de ballontochten de
oplossing van het vraagstuk der absoluut foutvrije
temperatuurbepaling noodzakelijk. Prof. Assmann
is het gelukt voor dit doel een instrument samen
te stellen. Aldus kreeg men meer betrouwbare
waarnemingen niet alleen over de regelmatige tem-
peratuur-vei-mindering bij toenemende hoogte, maar
ook over de tijdelijke abnormale veranderingen,
over de temperatuur en luchtstroomingen nabij
wolken, enz. De wolkenwaarnemingen bepaalden
zich voorheen tot aantal en soort; in de latere
jaren kwam ook de bewegingsrichting daarbij.
doch men was te veel gewoon wolken als bestaande
lichamen te beschouwen, die nagenoeg onveran-
derd vrij met den omgevenden luchtstroom mede-
dreven. Toch is dit veelal niet het geval. Een
wolk kan stilstaan en een stormwind er doorgie-
ren b. v. „table-cloth" op bergtoppen e. a. Het
verschil tusschen wolken- en luchtbeweging is het
duidelijkst aan het licht getreden door de theoreti-
sche onderzoekingen van Helmholtz over „Wolken-
wogen". Ook in het wezen der cirri, der schaapjes-
en cumuluswolken heeft men in de latere jaren
nauwkeuriger inzichten gekregen, zoodat er lang-
zamerhand van een wolkcn-physiologie sprake kan
zijn. Evenzoo gaat het met de meteorologie; het
doel is niet meer empirische regels op te stellen,
maar het indringen in het wezen der verschijn-
selen zelve en zoo de meteorologie te maken tot
een natuurkunde van den dampkring.
Wanneer men voor oogen houdt, dat weer en
klimaat in de tropen nagenoeg synoniem zijn, dat
het arbeidsveld van het observatorium te Batavia
in de eerste jaren voornamelijk in klimatologische
richting gelegen was, dat de hierboven geschetste
nieuwere inzichten eerst uit den laatsten tijd dag-
teekenen en men toetst dan de werkzaamheid dezer
instelling, zooals deze zich in hare jaarboeken af-
spiegelt, aan den hier in 't kort geschetsten gang
der wetenschap, dan blijkt het hoe deze inrich-
ting er naar streeft in de voorste rijen der be-
vorderaars van de wetenschap voort te schrijden.
Aardmagnetisme. Een magneet ergens op
aarde, mits niet nabij de aardmagnetische polen,
vrij beweeglijk opgehangen, neemt een bepaalden
stand aan, en tracht dien, daaruit gebracht, schom-
melend te hernemen. De kracht, welke een be-
paalde lijn (magnetische as) in die magneet tracht
evenwijdig te stellen aan een bepaalde richting, is,
bij afwezigheid van storende invloeden b. v. nabu-
rig ijzer, de aardmagnetische kracht. De richting,
waarin de magnetische as tot rust komt, in welke
dus de magnetische kracht werkt, wijkt, bijna
overal op aarde, min of meer af van het ware
Noorden (den astronomischen meridiaan); daarbij
wijst het naar het N. gerichte deel in het N.
halfrond doorgaans naar onderen, in het Z. half-
rond omhoog. I let azimuth van de aardmagnetische
kracht gemeten uit het N., m. a. w. de hoek tus-
schen de kompasnaald en de astronomische meri-
diaan draagt den naam van magnetische declinatic
of miswijzing; de hoek tusschen de aardmagneti-
sche kracht en het horizontale vlak heet inclinatie.
De richting, uit declinatie- en inclinatie-waarne-
ming afgeleid, en de grootte, uit waarneming van
horizontale intensiteit (kracht) en inclinatie, bepa-
len de aardmagnetische kracht op eene plaats
volkomen. De richting en de intensiteit der aard-
magnetische kracht zijn van plaats tot plaats ver-
schillend en met den tijd veranderlijk. De bepa-
ling van de waarden der drie elementen van het
aardmagnetisme (declinatie, inclinatie en hor. in-
tensiteit) op verschillende plaatsen, een behande-
ling van de wijze, waarop zij met tijd en plaats
veranderen, het onderzoek naar de oorzaken der
aardmagnetische kracht en hare veranderingen stelt
samen de wetenschap van het aardmagnetisme.
Onze kennis hiervan is gegrondvest op het onder-
zoek van de verdeeling der magnetische krachten
over het aardoppervlak op een bepaald tijdstip en
de veranderingen dier verdeeling in den loop
van den tijd.
De oude Grieken en Romeinen droegen geen
kennis van het bestaan van het aardmagnetisme
en zulks is te meer opvallend, omdat Plinius,
Aristoteles e. a. wel melding maken van de aan-
trekking uitgeoefend op ijzerdeelen door zekere
ertsen afkomstig uit de nabijheid der stad Magnes,
waaraan de naam magneet is ontleend. De meest
kenmerkende eigenschap der magneten, nl. de
door de aarde op hen uitgeoefende richtende kracht,
was echter reeds 2400 jaren vóór de Chr. tijdre-
kening aan de Chineezen bekend. De kennis van
het kompas schijnt door handeldrijvende Arabi-
sche scheepvaarders van China uit verbreid te zijn.
De eerste berichten zijn door de kruisvaarders tot
W. Europa doorgedrongen. Volgens sommigen zou
een der eerste berichtgevers Petrus Perigrinus de
Maricourt omstreeks 1296 de magnetische decli-
natie of miswijzing van het kompas ontdekt heb-
ben. Zeker is het, dat Columbus op zijn eerste
reis niet alleen de declinatie, maar ook de ver-
andering hiervan met de geografische lengte heeft
waargenomen. Het is waarschijnlijk, dat de decli-
natie reeds vóór Columbus tijd bekend geweest
is, wijl het bepalen van den astronomischen meri-
diaan, waarop het hierbij neerkomt, reeds aan de
ouden bekend was. Onder zeevaarders schijnt de
declinatie eerst in de tweede helft der i6e eeuw
algemeen bekend te zijn geworden. De eerste nauw-
keurige bepalingen zijn van Bourough (1580) te
Londen, volgens anderen van Ilartmann (1536)
te Neurenberg. In 1576 werd de inclinatie te
 OBSERVATORIUM (MAGNETISCH-METEOROLOGISCH) TE BATAVIA.
Londen door R. Norman ontdekt, volgens anderen
komt hiervan de eer ook aan genoemden Hart-
Warm (1544) toe. Nieuwe nauwkeurige waarne-
mingen van deze elementen in het begin der
a<:
I7 eeuw te Londen, welke andere waarden op-
leverden dan de oudere, brachten de seculaire
variatie aan het licht. Volgens de destijds hecr-
schende meening wees de kompasnaald naar een
onzichtbaar punt, pool of leidster. Dr. Gilbert,
de bekende lijfarts van koningin Elisabeth van
Engeland, gaf de ware verklaring van het ver-
schijnsel in zijn boek „de Magnete, etc." (1600)
nl. dat de aarde als een grooten magneet op het
kompas werkt. Hij is dus de grondlegger van de
wetenschap van het aardmagnetisme. Gilbert meende
echter, dat de magnetische polen met de astrono-
mische polen der aarde samenvallen. De miswij-
van het kompas verklaarde hij door locale
aantrekking van landmassa's en bergen. Omdat
de aarde een magneet is en het water niet, moest
de naald altijd naar het land afwijken. Op zee
en in het midden van vlakke landmassa's was er
volgens hem geen declinatie. Hiermee schenen
de waarnemingen der Oostindievaarders overeen
te stemmen, doch Halley weerlegde deze theorie
afdoende door de afwijking langs de Braziliaan-
sche kust, waar het kompas juist van de kust
afwijkt. Nochtans duikt deze theorie ook in onze
dagen op, wijl het door haar bedoelde verward
wordt met een andere magnetische werking, die
der locale attractie van gesteenten. Zeer spoedig
schijnt men het gewicht van een juiste kennis
der declinatie op vele plaatsen voor de scheep-
vaart te hebben ingezien. Zelfs op aandrang van
prins Maurits van Nassau is een aansporing aan
de zeevaarders tot veelvuldige declinatie-waame-
ming uitgegaan (S. Stevins Havenvinding). Reeds
in de l6e eeuw gaf men kaarten uit, waarop de
declinatie voor verschillende havens stond aange-
geven, zoo o. a. door de bekende Amsterdamsche
predikant P. Plancius (1590). De eerste declinatie-
kaart, in deze eeuw door een reproductie van
Airy (1869) en enkele jaren geleden door die van
Hellmann en Bauer bekend geworden, is de be-
roemde kaart van den Engelschen astronoom Edm.
Halley (1701). Zij berust grootendeels op scheeps-
waarnemingen. Uit oude scheepsjournalen zijn ook
in deze eeuw herhaalde malen oude magnetische
variatie-kaarten gereconstrueerd geworden, het
eerst door Hansteen. Op deze magnetische kaar-
ten zijn de plaatsen, waar de declinatie resp. in-
clinatie en hor. intensiteit dezelfde zijn, door lijnen,
isogonen resp. isoclinen, isodynamen vereenigd.
De isogonen hebben in hoofdzaak de richting dei-
meridianen, de isoclinen die der paralellen, doch
wijken meermalen aanzienlijk daarvan af. De eerste
reis niet het bijzonder doel magnetische dcclinatics
waar te nemen is vermoedelijk die van Nauton-
nier door Frankrijk (1600). Uit deze eeuw zijn
vooral bekend geworden de reiswaarnemingen door
A. Von Ilumboldt in Z.-Amcrika (1799—1804)
en N.-Azië (1829), de reis van Ermann en Uansteen
om de aarde (1828), die van Lamont in W.-Europa
(1858) en de waarnemingen van Sabine in Gr.-
Britannië (1834—38 en 1857—62). In de latere
jaren hebben zich met doorgaans meer gedetailleerde
magnetische opnemingen verdienstelijk gemaakt:
Rücker (Groot-Britannië 1884—88 en 1889—92),
Liznar (Oostenrijk-llongarije 1889—94), Mour-
rcaux (Frankrijk, Rusland 1896). Van Rijckevorsel
(Ned.-Indië 1874—77, Brazilië 1880—85, Neder-
47
land 1890—92), Eschenhagen (Pruisen 1888—90)
en Carlheim Gyllensköld (Zweden 1886 en 1892).
Baanbrekend zijn geweest de onderzoekingen van
Gauss en Lamont (1830 —60), de stichting van
het magnetisch Verein in 1836 door Humboldt,
Gauss en Weber, hetwelk de oprichting in 1840
van een tiental magn. observatoria over de geheele
aarde verspreid ten gevolge heeft gehad.
De magnetische waarnemingen geschieden met
instrumenten onderscheiden in die voor absolute
of reiswaarnemingen en die voor variatie-waarne-
mingen. De voornaamste instrumenten der eerste
groep zijn de unifilar (zoogenaamd omdat de mag-
neet aan één draad is opgehangen) ofmagnetische
theodoliet tot bepaling van declinatie en horizon-
, ,-,,,
tale intensiteit en het inclinatorium. De grootte
der aardmagnetische kracht in hare hoofdpunten
op aarde bedraagt nog niet het j-,1 der zwaarte-
kracht, hare variaties zijn nog veel geringer en
daarom vereischen de instrumenten der tweede
soort (variatie-instrumenten) een onveranderde op-
stelling in speciale gebouwen van nagenoeg con-
stante temperatuur en daarom meest onderaardsch
en van een niet-magnetisch induceerbaar materiaal
opgetrokken.
Het grond-denkbeeld waarop de variatie-instru-
menten berusten, is dat der Poggendorfsche spie-
gelaflezing ; de aan een magneet bevestigde spiegel
kaatst het beeld eener schaalvcrdceling in een kijker
terug. Brooke bezigde het eerst de fotografie voor
een onafgebroken registreering van den stand der
magneetnaalden, later door Welsh verbeterd. Bij
het hieruit ontstane Kew-model, ook te Batavia
in werking, zijn de instrumenten op 4 (beter 6)
afzonderlijke zuilen geplaatst. Voor de fotografi-
sche registreering werpt een lichtbron met behulp
van lenzen een bundel onderling evenwijdige licht-
stralen door een nauwe spleet op twee halfronde
vlakke spiegeltjes, die met hun diameter elkaar
bijna aanraken. Voor de declinatie staat het onder-
ste dezer spiegeltjes vast, het bovenste is aan een
vrij opgehangen magneet bevestigd en met deze
beweeglijk. Beide spiegeltjes werpen nu ieder een
beeld van de verlichte spleet naar een met licht-
gevoelig papier bekleede rol; alvorens deze te
treffen worden beide beelden door een cilinder-
vormige lens in lichtende punten veranderd. Het
lichtpunt van het vaste spiegeltje staat stil, dat
van het bovenste brengt de beweging van de
magneet vergroot op de rol over. Daar de rol
met eenparige snelheid om hare as roteert, beschrijft
het eerste beeld een rechte lijn, het tweede een
kromme, welke door verwijdering van het papier
van de rol en fotografische ontwikkeling zicht-
baar gefixeerd worden. Variatie-instrumenten, hetzij
met fotografische registreering, hetzij voor directe
oogaflezing, zijn thans op een sotal plaatsen onaf-
gebroken werkzaam. De fotografische instrumenten
teekenen onafgebroken de drie componenten van
de krachten, die de magneetnaald van stand doen
veranderen, nl. een horizontaal en een vertikaal
in den magnetischen meridiaan en een horizontaal
loodrecht op den eerste; maar de veranderingen
in deze krachtcomponenten zijn niet geheel het
gevolg van de veranderingen van het aardmagne-
tisme. Zekere krachten zich openbarende, hetzij
als electrische stroomen in de atmosfeer of als
zoodanig in het lichaam der aarde, veroorzaken
variaties in den stand der magneetnaalden. Der-
gelijke electrische stroomen hebben directen in-
vloed op den stand der naald en ook indirecten
48 OBSERVATORIUM (MAGNETISCH-METEOROLOGISCH) TE BATAVIA.
door de veranderingen, die zij in het aardmagne-
tisme veroorzaken. Beide variaties worden door
de naald tegelijk aangewezen, tot nu toe zijn nog
geen pogingen in 't werk gesteld om beider wer-
king afzonderlijk te registreeren. Uit de fotogra-
Gsche aanteekeningen worden uurwaarden en hun
gemiddelden afgeleid tot bepaling der dagclijksche
en jaarlijksche periode, alsmede om een onder-
zoek naar de storingen mogelijk te maken. Een
tweede doel der variatie-waarnemingen is het ver-
schaffen der correcties, welke de absolute bepa-
lingen van een magnetische opneming der omlig-
gende landen vereischen, om alle tot éénzelfde
tijdstip herleid te worden. De magnetische varia-
ties zijn in hoofdzaak te onderscheiden in : „solar"
variaties, afhangende van den uurhoek en de coör-
dinaten van de zon; „lunar" variaties beheerscht
door dergelijke elementen van de maan; seculaire
variaties vermoedelijk ook periodiek, evenals de
voorafgaande, maar volgens perioden van langeren
duur en eindelijk storingen en magnetische stor-
men. De beide eerste soorten van periodieke va-
riaties (solar en lunar) herhalen zich niet in de
opeenvolgende jaren, maar zijn evenals de sto-
ringen weer onderworpen aan een variatie van
grootere periode (11,2 jaar) overeenkomende met
die in de veelvuldigheid der zonnevlekken. De
magnetische elementen zijn veelvuldig onderhevig
aan plotselinge min of meer groote storingen,
welke soms f, van het normale bedrag kunnen
bereiken. Somtijds zijn deze storingen krachtiger
en veelvuldiger dan op andere tijden, zóó zelfs,
dat de regelmatige variaties, die in tijden van
geringer storing duidelijk waarneembaar zijn, ge-
heel onzichtbaar worden. Men heeft gevonden,
dat deze storingen en bloc op bepaalde tijden van
den dag en van het jaar en na zekere groote tijd-
ruimten meer voorkomen dan op andere, hoewel
iedere individucele storing onregelmatig optreedt.
Behalve deze gewone storingen komen er nu en
dan tijdruimten voor, gedurende welke het aard-
magnetisme soms voor enkele dagen sterk gestoord
is. Dit zijn de magnetische stormen, die dikwijls
gelijktijdig op ver van elkaar verwijderde stations
zijn waargenomen. Poollichten en aardbevingen
zijn veelal van magnetische stormen vergezeld.
Een groot gedeelte der storingen valt samen met
electrische stroomen in de aarde, zooals Airy het
eerst en later ook Ellis heeft aangetoond.
Waar zetelt nu de aardmagnetische kracht ?
welke zijn de oorzaken der periodieke variaties
en der storingen? De oudste pogingen tot ver-
klaring van het aardmagnetisme zijn de hypothe-
sen van Gilbert (1600), T. Mayer (1762) en Uan-
steen (1819). De aarde is niet een eenvoudige
magneet en bergt ook niet een enkelen magneet
in haar middenpunt, zooals Gilbert meende, im-
mers dan moesten alle isogonen (isoclincn) meri-
dianen (breedte-cirkels) op aarde zijn, hetwelk
niet het geval is. Om hieraan tegemoet te komen
veronderstelde Mayer een magneet op
'- van de
aardstraal uit het midden, Hansteen beproefde
het met twee ongelijke weer anders geplaatste mag-
neten. De pogingen om deze hypothesen in een
mathematisch kleed gestoken met de waarneming
in overeenstemming te brengen mislukten totaal.
Gauss (1838) liet iedere speculatie achterwege;
hij leerde de verdeeling van het aardmagnetisme
geheel algemeen door hare potentiaal uit te druk-
ken; en door deze in een reeks van termen te
ontwikkelen, wier coëfficiënten uit de waarnemin-
gen zijn afteleiden, is het ook mogelijk geworden,
a priori voor iedere willekeurige plaats de elemen-
ten van het aardmagnetisme te berekenen. Gauss
heeft tevens geleerd, hoe uit die potentiaal was
aan te toonen of de aardmagnetische kracht ver-
oorzaakt wordt door krachten in het inwendige
der aarde (eigen magnetisme of electrische stroo-
men) of daarbuiten. Uit de destijds bekende waar-
nemingen leerde dit onderzoek, dat geen merk-
baar deel van de gemiddelde magnetische potentiaal
der aarde door uitwendige krachten wordt veroor-
zaakt. De theorie van Gauss, hoewel een stevige
basis vormende, was volstrekt niet volmaakt: zoo
bleef b. v. wcnschelijk een ontwikkeling van de
veranderingen in potentiaal afhankelijk van den
tijd en van de zon en de maan. Langs dezen
laatsten weg zou het b. v. mogelijk zijn vast te
stellen, welk deel der variaties door ieder dier
hemellichamen afzonderlijk wordt veroorzaakt.
Voor dergelijke vraagstukken neemt men nog
steeds zijn toevlucht tot groepeering der variatie-
waarnemingen. Stoney en Chambers hebben op
die wijze aangetoond, dat het voornaamste deel
dier variaties niet het gevolg kan zijn van eenige
directe magnetische werking dier hemellichamen.
Ook lord Keivin ontzegt de zon eenige directe
werking als magneet, daarentegen heeft F. Bigelow
(1898) in een uitvoerige uiteenzetting gemeend
de directe werking te kunnen aantoonen. Van
welken aard zijn nu de indirecte werkingen der
hemellichamen. Het gedeelte afhankelijk van de
zon kan een thermische werking zijn: deze is
echter met betrekking tot de maan uitgesloten.
Het is mogelijk, dat de aantrekking der hemelli-
chamen spanningen in het inwendige der aarde
veroorzaakt, welke op hunne beurt veranderingen
in het eigen-magnetisme der aarde teweegbrengen
of periodieke electrische stroomen in de aarde
opwekken. In de allerlaatste jaren is onze kennis
van het aardmagnetisme vooral door de onderzoe-
kingen van A. Schinidt, Schuster, Carlheim-Gyllens-
köld, Bauer en Von Bezold plotseling met reuzen-
schreden toegenomen. Bij zijn eerste poging om
de verdeeling van het aardmagnetisme voor te
stellen door ontwikkeling van de potentiaal in
een reeks van kogelfuncties, beperkte Gauss zich
bij de berekening van de coëfficiënten dezer tot
de termen van de 4e orde. Hij vond met behulp
dezer 24 berekende coëfficiënten, dat de uitdruk-
king, die hij onder de veronderstelling eener poten-
tiaal voor het aardmagnetisme afleidde, voor zoover
zijn waarnemingsmateriaal dit toeliet, de verdeeling
van de aardmagnetische kracht voldoende voor-
stelde. De berekening dezer coëfficiënten is met
gebruikmaking van talrijker waarnemingen opnieuw
uitgevoerd door Erman-Petersen, door Quintus-
Icilius en door Neumayer-Petersen, zelfs werd zij
door de beide laatsten tot termen van de 5e orde
uitgebreid. Het bleek des ondanks, dat geen groo-
tere overeenstemming met de waarnemingen te
verkrijgen was, als reeds Gauss met onvollediger
materiaal bereikt had; waaruit te besluiten is, dat
de Gauss' potentiaaltheorie het magnetische veld
der aarde niet voldoende weergeeft. Schmidt (1895)
ontwikkelde, met inachtneming der niet geheel
bolvormige gedaante der aarde, de aardmagneti-
sche krachtcomponenten in reeksen, zonder daarbij
uit te gaan van een potentiaal; hij nam dus niet
a priori een functie aan, waaruit de componenten
kunnen worden afgeleid. Ten slotte geeft hij uit-
drukkingen volgens welke de aardmagnetische
 OBSERVATORIUM (MAGNETISCH-METEOROLOGISCH)
Wacht uit drie deelen bestaat. Het grootste deel
zetelt in de aarde (permanent
magnetisme of een
systeem van O.—W. gerichte electrische
stroomen)
e n heeft een potentiaal; een klein
gedeelte, onge-
"
eei i,: wordt teweeggebracht door uitwendige
krachten en heeft ook een potentiaal. Ken derde
gedeelte, iets grooter dan het tweede, bezit geen
Potentiaal en moet derhalve veroorzaakt worden
door electrische stroomen van buiten door het
aardoppervlak gaande. Gemiddeld vond hij voor
de sterkte dezer stroomen < Ampère per k.m. 2
Hierdoor wordt tevens aangetoond, dat de dub-
bele veronderstelling van Gauss: alle krachten
hebben een potentiaal, alle magnetische krachten
zetelen in het inwendige der aarde, niet volkomen
juist is. De proef voor het al of niet
aanwezig
zijn der electrische stroomen (earth-air currents)
door het aardoppervlak is, dat de lineaire inte-
graal van de magnetische kracht langs een geslo-
len kromme over het aardoppervlak niet of wel
nul is. Deze proef was ook door Gauss genomen
en in het speciale door hem onderzochte geval
vond hij met zijn weinig talrijke waarnemingen,
dat de integraal praktisch nul is en achtte hij
zich gerechtigd, het bestaan eener potentiaal voor
de geheele aardmagnetische kracht aan te nemen.
Deze proef is in de allerlaatste jaren door Riicker,
Liznar en Carlheim-Gyllcnsköld uit hunne gede-
tailleerde opnamen van betrekkelijk geringe ge-
deelten van het aardoppervlak berekend, zonder
afdoend resultaat. Bauer evenwel, deze integraal
berekenende voor de parallelcirkels van 50 tot 5 0
heeft het bestaan dezer stroomen op schitterende
, belangwekkend model aangetoond, dat de secu-
wijze bevestigd. Hij vond in de tropen een gordel
van omhoog gerichte stroomen, ongeveer in de
kalmtegordcls een dalenden stroom, terwijl pool-
waarts van den 50=" breedtecirkel weer omhoog-
gaande stroomen voorkomen. In groote trekken
stemt deze stroomverdeeling overeen èn met de
vertikale beweging der lucht, zooals de moderne
voorstelling der atmosferische circulatie deze eischt,
èn met de electrische stroomen, welke het gevolg
zijn van de rotatie van een magnetischen bol in
een electrisch geleidend medium. Het geheel schijnt
te wijzen op een samenhang van de verschijnse-
len der luchtelectriciteit met die van het aard-
magnetisme.
De drie termen van de eerste orde van de reeks
door welke Gauss het aardmagnetisme voorstelde
zijn onafhankelijk van de geografische lengte; zij
geven aan de normale magnetische verdeeling,
welke kan worden toegeschreven aan een homo-
gene magnetiseering ten opzichte van eenen met
betrekking tot de rotatie-as twaalf graden hellenden
diameter. De drie coëfficiënten van deze termen
der l e orde zijn zooveel grooter dan de overige,
dat deze homogene magnetisatie als feitelijk vast-
staand moet worden aangenomen en aan een afzon-
derlijke physische oorzaak moet worden toegeschre-
ven. Berekent men nu deze normale verdeeling
en trekt haar van de waargenomenc aardmagne-
tische kracht af, dan rijst de vraag: is het restee-
rende het anormale magnetische veld d. i. een
zoodanig, dat geheel het gevolg is van de hete-
rogene geologische structuur der aarde welke niet
in rekening gebracht kan worden? Waarschijnlijk
neen. In de rest schuilen èn het uitwendige deel
der aardmagnetische kracht hetwelk een poten-
tiaal heeft en het deel, hetwelk geen potentiaal
heeft en dus veroorzaakt wordt door earth-air cur-
rents. Een groot deel van het resteerende moet
111
TE BATAVIA. 49
op rekening gesteld worden van het feit, dat de
aarde als magneet roteert om een as niet samen-
vallende met de magnetische as. Bauer, die deze
berekening heeft uitgevoerd en in kaart gebracht,
vindt, dat de equipotentiaallijnen van het restce-
rende veld groote overeenkomst vertoonen met
die van het magnetische veld, hetwelk Schuster
voor de dagelijksche variatie heeft gevonden. Schus-
ter en Bezold hebben aangetoond, dat de dage-
lijksche variatie waarschijnlijk in hooge luchtlagen
zetelt. De eerste neemt daartoe een systeem van
equipotentiaallijnen aan, hetwelk in ().—W. rich-
ting rondom de aarde wentelt. De oorzaak der
jaarlijkschc variatie is volgens Schwalbe hoogst
waarschijnlijk ook in hoogere luchtlagen te zoeken.
Waar zetelt nu de seculaire variatie en waarom
is zij zooveel grooter dan de overige? Schuster
komt door berekening tot het volgende resultaat.
De aarde als magneet rotecrend om een as, niet
samenvallende met de magnetische, induceert in
de interplanetaire ruimte, gesteld dat hier een
electrisch geleidend medium is, electrische stroo-
men, welke weer magnetische en mechanische
reacties in de aarde teweegbrengen, die o.m. ver-
oorzaken zouden, dat de noord magnetische pool
der aarde langzaam in een spiraallijn van Oost
naar West de ware noordpool zal naderen en ten-
gevolge dezer standverandering der magnetische
as een verandering in de verdeeling van het aard-
magnetisme zou veroorzaken, zooals de seculaire
variatie die aangeeft. Nu heeft Wilde door een
laire variatie kan nagebootst worden door rotatie
van een magnetisch systeem in een bol en Bauer
heeft er op gewezen, dat de seculaire variatie
wijst op een verplaatsing der magnetische as in
den zin, zooals later door Schuster berekend is.
Schmidt heeft bij zijn berekening, waarbij voor
't eerst het inwendige van het uitwendige der aard-
magnetische kracht gescheiden werd, aangetoond,
dat het uitwendige deel zich vermoedelijk Oost-
waarts verplaatst. Wordt dit als vaststaand aange-
nomen en dus dat uitwendige krachten de magne-
tische as in de richting der rotatie van de aarde
trachten te verplaatsen, dan zou 't vast staan, dat
de seculaire variatie niet het gevolg kan zijn van
uitwendige krachten. ('arlheim-Gyllensköld heeft
de magnetische toestand der aarde door een reeks
kogelfuncties volgens Gauss berekend, daarbij de
tijd als veranderlijke invoerende door een reeks
van termen wier coëfficiënten functies zijn van
den tijd. De door hem aldus gevonden wet voor
de seculaire variatie luidt zeer eenvoudig. De af-
zonderlijke deelen van de potentiaal zijn constant,
maar roteeren om de aardas met verschillende
snelheden. Daar deze wet niet geldig blijft voor
een ander coördinaten-stelsel, zoo volgt daaruit
met groote zekerheid, dat het aardmagnetisme in
verband staat met de rotatie der aarde om hare
as. De natuurkundige verklaring dezer uitkomst
is, dat de seculaire variatie van het aardmagne-
tisme toegeschreven kan worden aan de induc-
tieve werking van een uitwendig magnetisch veld
welks afzonderlijke deelen, voorgesteld door kogel-
functies, kleine fracties zijn van de overeenkom-
stige harmonische termen van het magnetisch veld
der aarde en met bedekking tot dit laatste van
O. naar W. roteeren. Een dergelijk uitwendig veld,
zooals ook Schuster gevonden heeft, kan door
inductie van de aarde in de hoogste lagen van
de atmosfeer veroorzaakt worden, indien deze
I
50 OBSERVATORIUM (MAGN.-METEOR.) TE BATAVIA.
electrisch geleidend zijn en minder snel dan de
aarde van W. naar O. roteeren. Volgens Carlheim-
Gyllensköld roteert de magnetische as eenmaal in
de 3147 jaar rondom de aardas.
Praktisch nut heeft de kennis van het aard-
magnetisme voor scheepvaart, landmeelkunde en
mijnbouw.
De oudste magnetische waarnemingen in Ned.-
Indië zijn, afgezien van de miswijzingsbepalingen
aan boord van schepen, die van Mac Donald te
fort Marlbourough (Sumatra) in 1795 (Phil. Trans.
R. S. 1796). De eerste magnetische opneming van
den Archipel is die van Elliot in de jaren IS46
1849. Op veel uitgebreider schaal is die van Dr.
— toen (verkeerdelijk lilin), Soend.; en Dioscorea
E. Van Rijckevorsel (1874 —77), die op een hon-
derdtal plaatsen de magnetische elementen be-
paalde (uitgeg. door de Kon. Ak. v. W. te Amst.).
Het belang van een dergelijke opneming ligt, be-
halve in de juiste kennis van de verdeeling dei-
magnetische elementen op zeker tijdstip voor zekere
landstreek en de daaruit voortvloeiende mogelijk-
heid eener berekening der Gauss'sche coëfficiënten
en der seculaire variatie, tevens in het opsporen
van het verband tusschen het beloop der magne-
tische lijnen en den geologischen bouw der aarde
en ten slotte bij zeer gedetailleerde opnemingen in
de vermeerdering van kennis van het magnetisme
der gesteenten. Men heeft nl. gevonden, dat alle
plutonischc en vulcanisehe gesteenten (bazalt,
porfier, lava, enz.), zelfs wanneer zij zonder merk-
bare sporen van magneetijzersteen zijn, ja zelfs
dat sediment-gesteenten magnetisch kunnen zijn.
Het is dus zaak vooral bij magnetische opnemingen
scherp onderscheid te maken tusschen het magne-
tisme der gesteenten en dat der geheele aarde,
daar het laatste vermoedelijk ook zonder het eerste
voorhanden zou zijn.
OCIMUM. Zie SELASI.
OCTOMELES. Zie WENOANG.
OCTROOI DER OOST-INDISCHE COM-
PAGNIE. Zie COMPAGNIE (OOST-INDISCHE).
ODAX. Zie LIPVISSCHEN.
ODINA. Zie GERONGGANG.
ODJONG. Bat. Mal. Zie BLOESTROE.
OEA-OEA. Zie SIAMANG.
OEAN. Naam op Andai, Nieuw-Guinea, gege-
ven aan een Paradij svogel, PtHorAis magni-
fica. De huiden van een verwanten vorm, Seleuci-
des niger, van Nieuw-Guinea, komen te Ternate
in den handel onder den naam Boerong-mati-
kawat, of „doode vogel met draad". Zie PARA-
DIJSVOGEI S.
ÖEAR. Zie WILI-WILI.
OEARATAN. Hoofdplaats van de onderafdee-
ling Sera der tot de res. Amboina behoorende afd.
Aroe-, Kei-, Tenimbar- en Zuidwestereilanden,
gelegen aan de Noordkust van het eiland Sera,
thans standplaats van den posthouder.
OEAU. Zie KOEAU.
OEBANGAA. Amb. Gor. Zie BOENGA Kl-.M-
BODJA.
OÉBAR. Mal. Boom van Sum. W.kust.
Deze naam wordt zoowel vermeld voor Enge-
nia jambolana Lam. (zie DJAMBELAN) als voor
eene Gardenia-soort. Uit hout en bast van laatst-
genoemde wordt eene roodbruine kleurstof gekookt,
waarmede in de Padangsche Bovenlanden vele
woningen geverfd worden.
OEBEH. Zie HARING.
OEBI. Mal.; OEWI of WI, Jav.; HOEWI,
Soend.; 081 of OEWI, Mad.; PÉLO,Menamik.;
— OEBI KAJOE.
KAPOE of OEWI, Alf. Men.; WIWI, Goront.;
LAML' (verkeerdelijk LIJOENG-LIJOENG), Mak.
en Boeg.; WII.I, N. G. 4 R.; FARKIA, N. G.
Noi-.mi--.; MANGAT, Boer.; AÉLAN, ELAN,
HERI MAÉLAN of MÉLAN, Alf. Amb. ; NOMOL
of NOMEI, Amb. Bab.; LEI of OEHI, Amb. Kis.
en Wet.; TOEAL, Amb. Ten.; IMAH, Tem.
Algemeene benaming voor knolgewassen, vooral
van Dioscorea-soovten, behoorende tot de fam.
Dioscoreaceae. Onder de meest bekende soorten
verdienen vermelding: Dioscorea alata L., oebi
lilin of oebi boetoeng, Mal.;hoewi boe-
pentaphylla L., oewi alas, Jav.; oebi matig-
indano, Mal. Men.; kapoesajor, Alf. Min.
De knollen van deze en andere soorten worden
gegeten, echter eerst na bepaalde toebereiding
ter verwijdering van een giftig bestanddeel, dat
vooral in sommige soorten (oebi oepas) aanwezig
is. Zie bij GADOENG, Dl. I, bl. 533. Het giftig
alkaloïd dioscorinc is in 1897 nader onderzocht
door Dr. H. W. Schutte (Diss. Groningen).
Ook van de knoldragende geslachten Manihot,
Ipomoea en Solanum worden door de inlanders
sommige soorten met oebi en een bijzonderen
naam genoemd; sommige knoldragende gewassen,
o. a. Colocasia en Dioscorea worden ook als
Koembili aangeduid.
OEBIAAT. Zie MAMBROEK.
OEBI BOETOENG. Mal. Zie OEBI.
OEBI DJAWA. Vin;. Mal.; KELEDEK.
Mal.; KASTÉLA of KATLI.A, Jav.; HOEWI
DJAWA, Soend.; KELÈDÈK, Riouw; BATATA,
Mal. Men.; BALADING, Lamp.; IMAH KA-
STÉLA, Tem.; OEBI KASTÉLA, Mal. Amb.;
KAPOE en OEWI, Alf. Men.; KAHITÉLA,
Alf. Amb.;' MANGAT, Boer.; BLOËNT, Amb.
Serm.; EËN MAW, Amb. Kei; BATATAS, Mal.,
Amb. en Tim.; SANE, Amb. Wet.
Lpomoea Batalas Lam. = Batatas cdulis Chois.,
fam. Convolvulaceae. Uit Z.-Amerika in alle tro-
pische gewesten verspreid en sinds onheugelijke
tijden algemeen gekweekt.
De knollen en jonge uitspruitsels worden gege-
ten; de gekookte bladeren dienen hier en daar
bij gebrek aan maïs wel als varkensvoeder.
Eene verwante plant, nl. Ipomoea (Merremid)
mainmosa Chois., is de „bidara oepas", waarvan
de wortelknol ais inlandsche artsenij wordt ge-
bruikt inwendig (tegen tering) en vooral ook uit-
wendig (tegen zwellingen en op brandwonden).
OEBIEAN. Zie AWAB.
OEBI-EILANDEN. Zie 081-EILANDEN.
OEBI KAJOE. Mal.; HOEWI DANGDEUR
of SAMPEU, Soend.; KATÉLA POÖNG of K.
DJÈNDRAL, Jav.; BOLET, Oost-Java; OEBI
SI'NGKOENG of OEBI PRANTJIS, Bat. Mal.:
OEWI TJAIOE of KAPOE KAJOE, Alf. Men.;
BISTOENGKEL, Mal. Amb.; MANGKAO, Boer.;
OEBI GOA, Timor; SABRANG KADJOE, Mad.
(Balading is de I.ampongsehe naam van Ipo-
moea batatas, zie OEBI DJAWA).
Manihot utilissima Pnhl — fanipha Manihot
11. />'. K. = Jatropha Manihot L., fam. Euphor-
biaccae. Kruid met handdcelige bladeren en groote
knolvormige wortels, uit tropisch Amerika afkom-
stig, doch overal tusschen de keerkringen ge-
kweekt en bij de Europeanen gewoonlijk onder
den naam van Cassave en Maniok (Dl. 11. bl.
462) bekend. De wortels worden gekookt of ge-
braden gegeten; zij bevatten de zetmeelsoort die
 OEBI KAJOE.
als arrowroot bekend is. De versche (nog
onge-
kookte) wortels zijngiftig door een gehalte aan
blauwzuur.
De cultuur van Cassave was vroeger op Java
tot de residentiën Bantam, Semarang en Djapara
oeperkt; in den laatsten lijd heeft de aanplant in
de Preanger uitbreiding gekregen door de oprich-
ting van fabrieken te Bandoeng en Garoet voor
de bereiding van tapioca-mcel, dat o. a. het hoofd-
bestanddeel uitmaakt van Huntley en Palmer's
beschuiten.
OEBI KASTÉLA. Mal. Zie OEBI DJAWA.
OEBI LILIN, Mal. Zie OEBI.
OEBI MANGINDANO. Mal. Men. Zie OEBI.
OEBI PADJAL. MaI.;T|LI'JIKOERAN,Soend.
Tacca pinnatifida Forst., fam. Taccaecae. Knol-
gewas van Zuid-Azië, ook op Madagascar en in
Australië voorkomend, met gevinde bladeren en
een langen, onbcbladerden, een bijscherm dragenden
bloemstengcl. De knol is zetmcclhoudend en wordt
gegeten.
OEBI PRANTJIS. Bat. Mal. Zie OEBI KAJOE.
OEBI RADJA. Onder dezen naam was bereids
door Rumphius in het Aniboinsch Kruidboek,
Dl. VI, bl. 120, een „eetbare aardknol" der Mo-
lukken beschreven, irr uiterlijk en grootte gelij-
kend op een echte oebi (Dioscorea), doch daar-
van verschillend door dat hij, onder gunstige
omstandigheden, kon uitgroeien tot een groote
trechtervormige champignon. Deze knol diende des-
tijds, en dient nog heden, als inlandsche medicijn
tegen lruikziekten. Eerst eenige jaren geleden is
de geschiedenis van dit natuurproduct opgehel-
derd. Het is gebleken, dat deze aardknol inder-
daad is een onderaardsche zwamknol (.sclcrotiuin),
van de champignon Lentinus. Dergelijke melige
zwamknollen spelen in verschillende gewesten een
rol als voedingsmiddel. De beroemdste soort is
Pachyma Cocos Fr., de Pc foelien der ('hineezen,
die ook veel op Java wordt ingevoerd voor de
Chineesche apotheken. Als inlandsche drogerij
heet deze in schijfjes gesneden knol sari tom-
bong of sari poetih. Deze soort is zeer verspreid
en komt o. a. ook in N.-Amerika voor, waar zij
„Indian Brcad" heet. In het Koloniaal Museum
te Haarlem zijn de fungi van oebi radja in de
verschillende stadia van ontwikkeling aanwezig,
zijnde in den Amsterdamschen hortus gekweekt
uit Ambonsche knollen. Andere inlandsche namen
van zwamknollen zijn Koelat batoe, Djamocr
bongkang, Dj. hati tanah, Soesoc rimau.
OEBI SINGKOENG. Bat. Bal. Zie OEBI
KAJOE.
ÖEBI WALANDA. Mal.; ook Oebi beng-
gala. De aardappel. Zie KENTANG (Dl. IL
bl. 215).
OEDANG, Mal. ; OERANG (Zie aldaar), Jav.
Is de algemeene naam van garnalen en kreeften,
waaraan bijzondere namen worden toegevoegd
ter onderscheiding van de soorten. Garnalen zijn,
vooral in de kuststreken, een voornaam deel der
volksvoeding; in gedroogden toestand vormen
zij een handelsartikel en door verschillende be-
reiding worden zij verwerkt lot allerhande toe-
spijs bij de rijst: dending-oedang, kroepoek, petis
en trassi.
De meest vóórkomende soorten zijn: (Dr. A.
G. Vorderman, Analecta op bromatologisch ge-
bied, III; Geneesk. Tijdschr. v. Ned.-Ind. dl.
39, 1899, bl. 147).
De oedang tjakong (Palaemon carcinus), de
— OEDANG. 51
reus der Indische garnalen, 24 cm. lang, wordt
gevangen in de rivieren der laaglanden en langs
de oevers der riviermonden en is zeer gezocht
voor het maken van garnalen-gehakt, waartoe /ij
rauw gepeld wordt; in de schalen der dieren
wordt de bereide gehakt-massa met klapperolie
gebraden.
De oedang kali (Palaemon sundaïcus), een
rivieren
7.5 cm. lange zoetwater-garnaal uil de
en waterleidingen, die bij bandjir's veel langs den
oever gevangen wordt met schepnetten of met
platte ronde schepmanden.
De oedang satang (Palaemon longirostris), 22
cm. lang, een rivier-garnaal, waarvan de kop en
zenuw-streng langs den rug vergiftig zijn.
De oedang api api (Fameus monoccrosf, wordt
in de vischvijvers langs de kust o. a. bij Antjol,
Tandjong Priok en Tjilintjing gevangen en dient
voornamelijk tot de bereiding van kroepoek
oedang; zij is ruim 5 cm. lang, blijft buiten 't
water lang in leven en wordt te Batavia dikwijls
langs de huizen gevent. Kroepoek bestaat uit
gelijke gcwichtsdeelen gekookte garnaal en tapioca,
innig vermengd tot een dik beslag, dat tot cylin-
ders uitgerold wordt, welke gaar gekookt, in de
zon gedroogd en tot schijfjes gesneden worden;
in kokende klapperolie veranderen deze in broze
koekjes die bij de rijst genuttigd worden.
De oedang pantjet (Fenaens monodon), is een
groote garnaal, die langs de kust, nabij de rivier-
mondingen wordt gevangen en 18 cm. lang wordt.
De oedang tjandana, (Penaeus ind'nns), 17 cm.
lang, wordt langs het zeestrand gevangen en
dient, bij overvloedige vangst, tot het maken van
dendeng oedang, waartoe, in ongekookten staat,
de zachte schaal verwijderd en het spiervleesch
in overlangsche richting in tweeën gespleten,
gezouten en in de zon gedroogd wordt. De den-
deng oedang wordt alleen bij Chineesche gerech-
ten gebruikt. Garnalen zijn over het algemeen
moeilijk verteerbaar, en deze bereiding verge-
makkelijkt de omzetting zeker niet.
Gedroogde garnalen, oedang kering, zijn het
meest bekend onder den (Foekiën-) Chineezcn
naam hé bi; op Java worden, bij overvloedige
vangst, de dieren ongekookt van den kop ont-
daan, gepeld en ongezouten in de zon gedroogd.
Die welke van Dcli en Palembang te Batavia
worden aangevoerd zijn grootcr en ongepeld. De
gedroogde garnalen dienen voornamelijk bij de
bereiding van enkele Chineesche gerechten. Andere
hoofdzakelijk door de Chineezen gebruikte gar-
nalia zijn tsao hê, een gegist mengsel van tapeh
ketan en in zout water gekookte garnalen; thó
hê, gekookte garnalen-larven, met zout en peper
gemengd en in de zon gezet; hê kè phoa, in
zout water gekookte oedang api api, gepeld,
Sjngehakt, gezouten en gepeperd.
Atjar oedang, garnalen in het zuur, is een
bijgcrecht dat op Indo-Europeesche rijsttafels en
bij Chineesche maaltijden nogal eens voorkomt.
Te Makasser wordt het in den handel gebracht.
Petis oedang is eerr garnalen-extract dat ge-
maakt wordt door de dieren, bij overvloedige
vangst, aftekoken en het afkooksel uittedampen
tot een dikke stroop. Vooral langs de Rembang-
sche en Sidoardjosche kust wordt veel petis oedang
gemaakt en vandaar in den handel gebracht. De
Rembangsche petis behoort tot de beste soorten.
Trassi oedang (Mal. belatjan) wordt gewoonlijk
van de oedang rebon gemaakt, een Mysis-soort,
52 OEDANG.
ruim 2 cm. lang, die in groote hoeveelheden
langs Java's Noordkust in zee wordt aangetroffen.
Op de Noordkust van Madoera en aan de Wijn-
koopsbaai worden de dieren eerst gekookt, elders,
zooals in het Rembangsche en Bataviasche, onge-
kookt in de zon gedreogd, na gezouten te zijn.
Daarna stampt men ze tot een brei (Jav. brabon)
die weder gedroogd en vervolgens nogmaals ge-
stampt en tot kleine cylinders gerold wordt, die
men laat fermenteeren. Aldus bereid kan de trassi
een maand bewaard blijven zonder te rotten, maar
zij moet nu en dan in de zon gedroogd worden.
De garnalen-larven, oedang djambret geheeten,
die langs de kusten en op zandbanken in over-
groote hoeveelheden worden aangetroffen en in
het Bataviasche, o. a. bij Tjilintjing, met fijnmazige
agel-netten worden geschept om tot een inferieure
soort trassi te worden verwerkt, behooren tot eenige
soorten van het geslacht Penaeus. Zij hebben de
grootte en ongeveer den vorm van muskieten-
larven.
Op de kust van Soerabaja worden garnalen ge-
vangen, bepaaldelijk de oedang rebon, met de
bandet, een net van grof geweven stof, 40 vadem
lang en 4 breed, dat in zijn geheele lengte wordt
uitgezet en welks korte einden tot elkander wor-
den gebracht om een school garnalen intesluiten.
In Pasocroean is de waring in gebruik, een
driehoekige totebel, aan twee kanten, de opstaande
zijden, met bamboe gewapend, die bij het punt
van samenkomst aan een stok zijn bevestigd en
waarvan het vrije gedeelte, de basis, voor de duur-
zaamheid van een touw voorzien, een gaping heeft
van ruim 2 meter; de armen zijn omstreeks 3
meter lang en rusten op schoenvormige blokken,
die voorkomen dat de bamboe te diep in het zand
zakt wanneer de visscher, door met zijn schouder
tegen den stok te drukken, de waring langs den
bodem doet glijden, om aan het doorwaadbare
gedeelte van het strand de garnalen te vangen.
De dieren worden verzameld in een zak die aan
het net hangt; de prijs van het geheele toestel
is ongeveer ƒ5.
In dezelfde residentie wordt de tadak géwar
gebruikt, een net of zak van gebang-bladeren ge-
vlochten, uitloopende in twee vleugels van katoen.
Bij vloed wordt de zak, dien men op geringe
diepte nabij het strand heeft laten zinken, met
een touw gesloten en bij eb geopend, om een
uitgang naar het droog geloopen zand te verlee-
nen aan de garnalen. Deze tadak doet nog op
andere wijze dienst; aan het zeestrand worden
aarden dijkjes ter lengte van 13 tot 17 meter, ter
breedte van l'/, m. en ter hoogte van I meter aan-
gelegd; deze afdamming heet tadak galangan; de
openingen tusschen de dijkjes worden bij vloed
afgesloten door een achter de opening geplaatst
zaknet, waarvan de naar zee gekeerde ingang bij
het begin van de eb wordt dichtgemaakt door
een deurtje van gevlochten bamboe.
In verschillende localiteiten worden nog meer-
dere netten, onderscheiden in vorm en gebruiks-
wijze, gebezigd; zoo dient op Madoera de gajeng,
een éénmansnet voor de garnalenvangst en op de
kust van Soerabaja de sodoh, een klein net, dat
legen den stroom wordt voortbewogen.
Op Sumatra zijn in Palcmbang de bovenge-
noemde bandet en waring mede in zwang en in
dezelfde residentie de krakad oedang, met de
djaring van Java overeenkomende, een trek- of
sleepnet dat vertikaal in het water hangt.
Langs de rivieroevers wordt ook met het schep-
net naar garnalen gevischt.
In de residentie Riouw worden garnalen ge-
vangen met de djala, een gewoon, klein gemaasd
werpnet met tinnen ringetjes bezwaard; men onder-
scheidt daar van de djala vier soorten, naar gelang
er visch of garnalen mede wordt gevangen. Ook
worden hier, evenals op Sumatra garnalen, zoowel
aan de kust als in de rivieren gevischt met kleine
fuikjes van bamboe- of van idjoek-nerven.
Op Billiton vindt men een garnalen-net, de
soengkoer, dat door één persoon wordt voortge-
duwd; op Banka wordt door twee mannen met
een gelijksoortig net gevischt.
Eveneens op Billiton vangt men groote garna-
len met de pantjing oedang, zijnde drie lijnen
met haken voorzien.
Op Borneo wordt doorgaans het geheele jaar
gevischt, maar alleen in Tanah Laoet, een rijkje
in de Zuider- en Oosterafdeeling, gaat men voor
de vangst van garnalen in Februari uit om in
den loop van April terugtckeeren. Voor deze
vangst bezigt men de mijong, drie aan elkander
verbonden netten, allen van touwen en drijvers
voorzien, t.w. twee langwerpige van 12 vadem
lang en 1 breed, die het derde, dat den vorm
heeft van een spits toeloopenden zak, aan de
opening insluiten. Deze opening heeft een mid-
dellijn van 5 vadem. De mazen zijn ongeveer
1 duim in 't vierkant; aan den onderkant zijn
looden ringen en aan de punt van den zak is
een drijver bevestigd. Het net wordt door drie
man bediend, waarvan twee zich te water bege-
ven (men vischt er namelijk mede in ondiep
water) om het net aan beide uiteinden vast te
houden terwijl één in een sampan, met een stok
op het scheepsboord slaande, de garnalen naai-
en in de opening tracht te drijven; zoodra dit
gelukt is brengen de beide helpers de uiteinden
van het net tot elkander en wordt dit binnen
boord gehaald.
Bij de Maleiers van Singkawang is vooral de
soengkoer in gebruik, een in den vorm van een
pistoolholster toeloopend net, van grof doek ver-
vaardigd, van boomschors geweven en voorna-
melijk van Madoera aangevoerd; het eigenlijke
net van de soengkoer is gebonden aan twee
stokken in den vorm van een schaar, aan de
uiteinden rondgebogen om het vastraken in den
bodem te beletten; het wordt door één man in
zee gebracht en voortgedreven, de schaar zooda-
nig geopend, dat het voorste gedeelte van het
net nagenoeg in een plat vlak uitgespreid wordt.
Het uiteinde van den zak wordt door een drij-
ver omhoog gehouden. Men vischt het geheele
jaar met dit net. Daarmede overeenkomende is
de djoeloek van Mempawa, uitsluitend voor de
garnalenvangst bestemd.
In Pontianak vindt men een werpnet voor
garnalen dat djala oedang heet, en in de Zuider-
en Oosterafdeeling kent men een klein garnalen-
net onder den naam tanggoek.
Op Celebes bezigt men aan de riviermonden
een schepnet, de boenri.
Op Halmahera wordt een groote garnalensoort
gevangen, aldaar boerro of doddie geheeten, die
jin de rivieren voorkomt; tot die vangst dient
een gesteelde schepper, soloppa genaamd, van
gevlochten bamboe en vooraf wordt het water
troebel gemaakt. In heldere beken worden de
1 garnalen gestoken met een kleine kalawaai, een
 OEDANG.
— OELANGIO. 53
'jzercn twee- of drictand aan een 2 vadem lange de contróle-afdeeling Noord-Bandoeng, regent-
bamboe. schap en afdecling Bandoeng, residentie Preanger-
Dr. J. G. de Man heeft in Max Weber's Zoolo- regentschappen; met eene oppervl. van 19.520,44
gische Ergebnissc eincr Reise in Niederl. Ost- hectaren. Het district telt 51 desa's.
Indien, 1892, II bl. 265, 126 soorten decapoden OEDJOENGBROENGWETAN. District van
beschreven, waarvan 28 nieuwe; dit laatste groote de contróle-afdeeling Noord-Bandoeng, regentschap
aantal spruit voort uit de verwaarloozing die tot en afdeeling Bandoeng, residentie Preanger-rcgent-
dusver de zoetwater-fauna onderging. Van de gar- schappen; met eene oppervlakte van 22.036,17
nalen werden in genoemde verhandeling beschre- hectaren. Het district telt 31 desa's.
ven 2 Atya-soorten, waarvan 1 nieuw (Flores en OEDJONG ATAP. Mal.; GAMAT-OETAN,
limor); van Caridina 10 soorten, waarvan 6 Mal.
nieuw (Flores, Celebes, Saleyer, Sumatra); van Baeckca fi uteseens L., fam. Myrtaceae. Heester
-lipheus 3 soorten; van Merhippolyte 1 soort; van Sumatra, Borneo en Banka, ook in Malaka
van Palaemon 20 soorten, waarvan 10 nieuw en op de Philippijnsche eilanden. De naaldvor-
(Celebes, Java, Flores, Saleyer); van Leander 1 mige, aromatische bladeren zijn een bekend in-
soort; van Penaeus 4 soorten en van Philonicus landsen geneesmiddel dat men op Java steeds op
1 soort; te zamcn 42 soor'cn, waarvan 17 voor den pasar kan vinden (ook als djoong rahap,
de wetenschap nieuwe. Van het geslacht Caridina, tjoeroen atap) en dat vooral van Banka wordt
m zoetwater levende garnalen, waren tol dusver ingevoeld. Zij worden o. a. als abortivum gebruikt.
2 soorten uit den 0.-I. Archipel beschreven, I OEDJONG (DJOONG, TJOENG-TJOENG)
van Java en 1 van Celebes. De Palitc/non-soorten PANDAN. Inl. drogerij. Chineesche galnoten (voor-
Werden alle in zoetwater gevonden, slechts een komende aan de bladstelen van Rhus scmialata
enkele, P. carcinus, werd in zee gevangen, maar Murr.).
net is bekend dat zij ook vaak in zoetwater OEDJONG POELAU. Vasalstaatje van Kloe-
voorkomt. wat, ter W.kust van Atjeh (Zie aldaar).
OEDANG-LAOET. Maleische naam op Java OEDOHM. Zie BOEBOET.
en Madoera voor eene Langocsl-soort, Palinurus OEËN. Zie GOBGOBI.
homariis. Oedang is de algemcenc naam voor OEGAH-OEGAH. Tem. Zie PATJING.
langstaartige Decapoden; zoo Oedang laoet OEGAJ. LAMP. Zie PINANG.
leber, Ibacns antarcticus; Oedang bladok, OEGIS. Naam op Andai (N.-Guinea) aan eene
I henus orientalis. O edan g-karan g is een Ma- Papegaai-soort, Aprosmictus dorsalis, gegeven.
leische naam voor een kreeft, in 't Javaansch OEHDAR. Zie fOWAN-BONDOL.
Oerang-watang en Kara. OEHI. Amb., Kis. en Wier. Zie OEBI.
OEDANI. Bat. Mal. en Mak; KATEKI.OEK, OEILAT. Zie KEILILIR.
Jav.; WEDANI, ook Jav. (ofschoon meer de OEIP. Zie AROENG.
naam der vrucht). OEJAH-OEJAHAN. Jav.
Quisqualis Indica L., fam. Combretaccac. Klim- I'iiiis copiosa Steud., onderfam. Artocarpeae,
mende of neerhangende heester met fraaie roode fam. Urticaccae. Kleine boom of heester van Java
bloemen, kenbaar aan de lange kelkbuis. In geheel en Sumatra. Ook de bladeren van dezen heester
Indië gekweekt. De bladeren worden soms als worden fijn gesneden en met opium gemengd tot
groente gegeten en de zaden als wormdrijvend madat. Zie OPIUM.
middel aangewend. De groeiwijze dezer plant OEJARA. Zie MANTAOER.
verschilt zeer, daarom noemt Rumphius (V, 71) OEJIEN. Zie 1.E1.0E1.
haar, met eene toespeling op den Maleischen naam, OEJOI. Zie MANJAOER.
de wonderlijke „hoedanig"-struik, in het latijn OEKA. Boer. Zie BAMBOE.
Quisi/iia/is. OEKÈN. Alf. Amb. Zie DADAP.
OÉDAR. Zie DUIF. OEKI. Alf. Amb. Zie PISANG.
OEDI. Amb. Let. Zie PISANG. OELAATO. Naam op Celebes voor een Koe-
OEDICNEMUS. AVES, GRALLAE, Chara- koek, de Voorspeller, Scythrops novae hol-
driadae, Oedicncminae. Zie WILI-WILI. la ndiac, op de Aroe-eilanden Katoela, op de
OEDI MELAI. Ai f. LET. Zie PAPAJA. Kei-eilanden Jaap. Deze zonderlinge vogel leeft
OEDJOENG (OEDJONG). Jav. Kaap, uiterste ook op Timor, Halmahcra en Batjan; in kleur
Punt, hoek. De Tj i Oedjoeng is de belang- wel eenigszins op den Koekoek gelijkend, is hij
rijkste rivier van Bantam, die in haren boven- terstond te onderkennen aan den grooten snavel
loop onderscheidene watervallen vormt, zich niet met een diepe overlangsche groef bovenop. Zijne
ver van Rangkas betoeng met de Tji semoet of aanwezigheid houden de inboorlingen voor een
"vier van Lebak vereenigt, aan de N. strand- voorteeken van regenachtig weder, vanwaar de naam.
vlakte de Tji bodo en andere beken opneemt en OELAH-OELAH-DAHOEN. Naam op West-
Dl j Pontang
den naam van rivier van Pontang Sumatra voor een Bladvogel, Chloropsis eya-
ontvangt. Vandaar loopt het, naar men zegt op nopogon; Atgithina viridis heet aldaar Djan-
last van den Bantamschen Sultan Aboe'l fatah toe ng en op Java Chito. Zie ook BOERONG-
gegraven kanaal Tirtajasa naar de Tji doerian. TAMPO-PINANG. Deze fraaie vogels zijn prachtig
De Oedjoeng of Pontang stort zich ten O. der groen gekleurd, met zwarte vlekken en blauw of
Bantam-baai met 3 grootere en eenige kleinere geel op den kop; hun snavel is gekromd, de boyen-
armen in de Java-zee, deels in de O.zijde der snavel doet denken aan dien van den Papegaai,
bantam-baai, deels bij Tandjong Pontang. de staart is zeer kort; de vogel maakt een bizon-
OEDJOENG. District van het particuliere land der opvallendcn indruk door zijn ineengedrongen
Indramajoe-West, regentschap en afdeeling Indra- gedaante.
niajoe, residentie Cheribon; met eene oppervlakte OELAM-NOES. Zie TJOEMI-TJOEMI.
van 17.076,69 hectaren. Het district telt 20 desa's. OELANGIO (beter Hoelangio). Naam op
OEDJOENGBROENGKOELON. District van Celebes (Gorontalo) van het Zwijnhert, Baby-
54 OELANGIO.
russaalfurus,Maleisch Babiroesa. Komt slechts
op Celebes en Boeroe voor en niet, zooals in het
artikel „Babi roesa" Dl. I. bl. 76 gezegd wordt,
ook op de Soela-cilanden. De naam is ontleend
aan de slagtanden, die in beide kaken naar boven
in een min of meer gebogen vorm uitgroeien en
in de verte gezien den indruk van een hertgewei
kunnen maken, 't Is een weinig behaard varken,
dat irr levenswijze van de andere soorten niet
schijnt af te wijken. Vermelding verdient nog, dat
de gebogen slagtanden van de onderkaak soms een
bijna gesloten spiraal of wel geheelen cirkel vor-
men; vooral in den laatsten vorm worden ze duur
betaald en als ornament door de Hoofden gedra-
gen. Zuiver cirkelvormige zijn uiterst zeldzaam.
OELAR. Maleische naam voor Slang in 't alge-
meen. Dryophis prasina, een Snuffel sla ng,
heet op Sumatra Oelar-poetjoekh. Homalopsis-
soorten, Waterslangen, worden door de Soen-
daneezen Orai kadoet genoemd, terwijl Water-
slang in 't algemeen Oelar-ajer heet bij de
Maleiers. Worm slangen, Calamaria's en ver-
wanten heeten bij de Soendaneezen Orai tjabe.
De Brilslang, Naja tripudians heet bij de
Maleiers op West-Sumatra Oclar-bieloedakh
en op de Oostkust Oelar-oepar; bij de Soen-
daneezen Orai sindoek voor het jong, terwijl
een oud voorwerp Orai babi e heet; bij de
Beadjoe-Dajaks op Borneo wordt hij Hantiepch-
p o e r a genoemd.
Elaps fnreatus, een andere Giftslang heet
bij de Maleiers op Oost-Sumatra Oeiar-kapala-
doea; aldaar heet Homalopsis buecata, Oelar-
bakau; Psammodynastes pulvcrulentus, Oelar-
sampa; Dipsas dendrophila, Oelar-tiong;
Leptognathns laevis, Oelar-ninisende; Lyco-
don-soortcn worden aldaar evenals de Brilslang
Oelar-oepar genoemd. Python reticiiloliis is
de Oelar-sawah der Maleiers op Oost-Sumatra,
terwijl Bothrops Wagleri door hen met den naam
Oelar-nanti-boelan bestempeld wordt.
OELAR BIELOEDAKH, OELAR MATA-
HARIE en OELAR SENDOKH. Zie BRIE-
SLANG.
OELAR-BIESA. Zie ORAI-TANEH.
OELAR-TJINTJIN. Zie HALALIPAN.
OELAT. Zie KA DAS.
OELER. Zie KADAS.
OELIASERS. Naam door niet-inboorlingen ge-
geven aan de drie eilanden Haroekoe, Saparoea
en Noesa-Laoet (Zie op de namen), beoosten het
eiland Ambon gelegen; denkelijk een verbastering
van Tan ah Lease, zooals het eiland Saparoea
somwijlen door de bewoners wordt genoemd.
OELIN. BANDJ. Zie BELIAN.
OELIN. AMB. Tin. Zie KOENTIT.
OELOE. (ORANG) Zie ORANG OEI.OE.
OELOEBALANG (IIOELOEBALANG). Mal.
Krijgsoverste; in sommige Maleische staatjes de
titel van een der rijksgrooten die in den rijks-
raad zitting hebben.
In Atjeh waren de oclèëbalangs de eigen-
lijke volkshoofden, de territoriale hoofden bij uit-
nemendheid, die wel in naam onder den Sultan
van Atjeh, den „havenkoning" stonden, maar in
werkelijkheid bestuurders, rechters en krijgsoverstcn
waren in hun land (oclèëbalangsehap), waar zij fei-
telijk geen hooger gezag erkenden. In de onder-
hoorigheden van Atjeh stellen de hoofden er vaak
prijs op, dat hun rang door dien titel wordt aan-
geduid: tijdens het Sultansbcstuur eindelijk werd
— OENGARAN.
de titel van oelèëbalang dikwijls gegeven aan per-
sonen, die binnen het eigenlijke Sultansgebied
ecnig bewind voerden, een hooge functie aan het
hof hadden of enkel als gunstbewijs: zij heetten
oelèëbalang poten (Snouck Uurgronje, „De
Atjehers", I, bl. 91 vlg.). Ten gevolge van de in
1884 door ons Gouv. in Atjeh ingevoerde bestuurs-
organisatie werd het gebied in Groot-Atjeh buiten
de postenlinie verdeeld in hoelèëbalangschappen
(districten), die weer in moekims en dezen weer
in kampongs werden onderverdeeld.
De titel doebalang, gedragen door een der
leden van het Soekoe-bestuur bij de Menangka-
bauers (zie SOEKOE), voorvechter in den strijd,
is waarschijntijk een verbasterde vorm van oeloe-
balang.
OELOENG. Zie ALANG en ANGKAL-ANG-
KAL.
OELOLITO. Naam op Celebes (Gorontalo)
voor eene Papegaai-soort, Trichoglossus orna-
tus; op de Aroe-eilanden heet Trichoglossus hae-
matodes Jarrau en op de Kei-eilanden Sirtein.
Bij de voorwerpen tot dit geslacht behoorende is
de tong met vezels bezet, alsof 't een penseel is;
vandaar den naam Trichoglossus of Haartong.
OMBI-EILANDEN. Zie 081-EILANDEN.
OEMBILENG. Atjeh. Zie BAJAM.
OEMGRAU. Zie KAMOER.
OEMIRI. Amb. Gor. Zie KEMIRI.
OEMOEKIEA. Zie DOEWIWI en EEND.
OENANG. Lees in HOEDANG, Dl. 11, in
plaats van Oenang, OERANG.
OENDAKAN. District van de contróle-afdee-
ling, het regentschap en de afdeeling Koedoes,
residentie Japara; met eene oppervlakte van
22.507,97 hectaren. Het district telt 57 desa's.
OENDANG-OENDANG. Over deze Maleische
rechtsbronnen Zie INLANDSCHE WETTEN,
Dl. 11, bl. 93.
OENDOE-OENDOE. Naam voor Zeepa ard-
jes, ffippocampus-SOOTten, op Riouw, vanwaar ze
naar China gezonden worden als middel tegen
oogziekten; Mal. Ikan koeda. Men zoude
deze visschen kunnen noemen S-vormig gebogen
„Zeenaalden", met een rechthoekig van den romp
gebogen kop, terwijl de min of meer verlengde
staart als grijporgaan dienst doet.
OENEK. Naam door de Dajaks langs de Doeson-
rivier op Borneo aan het tamme varken, Sus
scrofa, gegeven; bij de Soendaneezen Bedoel.
OENGARAN. Vulkaan op Java, res. Scma-
rang; in vorm een afgestompte kegel, waarvan
de breede top bestaat uit de Z.helft van een
wijden ringwal met 2,8 K.m. straal: langs dien
wal liggen de toppen Boetak Koeion (2050 m.)
Boetak wetan (2031 m.) en Soeralaja. Een wei-
nig Z.O. van het middelpunt bevindt zich binnen
den wal waarschijnlijk een jonger eruptie-punt.
Aan de N.zijde liggen op den mantel 2 kegeltjes
G. Moending en G. Ampel; aan de Z.O.zijde
vindt men verscheidene toppen: de G. Kcndali Sada,
een verlengde van den G. Pajoeng; verder de G.
Ngrawan met eenige anderen in de Solosche en-
clave Ngasinan. Aan de Z.zijde van den vulkaan
liggen de Hindoe-tempels Gedong Sanga. Ver-
scheidene warme bronnen worden bij den Oeng-
aran aangetroffen; zij zijn de eenige sporen van
vulkanische werking, die overigens geheel heeft
opgehouden.
OENGARAN. District van de gelijknamige
contróle-afdeeling, regentschap Scmarang, afdee-
 OENGARAN.
— OFFER, OFFERMAAL.
"ng Ambarawa, residentie Semarang; met eene
oppervlakte van 22.053,83 hectaren. Het district
telt 84 desa's, alle gouvernementsdesa's. De gelijkna-
mige hoofdplaats, standplaats van den controleur,
'3V2 paal van Semarang op een hoogte van 313
m. gelegen, is bekend door het militaire reconva-
lescenten gesticht, dat ongev. 1846 in het in
1786 opgerichte fort, gevestigd werd. Verschei-
dene overblijfselen uit den Hindoetijd worden in
den omtrek aangetroffen waarover zie T. Bat.
Oen. XIX. bl. 501.
OENGEH TAMPALANO. Zie PIPI-LOEREJ-
AN en EURYLAEMUS.
OENGGOEGOE. Zie PANGANG-KAKO.
OENGKO-ITAM. Zie SIAMANG.
OENGKO-POETIH. Zie SIAMANG.
OENGOENG-GOENGO. Zie BOEBOET.
OENGO-NO-BOETO. Zie I.OEWAK.
OENIN. Alf. Amb. Zie KOENJIT.
OENSOENA. Mal.
Scorodocarpus Bornetnsis Bccc., fam. Olacaceae.
Hooge boom van Borneo, ook vrij algemeen in
net Maleische schiereiland. Hij levert hard en duur-
zaam hout; alle deelen van dezen boom hebben
een sterken stank naar uien.
OENTÉ. Batt. Zie DJEROEK.
OENTI. Mak. Zie PISANG.
OENTJAL. Zie ROESA enT|ABÉ.HERT.
OEOES. Amb. Wet. Zie
OEÖET. Amb. Bab. Zie PISANG.
OEPAN of MARAPATI. Naam in West-
Sumatra voor een Langstaart-duif, Macro-
Pygia ruficeps; eene verwante soort heet aldaar
Limboean, Macropygia leptogrammica. Op Java
heet Macropygia ruficeps Derkoekoe-sopa.
Eene soort van een verwant geslacht, Turacocna
"lenadensis, wordt op Celebes Padiboeboe ge-
noemd. Macropygia keiensis heet op de Aroe-
eilanden Kwakoe.
OEPAS BIDJI of BOEAH OEPAS. Vülg.
Mal.
Sophora tomentosa L., fam. Legumitiosae, onder-
familie Papilionaccae. Boompje met parelsnoer-
vormige peulen, in alle tropische gewesten voor-
komend, in Ned.-Indië vooral aan de kusten niet
zeldzaam. De cytisine-houdende giftige zaden had-
den eertijds groote vermaardheid als geneesmiddel
(„Anticholerica").
OEPAS-BOOM. (Giftboom). Zie ANTIAE, latirostris heet op Sumatra Boeb ik. Muscicapa
(Dl. I, bl. 37). Aan het daar vermelde zij nog occidentalis heet op West-Sumatra Pipisalem.
toegevoegd, dat deze beruchte boom op Java OEWI TJAJOE. Alf. Men. Zie OEBI KAJOE.
nagenoeg verdwenen is. De meest verspreide in- OFFER, OFFERMAAL. Offers zijn, naar de
landsche naam op Sumatra en Borneo is Ipoeh;
voorts Tatai in de I.ampongs, Tin gek op Banka.
Eene uitvoerige beschrijving met afbeelding vindt
men in het, door het Koloniaal Museum uitgege-
ven werk van Dr. M. Greshoff over Indische
nuttige planten, ook in Ind. Mereuur van 15
Apr. 1895.
OEPAS TIEUTÉ. Zie TJETTEK.
OEPI-OEPIAN. Zie BAMBANGAN.
OEPOËET. Zie CATALA.
OERA. Amb. Kis. Zie KALOEWIH.
OERAAS. Zie PAGAM en DUIF.
OERAJ. LAMP. Zie I'INANG.
OERANG. Javaansche naam voor Garnalen
(zie OEDANG) en Kreeften; Maleisch Oedang.
Zoetwater kreeft en heelen op Borneo Ila-
koen.
OERANG-OERANGAN. Zie 'IJELENGAN.
OERANG-WATANG. Zie OEDANG-LAOET
55
en voor andere samenstellingen met O e rang bij
OEDANG.
OEREMAAP. Zie AULIIIA.
OERHOE. Amb. Kis. Zie KALOEWIII.
OERIBANG. Bat. Mal. Zie KEMBANG SA-
PATOE.
OERIJOMAH. Tem. Zie OWAR.
OERIT. Alf. Amb. Zie KEDONDONG.
OEROEL. Alf. Amb. Zie NIBOENG.
OEROT LAKOEM. Atjeh. Zie LAKOEM.
OESAR. Soend. Zie AKAR WANGI.
OESI. Alf. Amb. Zie DJEROEK.
OESO. Zie HERT.
OESOENG-ESANG. Soendaneesche naam voor
eene soort van Wilden Hond, die op Java voor
zoude komen. Hij moet iets kleiner zijn dan de
Adjakh, een spitseren snuit hebben en eene lich-
tere geelroode vacht. De tamme of huishond,
Canis familiaris, heet op Misool Naf, op de
Aroe-eilanden Koe va, op Hattam (N.-Guinea)
Tjerna en op Jappen Wohna. De Javanen
onderscheiden van Canis rulilans de variëteiten
War var, Adjag en Kék~ej| de eerste de groot-.;
ste, de laatste de kleinste; de eerste zoude in
paren leven, de tweede in kleine troepen, de
derde in grooter troepen.
OESRAI. Collectief-naam op Nieuw-Guinea
voor Ijsvogels (Zie aldaar).
OESTER. Zie SCHELPDIEREN.
OETA MALAI. Amb. Bab. Zie PAPAJA.
OETÉ. Alf. Amb. Zie BAMBOE.
OETERAN. District van de contróle-afdeeling,
het regentschap, de afdeeling en de residentie
Madioen; met eene oppervlakte van 22.789,75
hectaren. Het district telt 59 desa's.
OETI. Boeg. Zie PISANG.
OETJI. Alf. Amb. Zie PISANG.
OETJING-LOWONG. Zie MATJAN.
OEWI. Alf. Men. Zie OEBI DJAWA.
OEWI. Jav., Mad. en Alf. Men. Zie OEBI.
OEWI ALAS. Jav. Zie OEBI.
OEWI KENTANG. Jav. Zie KEMBILI.
OEWIS of SEMOETTAN. Javaansche naam
voor eene Vliege n vanger-soort, Muscicapa
flaminea; andere soorten op Java zijn: Nil-ni-
lan, M.indigo; Chichingo-galeng (tj in tj ing
goling. |.\v.) M. banyumas: Sikattan, M.
Javanica. Een andere Vliegenvangcr, Alseonax
inlandsche begrippen, gaven aan de geesten, met
het doel deze welgezind te stemmen jegens den
offeraar; soms gaven aan de zielen van afgestor-
venen met het doel dezen om voorspraak te vra-
gen bij de geesten. Door offers aan de goede
geesten verzoekt men, altijd uit zelfzucht, hunne
hulp bij iets dat gebeuren gaat, of hunne be-
scherming tegen mogelijk ongeval. Aan de kwade
geesten, en deze den mensch vijandige soort is
het talrijkst, offert men uit vrees, in de hoop het
kwaad dat zij kunnen berokkenen afteweren. In
't algemeen brengt men het offer vaker den kwa-
den geest dan den goeden, den minderen meer
dan den hoogeren, den nabijzijnden eer dan den
verwijderden; bij voorkeur aan den oogenblikke-
lijk incest te duchten geest. Aan de zielen der
dooden offert men ter plaatse, waar zij heeten zich
optehouden, nabij de graven en op andere heilige
plekken. De neiging tot offeren ontspruit uit den
56 OFFER, OFFERMAAL.
waan, dat alle waargenomen werking en beweging
uitgaat van persoonlijke, denkende en willende
wezens in geestenvorm, die dorpen, bosschen,
wildernissen, grotten en wateren bewonen, alles
bezielen, de geheele bewerktuigdc en onbewerk-
tuigdc wereld vervullen, en uiting geven aan hunne
macht bij iedere gebeurtenis, van de grootste tot
de kleinste. Het sterkst waarneembaar is de zucht
tot offeren bij die volken van den Archipel, welke
aan den invloed des Islams geheel of bijna geheel
vreemd bleven. Maar ook bij de Mohammedaan-
sche inlanders is de behoefte tot het brengen
van offers doorgaans niet veel door de overge-
plante Moslemsche begrippen verminderd. Beter
dan elders blijkt dit op Java. De Javaan is bij
het aannemen van hoogere wezens niet moeilijk
geweest; zoowel de Hindoe-mythologie als de
Islam heeft aan het getal der geesten uit den
natuurdienst van zijn voorgeslacht anderen toege-
voegd. Hij brengt nu aan geesten van allerlei
sla;/ err herkomst offers van allerlei soort en om-
vang, soms terloops en zonder voorafgaand over-
leg, doch soms ook na langdurige voorbereiding
en met veel omslag; en daartussehen, verbindende
de eindtermen dezer reeks, vindt men bij hem een
lange rij van offers min of meer eenvoudig en goed-
koop, of samengesteld en kostbaar-. Evenals het
gebed is het offer in aard en duur afhankelijk van
de aanleidcnde gebeurtenis en van den offeraar, het
individu of de gemeenschap. Gezamenlijk offert de
desa ter eere van den akal ba kal, den stichter,
en ter eere van den danjang of beschermgeest
van het dorp, want bij eene gunstige gezindheid
van beiden heeft de desabewoner persoonlijk, maar
heeft tevens de geheele desabevolking belang. Het
meest bij eene algemecne ramp nemen de bewoners
eener desa of eener geheele streek aan het offer deel.
(Zie over eenige algemeene en particuliere offers: T.
v. N.-l. V (1843), I, bl. 719 en 1853,1, bl. 96). Een
zeer bescheiden, maar tevens den eigenlijken vorm
van hel offer ziel men in het reukwerk, dat de Javaan
langs den weg op een steen, aan den sawah-kant,
voor een Hindoe-beeld, of bij een heiligen boom
nederlegt; in de bloemen die hij aan zijn kar, zijn
prauw, zijn rijstschuur, aan kris of slaapstede beves-
tigd ; in de rijst, de pisang, de sirihpruim, de duiten
of de eieren die hij, waar het past, neerlegt ten be-
hoeve van de geesten. Er spreekt meer poëzie uit
dan er in gelegd wordt door den offeraar; wel offert
hij iets op, maar 't geschiedt gedachteloos en zonder
innigheid, onvatbaar als hij is voor 't gemoedelijke,
dat er ligt in het te vriend houden van al die on-
zichtbare wezens en in den vredigen omgang met
hen. En wie in het gelijktijdig aanroepen van Allah
eene uiting ziet van zondegevoel of zondebcwust-
heid, overschat de diepte van het godsdienstig leven
des Javaans. Waar de gedachte ontbreekt, daagt ook
hier te juister lijdeen woord op. Meer overeenkom-
stig de beteekenis, die men krachtens het gebruik
aan het woord „offer" hecht,.zijn deze weggeschon-
ken gaven, dan de spijsoffers die men brengt, waar-
bij de spijs door de offeraars wordt genuttigd. De
geesten mogen de onstoffelijke kracht van de hun ge-
boden eetwaren tot zich nemen, de offerenden eten
het overige op, al is, naar zij beweren, het lekkere
er af. Dit zijn de zoogenaamde „offermalen".
< Her de offers, welke de Islam voorschrijft is
gehandeld in Dl. 11, bl. 4, 544 en 564. Eigen-
lijke offermalen kent de Islam niet. De Moham-
medaansche wet noemt alleen twee maaltijden,
die eenigszins verband houden met de olfermalcn,
bij gelijke gelegenheden in den Archipel aange-
richt. De eerste is het eten dat de buren eens
overledenen moeten bereiden, ten behoeve van
zijn gezin, het eerste etmaal na de begrafenis. De
tweede is het bruiloftsmaal, door den man gege-
ven, waartoe de uitnoodiging niet dan om be-
paalde redenen mag worden afgeslagen.
Het hiergenoemde, bij de Mohammedaansche
wet bekende lijkmaal is in den Anhipel ineen-
gevloeid met de offermalen voor overledenen, Jav.
sedekah of sidekah wong mati (N.) of
tijang pedjah (K.), Mal. sedekah orang
mati, s. koeboer kandoeri of makan
arwah, op den 3' 1"", 7 ,1<-'", ioo1-' 1-» en
iooo s,en dag na, gelijk mede op den isten en
gelen verjaardag van het overlijden. Bij die offer-
malen of sedekah's (Arab. cadaqah = aal-
moes) wordt dan óf uit den Koran gelezen, óf
een of ander niet ritueel gebed verricht of een
dsikr gehouden (zie Dl. 11, bl. 545 en Dl. I,
bl. 449). Ofschoon ook in andere Mohammedaan-
sche landen dergelijke herdenkingen van het over-
lijden niet onbekend zijn, hangen zij toch in Ned.-
Indië hoogstwaarschijnlijk samen met het oud-
polynesische geestengeloof. Onder den invloed van
den Islam zijn evenwel de offers aan de overledenen
allengs offers ten hunnen behoeve geworden. Over
de heilige dagen en nachten gevierd met offer-
malen, welke met die ter herdenking van overle-
denen in vorm geheel overeenkomen (zie Dl. 11,
bl. 545). In het bijzonder is bovendien de vasten-
maand (zie Dl. 11, bl. 547) voor offermalen be-
stemd. Den laatsten avond der maand Sja'ban
houdt men soms eene bijzondere sedekah (Mal.
Jav. Saban of Roewah) en neemt daarna een
bad. Dergelijke offermalen worden in de maand
Ramadhan den 21, 23, 25, 27 en 29 sten der maand
door de meeste welgestelde Javanen gegeven; deze
nachtelijke feestmalen, doorgaans vergezeld van
verlichting der huizen waar zij plaats hebben,
dragen in 't Jav. den naam sedekah malem
en in het Mal. dien van ma la man. In Soera-
karta en Djokjakarta wordt den 2Isten door den
Vorst ter eere van Aboe Bakr, den 23s,en door
den Kroonprins ter eere van 'Omar, den 25
door de gezamenlijke Pangérans ten behoeve van ""
'Othman, den 27»'°" door de Toemenggoengs ter
eere van 'AH en den 29SU; door den Raden Adi-
"
pati ter eere van de Wali's (zie Dl. 11, bl. 536)
tegen zonsondergang eene uitdeeling van spijzen
aan de bevolking gehouden, welke uitdeeling den
naam malem ma 1, draagt.
Offermalen voor iemands welzijn of bij cene
bijzondere feestelijke gelegenheid heeten in het
Jav. slamettan (N.) of wiloedjengan (K.),
in het Mal. slamatan (Arab. sa lam ah = heil).
Deze gelegenheden zijn in letterlijken zin talloos;
bij geen gebeurtenis van eenig gewicht in het
huiselijk en openbaar leven ontbreken zij, bij
blijde gelegenheden van wajang-vertooning en ga-
melan-spel vergezeld. De adat heeft alles, den aard,
de hoeveelheid, de bereiding der offerspijzen tot
in bijzonderheden geregeld, het aanzitten van vrien-
den, betrekkingen en desagenooten geordend. Men
offert, door gezamenlijk te genieten van een wel-
voorzienen disch, wanneer een wensch is vervuld
of een gevaar afgewend; wanneer een huis in te
wijden, een epidemie te verjagen valt; wanneer
het land beploegd, de rijst geoogst, de oogst
opgeschuurd wordt; wanneer een kind geboren
en wanneer eene vrouw voor het eerst,7 maan-
 OFFER, OFFERMALEN.
den zwanger is (Jav. tingkëb); men offert bij
net vijlen der tanden, bij de besnijdenis, bij de
eerste menstruatie, en bij het huwelijk. Meestal
draagt de feestgever de kosten; maar het komt
°ok voor dat de offerspijzen of het geld daarvoor
door de deelnemers aan de plechtigheid worden
medegebracht. Deze bijdrage heet soembang.
Omgekeerd gebeurt het vaak, dat de gasten een
en ander van het offermaal mede naar huis nemen :
dat deel heet berk at (Arab. b e rak ah).
De Javaansche vrouw laat, na de geboorte van
een kind, de placenta, met vruchten en bloemen
omgeven en door eenige lampjes verlicht, des
avonds de rivier afdrijven, als offer aan de kroko-
dillen of liever aan de voorouders, die in deze
dieren gehuisvest zijn. Op den berg Bromo wordt
telken jarc, den i" 1™ van de maand Kasadoso,
door de Tcnggereezen een offer gebracht ter na-
gedachtenis van den jongsten zoon hunner stam-
ouders, die aan den genie Bromo werd geofferd,
(Zie dl. 11, .bl. 534). Alle geloften, die gedurende
het voorafgaande jaar werden gedaan, worden dan
volbracht; de doekoens in plechtgewaad en van
de priesteileerlingen vergezeld, doen hunne gebe-
den opstijgen met den wierook, en besprenke-
len den gewijden grond met water; allen klim-
men op naar den rand des kraters, en werpen
hunne offeranden, vruchten, groenten, bloemen,
kippen, geiten, kleederen en geld in den afgrond,
"ij het verlaten van de Zandzee, dalen de knapen
zoo ver mogelijk langs den kraterwand af, om te
kapen wat zij machtig kunnen worden, opdat niet
al dat heerlijks verloren ga.
Als bijzondere offers aan heilige graven (zie
*'1. 11, bl. 545) zijn te vermelden het branden
v»n reukwerk en het daarbij nederzetten van
spijzen. In de maand Sja'ban worden op vele
plaatsen van
Java als eene hulde aan de overle-
denen ook niet als heilig beschouwde graven met
geurige aan een snoer geregen bloemen versierd
(njekar) of met een welriekend smeersel bestre-
ken.
Het bovenstaande geldt in hoofdzaak ook voor
de Buitenbezittingen. Eenige speciale mededee-
lingen omtrent offers en offermalen aldaar, ver-
dienen hier echter nog eene plaats.
Bij den huisbouw doet zich bij de Maleiers
van Midden-Sumatra al dadelijk na het kappen
van den boomstam voor den eersten paal de
behoefte aan een offer gevoelen: om de bosch-
gecsten te paaien wordt onmiddellijk een jonge
boom geplant op den stronk van den geval-
lene, een betelpruim en geld wordt daarbij neer-
gelegd. Om te voorkomen, dat de werkman zich
wondt bij den arbeid wordt een kip geslacht,
en met het bloed besprenkelt men het hout en
'gereedschap: immers nu is er bloed vergo-
ten en nieuwe bloedstorting overbodig. Later
hangt men stukken wit katoen aan de huispa-
len, beteekend met figuren uit de kot ik a's (Zie
TIJDREKENKUNDE) om de geesten, die het
bosch bewoonden, waar de woning verrees, te
bevredigen. Dat de „bouwoffers" elders niet altijd
zoo onschuldig zijn, maar soms met het dooden
van menschen gepaard gaan, is reeds opgemerkt
in de artikelen KOPPENSNELLEN en' MI'.N-
SCHENOFFERS.
Vóór het uitzaaien der zaad-padi wordt de si-
Po el oei met het raspscl van een halve klapper-
noot in een kom neergezet op de pasamajan,
°m de aardgeesten, djoembalang tanah, te
57
verzoenen. Ook bij het uitplanten der banië
(bibit) wordt dergelijk offer gebracht. Alvorens te
beginnen met den oogst worden drie stengels padi
bijeengebonden, wordt wierook gebrand en een
do'a (zie Dl. 11, bl. 545) uitgesproken. De eerste
rijst met vele formaliteiten behandelen, en daar-
na als dankoffer eten, moet getuigen van de
ingenomenheid met het gewas, en strekt tevens
om zich een volgend jaar een goeden oogst te
verzekeren; men behoort die rijst dan ook met
handen vol en niet bij kleine hapjes te eten, opdat
blijke hoe voortreffelijk men ze vindt.
In Atjeh worden offermalen veelvuldig gehou-
den, zoowel in beperkten kring als door de geza-
menlijke bewoners eener kampong, de laatste bijv.
bij het heerschen eener epidemie (kandoeri
toela;'bala), hetzij in het kampong-bedehuis,
hetzij aan den ingang der kampong.
Op het eiland Bras houden de inwoners één-
maal een groote kandoeri, bij een ouden boom,
welks geest, naar men meent, epidemieën kan ver-
oorzaken. Men offert denboom bloemen en wierook,
en neemt in de nabijheid een zeebad.
Ook de Bataks hebben algemeene offerfeesten,
tam i-tam i geheeten, van man umi, „offeren"
eigenlijk „de geesten onthalen", maar zij komen
minder veelvuldig voor dan kleine offers, welke
dienen om de stoffelijke behoeften te bevredigen
van de zielen der lichamen, die als be g a I's een
afzonderlijk geestenbestaan hebben. Bij het over-
lijden van aanzienlijken worden tal van karbou-
wen geslacht en gegeten. Bij de offerfeesten zijn
de dat o e's en sibas o's als medium en sjamaan
onmisbaar, die zoowel mannen als vrouwen kun-
nen zijn.
Bij de Dajaks komen de groote offers veelvul-
dig voor, balian geheeten, waarbij de sjamanen
een groote rol spelen; het groote feest, balian
hai duurt van één tot drie maanden. Het zijn de
balian's, de mannelijke en de basir's, de vrou-
welijke sjamanen, die het verband vormen tusschen
geesten en menschen, en die langzamerhand de
geheele leiding der offerfeesten in handen hebben
gekregen; o. a. zingen zij, na door de geesten in
bezieling te zijn gebracht. Geofferd worden kar-
bouwen, varkens, kippen en spijzen, d. w. z. de
ziel, de g air a, van het geofferde is voor de geesten,
de dieren en spijzen zelve voor de offerenden.
Deze offerfeesten ontaarden soms in bachanaliën.
De Kajans op Borneo scheuren na de begrafe-
nis een kip vaneen en werpen de stukken naar
alle kanten om de kwade geesten te verjagen.
Voor de offers op Bali wordt verwezen naar Dl. I,
bl. 88 en 89. Alleen zij hier nog vermeld, dat in
den huistempcl, waar steenen offernisjes of rijen
houten offerhuisjes staan, ieder aan eene afzon-
derlijke godheid gewijd, de vrouwen dagelijks, de
mannen minder vaak, offeranden van bloemen en
vruchten komen brengen, en bij bijzondere gele-
genheden wierook branden en andere ceremoniën
verrichten. In de dorpstempels wordt in den regel
bij volle en nieuwe maan, de gunstigste tijd om
met de goden in aanraking te komen, geofferd.
Ook bij de Alfoeren van de Minahasa werden
de groote offerfeesten geleid door tusschen perso-
nen, die den geest moesten krijgen en die den
naam walian droegen; soms waren er bij het-
zelfde feest tientallen walian's aan 't werk; de
feesten heetten in 't algemeen fosso, posso,
poso of (het best) pos on, welk woord tevens
„verboden" beteekent. Men onderscheidde de offer-
58 OFFER, OFFERMALEN. — OLIËN (VETTE OLIËN,
feesten in particuliere of familiefeesten, en in
algemeene of negarifeesten; van eerstgenoemden
was de wawatian, het negendaagsche offerfeest,
't voornaamste, bestemd om allerlei weldaden, rijk-
dom, nakomelingschap, gezondheid te erlangen;
voorts de irojor si okki, twee of drie dagen
na de geboorte van een kind; de manampeh,
gegeven tot herstel van zieken. Een van de groot-
ste negari-offerfeesten was het toemalinga si
kook o, d. i. het raadplegen van den vogel bij
groote algemeene rampen of bij den aanleg van
nieuwe nederzettingen. Ook de kleine offers waren
bij deze Alfoeren niet onbekend; zoo gaf men
den dooden een halve pinangnoot mede en wierp
de andere helft weg.
Bij de Makassaren en Boegmeezen vindt men
als tusschenpersoon bij de offerfeesten de bis-
soe's, (zie ald.) zoowel mannen als vrouwen,
maar de eerste gaan toch in den regel als vrou-
wen gekleed, evenals de basir's der Dajaks. Zou
dit wellicht wijzen op een tijd dat alleen vrouwen
als mediums optraden ?
Te Dorei aan de Geelvinksbaai was, althans
vroeger, een tempel in den vorm van een omge-
keerd vaartuig, waarin aan de zielen der voorouders
werd geofferd. Andere voorbeelden van gebouwen
waarin geofferd wordt kent men in den Archipel
niet; het meest nabij komen nog de inrichtingen
op Bali, hoewel zich weder ongemerkt daarbij aan-
sluiten de huisjes, de afdakjes, de bamboe tafeltjes
waarin en waarop de offers worden aangelegd. De
tijdelijke gebouwen, die ten behoeve van de groote
offerfeesten bij de Dajaks worden opgericht en
vroeger ook bij de Alfoeren van de Minahasa
voorkwamen, kunnen evenmin tempels heeten.
OGAN. Belangrijke zijrivier van de Moesi (zie
aldaar).
OGAN- EN KOMERING ILIR EN BLI-
DAH. Afdeeling der rcs. Palembang, hoofdplaats
Tandjoeng radja, aan de l'.eneden-Ogan, standplaats
van een controleur. Zij bevat het stroomgebied
van de bcneden-Ogan (Ogan ilir), van hare ver-
eeniging met de Rambang tot aan de Moesi; dat
van de beneden Komering (K. ilir) met hare
zijrivieren, ten Z. begrensd door de Masoedji err
in het N. tot den mond der Saleh; voorts het
stroomgebied van de riviertjes Keramasan, Blidah
en enkele anderen, die tusschen de Ogan en de
Lcmatang in zee vallen. Van de verschillende
daar gelegen plaatsjes noemen wij slechts Karta
Moelija aan de Blidah, vroeger hoofdplaats der
voormalige onderafdccling Blidah, en Kajoe agoeng
aan de Komering, vroeger hoofdplaats der voor-
malige afdeeling Komering oeloe.
OGAN OELOE EN ENIM. Ondcrafdeeling
van de afdeeling Komering- en Ogan ocloc, Enim
en de Ranaudistricten, hoofdplaats Batoe radja
aan de Boven-Ogan, standplaats van een contro-
leur. Zij wordt bespoeld door de Boven-Ogan
(Ogan oeloe) en de Enim; de Marga's Rambang
Kapak tengah, Loebei Soekoe Satoe, Rambang
Ampat Soekoe en Moeara Koeang maken deel der
ondcrafdeeling uit.
OHO GAAIRI. AMB. Serm. Zie KEI.OR.
OIFETO. Staatje op het eiland Timor, behoo-
rende tot de ondcrafdeeling Babauw van de af-
deeling Timor der gelijknamige residentie.
OITELA. AMB. Aroe. Zie DJAGOENG.
OIWAKAN. Alf. Amb. Zie HATE BOELAN
en KEMIRI.
OKA. Eene zuring-soort van Peru, Oxalis ere-
VETTEN).
nata facq. Aanbevolen voor teelt in warme ge-
westen, om de eetbare wortelknollen, die als aard-
appels smaken.
OKÉH. (IKAN) Zie KAPAS-KAPAS. (IKAN)
OLDENLANDIA. Geslacht van kruidachtige
planten uit de familie der Rubiaceae. Uit den
wortel van O. umbcllata L., die ook op Java
voorkomt, wordt in Engelsch-Indië eene belang-
rijke roode kleurstof (chay) gewonnen.
De Mal. naam van O. diffusa Roxb. is indja
of indja pajoeng; de Soend. naam van O.
paniciilata L. is dj o e koet ringgit.
OLÉ. Alf. Amb. Zie BAMBOE.
OLEH-LEH (OELÈË LHEUË). Vrijhaven en
havenplaats van Groot-Atjeh op de N.kust van
Sumatra. Het bezit een veilige reede en drie
piers voor laden en lossen van stoombootcn.
Gedurende den oorlog op N.Sumatra werd Oleh-
leh gebouwd op een zandige landtong tusschen
de zee en de Arosan-lagune die ten Z.W. daar-
van uitwatert in zee. Bij die monding ligt het
mil. kamp. voor 3 comp. Oostelijk daarvan de
wijk der Europeanen met houten pak- en win-
kclhuizen, logement, off. sociëteit, en de kleine R.
K. kerk door pastoor Verbraak gesticht. Daaraan
grenzen de Chineesche en Maleische wijken en
in het oostelijkste gedeelte wonen enkele Ara-
bieren en Japanners. Een houten brug over de
lagune verbindt de plaats met de Atjehsche
kampong. Van die brug voeren wegen naar Kota
Radja Zuid en Lamdjamoe. Een andere weg ver-
bindt het oostelijkste gedeelte met Kota Radja.
De hoofdcommunicatie wordt echter onderhouden
door een stoomtram.
Telegraphisch is het verbonden met Kota Radja
en Balawan; telefonisch met Kota Radja. De
optische telegraaf met Poeloe Bras werd in 1899
opgeheven.
OLIËN (VETTE OLIËN, VETTEN). Met
den algemeenen naam „olie", Maleisch „minjak"
(Dl. 11, bl. 514), bestempelt men zeer verschil-
lende vloeistoffen van dierlijken, plantaardigen of
mineralen oorsprong. De in dit opstel behandelde
plantaardige vette oliën zijn van geheel anderen
aard dan de hierna beschreven '.-luchtige oliën,
gelijk uit eene vergelijking harer eigenschappen
blijkt, en allereerst uit de chemische samenstel-
ling. Vette oliën en vetten nl. zijn mengsels der
glyceriden (glycerine-verbindingcn) van vetzuren,
vloeibaar of vast al naar de temperatuur der om-
geving: wat men in Ned.-Indië klapper-olie
noemt heet in Nederland cocos-vet. Dit verschil
in consistentie hangt echter ook samen met het
feit dat oliën (vetten) steeds mengsels zijn en de
bestanddeelen dier mengsels een verschillend smelt-
punt hebben. Tusschen vetten en oliën is dus
geen doorgaand verschil. Tusschen vaste vetten
en wassen (zie aldaar) bestaat wèl een aanzienlijk
verschil: wassen leveren geen glycerine bij ver-
zeeping. In hoofdzaak is de samenstelling eener
vette olie deze, dat zij in wisselende hoeveelheden
bevat drie glyceriden, nl. die van palmitinczuur,
stearinezuur en oliezuur: tripalmitine, tristearinc,
trioleïne. De smeltpunten dezer verbindingen en
der daaruit afgescheiden vetzuren zijn als volgt:
,
tripalmitine s.p. 50 0 palmitinczuur s.p. 62 0 ; tri-
stearine s.p. 550, stearinezuur 69 0 ; trioleïne s.p.
.
I°, oliezuur s.p. 140 Van tripalmitine en tristearinc
zijn er ook modificaties met een hoogcr sinelt-
punt, nl. 66° en 71°; in de trioleïne's is nog
meer verschil en daarop berust de hierna toege-
 OLIËN (VETTE OLIËN, VETTEN).
lichte onderscheiding der oliën in drogende en
niet-drogende oliën. Bij het noemen der algemeene
v etbestanddeelen wordt vaak het woordje „tri"
van den naam weggelaten en spreekt men dus
van „oleïne" in plaats van „trioleïne". Aldus wor-
den echter in de techniek ook wel de vrije zuren
(stearine = stearinezuur) aangeduid, en chemisch
is die weglating van
„tri" minder juist; immers
kan één molecule glycerine zich met I, 2 of 3
moleculen vetzuur verbinden, tot mono-, di- en
tn-glyceriden. Van glycerine en stearinezuur heeft
men bijv. de verbindingen monostearine (s.p. 61 ).
distearine (s.p. 58 ) en tristearinc (s.p. 55°). In
de natuurlijke oliën en vetten spelen alleen de
triglyeeriden een belangrijke rol. De hoeveelheid
triglyeeriden eener olie noemt men het gehalte
aan normaalvet; zij is des te grooter, naarmate
de olie zuiverder is en kan dus tot 100' stijgen.
Dergelijke chemisch zuivere olie reageert neutraal
en is kleurloos, reukeloos en smakeloos. Wat aan
de oliën kleur, reuk en smaak geeft, zijn slechts
—
kleine bijmengsels, die 0,1 I % van het geheel
bedragen. Bij de bereiding eener olie gaan nl.
ook wat kleurstoffen, hars, eiwit, celstof enz. uit
het oliezaad in oplossing, soms ook vergiften, als
bij pitjoeng- en bintaro-olie. Afgezien daarvan,
ls er dus groote overeenkomst tusschen de samen-
stelling der verschillende plantenoliën en vetten.
Zij smelten des te moeilijker, naarmate zij meer
tripalmitine en tristearine bevatten; wat zich in
de koude uit cene olie afzet, zijn deze vaste tri-
glyeeriden. Er zijn echter vetten die ook nog
andere triglyeeriden bevatten dan de bovengenoem-
de: zoo het tangkallak-vct, dat laurostcarine (s.p.
45°) en de muskaat-boter, die myristitie (s.p. 550 )
bevat, zijnde de triglyeeriden van laurine- (s.p. 44°)
en myristitie- (s.p. 54 ) zuur. Ook ricinus-(djarak-)
°üe en klapper-olie hebben eene chemische ge-
aardheid, van die der gewone oliën afwijkend en
°- a. blijkend uit de oplosbaarheid in alcohol,
waarin andere oliën niet of weinig oplossen. In
Water zijn alle oliën en vetten onoplosbaar, doch
Zl j laten zich wel door middel van gom of van
een ander bindmiddel in water zeer lijn verdeden,
zoodat men dan melkachtige vloeistoffen (olie-emul-
sie s) krijgt, waarin de olie als zeer fijne bolletjes
blijft zweven. Gemakkelijk lossen oliën op in
aether en in eene reeks andere vluchtige vloei-
-
stoffen, hiervan wordt bij de oliebereiding door
extractie een nuttig gebruik gemaakt.
Het soortelijk gewicht der vette oliën is steeds
minder dan 1 (zij drijven dus op water) en be-
draagt gewoonlijk ongeveer 0,92 bij 150 ; bij ver-
—
warming zetten zij sterk uit en daalt dus het
s g- Men kan rekenen, dat 1 liter olie per
C. 1 cm. 3 (= 0,1 %) toeneemt, waaruit zich
ne s. g. bij hooger temperaturen laat berekenen.
Afwijkingen van het gewone s. g. wijzen op eene
andere samenstelling, als bijv. bij de reeds ge-
noemde djarak-olie (s. g. 0,96). Bij verhitting tot
ongeveer 3000 beginnen oliën onder ontleding
te koken, zij ontwikkelen daarbij brandbare en
sterk riekende dampen, bepaaldelijk treedt dan
°P de scherpe reuk van acroléine (d.i. allyl-alde-
nyd), dat uit de glycerine door watcrverlics ont-
slaat. Aan lucht en licht blootgesteld ondergaan
alle oliën verandering, eerstens worden zij, vooral
indien zij niet gezuiverd zijn, rans (door intre-
dende ontleding van de 'glyceriden en dus het
Vn j komen van een deel der vetzuren, die dan
allengs in scherp riekend boterzuur enz. overgaan)
59
en dan heeft ook de zuurstof der lucht invloed
op de olie zelve, welke steeds dikker vloeibaar
wordt, terwijl bepaaldelijk die oliën, welke men
als de „drogende oliën" aanduidt, zooals lijn-olie
en kemiri-olie, zelfs spoedig overgaan in een vast
hars, vooral indien zij in dunne lagen worden
uitgespreid, zooals ook bij het verven geschiedt.
Op papier geven oliën eene vetvlek, die bij ver-
warming niet weder verdwijnt, zooals bij de vluch-
tige oliën wel het geval is. De oliën hebben niet
alle denzelfden graad van vloeibaarheid. Men be-
paalt de vloeibaarheid (viscositeit) door nategaan in
hoeveel tijd eene bepaalde hoeveelheid olie uit
eene nauwe opening druppelt. Rekent men de
vloeibaarheid van water bij 15° als eenheid, dan
is onder gelijke omstandigheden de vloeibaarheid
(viscositeits-graad) van lijn-olie 9,7 en van olijf-
olie 21,6 — meest varieert zij tusschen 12 en
20, alleen ricinus-olie geeft het bijzondere cijfer
203.
Oliën en vetten komen in het plantenrijk zeer
verspreid voor, meestal in de zaden, als reserve-
voedsel voor de ontkiemende plant, soms in het
vruchtvleesch (tangkallak, oliepalm, olijf), zelden
en slechts in veel geringer hoeveelheid in andere
deelen der plant, als bladen, wortel, hout. In de
zaden ontstaat de olie uit zetmeel: oliezaden zijn
dus nooit zetmeel rijk, en omgekeerd. Groeiplaats
en variëteit hebben op het oliegehalte grooten
invloed, in de hiervolgende opsomming is dit ge-
halte voor alle de Indische oliezaden vermeld. De
bepaling van het oliegehalte geschiedt in de labo-
ratoria door volledige extractie der zéér fijn ge-
poederde en geheel gedroogde zaden met petro-
leumaethcr in een Soxhlet-apparaat, in de praktijk
ook door eene proef-persing of proef-extractie. Het
ware „gehalte" is steeds grooter dan de „op-
:
brengst" immers blijft bij de sterkste machinale
—
persing toch steeds 6—10% olie in de perskoek
achter, en bij machinale extractie meest nog 2
3%. Wordt de olie op zoo primitieve wijze, als
door de inlandsche bevolking geschiedt, uitge perst,
dan wint men niet veel meer dan de helft van
het oliegehalte. Even onvoordeelig is natuurlijk
het uitkoken der oliezaden en het afscheppen van
bovendrijvend vet. Dit is de reden waarom in
Indië de verkoop van het oliemateriaal (klappcr-
coprah, tengkawang-coprah, illipé-kernen enz.) naar
Europa, vaak voordeeliger is dan de oliebereiding
ter plaatse, al spaart men daar de hooge vracht.
Op het oliegehalte berust natuurlijk de waarde der
grondstof: sesamzaad met 25 % olie maakt de
kosten van teelt en vervoer en oliefabricage niet
goed; sesamzaad met 45 —55% lc » s een winst-
°'
gevend exportartikel. Zeer neemt de waarde van
een oliezaad toe, indien de uitgeperste zaadkoek
(boengkil) bruikbaar blijkt voor veevoedering. Zoo
niet, dan zijn zij toch voortreffelijk voor bemes-
ting: een hoog eiwitgehalte geeft den doorslag,
alsmede het gehalte phosphaten in de asch. Som-
mige perskoeken, als van Ricinus en andere euphor-
biaceeën, zijn zeer giftig; andere hebben een
scherpen smaak en worden door het vee versmaad.
Voor Indië is verreweg de belangrijkste oliehoek
die van Arachis; ook soja en sesam geven goede
veekoeken. De waarde eener veekoek (evenals van
andere voedingsmiddelen) kan men vergelijkend
bcoordeelen als men de percentage eiwit, olie en
voedende koolhydraten (zetmeel en suiker) samen-
telt, maar vermenigvuldigd met de voedings-coëf-
ficienten 5,5 voor eiwit en 2,3 voor olie. Sesamkoek
60 OLIËN (VETTE OLIËN, VETTEN).
bevat bijv. 30—35 % eiwit, 10—12% olie en
22 —25 % oplosbare koolhydraten, een waarde-
cijfer gevend van 210 tot 245.
De twee genoemde methoden voor de bepa-
ling van het oliegehalte, persen en extraheeren, zijn
ook de in het groot voor de oliegewinning aan-
gewende. Daar gaat dan aan vooraf het reinigen
(ziften en wannen) en drogen van het oliezaad,
en vervolgens het stampen of walsen. Hel persen
geschiedt óf met de handpers, waarbij door het
indrijven van eene wig de druk op het gestampt
oliezaad wordt uitgeoefend („olieslagerijen"), óf
machinaal met hydraulische persen. Voorde 11 lage
van oliezaad, het stampen of walsen, en natuurlijk
ook voor het persen, zijn tal van goede machis
nes geconstrueerd. Door koude persing gewint
men de zuiverste olie, daarna kan door tweede en
derde warme persing uit het opnieuw gestampt
materiaal de rest der olie verkregen worden, be-
houdens hetgeen nog in de perskoek blijft. In
concurrentie met de machinale persing is tegen-
woordig de machinale extractie getreden, die wel
gecompliceerde toestellen eischt, maar in het bedrijf
goedkooper is en meer opbrengst geeft. Als ex-
tractie-middelen heeft men de keuze tusschen zwa-
velkoolstof (kookpunt 46°), chloorkoolstof (k.p.
37°), aether (k.p. 35r ), chloroform (k.p. 6i°), ace-
ton (k.p. 56 ), benzol (k.p. 80"), enz., maar voor-
namelijk bezigt men daarvoor verschillende laag-
kokende, zeer goedkoope doch ook zeer gevaarlijke
(uiterst brandbare!) petroleum-destillaten (naph-
tha's), die in de techniek bekend zijn onder de
namen gasoline (k.p. 40—6o°), canadol (k.p.
60—650), petroleum-aether (k.p. 65—75°), petro-
lcum-benzine (k.p. 75—100 ) en ligroïne (k.p.
100—120'), welke in volledig sluitende extractie-
toestellen continu circuleeren, d. i. de olie uit het
fijngestampt oliezaad opnemen en daarna in den
toestel vervluchtigd worden en weder afgekoeld
druppelen op het zaadmeel en zoo telkens opnieuw
olie extraheeren, terwijl deze, niet vluchtig zijnde,
achterblijft in het destillcervat. De door extractie
gewonnen olie is zuiverder dan die door persing
verkregen, welke steeds reiniging behoeft. Deze
geschiedt door de olie Ie laten bezinken (klaren)
of haar te filtrceren. Is de olie sterk gekleurd,
dan kan zij worden gebleekt met waterstofper-
oxyd, kaliumpermanganaat, chloorkalk, zwavelig-
zuur enz. Van meer algemeene toepassing zijn twee
zuiveringsmethoden, die dan ook in de olie-industrie
veel aangewend worden, nl. het reinigen door
filtratie over becnderkool, en het „raffineeren"
door zwavelzuur: door de ruwe olie wordt I %
sterk zwavelzuur geroerd, dat de olie zelve onaan-
getast laat, maar de organische verontreinigingen,
als eiwit en plantenslijm, verkoolt; deze bezinken
in vlokken of zijn door filtratie te verwijderen
en de olie moet dan nog slechts met water worden
gevvasschen. Is eene ruwe olie harshoudend, dan
wordt soms ook de zuivering door I —2 0/o loog
toegepast, dat de hars oplost.
Vette oliën en vetten zijn uit meer dan één oog-
punt van groot belang. In de eerste plaats voor
de voeding; ook de inlander bezigt olie of vet bij
zijne spijsbereiding, en is daarbij bijzonder graag
op zaden die door een hoog olie-gehalte goeri,
d. i. smakelijk vettig zijn, als keiniri, kloewak,
djamboe monjet. Dan dienen oliën voor verlichting
als zoodanig, als lampolie en vetkaarsen, alsmede
voor tal van gewichtige industrieele doeleinden:
voor de kaarsenfabricagc (vaste vetten, talg), voor
de vervaardiging van zeepen, voor het smeeren van
machines (niet-drogende visceuse oliën), voor de
bereiding van olieverven (drogende oliën), voor
het appretecren van weefsels, ook in de spinne-
rijen, voor pharmaceutische en cosmetische doel-
einden enz. In tropische landen komt daarbij nog
het aanzienlijk gebruik van de (met bloemengeur
bedeelde) vette oliën voor het zalven van huid
en hoofdhaar. De grootste massa verbruiken de
zeepziedcrijen en de stearinekaarsenfabrieken, die
beide de oliën en vetten eerst moeten ontleden
(verzeepen) om ze voor haar doel geschikt te
maken. Kookt men nl. oliën met loog, d. z.
geconcentreerde oplossingen van kalium of natrium-
hydraat in water, dan worden zij, dus de trigly-
ceriden, ontleed: de glycerine (het oliezoet) komt
vrij en de gelijktijdig vrijgemaakte vetzuren ver-
binden zich met de kali of natron der loog tot
harde of zachte zeep; de harde zeep meet uit het
waterig loogvocht afgescheiden worden door toe-
voeging van keukenzout (uitzouten). Als „verzec-
pingsgctal" geldt de hoeveelheid milligrammen
kalihydraat, voor de verzeeping van 1 gram olie of
vet benoodigd; daar één molecule vetzuur daarbij
steeds één molecule kaliumhydraat eischt, is het
verzeepingsgetal eener olie des te kleiner naarmate
het moleculair gewicht harer vetzuren grooter is;
voor plantenoliën varieert het tusschen 175 en 210.
Bij de fabricatie van stearinekaarsen moet ook
eerst het vet „verzeept" worden, maar de industrie
heeft daarvoor goedkooper methoden uitgedacht,
daar de „zeep" hier niet het verlangde product
is en men dus de kali of natron kan sparen. Men
verzeept dus, d. i. scheidt de glycerine van de vet-
zuren, door zwavelzuur of stoom onder hoogen
druk (15 atmosferen). De aldus gewonnen vetzu-
ren worden door destillatie met oververhitten stoom
(van 180—2200 ) gereinigd en gescheiden in de
vaste „stearine" (i. c. een mengsel van stearine-
en palmitinezuur), de verlangde grondstof voor de
stearinekaarsen, en in de vloeibare „oleïne" of
elaïne (i. c. oliezuur), dat naar de zeepziederijen
gaat. De voor velerlei technische en medicinale
doeleinden bruikbare glycerine is voor den kaar-
sen- en zeepfabrikant een niet te versmaden ne-
venproduct.
Slechts weinig oliezaden worden in Ned.-Indië
in het groot gekweekt, voor export of voor eigen
gebruik: Arachis, Ricinus, Sesnmum, Cocos, gewas-
sen die elders in deze encyclopaedie uitvoerig be-
handeld zijn. In Engelsch-Indié is de cultuur van
oliezaden voor de Europeesche markt van zéér
groote beteekenis en wordt de uitvoer per jaar op
15 r'r 20 millioen cwt. oliezaad geschat, tot eene
waaide van 10 millioen E., waarvan trouwens de
helft komt van lijn- en raap-zaad, geteeld in ge-
matigd Indisch klimaat. Niettemin kan men wel
zeggen, dat op dit terrein in Ned.-Indië nog veel
te doen valt en wij sterk ten achteren zijn, zoowel
wat betreft het praktische gebruik der vele Indi-
sche oliezaden en de cultuur van de beste olie-
gewassen, als wat aangaat de technische voorlich-
ting, die over onze koloniale vette oliën ter be-
schikking van belanghebbenden staat: het laatste
meer uitgebreid chemisch onderzoek van Indische
oliën is van A. O Oudemans en dateert al van
1867. In de hiervolgende opsomming zijn de voor-
naamste gegevens uit de buiten-en binnenlandsche
litteratuur over dit onderwerp bijeengebracht, aan-
gevuld met eenige onderzoekingen in het labora-
torium van het Koloniaal Museum te Haarlem.
 OLIËN (VETTE OLIËN, VETTEN).
Acajou-olie. Uit de zaadkernen van Ana-
cardium occidentale /.., fam. Anacardiaccae. Gehalte
4° °/o, s. g. 0,916. Deze lichtgele zoete olie kan
als spijsolie gebruikt worden. De scherpe stof
(cardol) komt niet in de zaadkernen, maar alleen
in het vruchtvleesch voor.ZieDJAMBOE MONJET.
A ra chis-olie. (Grondnoten-olie, Huile d'ara-
chides, Peanut-oil). Uit de zaden van Arachis
hypogaea L., fam. Leguminosae. Ochaltc 40—50 %,
s-g. 0,917. Kleurloos, dun vloeibaar, op olijfolie
gelijkend. De koud geperste olie wordt voor spijs-
olie, ook veel voor de kunstboterbereiding ge-
bruikt. De warm geperste olie voor zeepfabricage.
De uit deze olie afgescheiden vetzuren bestaan
voor 20 o/ uit vaste en voor 80 °/ uit vloeibare.
0
Zie KATJANG TJINA en AARDNOOT-OLIE.
0 phila spinosa And., fam. Acanthaceae. Gehalte 25ü/0
. .
Bengkoe-olie. Zie Dl. I, bl. 175.
Iè e ngkoe wang-olie. Uit de boontjes van
I achyrhizus angulatus
Riek., fam. Leguminosae.
Gehalte 380/0- Zie Dl. 1, bl. 175.
Brucea-olie. Uit de zaden van Brucea Sit-
matrana Ro.rb., fam. Simarubaceae. Gehalte 23 °/0
.
Bevat 67 »/„ trioleïne en 33 % tristearine en tri-
palmitine. Zie
BIDJI MAKASSAR.
Buchanania-olie. Uit de zaadkernen van
Piicha/rania-soOTten, fam. Anacardiaccae. Gehalte
tot 50 °/0 eener zoete olie, in Eng.-Indië veel in
spijzen gebruikt.
Castilloa-vet. Uit de zaden van Castilloa
dastica Cerv., fam. Urticaccae. Gehalte l6»/0 Bij
30° nog vast. Zie Dl. I, bl. 314.
Cacao-vet. (Cacao-boter). Uit de zaden van
Thcobroma Cacao L., fam. Sterculiaceae. Gehalte
,
4 5—55 %, s. g. 0,95, smeltpunt 30—32 0 dat dei-
vetzuren 50—52°. Geelwit hard vet van aange-
.
namen reuk en smaak. Wordt gebruikt in de phar-
macie, voorts bij de vervaardiging van paifumc-
nën en van suikergoed (pralines). Zie Dl. I, bl. 309.
Ca ra pa-v et. Uit de zaden van Carapa Mo/u
eensis Lam., fam. Mcliaccae. Vast vet, smeltend
- De vruchtjes bevatten ook vluchtige olie. Zie Deel
Dl l 250 , bitter van smaak en voor spijsbereiding
ongeschikt, goed voor zeepfabricage. Gehalte 40 °/0
Zie KIRA-KIRA.
Cerbera-olie. Uit de zaadkernen van Cerbera
Odollam Ham., fam. Apocynaceae. S. g. 0,914 bij
30°. Door volledige extractie met aether gewint men
75%- 62% trioleïne en 38%
Bevat tripalmitine
en tristearine. Zie BINTARO.
Croton-olie. Uit de zaden van Croton Ti-
glium /.., fam. Euphorbiaceae. Gehalte 35%, s-g'
°v9- Scherp en giftig, op de huid blaren trek-
kend. Zie TJERAKEN.
Cyperus-olie. („Erdmandelöl"). Niet uit de
zaden, doch uit de wortelknollen (akar teki) van
Cyperus esculentus L., fam. Cyperaceae. Gehalte
.
20 %, s. g. 0,92. Goudgele zoete olie.
Dadap-olie. Uit de zaden van Erythrina
Hypaphorus Poer/., fam. Leguminosae. Gehalte
!8%. Zie Dl. I, bl. 411.
Dempel-olie. (Curcas-olic, Purgirnut-oil,
Huile de pignons d'lnde). Uit de zaden van Ja-
tropha Curcas /.., fam. Euphorbiaceae. S. g. 0,917,
gehalte 30 —40 °/ Smeerolie en voor zeep. Van
0
'icinus-olie onderscheiden door de onoplosbaar-
heid in spiritus. Zie DJ ARAK KOKSTA.
Garcinia-vet. Uit de zaden van verschillende
Soorten van Garcinia, fam.
Giittiferac. Die van G. In-
aica Chois. leveren in Eng.-Indië
30% kokam-boter,
voor kaarsen gebruikt, op cacao-boter gelijkend.
Omelina-olie. Uit de zaden van Gmelina
L., fam. Verbenaceac. Gehalte 68 %.
61
Guizotia-olie. Uit de zaden van Guizotia
oleifera DC, fam. Compositae. Gehalte 40 %,
s. g. 0,927. Zwakdrogende olie, in plaats van lijn-
olie aangewend. Ook ter vervalsching van sesam-
olie gebruikt. Zie NIGERZAAD.
.
Gynocardia-vet. (Chaulmogra-olie). Uit de
zaden van Gynocardia odorata R.Br., fam. Bixa-
ccac-Pangicac. Gehalte 50 %■ de en perskoek
giftig door blauwzuur (cyaanwaterstof). Als medi-
cijn bij lepra in gebruik.
Hodgsonia-vct. Uit de zaden van Hodgsonia
macrocarpa Cogn., fam. Cucurbitaceae. Vast wit
,
vet. S.p. 40 0 dat der vaste vetzuren 56
0
Ilygrophila-olie. Uit de zaden van Hygro-
.
Iler-olie. Uit de zaden van Celosia cristata
L., fam. Amaranlaccae. Drogende olie. Zie Deel
11, bl. 69.
Illipe-vet. (Bassia-boter). Uit de zaden van
eenige soorten Illipe (BassiaJ, fam. Sapotaceae.
Gehalte 30—50 %. Voor zeepfabricage. Perskoek
giftig door saponine.
Ir v ingia-vet. Uit de zaden van Irvingia
Malayana Oliv., fam. Simarubaceat. Gehalte 5° %■
Smeltpunt 360 Voor kaarsen.
Japan-talg. Uit het vruchtvleesch van Rhus
succedanea L. en R. vernicifera DC, fam. Ana-
cardiaceae. Gehalte 21 —27%, s. g. 0,97—1,00,
.
smeltpunt 550 Bestaat hoofdzakelijk uit tripal-
mitine, wordt dus ten onrechte wel Japan-wnj- ge-
noemd, daar wassen geen glyceriden zijn. Zie
LAKBOOM.
Ka dam-vet. Uit de zaden van Trichoscinthcs
Kadam Mig., fam. Cucurbitaceae. Bij gewone tem-
peratuur een gele boter, samengesteld uit 30 °/ 0
vloeibare en 70 °/0 vaste vetten.
-
Krangean-vet. Uit de vruchtjes van Tetran-
thera citrata Nccs, fam. Lauraccae. Gehalte 20 %.
11, bl. 304.
Kalapa- of klapper-olie. (Cocos-vet). Uit
de droge kernen (coprah) van Cocos nucifera L.,
s
fam. Palmae. Gehalte 50—-60%i g- 0,925, smelt-
punt 26', dat der vetzuren 24 '/f. Bevat weinig
of geen oleïne en laat zich reeds in de koude
verzeepen. Gemakkelijk oplosbaar in kokenden
alcohol. Dient voor de bereiding eener zuivere
en zindelijke kunstboter (plantenboter, palmine),
alsmede voor kaarsen- en zeep-fabricage. Cocos-
zeep laat zich niet uitzouten en houdt dus niet
.
alleen nog de glycerine ingesloten, maar ook de
verontreinigingen der loog en het water, het is
eene zg. gevulde zeep. Zie voor den kalapa-boom
Dl. 11, bl. 183.
Kam pis- of Moentjang tji na-olie. Uit
de zaadkernen van Hernandia sonora L., fam.
Lauraccae. Gehalte 50 0/n Gele dikvloeibare olie,
niet voor spijs geschikt. Zie Deel 11, bl. 189.
Kanari-olie. (Makjansche olie). Uit de zaden
van Canarium commune /-., fam. Burscraceae. De
olie is bij 150 vast, niet-drogend, en bestaat uit
51% °leïne, 12% stearine en 37% myristinc.
Zie Dl. 11, bl. 190.
-
K a n e e 1 z a a d v e t. Uit de pitten van Cinnamo-
miun Zeylanicum Nees, fam. Lauraccae. Gehalte
.
34%. Vast wit vet. Smeltpunt 410 Zie Dl. 11, bl. 190.
Kapokzaad-olie. Uit de zaden van Erio-
dendron anfractuosum DC, fam. Malvaceac. Ge-
halte 20%, s. g. 0,919. Bevat 75% oleïne en
25 % palmitine en stearine. Gelijkt op katoen-
zaadolie. Zie Deel 11, bl. 193.
 .
62 OLIËN (VETTE OLIËN, VETTEN).

Katapan-olie. (Jungle almond-oil, Huile
d'amandes sauvages). Uit de zaadkernen van Ter-
minalia Catappa L., fam. Combretaceae. Eene licht-
gele zoete olie van den aard der amandelolie.
Gehalte 55%, s. g. 0,918. Bestaat uit 54 % oleïne
en 46 % stearine en pabnitine. De vruchtschil
kan nog als looimiddel dienen. Zie Dl. 11, bl. 202.
Katoen zaad-olie. (Cotton-oil, Baumwoll-
samenöl). Zie voor deze olie Dl. 11, bl. 204.
Keli tj i-olie. Uit de bittere zaadkernen van
Caesalpinia Bonduc Ro.vb., fam. Leguminosae. Ge-
halte [8»/,,. Zie Dl. 11, bl. 212.
Kemiri-olie. Uit de zaden van A/eurites
Moluccana IVilld., fam. Euphorbiaceae. Gehalte
60—65 %, s. g. 0,923. Sterk drogende en gemak-
soorten van dit geslacht: Teysmannia 11, bl. 380.
Myrica-vet (zg. Myrtenwas). Door uitkoken
der berijpte bessen van Myrica-soorten, fam. My-
ricaceae. S. g. 1,00, smeltpunt 49 0 Is geen was,
doch een vast vet (dus geeft ook bij verzeeping
glycerine). Voor kaarsen.
Naharan-v et. Uit de zaden van Myristica
Irya Gacrtn., fam. Myristicaccac. Hard donker-
bruin vet. Smeltpunt 39°. Bevat 13,5% vloei-
bare en 86,5 °/n vaste vetten.
Nj am pi oeng-olic. Uit de zaadkernen van
Calophyllum Inopkyllum f... fam. Guttiferae. Ge-
halte 55 —7° %• Donkergroen onaangenaam rie-
kend vet, dat 58 °/o oleïne en 42 % stearine en
pabnitine bevat.

kelijk te verzeepen olie. Geschikt voor lampolie,
vernis, schildersolie, zeep; de perskoek is eene
goede meststof (met 7,6 % stikstof en 3,6 % phos-
phorzuur). Dit is een der Indische oliën die in
Europa vermoedelijk eene goede markt zouden
kunnen vinden. Zie Dl. 11, 1,1. 214.
Kepoeh-olie. Uit de zaden van Stercu/ia
foetida L., fam. Sterculiaceae. Vloeibare bijna
kleurlooze olie. Gehalte 40 %.
Ketiau w-ol ie. Uit de pitten van Sideroxylon
glabrescens Miq., fam. Sapotaceae. Al naar de be-
.
Palaquium-vet. (Njalo-olie). Uit de zaden
van Palaquium Gutta Burck, fam. Sapotaceae.
Gehalte 56%, smeltpunt 37°. Vast wit vet. Zie
bij GETAH PERTJA.
Palm-olie of Palm-vet. Uit het vrucht-
vleesch van Elaeis Guineensis 1., fam. Palmae.
Gehalte tot 50%, s. g. 0,945, smeltpunt 30—40',
dat der vetzuren 48 0 Oranjegeel boterachtig vet van
eigenaardigen reuk, met allengs toenemend gehalte
vrije vetzuren en gelijktijdige afscheiding van gly-
cerine. Belangrijke grondstof der stearinekaarsen-

of vast. ,
reiding (sterkere of warmere persing) vloeibaar
Koesambi-vet. (Makasscr-olie). Uit de zaden
van Schleichcra trijuga IVilld., fam. Sapindaceae.
Gehalte 40%, smeltpunt 22°. Zie MAKASSER-
OLIE en KOESAMBI.
Koffieboonen-olie. Uit de zaden van Cof-
fea Arabica L., fam. Rubiaceae. Gehalte 12%,
s. g. 0,952. Gelijkt op olijfolie. Zie Dl. 11, bl. 260.
Komkommerzaad-olie. Uit de zaden van
industrie, ook voor zeepfabricage. Zie ELAEIS.
Palmkern-vct. (Palmkernel-oil). Uit de zaden
der voorgaand genoemde palmsoort. Gehalte 25 %,
vaak echter 40—55%, s. g. 0,952, smeltpunt 25 0 ,
.
der vetzuren 26—280 Op cocos-vet gelijkend en
voor gelijke doeleinden gebruikt.
Pcrsea-olie. Uit het vruchtvleesch van Persen
gratissima Gacrtn., fam. Lauraccae. Gehalte 15%.
Bevat 70 % trioleïne en 30 % laurostearine en
tripalmitine. Zie APOKAT.

.
Cucumis sativus L., fam. Cucurbitaceae. Gehalte Pinang-vet. Uit de noten van Areca Catechu
25 %. Helder geel, dun vloeibaar. Zie TIMOEN. L., fam. Palmae. Gehalte 15%. Vast wit vet.
Madjau-vet. Zie MINJAK TENGKAWANG. Een voor de voeding niet geheel onbelangrijk
M andarahan-v et. Uit de zaden van ver- element bij het sirih-kauwen.
schillende Sumatraansche soorten Myristica ge- Pi tj oeng-olie. Uit de kernen van Pangium
wonnen. De kernen van M. gigas Warb. geven editie Reiniv., fam. Bixaceae. (iehalte 50 %. De olie
60 % lichtgeel vast vet, s.p. 43 0 Zie verder bij (ongekookt) en perskoek zijn giftig door blauwzuur.
Muskaatnoot-vet. De hiertoe behoorende Simawoeng-olie van
Maïs-olie. Uit de kiemen van Zea Mays L., Sumatra bestaat uit % vloeibaar en V 3vast vet.
fam. Gramineae. Gehalte 6—9 % der geheele Poelassan-vet. Uit de zaden van Nephelium
zaden, s. g. 0,922. Gele dikvloeibare olie, als bij- mutabile BL, fam. Sapindaceae. Gehalte 30 %,
product der maïsmeel-fabricage gewonnen. Zie smeltpunt 34°.
DJAGOENG. Polygala-vet. (Beurre de Gabon). Uit de zaden
Meloenzaad-olie. Van Cucumis Melo L., van de boterplant, Polygala butyratea Heek., fam.
fam. Cucurbitaceae. Eene zeer zuivere olie, voor Polygalaceae. Gehalte 40%. Hiervan is bij 30° 3/s
fijne zeep. Zie Deel 11, bl. 480. vloeibaar en % vast (smeltpunt 490 ).
Mindi-olie. Uit de bittere zaden van Met'ia Pompelmoes-vet. Uit de zaden van Clrus
Atedarach L., fam. Meliaccac. Gehalte 50—60 %, decuinana /.., fam. Rutaecae. Hard wit vet. Ook
Eerst na zuivering met zwavelzuur bruikbaar (Zie uit andere Cilrus-zadcn kan vet bereid worden.
Dl. 11, bl. 513). Soortgelijk is de olie uit Imba Zie DJEROEK.
(Zie Dl. 11, bl. 69). Pompoen-olie. Uit de zaden van Cucurbita
Mesua-olie. Uit de zaden van Mesua ferrea Pcpo L., fam. Cucurbitaceae. Gehalte 20 —25 %,
L.. fam. Guttiferae. Gehalte in de geheele zaden s. g. °,923. Halfdrogende olie, zeer goed mate-
30%, in de kernen 70%, s. g. 0,95. Lampolie. riaal voor zeep. Zie LABOE.
Zie NAGASARI. Pon g a 1,1 ia-o 1ie. Uit de zaden van Ponga-
Moringa-olie. (Behen-olie). Uit de zaden van mia glabra Vent., fam. Leguminosae. Gehalte
Moringa pterygosperma Gaertn., fam. Moringaceae. 25—3° %• Tegen huidziekten in gebruik.
Gehalte 30 —35%, s. g. 0,912. Moeilijk rans wor- R amboetan-vet. Uit de zaden van Nephe-
dende olie, voor machine-olie en voor de berei- lium lappaceum 1., fam. Sapindaceae. Gehalte
ding van geparfumeerde oliën gebruikt. Zie KELOR. 12%, zeer vast wit vet. Levert bij verzeeping
Muskaatnoot-vet. (Notenzeep). Uit de zaden veel arachinez.uur en een weinig oliezuur.
van Myristica fragrans Heruit., fam. Myristica- Ricinus-olie. (Castor-olie). Uit de zaden van
ceae. Gehalte 28%, bij sommige variëteiten 42%, Ricinus communis L., fam. Euphorbiaceae. Gehalte
,
smeltpunt 460 s. g. 0,95—0,99. Als medicijn ge- 50 —60 %, s. g. 0,96. Dikvloeibaar, en wel 200 X
bruikt. Zie voor het vetgehalte van andere Indische dikvloeibaarder dan water. Oplosbaar in 2 dln.
 OLIËN
BPintus
(VETTEN).
— OLIËN. (VLUCHTIGE
van 90%, terwijl andere vette oliën in
spiritus moeilijk of niet oplosbaar zijn. Belang-
rijk geneesmiddel; ook in de industrie (in de
urkschrood-ververij, bij het appreteeren van ka-
een, voor het oliën van leder, voor zeepziederij
enz.) vce j gebuikt. De perskoek is giftig en al-
leen voor bemesting van waarde. Zie
DJARAK.
Saffloer-olie. Uit de zaden van Carthamus
[•nctorius 1.., fam. Compositac. Gehalte 30—35%.
Zie KASOEMBA.
Samad era-ol i e. Uit de zaden van Sumadera
"i/ica Gaertn., fam. Simarubaceae. Opbrengst door
persing 32 %. Gele olie van bitteren smaak. Bevat
4 /o trioleïne en t6% tristearine en tripalmi-
«ne. Zie GATEP PAIT.
Sesam-ol ie. (Til- of gingelly-oil). Uit de zaden
van Sesamum Indicum DC, fam. Bignoniaccac.
gehalte van goed zaad
45 —55 %, bij sommige
variëteiten echter veel lager, 25 %. Eene gele,
.
reukelooze, moeilijk rans wordende, niet-drogende
°lic, s. g. 0,923. Bevat 75% oleïne. Sesam-olie is
een der belangrijkste oliën voor de nijverheid:
s olijfolie-surrogaat, voor zeep, voor lampolie,
voor parfumerieën. Zie WIDJEN.
Si ndo ra-v et. Uit de zaden van Sindora Su-
"i'i/raua Mig fam. Leguminosae. Tamelijk hard
wit vet * aetherische oliën zijn op het gevoel vettige vloei-
Soelatri-olie. Uit de zaden van eene Calo-
-
fl'.rllum-soovl, fam. Guttiferae. Dikke donker-
bruine olie.
Soembawa-olic. Een aftreksel van verschil-
ende drogerijen in cocos-olic, aan het hof te
Soembawa bereid. Indische medicijn.
Sojaboonen-olie. Uit de zaden van Glycine
°ya Sieb. et Zucc, fam. Leguminosae. Gehalte
,° /o, s g- 0,925. Eene zwak drogende olie. Zie
K ATJANG KADELÉ.
-
i a b a k zaad o 1 i e. Uit de zaden van Nicotiana
.
Tabacum L., fam. Solanaceae. Gehalte
30 %, s. g.
'923- Groengele drogende olie, als hennep-olie.
landjoeng-olie. Uit de zaden van Mimu-
s°ps Elengi
L., fam. Sapotaceae.
1 ang kal lak-vet. Van Cylicodaphne
sebifera
'-, fam. Lauraccae. Uit het gedroogde vrucht-
vleesch:
Kernen :52
36% vet, smeltpunt 37°. Uit de zaad-
o/0 Vet, smeltpunt 440 (Bevat 85 %
.
laurostearine en 15 o/0 oleïne).
'I'engka wang-vet. Zie MINJAK TENGKA-
WANG.
Terindah-vet. Zie MINJAK TENGKA-
WANG.
Th e e zaad-olie. Uit de zaden van Tliea chi-
'ensis L. en T. assamica Griff., fam. Ternstroe-
ruiaceae. Dunvloeibare bleekgele reukelooze olie.
b-g-
0,92. Gehalte 20—30 °/0 Bestaat uit Vé
eine en i/ stearine. Voor toiletzeepen geschikt.
4
erskoek giftig door saponine.
1 jampaka-olie.
Uit de zaden van Michclia
Lhampaea L., fam. Magnoliaceae. Gehalte 32%.
ikvloeibare geelroode olie, s. g. 0,90. Grooten-
eels vast wordend op gewone temperatuur (15°).
> ateria -ve t. (Malabar-talg). Uit de zaden
van Vateria Lndica L., fam. Dipterocarpacatc.
Gehalte 50 %. Geeft bij verzeeping 60 % vaste
'Hipé in den handel.
.
vetzuren, s.p. 640 Komt ook onder den naam
Ver nis-olie. Uit de zaden van Elaeococca
verntcia Juss., fam. Euphorbiaceae. Gehalte %,
'2" °->94- Zeer sterk drogende olie.
50
Zanonia-vet. Uit de zaadkernen van Zanonia
'"aerocarpa BL, fam. Nhandirobaceae. Gehalte
OF AETHERISCHE OLIËN, ESSENCES). 63
47 %i S -P- 34°- Vast vet ) bitier van smaak (tenzij
door zwavelzuur gezuiverd).
Zonnebloem-olie. Uit de zaden van Ile/ian-
Ihus auuuus /.., fam. Compositae. Gehalte tot 50 %,
s. g. 0,926. Ileldergde, langzaam drogende, olie.
De koudgeperste olie wordt als spijsolie gebruikt;
wat daarna nog door warme persing te winnen
is, is geschikt voor groene zeep; de perskoek is
een goed veevoer. Zie HELIANTHUS.
OLIËN. (VLUCHTIGE OF AETHERISCHE
OLIËN, ESSENCES). Het zijn die plantenbe-
standdeelen, welke de dragers zijn van den reuk
der kruiderijen, waaruit zij gewonnen worden, en
die dus ook dezelfde aangename of onaangename
geuren bezitten, welke aan de plantendeelen eigen
zijn, en zulks in zeer verhoogde mate. Gewoon-
lijk, doch niet altijd, is het riekend bestanddeel
eener plant eene vloeibare olie, soms ook eene
vaste stof, als kamfer, cumarine, vanilline, skatol.
Sommige vluchtige stoffen komen wel soms met
oliën gemengd voor, maar op zich zelve kan men
ze toch niet daartoe rekenen, als cyaanwaterstof,
aceton, methylalcohol, trimcthylamine en methyl-
salicylaat, die alle vrij verspreid zijn in tropische
gewassen. Evenmin behooren tot de vluchtige
oliën scherpe stoffen als cardol. De vluchtige of
stoffen, doch zij verdampen geheel: druppelt men
dus eene zuivere vluchtige olie op papier, dan
laat deze geen vetvlek achter. Deze oliën zijn
meest lichter, soms (als bij kancel-olie) zwaar-
der dan water; gemakkelijk oplosbaar in alco-
hol, aether en vette oliën, alsmede in andere
vluchtige oliën, zoo als in terpentijn-olie (waar-
mede zij wel vervalscht worden, daar dit de goed-
koopste vluchtige olie is). In water lossen zij
slechts weinig op, doch voldoende om hieraan
haar geur medetedcelen, zooals bij rozenwater,
oranjebloesem water enz. Aan de lucht verliezen
de oliën allengs den geur, zij worden dikker en
donkerder („verharsen"); daarom moet men ze in
wel gesloten en bijna geheel gevulde flesschen
bewaren, liefst in het donker en in ieder geval
buiten de zonnestralen. Vluchtige oliën vatten
gemakkelijk vlam en verbranden geheel. Zij koken
bij 150—300°. Het zijn sterk lichtbrekende vloei-
stoffen; de meeste zijn rechts- of links-draaiend,
eene optische eigenschap die bij het onderzoek
der oliën van waarde is. Vele zijn niet onbelang-
rijke en zeer dure handelsartikelen. In de eerste
plaats worden zij veel gebruikt op het uitgebreid ge-
bied der reukwerk-fabricage, met inbegrip der toilet-
zeepen, tandmiddelen, enz. Sommige zijn als genees-
middel van waarde; een aantal Indische aromati-
sche plantendeelen worden juist om het gehalte
aan vluchtige oliën aangewend, inwendig als prik-
kelend en verwarmend middel, en vooral ook uit-
wendig, daar vele oliën sterk antiseptisch wer-
ken, o. a. sirih-olie. Oliën kunnen ook dienen
voor de bereiding van likeuren, enz. In onver-
dunden staat zijn alle aetherische oliën door hare
groote scherpte als giftig te beschouwen; voor som-
mige personen is trouwens reeds de intense geur
van sommige bloemen (b. v. tuberosen) schadelijk.
Ook bij overmatig gebruik van specerijen kan de
giftwerking der oliën merkbaar worden, o. a. bij
muskaatnoot. Men vindt vluchtige oliën in bijna
alle plantengroepen, doch bepaalde families zijn
er bijzonder rijk aan, als labiaten, rutaceeën (auran-
tiaceeën), umbelliferen, cruciferen en coniferen;
in eenige families zijn alleen enkele geslachten
64 OLIËN. (VLUCHTIGE OF AETHERISCHE OLIËN, ESSENCES).
oliehoudend, zooals bij de grassen Andropogon
(zie GRAS-OLIËN). De vluchtige oliën worden
meest slechts gevonden in een bepaald deel der
plant, in de bloem (bijv. melati), in de bloem-
knoppen (kruidnagel), in de bladeren (patchouli),
in de vruchtschil (djeroek), in de vruchtjes (fenkel),
in het zaad (notemuskaat), in het hout (santel), in
de wortels (gember). Soms echter houden alle
deelen van een gewas olie, schoon niet altijd
van denzelfden reuk (als bij den kaneelboom).
Meestal bevinden zich de oliën in de planten-
deelen afgezet in bepaalde cellen, olieklieren en
oliestriemen. Is de olie zeer rijkelijk aanwezig,
dan treedt zij soms bij persen al te voorschijn,
zooals bij djeroek-schillen; in vele oliehoudende
bladeren ziet men de oliestippen, als men de bla-
deren tegen het licht houdt. Uit elk plantendeel,
dat een bijzondere reuk bezit, laat zich ook een
vluchtig bestanddeel afscheiden, doch soms is de
hoeveelheid verbazend gering, zooals bij thee-
bladeren.
Somwijlen is de olie niet gepreformeerd in de
plant aanwezig, doch ontstaat zij eerst door ont-
leding van op zichzelf reuklooze stoffen (gluco-
sieden), zooals bij cruciferen-oliën, bij gaulthe-
ria-olie. Tot de oliën naderen de balsems, die
bij insnijding van den stam van sommige boomen
vaak in groote hoeveelheid uitvloeien (gurjun-
balsem, baroskamfer-olie). Deze balsems bevatten
als hoofdbestanddeel inderdaad eene vluchtige olie,
waarin niet-vluchtige bestanddeelen (harsen) zijn
opgelost: zoo vloeit uit vele coniferen balsem,
die wij bij de pijnboomen kennen als terpentijn:
destilleert men deze, dan gaat de terpentijn-olie
over en blijft de hars (colophonium) achter.
De oliën, die men uit de plant wint, zijn meest
mengsels van verschillende vluchtige stoffen. Men
bemerkt dit reeds aan de kristallijne uitscheiding,
die sommige bij afkoeling vertoonen: het vaste
deel heet dan het stearopt, het vloeibaar blij-
vende elaeopt, doch dit elaeopt is gewoonlijk ook
nog gemengd, hetgeen blijkt als men het destil-
leert, daar dan vloeistoffen van verschillend kook-
punt en van verschillenden aard overgaan. Meest
heeft het elaeopt weinig geur en is het stearopt
de hoofdzaak; zoo bij pepermunt- en poko-olie,
waar het stearopt het sterk riekend ment h o 1
(de stof der bekende migraine-stiften) is, en bij
thym- en ajowan-olie, die het kristallijne thymol
bevatten, dat als bcderfwerend middel gebruikt
wordt. Soms bestaat echter het stearopt slechts
uit reukeloos vetzuur of terpeenhydraat. De be-
standdeelen eener olie zijn dus geenszins van
gelijke waarde: vaak zelfs is het grootste deel
eener welriekende olie reukeloos. Onder de meest
verspreide bestanddeelen behooren nl. koolwater-
stoffen, die men (daar zij ook het hoofdbestand-
deel van terpentijn-olie uitmaken; terpenen
(C lO Hir>) genoemd heeft, en die in geheel zuive-
ren staat geen reuk hebben, maar bij intredende
verharsing spoedig terpentijn-achtig gaan rieken.
Verwijdert men dus door gefractioneerde destil-
latie deze terpenen uit eene olie, dan worden de
aldus gezuiverde essences veel sterker en meest
ook zuiverder van reuk dan de oorspronkelijke
destillaten; in den handel zijn dergelijke gezui-
verde oliën als „Haensel's terpeenvrije oliën" be-
kend. Men kan de zuurstofvrije (terpenen) en
zuuistofhoudende bestanddeelen eener vluchtige
olie ook scheiden door deze te schudden met
eene verzadigde oplossing van natriumsalieylaat.
waarin laatstgenoemde gemakkelijk, eerstgenoemde
zeer moeilijk oplossen. Naar het soortelijk ge-
wicht en het kookpunt eener olie kan men al
eenigszins uitwijzen, of terpenen aanwezig zijn,
in dat geval is nl. het s. g. lager dan 0,9 en gaat
het terpeenhoudend gedeelte reeds beneden 2000
over. Voor de praktijk heeft men dus hierop te
.
letten, dat de destillatie wordt voortgezet tot den
einde, daar men anders meest terpenen overhaalt
en de kostelijkste gedeelten achterblijven. In som-
mige oliën zijn terpenen van hooger kookpunt
en grooter moleculair gewicht, sesquiterpenen (in
nagel-olie) en diterpencn (in gurjun-balsem), met
de samenstelling Cl5ïï.u en C2O IL!2
Wat van de vluchtige oliën niet tot de terpe-
nen behoort, dus het waardevolle gedeelte, bestaat
uit een of meer zuurstofhoudende bestanddeelen
van zeer uiteenloopenden scheikundigen aard:
alcoholen, aldehyden, esters, phenolen. In som-
mige gevallen zijn er uit ééne olie in de che-
mische laboratoria reeds tien en meer stoffen af-
gezonderd. Welriekende oliën bevat naast de reu-
kelooze terpenen soms ook een weinigje slecht
riekende bestanddeelen (indol), die dan toch echter
voor het bouquet onmisbaar blijken. Vaak echter
is er één hoofdbestanddeel aantewijzen, zoo be-
vatten alle kaneel-oliën kaneel-aldehyd, nagel-
oliën cugenol, citroen-oliën citral. De waarde eener
olie hangt dus van het gehalte van dergelijke stof
af, en men vindt diezelfde stoffen dan ook ge-
woonlijk in alle andere oliën, die eenigszins den-
zelfden reuk hebben, al zijn ze van geheel andere
herkomst: zoo is citral niet alleen in alle citroen-
oliën aanwezig, maar ook in citroengras, citroen-
thym, citroenpeper (Teiranthera), enz.
Bij de zeer samengestelde oliën is het nage-
noeg ondoenlijk, deze kunstmatig te bereiden,
wèl is dit het geval bij oliën van eenvoudigen
aard. De chemische industrie legt zich daarop
met ijver toe, omdat het vrij kostbare handels-
producten betreft, die sterk aan vervalsching on-
derhevig zijn. Ook de reukwerken worden niet
altijd bereid uit de planten, waaraan zij den naam
ontleenen: zoo zijn Stephanotis, Vanda, Ronde-
letia, Ayapana enz. alleen mengsels van odeurs.
Soms is de kunstmatige bereiding der planten-
aromen nog slechts eene zeer gebrekkige naboot-
sing der natuur: zoo bijv. bij het aroma van ananas
en andere vruchten, dat men vervangt door esters
van aethyl- en amylalcohol, welke echter geens-
zins den waren vrachtengeur bezitten. Vaak echter
is het al gelukt, werkelijk dezelfde geuren fabriek-
matig te bereiden, die de plant ons levert. Dit is
vooral het geval, indien bij de plant de reuk ver-
oorzaakt wordt door slechts ééne, liefst kristallijne,
stof, zooals vanilline in vanielje, ionon in viooltjes,
cumarine in tonkabooncn, enz. (Laatstgenoemde
stof is in vele Indische planten aanwezig; in de
parfumerie noemt men haren geur New mown hay
of Fom coupé). Ook de, van nature terpeen-vrije,
oliën, die door sjilitsing van glucosieden optre-
den, bestaan meest slechts uit één riekend bestand-
deel, dat dus gemakkelijk volledig te bestudeeren
en daarna ook synthetisch te bereiden is, zoo de
cruciferen-oliën, die alle eene zwavclhoudcnde ver-
binding bevatten: de blauwzuurhoudende bittere
amandel-olie, die door splitsing van amygdaline
optreedt; de gaultheria-olie, die ook eerst door
splitsing eener reuklooze stof gevormd wordt, enz.
In dergelijke gevallen kan men ook de vluchtige
olie even goed en zelfs nog beter bereiden uit
 OLIËX. (VLUCHTIGE OF AETHERISCHE OLIËN, ESSENCES). 65
gedroogde (i. c. naar Europa verscheepte) liggen; ook moet tijdens de destillatie koud water
Menaal,dan uit het versche, wat natuurlijk niet door het koelvat stroomen. Het is eene groote
f
'
CVaI S hii de ge Prefonnecrde
heet drogen oliën, die bij
der plant voor een deel ontwijken,
voldoening, als men er in slaagt den geur van
bloemen of bladeren te' concentreeren in eene
ooral zoo dit drogen in de felle tropische zon
g schiedt. Vele bloemengcurcn zelfbereide olie en uit liefhebberij worden deze
gaan trouwens bij dan ook op Java vaak gestookt. Voor aetherische
'ogen geheel verloren, en verliezen al aan I'rjn- oliën in 't algemeen is de grootste firma: Schim-
lc'd bij het vcrflenzen der bloemen.
mel & Co. te Leipzig en New-Vork, in wier half-
Om nu in de praktijk
uit getuige plantcndee- jaarlijksche handelsberichten men steeds goede
n de
vloeibare oliën (de vaste riekstoffen zijn informatie over dit onderwerp vindt. Voor beoor-
'een door een geoefend scheikundige te isolee-
") te
deeling van" nieuwe essences, die iets als parfum
verkrijgen, worden verschillende methoden beloven, wendt men zich het beste tot de groote
|fj°lgd, waarvan de meest gewone
echts zelden is zooveel
is destillatie. parfumeurs in Parijs en Londen, als L. T. I'iver
olie aanwezig dat men of l-'.d. Pinaud en Eng. Rimmel. De reuk-oliën,
lc er door uitpersen of
afsponzcii uil kan win- die in den Indischen handel voorkomen en bij de
en, zooals bij citroenschillen. De plantcndcclcn inlanders gezocht zijn, als mirrjak gandapocra, m.
orden voor de destillatie óf fijngesneden (bladc- patjar, zijn steeds met klapper-olie aangelengd;
lih gekneusd (vruchtjes), en gestampt (basten), ook de uit Britsch-Indië aangevoerde essences (attar)
1 als zij teer zijn, in hun geheel (bloemen), in zijn niet zuiver; men pleegt daar op den bodem
n destilleervat met
water overgoten, dit vocht van het destilleervat een laag santel-spaanders te
de kook gebracht en zoo lang kokende ge- leggen, waardoor dus eene gemengde olie overgaat.
u
°<len, liefst met behulp van stoom, als er nog
ie
Om voor den Europeeschen handel Indische
overgaat. Met de waterdeeltjes worden de oliën te bereiden in hoeveelheden, die wat te
, .!e°eeltjes medegevoerd en zij verzamelen zich beduiden hebben, ontbreekt het gewoonlijk op
'J behoorlijke afkoeling in den
ontvanger, aldaar Java aan voldoend materiaal en zou men moeten
P het ovcrgedeslilleerde water drijvende. Niet beginnen met hel kweeken der planten. Immers
c oliën zijn echter
op die wijze te winnen, nl. geurige bloemen zijn bij de inlanders zoo gezocht

• ZIJ zo ge» n ge hoeveelheid aanwezig zijn,

da.c zij-".in het water ° voor haartooi en om klapper-olie te parfumeeren
opgelost blijven, of als zij (mirrjak wangi), dat zij per stuk op de pasars
oor de kookhitte ontleed worden. In het eerste
geval verkocht worden. Van gouverncmentswege zijn
destilleert men het vocht uil den ontvanger er in Australië „flowerfarms" opgericht, als proef-
over telkens versche kruiden (coho-

.
velden voor de cultuur van welriekende gewassen.
*?e), "> 'iet tweede geval moet men naar eene In Indië zorr zulks voor de kruidachtige gewassen
meer voorzichtige bereidingswijze omzien. ook raadzaam zijn. Voorts zou dan de proefteclt
ooral sommige fijne bloemengcurcn kunnen niet van de olieleverende boomachtige gewassen, als
gen destillatie, als jasmijn en sering. Men past dan
tjampaka, kananga, enz., door het boschwezen
gewoonlijk de ..enllciirage" toe, welke berust op kunnen geschieden. Er is op dit gebied nog
, ' dat dc geuren van bloemen volledig
orden opgenomen door vette oliën, err dat
weinig of niets verlicht; wel zijn door de onder-
aan zoekingen van Dr. Van Romburgh in het agri-
* ldus m et geur beladen olie, deze weder door
lüdel van alcohol volledig kan onttrokken
cultuur-chemisch laboratorium te Buitenzorg de
en: raen weekt dus de bloemen in wor- bestanddeelen van vele Indische oliën ietwat nader
olijf-olie (resp. bekend geworden. De vluchtige en vette oliën
COS" of sesam-olie) en schudt deze met
ui > aldus verkrijgt alcohol der verzamelingen van het Koloniaal Museum te
men de essences de jasmin, Haarlem zijn vroeger beschreven door Dr. D. De
Niolettes, enz., die in den reukhandcl veel ge- Loos, in een afzonderlijk deeltje van denbeschrij-
kt w°rden. De eenvoudigste enfleurage is wel venden catalogus dier instelling. In de hier vol-
de van ouds in Indië gebruikelijke
wijze, geurig gende opsomming van alle thans bekende Indi-
da!" °
ai toe
sesam-°lie te persen uil sesam-zaad, dat
vooraf zoolang met versche bloemen is ver-
sche aetherische oliën (mcl. ook de nog niet in
den vorm van „olie" verkregen essences) is met
a( .engd, tot deze al haar geur aan het zaad hebben onze huidige kennis op dit gebied rekening ge-
oci eStaan De extractie
' »»
basse température" kan houden, en werd vooral gebruik gemaakt van het
chl "'T
fal'-'i'
aether of m et koolzuur en met methyl-
'
?eschiedeili doch eischt dan eene dure
onlangs verschenen magistrale werk van Gilde-
meister en Hoffmann, „Die aetherischen 0e1c",i899.

'
mo", at ge im ichli 'ig- In Indië zal men zich wel
'
bt;pa,en tot het winnen van die oliën,
Acacia-olie (Essence de cassic, de mimosa).
welk- Door enfTeurage uit de bloemen van Acacia Par-
e door eenvoudige
destillatie kunnen verkre- nesiana IVilld.. fam. Leguminosae. Een zeer fijne
worden. Er valt op dit gebied nog wel wat violenachtige bloemengeur, voor Extraits d'odeurs
d"' Want het
in 6 lropen zeer aalUal welriekende planten is
groot en er is in Europa steeds
gebruikt. Zie NAGASARI.
Agl ai a-olie. Uit de bloemen van Aglaia
„0,,;,!"
veel Vraag Q aar wèl
bereide vluchtige oliën van
0110 geuri die als nieuw reukwerk wellicht
odorata Lour., fam. Meliaceae. Zie TJOELAN.
"°
g Z Uden kun nen
maken; daarentegen is
Aj o wan -olie. Uit de vruchtjes van Carum
Ajowan Benth., fam. Umbelliferae. Opbrengst
wemiB tB verwachte
eeu~
juist
. n van oliën met reeds bekende
bljv die van oranjebloesem, welke
3—4%, S -K- der olie 0,90—0,93 (dat is bij 150
C). Bevat thymol en cymol. Zie MOENGSI.

'
'

wel » geraden
%
-teer. roefnemin r
S aan eer vele Indische bloemen
'
gen *op dit gebied kunnen dus
Akar wangi-olie. (Vé ti v er-oli e). Uit de
wortels van Andropogon muricatus Retz., fam.
zoo dUUr Ct C worden. Pen destilleertoestel is Gramineae. Opbrengst 0,4—0,9%, s.g.
1,00—1,03.
Petrol
ditrer. _ v!!- Zo nood 'g laat 7-ich uil ledige
" °
en een eenvoudig toestel vervaar-
Zorge dat de kruiden in het water
Zie Dl. I, bl. 17 en 601, alwaar ook de andere
oliën uit dit geslacht genoemd zijn. In de parfu-
merie heet deze olie Mousseline des Indes.
-00 «f 1
'
netaalgaas en niet op den bodem des Aloëhout-olie. Uit hel hout van Aauilaria
111
5
66 OLIËN. (VLUCHTIGE OF AETHERISCHE OLIËN, ESSENCES).
Agalloclia Roxb., fam. Thymelacaceae. Opbrengst
0,5—1,5 %. Het parfum Bois d'aloès bevat nog
verschillende andere bestanddeelen. Zie KAJOE
GAROE.
Ananas-olie. Afkomstig van (?) Ananassa
sativa 1.. fam. Bromeliaceae. Eene lichtgeel ge-
kleurde olie, aangenaam van reuk. „Wellicht is
dit eene gemengde olie, door ananas geparfu-
meerd" (De Loos). Kunstmatige ananas-olie is
boterzuur-acthylester. Zie NANAS.
Anijs-olie. Uit de vruchtjes van Pimpinella
Anisum L., fam. I 'mbcllifcrae. Opbrengst 2—3 %,
s. g. 0,98—0,99. Wordt vast bij ±15°. Hoofd-
bestanddeel (90 %) anethol.
.
Artemisia-olie. Uit het versche kruid van
Artemisia vu/garis /.., fam. Compositae. Opbrengst
°,2 %, s.g. 0,91.
Babado tan-olie. Uit het versche kruid van
Ageratum conyzoides /.., fam. Compositae. S. g.
1,015 bij 27°.
Baeckia-olie. Uit het naaldloof van Baeckia
frutesccns L., fam. Myrtaceae. S.g. 0,883 bij 270
Abortivum? Zie OEDJONG ATAP.
Baroskamfer-olie. Uit Dryobalanops Cant-
phora Colcbr., fam. Diptcroenrpaccue. S. g. 0,88
0,91. Bij insnijding van den stam vloeien soms
— cuma longa L., fam. Zingiberaceac. Opbrengst
groote hoeveelheden natuurlijke olie uit. Zie SIMAR
BANTAJAN en KAMFER.
Bcnzoë-olie. Uit de gomhars van Styrax
Benzoïn Dryand., fam. Styraceae. Niet door destil-
latie, maar door extractie (met vette olie) te
winnen. Zie Dl. I, bl. 177.
Bergamot-olie. Door persen of afsponzen
uit de versche vruchtschil van Citrus Bergamia
Riss., fam. Rutaceai. Opbrengst tot 3'/j%? s.g.
0,885. zie DJEROEK.
Bintangoer-olie. Afkomstig van eene Calo-
p/hyllum-soort, fam. Guttiferae. „De olie is licht-
geel van kleur en aangenaam van reuk, zoodat
zij in de parfumerie kan dienen" (De Loos). Zie
Dl. I, bl. 208.
Boenga lawan-olic. l'it de vruchtnapjes
van Cinnamomum Parthenoxylon Meisn., fam.
Lauraccae. Riekt naar sassafras. Zie bij KOELIT
LAWAN.
Cardamom-olie. Uit de vruchtjes van F.let-
taria Cardamomum Wh., fam. Zingiberaceac. Op-
brengst 4 —6 %, s. g. 0,9. Dient voor likeuren en
wordt in sommige landen in gebak gedaan. Zie
KARDAMOENGi
Cassia-olie. Uit verschillende deelen van
Cinnamomum Cassiu BL, fam. Lauraccae. Zie bij
KANEEL, Dl. 11, bl. 190. Opbrengst: uit de
bast 1,2%, s.g. 1,042; uit de bladeren 0,54%,
s.g. 1,056; uit de bloemknoppen 1,9%, s.g.
1,031; uit de bloemstelen 1,7%, s.g. 1,046; uit
de twijgen 0,2%, s. g. 1,045. Aï deze oliën
bevatten als hoofdbestanddeel kaneel-aldehyd, in
eene hoeveelheid van 80—95 %, en worden
gebruikt in plaats van kancel-olie.
Chloran th u s-ol ie. Uit het kruid van Chlor-
anthus officiualis BL, fam. Chloranthaci
KRAS TOELANG.
Citronella-ol ie. (Serc wangi-olie). Uit de
versche bladeren van Andropogon Nardus /... fam.
Gramineae. Dit is de zg. Huile de verveine des
GRASOLIKN.
—
Indes. Opbrengst 0,8 I %, s. g. 0,87—0,91. Zie
Citroen-olie. (Essence de cédrat.) Uit de
versche vruchtschil eener variëteit (var. ctdratd)
van Citrus medica Riss., fan,. Rutaceae. De olie
wordt het gcurigst verkregen door „afsponzen".
Opbrengst 1,8%, s.g. 0,87. Meest welriekend
bestanddeel: 7'/s% citral. Zie DJEROEK.
Clan sena-olie. Uit de bladeren van Clau-
scnit excavata Burm. e. a. s., fam. Rutaceae. Voor
parfumerie aangeraden. Zie DAOEN BIÜJITAH.
Coca-olie. Uit de bladeren van Erythroxylon
Coca Lam. var. Spruceanum Fitrck, fam. Erythro-
xylaceae. Opbrengst der jonge bladeren 0,13%,
der oude bladeren 0,06 %. De olie bevat methyl-
salicylaat (Dl. 11, bl. 503). Zie COCA.
Clerodendron-olie. Uit de bloemen van
Clerodendron fragrans Vent., fam. Verbenaeene.
Ook de bloemen van Cl. inerme Gacrtn. worden
voor parfum geroemd. Zie KEMBANG BOEGANG.
Coleus-olic. Uit de versche bladeren van
Colcus aromaticus Benth., fam. Labiatae.
Costus-olie. Uit den wortel van Aplotaxis
Lappa Dcc. fam. Compositae. Opbrengst 0,8—1 %,
s.g. 0,98. Riekt naar viooltjes. Zie PATJING.
Cub eb e-olie. Uit de vruchtjes (staartpepers)
van Piper Cubeba /.., fam. Piperaceae. Opbrengst
10—18%, s.g. 0,91—0,93. Zie KOEMOEKOES.
Cv reuma-olie. Uit den wortelstok van Cur-
50/0, s.g. 0,94. Zie KOEN| II'.
Cyperus-olie. Uit de geurige wortelknollen
van Cyperus rotundus L., fam. Cyperacene.
i
I) Izaad-olie. Uit de vruchtjes van
Peuce-
danum grovcolens Benth. (= Auethum So:oa DC),
fam. Umbelliferae. Opbrengst 2—3 %, s. g. 0,97.
Elc mi-olie. Uit de hars van Cunurium com-
mune L., fam. Bui scrnccnc. Opbrengst 15—30%,
s.g. 0,87—0,91. Om zeep te parfumeeren gebruikt.
Zie Dl. I, bl. 490.
Eucalyptus-olie. Uit de versche bladeren
van Eucalyptus Glolmlus Lab., fam. Myrtaceae.
Opbrengst 0,8%, s.g. 0,91 —0,93. Gelijkt op
kajoepoetih-olie. De bladeren der Indische E. alba
Reinw. geven slechts 0,1 % olie, s. g. 0,973 bij
27°. Zie Deel I, bl. 512.
E vod ia-olie. Uit de twijgen van Evodiakor-
tensis Forst., fam. Rutaceae. Zeer geurig.
Fenkel-olie. Uit de vruchtjes van I'oenicu-
lum vulgare Gacrtn., fam. Umbelliferae. Opbrengst
I—4 %, s. g. 0,97. Zie ADAS.
F eron ia-olie. Uit de bladeren van Fcronia
Elephantum Corr., fam. Rutaceae. Zie KAWISTA.
- -
Foelie-olie. Uit den zaadrok van Myristica
fragrans Iloutt., fam. Myristicaceae. Opbrengst
4—15%, s.g. 0,91 —0,93. Zcep-parfum. Zie NO-
TENMUSKAAT.
Gandasoeli-olie. Uit de bloemen van Hedy-
chium coronarium /.., fam. Zingiberaceac. Opbrengst
0,03 %, s g- °597- Geheel anders is de olie uit
de wortels, die gembcrachtig riekt. Zie Dl. I, bl. 537.
Galanga-olie. Uit den gedroogden wortelstok
van Alpinin Galanga Stv., fam. Zingiberaceac.
Opbrengst 0,5 —1,4%, s -g- °s92 Zie bij KEN-
TJOER.
Ga 111 i-olie. Uit de wortels van Ligusticum
acutilobum Sieb. et Zucc, fam. Umbelliferae. Zie
Dl. I, bl. 538.
Oau 1 tl, e r ia-olie (Wintergreen-olie). Uit het
versche kruid van Gaultheria letuocarpa BL, fam.
Ericaceae. Opbrengst 0,1 —0,5 u/rr Zie voor deze
olie Dl. I, bl. 590 en voor haar hoofdbestand-
deel (methylsalieylaat), Dl. 11, bl. 503. De op-
brengst uit G. punctotn 81. (Tjantigi wangi) zou
1,2 % bedragen.
Gember-olie. Uit den gedroogden wortelstok
J*n
O
2—3 o/0: .
OLIËN. (VLUCHTIGE OF AETHERISCHE OLIËN, ESSENCES).

Zingiber officinalc Roxb., fam. Zingiberaceae. nagel-olie eenigszins overeenkomt, zwaarder dan
Opbrengst s g 0,88. Zie Dl. I, bl. 552.
cran ium gr as-o lic. (Palmarosa-olie). Uit
water" (De Loos). Zie Dl. 11, bl. 254.
Komijn-olie. Uit de vruchtjes van Cuminum
Ai'dropogon Schocnanthiis L., fam. Gramineae. Cyminum L., fam. Umbelliferae. Opbrengst 3 %,
Opbrengst 0,3—0,5 "/„, s.g. 0,89. Zie Dl. \,h\.600. s.g. 0,89—0,93. Zie DJINTAN.
Oouania-olie. Uit de bloemen van Gouania Koriander-olie. Uit de vruchtjes van Co-
67

.
J&vanica Mi,]., fam. Rhammaceae. Voor parfumerie riandrum sativum /.., fam. Umbelliferae. Opbrengst
geroemd. 0,2—0,6 %, s. g. 0,87—0,88. Zie KATOEMBAR.

'
( urj unbalsem-olie. Uit den balsem van Kruidnagel-olie. Uit Fugenia coryophyl-
'''pterocurpus sp., fam. Dipterocarpaeeae. Op- lata Thnnb., fam. Myrtaceae. Opbrengst: uit de
brengst tot 70 «/„, s.g. 0,92. Zie Dl. I, bl. 619. bloemknoppen (kruidnagels) 15—18%, s.g. 1,045
Hang-ilan g-olie. Uit de bloemen van

Cananga odorata Hook. et Thoms., fam. Anona-
ce•t?e denOpbrengst 0,1 %, s. g. 0,93—0,94. De olie
handel isvaak met cocos-olie vervalscht.
c
" erenolieen van Java is goudgeel en bezit een ster-
minder aangenamen geur dan de echte
Vlang-ylang-olie van Manila, hetgeen wellicht is
'Oeteschrijven aan het gebruik van in liet wild
groeiende bloemen" (De Loos). Zie KANANGA.
.
—1,070; uit de bloemstelcn 5,5 —6%, s. g.
1,040 —1,065; uit de bladeren I %, s. g. 1,02 bij
24°. Hoofdbestanddeel dier oliën is eugenol. Zie
NAGELEN.
Ladja-olic. Uit de wortelstokken van Alpinia
nutans Rosc, fam. Zingiberaceae. S. g. 0,95 bij
290 Zie bij LENGKOI'.AS.
Ladja goa-olie. Uit de versche wortelstok-
ken van Alpinia Malaccensis Rosc, fam. Zingi-
.

.
J aborandi-olie. Uit de bladeren van Pilo-
trpus
,
beraceae. Opbrengst 0,25 °/0 s.g. 1,04 bij 270
Jaborandi Holmes,fam. Rutaceae. Opbrengst Lantana-olie. Uit het kruid van Lantana

°'
2
—*,«%, s.g. 0,87—0,89. Zie Dl. 11, bl. 97.
Jasmijn-olie. Uit de bloemen van fasmiutim KITJENTÉ.
Srandifiorum
parfumerie.
L. e. a. s., fam. Olenccae. Gezochte
Kacm p fcria-olie. Uit den wortelstok van
Rnempfcria rolunda L., fam. Zingiberaceae. Op-
brengst 0,2 »/„, s.g. 0,89 bij 260 Zie KENTJOER.
Kajoe kastocri-olie. Uit het hout van
/"''«•-soorten, fam. Coniferae. Opbrengst Juni-
3%,
s-g. 0,96—0,98. Zie Dl. 11, bl. 179.
Kajoepoetih-olie. Uit de bebladerdc twij-
gen van Mèlaleuca L.cueadendron /,., fam. Myr-
'«-«. Opbrengst 0,5 %, s. g. 0,92. Zie Dl. 11,
o'- 180.
K amb odj a-olie. Uit de bloemen van Plu-
'"'era acutifo/in Poir., fam. Apocynnceac. Het
Parfum Frangipane heet uit deze bloemen ge-
°okt, maar is een mengsel van extraits d'odeurs.
Kalmo es-olie. Uit Acorus Ca/amus L., fam.
Araccac. Opbrengst.- uit het versche kruid 0,2%,
• g-
s-g. 0,964;
uit de versche rhizomen 1,5—3,5 %,
0,96—0,97. Zie DAKINGO.
Ramfer-olic. Uit Camphora officinalis Nees,
,atn.
Lauraccae. Opbrengst: uit de bladen 1,85%,
Camara L., fam. Vcrbcnnceae. S. g. 0,95. Zie
Lawsonia-olic. (Patjar-olie, Essence de
henné.) Uit de bloemen van Lawsonia a/ba /..,
fam. Lythraceae. Riekt als theerozen. Als in-
landsch parfum bekend. Zie PATJAR.
Legoendi-olie. Uit de bladeren van Vi/ex
trifolia Lf., fam. Verbenncene. S. g. 0,88 bij 27 0
Zie Dl. 11, bl. 400.
.
Lemoen-olie. (E.ssence de citron). Uit de
versche vruchtschil van Citrus limonum Risso,
fam. Rutaceae. S. g. 0,86. Zie bij DJEROEK.
Lemoengras-olie. (Sere-olie). Uit An-
dropogon citratus FC., fam. Gramineae.Opbrengst
0,25 %; s. g. 0,9. Bevat 70—-85 % citral. Zuivere
lemoengras-olie moet in haar drievoudig volume
spiritus van 70 % oplossen. Zie GRAS-OLIËN.
Liberiakoffiebloemen-olie. Van Coffea
Liberica Ilicm. fam. Rubiaceae. Zie Teysmannia,
I, bl. 205.
Malati-olie. Uit de bloemen van Jnsminttm
Sambac Ait., fam. O/eaceae. Zie Dl. 11, bl. 453.
Malati toengkat-olic. Uit de bloemen van
Pcrgularia minor Audi-., fam. Asclepidiaccae.

'
S g
", °,93; uit hout en wortels 4"/,,. Bij 150 half-
vloeibaar. Zie Dl. 11, bl. 186.
amoening-olie. Uit de bloemen van Mur-
r "ya exotica L.,
fam. Rutaceae. Zie Dl. 11, bl. 187.
Kancel-olie. Uit Cinnamomum Zer/aniciim
"•s fam. Lauraccae. Opbrengst: uit den bast
5 . —
i 1%, s g. 1,025 I -r°3s, hoofdbestanddeel
M a n d a r ijn-oli e. Door persen uit de versche
vruchtschil van Citrus Mndurensis Leur., fam.
Rutaceae. S.g. 0,855. Zie DJEROEK.
Mangga-olie. Uit de bloemen van Mangijera
Indien Z. e. a. s., fam. Anacardiaccae. Nog niet
onderzocht. Zie Dl. 11, bl. 460.
Masoibast-ol ie. Uit den bast van Mnssoia

,'
*~ 75 % kaneel-aldchyd, uit de oude bladeren
',8%, s.g. 1,045—1,060, bevat als hoofd-
aromatica Peee., fam. Lauraccae. Opbrengst 6,5
8%, s.g. 1,04—1,06. Zie Dl. 11, bl. 469.
—
bestanddeel
,ast 70—900/0 eugenol; uit den wortel-
3 ry 0) b evat veei kamfer. Deze drie oliën
Mesua-olie. Uit de bloemen van Mesua fer-
rea L., fam. Guttiferae. Zie NAGASARI.

. .
'in dus zeer verschillend: de eerste riekt naar Mimusops-olie. Uit de bloemen van Mimu-
,***> de tweede naar kruidnagel, de derde
aar kamfer. Alleen de kancel-olie uit den bast is
sops Elengi /.., fam. Sapotaceae. Zie TANDJOENI ',.
en belangrijk Mostaard-olie. Uit de zaden van Siuapis
handelsartikel, dat dient voor de juncea Ilook., fam. Crucifcrae. S.g. 1,015—1,030.

,
reiilmg van likeuren, parfumerieën, landtincturen Muskuszaad-olie. (Huile d'ambrette). Uit
n ook als
geneesmiddel. Zie Dl. 11, bl. 190. de zaden van Abelmoschus moschatus Mocnch.,
,

-
rv-itjapiring-olie. Uit de bloemen van Gnr-
' Kingkit-olie.
'"'a pictorum
I/assk., fam. Rubia,
Uit de vruchtjes van Friphasia
.
fam. Mn/vnccae. Opbrengst 0,1 —0,25 °/0 s. g.
0,9 bij 250 Vast bij 15 De olie riekt niet naar
0

muskus doch naar civet. (Zie Dl. I, bl. 357). Zie

"foliata DC, fam. Rutaceae. Zie Dl. 11, bl. 229. GANDAPOERA.
v °elit la wan-olie. M yrrh a-olie. Uit de gomhars van Commi-
amomum Culilaivan Nees,Uitfam. den bast van Cin-
Lauraccae. Op- pkora-soorten, fam. Burseraceue. Opbrengst 3—8%,

'
l^" 5t
k 3,5—4%,5.g. 1,05. Bevat eugenol. „Kleur-
ohe, die in reuk met kajoepoet- en met
s- R- °,99 P—
I I zie E>l. 11, bl. 661.
Nigella-olie. Uit de zaden van Nigella snlivn
68 OLIËN. (VLUCHTIGE 01' AETHERISCHE OLIËN, ESSENCES).

L., fam. Ranunculaceae. Opbrengst 0,5%, s.g. Rozen-olie. Uit de versche bloembladen
0,88. Zie DJINTAN. van Rosa Damasceua Mi//., fam. Rosaceae. Op-
Nootmuskaat-olie. Uit de zaadkernen van
Myristica fragrans Houtt., fam. Myristicactae.
brengst 0,02 "/„, s. g. .
0,85 bij 30 0
San tel- (Sandel-) hout-olie. Uit het hout
Opbrengst 8—15%, s.g. 0,87 —0,92. De jonge van Santalum album L., fam. Santalaceae. Op-
bladeren geven 0,7% en de oude bladeren 0,4% brengst 1,6—3%, s-g- 0,98. Belangrijk genees-
eener naar foelie riekende olie. Sommige boomen middel. Gezocht Indisch parfum.
geven olie, bij polarisatie linksdraaiende, andere Sa f fraan-olie. Uit de stempels der bloemen van
rechtsdraaiende olie. CrocussativusL., fam. Iridaceae. Opbrengst zeer ge-
Oleander-olie. Uit de bloemen van Neririm ring, daar de riekstof in gebonden staat aanwezig is.
odorum Sol., fam. .Ipocynaceae. Zie NERIUM. Saré bandon-olie. Waarschijnlijk uit de
Oranjebloesem-olie. (Néroli). Uit de ver- bloemen van Nyctanthes Arbor trislis 1., fam.
sche bloemen eener variëteit (var. Bigaradia) van Oleaceae. „De geel gekleurde olie komt in reuk
Citrus Aurautiitm Risso, fam. Rutaceae. Opbrengst eenigszins overeen met nagel- en met kancel-olie.
0,1 "/,,, s. g. 0,87—0,89. De olie uil de twijgen en Toepassing als parfumerie" (De Loos).
onrijpe vruchtjes is in de parfumerie bekend als Satijn houtbladeren-olie. Uit de blade-
Petit Gram. Te zamen vormen zij het hoofdbe- ren van Chloroxylon Swietenia DC, fam. Ruta-
standdeel van Eau de Cologne. Zie DJEROEK. ceae. S. g. 0,857 bij 27°.
Oranjeschillen-olic. Door afsponzen of Selasian-olie. Uit het hout van Cinnamo-
uitpersen van de versche vruchtschil van de mum Parthenoxylon Meisn., fam. Lauraccae. Op-

.
hier voren genoemde plant. Opbrengst 2 %, s. g. brengst 1,4%, s.g. 1,074 bij 28. Hoofdbestand-
0,85. Zie DJEROEK. deel safroi, evenals in sassafras-olie. Zie KOELIT
Pandan- of Rampé-olie. Uit de bladeren LAWAN.
van Pandanus latifolius Rumph., fam. Fauda- Sclasih hidjau-olie (Basilicum-olie). Uit
naceae. „De olie is geel van kleur en zeer aange- de naar fenkel riekende versche bladeren eener
naam van reuk, eenigszins kancclachtig" (De Loos). variëteit van Oeimiim Basilicum /.., fam. Labiatac.
Pandan wangi-olie. Uit de bloemkolven van Opbrengst 0,2%, s.g. 0,948 bij 25 0 Bij dezelfde
Pandanus odoratissimus Lf., fam. Fandanaccac. soort wordt echter ook een opbrengst van slechts
Patchouli-olie. Uit de (gedroogde) bladeren 0,02—0,04% vermeld. Hoofdbestanddeel tot 60%
van Pogostcmon Fatehouli Fe!!., fam. Labiatac. Op- mcthylchavicol. Zie SELASIH.
brengst 1,5—4 %, s. g. 0,975—0,995. Zie DILEM. Selasih mekar-olie. Uit de naar kruidna-
Peper-olie. Uit de vruchtjes (zwarte peper) gel riekende versche bladeren eener andere varië-
van Piper nigrum /... fam. Piperaceae. Opbrengst teit der zelfde plant. Opbrengst 0,2 —0,3%, s.g.
«— 2,3 70, s. g. 0,88—0,90.
Persea-ol ie. Uit de gedroogde bladeren van
0,9 bij 26°. Hoofdbestanddeel 30—50% eugenol.
Semboeng-olie. Uit de versche bladeren
Persea gratissima Gacrtn., fam. Lauraccae. Op- van Blumea (Conyzn, P/uehea) balsamifcra DC,

APOKAT.
.
brengst 0,5 °/oi s. g. 0,96. Riekt naar anijs. Zie fam. Compositae. S. g. 0,944 bij 28 0 Bevat kam-
fer (Zie Dl. 11, bl. 186). Uit de bladeren van
Plectranthus-olie. Uit het versche kruid Blumea lacera DC. is eveneens eene kamferhou-
van Plectrnnthits jriiticosus L' Hei., fam. Labiatac. dende olie verkregen. Opbrengst 0,1 %, s. g. 0,915.
Op patchouli gelijkend. Ter verdrijving van in- Se tj an g-olie. Uit de versche bladeren van
secten (motten) aanbevolen. Caesalpiuia Sappan /.., fam. Leguminosae. Op-
Poelasari-olie. Afkomstig van Aly.xin stel- brengst 0,2 %, s. g. 0,825 bij 280
Intn R. et S., fam. .-Ipocynaceae. „De gele olie,
.
Sintok-olie. Uit den bast van Cinnamomum
die door destillatie van den bast verkregen wordt, Sintok PL, fam. Lauraccae. S.g. 1,008 bij 27°.
is eenigszins kancclachtig van reuk. Zij dient als Riekt naar nootmuskaat en kruidnagelen.
reukwerk; de bast, ranken en bladeren eveneens" Sirih-olie (Betel-olie). Uit de bladeren van
(De Loos). De bast bevat de vaste riekstof cuma- Piper Belle /,., fam. Piperaceae. Opbrengst uit
rine, wellicht is de olie slechts een aftreksel. de gedroogde bladeren 0,6—0,9"/,,, s.g. 1,034.
Pogostemon-olic (= Dilcm-olie). Verg. De olie uit de versche bladeren heeft een lager
Patchouli-olic. Uit de bladeren van Pogo- s. g. (0,96). Sirih-olie bevat betcl-phenol en cha-
stcmon comosus Mig., fam. Labiatac. Opbrengst vicol, beide sterk antiseplisch.
°s9"/o, s -g- 0,96. Zie DILEM. S phaeran thu s-olie. Uit het versche kruid
Poko-olie. Uit het versche kruid van Pipe- van Spliaeiauthits ludieus L., fam. Compositae.
romia Javauica Mig., fam. Piperaceae. „Deze Opbrengst 0,03 %. Riekt naar rozen.
olie, die bijna kleurloos is en in reuk overeen- Steranijs-olie. (Essence de badiane) Uit de
komt met kruizemunt-olie, dient als geneesmiddel vruchten van Illicium verurn Hooh., fam. Magno-
bij rheumatische hoofdpijnen" (De Loos). Afkomst liaeeae. Opbrengst 5 %, s. g. 0,98 —0,99. Vast bij
niet geheel vaststaande. 15—17°. Zie ADAS TJINA.
Pompelmoes-olie. Uit de versche vrucht- Styrax-olie. Uit den balsem van Liguidambar
schil van Citrus decumana /.., fam. Rutaceae. S. g. orienlalis MUL, fam. Ilamamelidaceae. Opbrengst
0,86. Zie DJEROEK. °,4—l "/„, s.g. 0,89—1,06.
Rasamala-ol ie. Afkomstig van Altingia Taroem oetan-olie. Uit het versche kruid
excetsa A or., fam. Ilamame/idaceae. „De olie is van Indigofera galegoides DC, fam. Leguminosae.
T
lichtgeel van kleur, van een foelieaehtigen reuk, Opbrengst 0.251/11- Heeft de samenstelling van
eir waarschijnlijk door destillatie van den balsem bittere amandel-olie.
bereid" (De I.oos). Tegari-oli e. Uit de wortels van Dianella
Rasamalahout-olie. Uit het hout van Paucaua Mig., fam. Lilinceae.
('ana/ittm microcarpum IVilld., fam. Bursei Tetranthera-olie. Uit de vruchtjes van Te-
Opbrengst 0.2 "/„. Bij 30° smeltende kristalbrei, Iranthera citrata Nees, fam. Lauraccae. Opbrengst
naar kaneel en rhabarber riekend. 5,5%, s-g- °,^9—0,90. Bevat veel citral.
 OLIËN. (VLUCHTIGE OF AETHERISCHE OLIÈN, ESSENCES).
Th e e-olie. Uit de versch gefermenteerde bla-
deren van Camel/ia Thea Link, zoowel uit Assam-
als Java-thee. Opbrengst slechts 0,006 %, s. g.
°,866 bij 26°. Het parfum klem-s de thé wordt
'net van theebloesem, maar van Olea fragrans
Vahl verkregen.
Tj abé dja wa-oli e. Uit de vruchttrossen van
e zg. lange
"QC., peper, Piper (Chavica) officinarum
fam. Piperaceae. Opbrengst 1%, s.g. 0,86.
Ijampak a - o 1i e. Uit de bloemen (kembang
kantil, gele tjampaka) van Michelia Chamfaca_~
Jam. Magno/iaceae. S. g. 0,91 —0,94. Bevat o. a.
benzoëzuur. „De olie, door destillatie der bloemen
met water verkregen, is geel van kleur en aan-
genaam van reuk; zij kan dienen als parfumerie"
U'e I.oos). „Von unbeschreiblicheni Wohlgeruch"
(Schimmel).
Tjampaka ceilon-olie. Uit de bloemen
**n Myristica Horsfieldi 81., fam. Myr/s/ieaceae.
'-eer geurig, doch de bloemen zijn moeilijk in
groote hoeveelheid te verkrijgen.
Tjampaka poetih-olic. Uit de bloemen
|[8n Michelia longifolia BL, fam. Mngnoliuceuc.
*g- 0,88. „De olie is donkergeel van kleur en
'oelieachtig van reuk; parfumerie" (De Loos).
Ij e rlan g-olie. Afkomstig van Plerosper-
"'["" diversifolium 81., fam. Sterculiaceae. „De
o''e is lichtgeel van kleur, in reuk herinnerende
•Jan nagel- en aan foelie-olie; zij kan in de par-
fumerie dienst doen" (De Loos).
1 o ddal i a-ol ie. Lit de bladeren van Tod-
aalia aculeuta Pers., fam. Rutaceae. S. g. 0,87.
>evat citral. Ook de andere deelen der plant hou-
den olie in.
luberosa-oli e. Door cnflcuiagc der bloe-
men van Polianthes tuberosa /.., fam. Amarylli-
'
"eeae. Ook in de Europeesche parfumerie bekend,
bestanddeel van Ess-bouquet, Jockey-club enz.
Zle KEMBANG SEDEP MALEM.
\ anda-olie. Door enfleurage der bloemen van
' ""da suaz'is Lint//., fam. Orehidaeeae. Wordt in
e parfumerie door een mengsel
van andere es-
sences nagebootst. Feitelijk is nog uit geen enkele
o.rdeeën-bloem net aroma afgezonderd.
Zanthox y lum-ol ie. L'il de vruchtjes van
fanthoxylum piperitum PC. fam. Rutaceae. Op-
brengst 3 o/Qi s-g citral-houdend.
Zedoaria-olie. Uit den wortelstok van Cur-
cuma Zedoaria Rosc.. hm. Zingiberaceae. Opbrengst
1 2%, s.g.
0,99 —1,01.
Aanteekeningen. Aan de mededeelingen over
te-winning, kan nog een en ander worden toege-
legd. Reeds is vermeld dat van eene rationeele
»bnekmatige bereiding in Ned.-Indië nergens sprake
1 veeleer overal eene hoogst primitieve, dezelfde
e sedert jaren
en eeuwen in zwang was, gevolgd
01< H,
zonder dat naar eenige verbetering in de
ereidingsmanier,
tot verkrijging van ruimere pro-
uctre of beter product, werd gestreefd. Wanneer
e verkregen hoeveelheid voor plaatselijk of indi-
vidueel gebruik niet voldoende bleek, dan werd
neer grondstof, gewoonlijk kosteloos verkrijgbaar,
erwerkt om het tekort aan te vullen, en de hoe-
van het product beter te verlangen
n zij altijd was geweest,
daartoe ontbrak de
aanleiding. Zoo bleef de oliepers, bestaande uit
cc door wiggen tot elkander gedrongen plan-
n, waartusschen de oliehoudende pitten, vooraf
gei roogd, gekneusd,
verwarmd, werden geperst
v Otksbeschr. van Midden-Sumatra, Ethnogr. Atlas
69
PI. XCI, fig. 3 err ('IX, lig. 7), me! lokale wijzi-
gingen, algemeen in gebruik en in de beschrij-
ving van inlandsche oliebereiding is van deze
pers met wiggen steeds sprake. De Javaansche
oliepers, die volgens hetzelfde type is vervaardigd,
heet gatoq-an en bestaat uit een op schragen
geplaatsten balk of pengeret, in wiens midden
een gleuf ter lengte van 2/2 voet en '/s v°et
breed en diep is aangebracht. In deze gleuf staan
twee planken, keploq, in schuine richting tegen-
over elkander, zoodanig dat zij van boven wijd
uiteen staan en van onder bijna aan elkander
sluiten en aldaar in een gleuf van een lageren
balk, tjelengan, worden vastgehouden. Tus-
schen de twee keploq's is een bereide karbouwen-
huid, krakab, zoodanig bevestigd, dat een goot
gevormd wordt waarlangs de olie kan afvloeien.
In de krakab wordt de met oliekoek gevulde
djeleboeq gebracht, dat is een kegelvormige
llesch van gevlochten bamboe, waarvan de grootste
diameter i voet is. die van den top '/3 voet, ter-
wijl de hoogte 2—2'/., voet bedraagt. In het grond-
vlak is een opening die met lapas of cocos-
ve/.els dichtgemaakt wordt wanneer de gestoomde
en tot een koek saamgepaktc katjang er in ge-
bracht is. Het werk van den olieslager bestaat in
het inslaan van kleine wiggen of djalerans,
daarna van grootere of pat j els, beurtelings aan
de buitenzijde van elke keploq, waarbij telkens de
djaleran door de patjel wordt uitgestooten. Zoodra
aan beide kanten der keploqs of persplanken, die
allengs dichter bij elkander komen en de djele-
boeq hoe langer hoe meer knellen, de patjels diep
genoeg zijn ingeslagen, laat men den toestel met
rust totdat er geen olie meer uitvloeit. Voor het
inslaan der wiggen gebruikt men eerst een klei-
nen houten hamer, ganden alit, daarna een
grooteren, ganden ageng. Zoodra uit den toe-
stel geen olie meer loopt worden de patjels ver-
wijderd en de djeleboeq uit de pers genomen; de
katjang-koek wordt nu opnieuw in het rijstblok,
lesoeng, gestampt en weder gestoomd om ten
tweeden male en op de beschreven wijze in de
gatoq-an uitgeperst te worden. De olie wordt eerst
in lederen zakken of bakken, kedoeq's. verza-
meld om te bezinken en daarna in runder- ofbuffel-
blazen, in,pes, overgegoten voor het vervoer of
den verkoop; de overblijvende koek, boengkil,
wordt als niest gebruikt, of voor de bereiding van
de door den Javaan gewilde tempe-boengkil, die
gebakken of met andere ingrediënten als djangan
toebereid, veel als toespijs bij de rijst wordt ge-
bruikt (Mayer, „Jav. Volksleven", 11, 479 v.).
Het nadeel dezer pers is dat de druk ongelijk-
matig wordt uitgeoefend en van boven, waar de
keggen worden ingeslagen, geringer is dan bene-
den, waardoor het noodzakelijk wordt den zak tot
driemaal toe om te keeren en den koek weder te
stampen en optestoomen. Bij den ongelijkmatigen
is de onvoldoende druk door de oliepersen ver-
kregen een algemeen euvel dezer werktuigen.
Is deze persing dus weinig geschikt om uit de
vruchten of pitten een belangrijk gedeelte van de
olie of het vet te halen dat er in zit, de extractie
door koking op inlandsche manier- is al even ver-
kwistend. Wanneer men bedenkt, dat er op
Java
schier geen eetbare vrucht is waaruit niet een
aangenaam smakende olie of een te waardeeren
vet zou kunnen gewonnen worden, dan is het
aantal planten door den inlander voor olieberei-
ding gebezigd vrij beperkt. Van cenige belang-
70 OLIËN. (VLUCHTIGE OF AETHERISCHE OLIËN, ESSENCES).
rijke inlandsche oliën, zij hier de wijze van be-
reiding nog meer uitvoerig vermeld.
De Pi tj oen g-olie komt uit de zaden van
Pangium, die door de Javanen gedroogd, ver-
warmd en geperst worden, door de Boegmeezen
gedroogd, gestampt, gekneed en met warm water
overgoten worden, waardoor de olie zich afscheidt
en aan de oppervlakte komt. Zij heeft dan weinig
smaak en wordt nagenoeg niet rans. Op Suma-
tra wordt de simauoeng-olie, die aan de minjak
petjoeng verwant is, op de volgende manier be-
:
reid de groene vruchten, iets kleiner dan een
klapper, legt men te rotten binnen een door tak-
ken omheinde ruimte, dan hangt men de pitten
24 uur in een gesloten mand in stroomend water
om ze van het vruchtslijm te zuiveren, daarna
kookt men ze, slaat ze open met een kapmes,
neemt de kernen er uit, die een paar dagen in
manden worden gelegd met steenen bezwaard.
Nogmaals uitgespoeld (ter verwijdering van het ver-
giftige blauwzuur), dan acht dagen op matten uit-
gespreid in de zon gedroogd, worden ze in een
lesoeng tot gruis gestampt onder toevoeging van
citroensap. Het zoo verkregen meel verhit men
in een ijzeren pan en vult er dan een mand van
boombast mede, die tusschen de bladen van de
pers wordt gelegd. De pers is geplaatst op een
koe- of karbouwhuid, die met de binnenzijde naar
boven ligt en waaraan men aan ééne zijde een
soort van tuit gemaakt heeft, waardoor de uitge-
perste olie in bamboe-kokers wordt opgevangen.
De Katjang-olie wordt uit de zaden van
Arachis hypogaea verkregen door ontschilling, ver-
warming, maling, blootstelling aan den damp van
kokend water en persing. De peulen worden, na
gedroogd te zijn tot zij in de schil rammelen, op
matten of huiden gelegd en door gedurig slaan
met stokken van de buitenschil ontdaan; de noten
worden daarna in een rijstblok fijngestampt en
gestoomd in een koekoesan; nog warm wordt de
hierdoor verkregen massa op de zooeven bespro-
ken manier in de pers uitgeperst. Deze bereidings-
wijze, door inlanders en Chineezen toegepast, sluit
het winnen van cene zuivere olie uit. Beter is de
volgende manier: door middel van een pulper met
handbeweging, bestaande uit een trommel van 2%
voet lengte en 1% voet middellijn, bekleed met
een koperen rasp, wordt de buitenschil der noten
verwijderd; daarna worden de schillen door zeven
afgezonderd, de gepelde noten in een gewonen
buffelmolen, bestaande uit een trog waarin vier
houten wielen loopen, fijn gemalen en na ge-
stoomd te zijn tusschen een hydraulische pers ge-
bracht. De op deze wijze verkregen olie is van
lichtgele kleur. Men zou door verwijdering van
het binnenvliesje of de binnenschil der noten stel-
lig bijna witte olie kunnen verkrijgen, maar daar-
voor is de boven beschreven pulper niet ingericht,
en die witte olie zou bovendien voor inlandsch
gebruik niet een evenredig grootere waarde heb-
ben. (T. v. Nijv. en Lndb. in N.-L XXI, 1877,
bl. 63 v.; XXXIII, 1886, bl. 187 v.).
De Klapper-olie is bereids in Dl. 11, bl.
183, behandeld. Opmerkelijk is dat in Atjeh de
klapper-olie algemeen geperst wordt uit den gerot-
ten inhoud der vruchten. Die stinkende olie gebruikt
men voor lampen; wil men ze voor spijzen gebrui-
ken, dan wordt ze eerst opgekookt en bereid.
De Palm-olie wint men als volgt: de tros-
sen met rijpe vruchten van de Elaeis (zie Dl. I,
bl. 490) worden gedurende 2 of 3 dagen op eene
— OLIFANT.
koele plaats gelegd en daarna geklopt totdat de
vruchten loslaten; deze worden dan boven stoom
gaar gekookt en vervolgens gestampt, ter verwij-
dering van den bast. I laama wordt de olie tusschen
twee planken en door belasting met steenen ge-
perst. Elke boom zou jaarlijks drie flesscben olie
kunnen leveren. Deze productie, hoewel nog voor-
deelig vergeleken bij andere cultures, als rijst, waar-
aan de inlander veel meer arbeid besteedt, blijft
intusschen aanzienlijk beneden het bereikbare. De
onvoordeeligc wijze van olie-bereiding zal daar-
van wel de reden zijn. De pitten, waaruit de
beste olie te winnen is, gebruikt men o. a. niet.
Eene betere wijze van olie-winning is de vol-
gende: men kookt de vruchten in een aarden pot
met water tot zij week geworden zijn; de weeke
massa wordt vervolgens gestampt, met de handen
gekneed en van schillen en pitten gezuiverd; het
restant kookt men andermaal met water en de
daarbij zich afzettende olie wordt gemakkelijk van
de oppervlakte afgeschept. (Van Gorkom, 0.-I.
('uit. 11, bl.
567 v.).
Ten slotte zij nog vermeld de bereiding der
I< a nari-ol ie, uit de pitten van Cauarium
(Dl. 11, bl. 190) welke in de Molukken verzameld
worden zoodra de vruchten bruinachtig beginnen
te worden; deze ontdoet men nu van de buiten-
schil en stelt ze eenige dagen aan de zonne-
warmte bloot; genoegzaam gedroogd worden zij
op roosters in den rook gelegd, vervolgens ont-
bolsterd, een paar dagen in water geweekt, ten
einde de binnenste schil, die met het drogen aan
de kern kleeft, te doen loslaten; na verwijde-
ring van deze schil worden de pitten nogmaals
in de zon gedroogd om de waterdcclcn te doen
verdampen: daarna worden zij in fijngevlochte
rotan mandjes besloten en geperst.
OLIENOOT. Zie KATJANG TIINA of KA-
TJANG TANAII.
"OLIFANT. (Ga dj ah, Mal.) De olifant wordt
op Sumatra in de Noordelijke helft van het eiland
gevonden, op Borneo slechts in het Noord-Ooste-
lijk gedeelte. Zoo eenvoudig het is om den Indi-
schen olifant op den eersten blik te onderkennen
van den Afrikaanschen, — aan de kortere ooren
en den langeren staart — zoo moeilijk is het uit
te maken of men meer dan ééne soort van Indi-
schen olifant moet aannemen. De moeilijkheid schuilt
in het weinige vergelijkingsmateriaal ten dienste dei-
wetenschap gesteld; seriën huiden en skeletten van
den Indischen olifant heeft niemand tot dusverre
kunnen bcstudeeren. De zaak is deze: op het In-
dische vasteland, op Ceylon en op Sumatra worden
olifanten gevonden, — die in N.O. Borneo leven,
kunnen we buiten rekening laten, daar men weet,
dat zij afstammen van een aldaar vroeger losgela-
ten geïmporteerd paar — en nu beweren sommige
geleerden, dat deze allen tot ééne soort behooren,
terwijl anderen reden hebben om aan te nemen,
dat die van Ceylon en Sumatra verschillen van de
olifanten van het vaste land. Die van Sumatra en
Ceylon zouden van een zachter aard zijn, zoodat
vooral die van Ceylon sedert onheugelijke tijden
uitgevoerd worden — ook naar het Indische conti-
nent — om daar als huisdier gebruikt te worden.
De huiden en beenige deelen van het continent
ter bestudeering gezonden, zijn, zooals voor de
hand ligt, afkomstig van Ceylon-olifanten en
komen dus overeen met den eilandenvorm en zoo
komt het, dat sommige onderzoekers genoopt wor-
den slechts ééne soort aan te nemen, 't Schijnt
 OLIFANT. — OMMELANDEN VAN
echter werkelijk, dat de echte continentale vorm
tot eene andere soort behoort, verschillend be-
lialve door den meer woesten onteinbaten aard,
o. a. door een ander getal ribben en ander be-
loop van cmailjilooien op de kiezen. Hoe dit zijn
moge, zeker is het, dat de zaak wetenschappelijk
niet uitgemaakt is en dat, daar het hier het
grootste landzoogdicr geldt, het wel een ernstig
onderzoek in loco waard is; en dit is alleen te
doen, wanneer èn op het continent èn op Ceylon
en op Sumatra seriën verzameld worden van wer-
kelijk in het wild gevangen dieren. Voor de
kennis van de verspreiding der dieren is dit onder-
zoek van groot gewicht.
In de bewoonde streken, dicht bij de groote
wildernis gelegen, richten de olifanten vaak hevige
verwoestingen aan op den padi-akker; de sterkste
heggen zijn machteloos tegen deze dieren; zij
vertrappen alles wat hun in den weg staat en
alleen het branden van groote vuren kan hen
verwijderd houden uit de sawahs. In den regel
'-ijn zij voor den mensch niet gevaarlijk en ont-
loopcn zij hem, (zie o. a. Reisverhaal der Sumatra-
expeditie, Dl. I, bl. 324); gevaarlijk is echter de
ontmoeting met den mannetjes-olifant die in den
strijd met eenen mededinger het onderspit heeft
gedolven, uit de kudde is gestooten en nu alleen
ronddoolt. Sporen in den vorm van groote ronde
kommen en uitwerpselen van olifanten in hoopen
van soms merkwaardige hoogte, ontmoet men in
de groote wildernis van de zuidelijke Padangsche
Bovenlanden vaak genoeg, maar hoogst zeldzaam
de dieren zelf. In Tapanoeli is het echter volstrekt
niet zeldzaam olifanten te zien in de streken
Waar ze zich veel ophouden, zooals in het zuiden
van Padang Lawas en het noorden van Groot
Mandeling. Op Sumatra worden zij alleen ter
wille van de slagtanden gevangen en niet om ze
'e temmen en af te richten tot het dragen van
lasten; zooals uit de beschrijvingen en afbeeldin-
gen bij oude schrijvers blijkt, geschiedde zulks
vroeger in het rijk van Atjeh. Het vangen ge-
schiedt thans door middel van de val-lans en
van kuilen, die in het pad, dat de dieren gewoon
zijn te volgen, worden aangebracht en soms, op
odem, van scherp gepunte bamboes zijn
voorzien. De jacht met speren en messen, vroe-
ger in zwang, is door die met vuurwapens ver-
vangen. Vier personen gaan daartoe uit, waarvan
dne met geweren en kapmessen gewapend, de
vierde den leeftocht voor verscheidene dagen mede-
voerende. Als de 1
dag wordt de 7' '- van de
maand beschouwd, 's morgens II uur, of de 13de
°P den middag. Men schiet met koperen kogels,
'be, na het schot, weder worden opgezocht en bij
voorkeur een volgenden keer nogmaals worden
gebruikt. De eerbied dien de Maleiers voor den
olifant koesteren — zij noemen het dier orang
gadang of grooten mensch — houdt verband met
hun geloof aan het voortleven als olifanten van
als mensch gestorven voorouders. Volgens het
verhaal van Radja
Selan wandelde diens over-
grootmoeder als olifant
rond en verleende hem
i>u en dan hulp
(Reisverhaal der Suiiiatra-cxpc-
"tie, I, bl. 61 vlg.).
De uitvoer van ivoor naar Europa over Singa-
P°rc is onbeduidend; wat niet plaatselijk of in
den omtrek wordt gebruikt, gaat op de inland-
se markten van hand tot hand, komt in den
de Philippijnen, China, ook in
l 'e Molukken en zelfs tot op Nieuw-Guinea en
BENKOELEN. 71
verder terecht. China zendt wel keurig gesneden
tanden, opgesteld op fraai bewerk Ie voeten van
ebbenhout naar ons terug, maar daartoe worden
veelal tanden uit Ceylon gebruikt, meestal groo-
ter van stuk.
OLIVA. Zie DADELHOORNS.
OLOBOE. Zie KARBO.
OMA. Zie HAROEKOE.
OMBAAI (OMBAI.). Naam, die wel aan hel
eiland Alor wordt gegeven (Zie aldaar). Straat
Ombaai of Maloewa wordt de ongev. 15 mijlen
breede straat genoemd, die Timor van Alor scheidt.
OMBERVISSCHEN. Deze familie omvat meer
dan een honderdtal soorten: zij vertoonen den
uitwendigen vorm der Baarsachtigen en behooren
tot de groote zeevisschen, daar de kleinsten toch
nog altijd ecu voet lang zijn. Hun kop is aan
het voorhoofd sterk gewelfd, hun snuit weinig
vooruitstekend. Velen hebben een merkwaardig
verlakte zwemblaas. In het algemeen wordt hun
vleesch als voedsel zeer gezocht. Gehemelte on-
gewapend; kop met tamelijk kleine schubben
bedekt, soms ook de kaken en vinnen; vaak
poriën of groefjes aan onderkaak. Sciaeua pama
leeft in de Indische Zee, wordt wel 5 voet lang;
puntige staartvin, zeer korte aarsvin, tweede
rugvin zeer lang. De Otolilhus-sooxtea hebben
behalve de fluweeltanden nog enkele groote tan-
:
den O/o/i fltvs argen leus, de Gigi djaran der
Maleiers op Java is paarsachtig zilverkleurig, ter-
wijl Ololithus luaculatus met bruine vlekjes ver-
sierd is; zij worden wel 2V2 voet lang. De
Diagramma's hebben ter weerszijden der onder-
kaal, twee kleine en vier groote poriën, ruglijn
gewelfd; D. punctatuiii is grijsachtig en heeft
lichaam en boyenvinnen met bruine vlekjes bezet,
wordt een voet lang. De Pristipoma's hebben
aan het einde van de onderkaak een groef en
twee poriën; P. caripe, de Kr o t-Krot der
Maleiers, zilverkleurig met vier zwarte vlekken
langs den rug, is een visch uit de Java-zee van
bijna een halve meter lengte. De Baars-om-
bervisschen, ZofW«-soorten gelijken het meest
op Baarzen; rugvinnen verecnigd; de aarsvin en
tweede rugvin zijn eenigszins verlengd en even-
als de staartvin met schubjes bedekt; Lobotes
erale, Kakap batoe in het Maleisch, wordt
wel 2/2 voet lang. Tot de St e kei-om be rv is-
schen behooren Seolopsides torguatus met een
hoog lichaam en een breeden witten kraag over
de schouders en Sc. leucogenys met verlengd
lichaam en een witachtige streep achter de rug-
vin. Ilelerognalhodon bifnseiatum uit de zee
rondom Soembawa heeft hoektanden.
OMBILIN (OM- of OEMBILEN, verkeerdelijk
OEMBILIËN).Rivier op Sumatra. Zie KW ANTAN.
OMBILIN-STEENKOLEN. Zie STEENKO-
LEN.
OMMASTREPHES. Zie INKTVISCH.
OMMELANDEN VAN BENKOELEN. Af-
deeling van de residentie Benkoelen (Sumatra),
grenzende ten N. aan de afd. Laïs, ten Z. aan
de afd. Sclocma, bestaande uil iS marga's (distric-
ten) en 4 zelfstandige pasars. De standplaats van
den controleur is ter hoofdplaats Benkoelen. De
pasar Silcbar, in deze afdecling gelegen aan den
mond der rivier Silebar of Socngei Andalas en
aan de baai van Silcbar, was vroeger eene bloeiende
haven, waar de inlandsche vaartuigen dikwijls de
waren, voor Benkoelen bestemd, losten, die dan
verder over land vervoerd weiden; zij is ten ge-
72 OMMEL. V. BENKOELEN.— ONDERSCHEIDINGEN, ONDERSCHEIDINGSTEEKENS.

volge van de verzanding der baai, van weinig medaille (St. 1839 n". 27, 1865 n°. 98, 1870 n u
beteekenis meer. 32), heeft het bij St. 1898 n°. 167 den vorm van
.
OMMELANDEN VAN PADANG. Ondcraf- een kruis gekregen. Voor de toekenning van het
deeling van de afdeeling Padang, res. Padangsche eereteeken aan inlanders en met hen gelijkgestel-
Benedenlanden (Sumatra), bestaande uit 9 distric- den, niet tot het leger in Ned.-Indië behoorende,
ten, waaronder ook de Mcntawei-, de Pageh- en zie St. 1886 n°. 219. Aan gedecoreerde officieren,
de Nassau-eilanden. De standplaats van den con- die zich opnieuw- door daden van dapperheid heb-
troleur- is te Loeboeq Begaloeng. ben onderscheiden, kan een eeresabel worden toe-
OMMELANDEN VAN TELOK BETONG. gekend (B. 275); voor het onderschcidingsteeken
Afdeeling der res. Lampongschc districten (Suma- voor eervol vermelden, zie St. 1877 n°. 241. Bij
tra); standplaats van den controleur is Tandjoeng langdurigen dienst als officier heeft men recht op
Karang. Zij bevat den omtrek van de hoofdplaats een onderschcidingsteeken, van denzelfden vorm
der residentie, Telok Betong, ten N. van de Lam- als voor dergelijken dienst in Nederland (St. 1852
pong-baai en de O. helft van de landpunt, welke n°. 27, 1867 il». 65, Algemeene order 1546 n".
die baai van de Scmangka-baai scheidt volgens 2): militairen enz. beneden den rang van officier
een lijn, loopende van Tandjoeng Tikoes over erlangen naar gelang van den diensttijd gouden,
den Goenoeng Tangka en bij den G. Ratai de zilveren of bronzen medailles. Ook wegens lang-
Z. grens der afd. Sikampoeng ontmoetende. durigen dienst bij de schutterijen is een eeretee-
ÓMRA. Zie HADJ, Dl. li. bl. 6. ken ingesteld (St. 1852 n°. 27, 61; 1853 n°. 5;
ONCHIDIUM S.ONCIDIUM PERONII en 1867 n°. 65). Voor het dragen van militaire me-
PUNCTATUS. Zie GASTEROPODEN dailles, door vreemde Mogendheden verleend, is
ONDÈN. Zie DOEWIWI en EEND. de vergunning der Koningin noodig (B. 2763).
ONDERANDIR. District van de contróle-afdee- Terwijl voor verschillende klassen van Euro-
ling, het regentschap en de afdeeling Serang, resi- peesche ambtenaren een officieel kostuum is voor-
dentie Bantam: met eene oppervlakte van 6.156,4 geschreven, en ook voor verscheidene klassen van
hectaren, liet district telt 29 desa's. inlandsche ambtenaren een dergelijk kostuum van
ONDERSCHEIDINGEN, ONDERSCHEI- Gouv.wege bepaald is, hebben de laatstgenoemden
DINGSTEEKENS. In dit artikel wordt slechts in verscheidene gedeelten van Ned.-Indië het recht
gewag gemaakt van onderscheidingen van Gouv.- andere onderschcidingsteekcncn, aan hun rang ver-
wege toegekend; verder te gaan zou te veel in bonden, te voeren. Voor Java vindt men daar-
bijzonderheden doen afdalen. omtrent de belangrijkste bepalingen in de reglemen-
Eene afzonderlijke ridderorde ter belooning van ten vastgesteld bij St. 1820 n". 22 en 1824 n°.
hen die zich voor Ned.-Indië verdienstelijk maak- 13. liet voornaamste onderschcidingsteeken voor
ten, zooals de Star of India voor Britsch-lndië, ml. ambtenaren aldaar is de pajong of son-
is voor de Ned. koloniën niet ingesteld; de Ned. song, het zonnescherm, dat door de daarop in
ridderorden: de Militaire Willemsorde, de Orde het veld aangebrachte kleuren en strepen of cir-
van den Nederlandschen leeuw en de Orde van kels (seret) den rang van den ambtenaar aan-
Oranje Nassau, worden ook voor verdiensten jegens duidt. Het gebruik van den pajong is zeer oud
Ned.-Indië toegekend. Ook inlanders kunnen in en naar men zegt aan de Chineezen ontleend;
die orden worden opgenomen. Vreemde ordetee- de zonneschermen van de grooten in de Vorsten-
kenen mogen zonder bijzonder verlof der Koningin landen hebben als model gestrekt voor die, welke
niet worden aangenomen door Nederlanders of in de Gouv.landen officieel in gebruik zijn. F.lke
de vreemdelingen die in Ned. staatsdienst zijn pajong heeft een veld (latar) met een knop
(art. 67 grondwet), noch door de ingezetenen van (pentol), waaraan een stervormig uitgeknipt
Ned.-Indië (art. 114 Keg.regl.). Aan inlanders van aanhangsel met jrantige uitloopers (tlatjap); de
aanzien of verdienstelijke oostersche vreemdelingen beide laatsten zijn verguld. De stok (garan) is
kunnen ter belooning van bewezen diensten ccre- bij de pajongs der regenten verguld, bij die dei-
teekens worden toegekend van goud, zilver en andere ambtenaren wit of zwart geverfd met of
brons, Bij bl. 2500, 2893, 3179, 4158, 4961. zonder versierselen in den vorm van bloemguir-
Behalve de Militaire Willemsorde zijn er nog landes, terwijl de dunne stokjes (roedji), die
onderscheidingsteekenen ingesteld den pajong bij het openen op moeten houden,
voor diensten bewezen in de krijgsbedrijven in meest geel of wit geverfd en door een netwerk
Ned.-Indië. In 1869 (St. n°. 41) werd een eerc- van geel gekleurd of wit garen ontgeven zijn.
teeken ingesteld voor hen, die deelgenomen heb- Afbeeldingen van de op Java voor de ambtenaren
ben aan belangrijke krijgsbedrijven; bij St. 1874 aangewezen pajongs en van het kostuum van som-
n". 171 (vgl. St. 1875 n°. 14, 148; 1877 n". mige Javaansche ambtenaren vindt men o. a. bij
255) werd een medaille ingesteld ter zake van Mayer „Een blik in het Jav. volksleven" Dl. 11.
het deelnemen aan de krijgsverrichtingen in Bovendien hebben tal van ml. ambtenaren nog het
Atjeh, en bij St. 1895 n". 134 het Lombok- recht om zich te laten volgen door een naar den
kruis. Het eerstgenoemde eerctecken wordt ook grooter of kleiner getal personen, welke sie-
toegekend aan burgerlijke landsdienaren en aan raden en andere voorwerpen dragen, als insigniën
civiele personen, mits deze laatsten zich de zeer aan dien rang verbonden. Zoo heeft een regent
bijzondere tevredenheid der Koningin hebben recht om achter zich te laten voeren o. a.
waardig gemaakt; voor de toekenning der beide den, wapens, zitmatje, kwispedoor, beteldoosje,
laatste onderscheidingen, zie B. 2919 (bij Kon. zakdoek, enz.: in den regel bepalen de ambtena-
Besl. van 3 Jan. 1896 n°. 18 toepasselijk ver- ren zich echter wegens de kosten, zelfs bij plech-
klaard op het Lombokkruis). Voor inlandsche tige gelegenheden, tot het voeren van den pajong
militairen en schepelingen is een afzonderlijk eere- en het zitmatje. Het gebruik om dergelijke voor-
teeken voor moed en trouw (de Militaire Willems- werpen als teeken van rang te bezitten en bij
orde wordt gegeven voor uitstekende daden van plechtige gelegenheden te voeren staat waarschijn-
moed, beleid en trouw) ingesteld; vroeger een lijk in verband met de instelling der Rijkssieraden
 ONDERSCHEIDINGEN, ONDERSCHEIDINGSTEEKENS. — ONDERWIJS. 73

(Zie aldaar) bij verschillende vorsten in den Ind. leeren haere ouders, overheeden ende meesters te
archipel. Óp Java en Madoera hebben de regen- gehoorsaemen; ten derde haer te leeren lesen,
ten ook het recht de Ned. vlag voor hunne wo- schrijven ende cijfferen; ten vierde haer te leeren
ningen te doen wapperen (B. 2330); ditzelfde alderley goede seeden ende manieren ende einde-
recht komt aan de Europeesche gezagvoerende lijek te betrachten dat inde schooien geen andere,
ambtenaren toe, zoowel op Java als op de Bui- als de Ncdcrlantse taaie, gebruyekt werde" (Ind.
tenbezittingen (B. 1665). Ook voor sommige Bui- placaatb. 11, bl. 52). Het schoolrcglcnient van 4
tenbezittingen zijn van Gouv.wege de onderschei- April 1684 (Ind. placaatb. 111, bl. 125) werd op
dingsteckenen van inlandsche hoofden geregeld. aandrang van den kerkeraad te Batavia vastgesteld
Zoo mogen de regenten in de res. Amboina krach- en eischte van de schoolmeesters onderteckening
tens de artt. 90 vlg., St. 1824 19», een rotting der confessie van de Nederlandschc kerk, den llci-
voeren met zilveren (als buitengewone onderschei- delbergschen catechismus en de acte der nationale
ding met gouden) knop, versierd met 's Konings synode van Dordrecht van 1618 en 1619; zij
wapen, en een zonnescherm; ook kan hun het moesten lidmaat zijn van de ware gereformeerde
recht gegeven worden een wimpel te voeren. De religie en licentie der Ilooge regeering hebben
ml. hoofden in het Gouv. van Celebes voeren, verkregen na een examen waaruit bleek, dat zij
volgens St. 1865 n". 75 eveneens een onderschei- „alle gedruckte boeeken en geschreven papieren
dend zonnescherm (latang, ta-doeng) en heb- promptelijk konden lezen, een goede hand schrij-
ben het recht zich door een zeker getal personen ven, de psalmen Davids bekwamelijk zingen en
te doen volgen en zich zekere voorwerpen te laten redelijk cijfferen". Behalve de door de Comp.
nadragen; de regenten hebben voorts de be> „gegagicerde" schoolmeesters, waren er ook bij-
heid 0111 de achtergevels hunner woningen niet zondere onderwijzers die van de kinderen school-
3 over elkander hangende vakken te dekken, voor geld mochten genieten „tot soulagiemcnt van haar
die woningen een trap zonder treden (sapana) verdrietigen arbeid".
te hebben en evenals de regenten op Java, de Bij het herstel van het Ned. gezag in 1816
Ned. vlag te laten wapperen. Ook de stok met schijnt het schoolwezen zeer in verval te zijn ge-
gouden knop wordt daar als onderschcidingsteeken weest; wij vinden althans vermeld dat er toen
van Gouv.wege uitgereikt; voor ml. hoofden in op gansch Java van gouvernementswege geen
de Minahasa en de afdeeling Gorontalo (res. onderwijs aan Europeanen werd gegeven. Com-
Menado) is het recht erkend tot het voeren van missarissen-generaal wijdden hun aandacht aan
een stok met gouden of zilveren knop: dezelfde dat onderwerp; bij besluit van 6 Nov. 1816 werd
onderscheiding wordt aan inlandsche hoofden in de eerste Gouv.school te Weltevreden opgericht,
verschillende gewesten van Gouv.wege toegekend, liet door hen vastgestelde Reg.-Reg. van ISIS
o.a. aan de pasirahs in de res. Palembang. (art. 99, 100) bepaalde, dat de Regeering zoo-
ONDERWIJS i). Onder de Comp. was'de zorg veel mogelijk moest zorgen dat op de onderschei-
voor het onderwijs nauw met die voor den gods- dene plaatsen in Ned.-Indië scholen bestonden;
dienst verbonden; in art. 13 der instructie van de onderwijzers zouden uit 's lands kas of uit bij-
den eersten Gouv.-Cen. I. Both wordt dezen aan- zondere fondsen bezoldigd worden, terwijl ook de
bevolen de predikanten en schoolmeesters op de noodige verordeningen omtrent de scholen der
vloot te stellen ter plaatse waar zij den meesten inlanders zouden gemaakt en aan dezen de gele-
dienst kunnen doen, goede zorg dragende dat „de- genheid gegeven worden op de Nederl. scholen
zelve zich getrouwelijk en vredclijk in hunnen onderwezen te worden. Het onderwijs werd ge-
dienst tot vermaning van de personen van de Comp. steld onder toezicht van Prof. Reinwardt, directeur
aan land zijnde en bevordering der bekeering van tot de zaken van landbouw, kunsten en weten-
de onkristenen en leering van derzelver jonge schappen; na zijn vertrek in 1822 werd hij door
jeugd mogen kwijten, ten einde de naam van J. v. d. Vinne vervangen als inspecteur over het
Christus verbreid en der Gom],, dienst mag be- middelbaar en lager onderwijs. Bij wijze van be-
vorderd worden naar behooren". In de instructie zuiniging werd die post door Du Bus de Ghi-
van den Gouv.-Gen. van 1617 wordt den Gouv.- signies ingetrokken en het toezicht overhet onder-
Gen. en Raden van Indië aanbevolen overal op richt opgedragen aan eene onbezoldigde Hoofd-
de voortplanting van de Christelijke religie, op- commissie van onderwijs; het Reg.-Regl. van 1827
bouwing van goede scholen en andere zaken daartoe (art. 99, 100) schreef der Regeering voor te zorgen
noodig alle behoorlijke ordre te stellen (art. 34). dat er op de onderscheidene plaatsen van Ned.-
De kerkordening voor de Bataviasche gemeente Indië scholen voor het lagere onderwijs zouden
wijdt eenige artikelen (79 vlg.) aan de school- bestaan en bepaalde dat de onderwijzers in de
meesters, wier ambt het is: „de jonge jeucht de eerste plaats uit bijzondere schoolfondsen zouden
vreese des Heeren intescherpen, haer l' ondcrwij- wórden bezoldigd; waren deze niet voldoende dan
sc'i inde fundamenten vandc
Christelijke religie, zou 's lands kas daarvoor worden aangesproken.
haer te leeren bidden, singen, met haer te kerek De regeering moest verder de noodige maatrege-
te gaen, te
catcchisccrcn; ten anderen haer te len nemen tot instandhouding van de scholen der
inlanders. Het Reg.-Regl. van 1830 bevatte (art.
1) Bij de bewerking van dit artikel is o. a. 97) ongeveer dezelfde bepalingen; dat van 1836
gebruik gemaakt van een nota over het Mid- zweeg geheel over dit onderwerp. Het Reg.-Regl.
delbaar onderwijs in Ned.-Indië van den Heer van 1854 (art. 125—128) maakt onderscheid tus-

' '•• <■• G. Valette, leeraar a. h. Gymnasium schen openbaar en bijzonder onderwijs: de inrich-
Willem 111 te Batavia en van eene nota over ting van het eerste, dat een voorwerp moet zijn
hel voorbereidend en het Eur. lager onderwijs van de aanhoudende zorg van den Gouv.-Gen.,
in Ned.-Indië van den
Heer P. J. v. Ravesteyn, wordt met eerbiediging van ieders godsdienstige
leeraar a. d. Normaalschool te Batavia; beiden begrippen, bij algemeene verordening geregeld.
bestemd voor de internat, tentoonstelling te Voldoende openbaar lager onderwijs moet gege-
Parijs (1900). ven worden overal waar de behoefte der Euro-
74 ONDERWIJS. (MIDDELBAAR)
peeschc bevolking dit vordert en de omstandig-
heden het toelaten ; voor het oprichten van scholen
ten dienste der inlandsche bevolking wordt door
den landvoogd gezorgd. Overigens is het geven
van onderwijs aan Eur. en m. h. g. personen vrij,
behoudens het toezicht der overheid en het onder-
zoek naar de bekwaamheid en de zedelijkheid dei-
onderwijzers; het Kol. Verslag doet den staat van
het openbaar onderwijs, ook dien van de scholen
voor de ml. bevolking, jaarlijks kennen. Tenge-
volge van de oprichting van een departement van
onderwijs, eeredienst en nijverheid werd de Hoofd-
commissie opgeheven (l°. Jan. 1867); onder den
Gouv.-Gen. is thans de Directeur van dat depar-
tement belast met de behartiging van de belangen
van het onderwijs in Ned.-Indië en oefent hij
daarop het toezicht uit.
Het onderwijs in Ned.-Indië gegeven is middel-
baar en lager onderwijs.
A. Middelbaar onderwijs. Middelbaar on-
derwijs in den geest zooals dit na de invoering dei-
wet op dat onderwijs in Nederland (Ned. St. 1863,
n°. 50) wordt opgevat, werd in Ned.-Indië eerst
in 1867 of gedeeltelijk in 1860 gegeven. Tijdens
de Comp. werden proeven genomen met seminaria
voor de opleiding van bedienaren van den gods-
dienst ; zoo werden te Naloer, een plaats in Jaffa-
napatnam en te Colombo op Ceylon seminariën
opgericht, maar de resultaten daarvan waren wei-
nig bevredigend en na een langer of korter be-
staan werden zij beiden opgeheven (Van Troosten-
burg de Bruijn, „De Hervormde kerk in Ned.
Oost-Indië", Arnhem 1884, bl. 510 vlg.). Batavia
bezat een Latijnsche school van 1642—1656 en
van 1666—1669 die, zooals trouwens uit haar
kortstondig bestaan blijkt, niet tot bloei kon ge-
raken; evenmin was dit het geval met hel Semi-
narium theologicum aldaar, in 1745 opgericht,
doch reeds in 1755 opgeheven, tegelijk met de
Academie der marine, die evenmin aan de ver-
wachtingen had voldaan (zie Mr. J. A. Van der
Chijs in T. Bat. Gen. X, bl. 163). Geen beter
lot ondervonden verscheidene inlichtingen in het
begin dezer eeuw: een school voor het zeewezen
te Semarang werd in 1812 opgeheven; een mili-
taire school voor de land- en zeemacht, in dezelfde
plaats in 1818 opgericht, verviel in 1826, terwijl
de school voor de zeevaart te Soerabaja gevestigd,
eveneens na korten tijd ophield te bestaan. Een
instituut voor de Jav. taal te Soerakarta bestond
niet langer dan van 1832—1843. Van algemeen
middelbaar onderwijs was geen sprake; wel werd
bij St. 1819 n°. 49 een algemeene order voor de
scholen van middelbaar onderwijs vastgesteld, maar
daarmede werd slechts meer uitgebreid lager onder-
wijs bedoeld. Eene poging van de Hoofdcommissie
om volledig middelbaar onderwijs, tevens geëigend
als overgang tot hooger onderwijs, in Ned.-Indië
intevoeren (1839), leed schipbreuk op den onwil
der Regeering, die in 1842 de Kon. Akademie
te Delft stichtte. Daarop werd in 1850 door par-
ticulieren een poging gedaan om ook in Indië
gelegenheid te verschaffen tot het verkrijgen van
meerdere kundigheden dan op de lagere school
konden verworven worden; zij leidde tot de op-
richting van de particuliere inrichting te Ilcrwij-
nen (op het land Pondok gedeh bij Buitenzorg)
die in 1851 „voor opvoeding en gymnasiaal onder-
wijs" met een zeer uitgebreid leerplan werd ge-
opend (zie M. v. I'aber, T. Bat. Gen. XXX, bl.
519 vlg.). Ofschoon aan de school door de Regee-
ring subsidie werd verleend, kon zij zich niet
lang staande houden en werd in 1856 opgehe-
ven. Niettegenstaande dit ongunstige resultaat
werden opnieuw door particulieren pogingen aan-
gewend 0111 instituten voor middelbaar onderwijs
in Ned.-Indië te verkrijgen; in 1857 gaf de Re-
geering echter te kennen dat zij het plan over-
woog om een of meer inrichtingen voor gym-
nasiaal onderwijs in het leven te roepen. De
Hoofdcommissie stelde nu voor 3 inrichtingen
uitsluitend voor onderwijs te stichten (1858); de
Regeering kon zich daarmede echter niet vereeni-
gen en besloot tot de oprichting van één insti-
tuut voor opvoeding en gymnasiaal onderwijs,
waar echter ook externes zouden worden toege-
laten: het Gymnasium Willem 111, dat in 1860 in
een gebouw in de wijk Salemba te Batavia geo-
pend werd. liet stelde zich ten doel de zedelijke,
verstandelijke en lichamelijke ontwikkeling der
aan de inrichting toevertrouwde jongelingen en
was bestemd voor de opleiding van hen die, hetzij
later tot de lessen op de hoogcscholcn en acade-
miën wenschten toegelaten te worden, hetzij zich
door eene beschaafde opvoeding wilden voorbe-
reiden om met nut werkzaam te zijn in maat-
schappelijke betrekkingen, waarvoor geen acade-
mische graad vereischt werd. Het onderwijs werd
diensvolgens in 2 afdeelingen gesplitst, terwijl
bovendien een voorbereidende cursus (progymna-
sium) aan de inrichting verbonden werd. Tenge-
volge van verschillende omstandigheden (zie o. a.
Dr. S. A. Naber in T. Staath. Stat. XXVI, bl.
199; Herman, T. v. N.-Indië, 1868, I, bl. 271)
kwam de school niet tot bloei; met het oog op
de in 1563 en 1864 in Nederland vastgestelde
regelingen op het middelbaar onderwijs en op
dat in de Indische taal-, land- en volkenkunde
onderging zij in 1867 cene geheele reorganisatie
en werd het Gymnasium Willem 111, met behoud
van dezen naam, verdeeld in 2 afdeelingen, die
thans nog bestaan; afdeeling a werd ingericht
op den voet eener hoogere burgerschool met vijf-
jarigen cursus, terwijl aan afd. // de gelegen-
heid gegeven werd tot voorbereiding voor het
examen voor den burgerlijken dienst in Ned.-Indië
(zie OPLEIDING VAN INDISCHE AMBTE-
NAREN). Hiermede werd de gelegenheid gesloten
om in Indië eene klassieke opleiding te ontvan-
gen; eene poging door den Min. Keuchenius ge-
daan om een gymnasium met zesjarigen cursus te
Batavia te vestigen, leed schipbreuk oj> een votum
der Tweede Kamer (3 Dec. 1889).
Behalve te Batavia zijn er thans in Indië nog
2 hoogere burgerscholen met sJarigen cursus: te
Soerabaja en te Semarang, respectievelijk in 1875
en 1877 als scholen met 3jarigcn cursus opge-
richt en in 1879 voor een sjarigen cursus inge-
richt. Zie de reglementen voor de scholen: Bijbl.
3487, 3488, 3787, 3788, 3896 en 4175 (vgl.
Gouv. Besl. 29 Juni 1894 nO. 31, 28 Jan. 1895
n°. 33 en 3 Juni 1895 n°. 4, Bijbl. 5185). Zij
zijn vrijwel in overeenstemming gebracht met de
reeds in Nederland opgerichte hoogere burger-
scholen ; dewijl het middelbaar onderwijs in Indië
niet bij de wet is geregeld kan men daar, indien
de omstandigheden het vorderen, zijn eigen weg
volgen bij de regeling van het onderwijs en de
benoeming van leeraren, zoodat het herhaaldelijk
is voorgekomen dat daartoe personen werden be-
noemd, die niet volgens de Ned. wet van 1863
de bevoegdheid bezitten tot het geven van 111id-
 ONDERWIJS. (MIDDELBA AR
delbaar onderwijs. Volgens St. 1897 n". 247 zijn
weliswaar tot leeraar en leerares bij het mid-
delbaar onderwijs slechts benoembaar zij die dit
in Nederland zijn; bij uitzondering kan echter
ook ander geschikt personeel met het geven van
onderwijs aan cene inrichting van middelbaar
onderwijs belast worden. Het internaat, dat bij
de oprichting van het Gymnasium Willem 111 werd
ingevoerd, (in 1862 werden, ter opheffing van de
bezwaren voor de docenten gelegen in de ver-
plichting ten aanzien der opvoeding buiten de
lesuren, afzonderlijke educators of opvoeders be-
noemd) bleef aanvankelijk na 1867 bestaan; in
1876 werd het beperkt en in 1879 geheel opge-
heven. Het reglement voor de eindexamens dier
hoogere burgerscholen is vastgesteld bij St. 1881
n 153, vgl. St. 1893 n«. 86 en St. 1898 n». 258;
°-
zij die dit met voldoenden uitslag hebben afge-
legd hebben, krachtens de wet van 21 Mei 1873
St. 128, gelijke rechten als een zoodanig in Ne-
derland verworven diploma geeft. Algemeen toe-
zicht, door inspecteurs b. v., wordt niet op het
middelbaar onderwijs in Ned.-Indië uitgeoefend:
de verschillende scholen staan onder commissiën
van toezicht, te Batavia college van curatoren
genoemd, dat ook het toezicht over de hoogere
burgerschool voor meisjes aldaar uitoefent.
Thans volgen eenige bijzonderheden over de 3
scholen. Het bezoek daarvan nam, enkele jaren
daargelaten, vrij gestadig toe: in 1861 waren te
Batavia 25 leerlingen, in 1867 44, in 1879 213,
in 1897 267; te Semarang in 1877 32, 1879 65,
1897 167; te Soerabaja in 1875 19, 1879 88,
'897 155. Van 1879—1897 was het bezoek der
3 scholen als volgt: 370, 389, 369, 366, 370,
363, 360, 348, 311, 321, 327, 359, 428, 447,
5 11 , 557, 5 05, 57°, 589- Sedert 1891 worden
ook meisjes tot die scholen toegelaten; haar getal
steeg van 7 in 1891 tot 45 in 1897, van welke
9 te Batavia, 30 te Semarang, 6 te Soerabaja,
terwijl alle verslagen getuigen van den gunstigen
invloed der meisjes op hel gedrag en den ijver
der mannelijke leerlingen. Bijna alle leerlingen
zijn kinderen van F.uropeanen : van 1888—1897
lieten zich inschrijven: te Batavia 13 Chineezen
en 13 Javanen, te Semarang 3 en 35, te Soera-
baja 2 Chineezen; totaal 18 Chin. en 48 Jav.
Tot het eindexamen werden van 1870—1897 745
leerlingen der verschillende scholen toegelaten
n
van welke 521, d.i. bijna 70°/ slaagden en 224
werden afgewezen. Het schoolgeld bedraagt voor
de 3 laagste klassen ƒ 120, voor de 2 hoogste
ƒlBO 'sjaars; voor enkele lessen wordt f 1 per
maand en per vak geheven.
Voor meisjes bestaat te Batavia een hoogere
burgerschool met 3Jarigcn cursus, die in 1882
werd opgericht en over de jaren 1882—1897 be-
zocht werd door 40, 60, 42, 38, 33, 37, 27, 29,
43, 44, 44, 34, 25, 30 en 30 leerlingen, die een
schoolgeld van ƒlBO 'sjaars of voor enkele les-
sen ƒ1,50 's maands voor elk vak betaalden. Even-
als de genoemde hoogere burgerscholen werkt zij
voor rekening van den lande. Zie regl. Bijbl. 3832,
3896, 5"8, 5223. Eene particuliere school voor
meisjes, die de lagere school verlaten hadden, in
1883 te Semarang opgericht, werd in 1893 opge-
heven tengevolge van het besluit waarbij meisjes
tot de, aanvankelijk alleen voor jongens bestemde,
hoogere burgerschool werden toegelaten.
Te Soerabaja was van 1853—1856 eene parti-
culiere ambachtsschool gevestigd, vooral met het
)
75
doel de inlandsche kinderen opteheffen en hen
voor iets anders geschikt te maken dan voor
schrijfwerk op een bureau. Zij ging te gronde
deels aan gemis van middelen, doch ook omdat er
voor de leerlingen weinig uitzicht op een bestaan
na voltooide studie kon worden gegeven, terwijl
ook de Regeering niet meewerkte (zie Herman,
t. a. p. bl. 266). Thans bestaat aldaar sedert 1897
eene burgeravondschool, bestemd voor jongelieden
die, na lager onderwijs te hebben genoten, de
algemeene vorming verlangen vereischt voor
ondergeschikte betrekkingen van technischen of
industricëlcn aard. Zij stond aanvankelijk onder
hetzelfde toezicht als de hoogere burgerschool;
in 1886 werd de school gereorganiseerd (St. 1885
n°. 60), van de hoogere burgerschool afgescheiden
en onder eene afzonderlijke commissie van toezicht
en een eigen directeur gesteld; het leerplan werd
in meer practische richting hervormd, en de cur-
sus van 2 op 3 jaren gebracht. Ook werd voor
de leerlingen, die dit verlangden, gelegenheid
gezocht zich gedurende een gedeelte van den dag
in gouv. of particuliere inrichtingen praktisch te
oefenen. Bij Besl. van 23 April 1891 werd bij
wijze van proef het reglement gewijzigd, en bij
St. 1894 n". 105 de inrichting definitief gereor-
ganiseerd en de cursus op 4 jaar gebracht; o. a.
werd ook gelegenheid gegeven tot opleiding voor
het opzichters- en machinisten-examen. Sedert 1890
staat de Directeur der hoogere burgerschool weder
aan het hoofd der inrichting. Het getal leerlingen
steeg van 41 in 1885 tot 156 in 1896. De school
loopt voor rekening van den lande. Zie regl. Bijbl.
4137, 4942-
Het ambachtsonderwijs te Batavia wordt gege-
ven aan eene particuliere inrichting, te danken
aan het initiatief der loge „De ster in het Oosten",
die in 1886 gelegenheid gaf tot het ontvangen
van practische lessen in smeden en bouwwerken
gepaard aan eenig theoretisch onderwijs. Om het
bestaan der school te waarborgen werd in 1887
eene stichting gevormd (St. 1887 n°. 230); vol-
gens hare statuten is de school bestemd om jonge-
lieden optcleidcn tot bekwame ambachtslieden en
tot zooelanige andere betrekkingen als het bestuur
der school raadzaam zal achten. De inrichting gaat
langzaam doch gestadig vooruit en kon in 1890
in een eigen gebouw worden overgebracht. Be-
perktheid van middelen staat echter den bloei
der school in den weg; voorstellen zijn gedaan
haar door de Regeering te doen overnemen. Toch
werd in 1896 een 3jarige cursus geopend voor
hen die zich voor het examen voor opzichter bij
de burg. openbare werken willen bekwamen, liet
getal leerlingen, dat op het einde van den cursus
1886—1887 48 was, bedroeg bij den aanvang van
den cursus 1897—1898 62.
Te Semarang was het de vereeniging Soeria
Soemirat (Zie aldaar) op wier initiatief de ambachts-
school in 1892 tot stand kwam; evenals te Batavia
is daartoe een stichting gevormd (Gouv. Besl. 12
Aug. 1892 nO. 17). De school heeft ten doel jonge-
lieden opteleiden in het smids-, bankwerkers- en
timmervak en in zoodanige andere vakken als het
bestuur raadzaam zal achten. Ofschoon ook deze
inrichting met gebrek aan middelen te worstelen
heeft, konden toch de lessen worden uitgebreid
en in 1895 een eigen lokaal gehuurd worden. Het
getal leerlingen bedroeg begin cursus 1892—1893
20 en steeg tot 61 bij het begin van den cursus
1897—1898.
76 ONDERWIJS. (LAGER)'
Voor de bezoldiging enz. der leeraren bij inrich-dit voorschrift niet kan worden nageleefd. Hoe-
tingen van middelbaar onderwijs zie Bijbl. 2142, zeer hun taak is toegenomen sedert de inspectie
2321. St. 1875 n°. 193, 1876 n". 322, 1877 n». in 1868 werd ingesteld, blijkt hieruit, dat in dat.
193, Gouv. Besl. 14 Sept. 1879 n». 15, St. 1881 jaar het getal der scholen en leerlingen was 103
11". 55, 1888 nO. 14, 1891 n». 34, B. 3678, 4872, en 6037 en in 1898 184 en 18.013. Daarentegen
St. 1894 n°. 97, 1897 n°. 21, 1898 n". 20, 30. zijn de middelen van verkeer aanmerkelijk ver-
De uitgaven voor het middelbaar onderwijs uit beterd. De inspecteurs worden gewoonlijk uit de
's lands kas bedroegen in 1888 ƒ450.939, voor onderwijzers gekozen. Schoolcommissies worden
gebouwen ƒ8.225, subsidicn ƒ 3.000; ontvangsten op alle plaatsen ingesteld waar een of meer open-
wegens schoolgelden /~4g.486; voor 1896 waren bare of bijzondere scholen aanwezig zijn en gele-
die cijfers ƒ564.648, ƒ3.900, ƒ 12.000 en ƒ89.902. genheid bestaat tot de samenstelling. Zij worden
/•'. Lager onderwijs. Het lager onderwijs is voorgezeten door het hoofd van gewestelijk be-
verdeeld in onderwijs voor Europeanen en onder- stuur, die ook de leden, bij voorkeur uit de ouder.,
wijs voor inlanders; terwijl het eerste ook door van leerlingen, benoemt, en daarbij toeziet dat
inlanders mag worden gevolgd, is het laatste uit- geene personen zitting nemen van wie het zich
sluitend voor inlanders bestemd. In de eerste plaats laat denken dat zij op de onderwijzers geen mo-
wordt gehandeld over het onderwijs voor reelen invloed kunnen uitoefenen. De commissies
Europeanen, waaromtrent art. 127 Reg. Regl. houden een nauwkeurig toezicht op alle scholen
bepaalt dat, overeenkomstig regels bij algemeene ter plaatse waar lager onderwijs gegeven wordt,
verordening te stellen, voldoend openbaar onder- bezoeken die minstens eens om de 2 maanden
wijs gegeven wordt overal waar de behoefte der door een of meer harer leden, zorgen dat de ver-
Europeesche bevolking dat vordert en de omstan- ordeningen op het onderwijs stipt worden nage-
digheden het toelaten. Zooals in den aanvang leefd en beijveren zich in het algemeen om den bloei
van dit artikel is medegedeeld werd in 1816 van het onderwijs naar vermogen te behartigen.
geen onderwijs van Gouv.wege op Java gegeven, liet lager onderwijs wordt onderscheiden in
doch reeds bij Besl. van 6 Nov. van dat jaar de gewoon onderwijs (omvattend: (/ lezen, b schrij-
eerste Gouv.school en wel te Weltevreden opge- ven, c rekenen, d beginselen der Ned. taal, e die
richt; daarna werd met het oprichten dier scho- der geschiedenis van Nederland en Ned.-Indië,
len, nu eens krachtiger, dan weder minder krach- ƒ die der aardrijkskunde, g die van de kennis
tig doorgegaan (zie Herman, t. a. p.), zoodat er in der natuur, // het zingen, /' de eerste oefeningen
1820 7 Gouv.scholen in Ned.-Indië aanwezig waren, van het handteekenen, j vrije en orde-oefeningen
in 1833 19, in 1845 24, in 1868 68, 1883 129, der gymnastiek, en k voor meisjes nog nuttige
1888 141, 1891 147, 1894 156, 1898 164. Ver- handwerken) en meer uitgebreid onderwijs (be-
schillende regelingen werden achtereenvolgens uit- ginselen der / Franschc, /// Engelsche en n Hoog-
gevaardigd: bij Besl. van 16 Jan. 1818 werd een dtiitsche taal, o algemeene geschiedenis, ƒ wis-
algemeen reglement voor het schoolwezen vastge- kunde, g het handteekenen, /- beginselen der
steld alsmede eene algemeene orde voor de lagere landbouw kunde, .f gymnastiek en voor meisjes t
.holen (St. ISIS n». 4), en bij Besl. van 28 fraaie handwerken). Het is voorts huis- of school-
Aug. ISIB eene instructie op het afnemen en af- onderwijs; het eerste omvat het onderwijs gege-
leggen der examens; zij waren in hoofdzaak cene ven aan kinderen van ten hoogste 3 gezinnen
navolging van de Ned. schoolwet van 1806. Zij gezamenlijk in de w-oning van het hoofd van een
werden vervangen door het Regl. op het lager dier gezinnen ; alle ander lager onderwijs is school-
onderwijs in N.-I. (St. 1868 n". 81) en het Regl. ondcrw ijs. Eindelijk is het verdeeld in openbaar en
van orde, lucht en beheer voor de openbare lagere bijzonder onderwijs; het eerste loo]3t geheel voor
scholen in Ned.-Indië (St. 1873 n». 65), welke rekening van den lande; bijzondere scholen kunnen
de Ned. schoolwet van 1857 ten grondslag heb- echter ook subsidie uit 's lands schatkist ontvangen.
ben. In 1878 en 1889 werden in Nederland be- Om als onderwijzer in Ned.-Indië te kunnen
langrijke wijzigingen gebracht in de organisatie optreden moet men in het bezit zijn (/ van een
van het lager onderwijs, welke haren weerslag von- bewijs van zedelijk gedrag, aflegeven door het
den in het Regl. op het lager onderwijs in Ned.- hoofd van plaatselijk bestuur waar de betrokkene
Indië (St. 1894 n°. 192, B. 4990) en het Regl. het laatst heeft gewoond, // van acten van be-
op de openbare lagere scholen (St. 1894 n°. 193, kwaamheid en c zoo het vreemdelingen betreft,
gewijz. St. 1898 n°. 186 vgl. B. 5014), die beicle van eene vergunning van den Gouv.-Gen. Door
nog van kracht zijn, evenals de instructie om- verschillende examens kan men die acten verkrij-
trent de verplichtingen van de schoolcommis- gen en wel om optetreden a als schoolondcrwij-
siën, van de inspecteurs en van het onderwijzend zer, // als hoofd eener school, c als huisonderwij-
jtersoneel werkzaam bij het openbaar lager onder- zer in een of meer vakken, // als school- en
wijs (Bijbl. 4989). huisonderwijzer in een of meer vakken; // en //
Het toezicht over het lager onderwijs is opge- sluiten tevens in zich bevoegdheid als huisonder-
dragen aan den Directeur van onderwijs, eere- wijzer. Alle in Ned.-Indië behaalde diploma's
diensl en nijverheid en wordt onder zijne bevelen onder een andere regeling dan de thans geldende
uitgeoefend door inspecteurs en plaatselijk door zijn in Ned.-Indië van kracht; hetzelfde is het
schoolcommissiën. De eersten zijn 3 in getal en geval met alle in Nederland behaalde rijksdiplo-
respectievelijk gevestigd te Batavia, Semarang en ma's. Omgekeerd zijn in Nederland, vlgs. Ned.
Soerabaja: voor het toezicht, door hen uitgeoefend, St. 1896 n°. 230, slechts geldig de in Indië be-
is Ned.-Indië in 3 afdeelingcn verdeeld. Zij zorgen haalde acten als onderwijzer en als hoofdonder-
voortdurend bekend te blijven met den toestand wijzer verkregen onder werking der sedert 1894
van het schoolwezen in hunne afdeeling en be- bestaande bepalingen; herhaalde malen is er uit
zoeken zooveel mogelijk, minstens eenmaal's jaars, Indië op aangedrongen de gelijkstelling te ver-
de in hunne afdeeling gelegen lagere scholen: de krijgen ook voor die acten vóór 1894 behaald,
uitgebreidheid der afdeelingen maakt echter dat doch tot de daartoe noodige wijziging der Ned.
 ONDERWIJS. (OPENBAAR LAGER) 77

wet is men nog niet overgegaan. Diploma's, die zer 2e klasse benoembaar te zijn moet men echter
in Indië kunnen verkregen worden zijn a de acte in het bezit van een hoofdonderwijzersacte zijn
als onderwijzer, gevende bevoegdheid tot het geven de onderwijzers 1 -'I 1-' klasse staan aan het hoofd
;
van huis- en schoolonderwijs in de vakken o—7; van scholen. Onderwijzers en 2» kl. worden
b de acte als hoofdonderwijzer, gevende bevoegd- door den Gouv.-Gen. benoemd; die der 3= kl.
heid om te staan aan het hoofd eener school en door den Directeur, die ook de plaatsing van alle
tot het geven van huis- en.schoolonderwijs in de onderwijzers regelt. De sterkte van het corps der
—
vakken // i benevens oenq; ede acte als huis- onderwijzers steeg van 422 in 1883 tot 612 in
—
onderwijzer in een of meer der vakken tz g en
(/ de acte als huis- en schoolondcrwijzer in de
1898, van welke echter slechts 363 en 538 actief
dienden; de overigen waren met verlof, non-actief
vakken f — t. Voor het afleggen dier examens wordt of bij andere takken van onderwijs gedetacheerd.
minstens eenmaal 'sjaars gelegenheid gegeven te Aan elke school met minder dan
25 leerlingen
Batavia, Semarang en Soerabaja; ook op andere wordt 1 onderwijzer geplaatst; van 25—60 2, van
plaatsen kan door den Directeur daartoe gelegen- 61 —100 3, van 101 —150 4, van 151—200 5 en
heid gegeven worden, doch niet tot het afleggen van 201 —250 6. In 1898 kwam 1 onderwijzer
van het examen als hoofdonderwijzer, en dit wel op 27,8 leerlingen. De onderwijzers 3e kl. ont-
omdat op kleinere plaatsen geen genoegzaam aan- vangen een begin-salaris van ƒ125 per maand,
tal deskundigen aanwezig is om een examen-com- dat na 12 jaren dienst tot ƒ
225 's maantls stijgt;
missie te benoemen. Programma's en een regl. van onderwijzers 2 e kl. na minstens iS jaren dienst
orde voor de examens zijn vastgesteld bij St. 1894 ƒ5OO 's maands; onderwijzers ie kl. ƒ550 'smaands.
n'i. 194, 1899 n°. 226. Voor het afleggen van examen Bovendien genieten allen vrije woning of indem-
// moet men den leeftijd van 18 jaar volbracht niteit daarvoor.
hebben; het examen b eischt een bewijs van een Openbare lagere scholen worden opgericht en
minstens 2jarige practische werkzaamheid als onder- gesloten op machtiging van den Gouv.-Gen.; als
wijzer op een openbare of bijzondere school. regel wordt aangenomen dat geen school geopend
Over 1883—1898 zijn geslaagd voor het hoofd- of in stand gehouden wordt tenzij het getal Euro-
onderwijzers-examen 75 mannen en 50 vrouwen ie leerlingen minstens zij: op Java en Ma-
en afgewezen 79 en 29; voor het onderwijzers- doera 20, op de Buitenbezittingen 15. Bij bijzon-
examen geslaagd 39 en 450, afgewezen 85 en 331. dere omstandigheden wordt echter wel van dien
De oorzaak voor dit verschil tusschen mannen en regel afgeweken, alsook van den regel dat niet
vrouwen wordt voor een deel gezocht in de omstan- meer dan 200 leerlingen op één school worden
digheid dat in Indië goede opleidings-cursussen be- toegelaten. In het belang van de openbare ge-
staan voor onderwijzeres, doch geen enkele voor zondheid mogen, ingevolge het Regl. op den ge-
onderwijzer. Het personeel van het openbaar lager neeskundigen dienst van 1882, geene scholen op-
onderwijs wordt dan ook, wat de vrouwen betreft, of ingericht worden dan met goedkeuring dei-
aangevuld met dames die zich in Indië in voldoen- hoofden van gewest, bestuur, zoo noodig in over-
den getale aanbieden. Met mannen is dit niet het leg met den Directeur, en op advies van den
geval; jaarlijks wordt door den Min. v. Kol. het dirigeerenden of eerstaanwezenden officier van
vermoedelijk benoodigd getal onderwijzers uitge- gezondheid. Voor de regelen voor den bouw en
zonden, waarvoor in de laatste jaren slechts in aan- de inrichting der gebouwen zie Bijbl. 4970. De
merking komen personen in het bezit eener acte scholen zijn verdeeld in gemengde (voor jongens
als hoofdonderwijzer en van een acte voor de en meisjes) en meisjesscholen: terwijl in
Fransche taal. Voor de opleiding tot hoofdonder-
1877de
scholen allen gemengde waren, is sedert het getal
wijzer zijn norniaalscholcn gevestigd te Batavia der meisjesscholen aanmerkelijk toegenomen en
(1871) en Soerabaja (1891), beiden Gouv.-inrich- bedroeg in 1893 31 (tegen 119 gemengde), op
tingen niet .'jarigen cursus; van de leerlingen welk getal zij sedert gebleven zijn. Aan die scho-
slaagden van 1883—IS9B respectievelijk 45 en len zijn uitsluitend dames verbonden. De alge-
13 mannen en 25 en 8 vrouwen. meene meening in Ned.-Indië schijnt voor afzon-
Openbaar lager on de rwij s. Aan de Gouv. derlijke meisjesscholen te zijn, in verband niet
scholen zijn zoowel mannelijke als vrouwelijke de meestal vroeg invallende pubertcits-periode
onderwijzers verbonden; alle bepalingen in de in de tropen. Voorts worden de scholen onder-
onderwijsregeling zijn op beide catcgoriën toepas- scheiden in scholen der eerste klasse, die meer
selijk. Wanneer hier van onderwijzer wordt ge- dan 60 leerlingen hebben en aan wier hoofd een
sproken zijn de onderwijzeressen daaronder begre- onderwijzer I« kl staat, en der tweede klasse niet
pen. De indienststelling van dames dagteekent minder leerlingen, met een onderwijzer 2C kl. als
van 1875; zij zijn voor een groot gedeelte ge- hoofd. In bijzondere omstandigheden kan van
plaatst aan de meisjesscholen en voor een gedeelte deze rangschikking worden afgeweken. Voorts
aan de gemengde scholen. Aanvankelijk werden zijn de scholen: eerste klasse, waarin uitsluitend
vele onderwijzeressen aangesteld, zoodat deze in betalende leerlingen worden toegelaten en nict-
1888 40"/(, van het onderwijzend personeel uit- eerste klasse. liet schoolgeld is proportioneel, naar
maakten; sedert is dit echter verminderd tot op mate van het inkomen der ouders, behoudens
32,2 %. De verhouding op de gemengde scholen een zeker maximum, dat voor inlanders hooger
:
alleen was in 1878 3 1, in 1888 2,4 :I, in 1898 is dan voor Europeanen. Het hoofd der school
:
4,8 1. Men oordeelt dat vele dames geschikt voor is met de inning en administratie der school-
de lagere afdeelingen der gemengde school, in de gelden belast en geniet daarvoor 10
hoogere afdeelingen aldaarminderop hare plaats zijn. geïnde bedragen. De verhouding der betalende
% der
liet personeel is verdeeld in 3 rangen: tot de niet-betalende leerlingen was in
1883:
die in dienst treedt, begint als onderwijzer 3 klasse 55,2—44,8%; in 1898: 48,8—Si,2
0/ .
0 De om-
(hulponderwijzeres); de bevordering tot hoogere vang van het onderwijs is op alle scholen dezelfde,
klasse geschiedt bij vacature volgens een ranglijst met uitzondering van tic eerste scholen, waar
in den regel naar anciënniteit. Om tot onderwij- Fransch, en de meisjesscholen, waar die taal en
78 ONDERWIJS. (OPENBAAR en BIJZONDER LAGER)

handwerken worden onderwezen. Deze eenvormig- Bij de beoordeeling dezer cijfers moet echter
heid is wenschelijk in verband met de vele muta- worden opgemerkt dat de bijzondere scholen in
ties van ambtenaren, officieren en particulieren; 1898 b. v. telden als leerlingen 845 jongens en
toch is er feitelijk groot verschil tusschen vele 2213 meisjes, wat voor het totaal der leerlingen
scholen, zooals b. v. tusschen een eerste school bij het lager onderwijs een veel gunstiger ver-
te Batavia en een schooltje in de binnenlanden houding geeft.
van Celebes of Timor. waar het meerendeel der Op geen openbare scholen worden leerlingen
leerlingen dichter bij de inlanders dan bij de toegelaten, die hun 6 levensjaar niet en hun
Europeanen staat en een blank gezicht een uit- 16* wel volbracht hebben; van deze laatste be-
zondering is. Het godsdienstonderwijs is aan de paling is echter dispensatie mogelijk. Het getal
godsdienstleeraren overgelaten, die ten hoogste 2 leerlingen, die de lagere school bezoeken op een
uren per week daartoe van een of meer lokalen der ouderdom van 13 jaar en hooger is vrij aanzien-
school gebruik kunnen maken. De schooltijden in lijk: in 1898 toch was het getal jongens van 13
Indië zijn, in verband met het klimaat, gesteld van jaar 736, 14 jaar 593, 15 jaar 466, 16 jaar 114
's morgens halfacht tot 's middags één uur, afgebro- en meisjes respectievelijk 603, 500, 284, 70,
ken door 2 pauzes van een kwartier elk; voor het zijnde 9,2%, 8,2%, 5,5 0/0 en 1,3% van het
godsdienstonderwijs moeten op de daarvoor be- totaal getal leerlingen; vergeleken met 1883, toen
stemde dagen de uren van 7'/2—B/2 beschikbaar de procenten waren 9,7, 6,9, 5,3 en 2,1, is er
worden gesteld. Geen andere boeken, dan die dooi- in dit opzicht geen groote verbetering zichtbaar.
den Directeur zijn goedgekeurd mogen op de scholen Als redenen worden opgegeven: de ongunstige
gebruikt worden; de door hem vasttcstellcn catalo- verhoudingen, waarin vele leerlingen leven, het
gus wordt ontworpen door eene door hem te benoe- laat op school komen, de voortdurende mutaties
men commissie van Gouv.-onderwijzcrs te Batavia. en ook het gebrek aan kennis der Ned. taal,
Thans volgt een overzicht van het getal der waarover wordt gesproken bij Voorbereidend
leerlingen op de Gouv.-scholen van 1883—1898: onderwijs bl. 79. Het schoolverzuim is vrij aan-
zienlijk, meest ten gevolge van overplaatsing der
Euro- Inl. en xi 1. h. gelijkgestelden. ouders, ziekte, vertrek in den drogen moeson naar
peanen en bergstreken, van tropische regens en hevige warmte.
In: niet hen Inl. Inl. niet- Vreemde Toch is vooruitgang zichtbaar: het gemiddeld ver-
gelijk- Christc- Christc- Ooster- zuim bedroeg van 1883—1898: 23, 23, 23, 20,
gesteldcn. I ncn. nen. lingen. 21, 21, 21, 21, 22, 20, 21, 20, 18,5, 18,5, 17,
17 dagen per jaar en per kind. Geen onderwijs
1883 8.852 205 395 247 genoten van 1883—1898: 1023, 877, 709, 779,
1884 9.213 256 399 258 780, 783, 769, 839, 947, 774, 904, 774,' 614,
1885 9-445 254 360 263 625, 668 en 676 kinderen.
1886 9.863 259 373 252 Ofschoon de Gouvts. scholen voor Europeesche
1887 10.351 287 395 218 kinderen bestemd zijn, kunnen toch ook kinderen
1888 10.630 317 380 200 van inlanders en met hen gelijkgestelden worden
1889 IO-955 344 438 179 toegelaten. Zij moeten de Ned. taal voldoende
1890 11.421 338 47i 148 verstaan en spreken om de lessen der laagste
1891 11.634 405 533 149 klasse te kunnen volgen (voor kinderen van min-
i8g2 11.893 395 623 161 dere militairen afkomstig uit de gewesten Menado,
i8g3 12.262 4" 7" 153 Amboina, Ternate en Timor, die den Christelij-
i8g 4 12.621 418 812 164 ken godsdienst belijden en zich buiten deze ge-
1895 12.690 391 744 185 westen bevinden geldt dit niet) en den leeftijd
1S0Ó 12.915 397 756 212 van 7 jaren niet overschreden hebben, ten ware
1897 13-109 43i 758 228 zij geplaatst kunnen worden in de afdeeling waar
1898 I3-465 482 762 246 kinderen van hun leeftijd onderwijs ontvangen.
Zij worden niet toegelaten wanneer daardoor ge-
De ve: houding tuisschcn di beide seksen was
vaar dreigt dat Europeesche kinderen zouden
iver die jaren als vc>lgt:
moeten worden afgewezen. De Gouv.-Gen. kan
echter afwijkingen van deze bepalingen toestaan,
In: Jongens. Meisjes. wanneer 's lands belang dit in bijzondere gevallen
gewenscht maakt. Het schoolgeld voor de inland-
sche kinderen is iets hooger dan voor de Euro-
1883 5-905 3-994 peesche. Van de bevoegdheid de Eur. scholen te
1884 5-930 4.196 bezoeken wordt, zooals uit bovenstaande tabel
18S5 6.019 4-293 blijkt, door inlanders toenemend gebruik gemaakt.
1886 6.227 4.520 Door meisjes van niet-Christelijkc ouders en
1887 6.598 4-653 vreemde oosterlingen wordt dit onderwijs echter
18S8 6.724 4.803 weinig gezocht. In 1883 bezochten van meisjes
1889 6-959 4-957 3930 Eur., 45 Christen-inlanders, 15 niet-Chr.
1890 7-i83 5-'94 ml. en 4 vreemde oost. de scholen; in 1898:
1891 7-3 11 5.410 6105, 153, 44, 20. De uitgaven van het open-
i8g2 7-575 5-497 baar lager onderwijs voor Europeanen bedroegen
I8g3 7.821 5.716 in 1883 ƒ1.631.723 tegen ƒ 184.616 aan ontvang-
i8g 4 8.123 5.891 sten, in 1888/1.845.519 en ƒ207.106, in 1897
1S95 8.115 5-895 ƒ2.476.964 en ƒ277.953.
1896 8.260 6.020 Bijzonder lager onderwijs. De bijzondere
i8g 7 8.389 6.138 scholen worden door particulieren opgericht en
i8g8 8-633 6.322 onderhouden; uit 's lands kas kan echter aan haar
 ONDERWIJS. (BIJZONDER LAGER,
subsidie worden verleend onder zoodanige voor-
waarden als de Gouv.-Gen. noodig acht. Ofschoon
elke aanvrage afzonderlijk wordt beoordeeld zijn
toch eenige algemeene beginselen aangenomen
aan welke elke aanvraag getoetst wordt; onge-
veer '/3 der kosten van personeel en inventaris
wordt vergoed met dien verstande, dat de school
een minimum-personeel moet hebben, voor de
( louv.scholen gesteld. Uitsluitend voor dit perso-
neel wordt tegemoetkoming verleend. Volgens het
regl. van 1868 moesten de gesubsidieerde scholen
evenals de openbare toegankelijk zijn voor alle
kinderen zonder onderscheid van godsdienstige
gezindheid; deze beperkende bepaling is in 1894
vervallen. De subsidiën, die in 1883ƒ 1200's jaars
bedroegen, en in 1887 tot ƒ3OO daalden, stegen
in 1891 tot ƒ 2500 en zijn sinds aanhoudend ge-
rezen: in ißg7 lot ƒ5.717, in 1898 tot ƒ 16.346.
De bijzondere instellingen kan men verdeden
in: afzonderlijke cursussen in een of meer vak-
ken, die meestal door openbare of bijzondere
onderwijzers in den namiddag of in de avonduren
gegeven worden en in eigenlijke scholen. In 1883
en 1898 bedroeg het aantal dier scholen: 20 en
20; der leerlingen: 1721 en 3058; onderwijzers:
72 en 138. Verscheidene dezer scholen zijn opge-
richt en onderhouden door vereenigingen wie liet
niet 0111 geldelijk gewin te doen is; in het bij-
zonder moet hier melding worden gemaakt van
den arbeid der Roomsch katholieke geestelijke
zusters, wier pensionaten en scholen over het
algemeen een zeer goeden naam hebben en waar
gelegenheid wordt aangeboden tot het ontvangen
van uitgebreid lager onderwijs, wat in Indië anders
bijna ontbreken zou. Tal van niet-Katholieke
meisjes bezoeken die scholen en bevolken die
pensionaten.
Ondcrwijzcrs-vercenigingen in Ned.-Indië zijn:
a het N.-I. onderwijzers-genootschap, dat in 1894
werd opgericht en ongev. 450 leden telt, zich
ten doel stelt verbetering van het onderwijs en
behartiging der belangen van het onderwijs, en
eene bibliotheek en een ondersteuningsfonds bezit:
// Onderling hulpbetoon, in 1865 opgericht enten
doel hebbende uitkeering van zekere sommen bij
overlijden van een deelnemer. Het belang van het
onderwijs wordt ook behartigd door het weekblad
„Het onderwijs", sedert 1892 te Batavia verschij-
nende en het orgaan van het N.-L onderwijzers-
genootschap.
C. Voorbereidend onderwijs (naar de me-
thode van Fröbel). Dit onderwijs is vooral daarom
in Ned.-Indië van zoo groot nut omdat het, nevens
de- algemeene ontwikkeling der jonge kinderen,
bedoelt vermeerdering van de kennis der Ned.
taal bij die kinderen, ten einde hen daardoor ge-
schikt te maken om het onderwijs op de gewone
lagere school van den aanvang af te volgen. Tal
van kinderen van gemengden bloede toch leven
in een bijna inlandsche omgeving en spreken
vóór zij naar school gaan, uitsluitend Laag-
Malcisch; doch ook zelfs verscheidene volbloed
Europeesche kinderen leeren in hunne eerste
kinderjaren slechts gebrekkig Nederlandsch en
verkeeren in dat opzicht in niet veel beteren toe-
stand dan de cerstgenoemden. Het voorbereidend
onderwijs tracht hieraan tegemoet te komen.
Het is uitsluitend bijzonder onderwijs, de scho-
len genieten zelfs geen subsidie uit 's lands kas,
en de Regeering laat zich over het algemeen mei
dat onderwijs niet in. Met de oprichting en het
VOORBEREIDEND en INLANDSCH) 79
onderhoud dier scholen houden zich vooral bezig
geestelijke zusters, vrijmetselaarsloges en andere
particuliere vereenigingen: onder de laatsten moet
vooral genoemd worden de Vereeniging tot voorbe-
reidend onderwijs aan kinderen in Ned.-Indië. Het
geven van onderwijs aan die inrichtingen staat
ieder vrij; rijksdiploma's worden niet gegeven, doch
groote waarde wordt gehecht aan het einddiploma
afgegeven door in Nederland gevestigde opleidings-
scholen, met name die te Leiden, 's Gravenhage
en Rotterdam. Het getal der scholen bedroeg in
1883: 11 met ongev. 730 leerlingen; in 1898: 35
met 1886 leerlingen.
De eerste poging tot verkrijgen van voorberei-
dend onderwijs ging in 1849 uit van de boven-
genoemde Hoofdcommissie van onderwijs; toen
waren er wel zoogen. bewaarscholen, doch tlil
waren hoofdzakelijk slechts kinderbewaarplaatsen.
In 1850 werd de eerste Fröbelschool te Batavia
door particulieren opgericht; zij werd echter ten-
gevolge van financieele moeilijkheden gesloten,
hoewel de Regeering de inrichting geldelijk had
ondersteund. Sedert 1877 kan men echter op
betere resultaten wijzen; de loge te Semarang
richtte toen haar eerste school voor voorbereidend
onderwijs in en van dien tijd dagteekent de, zij
het dan ook langzame vooruitgang van dat onderwijs.
D. Onderwijs voor inlanders. Tijdens het
bestaan der 0.1. Comp. werden de belangen van
het inlandsch onderwijs niet geheel uit het oog
verloren; door haar werden een aantal scholen
op Ceylon, in de Molukken, op de Zuidwester-
eilanden, Rotti, Ternate, het Noordel. schiereiland
van Celebes opgericht; zij zorgde ook voor het
aanstellen van inlandsche schoolmeesters en richtte
zelfs kweekscholen op, wel hoofdzakelijk bestemd
voor voorgangers bij de Christelijke godsdienst-
oefeningen, — zooals ook het onderwijs nauw
met den godsdienst verbonden was, —■ maar toch
ook voor een belangrijk deel voor het vormen
van onderwijzers. Bij den achteruitgang der Comp.
vervielen die scholen voor een deel; zij werden
echter deels, meestal door de zorg der ml. hoof-
den, in stand gehouden, al zonken zij gewoonlijk
tot een zeer laag peil. Daendels beval in zijne
instructie voor de regenten op Java's N.O.kust
dat „gezorgd moest worden voor het onderwijs
van de jeugd in de zeden, gewoontens, wetten
en godsdienstige begrippen van den Javaan en
het oprigten van de daartoe in de respectieve
hoofdnegorijen en districten benoodigde scholen",
maar daarvan kwam niets tot stand; ook na het her-
stel van het Nederlandsch gezag vergenoegde de
Regeering zich langen tijd met het instellen van
onderzoekingen en het ondersteunen van de op-
richting van enkele scholen, zonder dat tot krach-
tige maatregelen werd overgegaan, niettegenstaande
de instructie voor de regenten op Java van 1819
hen opdroeg de inlandsche scholen zooveel moge-
lijk uittebreiden en te zorgen dat zoovele kin-
deren als mogelijk was, in het lezen en schrijven
zouden onderwezen worden en hun vroegtijdig
geleerd werd wat de plichten van goede en deugd-
zame menschen zijn. (Zie Mr. J. A. Van der Chijs.
T. Bat. Gen. XIV, bl. 212: XVI, bl. 1: XXV,
bl. 1). Hoc weinig het Gouv. na 1830 overtuigd
was van de wenschclijkhcid van goed onderwijs
voor den inlander blijkt wel uit een tweetal be-
sluiten, door den Gouv.-Gen. De Eercns in 1836
genomen, waarbij afwijzend werd beschikt op aan-
vragen van den res. van Banjoemas en van den
80 ONDERWIJS. (INLANDSCH)
ass.-res. van Krawang, respectievelijk om ƒ3O en
ƒ2O 's maarids ter bezoldiging van een inland-
schen onderwijzer; eene afwijzing waarbij de toen
gevolgde batig-slot politiek een niet geringe rol
speelde. Niet voor 1848 werd de eerste beslis-
sende stap gedaan op den weg die leidde tot
een zich steeds uitbreidende bemoeiing der Regee-
ring met het inlandsch onderwijs: bij Kon. Besl.
van 30 Sept. werd de Gouv.-Gen. gemachtigd
om op de Indische begrooting eene som van
ƒ25.000 'sjaars uittetrekken voor de oprichting
van scholen onder de Javanen, voornamelijk be-
stemd tot opleiding van ml. ambtenaren; het Reg.-
Regl. van 1854 bepaalde in art. 128 dat de Gouv.-
Gen. voor het oprichten van scholen ten dienste
der ml. bevolking zorgt. Een kweekschool voor
onderwijzers onder de inlanders op Java werd in
1851 te Soerakarta opgericht, terwijl in 1866 een woond, die gelukkig nog niet door verschillen
dergelijke school voor de Soendalanden te Ban-
dong geopend werd, en verscheidene scholen voor
inlanders op Java en elders van Gouv.wege ge-
sticht werden. Ook op Sumatra werd te Boekit
tinggi (Fort de Koek) een kweekschool voor
ml. onderwijzers van Gouv.wege gevestigd, die
echter op den duur weinig voldeed; een andere
school werd te Tanah batoe (Tapanoeli) opge-
richt en geplaatst onder leiding van den in Neder-
land 1) tot onderwijzer gevormden inlander Willem
Iskander (over wien zie Ned. Spectator, 1866,
bl. 181, 194, 202). De aanstelling van een in-
specteur over het ml. onderwijs (1864) die in
1865 zijne eerste inspectie over Java volbracht,
leidde tot betere kennis van den toestand van
het inlandsch onderwijs. Het was echter vooral
de oprichting van het Departement voor onder-
wijs, eerediensten nijverheid, die een grooten
stoot aan de ontwikkeling van het inlandsch
onderwijs gaf; sedert 1866 werd krachtig op dat
gebied gewerkt, het toezicht werd uitgebreid, o. a. tclceren ■) en het gebruik van die taal bij het
door de aanstelling van adjunct-inspecteurs, het
aantal scholen aanmerkelijk vermeerderd en nieuwe
kweekscholen werden opgericht, zoodat het getal
der laatsten steeg tot 3 voor Java (te Bandong
sedert 1866, Probolinggo en Magclang sedert 1875,
de laatste in plaats van die te Soerakarta, welke
in 1875 werd opgeheven) en 6 voor de Buiten-
bezittingen (te Tondano, Ambon, Makasser, Ban-
iermasin, Fort de Koek en Padang Sidempoean,
de laatste in plaats van die te Tanah batoe). De
grondslagen, waarop het inlandsch onderwijs, van
(iouv.wege gegeven, zou gevestigd zijn, werden
bij St. 1871 n°. 104 vastgesteld en nader uitge-
werkt bij St. 1872 n°. gg. Bij die regeling werd
uitgegaan van het beginsel van strikte neutrali-
teit; alle godsdienstig onderwijs werd op de Gouv.- ven werd ; de resultaten van het inlandsch onder-
scholen verboden met dien verstande, dat de
schoollokalcn buiten de schooluren beschikbaar
konden worden gesteld voor het geven van onder-
wijs in den godsdienst. Toen bij St. 1874 n°. 99
regelen werden gesteld voor het toekennen van
1) Ook later werden enkele inlandsche jonge- nog slechts Gouv. kweekscholen zijn te Bandong,
lieden van Gouv.wege naar Amsterdam gezon-
den, om onder deskundige leiding voor onder- Magclang, in 1884 opgeheven), Probolinggo, Fort
wijzer te worden opgeleid. Omstreeks 1883 is
die proefneming gestaakt met hel oog op even-
tuccle vereenvoudiging van het onderwijs aan
de kweekscholen in Indië en ook omdat geble-
ken was dat de in Nederland opgeleiden niet
bijzonder uitmuntten boven de onderwijzers aan
die kweekscholen gevormd.
subsidiën aan bijzondere scholen, werd hetzelfde
beginsel doorgevoerd; voor de gesubsidieerde scho-
voor alle kinderen van inlanders en met
len, die
hen gelijkgestelden zonder onderscheid van gods-
dienstige gezindheid moeten openstaan, werden
dezelfde regelen gesteld. Vooral voor de Minahasa
van Mcnado, waar het Ned. Zendelinggenootschap
tal van scholen en zelfs een kweekschool voor
onderwijzers had opgericht, werkte die bepaling
niet zeer gelukkig; er werden daar een menigte
Gouv.scholen opgericht, vaak op w-eelderigcn voet
geschoeid, die den zendelingscholcn cene zware
concurrentie aandeden en do beste onderwijzers
tot zich trokken: eene handelwijze die den schijn
van tegenwerking der Evangelisatie niet kon ont-
gaan en „niet wenschelijk scheen in een land als
de Minahasa, door pas bekeerde inlanders be-
omtrent geloofspunten werden verdeeld en geen
gemoedsbezwaren hadden omtrent den (godsdien-
stigen) geest, die voorzat bij het onderwijs, zoo-
als het reeds gegeven werd" (P. A. Van der Lith,
Ned. Oost-Indië, 11, bl. 426).
Nadat de nieuwe regeling eenigen tijd gewerkt
had, werden van verschillende zijden, ook door
deskundigen, gewichtige bezwaren daartegen inge-
bracht, en de kostbare voet afgekeurd, waarop
het inlandsch onderwijs was ingericht, zonder dat
de resultaten daartegen opwogen (zie o. a. het
uittreksel uit het rapport van den inspecteur A. W.
P. Verkerk Pistorius, Begrooting van Ned.-Indië
voor 1886 n°. 39: N. Graafland in Med. N. Zend.
XXXIV, bl. 223;'
F. S. A. De Clercq, Verg. Ind.
Gen. 12 Febr. 1883). Het bleek dat er geen be-
hoefte was aan zooveel onderwijzers als bij de
kweekscholen waren opgeleid: het onderwijs aldaar
scheen ook weinig praktisch ingericht en met name
werd de verplichting out het Nederlandsch aan-
onderwijs afgekeurd, omdat de ondervinding leerde
dat moeite en kosten aan de vorming der kwee-
kelingen in dit opzicht besteed, voor een groot
deel konden geacht worden vruchteloos te zijn
en beter aan andere, meer voor hun aanstaanden
werkkring noodige vakken gewijd konden wor-
den. Ook het leerplan voor de inlandsche lagere
scholen werd weinig geschikt geoordeeld voor een
eenvoudige inlandsche volksschool; het onderwijs
aldaar zou, naar beweerd werd, hoofdzakelijk slechts
worden gevolgd door hen, die hoopten een plaat-
sing in 's lands dienst te erlangen, landelijk
werden ook ernstige bezwaren ingebracht tegen
de mechanische, weinig ontwikkelende wijze,
waarop het onderwijs aan vele dier scholen gege-
wijs werden door velen geoordeeld bij lange na
niet optewegen tegen de groote, steeds toene-
mende uitgaven, daaraan ten koste gelegd. Een
en ander leidde tot een reeks van maatregelen
ter vereenvoudiging. Achtereenvolgens werden ver-
scheidene kweekscholen opgeheven, zoodat er thans
Djokjakarta (1896 in plaats van de school in
1) Een zeer belangrijke gedachtenwisseling
over de waarde der bevordering van de kennis
va ti hel Nederlandsch onder de inlandsche be-
volking had plaats tusschen de HH. Prof. Kern
en Van der Kemp. Zie Verg. Ind. Cen. 1890
bl. 205, 1891 bl. 141, 1893 bl. 183.
 ONDERWIJS. (INLANDSCH)
de Koek en Amboina, die op minder kostbaren
voet werden ingericht, terwijl het Nederlandsch
als leervak verviel en ook enkele andere leervak-
ken geschrapt werden (vgl. St. 1884 n°. 221,
1885 n°- 37); een nieuw reglement op de kweek-
scholen, van dezelfde beginselen uitgaande, is vast-
gesteld bij St. 1894 n". 100. Zie ook St. 1894
n°. 99. Aan die scholen zijn externe-scholen ver-
bonden : gewone inlandsche Gouv. lagere scholen,
waar de meest gevorderde leerlingen der kweek-
scholen gelegenheid vinden om zich practisch
onder de leiding hunner onderwijzers in het geven
van onderwijs te oefenen. Aan het hoofd van elke
kweekschool staat een Eur. hoofdonderwijzer (direc-
teur), wien Europeesch en inlandsch personeel
voor het onderwijs is toegevoegd.
Het inlandsch Gouv.onderwijs buiten de kweek-
scholen en enkele hierna te noemen scholen is
het laatst gereorganiseerd bij St. 1893 n°. 125
(vgl. St. 1893 n°. 126, 127 en 128, welke laatste
verordening, gewijzigd bij St. 1897 n°. 222 en
1898 n". 206, een nieuw reglement voor de open-
bare lagere ml. scholen bevat), o. a. ook met de
bedoeling om het eigenlijke volksonderwijs, van
Gouv.wege gegeven, eenvoudiger te maken en
meer aan de behoefte van den gewonen inlander
te doen beantwoorden. De scholen zouden daartoe
in 2 klassen worden verdeeld; die der eerste
klasse, meer in het bijzonder bestemd voor kin-
deren van ml. hoofden en van andere aanzien-
lijke of gegoede inlanders, en waar een meer uit-
gebreid leerplan is ingevoerd (lezen en schrijven
der landstaal en der Maleische taal, rekenen, ook
met gebroken getallen, aardrijkskunde v. Ned.-
Indië, beginselen van de kennis der natuur, de
geschiedenis van het eiland of het gewest, hand-
teekenen, beginselen der kennis van het land-
meten) en die der tweede klasse, bestemd voor
de kinderen der ml. bevolking in het algemeen,
met beperkt leerplan (lezen en schrijven der voor
het onderwijs bruikbare landstaal of der Mal.
taal en rekenen met geheele getallen). Deze leer-
plannen kunnen echter met vergunning of op
aanwijzing van den inspecteerenden ambtenaar
worden uitgebreid; het onderwijs wordt in de
volkstaal gegeven; waar deze daarvoor onbruik-
baar is, wordt van de Maleische taal gebruik ge-
maakt. De reorganisatie zou geleidelijk worden
ingevoerd; bij het einde van 1898 waren 26 scholen
in de eerste klasse gerangschikt; in de Buiten-
bezittingen bestond alleen te Menado eene zoo-
danige school, terwijl in eenige gewesten de indee-
ling nog niet tot stand is gekomen. Godsdienst-
onderwijs is op alle Gouv.scholen uitgesloten;
voor zulk onderwijs kunnen de schoollokalen echter
buiten de schooluren worden beschikbaar gesteld.
Voor de bezoldiging enz. van het onderwijzend
personeel zijn regels gesteld bij St. 1875 n°. 1,
1876 n°. 155, 187 Sn". 60, 1884 n». 221, 1893
n". 128 art. 4 en 1897 n°. 303 art. 2; voor
hunne rangen en titels op Java en Madoera,
eene zaak van gewicht in de inlandsche maat-
— worden in stand gehouden. Reeds in 1872 be-
schappij, evenals de te voeren staatsie en kostu-
mes, waarover zie B. 3347 — St. 1879 n°. 75,
1890 n°. 198. Zie voor Amboina B. 2227. Voor
de benoembaarheid tot hulponderwijzer en onder-
wijzer van personen, niet aan de kweekscholen
opgeleid, zie St. 1875 n". 107, 190; voor de be-
noembaarheid en bevordering van het onderwij-
zend personeel aan de scholen l e en 2,; kl., St.
1893 n°. 127, 302. Bij het openbaar ml. lager
111
81
onderwijs mogen geene vreemde oosterlingen als
onderwijzers optreden, B. 3676; geen andere boek-
werken, dan die door het Departement worden
verstrekt, mogen op de scholen worden gebruikt.
Te Batavia is het dépót van boeken en
andere leermiddelen voor het inlandsch
onderwijs gevestigd, waarvan het beheer aan een
administrateur is opgedragen (St. 1878 n°. 32,
275, 1883 n°. 2, 36, B. 3984). De Directeur van
Onderwijs enz. is gemachtigd tot het aanschaffen
en doen drukken en herdrukken van boeken ten
dienste van dat onderwijs en tot het toekennen
van belooningen aan schrijvers van zoodanige
werken, B. 4974. Voor het vervaardigen van goede
leer- en leesboeken in de Maleische, Javaansche,
Madoereesche en Soendasche talen en van boe-
ken, geschikt om den inlander de Ned. taal te
doen aanleeren, worden namelijk van Regeerings-
wege premiën en medailles toegekend (B. 962,
1581, 1931, 228g, 2577, 2587); die werken wor-
.
den ter landsdrukkerij gedrukt en zijn bij boyen-
genoemden administrateur tegen kostenden prijs
verkrijgbaar; ook andere personen kunnen met
het debiet belast worden (B. 1348, 1846, 1847,
2004, 2212, 3807). Over de bevordering van het
inlandsch onderwijs zie 88. n u 138, 2376, 2567.
Voor het toezicht op het inlandsch onderwijs
(openbaar en bijzonder) is Ned.-Indië in 5 afdee-
lingen verdeeld, in ieder van welke een inspec-
teur en een adjunct-inspecteur is gevestigd (St.
ißg3 n". 128, B. 488 g, gewijzigd bij besl. van
den Directeur van 21 Oct. 1897). Voorts is op
elke plaats waar een of meer scholen zijn, eene
commissie gevestigd, bestaande uit Europeesche
en inlandsche leden, met het plaatselijk toezicht
belast, met name 0111 te waken voor de naleving
der verordeningen en om den bloei van het onder-
wijs te bevorderen (zie St. ißg3 n°. 233, 18S7
n». 196).
Het getal der ml. openbare lagere scholen was
op Java en Madoera in 1882 193, in 1887 201,
1892 205, 1897 207; op de Buitenbezittingen
318, 318, 311, 296; het getal onderwijzers over
dezelfde jaren op Java en Madoera 582, 683, 715,
:
814; Buitenbezittingen 659, 722, 824, 951 manne-
lijke leerlingen op Java en Madoera 16.300, 18.841,
22.302, 24.818; Buitenbezittingen 15.953, 19.027,
22.819, 24.192; vrouwelijke leerlingen op Java
en Madoera 52, 63, 198, 302; Buitenbezittingen
in 1887 5895, 1892 7366, 1897 7730'). De kosten
van het openbaar onderwijs voor inlanders, met
inbegrip der subsidiën aan bijzondere scholen,
bedroegen, na aftrek der ontvangsten in 1883
ƒ1.203,191 (subs. ƒ12.050), 1893ƒ1.153.546 (subs.
ƒ51.520), 1897 ƒ 1.272.065 (subs. ƒ50.106).
Behalve aan de scholen voor lager onderwijs
r' klasse bestaat voor de zonen van inlandsche
hoofden en andere welgestelde inlanders nog gele-
genheid tot ontwikkeling in de zoogen. hoofden-
scholen, die van Gouv.wege zijn opgericht en
stond het plan om een dergelijke school te
Batavia opterichten; dit kwam echter niet tot
uitvoering, doch daarentegen werd bij St. 1878
n°. 121 bepaald dat scholen voor zonen van hoof-
den en andere aanzienlijke inlanders zouden wor-
1) Deze cijfers zijn ontleend aan een nota
van den Heer C. Den Hamer, bestemd voor de
tentoonstelling te Parijs 1900. Zij verschillen
eenigszins van die der „Jaarcijfers".
ó
82 ONDERWIJS. (INLANDSCH en MILITAIR)
den opgericht te Bandong, Magelang, Probolinggo
en Tondano, de laatste in de plaats van een in
1872 opgeheven hoofdenschool. Het leerplan dier
scholen, waaraan ook een internaat verbonden
werd, is buiten en behalve de Nederlandsche
taal, hetzelfde als voor de kweekscholen voor ml.
onderwijzers wordt gevolgd, met uitzondering van
de paedagogie. In verband met de wenschelijk-
heid eener voortgezette opleiding van inlandsche
ambtenaren bij het rechtswezen en voorbereiding
voor verschillende andere functiën werd in 1893
aan de school te Magelang het onderwijs uitge-
breid met een cursus van 2 jaren, met de bedoe-
ling daaraan het karakter te geven eener school
tot opleiding van inlandsche hoofden; o. a. werd
daaraan toegevoegd het onderwijs in de beginse-
len der rechtswetenschap en der staathuishoud-
kunde en het staats- en administratief recht van
Ned.-Indië. De landstaal of het Maleisch wordt
op deze school bij het onderwijs gebezigd ').
De onderwijzers aan de hoofdenscholen zijn voor
het meerendeel Europeanen; de meeste der leer-
lingen treden na het verlaten der hoofdenscholen
veelal in betrekking als onbezoldigd schrijver
(magang) bij Eur. of inlandsche ambtenaren, om
na eenige jaren in aanmerking te komen voor
eene bezoldigde betrekking; anderen zochten eene
betrekking bij het bosehwezen of de irrigatie. Het
aantal leerlingen, onder welke verscheidene zonen
van regenten, bedroeg in 1897 voor de 3 scholen
op Java respectievelijk 60, te Tondano 39. liet
reglement voor de scholen is vastgesteld bij B.
3399, 4193; voor Magelang zie ook B. 4914.
Een bijzonder karakter dragen de Gouv.scholen
te Depok en die te Ambon (Ambonsche bur-
gerschool), omdat zij door Europeesche onderwij-
zers worden bestuurd en de leervakken er nage-
noeg dezelfde zijn als op de Europeesche lagere
school. De school te Depok werd in 1867 ver-
klaard een Gouv. instelling te zijn (zie St. 1873
n°. 26, 82) en wordt hoofdzakelijk bezocht door
.
kinderen van landbouwers, allen Christen-inlan-
ders ; de school te Ambon is speciaal bestemd
voor kinderen van Ambonsche burgers, doch tegen
betaling van schoolgeld ook toegankelijk voor
anderen. Kinderen van onbemiddelde regenten in
de residentie Amboina kunnen kosteloos worden
toegelaten. Zie B. 4979, St. 1878 nn 31, 1891
n°. 30, 1898 n". 128.
Voor het onderwijs aan de Gouv.school tot op-
leiding van inlandsche geneeskundigen (doktor
djawa) en aan de school ter opleiding van vroed-
vrouwen zie Deel 1, bl. 555.
Bijzonder inlandsch onderwijs. Nevens
het openbaar, ontwikkelde zich in Indië ook het
bijzonder onderwijs voor inlanders onder Euro-
peeschen invloed; vooral werd dit door de Christe-
lijke zending behartigd, die o. a. in de Minahasa,
op de Sangi- (Sangir-) en Talauer-eilanden en onder
de Bataks krachtig voor de ontwikkeling van den
inlander optrad. Dit streven kon ook van Gouv.-
wege bevorderd worden toen bij St. 1890 n°. 224
de bepaling werd ingetrokken, dat op gesubsi-
dieerde scholen geen godsdienstig onderwijs mocht
worden gegeven, terwijl tevens bepaald werd, dat
1) Vgl. over de opleiding van ml. ambtena-
ren de belangrijke nota van den regent van
Demak Raden Mas Adipati Aria Adiningrat,
gepubliceerd in T. v. h. binnenl. best. Dl. XVII, nieurs bij den waterstaat. Het toezicht berustte bij
bl. 367-
het toezicht der regenten op Java en Madoera
zich niet uitstrekte tot de scholen op Christelijk
godsdienstigen grondslag. Toen later bij St. 1895
n°. 146 nadere regelen weiden gesteld voor het toe-
kennen dier subsidiën werd op dien maatregel niet
teruggekomen, maar hoofdzakelijk er voor gezorgd,
dat de te subsidieeren scholen minstens gelijk
zouden staan met Gouv.scholen der 2" klasse.
Het getal der gesubsidieerde scholen nam dan
ook aanmerkelijk toe; het bedroeg in 1888 55
op Java en Madoera en 2 op de Buitenbezittingen ;
in 1891 87 en 67, in 1896 116 en 124. In 1897
had men op Java en Madoera 119 gesubsidieerde
scholen, waaronder 25 zendingsscholcn,met 14.575
leerlingen gedurende en 5202 leerlingen op het
eind van het jaar, terwijl de niet-gesubsidieerde
88 scholen, waaronder 21 zendingsscholen, bezocht
werden door 6910 leerlingen gedurende en 3563
leerlingen bij het einde van het jaar; de 506
particuliere inlandsche scholen op uit. 1896 in
de Buitenbezittingen aanwezig, bestonden uit 415
zending- (123 gesubsidieerd) en 91 andere scho-
len (1 gesubsidieerd) met ruim 25.000 leerlingen.
Het is natuurlijk niet mogelijk hier in bijzonder-
heden omtrent deze scholen te treden; vermel-
ding verdient de oprichting van particuliere kweek-
scholen te Tanawangko en Tomohon (Menado)
en te Pansoer na Pitoe (Tapanoeli), — benevens
de particuliere kost- en dagschool te Tomohon
voor de opleiding der dochters van voorname
inlanders, welke school door het Gouv. wordt
gesubsidieerd en in 1897 44 leerlingen telde, onder
welke 8 Europeesche. Voor het toezicht op het
bijzonder onderwijs, door Europeanen en met hen
gelijkgestelden aan inlanders en m. h. g. te geven
zie St. 1880 n° 201.
Voor het eigenlijke volksonderwijs, geheel bui-
ten Europeeschen invloed staande, moet verwezen
worden naar de artikelen, waarin de verschillende
volksstammen worden behandeld en waarin ook,
—
voor zoover het kader dezer Encycloprxdie dit toe-
liet, een en ander over dat onderwijs voorkomt,
alsmede voor zoover de Mohammedaansche bevol-
king betreft naar MOHAMMEDANISME, Dl. 11,
bl. 575 ylg- Ook Arabische scholen worden hier
en daar aangetroffen, die echter meest samenval-
len met de in dat artikel besproken godsdienst-
scholen. Eindelijk worde hier nog melding gemaakt
van de scholen der Chineezen, waarin onderwijs
in hunne taal gegeven wordt en wier getal in 1897
409 met 7069 leerlingen bedroeg: men vergelijke
daarover: J. E. Albrccht in T. Bat. Gen. XXV,
bl. 225. Zie ook B. 2037.
Hoofdbron voor de kennis van het onderwijs
in Ned.-Indië is het jaarlijks verschijnende alge-
meen verslag van den staat van het middelbaai-
en lager onderwijs voor Europeanen in Ned.-
Indië, en het om de 5 jaren verschijnende verslag
van het inlandsch onderwijs in Ned.-Indië.
F. Militair onderwijs. Opleiding tot offi-
cier bij het Ned.-Indische leger. Mili-
taire school en cursussen. Een militaire
school, reeds onder het bestuur van den Gouv.-
Gen. Daendels opgericht, doch zeer spoedig daarna
weder opgeheven, werd bij besluit van Commis-
sarissen-Generaal (St. 1818 n°. 13) te Semarang
gevestigd; zij was bestemd niet alleen tot oplei-
ding van officieren voor het Indische leger, maar
ook van die voor de koloniale marine en inge-
een college van curatoren, waarin de legercom-
 ONDERWIJS. (MILITAIR) 83
mandant zitting had. De leerlingen werden op de Militaire school vastgesteld, waarbij hare be-
den leeftijd van 12—15 jaren toegelaten als cadet, stemming werd uitgebreid; behalve 2<; luit. der
aanvankelijk ten getale van 70, waarvan 30 voor infanterie en administratie zouden er nu ook
de landmacht en 8 voor de koloniale marine be- officieren voor de cavalerie worden gevormd.
stemd waren. Nadat in 1823 het aantal kweekc- Voorts bepaalde dit reglement, dat het aantal
lingen op 77 was gebracht en in 1825 bepaald élèves jaarlijks naar de behoefte zou worden
was dat geen cadets voor de marine meer werden geregeld, dat de cursus in gewone omstandighe-
aangenomen, werd de militaire school als bezui- den 3jarig zijn zou en dat, evenals volgens het
nigingsmaatregel in 1826 door den Gouv.-Gen. reglement van 1860, de overgangs-examens door
Du Bus de Ghisignies opgeheven. In het geheel de officieren-instructeurs zouden worden afgeno-
zijn bij deze school geplaatst geweest 93 cadets, men. De school zou als een op zichzelf staande
waarvan 67 officier zijn geworden, nl. 38 bij de compagnie van het leger geadministreerd worden.
infanterie, 20 bij de artillerie, 7 bij de genie en Ook werden in dat jaar zwaardere examens vast-
2 bij de militaire administratie. gesteld voor het verkrijgen van den rang van
De opleiding tot officier geschiedde hierna uit- 2■•" luit., terwijl bij de vereischten om tot dit
sluitend bij de korpsen; de benaming cadets bleef examen te worden toegelaten de bepaling gevoegd
bij het leger behouden en evenals de toenma- werd, dat de adspirant moest zijn Nederlander
lige volontairs konden deze reeds na 2Jarigen of als zoodanig genaturaliseerd; deze bepaling is
dienst tot 2C luitenant bevorderd worden, sedert echter in 1876 weder gewijzigd, zoodat vreemde-
"
1842 eerst na 4Jarigen dienst. lingen wel tot het examen konden worden toe-
In 1852 werd wegens het groot gebrek aan gelaten en tot officier benoemd worden, maar latei-
infanterie-officieren een maatregel genomen, welke den kapiteinsrang niet konden verwerven zonder
enkele jaren later weder tot de oprichting eener te voren genaturaliseerd te zijn.
militaire school leidde. Toen werd nl. machtiging Vóór 1871 was het wetenschappelijk onderwijs
verleend om bij het 7e bataljon infanterie te Wel- bij de korpsen zeer onvoldoende geregeld; het
tevreden 30 a 35 onderofficieren te detacheeren aantal cursussen was niet bepaald; indien er bij
om voor 2C luit. bij dat wapen te worden opge- een korps een cursus was, dan was de officier
"
leid. Kort daarna werd deze gelegenheid tot op- met de korpsschool belast tevens onderwijzer op
leiding onder den naam van onderofficiersschool den cursus. In dat jaar is echter bepaald dat bij
naar Meester-Cornelis overgebracht en in 1856 elk veldbataljon een cursus zou zijn, waar onder-
Militaire school genoemd. Aanvankelijk alleen wijs werd gegeven door één officier, die van
voor de infanterie bestemd, werden er al spoedig enkele diensten kon worden vrijgesteld en waar
ook onderofficieren voor officier der militaire ad- minstens vijf malen 's weeks gedurende twee uren
ministratie opgeleid. In laatstgenoemd jaar werd les moest gegeven worden. Bij algemeene order
het aantal élèves reeds tot 60 en in 1857 tot 76 van 1872 n°. 110 werd dit onderwijs opnieuw
als maximum opgevoerd, in verband waarmede geregeld voor de onderofficieren en korporaals,
ook het personeel eenige uitbreiding onderging, die dit onderricht volgden en als boven de
een exercitie-batterij werd opgericht en de gebou- formatie geplaatst of als volontair din-
wen werden vergroot. In dit eerste tijdperk van gende naar den rang van officier te boek
haar bestaan van 1853—1859 had de school jaar- stonden. De cursussen werden gehouden bij de
lijks gemiddeld 34 infanterie-officieren aan het staven der veldbataljons, bij het regiment cava-
leger geleverd. lerie en bij het korps mineurs en sappeurs. Het
Bij besluit van 14 Maart 1860 n°. 6 werel een onderwijs werd gegeven door een luitenant;
tevoren beproefd reglement voor de Militaire school er moest minstens 15 uren les gegeven worden
vastgesteld. Volgens dit reglement was hare be- in de week. De boeken en de verlichting der
stemming de opleiding van onderofficieren tot cursus-lokalen moesten door de leerlingen bekos-
2 e luit. bij de infanterie en bij de militaire admi- tigd worden. Ken belangrijke wijziging van dit
"
nistratie. De cursus zou in den regel 2 jaren duren, voorbereidend onderwijs werd in 1875 ingevoerd.
doch kon ook korter zijn. De school werd gead- De cursussen bij de veldbataljons werden opge-
ministreerd als een compagnie bij een der batal- heven. Voor de infanterie werden 4 cursussen
jons te Meester-Cornelis. Tot 1872, gedurende geopend, nl. te Meester-Cornelis, te Willem 1,
welk tijdperk het gemiddeld aantal leerlingen te Soerabaja en te Padang Pandjang; later wer-
ruim 90 bedroeg en jaarlijks gemiddeld 37 offi- den hiervoor de dépót-bataljons aangewezen. Aan
cieren voor de infanterie en 5 voor de administra- het hoofd van eiken cursus stond de kapitein
tie door de school aan het leger werden geleverd, van den staf van het bataljon ; behalve door dezen
kwam in deze inrichting geen verandering. In werd het onderwijs gegeven door 2 luitenants.
1861 werd wegens het groote incompleet aan Élke cursus was ingedeeld in twee klassen. \ oor
infanterie-officieren machtiging verleend om het selioolbehoeftcn en verlichting waren nu gelden
aantal leerlingen zoo mogelijk zelfs tot 200 opte- toegestaan. Dit voorbereidend onderwijs werd in
voeren, ten gevolge waarvan nog in datzelfde jaar 1878 opnieuw geregeld en voor de infanterie be-
86 élèves tot officier werden benoemd, 72 bij de perkt tot twee cursussen, bij het I e en 2= dépöt-
infanterie en 14 bij de administratie. De uitzen- bataljon, nl. te Meester-Cornelis en te Willem I.
ding in 1862 van 80 officieren der infanterie uit Het onderwijs bleef opgedragen bij eiken cursus
Nederland, had weder ten gevolge, dat in de aan I kapitein en 2 luitenants; de toelating had
eerstvolgende jaren niet alle onderofficieren, die zonder admissie-exanien 4maal 'sjaars plaats. Be-
met goed gevolg officiers-examen gedaan hadden, halve een voorbereidende klasse, waren op den
dadelijk tot dien rang konden worden aangesteld, eigenlijken cursus 2 klassen of studiejaren, zoo-
maar, in afwachting van vacatures, gedurende kor- dat met den 3jarigen cursus van de militaire school
teren of langeren tijd, weder als zoogen. geëxami- de geheele opleiding tot officier 5 jaren vorderde.
neerd onderofficier in de gelederen dienst moesten Deze wijze van toelating op den cursus, waarbij
doen. In 1872 werd een nieuw reglement voor de candidaten o. a. van vreemde talen en van wis-
84 ONDERWIJS. (MILITAIR)
kunde niets behoefden te kennen, baarde vele
teleurstellingen, daar tal van militairen werden
toegelaten, die door hun gebrek aan ontwikkeling
het onderwijs zeer belemmerden, zonder toch ooit
hun doel te kunnen bereiken.
De cursussen voor de cavalerie en genie bleven
bij den staf van het regiment cavalerie te Sala-
tiga en bij dien van het korps mineurs en sap-
peurs te Willem I ; bij eerstgenoemde was het
onderwijs opgedragen aan een luitenant, bij de
genie aan een of meer officieren, door den chef
van het wapen te bepalen.
Een nieuwe regeling van het militair onderwijs
vond ook weder plaats in 1883. De Militaire
school werd toen opnieuw bestemd voor de oplei-
ding tot 2e-n l uit, der infanterie en militaire admi-
nistratie (dus niet langer voor de cavalerie) en
hare cursus werd tot 2 jaren ingekrompen; het
aantal leerlingen werd jaarlijks naar gelang van
de behoefte bepaald; de school vormde een op
zichzelf staand korps onder bevel van een kapi-
tein der infanterie (directeur), terwijl het weten-
schappelijk onderwijs verder aan 4 luitenants der
infanterie en één der militaire administratie werd
opgedragen.
Voor de toelating tot de cursussen werd nu een
admissie-cxamen gevorderd, dat slechts éénmaal
'sjaars afgenomen werd; de cursus bleef in twee
studiejaren ingedeeld. In plaats van de vroegere
volontairs dingende naar den rang van officier
werden nu, volgens een nieuwe regeling, bij het
leger hoogstens een 30tal jongelieden aangenomen
onder den naam van adspirant-offïcicr. Na aan
een toelatings-examen voldaan te hebben moesten
zij een dienstverbintenis voor acht jaren bij het
leger aangaan, met het bepaalde doel zich voor
officier der infanterie of der militaire administratie
te bekwamen; zij dienden bij het l c en 2e dépót-
bataljon en logeerden daar in afzonderlijke, voor
hen bestemde lokalen.
Volgens de nieuwe legerformatie van 1882 mocht
het gezamenlijk aantal leerlingen op de Militaire
school en de cursussen hoogstens 140 bedragen.
Gemiddeld waren in de laatste jaren steeds onge-
veer 100 élèves bij de militaire school aanwezig
geweest en had zij jaarlijks een 20- a 30tal offi-
cieren aan het leger geleverd.
Gedurende het tijdvak 1883 t/m. 1894 waren
op de Militaire school gemiddeld 36 élèves aan-
wezig en zijn er totaal 131 officieren der infan-
terie en 28 der militaire administratie gevormd
of door elkaar gerekend jaarlijks respectievelijk
11 en 2 k 3. Het gemiddeld aantal leerlingen
van de beide cursussen was ongeveer 45.
In de memorie van toelichting der Indische
begrooting voor 1893 bleek het voornemen van
de regeering om de gelegenheid tot opleiding voor
officier van Indië geheel naar Nederland overte-
brengen. In Oct. 1892 was reeds in Indië bekend
gemaakt dat geen adspitant-ofïïcieren meer zouden
worden in dienst genomen. Jongelieden in Indië
aanwezig, die officier bij het N.-I. leger wensch-
ten te worden, konden dit doel in het vervolg
alleen bereiken door aldaar het toelatings-examen
afteleggen voor de nieuwe cadettenschool in Neder-
land, of door als vrijwilliger in dienst te treden
en zich dan voor te bereiden voor den hoofdcursus
in Nederland te Kampen, om daar later tot offi-
cier der infanterie of der militaire administratie
te worden opgeleid. De gelegenheid tot deze voor-
bereiding werd in het vervolg de tot dat doel te
reorganiseeren Militaire school te Meester-Cornelis.
In verband hiermede zijn in den loop van 1893
de beide cursussen bij het l« en 2e dépöt-batal-
jon opgeheven en de daarbij aanwezige onder-
officieren geplaatst op een daartoe tijdelijk geo-
penden neven-cursus aan de Militaire school. Terwijl
bij Kon. Besl. van 20 Oct. 1893 n°. 16 de toe-
lating van Indische onderofficieren op den hoofd-
cursus te Kampen definitief werd geregeld, had
zulks bij Kon. Besl. van 6 April 1894 n°. 36
plaats voor de toelating van jongelieden in Indië
aanwezig, bij de cadettenschool te Alkmaar.
De Militaire school ontving bij Kon. Besl. van
28 April 1894 n". 32 definitief hare nieuwe be-
stemming, nl. de opleiding van hoogstens twintig
onderofficieren tot het toelatings-examen voor den
hoofdcursus in Nederland. Zie voor hare formatie
St. 1897 n". 104.
Blijkens het bovenstaande bestaat er thans in
Indië geene gelegenheid meer om voor officier
bij het Indische leger te worden opgeleid; die
opleiding geschiedt thans uitsluitend in Neder-
land en wel bij de Koninklijke Militaire Academie
te Breda, den hoofdcursus te Kampen en de cadet-
tenschool te Alkmaar.
Artillerieschool. De artillerieschool te Wel-
tevreden is korten tijd na het eindigen van den
oorlog op Java op zeer cenvoudigen voet in
werking getreden en heeft steeds een bescheiden
positie in het leger ingenomen; in de legerorga-
nisatiën is zij nooit als een afzonderlijke instel-
ling genoemd, hoewel haar bestaan daarom niet
minder wettig erkend werd, zooals uit de jaar-
lijks er voor toegestane gelden en uit de Kolo-
niale Verslagen na 1869 kan blijken. De inrich-
ting was bestemd tot opleiding van volontairs en
reeds dienende militairen van de artillerie tot
2en luit. bij dat wapen en stond onder recht-
streeksch toezicht van den commandant der artil-
lerie in de l e militaire afdeeling op lava. De
élèves waren in een kazerne behoorlijk afzon-
derlijk gehuisvest. De geheele cursus duurde in
den regel 4 jaren, elk studiejaar was een afge-
sloten cursus. Het aantal élèves kon hoogstens
40 bedragen; dit aantal is echter nooit op verre
na bereikt.
In 1877 werd, als tijdelijken maatregel, om in
het toen bestaand groot incompleet aan artillerie-
officieren te voorzien, het onderwijzend personeel
der artillerieschool aanzienlijk uitgebreid. Nadat
in overeenstemming hiermede het aantal leerlin-
gen gedurende enkele jaren vrij aanzienlijk was
toegenomen, werd de artillerieschool in 1882 op-
geheven.
Gedurende de 52 jaren van haar bestaan heeft
deze inrichting 119 artillerie-officieren aan het
leger geleverd.
Krijgskundig onderricht voor officie-
ren. Hoewel dit onderwijs bij de korpsen in
Indië, althans voor de infanterie, reeds bij circu-
laire van het legerbestuur in 1837 geregeld was,
had het vóór 1869 al heel weinig te beteekenen
gehad. Bij alle korpsen der hoofdwapens werd
wekelijks, onder den naam van „cursus voor HU,
officieren", een bijeenkomst gehouden, waarbij
alle officieren tegenwoordig moesten zijn, en waar
de kapiteins om beurten zoogenaamd cursus moesten
houden met de luitenants over de verschillende
militaire vakken, zooals versterkingskunst, artille-
riewetenschap, exercitiereglementen, taktiek, stra-
tegie, korpsgeschicdenis, enz. In de meeste ge-
 ONDERWIJS. (MILITAIR)
vallen bepaalde zich dit cursus-houden tot het
overhooren van te voren opgegeven onderdeden
van eenig vak. Bij algemeene order van 1869 n°.
68 is eindelijk in dit hoogst onbeduidend onder-
wijs veel verbetering gebracht. De exercitieregle-
menten en de taktiek zouden voortaan uitsluitend
behandeld worden met de pas aangestelde 2e lui-
tenants; met het geven van onderwijs in deze
vakken, dat het eenige speciaal verplichte bleef,
werd een der kapiteins voor vast belast. De be-
oefening der overige krijgskundige vakken moest
geheel vrij blijven, en om dit onderwijs aan
te moedigen zouden strekken bijeenkomsten van
de officieren der korpsen infanterie, cavalerie en
artillerie, waaraan nu en dan ook officieren van
andere wapens en diensten zouden deelnemen.
Op deze bijeenkomsten, waarvan het bijwonen
voor alle troepenofficieren verplicht was gesteld,
moesten de subalterne officieren beurtelings voor-
drachten of voorlezingen houden over een zelf
gekozen onderwerp. In 1889 is deze regeling,
welke veelal door verkeerde toepassing niet de
resultaten had opgeleverd, welke er van verwacht
waren, bij algemeene order (n°. 31) opnieuw ge-
wijzigd. Het houden der bijeenkomsten 2- a 3maal
's maands en het houden van voordrachten of
voorlezingen door de subalterne officieren was nu
niet langer verplicht. De bijeenkomsten zouden
voortaan alleen dan plaats vinden, wanneer de
korpscommandant zelf een voordracht wilde hou-
den of een der officieren zich daartoe had aan-
gemeld. Wanneer dit laatste had plaats gehad,
werd een commissie benoemd, bestaande uit den
korpscommandant en uit 2 bij meerderheid van
stemmen gekozen leden 0111 na te gaan en te be-
slissen of het onderwerp geschikt was om op de
voorgenomen wijze, welke vooraf in schema moest
worden aangegeven, in een bijeenkomst te worden
behandeld. Was dit het geval, dan werd den offi-
cieren van het korps tijdig kennis gegeven wan-
neer de bijeenkomst zou plaats hebben, om zich
van het onderwerp te voren eenigszins op de
hoogte te kunnen stellen. In speciale gevallen,
waaromtrent de officieren bij stemming besloten,
kon de voordracht ter kennis van het legerbestuur
worden gebracht en wanneer dit drie- of meer-
malen ten opzichte van eenzelfden officier had
plaats gevonden, werd daarvan in zijn belang in
de conduite-beoordeeling aanteekening gehouden.
Behalve dat de pas benoemde 2-- luitenants der
artillerie en genie, alvorens naar Indië te vertrek-
ken, nog eenigen tijd de lessen aan de applicatie-
school te Breda moesten bijwonen of bij sommige
technische instellingen van hun wapen in Neder-
land gedetacheerd werden, werd vroeger overigens
geen hooger krijgskundig onderwijs aan de offi-
cieren van het Indisch leger gegeven.
Bij Kon. Besl. van 16 Aug. 1873 n°. 74 (St.
n°. 270), waarbij de oprichting van een genera-
len staf bij het Indisch leger werd bevolen, werd
tevens bepaald dat aan dien staf — evenals zulks
in Nederland het geval was — een stafschool van
officieren met 4jarigen cursus zou worden verbon-
den. Het bleek echter reeds spoedig dat deze op-
richting meer moeilijkheden medebracht, dan
waarop aanvankelijk gerekend was. Bezwaren van
geldelijken aard voor het doen uitkomen van leer-
aren uit Nederland, het klimaat in Indië, dat zich
voor studie minder eigende en mogelijk nog andere,
waren oorzaak, dat van het tot stand brengen
dezer inrichting in Maart 1876 reeds weder voor
.
goed werd afgezien. In verband hiermede werd
nu, in overleg met den Min. v. Oorlog bepaald,
dat van de krijgsschool te Breda, welke sedert
kort de Nederlandsche stafschool had vervangen,
partij getrokken zou worden om Indische luite-
nants (voorloopig slechts een 3- a 4tal), na een
verblijf van minstens 4 jaren in den Archipel,
85
een hoogere militaire opleiding te geven, ten einde
uit hen, die dezen cursus met vrucht doorloopen
hadden, bij voorkeur den generalen staf aante-
vullcn.
In Nov. 1876 zou deze maatregel in werking
kunnen treden. Wegens den te korten tijd van
voorbereiding en den te geringen lust, die aan-
vankelijk in Indië bij de officieren voor een deta-
cheering bij de krijgsschool bestond, is hiervan
echter toen nog geen gebruik gemaakt. Intusschen
had in 1878 in Nederland reeds een wijziging
jilaats van de krijgsschool, waarvan nu de !■= af-
deeling te Breda in de plaats trad van de vroe-
gere applicatie-school en de te 's Gravenhage ge-
vestigd wordende 2e afdeeling in die van de
vroegere krijgsschool te Breda. Bij deze inrichting
met driejarigen cursus konden jaarlijks zes Indi-
sche officieren geplaatst worden. In de eerste jaren
was het aantal candidaten, dat zich voor een deta-
cheering er bij aanmeldde, nog zoo gering, dat
de geldelijke voorwaarden er aan verbonden ver-
beterd moesten worden om hierin de gewenschte
verandering te brengen; bovendien moest de op-
leiding der officieren tijdelijk worden gestaakt, daar
de Tweede Kamer aanvankelijk geene gelden
daarvoor beschikbaar stelde. Toen echter bij de
Indische begrooting voor 1880 de noodige gelden
waren toegestaan werd bij Kon. Besl. van 5 Dec.
1879 n°. 27 (St. 1880 n«. 39), de toelating der
Ind. officieren tot de krijgsschool nader geregeld.
Daarbij werd bepaald dat de lessen der ie afdee-
ling dier school zouden worden gevolgd door de
in Nederland nieuw benoemde 2C luitenants der
artillerie en genie in Indië; en voorts dat elke
cursus der 2 U afdeeling krijgsschool in 't vervolg
zou kunnen worden bijgewoond door hoogstens
12 officieren (kapiteins of luitenants) van het
Indisch leger, die daartoe in Indië een admissie-
examen moesten afleggen. Wanneer dit aantal
niet vervuld werd, konden ook in Nederland met
verlof of als gedetacheerd aanwezige officieren,
eveneens na aan een admissie-examen voldaan te
hebben, tot de krijgsschool toegelaten worden.
De toegelaten officieren genoten als kapitein ƒ 3000,
en als luitenant ƒ2300 jaarlijksch traktement. In
't begin van 1881 werd overeenkomstig de in
Nederland bestaande regeling, ook voort Indische
leger bepaald, dat alleen luitenants tot de krijgs-
school konden worden toegelaten; tevens werd
in dat jaar de sedert bij deze inrichting opge-
richte intendance-cursus, ook voor Indische offi-
cieren opengesteld, in dien zin, dat er jaarlijks
3 officieren van dit leger, en wel bij voorkeur
van de militaire administratie, bij toegelaten kon-
den worden. Bij Kon. Besl. van II April 1881
n°. 15 is bepaald, dat een officier van den genc-
ralen staf in Indie' als leeraar bij de krijgsschool
zou worden geplaatst. In 1885 werd bij algemeene
order n°. 66 bepaald, dat de Indische officieren,
die met goed gevolg den cursus aan de 2C afdee-
ling der krijgsschool hadden doorloopen, een ver-
dere praktische vorming zouden ondergaan gedu-
rende 2 jaren, alvorens voor plaatsing bij den
generalen staf in aanmerking te kunnen komen.
86 ONDERWIJS. (MILITAIR)
Deze verdere opleiding in Indië te ontvangen
zou bestaan in detacheering gedurende één jaar
bij de andere wapens dan dat, waartoe zij be-
hoorden, gedurende een half jaar bij een opne-
mingsbrigade van den topographischen dienst en
een half jaar bij het hoofdbureau van den gene-
ralen staf. In 1892, toen weder een nieuwe rege-
ling van het hooger militair onderwijs plaats vond,
is het leeraarspersoned aan de krijgsschool uit-
gebreid met 2 officieren van het Indisch leger,
waarbij een van de intendance. Verder werd de
cursus verdeeld in 3 studiejaren, in elk waarvan
een gedeelte van den tijd besteed werd voor deta-
cheering bij de verschillende wapens, voor dienst-
en oefeningsreizen, voor het bezichtigen van ves-
tingwerken, artillerie- en zoo mogelijk maritieme
inrichtingen en oorlogsschepen; de officieren die
den intendance-cursus volgden werden in de beide
laatste studiejaren gedurende eenige maanden ge-
detacheerd bij 's Rijkslandbouwschool te Wage-
ningen en ook gedurende eenigen tijd bij de Rijks
centrale magazijnen van militaire kleeding, uit-
rusting, enz. te Amsterdam. De dctachceringcn in
Indië van de officieren die hun studiën aan de
krijgsschool voltooid hadden, werden mede opnieuw
geregeld en wel in dier voege dat de officieren der
infanterie voor 3 maanden bij de bergartillerie,
die van de andere wapens voor 3 maanden bij de
infanterie en de officieren van alle wapens voor
6 maanden gedetacheerd werden bij een opne-
mingsbrigade van den topographischen dienst, voor
zoover zij niet vroeger daarbij werkzaam geweest
waren: zij die voor den intendance-cursus waren
gevormd, zouden voor één jaargedetacheerd worden
bij.de gewestelijke- of bij de hoofdintendance.
Korps pupillen. Dit korps bij Kon. Besl.
van 1847 opgericht, had blijkens het in 1850
daarvoor vastgestelde reglement de bestemming
om zonen van Europeanen, in Indië geboren of
gevestigd, tot nuttige leden der maatschappij opte-
voeden en hen door een militaire vorming voor
den militairen stand opteleidcn, en werd aanvan-
kelijk te Gedong-Kebo gevestigd. Het aantal pu-
pillen dat kon worden aangenomen, was onbe-
paald. Indien er meer dan 200 pupillen waren
moest een tweede compagnie worden opgericht
en een hoofdofficier als commandant van het korps
worden aangewezen. Aanvankelijk was de leef-
tijd, waarop de pupillen werden aangenomen van
7—lo jaren; behalve gewoon lager onderwijs,
werd ook onderwijs gegeven in ambachten als
kleermaken, schoenmaken, timmeren, voorts in
rechtlijnig teekenen, administratie, muziek, gym-
nastiek, schermen en militaire oefeningen. Wan-
neer het noodig mocht blijken konden ook andere
ambachten onderwezen worden. De straffen zou-
den zooveel mogelijk, met inachtneming van leef-
tijd, naar het reglement van krijgstucht geregeld
worden en ook de straf van rietslagen, door andere
pupillen toe te dienen, was niet uitgesloten. De
pupillen werden geheel op 's lands kosten ver-
pleegd en genoten soldij. In den regel moesten
zij tot hun lße jaar bij het korps blijven en
gingen dan bij het leger over met een tienjarig
verband en zonder handgeld: zij stonden dan
geheel gelijk met andere Europeesche militairen
en konden tot de hoogste rangen in het leger
opklimmen. Zij, die bijzonderen aanleg voor werk-
tuigkunde hadden, konden als burger bij 's lands
constructie-winkel of eenig ander Gouvernements-
etablissement geplaatst worden.
Enkele jaren na de oprichting in 1854, nadat
door een hevigen storm eenige der gebouwen te
Gedong-Kebo waren ingestort, is gevolg gegeven
aan een reeds bestaand voornemen om het korps
over te brengen naar het fort Generaal Cochius
bij Gombong. In 1856 werd een tweede com-
jiagnic opgericht, het commando van het korps
aan een hoofdofficier opgedragen en een nieuw
reglement voor de inrichting vastgesteld. De pu-
pillen werden nu onderscheiden in betalende en
niet-betalende.
Bij het eind van 1861 waren in het geheel
568 pupillen aangenomen, waarvan 313 nog bij
het korps aanwezig waren en 200 bij het leger
waren ingedeeld. In 1870 was de sterkte van het
korps ± 400 pupillen, voor ruim de grootste helft
bestaande uit kinderen van mindere militairen.
Sedert 1869 is de leeftijd, waarop niet-betalende
pupillen konden worden opgenomen, evenals voor
de anderen gesteld op 10—14 jaren. Het onder-
wijs in het topographisch teekenen en in de werk-
dadige meetkunst werd in 1871 opnieuw gere-
geld, met de bepaling dat daarvoor een officier,
opzichter of onderofficier bij het korps gedeta-
cheerd kon worden. In 1873 is een nieuw voor-
schrift voor het voeren van de administratie bij
het korps ingevoerd en het bedrag van het zak-
geld der pupillen eenigszins gewijzigd.
In 1885 is weder een nieuw reglement voor
het korps pupillen ingevoerd, dat o. a. de vol-
gende wijzigingen in den bestaanden toestand
ten gevolge had. Kosteloos werden alleen toege-
laten zoons van in dienst zijnde of in dienst
overleden en gepensionncerde of gegageerde mili-
tairen van de land- en zeemacht. Voor zoover
overigens plaatsen beschikbaar waren konden ook
andere jongelieden toegelaten worden, doch alleen
tegen een geldelijke bijdrage van hoogstens ƒ3O
's niaands. De leeftijd voor de toelating werd ge-
steld op B—ls jaren; tot hun 17= jaar moesten
de pupillen de Gouv. lagere school te Gombong
bezoeken, na dien leeftijd werd dit bezoek gere-
geld door den korpscommandant met den hoofd-
onderwijzer. Aan het korps werden voorts verbon-
den een bibliotheek en een muziekkorps.
In de laatste jaren heeft het aantal pupillen
bij het korps aanwezig gemiddeld 300 a 350 be-
dragen, terwijl er jaarlijks ongeveer een 50tal
werd aangenomen.
Daar in den laatsten tijd herhaaldelijk was ge-
wezen op de gebreken van een regeling als de
bestaande, waarbij knapen, wier leeftijd uiteen-
loopt van 8 tot 19 jaren te zamen gehuisvest
zijn, heeft de Regeering voor weinige jaren pogin-
gen in het werk gesteld om een nieuwe regeling
te scheppen, welke ten doel had de voor het
korps bestemde knapen tot ze hun I2 e jaar be-
reikt zouden hebben, te herbergen en optevocden
in de protestantsche en katholieke weeshuizen te
Semarang en in de Soerabajasche jongensweczen-
inrichting. Als een gevolg hiervan is bij St. 1897
n". 129 een reorganisatie van het korps pupillen
ingevoerd, waarbij in hoofdzaak het volgende werd
vastgesteld. Het bestaande korps pupillen werd
opgeheven, terwijl een nieuw soortgelijk korps zou
worden opgericht, bestemd om knapen en jonge-
lingen ojt te leiden voor den krijgsdienst; de
pupillen in het nieuw op te richten korps moesten
naar den leeftijd gesplitst worden in 3 categoriën,
voor de leeftijden van B—l 2, van 12—16 en van
16 tot 18 jaar; overgang van pupillen van het
 ONDERWIJS. (MILITAIR) — ONTEIGENING. 87
bestaande korps in het nieuwe korps was niet onteigening vordert, is toegestaan. De verklaring
toegelaten en de nieuw aan te nemen pupillen van algemeen nut geschiedt door den Gouv.-Gen.,
mochten niet met die van het oude korps te in overeenstemming met den Raad van Ned.-Indië,
zamen gehuisvest of opgeleid worden; de sterkte en wijst den aard, de strekking en de hoofdpun-
kon hoogstens zijn 400 pupillen, waarvan ten ten ter bepaling der algemeene strekking van het
hoogste 200 tot de 2e categorie konden behoo- werk aan en bij kanalen en wegen zooveel moge-
ren; de leeftijd van aanneming werd op B—l 3 lijk de gemeenten, door welke zij zullen loopen;
jaar gesteld, overigens bleef de toelating kosteloos zij is zonder beroep en wordt in den vorm eener
en tegen betaling onveranderd. De pupillen der ordonnantie afgekondigd. Daarna worden in elk
i e categorie zouden worden opgeleid in door den gewest conimissiën benoemd, waarin ook inland-
Gouv.-Gen. aan te wijzen liefdadigheidsgestichten, sche hoofden zitting nemen, ten einde de bezwa-
die zich ter zake contractueel moesten verbinden; ren van belanghebbenden tegen het plan van
die der 2 e categorie werden voor 's lands reke- onteigening aantehooren en daarvan verslag te
ning gehuisvest, gevoed, gekleed, verpleegd en doen; de aanwijzing der te onteigenen perceelen
opgeleid in uitsluitend daarvoor aantewijz.cn ge- geschiedt door den Gouv.-Gen., na raadpleging
bouwen; die der y categorie zouden bij het leger van den Raad van Indië, binnen één jaar nadat
worden gedetacheerd, uitgezonderd de voor den de conimissiën haren arbeid hebben volbracht.
topographischen dienst bestemden, die daartoe Het desbetreffende besluit wordt in de Javasche
behandeld moesten blijven als de pupillen der Courant gepubliceerd en ook in de afdeelingen
2 e categorie. De wijze van overgang van de pu- waar jjerceelen te onteigenen zijn, nog bijzonder
pillen bij het leger bleef onveranderd. Voor het bekend gemaakt. Geene onteigening, — behou-
lager onderwijs werden onder genot van een toe- dens de later te vernielden uitzondering, —
lage één of meer onderwijzers uit het jjersoneel plaats dan tegen voorafgaande schadeloosstelling,
heeft

der openbare lagere scholen aan het korps pupil- waarvan het bedrag zooveel mogelijk bij minne-
len verbonden; die onderwijzers zouden als zoo- lijke overeenkomst moet worden vastgesteld; kan
danig werkzaam zijn onder de bevelen van den die niet verkregen worden, dan moet dit door den
commandant van het korps pupillen. rechter worden vastgesteld, door wien zaken betref-
ONISCIDAE. ARTICULATA, CRUSTACEA, fende onteigening ten algemeenen nutte vóór elke
Isopoda, Ouiscidae. Zie TJELENG'AN. andere worden behandelt. In de genoemde verorde-
ONJI. Boec. Zie KOENJIT. ning is de wijze van rechtspleging zoowel voorde
ONRUST (POELOE KAPAL of SCHKEPS- Europeesche als inlandsche rechtbanken in bijzon-
EILAND). Eiland, gelegen aan de W. invaart der derheden geregeld; hier zij slechts vermeld dat de
baai van Batavia, ruim 2 uren N.W. van die stad, rechter een of meer deskundigen benoemt, ten einde
en een oppervlakte van ruim 3500 111. 2 beslaande. hem omtrent het bedrag der schadeloosstelling voor-
Tijdens de Compagnie was het de groote scheeps- telichten, waarbij slechts de werkelijke waarde dei-
timmerwerf en het tuighuis, waar de schepen goederen in aanmerking mag worden genomen,
konden hersteld en desnoods nieuwe gebouwd en niet gelet wordt op nieuwe, andere dan nood-
worden. In 1800 werden alle gebouwen op On- zakelijke veranderingen, gemaakt na de nederlcg-
rust door een Engelsch eskader onder Bali ver- ging van de plannen, welke minstens 14 dagen voor
nield; Van der Capellen liet van 1823—1825 de benoeming der vroeger vermelde conimissiën
de werken daar weder herstellen en Onrust tot moet hebben plaats gehad; evenmin wordt acht
een maritiem établissement inrichten, waarna er gegeven op de mindere waarde welke voor de
in 1856 een drijvend droogdok werd in dienst niet-onteigende goederen het noodzakelijk gevolg
gesteld. De toenemende belangrijkheid van het van de onteigening is. Nadat het vonnis in kracht
marine-établissement te Soerabaja had ten gevolge van gewijsde is overgegaan moet de schadeloos-
dat de werken op Onrust, dat den naam had van stelling binnen 6 maanden betaald worden of, als
zeer ongezond te zijn, slechts als hulpwerf en de betrokkenen deze weigeren aantenemen, wor-
hulpatelier dienst deden; sedert de openstelling den geconsigneerd; daarna kan de onteigenende
van de havenwerken te Tandjong Priok (Zie Dl. I, partij zich op bevelschrift van den voorzitter der
bl. 142) heeft het eiland zijne vroegere beteeke- rechtbank, desnoods door middel van den sterken
nis geheel verloren. arm, in het bezit der onteigende goederen laten
ONTDEKKINGSREIZEN. Zie TOCHTEN stellen. Wanneer, buiten geval van overmacht, niet
(ONTDEKKINGS-). binnen één jaar na eindvonnis met het werk be-
ONTEIGENING. Een zeer belangrijk regee- gonnen is of de arbeid daaraan meer dan één
ringsbeginsel is bevat in art. 77 Reg.regl., 'tgeen jaar wordt gestaakt of het werk blijkbaar niet tot
bepaalt dat niemand van zijn eigendom kan ont- stantl zal worden gebracht, kan de onteigende het
zet worden dan ten algemeenen nutte, en enkele goed terugvorderen, mits de schadeloosstelling
regels daaromtrent stelt welke nader zijn uitge- teruggevende in evenredigheid tot de terugont-
werkt in de verordening die, krachtens dat arti- vangen waarde.
kel, de wijze moet regelen waarop men van dat Wanneer oorlog, opstand, brand, watersnood,
recht ontzet kan worden. Die verordening is opge- aardbeving of andere dringende omstandigheden
nomen in St. 1864 n». 6 (vgl. St. 1864 n°. 185); onverwijlde inbezitneming, zelfs van onroerend
zij bevat, wat de hoofdzaken betreft, de volgende goed noodig maken, kan deze geschieden op last
regels. van het hoogste gezag ter plaatse aanwezig; dit
Onteigening, die zoowel eigendom als andere doet een voorstel tot onteigening aan den Gouv.-
rechten kan betreffen, kan slechts plaats hebben in Gen., die na raadjuleging van den Raad van Indië,
het publiek belang van den staat, van een gewest, de Onteigening gelast of weigert. In het laatste
afdeeling, regentschap, district of gemeente; in geval wordt het goed onmiddellijk teruggegeven
dat publiek belang kan ook onteigend worden en, kan het Gouv. op hem, die de inbezitneming
ten name van bijzondere personen of vereeni- gelastte, de evcntuecle schade verhalen. Wordt de
gingen aan wie de uitvoering van een werk, dat onteigening echter gelast, dan wordt de schade-
88 ONTEIGENING.
— ONTGINNING.

loosstelling zoodra mogelijk den onteigende aan- dien de noodige arbeidskrachten ten dienste staan,
geboden, en in geval van verschil door den rech- diepe bewerking de voorkeur verdient. Daarna is
ter bepaald. De onteigende heeft de voorkeur om, de grond geschikt om beplant te worden; bij ge-
wanneer het goed niet langer voor het beoogde regelde plantages zorgt men voor het aanleggen
doel noodig is, en nog geen 3 jaren sinds de van paden die het terrein in regelmatige vakken
onteigening verloopen zijn, dit terug te erlangen verdeden, ten einde het toezicht later gemakke-
tegen betaling van een prijs door deskundigen lijk te maken. Ook voor een geregelden afvoer
te bepalen. van water moet gezorgd worden.
Is de beschikking noodig over gronden, door Op hellend terrein zijn meerdere werkzaamhe-
inlanders ontgonnen of als gemcene weide of uit den te verrichten, althans wanneer men aan de
eenigen anderen hoofde tot de desa's behoorende, ontginning de noodige zorg besteedt. Immers is
dan kan var. Regeeringswege voor de toepassing de bouwkruin, na de verwijdering van 'den oor-
van de regels der verordening een onderzoek be- spronkelijken plantengroei, ten gevolge van de
volen worden naar de rechten der bevolking en afvloeiing van het water, aan wegspoeling bloot-
naar de voorwaarden waaronder deze van die gesteld, vooral wanneer in den regentijd het water
rechten afstand wil doen; ook in dit geval wordt, met kracht afstroomt. Het in de meeste gevallen
—
bij gemis aan overeenstemming, de schadeloos-
—
eenige afdoende middel, dat echter vrij kost-
stelling door den rechter bepaald. baar is, is de aanleg van terrassen, die zelfs op
ONTGINNING '). Onder ontginning verstaat zeer steile hellingen kunnen worden aangebracht.
men de ter geregelde bebouwing of beplanting Omtrent dien aanleg geeft Van Gorkom (t. a. p. bl.
geschiktmaking of voorbereiding van woeste gron- 27 vlg.) de volgende wenken. Den bodem bakent
den, waarop te voren slechts eene natuurlijke men af door lijnen, waterpas langs de hellingen
vegetatie voorkwam, of wel die na een tijdelijk getrokken, en hoopt daar langs het losgemaakte
gebruik weder tot den toestand van wildernis of gras en onkruid; de arbeider begint den grond
woestheid zijn teruggekeerd (Van Gorkom, De daarboven om te werken en wel zoodanig, dat
0.-I. Cultures in betrekking tot handel en nijver- de eerste spit op het onkruid komt te liggen en
heid, Amst. 1881, Dl. I). De werkzaamheden hier de noodige stevigheid geeft. Zoo gaat hij
daartoe gevorderd zijn verschillend, naarmate men voort totdat de geheele ruimte tusschen twee op-
te doen heeft met zwaar oorspronkelijk bosch of volgende, getraceerde lijnen hare glooiing geheel
met grond, bedekt met struiken of grasachtige ge- verloren heeft. Als deze ruwe aanleg over het

—
wassen. In het eerste geval moeten de boomen geheele terrein is afgeloopen, geeft men aan de
opgeruimd worden, voor zoover men niet enkele steile kanten, die geen opstaande randen mogen

—
ervan als schaduw- of schutboomen laat staan. hebben, waardoor de terrassen in kanalen zouden
Daartoe vergenoegt men zich in den regel niet ontaarden, door afkapping eenige helling en
het op stomp kappen der boomen, liefst in den maakt ze tevens wat effen. De kanten en hellingen
drogen tijd en bij voorkeur eenige voeten boven laat men zooveel mogelijk begroeid, hetgeen de
den grond, 't geen veel arbeid uitspaart en de stevigheid van den aanleg bevordert. Van den
beplanting niet verhindert; de stompen en de aard der gronden hangt het af of de grond vóór
wortels rotten mettertijd weg. Wenschelijk is het, of na de vorming der terrassen moet worden om-
dat men te voren onderzoekt naar welken kant gewerkt. Ook voor behoorlijken toevoer van water
de boom door zijn groei of kruinzwaarte neiging wordt door het aanleggen van waterleidingen ge-
heeft te vallen, en dan aan die zijde begint te kap- zorgd.
pen; na tot op de helft of een derde gevorderd Wordt deze werkwijze, in hoofdtrekken althans,
te zijn vervolgt men aan de andere zijde. Het gewoonlijk gevolgd wanneer 1-huopeesche onder-
Spaart veel arbeid uit als men in bosschen, waar nemers woesten grond in cultuur willen brengen,
de boomen vrij gesloten en regelmatig staan, een ook dan wanneer inlanders, die op eenigszins
zeker aantal uitsluitend aan den eenen kant kapt, hoogen trap van beschaving staan, land ontginnen
want bij het vellen van de boomen aan de gren- ten einde eene blijvende vestiging te stichten,
zen kunnen deze in hun val de anderen medeslepen. wordt gewoonlijk goede zorg voor het behoud van
Het verdient in den regel de voorkeur het hout te den bouwkruin gedragen: bij den aanleg van rijst-
verbranden, tenzij men dit met voordeel van de velden op Java is, vroeger vooral, zeer veel werk
hand kan zetten; de humus behoeft daardoor geen besteed aan het vormen van terrassen en het aan-
schade te lijden, terwijl de asch, met veel kool leggen van waterleidingen, waardoor het mogelijk
vermengd, een uitstekende meststof is en door de werd water tot groote hoogte optevoeren en sawahs
verbranding het terrein van onkruid en schadelijke tot op hooge berghellingen aantelcggen. De Javaan
dieren gezuiverd wordt. Is de bodem met struiken gaat er niet licht toe over om zijn dorp te ver-
en heesters bedekt, dan moeten deze geheel worden laten en eene nieuwe nederzetting in eene onbe-
uitgegraven, omdat zij anders lichtelijk weder uit- woonde streek te vestigen; wanneer meerderen
loopen; grasachtige planten moeten eveneens met daartoe besluiten is dit meestal het gevolg van
wortel en al worden uitgehaald, gedroogd en ver- overbevolking, oneenigheid of epidemie in de desa.
brand worden. Men stelt zich dan onder de aanvoering van een
Is het terrein vlak, dan is het verdere werk der uittrekkenden; op de plaats, die men te voren
betrekkelijk eenvoudig; de grond moet dan met heeft uitgekozen, aangekomen, wordt, nadat de
den ploeg of de patjol bewerkt worden, waarbij, in- geesten zijn aangeroepen om het werk te begun-
stigen, de plek uitgezocht voor de woningen,
1) In dit artikel wordt slechts in het alge- gewoonlijk op hoog gelegen terrein en 't minst
meen over ontginning gesproken; voor zoover begroeid en dus het schraalst, maar dan ook het
het ontginning voor speciale cultures betreft best o.a. tegen wilde dieren te verdedigen. Ge-
wordt daarover, waar dit noodig scheen, bij die meenschappelijk vangt men het werk aan voor
cultures gehandeld. Zie o.a. KOFFIE, Dl. 11, het oprichten eener ruwe woonplaats en dan voor
bl. 261. het ontginnen van den grond, waarbij de sterk-
 ONTGINNING. — OOGSTVERBAND. 89
sten de boomen op stomp kappen #n de ouderen den te ontginnen, zonder voorafgaande toestem-
en jongeren de struiken en grassen verwijderen. ming van de in de verordening aangewezen auto-
Aanvankelijk ontgint men slechts zooveel als noo- riteit; zij bevatte bepalingen om de afspoeling
dig is voor de behoefte van één jaar; het gevelde van den bouwkruin door het aanleggen van ter-
hout wordt verbrand en de takken opgestapeld rassen tegentegaan en waarborgde den ontginner
om als omheining te dienen. Een offcrmaal be- het individueel erfelijk bezitsrecht van de ont-
hoort daarbij te worden gebracht om de bosch- gonnen gronden. Ofschoon veel goeds van deze
gecsten te bevredigen. In de volgende jaren wor- verordening gehoopt werd, bleek het spoedig,
den nu zooveel gronden ontgonnen, als de gemeente dat zij niet in staat was het gevreesde kwaad
noodig heeft; gewoonlijk krijgt ieder der ontgin- afdoende te keer te gaan; de uitvoering liet veel
nen een deel van den grond, en bestaat er dus te wenschen over, daar het vragen van vergun-
individueel grondbezit, dat in vorige tijden echter ningen dikwijls verzuimd werd en de voorwaarden
gewoonlijk in communaal bezit overging. Zie o. a. niet werden nagekomen. Zij is thans vervangen
Gids, 1874, I, bl. 58; Med. N. Zend. XIX, bl. 112. door de ordonnantie van St. 1896 n°. 44 (vgl.
Doch lang niet altijd wordt op deze rationccle B. 5086, 2963, 4716), die wat de hoofdbeginse-
wijze gehandeld. Vaak wordt een ware roof- len betreft, met haar voorgangster overeenkomt.
bouw gepleegd, en een stuk bosch op ruwe wijze Voor het ontginnen van grond op Java en Madoera,
door verbranding van de boomen gezuiverd, en deel uitmakende van het Staatsdomein en niet als
dan de vrij gekomen plek niet grondig bewerkt gemcene weide of uit eenigen anderen hoofde tot
maar gedurende enkele jaren gebruikt 0111 dik- de dorpen behoorende, moeten inlanders een ver-
wijls karige oogsten te verkrijgen en daarna gunning hebben van het districtshoofd of het hoofd
weder verlaten, waarna de grond ten prooi valt van plaatselijk bestuur; deze wordt verleend onder
aan het schrale alang-alang en in den regel voor voorwaarde dat de ontginning binnen een gestel-
verdere cultuur verloren gaat. Deze handelwijze den termijn volbracht zij, de grond behoorlijk zij
is vrij algemeen gebruikelijk bij min beschaafde afgebakend en bij gevaar voor afspoeling van den
stammen, doch ook onder meer beschaafden, zelfs bouwkruin, de aanleg terrasgewijze geschiede.
op Java, werd maar al te veel op deze wijze gehan- Andere voorwaarden kunnen in ieder bijzonder
deld, en zijn tal van bosschen uitgeroeid, zoodat geval worden gesteld. De ontginner is, bij voldoe-
vroeger dicht begroeide hellingen van bergen ning aan alle voorwaarden, erfelijk individueel
thans in woestenijen veranderd zijn. In hoeverre bezitter van den door hem ontgonnen grond.
deze ontwouding op groote schaal de vochtigheid Straffen zijn bedreigd tegen ontginning zonder
van het klimaat, den neerslag, vermindert, is niet vergunning. Krachtens deze ordonnantie werden
met zekerheid te zeggen; misschien is die invloed in de laatste 6 maanden van 1896 aan 14.751
slechts zeer gering. Ten dien opzichte zegt Hann inlanders vergunningen verleend tot het ontgin-
in zijn „Handbuch der Klimatologie", 1897, bl. nen van 8342 bouws; voor 1897 waren deze cijfers

-:
'g 3 v t) Aus den vorhin erwahnten Einflusscn 41 872 en 33.778; voor 1898 39.961 en 30.300.
des Waldes aufdie meteorologisehen Elemente darf Gestraft werden wegens ontginning zonder ver-
man mit ziemlicher Sicherhcit den Schluss ziehen, gunning: in 1896 5587, in iBg7 6435, in 1898
dass wenigstens in den Tropen der Wald in der 5968 inlanders.
That auch die Quantitat der Niederschlage zu stci- Dergelijke regelingen zijn vastgesteld voor de
gern vermag". En verder: „Es moge jedoch zuge- Gouv.landen binnen de res. Menado (St. 1896
standen werden dass man den Einfluss des Wal- n°. 107, B. 5136) en voor het eiland Bengkalis
des auf die Steigcrung der Niederschlage frühcr (St. 1889 n°. 63). Het getal vergunningen daar
vielfach weit überschalzt und so die jetzt vorherr- verleend is onbeduidend.
schende Neigung hervorgerufen hat, diesen Ein- ONYCHOTEUTHYS ANGULATA. Zie INKT-
fluss ganz zu leugnen. Ein so stark verdunstende, VISCH.
die Luft feucht und ktilil crhallende Unterlage OOGSTVERBAND. Zakelijk recht op te veld
für die Atmospharc, wie es ausgedehnte Wald- staande, onafgeplukte of reeds geoogste landbouw-
llachcn sind, kann nur die Tendenz haben die producten en op de ter bereiding daarvan be-
Niederschlage gegenüber cincm offenen trockenen stemde onderneming en inrichtingen, tot zekerheid
Boden untcr sousl gleichen Verhaltnisscn zu ver- van de nakoming eener verbintenis 0111 die pro-
niehren und haufiger zu machen. Kleinere zer- ducten aan een geldschieter afteleveren ten ver-
streute Waldparzellen werden naturlich diesen koop in commissie, ten einde op de opbrengst
Einfluss nicht haben". Zeker is het dat de toe- te verhalen de voorgeschoten gelden, interessen,
stand van den bodem en zijn bedekking van over- kosten en provisie. Dit recht, voor Ned.-Indië in
wegenden invloed zijn op den loop en de verdee- 1886 (St. n°. 57, 58), in het leven geroepen, dankt
ling van de watermassa's en dat door ontwouding zijn ontstaan aan de crisis, waarin vele landbouw-
op groote schaal het wegspoelen van den vrucht- ondernemingen en financieele instellingen in Ned.-
baren bouwkruin, die tevoren door de wortels der Indië in 1884, ten gevolge van de sterke daling
boomen werd tegengehouden, aanmerkelijk bevor- der suikerprijzen, verkeerden. Tal van landbouw-
derd wordt, zoodat jaarlijks millioenen kubieke ondernemingen toch werkten niet met eigen kapi-
meters vruchtbare grond door de rivieren in zee taal, maar met geleende gelden, niet alleen voor
worden gevoerd. Ook schijnt de gestadige bloot- werkkapitaal, maar ook voor oprichting of over-
stelling van den grond dezen op den duur voor neming der onderneming, zoodat de geklschieters
onvruchtbaarheid vatbaar te maken. Zie Van Gor- vaak in veel hoogere mate bij haar welslagen
kom, t. a. p. bl. gB. betrokken waren dan de ondernemers zelf. Bij de
Sedert eenigen tijd heeft de Regeering zich gestadige uitbreiding van het verlangde crediet
—
—
dan ook beijverd om, althans voor zoover dit werd het gebruikelijk dat de geldschieters het
binnen haar bereik lag, dit euvel te keer te van hen op langeren termijn begeerde bedrijfs-
gaan. Bij St. 1874 n°. 7g toch werd het inlan- kapitaal zelven weer bij anderen opnamen door
ders verboden op Java en Madoera woeste gron- middel van wissclopcraticn op korteren termijn.
90 OOGSTVERBAND. — OOSTKUST VAN
Dit ging goed, zoolang de ondernemers goede
winsten maakten en daardoor in staat waren op
tij tl aan hunne verplichtingen te voldoen, maar
toen de daling der suikerprijzen plotseling juist
bij het binnenkomen van den nieuwen oogst den
verkoop van dit artikel feitelijk onmogelijk maakte,
dreigde er groot gevaar voor den val der als cul-
tuur- en wisselbanken werkzame instellingen, die
op hare beurt den ondergang van de meeste met
haar verbonden ondernemingen dreigden mcdetc-
slepen (zie CREDIET-INSTEI.LINGEN, Dl. I,
bl. 3gg en CULTUUR-MAATSCHAPPIJEN, ibid.
bl. 406); een gevaar dat door tijdige hulp in het
moederland werd afgewend. Doch aanvankelijk
had ook de Java-bank steun verleend (zie BANK,
Dl. I, bl. 108); op haren aandrang werd bij St.
1884 n°. 217 een maatregel ingevoerd om den
ondernemer in staat te stellen het hem ontbre-
kende werkkapitaal desnoods bij anderen optene-
men dan die hem tot dusverre geld hadden ver-
strekt. Daartoe werd gelegenheid gegeven te veld
staande gewassen en onafgcplukte boomvruchten,
bestemd tot bereiding voor de Europeesche markt,
tot zekerheid van schuld te verbinden en wel zóó
dat de schuldeischer het recht verkreeg, zich bij
voorkeur, boven alle andere privilegies behalve
van de kosten van uitwinning en tot behoud der,
zaak, uit het verbondene te doen betalen. Deze
regeling gold echter voorloopig slechts voor een
jaar; die termijn werd niet verlengd, doch de
regeling vervangen door de instelling van het
oogstverband, dat een zeer krachtig middel is
voor den landbouwondernemer om zich tijdelijk
crediet te verschaffen, doch geenszins bestemd om,
zooals hypotheek, den geldschieter een blijvend
onderpand te geven, en dan ook slechts op den
eerstkomenden oogst gevestigd kan worden. Het
recht kan alleen gevestigd worden op producten
voor de Europeesche maikt, rijst uitgezonderd,
maar bij dezen dan ook onverschillig of de pro-
ducten geteeld zijn op gronden bij den verband-
gever in gebruik, of dat zij krachtens overeen-
komst aan hem moeten worden geleverd of door
hem kunnen worden binnengehaald, b. v. produc-
ten door inlanders op hunne gronden geteeld (zie
OVEREENKOMSTEN). Verschillende bepalingen
waarborgen de ongestoorde uitoefening van het
recht van den verbandhouder, die zelfs het recht
heeft (/ zich tijdelijk in het bezit te stellen van den
grond, waarop de producten geteeld worden, voor
zoover de verbandgever bij de vestiging van het
verband in het bezit of genot was van of recht
had op het bezit of genot van dien grond, en //
van de geheele onderneming en de inrichtingen
waarop het verband gevestigd is. Hij heeft zelfs
het recht den oogst in bezit te nemen en te ver-
werken, waardoor hij echter de verplichting tot
geheele afwerking op zich neemt. Maakt de ver-
bandhouder van die rechten geen gebruik, dan is
de verbandgever jegens hem aansprakelijk voor de
behoorlijke cultuur, afwerking, aflevering enz. der
verbonden producten. Het verband blijft gevestigd
op geoogste producten ter bewerking naar de onder-
neming overgebracht. Hypotheek staat niet aan de
uitoefening van oogstverband in den weg; in de
acte van hypotheek kan echter bepaald worden dat
geen oogstverband verleend mag worden dan met
uitdrukkelijke toestemming van den hypotheekhou-
der. Strafbepalingen zijn vastgesteld tegen hem,
die verbonden producten of materieel opzettelijk
ten nadeele van den verbandhouder verduistert of
SUMATRA.
weerloos maakt. Het verband gaat o.a. te niet
door het vergaan van den verbonden oogst.
Ruimschoots is dus den ondernemer de gele-
genheid geschonken zekerheid aan geldschieters te
geven en daardoor op voordeeliger voorwaarden,
dan anders het geval zou zijn, geld te verkrijgen
voor behoeften van tijdelijkcn aard, zooals voor
het verkrijgen van werkkapitaal; van dit middel
werd in 1898 gebruik gemaakt met betrekking
tot 128 ondernemingen, waarvan 115 op Java.
Zie J. P. Moltzer, Ned.-Ind. landbouwcrediet,
's Grav. 1886.
OOPO. Naam op Celebes voor een Arend,
Neopus malayensis en voor een Vischarend,
Pau, Hou Italiaelits.
OOR. JUDAS-, MALABAARSCH-, MYDAS-,
OOSTINDISCHE EZELS- en ZEE- Zie GASTE-
ROPODI'.N.
OORMETTING. Zie HARING.
OORLOG. (HEILIGE) Zie MOHAMMEDA-
NISME, Dl. 11, bl. 562.
OOSTERDISTRICTEN. Afdeeling van het
Gouv. Celebes en onderhoorigheden, bevattende de
onderafdeelingen Balangnipa, Bikeroe en Kadjang
(Zie op de namen). De hoofdplaats, zetel van den
assistent-resident, is thans Sindjai.
Over de vroegere afdeeling Sindjai, die een
deel van de tegenwoordige Oosterdistricten om-
vatte, zie de belangrijke beschrijving door Bak-
kers, T. Bat. Gen. NI, bl. 262 vlg.
OOSTERSCHE VREEMDELINGEN. Zie
VERDEELING DER BEWONERS VAN NED.-
INDI Ë.
OOST-FLORES. Zie I.ARANTOEKA.
OOSTINDIEVAARDER. Zie lIOORNVISI 11.
OOST-INDISCHE KERS. De onder dien
naam algemeen gekweekte sierplant Tropaeolum
is geenszins uit Oost-Indië afkomstig, doch uit
/..-Amerika (Peru). In de namen van verschillende
plantaardige producten is Oost en West verwis-
seld. De oorsprong daarvan ligt deels hierin, dat
de ontdekkers der Nieuwe Wereld in de meening
waren, in Oostelijk Azië te zijn aangeland en daar
dus zochten naar de planten en specerijen der
Oude Wereld: vandaar de „Amerikaansche peper-
boom" (Schinus), de „Amerikaansche kaneelboom"
„
(Cantlla), de Amerikaansche kruidnagelboom" (Pi-
menta), de „Spaansche peper", de „Turksche
tarwe", enz. Anderdeels is deze verwarring ont-
staan door dat vele Z.-Amerikaansche planten
spoedig naar Oost-Indië (de Philippijnen) zijn over-
gebracht en eerst veel later van daar naar Europa
kwamen, hetgeen tot de meerling aanleiding gaf,
dat zij uit Oost-Indië afkomstig waren, zoo orlean,
ananas, tropaeolum enz.
OOSTINDISCH LAMPJE. Zie CASH RO-
PODEN.
OOSTKUST VAN SUMATRA. Deze Resi-
dentie wordt gevormd door:
a het gebied van den Sultan van Siak Sri
Indrapoera, bestaande uit eigenlijk Siak, de confe-
deratief Tapong Kiri en Tapong Kanan, de on-
derhoorigheden Bangka, Koeboe en Tanah Poetih,
de eilandengroep, waarvan de voornaamste zijn,
Mandol of I'cnjalean (het Zuidelijkste), Serapong,
Topang, Rangsang of Medan, Rantaoe of Tebing
Tinggi, Merbaoe, Padang. Roepat, Halang Ketjil
en Halang Besar;
" liet eiland Bengkalis, bij suppletoire overeen-
komst met den Sultan en de Rijksgrooten van Siak
van den 26'" Juli 1873 tegen een jaarlijksche
 OOSTKUST VAN
—
schadeloosstelling van ƒBOOO. in vollen eigen-
dom aan het N.-I. Gouvernement afgestaan.
c de Landschappen: Panei, Bila, Kota Pinang,
Koealoe, Asahan, Batoe Bahra, Tandjong, Si Parch
Pareh, Pagoerawan, Dcli, Serdang, Langkat en
Tamiang, welke vroeger tot de onderhoorigheden
van het Siaksche rijk hebben behoord, en als
zoodanig ook worden vermeld in het op den I" 1
Februari 1858 met den Sultan en de Rijksgrooten
gesloten tractaat. Tegen een jaarlijksche schade-
loosstelling van ƒ40.000 en kwijtschelding eener
schuld van ruim ƒ50.000 deed de Sultan van
Siak bij suppletoir contract van den 23°' Juni
1884 afstand van de supprematie over die Land-
schappen.
d het Gouvernementsgebied Labocan Batoe;
e de Landschappen: Kotta Pinang, Pelalawan,
Tandjong Kasaoe, Loeboeq Bandhara of Rokan
Ampat, Tanah Djawa en Siantar, welke bij de ver-
klaringen respectievelijk gedateerd 2 October 1864,
18 October 1881, 23 Februari, 15 Maart, 20
Juli en 16 October 1888 de Souvereiniteit van
het N.-L Gouvernement hebben erkend.
Bovendien behooren staatkundig tot de Oostkust
van Sumatra de Rokanstaatjes: Kotta Intan, Ka-
penoean, Ramba en Tamboesei, en is onze in-
vloed, in sommige streken ons gezag, voor goed
gevestigd in het onafhankelijke Batakgebicd.
Met de Mohammedaansche Gajoe- en Alas-Bataks,
wier gebied aan Tamiang en Langkat grenst, be-
palen zich de bemoeienissen van ons bestuur tot
het onderhouden van vriendschappelijke betrek-
kingen, het geven van goeden raad, wanneer
deputatiën geschillen tusschen de Hoofden onder-
ling of met naburen komen voorbrengen, en het
aanmoedigen van den handel dier streken met
plaatsen binnen ons gebied gelegen, voornamelijk
Koeala Simpang en Seroeway (Tamiang) en
Bindjey (Boven Langkat).
De Gajoe- en Alaslanden werden nog nimmer
door onze ambtenaren bezocht.
Onze invloed is echter overwegend in de Karo-
(Karaoc-)Bataksche Landschappen :Si l'.nani Roeta,
Si Pitoe Koeta, Soeka Piring, NII Koeta, Teloe
Koeroe, Si Ampat Tran, Si Lima Senina, Koeta
Boeloe, XVII Koeta, Koeala en Perbesi, Goenoeng
Goenoeng, in de zelfstandige Koeta's: Soeka,
Boenoerrrya, Sebeganding en Bintang Maria, in
het gemengd Tinioi-Toba-Karo-liataksche Land-
schap Si Lima Koeta, en het gemengd Karo-
Toba'sche landschap Si Pitoe Koeta, zoomede in
de Timor-Bataksche Landschappen Raja, Poerba-
waartoe ook Kinalang en Negori behooren— Dol-
— sche Landschap Si Gaoel naar het Oosten om de
lok — het voormalige rijk Silau —Panei met de
onderhoorigheid Bandar, en in het gebied der
Perdembanan-Bataks, een stam wonende aan de
N.W. grens van Asahan. In die Landschappen is ons
gezag van geheel denzelfden aard als in de Timor-
Bataksche Si Antar en Tanah Djawa, welke in
1888 onze Souvereiniteit hebben erkend en bij
ons rechtstreekse!, gebied zijn ingelijfd. Enkele
Timorsche landschappen, zooals Toerba, Raja,
Panei en eenige Karosche beschouwen zich trou-
wens reeds als deel uitmakende van het Gouver-
nementsgebied, omdat zij herhaaldelijk om inlijving
daarbij hebben gevraagd. Deze landschappen, zoo-
mede de voornoemde Karo-Bataksche, worden
voortdurend door onze ambtenaren bezocht, en
zijn ook meermalen door particulieren bereisd
geworden.
Sedert 1893 is te Boeloe Aoer (Batak-doesocn
SUMATRA. 91
van Dcli) een zendeling van het Rotterdamsche
genootschap gevestigd, door wien het onafhanke-
lijke Batakgebicd meermalen werd bezocht, en
die in het begin van 1899, vergezeld van eenige
Bataks van Toba (Sumatra's Westkust) naar zijn
standplaats is gereisd. De aldaar met de zending
verkregen resultaten zijn nog gering, doch wegens
de goede verhouding van dien zendeling met de
omwonende bevolking zijn op den duur betere
uitkomsten te verwachten. Op ultimo 1897 waren
er 35 Bataksche Christenen.
Onze verhouding met de ten Oosten van Asa-
han wonende Na Dollok Bataks van Mcranti,
Socanan en Perdoea-an, die vroeger een deel
van Toba onveilig maakten, en hun rooftochten
tot in Asahan uitstrekten, is veel verbeterd, zoo-
dat thans het verkeer tusschen Asahan en Toba
volkomen veilig is, en te Pandbar Poelau (Asahan)
een belangrijke handel met de Toba-Bataks wordt
gedreven.
Het Bataksche landschap Toetoe pan wordt ge-
rekend tot Toba te behooren en van Asahansch
gebied door de Soenggapa-rivier te zijn gescheiden.
Ook met de onafhankelijke Bataks aan de
westelijke grens van Koealoe en Bila zijn vriend-
schappelijke betrekkingen aangeknoopt.
In het Zuiden grenst de Residentie aan Irulra-
giri (Riouw), ten Westen aan de Straat van
Malaka en ten Noorden aan het Gouvernement
van Atjeh en Onderhoorigheden (Stbl. 18S1 n". 5).
De Westelijke grens kan niet nauwkeurig
worden aangegeven. Bekend is alleen, dat Batoe
Bcrdoelang, een rots nabij de kampong Tampoer
een grenspunt is tusschen Tamiang en de Gajoc-
landen. De Dollok Merdinding en Dollok Toe-
sam zijn grenspunten van Langkat met het Alas-
gebied, terwijl als grens tusschen de Landschappen
Langkat, Dcli en Serdang met het onafhankelijke
Batakgebied aangenomen wordt de bergketen, waar-
van behalve de twee bovengenoemde de hoogste
punten zijn de D. Si Mclir, de D. Sibajak en de
D. Simanabocn. Over dit gedeelte der grens rijzen
echter herhaaldelijk geschillen, daar de Butaks
beweren, dat hun gebied zich eigenlijk tot aan
zee uitstrekt. Hoever de Karosche en Timorsche
Landschappen, welke tegenwoordig onze suppre-
matie erkennen, zich westwaarts uitstrekken, kan
niet worden opgegeven.
Verder Zuidwaarts wordt de westelijke grens
gedeeltelijk gevormd door den oostelijken oever
van het Tobameer, en loopt zij nabij het Toba-
Tobasche Landschappen Oeloean en Toetoepan,
wordende de grens van laatstgenoemd Landschap
met Asahan door de Soenggapa-rivier gevormd.
De grens van Koealoe, Bila en Kota Pinang met
het onafhankelijke Batakgebied is niet bekend,
terwijl ook omtrent die met het Gouvernement
van Sumatra's Westkust en Lima Kota nog veel
rkerheid bestaat.
Zonder de Rokanstaatjes en het onafhankelijke
Batakgebied, dat zich onder onze supprematie
heeft gesteld, mede te rekenen, heeft de geheele
Residentie een oppervlakte van 1668.9 D geogr.
mijlen, hoofdzakelijk bestaande uit een alluviale
kustvlakte, in het noorden breed 20 tot 25 Kilo-
meter doch zich in het Zuiden tot _; 100 Kilo-
meter verbreedende.
Deze vlakte rijst zeer langzaam naar het Westen.
en wordt door een menigte rivieren doorsneden,
welke een ontzaglijke hoeveelheidbergzand en slib
92 OOSTKUST VAN SUMATRA.

afvoeren, en dikwijls buiten hare oevers treden,

zoodat een groot gedeelte van het land overstroomd
T. Sembilan, — het N. O.ste punt van het eiland
van dien naam, T. Langkat Toea, T. Karang
en met vruchtbaar slib bedekt wordt, waaraan de Gading, T. Belawan, T. Si Boenga Boenga, T.
bodem haar groote vruchtbaarheid dankt. Door Tambocn Toelang, T. Djoempoel, T. Si Men-
het geringe verval der rivieren treft men vrij doeloeng, T. I.eidong, T. Bangsi, T. Soesah, T.
diep het land in groote moerassen aan, die met Tongkoe, T. Kembang, T. Leban, T. Djati, het
de rivieren in verbinding staan, en is de kust N.W.ste punt van het eiland Bengkalis, T. Parit,
met uitzondering van kleine zandige gedeelten, T. Poeloe Kandar, T. Bomat, T. Kedadoe, T.
die in den regel aan de daarop staande Aroe- of Tanah Anggoes, T. Ongka.
Tjamaraboomen zijn te herkennen, moerassig en De eenige, maar dan ook prachtige, baai in
met rizophoren begroeid. deze Residentie is die van Aroe (Langkat), welke
Voor de mondingen der rivieren bevinden zich bij vloed in het Noorden bij Poeloe Kompeh en
zelden zand-, in den regel modderbanken, zoodat in het Zuiden bij Poeloe Sembilan met schepen
schepen van 8 voet af en soms met minder diep- van 16 voet diepgang kan worden binnengevaren.
gang op hoog water wachten moeten. Is men over Zij is zeer ruim, en de Poeloe Sembilangeul vol-
de bank, dan wordt de rivier over korter of langer gende kunnen schepen van 16 voet diepgang
afstand dieper. De eenige uitzondering is de doorvaren tot, en vastmeeren aan een los- en 1and-
Siak-rivier, waar bij elk getij schepen van 12 voet hoofd te Pangkalan Soesoe, waar de Kon. Ned.
diepgang kunnen binnenvallen en tot Pakan Baroe Maatsch. tot exploitatie van petroleumbronnen in
opvaren. N.-L petroleumtanks heeft. De Serangdjaya-, Sa-
De voornaamste rivieren naar gelang van haar lahadji- en Besitang-rivieren — waar voornoemde

—
geschiktheid voor de scheepvaart zijn na de maatschappij een petroleumraffinaderij heeft ge-
Siakrivier, de Belawan (Dcli), Panei, Langkat, bouwd monden in die baai uit, en zijn alle
Koealoe, Asahan, Batoe Bahra, Gebang, I.epan, een paar uur stroomopwaarts bevaarbaar met stoo-
Babalan, Besitang, Salahadji, Padang, Bedagei, mers van 4 a 5 voet diepgang, de Salahadji zelfs
Pagocrawan, Tamiang, Serang djaya en Ajer Masin. met booten van 11 voet diepgang. Dit ontbre-
De Kampar- en Rokan-rivieren zijn wegens de ken van baaien wordt goedgemaakt, door dat alle
hooge vloedgolf (Zie BENA) voor de groote rivieren uitmonden in zeeboezems, welke met de
scheepvaart ongeschikt, doch met kleine inland- straten tusschen de eilanden en den vasten wal
sche vaartuigen bevaarbaar tot in de V Kotta en goede ankerplaatsen voor schepen bieden.
Tamboesei. Langs de Panei-iivier kan men met Het geheele land is met bosschen bedekt, welke
dergelijke vaartuigen in Padang I.awas komen, uitmuntend bouwmateriaal opleveren. Hierop ma-
en met stoombarkassen van 3 a 4 voet diepgang ken alleen een uitzondering de streken, waar de
langs de Siak-rivier tot Batoe Gadjah, langs de tabakscultuur wordt gedreven, en de centra van
Paneh-rivier tot Kota Pinang, langs de Koealoe- Maleische en Batak-bevolking, die haar voedings-
rivier tot voorbij kampong Misdjid, langs de middelen op droge velden (ladang) aanplant.
Asahan-rlvier tot Bandhar Poelau, langs de Lang- Van de herbossching der voor de tabakscultuur
kat-rivier tot Stabat, langs de Salahadji-rivier tot ontwoitde terreinen wordt door de Europeesche
Boekit Kramat, langs de Tamiang-rivier tot Koeala planters veel werk gemaakt. Hun pogen wordt
Simpang en een eind de Simpang Kanan en door de inlandsche bestuurders gesteund, zoodat
Simpang Kiri op. aanvankelijk een goed resultaat is verkregen.
In de streken waar zich landbouwondernemingen Met uitzondering van eenige door moerassen
bevinden, moeten de gronden tegen overstroomin- omringde plaatsen kan de gezondheidstoestand
gen en het indringen van zeewater worden be- bevredigend worden genoemd. Hevige epidemiën
veiligd door aanleg van dijken en het graven van komen zelden voor, en voor de gezondheid der
afvoerkanalen. Op enkele plaatsen geschiedt dit werklieden op de ondernemingen wordt zoo goed
laatste met stoombaggermachines, en waar het mogelijk zorg gedragen. Dertien geneesheereir zijn
niet gelukken kan den grond vrij te houden van bij particuliere ondernemingen werkzaam.
zoet water, wordt dit met pomp- en scheptoestcllcn, De gemiddelde temperatuur is 270 C, en van
op enkele ondernemingen met stoomgemalen ver- September tot Januari en van April tot Juli zijn
wijderd. Daar verder uitgestrekte moerassen voor de nachten bepaald koel te noemen. Moesons
de tabakscultuur zijn gekanaliseerd en ingepol- bestaan niet. De meeste regens vallen van Sep-
derd, hebben enkele gedeelten van Dcli en Langkat tember tot en met Januari: droogten van langer
geheel het aanzien van een polderland gekregen, en dan acht dagen en lang aanhoudende regens komen
kan men, het landschap doortrekkende, — 'tgeen zelden voor. Zware stormen komen van tijd tot
zelfs met rijtuig gedaan kan worden,— alleen nog tijd voor, en de regens gaan gewoonlijk van
aan de dikke humuslaag en enkele overblijfselen zware onweders vergezeld. In de maanden Juli en
van moerasflora bemerken, dat men zich op den Augustus waait in Langkat, Dcli en een gedeelte
bodem van een vroeger diep moeras bevindt. van Serdang uit het Westen of Noordwesten een
Op eenigen afstand van de Westelijke grens hevige verschroeiende, soms eenige dagen aanhou-
begint de bodem te rijzen, eerst langzaam tot 6 dende wind, gewoonlijk Bohoroqwind genaamd,
a 700 voet, daarna snel tot 2000 voet en hooger. omdat bij van de Bataksche hoogvlakte komende
De voornaamste toppen van de Langkatsche en over het Langkatsche Landschap van dien naam
Delische grens zijn hiervoren reeds als grenspun- strijkt. Meestal blijft het windgebied tot de heu-
ten met het onafhankelijke Batakgebied genoemd. velstreek beperkt, doch soms staat hij door tot
Vermelding verdienen nog: de D. Simbolon en nabij de kust, en veroorzaakt dan zulk een hitte,
Soeroengan, welker hoogste toppen echter in on- dat alle bladeren uitdrogen en het fermenteeren
afhankelijk Batakgebied liggen, en de Boekit van tabak moet worden gestaakt.
Soeliki op de grens van Siak met het Gouver- In de Straat van Malaka is het weder in den
nement van Sumatra's Westkust. regel goed, en de zee kalm. In de maanden No-
De voornaamste kapen zijn : Tandjong Tamiang, vember tot en met Februari kan het daar echter
 OOSTKUST VAN SUMATRA. 93

zoodanig stormen, en de zee zoo onstuimig zijn, rij- of voertuigen begaanbaar zijn. Enkele onder-
dat de schepen in veilige haven beter weder nemingswegen zijn echter begrint en voorzien van
moeten afwachten. In dat tijdvak komen ook de steenen duikers, groote ijzeren of houten brug-
meeste windhoozen voor, zoomede de valwinden, gen, en worden zoo goed' onderhouden, dat zij
door zeelieden Sumatraantjes genoemd, welke plot- de vergelijking met goede Gouvernementswegen
seling komen opzetten, de ondiepe Malaka-zcc kunnen doorstaan. Voor het onderhoud van enkele
binnen korten tijd in heftige beroering brengen, hoofdwegen en bruggen is aan de ondernemers
doch ook weer spoedig gaan liggen, waarna de het recht verleend om tol te heffen.
zee binnen korten tijd tot rust komt. Door het inlandsch bestuur wordt niets aan aan-
De Sumatrakust is tegenwoordig voldoende be- leg of onderhoud van wegen of bruggen gedaan.
bakend en verlicht. Scheepsongelukken komen Alleen de Sultan van Asahan maakt hierop een
zelden voor, ofschoon het scheepvaartverkeer zeer uitzondering, daar hij jaarlijks een gedeelte van
druk is. De voornaamste havens naar verhouding zijn inkomen bezigt om enkele wegen in of nabij
van het scheepvaartverkeer zijn: Belawan, Tan- de hoofdplaats Tandjong Balei, zoomede de ver-
djong Poera, Pangkalan Brandan, Tandjong Balei, bindingswegen met Bandhar Poelau en Passar
Bengkalis, Bagan Api Api, Seroeway, Siak, Te- Mcndogi te verbeteren en te onderhouden. In
bing Tinggi, Tandjong Tiram, Bandhar Chalipa, Dcli en Langkat zijn eenige hoofden en grooten
Tandjong Bringin en Besitang. In het jaar 1898 die bruggen hebben gebouwd om daar tol te
werden in de havens dezer residentie ingeklaard heffen, dus uitsluitend met het doel om daarvan
1326 stoomschepen, 40 Eur. getuigde en 1094 op voordeel te trekken.
ml. wijze getuigde schepen en uitgeklaard 1318 De Deli-spoorwcgmaatschappij exploiteert spoor-
stoomschepen, 38 Eur. getuigde en 1017 ml. ge- lijnen ter gezamenlijke lengte van 103 kilometers,
tuigde schepen, alle van en naar plaatsen buiten de havenplaats Belawan via Medan verbindende
N.-I. gelegen. De kustvaart is mede van grooten met de eindstations Selesseh via Bindjey, Dcli
omvang. Toea en Perbaoengan. Zij heeft concessie aange-
Alleen de booten van de Paketvaartmaatschappij, vraagd voor de verlenging harer lijnen van Per-
een enkele particuliere stoomer, eenige jachten, baoengan naar Soengei Rampa (Bedagei), van Se-
welke tusschen Tandjong Poera en Stabat varen lesseh via Tandjong Poera naar Pangkalan Soesoe
en van tijd tot tijd Seroeway via Pangkalan Bran- met een zijlijn naar Pangkalan Brandan, en voor
dan bezoeken, eenige ml. vaartuigen, zoomede oor- den aanleg van een zijlijn van haar station Loe-
logsstoomers, Gouvernementsvaartuigen en jachten boeq Pakam (Serdang) naar de Serdangsche koffie-
van inlandsche bestuurders voeren de Nederland- streek. Ook bestaat bij haar het voornemen haar
sche, de booten van de Duitsche Lloyd de Duitsche Langkatlijn later tot Koeala Simpang (Tamiang)
en al de andere vaartuigen de Engelsche vlag. en Edi (Atjeh) te verlengen. Met het doen van
De booten van de Paketvaartmaatschappij onder- de noodige opnemingen voor die verlenging is
houden een geregelden dienst tusschen Batavia en men bezig.
de kustplaatsen dezer residentie, Bengkalis, Siak, Een stoomtram, aangelegd door de Deli-maat-
L,aboean Biliq (Panei), Asahan en Belawan. De schappij, verbindt Bindjey (afdeelingshoofdplaals
stoomers van de Holt line, van de Duitsche van Boven-Langkat) met Stabat aan de Wampo,
Lloyd en van eenige Chineesche stoombootree- een andere het spoorwegstation Selesseh met de
derijen varen geregeld tusschen Singapore, Pinang houtaankap-onderneming Laoe Boentoe. Verder zijn
en Belawan. Er zijn ook booten welke een gere- door paarden- en ossentrams verbonden: eenige
gelde communicatie onderhouden tusschen Pinang, ondernemingen van de Dcli- en Deli-Batavia-
Tandjong Poera en Pangkalan Brandan, tusschen Maatsch. met de stoomtram Bindjey-Stabat, eenige
Penang, Tandjong Balei en Tandjong Tiram en ondernemingen van de Amsterdam-Dcli-Compagnie
tusschen Singapore, Tebing Tinggi, Bengkalis, en van de British Dcli and Langkatcompany met
Siak, Pakan Baroe en Bagan Api Api. Ook varen het spoorwegstation Disky in de lijn Medan-
geregeld Duitsche booten — —
14 maal in het jaar
tusschen Belawan, Swalow en Hongkong, gechar-
Bindjey en de ondernemingen van de Scncmbah-
Maatsch. met het spoorwegstation Batang Koéis
terd door het emigranten-bureau te Medan voor in de lijn Medan-Perbaoengan.
het overvoeren van Chineesche werklieden. Behalve de wegen op de hoofdplaatsen van het
De gemeenschapsmiddelen over land zijn in de gewest, de afdeelingen en onderafdeelingen zijn
laatste jaren belangrijk uitgebreid en verbeterd, door het Gouvernement aangelegd:
en staan in verbintling met havenplaatsen en water- I°. de w-eg van Tarataq Boeloe aan de Kam-
wegen, waarlangs voedingsmiddelen en ruwe mate- par-rivier naar Pakan Baroe aan de Siak-rivier.
rialen als goeniczakken, matten, planken, atappen, Deze weg dagteekent van 1886, en wordt niet
houtwerken, niboeng, rotan voor de tabaksonder- onderhouden, schoon daarvan een vrij druk ge-
nemingen worden opgevoerd. Op alle onderne- bruik gemaakt wordt door Mekkagangcrs en han-
mingen zijn plantwegen, welke van het etablisse- delaren van Sumatra's Westkust en Midden-Suma-
ment leiden naar reeds beplante of te beplanten tra, die zich naar Singapore begeven; 2°. de weg
velden. Deze wegen worden gewoonlijk om de leidende van Tandjong Balei (Asahan) over Laboean
twee jaar naar den nieuwen aanplant verlegd, zoo- Roekoe (Batoe Bahra), Tandjong Kasaoe, Tebing
dat een onderneming, die gedurende eenige ach- Tinggi (Padang en Bedagei) naar Perbaoengan
tereenvolgende jaren in exploitatie is geweest, in (Serdang): 30. de weg van Medan naar Laboean
.
alle richtingen door dergelijke wegen doorkruist Dcli; 40 de weg van Medan over Soenggal (Dcli)
.
wordt, welke alle in meer of min bruikbaren staat naar Bindjey; 50 de weg van Stabat aan de
verkeeren. Voorts zijn alle ondernemingen ver- Wainpo-rivicr naar Tandjong Poera (Langkat); 60.
bonden met de hoofdwegen, leidende naar spoor- de weg van Seroeway over Koeala Simpang
wegstations of afschcepplaatsen. De meeste dier (Tamiang) naar Boekit Kramat (Langkat) aan de
wegen zijn klei- of aardebanen, die bij droog weder Salahadji-rivier.
gemakkelijk doch bij slecht weder moeielijk met In aanleg zijn de wegen: 1". van Tandjong
94 OOSTKUST VAN
Poera naar Pangkalan Brandan; 2°. van Koeala
Simpang naar Edi;
terwijl ontworpen zijn: I°. de wegverlenging
van Medan over Dcli Toea door de Tjinkempas
naar de Bataksche hoogvlakte; 2U . de weg van
Bindjey naar Stabat; 3°. de weg van Perbaoengan
over Loeboeq Pakam naar Medan; 4". de weg
van Tebing Tinggi naar Bandhar Chalipah (Padang
en Bedagei).
Indien dan nog de weg Tandjong Poera-Pang-
kalan Brandan over Besitang wordt doorgetrokken
naar Boekit Kramat door verbetering van den
bestaanden, aangelegd door de Kon. Ned. Maatsch.
tot exploitatie van petroleumbronnen in N.-L, dan
zal Tandjong Balei door een goeden rijweg met
de Atjehsche grens en verder met het Atjehsche
wegennet verbonden zijn.
Bovendien worden nog tal van wegen gezamen-
lijk door het Gouvernement en de landbouw-
ondernemers in goeden staat gehouden, waarvan
de voornaamste zijn de wegen van Loeboeq Pakam
naar Dama Djamboe (Serdang) en van Tebing
Tinggi naar Badja Linggei (Padang en Bedagei).
Langs de banen der Dcli Spoorwegmaatschappij
bevinden zich telegraaflijnen, en op al haar spoor-
wegstations bestaat gelegenheid tot telcgrafeeren
naar alle plaatsen, welke in haar spoorwegnet
zijn opgenomen. De Gouvernementstelegraaf loopt
van Padang Sidempoean over Goenoeng Toea
(Padang Lawas), en de volgende plaatsen, waar
:
post- en telegraafkantoren gevestigd zijn Rantaoc
Perapat, Tandjong Balei, Tebing Tinggi, Medan,
Bindjey, Tandjong Poera, naar Pangkalan Brandan.
Medan staat voorts door den Gouvernementskabel
Bclawan-Oleh leb in verbinding met Kota Radja
(Atjeh), en door den kabel van de Eastern exten-
sion Company met Penang en het wcreldnet.
De Dcli spoorwegmaatschappij bezit een tele-
foonnet, waarin alle Delische en een aantal Lang-
katsche en Serdangsche ondernemingen zijn op-
genomen. Dit net wordt spoedig tot geheel Serdang
en een deel van Padang en Bedagei uitgebreid.
Voorts bestaat in Benedcn-Langkat een telefoon-
net aangelegd en geëxploiteerd door de firma
.,
Langereis & CO en zijn alle plekken, waar door
de Kon. Ned. Maatsch. tot exploitatie van petro-
leumbronnen in N.-I. wordt gewerkt, dus ook
Pangkalan Soesoe, Besitang en Soendai Batoe
(Tamiang) telefonisch met haar hoofdkantoor te
Pangkalan Brandan verbonden. Op alle plaatsen,
waar dit voor het postverkeer noodig is gebleken,
zijn door het Gouvernement hulp-postcommiczen
aangesteld.
De flora en fauna is in de geheele residentie
dezelfde, zoodat naar de uitvoerige beschrijving
der planten- en dierenwereld in Dcli van Dr. B.
Hagen (T. v. h. Aardr. Gen. 2° Serie VII) kan
worden verwezen.
De bevolking ter Oostkust van Sumatra bestaat
uit zeer verschillende bestanddeelen.
Tot de oudste bewoners behooren de Bataks.
De volksverhalen maken melding van een mach-
tig Bataksch rijk, Aroe genaamd, dat zijn zetel
had aan de baai van dien naam, en zich uitstrekte
ten Noorden tot Atjeh en ten Zuiden tot aan de
Djohorsche nederzettingen aan de Rokan-rivier. In
de tweede helft der l6u eeuw werd het door de
Atjèhers vernietigd, waarna de Bataks door Atjèhers
en Maleiers van het schiereiland Malaka naar het
binnenland werden teruggedrongen. De onafhan-
kelijke Bataksche hoofden der hoogvlakte maken
SUMATRA.
zelfs nu nog wel eens aanspraak op een groot
deel van het grondgebied van Langkat, Dcli en
Serdang en van de daarvan getrokken inkomsten;
bewerende, dat de Sultans dier landschappen alleen
recht hebben op den grond, waar hun voorouders
zich bij hunne komst in hun gebied hebben geves-
tigd, namelijk de mondingen der rivieren. Dat de
Bataks vroeger aan en nabij de kust hebben ge-
woond, blijkt hieruit, dat de bevolking der land-
schappen Kotta Pinang, Pagocrawan en Tandjong
.
Kasaoe van Batakschen oorsprong is, en zich in
het begin der eeuw Bataks onder hun hoofd
Si Margolang aan de Asahan-rivier hebben geves-
tigd ter plaatse, waar zij de Silau-rivier opneemt.
Tot de oorspronkelijke bewoners der Oostkust
worden gerekend te behooren de: I°. Orang Ta-
.
lang, 2°. Orang Sakei, 30 Orang Akit, 4 0 Orang
Rawa, 5". Orang Oetan.
De Orang Talang wonen aan de Mandaoe-rivier
en in de boschstreek tusschen de Siak- en Kam-
par-rivieren. Zij heeten tot den Islam te zijn over-
gegaan, doch weten zeer weinig van dien gods-
dienst af, en zijn zeer gehecht aan hun heidensche
gewoonten. Zij zijn verdeeld in de Talang Gasip,
T. Koetip, T. Dajoen en T. Pandan. Vermoede-
lijk zijn zij afstammelingen van enderhoorigen
van het voorheen machtige rijk van Gasip, waar-
van de zetel was gevestigd aan de rivier van dien
naam, welke zich boven Koeala Mandaoe in de
Siak-rivier stort. Volgens de traditie werd ook dit
rijk door de Atjèhers vernietigd, en zouden de
Orang Talang Pandan hen daarbij als gidsen heb-
ben geholpen. De Orang Sakei wonen aan de
Boven Mandaoe-rivier en het daaraan grenzende
Rokan-gebied, de Orang Akit aan de Selat Moe-
roeng, aan de monding der Siak-rivier en op het
eiland Roepat; de Orang Oetan en Orang Rawa
(bosch- en moeras-menschen) op de eilanden nabij
de Siak- en Kampar-rivieren. Deze vier stammen
zijn allen heidenen, en volgen met de Orang
Talang de Menangkabausche adat betreffende het
huwelijks- en erfrecht.
De volkstraditiën bevatten enkele aanwijzingen
van een zeer oude Javaansche immigratie. Van
de Orang Talang Dajoen wortlt gezegd dat zij
van Javaanschen oorsprong zijn. Hun hoofd voert
nog altijd den titel van Patih. De Batoe Kinihin,
nabij Pasar Mendogi (Asahan), een riviergeul in
het gesteente, heet gebeiteld te zijn door een
Javaan, genaamd Si Lopak Ipon. Het Timor-Ba-
taksche landschap Tanah Djawa zou zijn naam
hebben ontleend aan door Javanen van Java mede-
gebrachte aarde. Nabij de kampong Doerian Tam
(Dcli) bevindt zich een gewelf in den rotsigen
bergwand, dat zichtbaar door menschen is uitge-
houwen. Aan de buitenzijde bevinden zich sporen
van menschelijke figuren, en de binnenwand heeft
fraai gebeeldhouwde randen. De overlevering zegt,
dat dit gewelf door Javanen is uitgehouwen.
Het woord „djawa" komt verder in eenige plaats-
namen voor, als Hatteran Djawa (Tanah I ijawa)
en Kampong Djawa (Soeka Piring, onafhankelijk
Batakgebicd). Eigenaardig is nog, dat de Maleiers
door Bataks altijd Orang Djawi (krama van
„djawa") d.i. Javanen worden genoemd en de
Maleische Radja's Radja Djawi.
De Atjehsche, Menangkabausche en Djohorsche
immigratie heeft duidelijker sporen achtergelaten.
1 liervoren is reeds vermeld, dat de Atjèhers in
het midden der ió 1-' eeuw het rijk van Aroe (Lang-
kat), en dat zij ook het rijk van Gasip (Siak)
 OOSTKUST VAN SUMATRA. 95

vernietigd hebben. Dcli was in 1613 een Atjehsche gekoloniseerd, en was in de 18= eeuw een onder-
onderhoorigheid, doch wist zich in 1669 daarvan hoorigheid van Siak. Tegenwoordig geldt daar
los te maken. Nadat dit landschap in 1780 door nog de Menangkabausche adat en is het Menang-
Siak was onderworpen, gelukte het Atjeh in 1854 kabausch de volkstaal, evenals in het grootste
zijn oude aanspraken weder te doen gelden en deel van Siak. De Maleische bevolking van Asahan,
het tot een leenrijk te maken. Na het sluiten Dcli — waartoe vroeger ook Serdang behoorde
van het Siak-tractaat in 1858 sloot Dcli zich aan en Langkat, is van gemengd Menangkabausch-
—
bij het Gouvernement, en wist zich daardoor voor- Djohorschen oorsprong, terwijl van de Landschap-
goed aan het gezag van Atjeh te onttrekken. In pen Panei, Bila, de kuststreek van Siak en van
het begin der 17e eeuw deed Atjeh zich ook in Pelalawan wordt gezegd, dat de Maleische bevol-
Panei gelden, en werd een zoon, genaamd Abdoel king hoofdzakelijk van Djohorsche afkomst is.
Djalil, door den toenmaligen Sultan van Atjeh Het was voornamelijk door den steun van den
verwekt bij een zijner bij wijven, de dochter van Maharadja van Menangkabau en door den krach-
den Radja van Panei, de eerste Jangdipertoean tigen bijstand der in Siak en Batoe Bahra geves-
van Asahan en de stamvader van het tegenwoor- tigde Mcnangkabauers, dat het in 1717 aan Radja
dige Asahansche Sultansgeslacht. Tegen het einde Ketjil, die volgens de eene kroniek een zoon was
der 17" eeuw schijnt Atjeh zijn gezag in de Zui- van Sultan Mahmoed van Djohor en volgens cene
delijke landschappen dezer residentie verloren te andere een Menangkabauschen avonturier, gelukte
hebben. In het begin der lBe eeuw was batoe om Sultan Abdoel Djalil Rajat Sjah te onttronen
Bahra een onderhoorigheid van Siak, en van en zelf Sultan van Djohor te worden.
Atjehsche overheersching in Batoe Bahra, Asahan In 1721 werd Radja Ketjil door Radja Solei-
en zuidelijker gelegen landschappen wordt geen man, den zoon van Sultan Abdoel Djalil Rajat
gewag meer gemaakt. Sjah, bijgestaan door de Boegmeezen onder Daëng
Na het sluiten van het Siak-tractaat in 1858 Marewa, Daëng Parani en Daëng Pali genood-
voegden Dcli en Langkat zich bij het Gouverne- zaakt naar Siak de wijk te nemen. Herhaalde
ment, en na afloop der expeditie tegen Asahan in pogingen van Radja Ketjil om Djohor te herove-
1865, welke er toe leidde, dat ook dat landschap, ren mislukten, doch evenmin mocht het Radja
zoomede Batoe Bahra en Serdang de souvereini- Soleiman, Sultan van Djohor geworden, gelukken
teit van het Gouvernement erkenden, werden de om Siak weder onder zijn gezag te brengen, zoo-
Atjèhers van Poeloe Kompeh verdreven, en daar- dat Siak sedert dat jaar kan worden gerekend
mede een eind gemaakt aan de Atjehsche zeeroo- een zelfstandigen staat te zijn.
verijen in die baai. Daarna had alleen Tamiang De oudste vestiging der 0.-I. Comp. ter Oost-
nog last van Atjehsche invallen, o. a. in 1885, kust van Sumatra dagteekent van 1689, toen op
iBg3 en ïBg4. Wel werden de Atjehsche benden, grond van een contract met den Sultan van Djohor,
wien het hoofdzakelijk 0111 roof te doen was, tel- waarbij haar tolvrije alleenhandel op de Siak-rivier
kens verdreven, doch eerst door een krachtig op- werd verleend, een loge of handelskantoor te Peta-
treden in Tamiang van af lBg4, gevolgd door een pahan aan de Tapong Kiri werd opgericht. Dit
radicale wijziging in de Atjeh-politiek sedert 1896, kantoor werd echter in 1690 weder ontruimd we-
werden die strooptochten voor goed voorkomen, gens de geringe resultaten met den handel ver-
en kon Tamiang in het begin van ïBgg voor de kregen, zoodat het Malakaschc bestuur zich er
Nederlandschc industrie worden opengesteld. toe bepaalde nu en dan schepen met handelsgoe-
In Tamiang, en de Langkatsche onderhoorig- deren naar Siak te zenelen. In 1745 stond Sultan
heden Ajer Masin en Serangdjaya maken de Soleiman van Djohor, die weinig kans zag 0111
Atjèhers tegenwoordig het hoofdbestanddeel der be- Siak op Radja Ketjil te heroveren, „het land Siak
volking uit. Verder wonen Atjèhers op het eiland geheel en voor altoos af aan de 0.-I. Comp.",
Kompeh, aan de Besitang-, Salahadji-, Lepan- en die de schenking evenwel niet formeel aanvaardde,
Gebang-rivieren, en in de kampong Deras (Batoe omdat zij daardoor de verplichting op zich nam

—
Bahra). Langs de kust tot en met Batoe Bahra 0111 Radja Ketjil te gaan beoorlogen. Nog bij
komen nog wel Atjèhers om handel te drijven het leven van dezen
of te visschen, doch ten Zuiden van Batoe Bahra een oorlog uit over de opvolging tusschen zijn
—
hij stierf in 1746 brak
treft men tegenwoordig zelden Atjèhers aan. zonen Radja Mohamad en Radja Alam, die zich
In het begin der 17° eeuw stond Siak onder beurtelings van het gezag meester maakten, zonder
de suprematie van den Maharadja van Menang- dat Radja Ketjil, die over den dood van zijn vrouw
kabau, door wien dat landschap aan den Sultan aan het malen was geraakt, dit kon voorkomen.
van Djohor in leen was afgestaan. Het is zelfs In 1755 werd Radja Alam door een scheepsmacht
mogelijk, dat er reeds betrekkingen tusschen Me- der 0.-I. Comp. uit Siak verjaagd, en Radja Mo-
nangkabau en Gasip hebben bestaan, daar in hamad, die door den Sultan van Djohor werd
laatstgenoemd rijk ten aanzien van het huwelijks- gesteund, als Sultan van Siak hersteld. Ter ver-
en erfrecht de Menangkabausche adat werd ge- zekering van de rust in Siak, en omdat men daar-
volgd, welke nu nog bij de Orang Talang van van groote handelsvoordeelen verwachtte, werel
kracht is. Aanvankelijk stelde de Sultan van Djohor op Poeloe Gontong in de Siak-rivier een verster-
een zijner naaste bloedverwanten als Radja van king gebouwd, bezetting gelegd en een loge of
dat landschap aan, doch omstreeks 1662 benoemde handelskantoor geopend. De geheele bezetting
hij Sjabandar's of stedehouders, wier hoofdtaak werd in 1759 door Radja Mohamad uitgemoord,
het was de belastingen voor den Sultan te innen. omdat het Malakaschc bestuur toenadering tot zijn
:
In het begin der iB' eeuw lieten de in Siak tegenstander Radja Alam had laten blijken. De
gevestigde Menangkabatters blijken het Djohorsche 0.-I. Comp. was echter niet dadelijk bij machte
bestuur vijandig gezind te zijn, waaruit afgeleid Radja Mohamad te tuchtigen, en het duurde tot
kan worden, dat toen reeds de Siaksche bevolking 1761 voor tot dat einde een scheepsmacht kon
voor een.groot deel uit Menangkabauers bestond. worden uitgezonden. Inmiddels was Radja Moha-
Batoe Bahra werd mede door Menangkabauers mad in 1760 overleden, en opgevolgd door zijn
96 OOSTKUST VAN SUMATRA.

zoon Radja Ismaël. De expeditie had groot suc- vernement op te dragen. Op grond der bepalingen
ces; Radja Ismaël werd nabij de Mapoera-rivier, van het Londensche tractaat werd die opdracht
een zijtak van de Siak-rivier geheel verslagen, en evenwel van de hand gewezen. Hierop verbond
gedwongen uit Siak te vluchten. De versterking Sultan Ismaël zich met een Engelschman, Wilson
op Poeloe Gontong werd herbouwd en opnieuw genaamd, die hem met eenige gewapende Boegm-
bezet, en Radja Alam als Sultan van Siak erkend, eezen te hulp kwam, en aan wien het gelukte
met wien een contract werd gesloten, waarbij hij eenige voordeden op Tongkoe Poetra te behalen.
zich aan de 0.-I. Comp. onderwierp, en aan Djohor Toen echter Wilson den Sultan zeer hooge eischen
-vriendschap beloofde. Door dit contract kwam dus begon te stellen, besloten zoowel deze als zijn
Siak's formeele scheiding van Djohor tot stand. broeder de Onderkoning de bemiddeling van het
Bovendien werden aan de 0.-I. Comp. belangrijke N.-I. Gouv. in te roepen op grond van Siak's
handelsvoordcelen beloofd, en werd de aanstel- oude betrekkingen met de Ö.-I. Comp. Wilson,
ling van een opvolger van den Sultan aan haar die zijn eischen met de wapenen kracht bijzette,
goedkeuring onderworpen. De handelsvoordeelen dwong den Sultan om te vluchten, waardoor Siak
hadden echter zoo weinig te beteekenen, dat de ten prooi werd aan rcgeeringloosheid, welke ge-
vestiging op Poeloe Gontong in 1765 opgeheven vaarlijk dreigde te worden voor de naburige onder
werd. In datzelfde jaar stierf Radja Alam. Hij 's Gouvernements beheer staande landstreken.
werd opgevolgd door zijn zoon Mohamad Ali, die Daarom droeg de Indische Regeering in 1857
in 1779 verjaagd werd door Radja Ismaël voor- den resident van Riouw op zich naar Siak te be-
noemd. Deze werd door de 0.-I. Comp. als Sul- geven, te trachten den Sultan met zijn broeder
tan van Siak erkend, omdat hij zich met Mohamad den Onderkoning te verzoenen, en verder te doen
Ali verzoend had, die zich tevreden stelde met wat mogelijk was tot herstel van rust en orde in
het ambt van Onderkoning. Radja Ismaël stierf in Siak. Deze zending slaagde volkomen. De broe-
1781, en werd opgevolgd door zijn minderjarigen ders verzoenden zich, en een verdrag van vriend-
zoon Jahya onder voogdij van Mohamad Ali. liet schap, handel en scheepvaart werd gesloten. Wilson
contract van 1761 werd door een gemachtigde en zijn aanhangers, uit twee Engelschen en eenige
bezworen. In 1791 werd Sultan Jahya onttroond Boegmeezen bestaande, had zich bij de komst
door Said Ali, een zoon van Said Osman, ecn> van het Nederlandsche oorlogsschip verwijderd, en
rechtstreeksche afstammeling van den Profeet, en vestigde zich later op het eiland Bengkalis, waar
van een dochter van Sultan Radja Alam. Said hij de Engelsche vlag heesch en verschansingen
Ali, die den titel aannam van Abd'oel Djalil opwierp. Toen echter een Ned. oorlogsschip voor
Saif'ocdin bleef de 0.-I. Comp. goedgezind, en Bengkalis verscheen, verliet hij dit eiland. De
vervulde de door hem aangegane verplichtingen verdere onderhandelingen met den Sultan leidden
zoo goed als hij kon. In 1798, toen Malaka er toe, dat hij in overeenstemming met den Onder-
reeds in het bezit van de Engelschen was, en in koning en de Rijksgrooten zijn rijk aan het N.-L
1803 en 1806, toen de 0.-I. Comp. reeds opge- Gouv. opdroeg. De nieuwe orde van zaken werd
heven was, schreef hij aan de Hooge Regeering bevestigd en geregeld bij het hiervoren vermelde
te Batavia brieven, die van zijn trouw en vriend- tractaat, dat den i en Febr. 1858 werd gesloten,
schap blijk gaven. In 1810 of ISi I deed hij af- en de grondslag geweest is van ons tegenwoor-
stand van het gezag ten behoeve van zijn zoon, dig zoo hecht gezag in de gewichtige residentie
Sultan Ibrahim. In dien tijd liet de Regeering te Oostkust van Sumatra. Ingevolge St. 1858 n°. 132
Batavia zich echter weinig aan Siak gelegen lig- werd het rijk Siak en Onderhoorigheden een af-
gen, terwijl het Engelsche bestuur van Pinang deeling van de res. Riouw, bestuurd door een
herhaaldelijk zendelingen naar Sultan Ibrahim ass.-res. met Siak als standplaats, aan wien een
zond, aanvankelijk om gelijke handelsvoordeelen controleur werd toegevoegd. Reeds in 1864 —
voor de Engelschen te bedingen als aan de Hol- St. n°. 48 — bleek uitbreiding van het bestuurs-
landers waren verleend, doch later ook met het personeel noodig, en werden, met opheffing van de
doel den Hollandschen handel tegen te werken. betrekking van den aan den ass.-res. van Siak toege-
Nadat in 1825 Malaka ingevolge het tractaat voegden controleur, vijf controleurs in dienst ge-
van Londen aan de Engelschen was overgegeven, steld met Bengkalis, Panei of Bila, Asahan, Batoe
bleef de Regeering zich van bemoeienis met de Bahra en Laboean Dcli als standplaatsen. In 1860
Oostkust van Sumatra onthouden. Wel werd na braken opnieuw vijandelijkheden uit tusschen den
den val van Daloe Daloe door onze troepen door- Sultan en den Onderkoning. Tongkoe Poetra werd
gerukt naar de Oostkust, en in 1839 aan de afgezet en nam de vlucht. Het Onderkoningschap
samenvloeiing van de Panei- en Bila-rivieren een werd afgeschaft, en tot Rijksbestuurder aangesteld
militaire post opgericht, tevens de bcstuursafdee- Tongkoe Sjarief Kasoema, een jongeren broeder
ling Pertibi gevormd, doch op de vertoogen der van tien Sultan. Deze begon aan vlagen van ver-
Engelsche Regeering hiertegen werd die post, te standsverbijstering te lijden, en in 1864 trachtte
gelijk met dien te Indragiri, in 1841 opgeheven, hij een opstand tegen het Gouvernement te ver-
en Sumatra's Oostkust weder aan haar lot over- wekken, waarom hij in overeenstemming met het
gelaten, waarmede de Engelsche belangen het best Rijksbestuur van het gezag vervallen werd ver-
werden gediend. Sultan Ibrahim werd in 1827 klaard, en vervangen door den Rijksbestuurder
wegens krankzinnigheid vervangen door zijn min- Sjarief Kasoema, gewoonlijk Sultan Kasim genoemd.
derjarigen neef Sultan Ismaël onder voogdij van Deze bevestigde het tractaat van ISSB, en toonde
den Tongkoe besar van Pelalawan Said Hasjim, steeds het Gouvernement goedgezind te zijn. Zijn
een neef van wijlen Sultan Said Ali. Tot meer- contractueele verplichtingen kwam hij vrij getrouw
derjarigheid gekomen leefde hij voortdurend in na; ook trachtte hij de orde in zijn rijk te her-
vijandschap met zijn broeder, den Onderkoning, stellen en de welvaart te doen herleven, doch hij
Tongkoe Poetra, tegen wien hij niet opgewassen kon hierin niet slagen, omdat hij in het alge-
was. Door den nood gedwongen begaf hij zich meen zwak van karakter was, in het bijzonder
naar Singapore om zijn rijk aan het Britsche Gou- zwak tegenover de leden zijner familie, die hij
 OOSTKUST VAN SUMATRA.
niet in bedwang kon houden, zoodat zij met kne-
velen en kuipen bleven voortgaan. De meeste
moeiclijkheden had hij met zijn ouderen broeder,
den gewezen Onderkoning Tongkoe Poetra, die
op zijn verzoek in 1862 was begenadigd, en in
1868 tot Mangkoe Boemi of Rijksbestuurder be-
noemd.
Zooals zich begrijpen laat, lokten het Siak-
tractaat en de daarop gevolgde plaatsing van
ambtenaren op de voornaamste kustplaatsen klach-
ten uit van Engelsche handelaren aan de over-
zijde van Straat Malaka. De Engelsche Regeering
trok zich die klachten aan, en bracht bij de Neder-
landsche vertoogen in, welke in 1871 een nieuwe
overeenkomst tusschen de beide Regeeringen tot
gevolg hadden, waarbij Engeland zich verbond
zich van bemoeiingen met de zaken van Sumatra
te zullen onthouden, en aan Nederland ten op-
zichte van Sumatra de vrije hand werd gelaten
op voorwaarde, dat aan den Engelschen handel
geheel dezelfde rechten werden verleend als aan
den Nederlandschen.
De gevolgen van het ordenend optreden van
het Gouvernement bleven niet uit. Door beter
beheer van de in- en uitgaande rechten en pach-
ten, welke van de inlandsche bestuurders waren
overgenomen, en het handhaven eener goede politie
op de voornaamste havenplaatsen, namen handel
en scheepvaart belangrijk toe, en werden de voor
het overnemen dier pachten en rechten overeenge-
komen schadeloosstellingen spoedig door de ont-
vangsten overtroffen. In het bizonder was dit het
geval in het landschap Dcli, waar door den Heer
J. Nienhuys in 1863 voor hel eerst tabak was
geplant. Hij kreeg een oogst van 50 pakken.
welke te Rotterdam ƒ4OOO opbrachten. De Dcli-
tabak trok spoedig de algemeene aandacht om
haar uitmuntende geschiktheid voor de sigaren-
industrie, zoodat weldra meer tabak werd ver-
bouwd, welke in Amsterdam en Rotterdam gretige
koopers vond. In 1873 bedroeg de oogst reeds
9238 pakken, welke voor twee en een half mil-
lioen gulden in Nederland werden verkocht. De
opbloeiende tabakscultuur veroorzaakte een nieuwe
immigratie, ditmaal op [groote schaal, en uitslui-
tend met industrieele en handelsdoeleinden. Die
immigrantenstroom, welke tot op den huidigen
dag voortduurt, voerde naar Dcli, Langkat, Ser-
dang en de overige landschappen, waar de tabaks-
cultuur werd gedreven, vertegenwoordigers van
bijna alle Europeesche natiën als planters en
handelaren, ganschc zwermen Maleiers, Javanen,
Mandelingers, Bojan's (Bawean) en Bandjareezen
uit onze bezittingen en een menigte Oostersche
vreemdelingen, voornamelijk Chineezen, Klinga-
leczen, Sikh's, en Japanneezen als werklieden,
kleinhandelaren en ambachtslieden.
Hierdoor werden de aanrakingen van het Euro-
peesche met het inlandsche bestuur vermeerderd,
evenzoo het aantal onderdanen van het Gouver-
nement, terwijl het ontstaan van nieuwe behoef-
ten, die wegens de groote toeneming van handel,
scheepvaart en industrie voorziening vereischten,
de taak van het bestuur aanmerkelijk verzwaarde.
Dit deed de Indische Regeering in 1873 be-
sluiten het rijk Siak en Onderhoorigheden van
de res. Riouw aftescheiden (St. n". 81), en tot
een zelfstandige residentie te verheffen met Beng-
kalis als hoofdplaats. De betrekking van ass.-res.
van Siak werd opgeheven, de afdeeling Batoe
Bahra bij de afdeeling Asahan gevoegd, terwijl
lil
97
in dienst gesteld werden een ass.-res. van Dcli,
aan wien een controleur werd toegevoegd, 'en
Laboean Dcli als standplaats aangewezen, en vier
controleurs, namelijk van Siak, Bengkalis, Laboean
Batoe en Asahan met Batoe Bahra.
—
De ass.-res. Dcli nam echter zoo snel in ont-
wikkeling toe, dat zij in 1876 St. n°. 103
in twee onderafdeelingen werd gesplitst, de eene
—
onder den ass.-res. bijgestaan door een aspirant-
controleur, bestaande uit de landschappen Dcli
en Serdang, de andere onder een controleur, be-
staande uit de landschappen Tamiang en Langkat.
In 1878 werd Tamiang een afzonderlijke onder-
afdeeling onder een controleur (St. n". 2), en bij
St. 1879 n°. 205 werd de hoofdplaats der ass.-
res. verplaatst van Laboean Dcli naar Medan. In
1881 was de tabaksoogst tot 82.356 pakken ge-
stegen, welke in Nederland voor ƒ 14.750.000
werden verkocht. Verdere uitbreiding van het be-
stuurspcrsoncel was het gevolg van de steeds in
omvang toenemende tabakscultuur. Dit geschiedde
bij St. n°. 31 van dat jaar, waarbij de ass.-res.
Dcli weid verdeeld in zes onderafdeelingen: Medan,
Laboean Dcli, Serdang, Langkat, Tandjong Djati
later Timbang Langkat (St. n°. 216) en Tamiang.
—
Wegens de overneming van de rechten en pachten
in Pelalawan (1883) en Tanah Poetih (1885) wer-
den daar controleurs geplaatst, die tevens als ont-
vangers der in- en uitvoerrechten fungeerden.
Door de vermelde geleidelijke uitbreiding van de
bestuursmiddelen, die gepaard ging met vermeer-
dering van het politie-personccl, kwam steeds meer
orde en regelmaat in den gang van zaken. Twee
gewichtige onderwerpen bleven echter dringend
voorziening eischen: het onderdaanschap, dat tot
dusver zeer onvoldoende geregeld was, en de ver-
houding van den Sultan van Siak tot de bestuur-
ders der Onderhoorigheden. Het eerste geschiedde
bij G. B. dd. 26 Dec. 1884, n°. 13, waarbij over-
eenkomstig de door de inlandsche bestuurders
.
afgegeven verklaringen in de geheele residentie
onderdanen van het Gouvernement werden en als
zoodanig aan de N.-I. wetgeving onderworpen,
behalve eenige categoriën van minder belang,
i°. alle Europeanen en daarmede gelijkgestelden,
en alle Chineezen; 2°. alle personen in dienst
van het Gouvernement; 30 alle andere niet tot
de inheemsche bevolking van de res. Oostkust
van Sumatra behoorende personen, gevestigd op
ondernemingen van land- of mijnbouw, die ge-
dreven worden door onderdanen van het Gouver-
nement. Tegelijk werd met de inlandsche bestu-
ren overeengekomen, dat de besturende ambtenaren
het recht hadden zitting te nemen en een advi-
seerende stem uittcbrengen in alle vergaderingen
van de Kerapatan (Rijks- of I.andschapsbestuur),
en werden de gevallen geregeld, waarin onder-
danen van de inlandsche zelfbesturen voor de
rechters en rechtbanken van het N.-L Gouverne-
ment moesten terechtstaan. Deze regelen betref-
fende het onderdaanschap en de rechtspraak wer-
den in het begin van 1899 herzien, voornamelijk
in verband met de invoering van de bedrijfsbe-
lasting, optebrengen door niet-Chineeschc onder-
danen van het Gouvernement. De wijzigingen
bestaan voornamelijk hierin, dat voortaan onder-
danen van het Gouvernement zouden zijn, behalve
alle Gouvernementsdienaren en een paar catego-
riën van minder belang, alle Europeanen en met
d. g. g., alle Chineezen, Japanneezen en Manil-
lareezen, en alle lieden, uitgezonderd alleen de
7
98 OOSTKUST VAN SUMATRA.
leden der inheemsche bevolking, in dienst van
onderdanen van het Gouvernement. Tevens werd
uitgemaakt dat burgerlijke geschillen, waarin onder-
danen van het Gouvernement als eischers of ge-
daagden betrokken waren, door de rechters en
rechtbanken van het Gouvernement moesten wor-
den berecht.
Al dadelijk na het sluiten van het Siaktractaat
weigerden de meeste bestuurders van de daarin
vermelde Siaksche onderhoorigheden de supre-
matie van den Sultan van Siak te erkennen, schoon
zij zich gaarne stelden onder de souvereiniteit
van het N.-I. Gouvernement. Dit verzet had in
1865 reeds geleid tot eene expeditie naar Asahan,
welk landschap gesteund werd door Serdang, Batoe
Bahra en Panei (zie ASAHAN). Wel is waar
stond de Sultan van Siak in 1873 het eiland
Bengkalis voor altijd in vollen eigendom aan het
N.-L Gouvernement af tegen een jaarlijksche scha-
deloosstelling van ƒBOOO, en werd hierdoor een
neutraal terrein verkregen, waar de verschillende
inlandsche bestuurders voor de behandeling van
hun zaken en geschillen konden samenkomen,
zonder dat de een de meerderheid van den ander
behoefde te erkennen, doch de afdoening van zaken
en de voorziening in dringende behoeften, voort-
vloeiende uit de snelle ontwikkeling der residentie
bleef lijden onder de scheeve verhouding van den
Sultan van Siak tot de bestuurders der Onder-
hoorigheden, en herhaaldelijk kwam het bestuur
in conflicten, omdat het contractueel verplicht was
de suprematie van den Sultan van Siak over de
Onderhoorigheden, zij het ook in schijn, te hand-
haven. Geldnood deed den Sultan tot het inzicht
komen, dat het toch niet meer gelukken kon de On-
derhoorigheden tot gehoorzaamheid aan zijn bevelen
en de erkenning van zijn suprematie te dwingen,
en ten slotte werd het hem onverschillig, of hij
de inkomsten — de eigenlijke beweegreden waarom
hij op zijn beweerd recht was blijven staan
welke hij van de Onderhoorigheden meende te
— sche planters, welke bij niet dadelijke behande-
kunnen trekken, van het Gouvernement dan wel
van de bestuurders dier Onderhoorigheden genoot.
Deze overweging, zoomede de aanwijzing van zijn
oudsten zoon Tongkoe Moeda als zijn opvolger
en de verklaring, dat hij in rang hooger bleef
staan dan alle bestuurders van Onderhoorigheden,
deden hem besluiten in 1884 (contract dd. 23 Juni)
tegen een jaarlijksche schadeloosstelling van ƒ40.000
en kwijtschelding eener schuld van ruim ƒ50.000
afstand te doen van alle suprematie over de Onder-
hoorigheden. Hierdoor kwam het Gouvernement
tegenover alle landschappen ter Oostkust van Su-
matra op een zuiver standpunt te staan, en kon-
den orde en rust beter worden verzekerd overeen-
komstig de behoeften van den steeds in bloei toc-
nemenden landbouw, handel en nijverheid.
Door de afscheiding der Siaksche onderhoorig-
heden verviel de reden om het hoofd van het
gewest in het neutrale Gouvernementsgebied Beng-
kalis te laten wonen, en kon de zetel van riet
gewestelijke bestuur worden overgebracht naar
het daartoe aangewezen centrum van bevolking,
van landbouw, handel en nijverheid, Medan (Dcli).
Daar intusschen door het Gouvernement ook de
pachten en rechten waren overgenomen in de
Delische onderhoorigheden Bedagei (1884) en Pa-
dang (1885), zoomede in Asahan en Koealoe
(1885), en in Batoe Bahra (1884), en deze land-
schappen voor de particuliere industrie waren
opengesteld, zoodat ook daar tal van tabakson-
dernemingen in exploitatie waren gekomen, was
verdere uitbreiding der bestuursmiddelen noodza-
kelijk geworden. Om bovengenoemde redenen werd
bij St. 1887 n°. 21 Medan de hoofdplaats van
het gewest, en dit verdeeld in de afdeelingen :
a Dcli, rechtstreeks staande onder den resident
en bestaande uit de onderafdeelingen: Medan,
Laboean Dcli, Boven-Langkat, Beneden-Langkat,
Tamiang, Serdang en Padang en Bedagei, elk be-
stuurd door een controleur; // Batoe Bahra; c Asa-
han; d Laboean Batoe, elk bestuurd door een
controleur; e Bengkalis onder een assistent-resi-
dent en bestaande uit de onderafdeelingen: Beng-
kalis, Siak en Tanah Poetih, elk bestuurd door
een controleur. Bovendien werd den resident een
assistent-resident ter beschikking toegevoegd. In
het begin van 1895 werd echter het laatstge-
noemde ambt vacant gelaten, doch in iBg7 (St.
n°. 207) kwam, bij wijze van tijdelijken maatre-
gel, welke bij St. igoo n°. 64 werd bestendigd,
een nieuwe gedeeltelijke reorganisatie van het be-
stuur tot stand, waarbij de onderafdeelingen Medan
en Laboean Dcli tot een afdeeling werden samen-
gevoegd onder een ass.-res. van Dcli met Medan
als standplaats, die tevens belast werd met de
politie aldaar, en de onderafdeelingen Boven-
Langkat, Bcnedcn-I.angkat, Tamiang, Serdang en
Padang en Bedagei afdeelingen werden.
In 1888 werd verder een controleur voor de
Bataksche zaken in dienst gesteld, wiens taak
het w-as: het aanknoopen en onderhouden van
vriendschappelijke betrekkingen met de hoofden
der onafhankelijke Bataks, de bescherming van
de Doesoen-Bataks — dat zijn de in Langkat,
Dcli, Serdang en Padang en Bedagei wonende
tegen willekeur en vexatiën van hun hoofden,
—
in het bijzonder van de Maleische, en de oplos-
sing van de geschillen dier Bataks onderling, met
Maleiers, met hun hoofden en met de Europee-
ling zoo dikwijls aanleiding hadden gegeven tot
wraakoefeningen, zich meestal uitende in brand-
stichting in aan de planters toebehoorende ge-
bouwen, ook al waren dezen in die geschillen
op geenerlei wijze betrokken. De werkzaamheden
van dien ambtenaar kregen spoedig zulk een om-
vang, en gaven zulke goede resultaten, dat in
1891 een tweede Batak-controleur werd aange-
steld, aan wien in 1895 Soenggal (Dcli) als stand-
plaats werd aangewezen, en opgedragen de be-
handeling der zaken van de Bataks der Delidoesoen.
De sedert lBg3 te Dama Djamboe (Serdang)
geplaatste Batak-controleur behartigt de belangen
van de Serdangsche, Bedageische en Padangsche
Doesoen-Bataks, en onderhoudt de betrekkingen
met de onafhankelijke Karo-, Dollok- en Timor-
Bataks van Raja en Poerba, terwijl de controleurs
van Tamiang, Boven-Langkat, Batoe Bahra, Asahan
en Laboean Batoe zijn belast met de Bataksche
zaken in hun afdeelingen.
In 1888 was Sultan Kasim van Siak — Sjarif
Kasim Abdoel Djalil Saifoeddin — wegens ouder-
dom en wezenloosheid niet meer in staat zijn rijk
zelf te besturen, en werd in overeenstemming met
den Rijksraad met de waarneming van het Sul-
tanaat belast diens als zijn opvolger aangewezen
oudste zoon, Tongkoe Moeda. Het duurde niet
lang, of deze kwam door eigendunkelijke hande-
lingen in botsing met den Rijksraad. Ook nam
hij een ongepaste houding aan tegenover het
Europeesche bestuur. Aanvankelijk meende dit
 OOSTKUST VAN SUMATRA.
zi jn onhandelbaarheid te moeten wijten aan pla-
gerijen, kuiperijen en tegenwerking van zijn oom
den Mangkoe Boemi, Tongkoe Poetra, die meende
oudere en betere rechten op het Sultanaat te kun-
nen doen gelden dan Tongkoe Moeda, schoon hij
in
1885 diens aanwijzing als opvolger van zijn
vader had goedgekeurd. Daar ook tal van klach-
ten over knevelarijen en gezagsaanmatiging van
den Mangkoe Bocmi waren ingekomen, werd Tong-
koe Poetra in het begin van 1889, in overeen-
stemming met den waarnemenden Sultan en den
Rijksraad, uit zijn ambt ontzet. Erwerd geen nieuwe
Rijksbestuurder meer benoemd, en aan Tongkoe
Poetra werd Bengkalis als verblijfplaats aangewe-
zen, waar hij in 1891 overleed.
Tongkoe Poetra's verwijdering had evenwel niet
het gewenschte resultaat. De waarnemende Sultan
bleef voortgaan de zaken buiten den Rijksraad
om te behandelen, sloeg de raadgevingen en ver-
maningen van het Europeesche bestuur in den wind,
en liet zich geheel leiden door zijn jongeren even
onhandelbaren broeder Tongkoe Bagoes, die om
zijn knevelarijen en gezagsaanmatiging bij hoof-
den en bevolking gehaat was. De herhaalde klach-
ten over handelingen in strijd met 's lands adat
deed voor het ontstaan van nieuwe onlusten vree-
zen, zoodat in overeenstemming met den Rijks-
raad Tongkoe Moeda uit zijn waardigheid van
waarnemend Sultan ontzet, zijn jongste broeder — tieke contracten, om de voor de onderdanen der
van een andere Arabische moeder
—Tongkoe
Ngah tot Hoofd van den Rijksraad (Kapala Kera-
patan) aangesteld en de Rijksraad met het gezag
belast werd. Kort daarop —
einde 1889
Sultan Kasim te overlijden, en Tongkoe Moeda
—kwam
en Tongkoe Bagoes ontwierpen het plan om bij
gelegenheid der begrafenis van hun vader zich
met geweld van het gezag meester te maken. Hun
opzet werd evenwel aan het licht gebracht, en
de beide broeders werden aangehouden en uit
Siak verwijderd. Bengkalis werd hun als verblijf-
plaats aangewezen, vanwaar Tongkoe Moeda zich
naar den Onderkoning van Riouw begaf, met wiens
dochter hij was gehuwd. Aanvankelijk bleef de
Rijksraad met Tongkoe Ngah als Kapala Kera-
patan met het gezag over Siak belast, doch in
1890 werd deze, overeenkomstig den wensch van
den Rijksraad, als Sultan erkend en bevestigd met
den titel van Jang di Pertoean Besar Sjarif Hasjim
Abdoel Djalil Saifoeddin, en met hem een nieuw
contract gesloten, terwijl tevens bepaald werd,
dat voortaan geen Mangkoe Boemi of Rijksbe-
stuurder meer zou worden aangesteld. Aan zijn
beide oudere broeders Tongkoe Moeda en Tong-
koe Bagoes bleef tot nu toe het verblijf in Siak
verboden, waar trouwens niemand hun terugkeer
wenscht.
In het begin van zijn bestuur had Sultan Hasjim
moeielijkheden met zijn ouderen doch wegens zwakte
— kappers. De overigen leven voornamelijk van den
van geestvermogens van de opvolging uitgesloten
broeder —
van dezelfde moeder Tongkoe Soe-
loeng Moeda. Diens dood in het begin van 1900
maakte hieraan een einde, zoodat thans een orde-
lijke gang van zaken verzekerd is, en de Sultan
zich ongestoord wijden kan aan de opbeuring van
handel en nijverheid in zijn land, waartoe hij zich
veel moeite geeft. Ter gelegenheid der troonsbe-
stijging van 11. M. Koningin Wilhelmina bevond
Sultan Hasjim zich in Nederland om hulde te
bewijzen, en werd hij tot Ridder Ned. Leeuw be-
noemd.
Omtrent de politieke verhouding van het N.-I.
99
Gouvernement tot de zelfbesturende landschappen
dezer residentie wordt naar het artikel CON-
TRACTEN en de artikels, over de verschillende
staatjes verwezen. Tot recht begrip dier verhou-
ding zij er op gewezen, dat voor de Gouverne-
ments-onderdanen alle N.-I. wetten en verorde-
ningen van kracht zijn en dat voor het nakomen
der contractueele verplichtingen door de inland-
sche zelfbesturen gewaakt wordt voornamelijk door
het recht der besturende ambtenaren om zitting
te nemen in de Kerapatan's — rijks- of land-
schapsbesturen —, waardoor tevens de belangen
der inheemsche bevolking kunnen worden be-
hartigd, en voor een behoorlijke bedeeling van
het recht gezorgd. Bij de overneming der pachten
en rechten met de daaraan verbonden bevoegd-
heid van het N.-I. Gouvernement om regeling en
heffing zelf vasttestellen is aan de inlandsche zelf-
besturen het recht gelaten, om hun eigen onder-
hoorigen volgens den adat te besturen en om, met
uitzondering van enkele, handel en scheepvaart
belemmerende heffingen en met gezonde humani-
teitsbegrippen strijdige verplichtingen, welke zijn
afgekocht en afgeschaft, de op den adat gegronde
belastingen te blijven innen, welke alsattributen van
het gezag zijn te beschouwen, de grondrechten daar-
onder begrepen. Voorts wordt geleidelijk er naar
gestreefd, ook door stipulatie in de nieuwe poli-
inlandsche zelfbesturen geldende regelingen zoo-
veel mogelijk in overeenstemming te brengen met
de voor de Gouvernements-onderdanen vastgestelde,
en is het aan de inlandsche zelfbesturen verboden
martelende of verminkende straffen opteleggen,
terwijl hun de verplichting is opgelegd om mede
te werken tot de afschaffing van slavernij en pan-
delingschap.
Volgens de laatste in 1895 gedane opname dei-
bevolking, die alleen ten opzichte der Europeesche
op nauwkeurigheid aanspraak kan maken, was
het zielental dezer residentie 335.432, verdeeld
als volgt: 1.357 Europeanen, 73.124 Chineezen,
215 Arabieren, 5.336 andere vreemde Oosterlin-
gen, meerendeels Klingalcezen en 255.400 inlan-
ders. Hierbij komen naar schatting nog 120.000
zielen voor de Karo-Bataklanden en 25.000 zie-
len voor Raja, Poerba en Dollok. Sedert is de
bevolking belangrijk toegenomen, en in aanmer-
king nemende, dat in 1895 58.650 werklieden —
in 1898 78.845 — op Europeesche landbouw-
ondernemingen werkzaam waren, bestaat er grond
voor het vermoeden, dat men door de schatting
tot een veel te laag zielental gekomen is.
Een groot deel der inlandsche en daarmede
gelijkgestelde bevolking vindt zijn bestaan bij de
Europeesche ondernemers, hetzij direct als werk-
lieden, hetzij als kleinhandelaren, ambachtslieden,
kar- en rijtuigvoerders, grondwerkers en bosch-
landbouw, het inzamelen van boschproducten, waar-
onder houtwerken, de vischvangst en kleine in-
dustrieën.
De landbouw der inheemsche bevolking staat
nog op lagen trap. Het hoofdvoedsel is rijst, doch
schoon er overvloed is van voor de padi-cultuur
geschikten grond, is de oogst ver van voldoende
—
voor de locale behoefte, en moeten aanzienlijke
hoeveelheden rijst — in 1897 685.000 pikols
via Pinang en Singapore van Siam, een enkele
maal ook van China en Java, worden aangevoerd.
Rijstbouw op sawah's, die naar eisch bevloeid
 100 OOSTKUST VAN SUMATRA.
kunnen worden, vindt alleen plaats in de door
Karo-Bataks bewoonde dalen. In Asahan, La-
boea Batoe en Tamiang zijn ook sawah's die
hoofdzakelijk van den regen afhankelijk zijn, en
onder gunstige omstandigheden door het water
uit kleine waterloopen of moerassen bevloeid kun-
nen worden. Alleen in Asahan wordt meer padi
geoogst dan voor plaatselijk verbruik noodig is,
zoodat vandaar bij een ruimen oogst groote hoe-
veelheden — —
in den regel ongepelde rijst naar
Belawan (Dcli) en Pinang kunnen worden uitge-
voerd. Overal elders wordt de rijst verbouwd op
droge velden (ladangs), in streken waar tabaks-
ondernemingen in werking zijn op afgcplante
tabaksvelden, welke volgens de meeste landbouw-
contracten gedeeltelijk — niet meer dan de helft
voor één jaar aan de opgezetenen moeten worden
— de vaarwaters tusschen de tot de afdeeling Beng-
—
—
afgestaan om met eenjarige gewassen bijna
zonder uitzondering padi te worden beplant,
en die bij eenige zorg een goeden oogst opleveren.
Van groenten- en vruchtenteelt maakt de inland-
sche bevolking weinig werk, doch des te meel-
de Chinees, die daarmede een goed loon ver-
dient. Vier jaren geleden begon de Maleier zich
voornamelijk in Serdang, Batoe Bahra, Asahan
— handen ook de kleinhandel voor het grootste deel
en Bila — op de cultuur van I .ibcria-koffie toe-
teleggen, doch tengevolge der lage prijzen van
dit product gedurende de laatste twee jaren wor-
den de aanplantingen weinig of niet meer uitge-
breid, en niet met de noodige zorg onderhouden.
Overal waar de grond voor die cultuur geschikt
is — voornamelijk in zandige kuststreken
men klapperaanplantingen aan, op groote schaal
— treft
in Batoe Bahra, Asahan en Serdang, alwaar de
coprah een voornaam product van uitvoer is. In
Tamiang, AjerMasin, Serangdjaya, Besitang, I.cpan,
Gehang (Langkat), zoomede in Padang en Bila is
de pepercultuur van beteekenis, op welke cultuur
men zich in de laatste twee jaar meer is gaan
prijzen — van jj 8 tot jj 25 —.
toeleggen, wegens de belangrijke stijging der peper-
De ramboeng,
een zeer gewilde getahsoort opleverende, wordt
in Asahan, Bila, Batoe Bahra, Padang en Tamiang
aangeplant, en in Dcli, Serdang en Tamiang ook
notenmuskaat. Van eenige beteekenis is nog de
cultuur van pinangnotcn in Tamiang, van sirih-
bladeren voor lokaal gebruik, terwijl op de tot
de afdeeling Bengkalis behoorende eilanden een
belangrijke handel in sago wordt gedreven, en
aan de sagobosschen daar in de laatste jaren door
bijplanting — voornamelijk door Chineezen
een groote uitbreiding is gegeven. In de moeras-
— Het trek- en slachtvee is in den regel van Ben-
sige kuststreken — vooral Siak, Koealoe, Panei,
Bila, Asahan, Dcli Langkat en Tamiang zijn uit-
gestrekte nipah-bosschen, welke grootendeels van-
zelf zijn opgekomen, doch in de laatste jaren ook
—
aangeplant worden. Met het inzamelen der bla-
deren en het vervaardigen van atappen dak-
bedekking — welke bij millioenen noodig zijn
voor de exploitatie der tabaksondernemingen, en
met het transport naar de hoofdverbruikplaatsen
over zee en vandaar in kleine vaartuigen langs
de rivieren of in karren, wordt door velen een
goed loon verdiend.
In het jaar iBg7 werd voor een waarde van
ƒ725.863 aan boschproducten uitgevoerd, hoofd-
zakelijk getah-soorten, rotan en was. Daar voor
de exploitatie der ondernemingen veel wild- en
gezaagd hout noodig is, bovendien steeds veel
huizen worden bijgebouwd en tijdelijke woningen
en gebouwen door betere vervangen, vinden vele
Maleiers in het kappen en verkoopen van hout
een goed bestaan.
Langs de geheele kust en aan de mondingen
der rivieren wordt gevischt voor de plaatselijke
consumptie en den verkoop op naburige verbruiks-
plaatsen. In Banka en Koeboe en aan den mond
der Paneirivicr, zijn nederzettingen van visschers,
die hun bedrijf in het groot uitoefenen, en hun
vangst inzouten en drogen voor den uitvoer, groo-
tendeels naar Pinang en Singapore. In dit bedrijf
wordt de Maleier langzamerhand geheel door den
Chinees verdrongen. Te Bagan Api Api aan de
monding der Rokanrivier wonen b. v. ongeveer
2500 Chineesche visschers en te Panipoetan 1500.
De vroeger zoo belangrijke troeboekvisscherij in
kalis behoorende eilanden is sterk achteruitgegaan,
hetgeen toegeschreven wordt aan de drukke stoom-
vaart, waardoor de vischscholen zouden zijn ver-
dreven.
De inlandsche industrie is van zeer weinig be-
teekenis. Als ambachtsman is de Maleier zoo goed
als geheel verdrongen door den Chinees, in wiens
is overgegaan. Zelfs hetgeen hij voor zijn een-
voudige huishouding behoeft, als potten en pan-
nen, matten, kleeren enz. koopt hij in den regel
in bij den Chinees of Klingalecs. Voor zoover
hij niet van den landbouw leeft, en van de hier-
voren vermelde bedrijven, komt hij in de streken
met groot vertier gemakkelijk aan den kost als
bediende, koelie, helper bij verschillende bedrij-
ven, koetsier of karrevoerder. Bij groote uitzon-
dering is hij werkzaam op landbouwondernemin-
gen, en een werkcontract (zie het artikel KOELIE)
mag hij niet sluiten. Ook het goud- en zilver-
smeden en het ivoor-, hoorn- en houtsnijden,
waarop zich vroeger vele Maleiers toelegden, is
tegenwoordig bijna geheel in handen van Chi-
neezen, Klingaleezen en Menangkabauers. De
eenige kunstnijverheid die nog genoemd kan wor-
den, is het weven van zijden sarongs. Hiervan
wordt vooral in de afdeeling Batoe Bahra werk
gemaakt. Deze sarongs, welke gewoonlijk met
goud- of zilverdraad zijn doorweven, soms zeer
fraai van patroon zijn en schoone weerschijnen —
siang malam genoemd — hebben, vinden tot
in Pinang en Singapore aftrek, en worden duur
betaald.
Van veeteelt maakt de Maleier weinig werk.
gaalsch of Siamcesch ras. Een belangrijke vee-
handel wordt met Singapore en Pinang gedreven.
Invoer van Madocreesch of Balineesch vee vindt
alleen plaats, wanneer in de Straits een besmet-
telijke veeziekte heerscht. Het zoo gezochte Ba-
taksche paardenras gaat hard achteruit, door dat
de beste hengsten worden verkocht en uitgevoerd.
Een werkelijk schoon Bataksch paard is tegen-
woordig zelden te krijgen.
De groote meerderheid der vreemde Oosterlingen
bestaat uit Chineezen en Klingaleezen, waarvan
verreweg het grootste deel als contract-koelie op
landbouwondernemingen werkzaam is, de Chinees
speciaal als landbouwer, de Klingalees als grond-
werker en veehoeder. De overigen vinden hun
bestaan als kleinhandelaar, ambachtsman, visscher,
groenten- en vruchtenboer. Een aantal Chineezen
zijn varkensfokkers en slagers. Een belangrijke
industrie van de Chineezen is het houtkappen en
-zagen op de tot de afdeeling Bengkalis behoo-
 OOSTKUST VAN SUMATRA. 101

rende eilanden en op den vasten wal van Siak
en Pelalawan, In
IS9B waren daar ongeveer 130
houtzagerijen en balkenkappcrijen met te zamen
ruim 4000 werklieden in werking; voorts 50 brand-
houtkapperijen, en 15 kolenbranderijen met ruim
700 werklieden. Het gezaagde en gekapte hout
wordt voor het grootste deel naar Singapore uit-
gevoerd. De Javanen, Bojans (Bawean) en Bandja-
reezen (Z. en O.afdeeling van Borneo) zijn voor
het grootste deel koelie-contractanten op onder-
nemingen, en hun werk bestaat voornamelijk in
bosch kappen, schuren bouwen en graaf- en dijk-
werk. Als boschkappers en schurenbouwers wor-
den ook wel Bataks buiten werkcontract in dienst
genomen, doch in de laatste jaren in minder aan-
tal dan vroeger, omdat zij door bovenmatig ge-
bruik van opium minder geschikt voor dat werk
zijn geworden. Vele Javanen zijn huis- of winkel-
bedienden, vele Bojans koetsiers, terwijl de Palem-
bangers, Menangkabauers en Mandelingers meestal
staat er op de twee laatstgenoemde plaatsen gele-
genheid om kleine stoomvaartuigen te dokken en
te herstellen.
Het planterscomité heeft ten doel de bevorde-
ring der belangen van landbouw en industrie,
speciaal van de tabakscultuur, terwijl de belangen
der koffiecultuur worden behartigd door de Ser-
dangschc koffieplantersvereeniging.
Betreffende de mijnexploitatie wordt naar het
artikel petroleum verwezen. Voor zoover bekend
wordt bruinkool gevonden in Bohoroq (Langkat)
en Loeboeq Bandhara (Rokangebied), tin in Siak
en Pelalawan
— volgens sommige-a ook in Batoe
Bahra — en goud in het Langkatsche grensge-
bergte. Ook wordt door inlanders en enkele rei-
zigers hoog opgegeven van den mineralen rijkdom
in het onafhankelijke Batakgebied.
Een zeer nuttige instelling is die der gemeente-
fondsen. Zij dagteekenen van 1886, en bestaan te
Medan, Bindjey, Tandjong Poera, Pangkalan Bran-

.
met kleinhandel hun kost verdienen. Onder de dan, Laboean Dcli, Loeboeq Pakam (Serdang),
beide laatstgenoemden zijn er, die als schrijver en Tebing Tinggi (Padang en Bedagei) en Tandjong
voor het verrichten van administratieve werkzaam- Balei (Asahan). De inkomsten dier fondsen be-
heden goed bezoldigd worden. staan uit:

..
Verreweg het grootste deel der Europeanen is in de door de inlandsche bestuurders ter be-
bij de tabakscultuur betrokken. Met verwijzing schikking der commissie gestelde crfpachtsgcldcn;
naar het artikel hierover zij ten bewijze van den 2". de door hen mede ter beschikking gestelde of
grooten omvang dier cultuur vermeld, dat de oogst nader te stellen opbrengst van belastingen op de
van 1897, bedragende 201.736 pakken ieder van 80 voertuigen, die door hen ten behoeve van het
kilo, in Nederland werd verkocht voorf 37.130.000, onderhoud van bruggen en wegen van hun eigen
die van 189 Sbedragende 235.653 pakken voor onderdanen geïnd worden; 30 de vrijwillige con-
ƒ33.000.000, en dat de gezamenlijke oogsten van tributiën voor de straatverlichting Oji de plaatsen,
af 1864 — slechts 50 pakken bedragende —
en met iBgB hebben opgebracht ƒ 58g.000.000.
tot waar die wordt opgebracht; 40 uit alle andere
baten, die uit vrijwillige giften of contributiën
Nadat tengevolge van de slechte tabaksjareii aan dat fonds ten goede komen. Het fonds te
iSgo en 1891 een aantal ondernemingen waren Medan trekt nog een retributie van de visch- en
gesloten, besloten vele planters het met de Liberia- handelspasser aldaar, en de huur van een op kosten
koffie te beproeven. Het plan werd op Delische, van het fonds gebouwd petroleumpakhuis.
dat is energieke wijze uitgevoerd, en in 1898 De conimissiën bestaan uit het hoofd van plaat-
waren reeds 25 ondernemingen met ruim 4000 selijk bestuur als voorzitter en hoogstens tien
werklieden in werking, meerendeels in Serdang leden, voor de helft bestaande uit Europeesche
en op gronden, welke voor de tabakscultuur min- of daarmede gelijkgestelde ingezetenen. Leden
der geschikt werden geoordeeld. De lage markt- zijn ambtshalve de eerstaanwezend ingenieur of
prijs der I.ibcria-koflic gedurende de laatste twee ambtenaar der Burgerlijke openbare werken, de
jaren is echter de oorzaak geweest, dat slechts Chineesche officieren, de vertegenwoordiger van
weinig werd bijgeplant, en men zich hoofdzakelijk het inlandsch bestuur en het erkende Hoofd der
tot het onderhouden der bestaande aanplantingen Klingaleezen, terwijl de overige leden door den
heeft beperkt. De groei en vruchtdraging der boo- resident worden benoemd op voordracht der com-
men wordt algemeen, ook door specialiteiten in missiën. Hare bevoegdheid en werkkring strek-
die cultuur, geroemd. ken zich in hoofdzaak uit tot: i". het nemen
Op de tabaksonderneming Rimboen van de van maatregelen, die in hel belang der openbare
British Dcli and Langkatcompany wordt met goe- gezondheid, het openbaar verkeer, de straatver-
den uitslag thee geplant, en op de hout-exploitatie lichting, de netheid en de verfraaiing der plaats
I.aoe Boentoe, zoomede op het eiland bengkalis harer vestiging door haar worden wenschelijk ge-

.
(Soengei Alam) peper. In Siak is een rameh- acht, en voor zoover zij die maatregelen uit de
onderneming geopend met volledige installatie tot hare beschikking zijnde of komende geld-
voor de bereiding van die vezelstof. De eenige middelen zal kunnen bekostigen, en er vanwege
door Europeanen gedreven houtaankappen met de Regeering geen voorzieningen ter zake getrof-
stoomzagerij zijn l.aoe Bocntoc (Langkat) en Soen- .
fen zijn; 20 het doen van voorstellen aan den
gei Rawa (Siak). Verder worden allerlei bedrijven resident ten aanzien van de sub 1 bedoelde aan-
in dit gewest vertegenwoordigd. Men vindt daar gelegenheden, voor zoover haar eigen middelen
Europeesche handelaren, bankiers — te Medan, tekort schieten; 30 het geven van voorlichting
de Handelmaatschappij en de Chartered bank —
expediteurs en commissionnairs, kleermakers, win-
en advies over diezelfde onderwerpen, wanneer
haar dat door tien resident gevraagd zal worden.
keliers, slagers, horologiemakcrs, pianostemmers, Het bedrag waarover jaarlijks door de conimis-
ijs- en mineraalwater-fabriekanten, apothekers, pho- siën kan worden beschikt, hangt natuurlijk af van
tografen, zadel- en rijtuigmakers, aannemers van de uitgebreidheid der plaatsen, waarin zij werk-
bouwwerken, steenbakkers, cuisiniers. Ook zijn zaam zijn. Voor de hoofdplaats Medan is die som
er werkplaatsen voor het vervaardigen, gieten en ruim ƒ32.000, waarvoor bruggen gebouwd, wegen
repareeren van koper- en ijzerwerken te Medan, met een gemetseld goteustelsel aangelegd, goede
Tandjong Poera en Pangkalan Brandan, en be- drinkwater- en brandputten gemaakt en brand-
102 OOSTKUST VAN SUMATRA.
spuiten aangeschaft zijn. Voorts is die hoofd-
plaats op kosten van dat fonds veel verfraaid, en
wordt zij sedert het begin van 1899 met electri-
sche boog- en gloeilampen verlicht, welke ver-
lichting is aangelegd door een maatschappij, die
ook een aantal winkels, de kazernes, sociëteiten,
de hotels en particuliere woningen daarvan voor-
ziet. P. J. K.
Litteratuur: Zie de artikelen: AROËBAAI,
ASAHAN, BATAKLANDEN, DELI; zoomede:
Reis van Siak naar Poelau Lawan door J. A. van
Rijn van Alkemade, T. v. h. Aardr. Gen 2C Ser.
111, bl. 100; De Oostkust van Sumatra door J. Gram-
berg, Ind. Gids 1881; De uitbreiding van het Neder-
landsch gezag door E. B. Kielstra, Gids, 1887, IV,
bl. 256; Onze Indische Financiën door De Waal,
deel VI, bl. 276 vv.; Dr. P. A. Tiele, De Europeërs
in den Maleischen archipel, Bijdr. t. t. 1. en vlk.
4e en 5 e Serie; P. A. Tiele en Heeres, Bouwstoffen
voor de Geschiedenis der Nederlanders in den Ma-
leischen archipel; E. Netscher, De Nederlandcis in
Djohor en Siak (1602—1865) Verh. v. h. Bat. Gen.
XXNV, 1870; Aanteekeningen omtrent Midden-
Sumatra door E. Netscher, Verh. v. h. Bat. Gen.
1882, deel XLII. De Koloniale verslagen.
OOST-LOMBOX. Onderafdeeling der afdee-
ling Lombok (eiland van dien naam), bevattende
de Sassaksche districten Rarang, Masbagik, Pringa-
baja en Sakra. Sedert 1898 is Sclong de hoofd-
plaats en zetel van den controleur.
OOST-SOEMBA. Zie MELOLO.
OPDAI. Naam op de Aroe-eilanden voor een
Rots pelikaan, Sula fiber.
OPEL-OPELLAN. Zie BOERENG.
OPHIOCEPHALUS. PISCES, ACANTHOP-
TERVGII, Ophiocephnlidae. Zie KIWOENG.
OPHIOCOMA. ECHINODERMATA, OPIIIU-
RIDEA, Ophiocomidne. Zie KAKI-AYAM.
OPHIR. Vulkaan in de Padangsche Boven-
landen, landschap Pasaman, Mal. Goenoeng
Pasaman, door zijn geïsoleerde ligging en regel-
matigen vorm ook van zee uit gemakkelijk her-
kenbaar. Hij werd in 1888 beklommen door den
kapitein bij den topographischen dienst J. J. A.
Muller, die met zijn personeel een vijftal weken
op den top doorbracht. De vulkaan, deelt hij
mede, heeft drie toppen: de Telamon, Z.W. daar-
van de Pasaman en nog meer Z.W. de Nilam.
De eerstgenoemde top is kaal; de beide andere,
die lager zijn, zijn geheel met bosch begroeid.
Op den Telamon vindt men een vrij uitgestrekt
plateau en in het N.O. daarvan verheft zich
een kegel, die ruim 130 meter hoog is. Op het
hoogste punt van dien kegel staat de trian-
gulatie-pilaar, 2912 meter. De eigenlijke krater
bevindt zich tegen de Z. helling van den berg.
Bij den top zijn ook nog enkele fumarolen; op
het plateau ziet men een aantal 30 tot 40 meter
diepe gaten, waarschijnlijk door instorting ont-
staan, met loodrechte vfanden en meest alle voor
een gedeelte met water gevuld. Het plateau en
de kegel zijn meerendeels met steenen en rots-
blokken bedekt; behalve eenige struiken en wat
gras groeit er niets. Twee- of driehonderd meter
beneden den top houdt de boomgroei op. De
berg wordt beklommen langs een pad, dat nabij
kampong Sawah op de N.O. helling bij den weg
van Taloe naar Sasak aanvangt. Aan deze zijde
is de koffiecultuur van minder beteekenis dan aan
de Z.W.zijde in de laras Kinali. De weg van
Bondjol Noordwaarts naar Loeboe Sikaping loopt
— OPIUM.
over een lavastroom van den Ophir, welke dezen
met den Goenoeng Gadang verbindt; de pad-
hoogte is 600 meter en de weg slechts als paar-
denpad te gebruiken.
Ophir, vanwaar Koning Salomo het goud ont-
ving voor den Jerusalemschen tempel, 420 talen-
ten, werd sedert eeuwen óf op Sumatra óf op
het Maleische schiereiland gezocht en zoowel deze
Goenoeng Pcsaman, als de G. Ledang ginds werd
door de oude Portugeesche zeevaarders Ophir
geheeten.
OPHIR-DISTRICTEN. Onderafdeeling van de
afdeeling Loeboe Sikaping (Padangsche bovenlan-
den) met 8 larassen. De standplaats van den con-
troleur is Taloe. Voor de beschrijving van het land-
schap zie LOEBOE SIKAPING, Dl. 11, bl. 425.
OPHISURUS. PISCES, PHYSOSTOMI, Mu-
raeuidae, Ophichthyiua. Zie BANGKO.
OPHISURUS SERPENS en COLUBRINUS.
Zie AAL.
OPIOR-OPIOR. Javaansche naam voor een
Zanger, Sylvin jnvanica; een andere, S. 1110/1-
--tann, heet Chret.
OPIUM. De Latijnsche, aan het Grieksche
o pion ontleende, naam van het voor menschelijk
gebruik bewerkte sap der onrijpe zaaddoozen van
den papaver of slaapbol (Pnpaver somnifcrum L.,
fam. Papavcrncene), welke naam in het Arabisch
in den vorm afioen is overgegaan, waaraan het
Ncderlandsche woord amfioen ontleend is, dat
bij de Nederlanders in Indië de gebruikelijke naam
voor het opium geworden is. In het Maleisch en
Javaansch wordt apioen of apjoen gebruikt om
het opium in den ruwen staat aanteduiden; gezui-
verd heet het tjandoe en voor het gebruik ge-
reed ma dat; in het dagelijkschc leven wordt dit
onderscheid echter dikwijls uit het oog verloren.
De papaverplant wordt reeds sinds overoude
tijden in de tuinen gekweekt (Ilias VIII, 305);
haar wilden stamvorm kent men niet meer, doch
wel komt de plant vaak verwilderd voor, tot zelfs
in Nederland. De in Klein-Azië gekweekte varië-
teit is de var. glabrum, met roode, lila of witte
bloembladen en nagenoeg ronde vruchten. De
cultuur is daar vooral uitgebreid in het district
Geiwa (Guévé); het product wordt meest via Ismid
aan de Zee van Marmara en Samsun aan de Zwarte
Zee naar Constantinopel vervoerd, uit de Zuide-
lijker districten (o. a. Afiun-Karahissar) wordt het
naar Smyrna gebracht. Dit opium van Klein-Azië,
de in Europa als geneesmiddel meest gebruikelijke
en beste soort, komt voor als eene bruine, uit-
wendig vaste, inwendig weekere massa, die eenigs-
zins glanzig is op de breuk, van bitter-scherpen
smaak en verdoovenden reuk; meest aangevoerd
in koeken van 3—700 gr. of in grootere brooden,
in papaverbladeren gewikkeld en vaak met zuring-
vruchtjes bestrooid.
In Terzië kweekt men, vooral in Kermanschah
en Teheran, de var. album, die steeds witte bloe-
men en eivormige vruchten heeft. Dit opium komt
in den handel in klompen en stangen en is vaak
vervalscht.
In Britsch-Indië (Bengalen) is tegenwoordig de
belangrijkste opiumcultuur, en wel in de opium-
districten van Bihar (Patna) en Benares (Ghazi-
pore). Men wint er meer opium per plant, doch
met lager morphine-gchalte. Bijzonderheden vindt
men in het hierna genoemd, met platen opgehel-
derd, werk van Wiselius, ook in de Pharmaco-
graphia Indica I, 75 —108 en vooral zeer uitgebreid
 OPIUM. 103

in Watt's Dictionary of the economie products of wordt slechts I a 2 millioen kg. als genotmiddel
India VI, 1, 17—105. gebruikt). Bekend is de ter wille der Engelsche
De slaapwekkende kracht der papaverplant, be- smokkelarij gevoerde beruchte „Opiumoorlog" van
paaldelijk der vrucht, was reeds in de oudheid 1840—42, die van weinig beter gehalte was dan de
bekend: in de Grieksche kunst zien wij haar sedert „Goudoorlog", thans (1899) tegen Transvaal onder-
Praxiteles (350 v. C.) als attribuut van den God nomen. Voor de geschiedenis van opium zie men
des slaaps en der droomen, Morpheus, gekozen; o. a. C. Hartwich, „Das Opium als Genussmittel",
en volgens de sage zocht reeds Ceres de harts- Zurich 1898.
tochtelijke smart over het verlies harer dochter Opium heeft eene zeer gecompliceerde scheikun-
te stillen door slaapbollen te eten. Het medici- dige samenstelling; het bevat nl. een aantal (18),
naal gebruik, dat zeker veel ouder is dan het meest kristallijne, alkaloïden (plantenbases), waar-
gebruik als genotmiddel, was bekend aan Ilippo- van het belangrijkst zijn morphine, codeïne, the-
krates, Theophrastus en natuurlijk ook aan Diosco- baïne ,
en narcotine. Morphine (C 1; H lu N() 3 s.p.
rides, Galenus en Plinius, die de gewinning in 2300 ), in alle opzichten het hoofdbestanddeel van
Klein-Azië vermelden; laatstgenoemde maakt (Hist. opium, is in 1806—1816 als het eigenlijk slaap-
Nat. 11, 76) gewag van het eerste geval van zelf- wekkend beginsel dezer artsenij ontdekt door den
moord door opium. Al de oude schrijvers kenden apotheker Sertiirner te Paderborn. Dit was het
het verschil tusschen opium, d. i. het ingedroogd eerst bereide alkaloïden dus een vondst, voor de
melksap der vruchten, dat ook lacrima papa- schei- en geneeskunst van het grootste belang; het
ver is geheeten werd, en het uit de geheele plant Institut de France kende Sertiirner dan ook terecht
geperste sap, meconium geheeten, vergelijkbaar den Prix Montyon (1831) toe: pour avoir reconnu
met het thans nog in de apotheek gebruikte la nature alcaline de la morphine et avoir ainsi
extracturn papaveris, dat van veel zwakker ouvert une voie qui a produit de grandes décou-
werking is. In de middeleeuwen was het gebruik vertes médicales (bedoeld zijn: kinine, strychnine
van opium in Europa gering, het meest in samen- enz.). Het gemiddeld gehalte aan morphine is bij
gestelde medicijnen, onder den naam theriaca goed opium io o/n (max. 22 o/„). Als bekend, is
bekend; Paracelsus (1524) voerde voor opium den het een uitnemend slaapverwekkend en pijnstil-
naam laudanum in, die thans nog aan den als lend geneesmiddel, waarvan echter ook veel mis-
geneesmiddel gebruikelijken opium-wijn gegeven bruik: gemaakt wordt (morphinisme). Codeïne
wordt. Naar het Oosten schijnt opium door de Ara- ,
(= methylmorphine, C| B H 2, N03 s.p. 155°), in
bieren gebracht te zijn, waarop de verspreiding van 1832 door Robiquet ontdekt, is even als morphine
den naam afiocn wijst; naarmate de Islam vor- een voortreffelijk geneesmiddel; er komt onge-
derde, kwam blijkbaar ook het opium in eere. Het veer 1% in opium voor. Thebaïne (Cm H J:) NO
algemeen gebruik als Oostersch genotmiddel schetst s.p. 1930 ) in 1835 door Thibouméry ontdekt, is
:„
reeds L. Rauwolf (1583) zeer duidelijk: „Man findet zeer giftig (krampwekkend), het wordt niet afzon-
im Bazar von Aleppo viel das gesaffts, von Apote- derlijk in de geneeskunst gebruikt; de hoeveel-
ekern Opium, den Inwonern aber Ofiun genennet, heid is 1%. Narcotine (C 22 H23 N0,, s.p. 1760 )
welchen die Türckcn, Moren, Persae, und andere is reeds vóór morphine ontdekt, door Derosne
mehr völcker einzunemmen pflegen, nit allein in (1803); het draagt zijn naam ten onrechte, want
kriegen umb die zeit, wenn sic wider ire feind 't is slechts weinig narcotisch, doch eenigszins met
sollen kempfen und streiten, men ein gut herz kinine te vergelijken; de hoeveelheid bedraagt
und stareken muth zu machen; sondern auch zu ongeveer 4 °/o (max. 14"/,,). De overige alkaloïden
zeilen des fridens, die sorgen und phantaseyen als nareeïne, papaverine, laudanine, pscudomor-
zu benemmen, oder auffs wenigst zu miltern". phine enz. zijn van weinig belang en meest slechts
Het gebruik als algemeen genotmiddel in Indië in zeer geringe hoeveelheid (max. 0,1 0/()) in opium
wordt door de schrijvers der ió" eeuw, als Bar- aanwezig. Alle alkaloïden komen er in voor in
bosa, Acosta, Van Linschoten, Garcia da Orta gebonden staat, als zouten van zwavelzuur en van
e. a. gemeld. Laatstgenoemde beschrijft in 1563 meconzuur, d. i. een aan opium eigen ongiftig zuur
,
zoowel het Indisch opium (van Cambaia, in Malwa) der formule C, H 40,, s.p. 1500 hoeveelheid onge-
als de betere Egyptische (Thebe) soort Opium veer 4%. De rest van het opium, d. w. z. het
Ihcbaicum, die van Cairo naar Indië kwam. In niet-alkaloïdisch gedeelte, bestaat uit caoutchouc,
China is vermoedelijk het opium reeds in de 8S was, plantenslijm, eiwit, asch en water.
eeuw door Arabische handelaars gebracht, doch " Over het medicinaal gebruik van opium kan
schijnt opium eerst in de i6c eeuw als genees- hier niet worden uitgeweid; het is zeer veelvuldig
middel, en niet voor het midden der I7 e eeuw en past in verschillende gevallen; zoo ook de
als genotmiddel, ingang te hebben gevonden. Na aanwending van morphine en codeïne. Wat eerst-
dien tijd is het gebruik van jaar tot jaar grooter ge- genoemd alkaloïd betreft is echter het gebruik
worden, en nu zijn de Chineezen over de geheele in den vorm van onderhuidsche inspuitingen thans
wereld de opiummisbruikers bij uitnemendheid. afnemende. De meest aangewende pharmaceutische
In dit land is het opiumschuiven (het ouder vormen van opium zijn het poeder (p ulv i s op ii,
gebruik is nl. het kauwen van opium of drin- met 10 o/0 morphine) en het samengesteld opium-
ken van opiumaftreksels) het eerst in eere geko- poeder (pulvis Doveri, met 10% opium), de
men, ingevoerd van Formosa en wellicht samen- aromatische opiumwijn (laudanum liquidum
hangend met het gebruik dat Kampfer (1685) van Sy de 11 ha mi, met 10% opium) en de even
Java bericht, om nl. het opium te vermengen met sterke opium-tinctuur; in Indië gebruikt men ook
tabak en zich door het rooken daarvan te bedwel- veel bij diarrhoea enz. chlorodyne, een Engel-
men. Vooral door den invloed der Engelschen is sche opiumhoudende medicijn. Het Nederlandsch
in China het opiummisbruik zoo ontzettend groot artsenijboek laat als grootste dosis per dag en
geworden (tegenwoordig bedraagt het bijna 20 mil- per keer toe: van opium 0,4 en 0,1 gr. en van
lioen kg. per jaar, waarvan 3/4 in China zelf ge- „morphine" (waaronder te verstaan het zoutzure
wonnen wordt; in alle andere landen te zamen zout, morphin. hydrochlor.) 0,03 en 0,1 gram.
104 OPIUM.
Terwijl het opium, als geneesmiddel door be-
voegden toegediend, in vele opzichten heilrijk
werkt, is het tegendeel vaak het geval waar het
als genotmiddel wordt aangewend, ten einde de
tijdelijke opwekking te verkrijgen die het gebruik
van opium, in niet te groote hoeveelheid, althans
na voortgezet gebruik, gewoonlijk verschaft. „In
kleine giften veroorzaakt het opium bij hen, die niet
aan het gebruik gewend zijn, eenige droogte in
mond en keel, vermeerderde dorst, eenige warmte
in de streek der maag en eene zekere opgewekt-
heid .... De gemoedsstemming is verlevendigd,
een gevoel van welbehagen treedt in, de kwel-
ling van smart en zorgen wijkt, men heeft het
naar den zin en aan de toekomst denkt men niet.
Ook acht men zich tot meerdere krachtsinspan-
ning in staat. Was men vóór het gebruik moe,
lusteloos, krachteloos, daarna is elk gevoel van
moeheid en afmatting geweken. Doch dan wordt
betrekkelijk spoedig verslapping van kracht waar-
genomen, dan is de spierkracht blijkbaar vermin-
derd, de geest werkt trager en hieraan paart zich
een hol gevoel in het hoofd, met neiging tot
slapen". Een en ander schijnt het gevolg te zijn
van den verlaniinenden invloed dien het opium
uitoefent, waardoor, vooral bij veelvuldig gebruik,
het zenuwstelsel sterk wordt aangegrepen.
Verschillend wordt geoordeeld over de gevol-
gen van een dagelijksch matig gebruik op den
mensch. Veelal is het opiumgebruik veroordeeld,
niet op ervaringsgronden, maar op zuiver moreele
overwegingen, van een eenzijdig standpunt, dat
wellicht niet voldoende rekening houdt met het
verlangen naar narcotische genotmiddelen dat den
mensch, niet het minst in de warme landen, eigen
is. Veel schadelijker dan opium is b. v. hasjisj of
gandja (Dl. I, bl. 537) en welke rampen alcohol
kan veroorzaken, is ook aan de Nederlanders niet
onbekend. Het is steeds verkeerd, als de inkomsten
van regeeringen samenhangen met toch altijd tot
gevaarlijk misbruik aanleiding gevende genotmid-
delen, maar afgezien daarvan, neigen de deskundi-
gen nu, meer dan vroeger, tot de meening, dat
het matig gebruik van opium voor den Aziaat
weinig schadelijk is. O. a. wordt door J. A. B.
Wiselius, „De opium in Ned.-en in Britsch-Indië",
's Grav. 1886, bl. 2 vlg. de gewone voorstelling
van de nadeelige gevolgen van het opiumgebruik
als hoogst overdreven aangemerkt. Zij, die zijne
meening deelen, wijzen er dan op, dat tal van in-
landers, vooral koelies, gewoon zijn dagelijks een
zekere hoeveelheid opium te gebruiken en toch
groote lichaamsinspanning kunnen verduren, ter-
wijl de kwalen, waaraan het overmatig gebruik
van opium zijne gebruikers zeker blootstelt, bij
hen niet in beduidende mate voorkomen. Krach-
tige voeding schijnt niet zonder invloed te zijn op
het tegengaan van de schadelijke gevolgen van
het opiumgebruik: toch wordt beweerd dat zelfs
bij minder goede voeding het opiumgebruik ge-
ringer gevaar oplevert dan wel eens verzekerd is.
Daartegen wordt door de absolute bestrijders van
het opiumgebruik aangevoerd, dat zelfs bij matige
opiumgebruikers de krachten ondermijnd worden
en dat dcz.cn, wanneer zij door ziekte worden aan-
getast, vaak daaraan bezwijken of althans in veel
hoogere mate lijden dan zij, die het opium mijden.
Bovendien staat de matige gebruiker voor het ge-
vaar dat hij zich geheel aan het genot van opium
zal overgeven, omdat de aanvankelijk gebruikte hoe-
veelheid niet meer den gewenschten prikkel geeft
en hij, om dien te verkrijgen, er toe gebracht wordt
die hoeveelheid te vermeerderen. lCn dat het onma-
tig gebruik van opium op den duur het lichaam
sloopt, daarover bestaat wel geen ernstig verschil
van gevoelen. Aanvankelijk lijdt men aan onrus-
tigen, niet verkwikkenden slaap, slapeloosheid, dui-
zeligheid, hoofdpijn. Longen en hart worden aan-
gedaan, weldra ook maag, darmen en urine-organen
en het gezichtsvermogen neemt af. Gaat men op
den ingeslagen weg voort, dan nemen al deze ver-
schijnselen in hevigheid toe, en worden de opium-
gebruikers ook door hun uiterlijk kenbaar. „Het
vaste vet wordt vervangen door eene olieachtige
afscheiding, tlic op hare beurt weder verdreven
wordt en waardoor het aangezicht iets perkament-
achtigs krijgt. Alle glans verdwijnt uit de oogen,
alle Sikkering gaat verloren. Zij schijnen in hunne
holten geheel te zijn weggezonken, terwijl de
.
wenkbrauwen kwijnender worden en een vaal
geel het gansche gelaat bedekt". Ook de nieren
worden aangedaan en „vertoonen spoedig eene
ontsteking die de aanleidende oorzaak wordt van
waterzucht, opgezwollen, met water doortrokken
voeten, becnen en buik. De zoogenaamde Bright-
sche ziekte komt voor den dag ." Klaagde de
lijder reeds lang over spanning op de borst en
kortademigheid, nu wordt hem het ademhalen
bijna onmogelijk, zoodat hij ieder oogenblik dreigt
te stikken. Het bederf der vochten roept groote
puisten, vuile, boosaardige zweren, kliergezw ellen
en knobbels te voorschijn, zoo niet bij allen, dan
toch stellig bij -j 3 der habitueele opiumgebruikers.
Intusschen is het lichaam vermagerd. Het vleesch
is allengs verteerd, het vel hangt als een zak om
het gebeente. Het aangezicht wordt lijkkleurig
en zwart, de beenen raken ontbloot als houten
blokken". Dat ook de werkzaamheid der hersenen
wordt aangedaan spreekt vanzelf; het verstand
wordt beneveld, de denkkracht vernietigd, het
geheugen vermindert. Dit lijden kan jaren lang
duren totdat de betrokkene sterft, 'tzij aan kar-
bonkels, 'tzij aan hartlijden. Ook op de morali-
teit van den gebruiker werkt het opium vaak in
hooge mate ongunstig. Gezwegen nog van de uit-
werking op de geslachtelijke driften, — 0111 welke
te verhoogen men niet zelden met het gebruik
van het opium begint, terwijl de vcrkoopplaatsen
vaak tevens bordcelen zijn, — is menigeen tot
misdrijf vervallen ten einde zich de middelen te
verschaffen om het gebruik van opium voortte-
zettcn. Ken niet gering getal misdaden op Java
is aan misbruik van opium te wijten; het is
een feit, dat de inlanders zelven over hel opium-
schuiven en zijne moreele gevolgen ongunstig oor-
dcelen. Daarentegen wordt wel beweerd, dat het
gebruik van opium het misbruik van sterken
drank te keer gaat, en dat daar, waar 't opiumge-
bruik vermindert, dat van alcoholica zou toenemen.
Omtrent de gevolgen van eigenlijke acute of
chronische opium- en morphine-vergiftiging is men
volledig ingelicht (zie o. a. L. Lewin, „Lehrbuch
der Toxicologie", bl. 352), maar over den invloed
vau opiumschuiven weet men niet veel. Slechts
weinig goede beschrijvingen zijn er van den zelf
waargenomen invloed van opium eten of rooken.
Bekend is een boek van Thomas De Quincey,
„Confessions of an opiumeater", (Zie over dezen
aan opium verslaafden auteur eene studie van
Arvcde Barine, Essais de littérature pathologi-
que: I'opium, in Revue des deux Mondes 1896,
bl. 116, 343), doch dit geldt geen normaal (Azia-
 OPIUM.
tisch) geval, maar is meer de toestand van den
hcdendaagschen morphinist te Londen of Parijs.
Le Singapore heeft de Russische natuurvorscher
N. Von Miklucho Maclay zichzelf aan een opium
rookproef onderworpen; deze proef is uitvoerig,
doch wellicht ietwat opgesmukt, beschreven in
het Natuurk. Tijdschr. v. Ned.-Ind. XXXV, bl. 243
(„Kin Opium Rauchvcrsuch, Physiologische Notiz");
er zou uit blijken dat het opiumschuiven geenerlei
droomen of hallucinaties, doch alleen een beha-
gelijk gevoel van rust, veroorzaakt. De rook van
tjandoe bevat slechts sporen morphine en onbe-
kend is, welk bestandeleel de genietingen teweeg
brengt (E. Martin, „L'opium, ses abus, mangeurs et
fumeurs", 1893). Over een en ander vergelijke men
voorts J. L. Zegers, „Het opiuin-vraagstuk in Ned.
Oost-Indië", Nijmegen 1890. Zie ook E. Metzger,
„Das Opium in Indonesien", in Revue Col. Inter-
nat. 1887, 11, bl. 175; Dr. J. Van Riemsdijk in
„De Opiumvloek", 11, bl. 83; P. C. J. Van Brero,
in Gen. Tijdschr. v. Ned.-Indië, XX.YV, bl. 142.
(>ok het uitvoerig onderzoek der Engelsche
„Royal Commission on Opium" in 1893—94 heeft
niet zooveel schuld op het opium geladen als wel
verwacht werd, en de Regeering heeft, na 5 deelen
rapporten, onlangs (1898) vrijwel aangenomen het
oordeel van Sir W. Roberts, dat „it cannot be
said to have been adequately proved that mode-
rate opium-smoking by itself, and apart from its
surroundings and from disease or semi-starvation,
bas any prejudicial effect on health". Maar ook
daar te lande is de strijd nog niet uitgestreden en
verneemt men ook het tegenovergesteld oordeel:
„these five volumes of evidence, carcfully compiled
as they have been, in the mam through the in-
st runientality of an ablc Government fighting for
its revenue as neecssary for its life, yet leave an
unmistakable conviction, that the opium habit,
apart from any medical use, is physically inju-
rious, and morally indcfensible, just in proportion
to the extent to which it prevails" (J. Rowntree,
„The opium habit in the Easl; a study of the
evidence given to the Royal commission 011 opium,
1893—94", London 1895).
Daar de Regeering den aanplant van den papa-
ver in Ned.-Indië verboden heeft, — wellicht ten
onrechte, dewijl cene eventueele cultuur gemakke-
lijk onder controle kon gesteld worden en opium,
met inbegrip van morphine, een kostbaar artikel
is, terwijl uit de zaden (kem'bang apion, Dl. 11,
bl. 213) 30 —50 % eener goede vette olie te win-
nen is — is het opium, dat aldaar verbruikt wordt,
van vreemden oorsprong en komt uit de Levant
of uit Britsch Voor-Indië. Omtrent de teelt enz.
in het laatstgenoemde land zijn belangrijke mede-
deelingen vervat in de vroeger vermelde werken
van Watt en Wiselius; voor nadere bijzonderheden
zij naar die geschriften verwezen.
De Ned.-Indische Regeering, die het opium
hetzij' in Calcutta, hetzij in de Levant gekocht
heeft, behoudt zich het uitsluitend recht van in-
voer en verkoop van opium voor. Zooals later
meer in bijzonderheden zal worden vermeld, heeft
zij sedert 1894 in sommige gewesten het debiet in
het klein op zich genomen, maar in het grootste
gedeelte van Ned.-Indië staat zij nog het recht op
dit debiet aan pachters af. Zij levert aan deze
het opium, zooals zij het ontvangt, maar voor
dat dit voor het gebruik geschikt is, moet het
nog cene vrij ingewikkelde bewerking ondergaan,
waarbij de pachters in hoofdzaak twee kwaliteiten,
105
tengko en hoanko, bereiden, Chineesche woor-
den, die respectievelijk Chineesche en inlandsche
tjandoe beteckenen. Uit eene analyse door Prof.
Stoeder van tjandoe, afkomstig van ruw Ben-
gaalsch en Levantsch opium, (zie „De opium-
vloek", 11, bl. 91), blijkt afdoende de empirische
bereidingswijze der tjandoe door de pachters, ken-
nelijk uit de telkens afwijkende samenstelling dei-
monsters, genomen op verschillende tijdstippen
in dezelfde gewesten; niet één kooksel geleek op
het andere; de verhoudingen van morphine- en
nicotine-gehalte, water en asch zijn dan ook bij
de verschillende monsters uiteenloopend. De be-
reiding der tjandoe door de pachters geschiedt op
de volgende wijze, behoudens kleine afwijkingen
hier en daar, die echter aan de hoofdzaak niet
raken. De opiumbollen worden in koud water
geweckt, om het verwijderen van het buitenste
gedeelte der schil, dat niet met opium doortrok-
ken is, gemakkelijker te maken; soms blijft dit
wecken achterwege, omdat het buitendeel der uit
lagen bestaande schil ook droog kan worden weg-
genomen. De bollen worden opengesneden, de
inhoud er uit geschept en in eene groote ondiepe
koperen pan met ruim water boven een sterk
houtskolenvuur gekookt; bij enkele grootere pach-
ten verwarmt men deze pannen met stoom; met
een spatel van ijzer of hout wordt voortdurend
geroerd en als het sap voldoende ingedikt is,
neemt men de pan van het vuur en blijft met
den spatel krachtig roeren en kloppen totdat het
mengsel de vastheid van een weinig of niet meer
klevend deeg heeft verkregen; daaraan geeft men
den vorm van een bol, die dan in de pan zelf
met eene andere van gelijke grootte platgedrukt
wordt totdat het deeg de geheele pan met cene
overal even dikke laag vult. De tweede bewer-
king bestaat daarin, dat de pan met het deeg et-
in omgekeerd boven een zacht houtskolenvuur
geplaatst wordt, zoodanig dat het deeg rechtstreeks
aan de hitte is blootgesteld, het laat dan bij dunne
laagjes los, die telkens weggenomen worden ; elk
laagje ziet er uit als een groote dunne koek van
eene zwartbruine viltachtige zelfstandigheid en
wordt binnen een paar minuten zoo bros, dat het
bij aanraking breekt. Als derde bewerking worden
deze opiumkoeken in stjikken gebroken en in ruim
water een nacht over te wecken gezet, waarna ze
ongeveer geheel opgelost zijn; deze oplossing wordt
gefiltreerd door een filter van doek en Chineesch
papier en dan door koken en kloppen ingedikt
als bij de eerste bewerking; de tjandoe is dan
gereed. Het bovenstaande geldt zoowel voor Ben-
gaalsch als voor Levantsch opium, alleen verdeelt
het laatste zich bij het roosten niet in koeken,
maar blijft ééne massa, die daarom door elkaar
kruisende insnijdingen in kleine blokjes wordt
verdeeld, zoodat de gloed van het vuur overal
doordringen kan. De vermenging van Bcngaalsch
en Levantsch opium geschiedt na de roosting.
Het binnenste gedeelte der schil van de opium-
bollen, waaraan opium kleeft of dat daarmede
doortrokken is, wordt in ruim water uitgekookt
en het aldus verkregen opiumhottdend water na
filtreering gebruikt om hoanko te koken, zoo-
dat niets verloren gaat; bij de duurdere tengko
doet men dit niet, omdat het aftreksel der schil-
len een daar niet gewenschten bijsmaak geeft.
Voor elke soort van tjandoe wordt reeds bij de
eerste koking wat citroensap gevoegd ter betere
extractie der verschillende alkaloïden en voorts
106 OPIUM.

ter versterking van den smaak eene kleine hoeveel- (Afbeeldingen o. a. bij Hartwich, t. a. p.). Bij
heid dj i t j in g of tahi ma dat, d.i. de teerachtige het gesloten einde is eene kleine opening, waarin
zelfstandigheid, die zich in de koppen der opium- een breede, holle bol of kop (tjoepak) van
pijpen afzet en veel morphine bevat; deze stof hout, hoorn, aardewerk, ivoor, zilver of ander
wordt door de verbruikers en kithouders verza metaal door middel van een tuitvormig mondstuk
meld en aan de pachters verkocht. Het gemiddeld wordt vastgezet, welke kop een kleine en tepel-
rendement bij het bereiden van tengko kan vormigc boyenopening heeft waarin het balletje
gesteld worden op ruim 60 % van het bruto ge- opium gelegd wordt. Bij den rooker, die meestal
wicht van het gebruikte ruwe opium en bij ,
liggende schuift, staat een brandend lampje (d i a n
hoanko is dit hooger, omdat men daarvoor de palita), in de vlam waarvan hij den pijpekop
residuen der filtreeringen nader met citroensap houdt, totdat het balletje opgerookt is, waarbij
uittrekt en suiker, bijvoegt, dan wel tot gelei ge- de rook zoolang mogelijk binnengehouden wordt
kookte onrijpe maiskorrels om het volume te ver- ten einde zooveel men kan van het opium genot
meerderen ; hoe ver men hierbij gaat, is niet met te hebben. Mayer (Blik i. h. Jav. volksleven, 11,
zekerheid te zeggen, sommigen spreken van ren- bl. 502) deelt mede dat opium nog wel met tabak
dementen van 100%, wat als gemiddelde zeker- vermengd, in een strootje gerookt wordt. Ook
lijk ver overdreven is. Ook wordt de zware boete, wordt bij de toebereiding van rook-opium op Java
waarbij aan de pachters verboden is het opium wel gebruik gemaakt van gandja, van fijngesne-
te vervalschen of met vreemde bestanddeelen te den Chineesch papier of een stukje pisang. Soms
vermengen zelden of nooit opgelegd; aan den wordt een extract van andawali in plaats van
anderen kant is het echter zeker dat de officieel opium gebezigd, ook de bladeren van se la ton
aangenomen verhouding van 50 °/0 (art. 17 regl. (een Eraxinus-soort). Een uitgebreide verzameling
1890) niet te hoog genomen is. Door sommige van op opium betrekking hebbende voorwerpen,
pachters, voornamelijk in Midden-Java, wordt nog van papaverbollen tot opiumpijpen, vindt men in
ten behoeve der inlandsche bevolking tikee be- het Koloniaal Museum te Haarlem.
reid ; men neemt daartoe de als tabak fijngesneden Het gebruik van opium schijnt door vreemde-
bladeren van de awar-awar (Ficus septica, zie Dl. I, lingen, misschien wel door Chineezen, in den
bl. 74) en vermengt die met tjandoe (hoanko van Indischen archipel te zijn ingevoerd, en was bij
de minste soort). De aldus toebereide massa wordt de komst der Nederlanders vermoedelijk op Java
in eene zooveel mogelijk gelijke laag uitgespreid wel bekend, ofschoon weinig verbreid. Spoedig
en daarna tot dobbelsteenen gesneden, die ver- nam het eene plaats in onder de handelsartikelen
volgens met de hand tot bolletjes van ongeveer der 0.-I. Comp.; de handel in opium nam toe
2 c.m. middellijn worden gerold; uit een thail in belangrijkheid toen zij in 1676 het uitsluitend
tjandoe worden gewoonlijk 300 van die bolletjes recht op den invoer in het rijk Mataram, in
verkregen. 1678 in Cheribon en later in Bantam verkreeg.
De pachters verpakken de tjandoe voor den Zij kocht het opium in Bengalen door middel
verkoop in verschillende hoeveelheden, variccrende van inlandsche makelaars, die het in de opium-
van eene halve mata of tji (1,93 gram) tot een thail voortbrengende districten opkochten; nadat de
(38,6), grootere hoeveelheden dan van een thail Engelschen aldaar de macht in handen hadden
mogen niet tegelijkertijd verkocht worden; de gekregen (1765) werd die handel echter beperkt.
hoeveelheden van minder dan 4 mata worden in De Comp. behield zich het recht voor tot den uit-
een gedroogd bamboeblad gevouwen, dat met een sluitcndcn invoer van opium in Batavia, waar
splinter wordt toegestoken; verder gebruikt men zij het ingekochte opium in 't klein verkocht en
blikken doosjes. Elk bolletje tikee wordt in een aan de koopers licentien gaf voor den invoer in
stukje Chineesch papier gewikkeld. De verkoop- de Mataramsche of andere zeehavens. De winsten,
prijzen loopen in de verschillende pachtdistricten door haar behaald, werden echter aanzienlijk ver-
zeer uiteen en zijn zelfs in hetzelfde pachtdistrict minderd door den sluikhandel, die vaak op groote
niet altijd gelijk; als voorbeeld mogen de prijzen schaal gedreven werd en zelfs niet door be-
te Batavia vermeld worden namelijk '/2 mata dreiging met doodstraf kon worden tegengegaan.
ƒ0,16, I mata ƒ0,32, i/2 mata ƒ0,48, 4 mata Om dien smokkelhandel te beperken en tevens
fl, l2'/ 2 mata ƒ2,60, 25 mata ƒ5, '/2 thail de productie in hare bezittingen in Voor-Indië
(50 mata) ƒ9, I thail ƒ18; elders zijn de prijzen te beschermen, werd de invoer van Bengaalsch
meestal lager. Het bolletje tikee wordt gewoonlijk opium in 1742 opengesteld, doch de handel door
voor 4 centen verkocht. zware rechten getroffen. In 1745 werd de „Socie-
Terwijl oorspronkelijk, gelijk nu nog in Klein- teyt tot den handel in amphioen" opgericht, eene
Azië, Arabië en Britsch-Indië (alleen in Burma is naamlooze vennootschap wier aandeelhouders groo-
het rooken meer algemeen dan het eten) het opium tendeels ambtenaren waren en aan wie de Comp.
gekauwd of met water vermengd gedronken wordt, alle opium, welke deze uit Bengalen kreeg, afstond,
is het in Ned.-Indië gebruikelijk het te rooken (Jav. waarvan de sociëteit het uitsluitend recht van
uitdrukkingen zijn: ngoedoed, rooken; njc- verkoop in het klein kreeg (Plakaatboek V, bl.
rct, opslurpen; nginoem of minocm, drin- 284, 296) ten einde, zooals het octrooi van 30 Nov.
ken; ngisep, zuigen; mangan of makan, zich uitdrukte: het privative debiet der 0.-I. Comp.
eten), dat door ons „opiumschuiven" genoemd „soo evidentelijk competeerende, dog door de con-
wordt, misschien als uitdrukking voor „het krach- tramineurs van haren handel soo dikwils en onbe-
tig inzuigen of ophalen van den rook gepaard schaamdelijk door allerlei practyequen en sluykc-
met een sissend, sijfelend, schuifelend of fluitend ryen g'infringeert ende ondermynt werdende, op
geluid" (Veth). Daartoe wordt gebruik gemaakt de meest uitvoerlykste wyze aen haer voor het
van een pijp (bed oe dan), bestaande uit een vervolg versekert en teffens op een seker jaarlyks
steel of roer (oeroen g) van metaal of bamboe, inkomen uyt dit voornaamste articul van haren
ter dikte van iets meer dan een vinger, onge- handel staat gemaakt kan werden met uitsigt tot
veer een voet lang en aan één zijde gesloten. verdere verbeteringe van dit middel door den
 OPIUM.
tijd". Den 15Jt.11 Maart 1794 werd de sociëteit
opgeheven (Plakaatboek XI, bl. 666), nadat de aan-
deelen grootendeels in handen waren gekomen
van lieden in Europa of, voorzoover zij nog in
het bezit waren van personen in Indië, deze ver-
mogende lieden of ambtenaren waren, zoodat de
intentieom haar te „doen dienen tot een vast
en geaccrediteerd fonds voor de gemeente om
daar in haere capitalen en middelen te bestee-
den,... niet langer kon worden bereikt en dat
ook de tegenwoordige omstandigheden van de
maatschappij (d. w. z. de 0.-I. Comp.) ....
langer toelaten om een gedeelte der voordeden
niet
uit den verkoop en het debiet der amphioen in
deeze gewesten proflueerende .... aan particulieren
aftestaan". Met het beheer van het monopolie,
dat thans geheel ten bate der Comp. kwam, werd
de Amphioen-directie belast, die het opium, door
de Comp. aangevoerd, in het groot verkocht,
'tgeen de koopers dan weder in het klein moch-
ten debiteeren. Daendels hief ook deze instelling
op en voerde de verpachting in van het recht
tot het bereiden en in het klein verkoopen van
het opium in daarvoor aangewezen verkoopplaatsen
(kitten), een maatregel reeds in 1747 op kleine
schaal ■te Batavia genomen, doch na 3 maanden
weder ingetrokken. Raffles beval in 1815 beper-
king van het gebruik van opium tot de steden
Batavia, Semarang en Soerabaja, doch reeds in
1816 moest op bevel uit Bengalen deze maatregel
weder worden ingetrokken. Na het herstel van het
Nederlandsche gezag, bleef de pacht gehandhaafd;
de invoer in het groot was vrijgelaten, maar de
pachters alleen waren tot het debiet in het klein
gerechtigd. Een belangrijke maatregel werd in 1827
genomen, toen de Handelmaatschappij het recht
verkreeg om tegen zekere uitkeering aan den lande,
opium uit de eerste hand te koopen en in het
klein te verkoopen, welk laatste recht zij weder
verpachtte; in 1833 trok het Gouv. echter weder
de exploitatie van het opium aan zich en heeft
dit tot heden toe behouden. Verscheidene stelsels
werden daarbij door de Regeering gevolgd, die
uitingen waren van haar streven om een tweetal,
moeilijk te vereenigen, doeleinden te bereiken:
beperking van het gebruik onder de inlandsche
bevolking, wegens de groote nadeden, die dit
voor deze ten gevolge had, en ...
de verkrijging
van eene zoo hoog mogelijke winst. Te moeilijker
viel dit omdat de Regeering tot voor korten tijd
zich voortdurend bediende van tusschenpcisonen,
wier belang medebracht het debiet van opium
zooveel mogelijk uittebreiden: de pachters. De
Regeering debiteerde namelijk de in het groot
verkregen opium niet aan de consumenten, maar
stond het uitsluitend recht daartoe af aan hen,
die dit op de voor haar meest gunstige voorwaar-
den, bij openbare uitbesteding bedongen, van haar
verkregen. Daartoe werden Java en Madoera in
pachtdistricten verdeeld; hij, die door de Regee-
ring als pachter werd aangenomen, kreeg het uit-
sluitend recht van opiumdebiet in het hem toe-
gewezen district, maar mocht geen ander opium
verkoopen dan dat, 'tgeen hem van Gouv.wege
verstrekt werd. Wanneer nu bij de Regeering de
wensch op den voorgrond kwam om het gebruik
van opium te beperken, lag het voor de hand
den pachter slechts een betrekkelijk geringe hoe-
veelheid opium te verschaffen. Dit zou inderdaad
doeltreffend geweest zijn, ware het niet dat een
vaak op zeer uitgebreide schaal werkende smok-
107
kelhandel wel middelen wist te vinden die hoeveel-
heid aanzienlijk te vermeerderen. Deze handel werd
soms op reusachtige schaal gedreven; organisa-
tiën, waarbij millioenen op het spel stonden, wer-
den in 't leven geroepen, die op tal van plaatsen
hare agenten hadden, om het opium intevoeren
en aan den man te brengen. Op allerlei wijzen werd
het artikel, dat in kleinen omvang groote waarde
vertegenwoordigde, ter sluiks ingevoerd; kisten,
potten, vaten, bierflesschen, sardijntjes-blikken,
zolen van Chineesche muilen, Chineesche graven,
steenen beelden, duiven, — ja zelfs het mensche-
lijk lichaam werd benuttigd om het opium in te
verbergen'). Onwillekeurig werkte het Gouv. soms
tot den smokkelhandel mede, door de verpachting
der Duizend-eilanden (Dl. I, bl. 160) die hoofd-
zakelijk goede resultaten opleverde, omdat zij bij
uitstek gunstig gelegen waren voor de opium-
smokkelarij. En wat men aanvankelijk niet ver-
moedde, ook de pachters bleken in den smokkel-
handel betrokken te zijn. Deze, zonder uitzonde-
ring vreemdelingen, Chineezen, en zich niet om
het welzijn der bevolking bekommerende, hadden
groot belang bij een uitgebreid debiet, en wan-
neer het Gouv. hun slechts weinig opium ver-
strekte, vulden zij dit door den smokkelhandel aan;
ja zelfs, wanneer dit hen dwong veel opium te
nemen, trachtten zij nog meer te verkoopen, des-
noods ook door invoer ter sluiks in andere pacht-
districten. Niemand dan de pachter was beter
in staat, smokkelhandel te drijven, daar hij be-
voegd was groote hoeveelheden opium te bezitten,
terwijl vaak eene machtige organisatie hem ten
dienste stond, en hij in zijne afhangelingen, o. a.
de agenten voor den verkoop, gewillige werktui-
gen vond die soms voor geen geweld terugdeins-
den, zooals o. a. in 1852 bleek, toen inlandsche
huisgezinnen in Pasoeroean, die den pachter had-
den kunnen verraden,' door hem onder bedreiging
met den dood uit het gewest verbannen werden.
De stelsels, door de Regeering gevolgd, kun-
nen beschreven worden als eene afwisseling tus-
schen tiban en siram. Tiban noemt men het
opium dat de pachter verplicht is van het
Gouv. te nemen, en waarvan de hoeveelheid en
prijs door het Gouv. worden vastgesteld; siram
het opium dat hij nog bovendien kan verkrijgen.
Het uitsluitend tiban-stelsel zou zeker betrekke-
lijk het beste zijn, wanneer men precies de juiste
hoeveelheid kende, die de pachter aan den man
kan brengen, vooral wanneer het opium tegen
hooge prijzen den pachter geleverd wordt en de
Regeering dus een ruim aandeel in de winsten
kreeg. Maar die kennis ontbreekt in den regel
geheel; de mogelijkheid meer of minder opium
te slijten hangt te zeer van verschillende, niet te
controleeren omstandigheden af. Er is dus groote
kans dat men te weinig opium geeft, waardoor
de pachter geprikkeld wordt den smokkelhandel
te hulp te roepen; geeft men hem te veel, dan
zet dit hem aan het debiet uittebreiden en zelfs
in vreemde pachtdistricten te smokkelen. Dit laatste
was vooral het geval wanneer men, zooals een
enkele maal geschiedde, de pacht aan hem gunde,
die aannam de meeste tiban te nemen; men deed
1) Men heeft wel aangeraden de tjandoe door
den fiscus te doen vermengen met een weinigje,
door chemici gemakkelijk aantetoonen stof, b. v.
een spoor lithium-zout, ten einde de gesmok-
kelde waar te kunnen herkennen.
108 OPIUM.
dit om de ware behoefte aan opium te leeren
kennen. Gewoonlijk eischte men echter een pacht-
schat en werd hij pachter, die aannam het hoog-
ste bedrag te betalen; soms werd daarbij de tiban
voor lagen prijs geleverd, 'tgeen in den regel nadee-
lig voor den lande moest zijn, daar er voor de
exploitatie van de pacht, die groote kapitalen en
zekere bekwaamheid vorderde, weinig concurrentie
te vinden was.
Werd de tiban vaak slechts tegen hoogen prijs
verstrekt, zoo werd de siram, — wanneer deze
den pachter werd toegestaan ('tgeen vooraf in de
pachtvoorwaarden bepaald wordt), — gewoonlijk
tegen lageren prijs gegund. De hoeveelheid siram
was soms beperkt, d. w. z. in de pachtvoorwaarden
uitgedrukt, soms onbeperkt, d. w. z. de pachter
mocht zooveel opium boven de tiban nemen als
hij wilde; soms ging dit echter gepaard met aan-
tooning der behoefte ten genoegen van den resi-
dent, die dan beslissen moest of de pachter ook
te veel eischte, — een taak die den resident een
zware verantwoordelijkheid oplegde en waarvoor
hem de gegevens dikwijls ontbraken. De onbe-
perkte verstrekking van goedkoop opium had
natuurlijk dit voordcel, dat de Regeering meel-
de behoefte aan opium leerde kennen en dat de
smokkelhandel, althans voor zoover de pachter
daarbij betrokken was, zoo goed als geheel op-
hield, althans in zijn eigen district, — niet altijd
echter terstond, daar de pachter vaak nog aan de
leveranciers van gesmokkeld opium verbonden was.
Maar daartegenover stond het onmiskenbare gevaar
voor grooter uitbreiding van het debiet, —
door smokkelarij in naburige districten; absoluut
ook
onbeperkte verstrekking zou trouwens het Gouv.
in moeilijkheden hebben kunnen brengen tegen-
over eischen van den pachter, waaraan het niet
of slechts zeer moeilijk zou kunnen voldoen.
De achtereenvolgende regelingen van den ver-
koop van opium in het klein nu waren hoofdza-
kelijk een afwisseling van het tiban- en het siram-
stelsel. Toen de Staat de exploitatie van het opium
niet langer aan de Handelmaatschappij opdroeg,
stond hij het recht tot den verkoop van opium
perceelsgewijze en voorloopig ondershands af;
de pachter moest een zekere hoeveelheid opium
nemen voor den hoogen prijs van ƒlO.OOO de
kist of ƒlOO de kati (de Handelmaatschappij gaf
zelden meer dan ƒ3000 a ƒ4000); hij kon meer
krijgen tegen ƒ40,60 per kati. In 1834 en 1835
werd het opium in veilingen verkocht en hij werd
pachter, die aannam het meeste opium te nemen.
Op grond van de ondervinding, toen opgedaan,
werd de waarschijnlijke behoefte aan opium op
430 kisten gesteld en deze hoeveelheid als tiban
aangenomen; siram werd echter tot hoogen prijs
toegestaan. Pachter werd hij die aannam boven
het kostende van de tiban den hoogsten pachtschat
te betalen (St. 1834 n«. 53, 1835 n'>. 49). In
1843 werd hij pachter, die aannam de grootste
hoeveelheid opium te nemen, die tegen hoogen
prijs (ƒ175 de kati) werd afgestaan (St. 1842
n°. 42); in 1848 werd weder eene bepaalde hoe-
veelheid tegen ƒlOO de kati verstrekt, waarbo-
ven nog één vierde als siram kon worden geno-
men, en daarbij een pachtschat geëischt (St. 1847
n°. 42).
In 1855 werd een zeer stoute proef genomen
ten einde de waarschijnlijk benoodigde hoeveel-
heid opium te leeren kennen. Aan den pachter,
die aannam de hoogste pachtsom te betalen, werd
zooveel opium verstrekt als hij ten genoegen van
het hoofd van gewestelijk bestuur zou aantoonen
te behoeven en dit wel tegen den uiterst lagen
prijs van ƒl2 de kati (vgl. St. 1853 n°. 89 met
1854 n°. 76). Onder de werking van dit stelsel
steeg de hoeveelheid opium, die wettig verkre-
gen werd, in beduidende mate; in 1855 nog slechts
622 kisten, nam zij achtereenvolgens toe tot 708,
846, gi3, 998, 1056, tot zij in 1861 1022 kisten
bedroeg. In laatstgenoemd jaar werd tot een ge-
heel ander stelsel overgegaan. In de meening dat
men nu achter de behoefte aan opium gekomen
was, werd de pacht hem gegund, die aannam de
hoogste pachtsom te betalen; hem werd echter
niet meer dan eene bepaalde hoeveelheid opium
verstrekt, die voor 1862 op 875 kisten gesteld
werd; eene hoeveelheid dus beduidend minder
dan het bedrag in 1861 door de pachters geno-
men, en die later nog werd ingekrompen (765,
705, 705, 714, 714, 714, 704). St. 1861 n". 98.
Tegelijk met dezen maatregel, die ten doel had
het verbruik te keer te gaan, doch daarbij niet
voldoende rekening met den smokkelhandel hield,
werden nog andere van dezelfde strekking geno-
:
men uitbreiding der verboden kringen en beper-
king van het getal kitten. „Verboden krin-
gen" worden de streken genoemd, waar het ver-
boden is opium of overblijfsels daarvan intevoeren
of te verkoopen; de voornaamste dezer zijn de
Preanger regentschappen, waar de bevolking niet
aan het gebruik van opium was overgegeven, en
met medewerking van de regenten, in 1824 (St.
n°. 44) dat gebruik verboden werd, deels zeker
in het belang der bevolking, doch ook om de
Chineezen, wien men kort te voren het verblijf
aldaar ontzegd had, te weren en om klandestie-
nen verkoop van koffie door de bevolking te fnui-
-
ken. Ook in zulke kringen heeft men den smok-
kelhandel nooit geheel te keer kunnen gaan. Kit-
ten zijn verkoopplaatsen van opium: alleen daar
mag het opium worden verkocht. De kitten mogen
ook worden ingericht voor het verbruik van
opium; er wordt echter, — althans in de regee-
ringsvoorschriften, — tegen gewaakt dat zij die
treurige tafcreelen van losbandigheid en verdier-
lijking vertoonen welke in andere landen, b. v.
in China, zoo vaak worden waargenomen, waar
de verkoopplaatsen ook bordcelen zijn. Daarom
mogen o. a. vrouwen en jongelieden, van wie men
niet zeker weet dat zij den leeftijd van 18 jaren
bereikt hebben, niet in de kitten worden toege-
laten; die inrichtingen mogen, zonder noodzaak,
niet gelegen zijn in de nabijheid van een pand-
huis of openbare sjicelplaats; dobbelspelen mogen
er niet worden toegelaten noch mag er crediet
worden verleend. Niet zelden echter is er, volgens
Dr. Van der Burg (De Geneesheer in Ned.-Indië,
I, bl. 240) een bordeel bij de kit of direct in de
buurt aanwezig. Het spreekt vanzelf dat de ver-
leiding tot schuiven toeneemt, naarmate de kitten
talrijker en dus gemakkelijker te bereiken zijn;
daarom worden het getal kitten en de plaatsen,
waar eleze gevestigd mogen zijn, van Gouv.wege
vastgesteld. In 1861 bedroeg hun getal 1821, dat
in 1874 tot 676 was teruggebracht; daarna steeg het
tot 854 in 1887 en 894 in 1893. Voor 1898—igoo
is het op 818 bepaald; bovendien waren er op het
einde van ißg7 84 regie-kitten. Er bestonden (en
bestaan vermoedelijk nog) geheime kitten, wier
getal vroeger zeer groot was en op duizenden ge-
schat werd, 'tgeen wel geweten werd aan het zoogen.
 OPIUM. 109

p atoengan-stelsel, waarbij werd toegestaan dat de opiumpacht van 1890, St. n". 149, aangevuld
met speciale vergunning van den resident eenige bij St. 1892 n°. 194, 1893 n°. 71, 1897 n°. 194,
inlanders te zamen de door een hunner ingekochte 223, Bijbl. 2257, 2269, 2333, 2440, 2441, 2894,
tjandoe gebruikten. Dit ontaardde langzamerhand 2g2g, 2g35, 352g, 3667, 4003, 4054, 4058, 4243,
in zoogen. erkende geheime kitten, waarop geene 5204. Bovendien worden nog bijzondere pacht-
de minste controle kon worden uitgeoefend, zoo- voorwaarden voor een of meerdere jaren vastge-
als dit wel in de openbare kitten geschiedt, daal- steld; voor iBgB dan wel voor lßg×l9oo zijn
de pachter en zijne boeken onder controle staan. zij geregeld bij St. 1897 n°. 195, 223; zie ook
In iB6g werd opnieuw van stelsel veranderd, St. IBgB n°. 256. Diensvolgens zijn invoer van
daar de Regeering de meening was toegedaan, dat opium en opium-praeparaten anders dan ten be-
het toen beslaande systeem den smokkelhandel in hoeve en voor rekening van het Gouv. verbo-
de hand werkte en dus den lande van belangrijke den; aan bevoegde geneeskundigen en apothe-
inkomsten beroofde, zonder daarom het misbruik kers is. echter die invoer tot zeer beperkte hoe-
van opium tcgentegaan. De pachter zou voortaan veelheden vergund. Zware vrijheidsstraffen en boe-
tiban verkrijgen en bovendien zooveel opium als ten zijn gesteld op bezit, vervoer en verkoop
hij zelf verlangde (St. 1869 n°. 81), 'tgeen echter van onwettig opium; als zoodanig wordt, voor
in 1871 (St. n°. 189) beperkt werd tot het dub- anderen dan den pachter, steeds ruw opium be-
bele van de tiban; alleen met bijzondere vergun- schouwd en ook bereid opium boven zekere hoe-
ning van het Gouv. kon daarna meer siram worden veelheid, al of niet van den pachter verkregen.
toegestaan. Verscheidene verboden kringen werden Deze laatste bepaling heeft er niet zelden aanlei-
om dezelfde reden ingetrokken. De hoeveelheid ding toe gegeven dat men uit wraak bij anderen
wettig verkochte opium steeg ontzaglijk en wel opium heimelijk verborg en dan van de aanwe-
in 1870—1872 tot 1263, 2033 en 2664 kisten, zigheid daarvan aangifte deed, ten einde hem, in
terwijl het aantal aanhalingen niet in beduidende wiens woning het opium gevonden werd, de straf
mate verminderde. In 1873 keerde men dus tot het te doen beloopen op onwettig bezit ervan ge-
niaximum-tiban-stelsel terug en werd den pachter steld; dit feit is echter in het reglement straf-
slechts eene bepaalde hoeveelheid opium verstrekt baar gesteld. Zeer strenge bepalingen, die een
tegen den lagen prijs van ƒ3OOO de kist (St. 1872 nauwlettend passenstelsel voorschrijven, regelen
n°. ig7). De hoeveelheid, toen verkrijgbaar ge- het vervoer van opium binnenslands; om den
steld, bedroeg 1170 kisten; zij is in 1881 op sluikhandel ter zee tegen te gaan mogen schepen
1765 kisten gebracht, in 1885 op 1753 kisten en met opium aan boord zich buiten het geval van
in lBg3 (het laatste jaar vóór de invoering dei- zeeramp of nood, niet binnen een bepaalden af-
regie) op 1759 kisten. Voor lBg7 is het maxi- stand van de kust ophouden, behalve in de straten
mum voor de 15 pachtperceelen, waarin Java ver- Soenda en Bali. Op Europeesche wijze getuigde
deeld is, (Batavia en Krawang maken met de Lam- schepen boven zekere groottekunnen echter in som-
pongs één perceel uit) op 13g2 kisten gesteld, of mige havens worden toegelaten; het opium, door
201 kisten minder dan voor den toen verloopen deze geladen, wordt dan gelost, bewaakt en weer
pachttermijn. Door de pachters wordt echter dat aan boord gebracht om uitgevoerd te worden. Op-
maximum niet genomen; van 1895—1897 namen slag van opium in entrepot, vroeger toegestaan, is
zij daarvan slechts 62,40%, 51,69% en 4g,og %. thans slechts bij uitzondering toegelaten. Het aan-
Met dit stelsel is ook eenige uitbreiding der ver- gehaald opium wordt vcrbcurdverklaard en te gelde
boden kringen gepaard gegaan; zij zijn thans de gemaakt; het grootste gedeelte van de opbrengst
gewesten Bantam en Preanger en gedeelten van en van de betaalde boeten wordt aan de aan-
Krawang, Cheribon, Banjoemas, Bagelen, Batavia, brengers, aanhalers en hunne handlangers uitge-
Tegal, Pekalongan en Soerabaja (afd. Bawean), keerd, ten einde hunnen ijver te verhoogen. De
St. 1824 n". 44, 1858 n°. 131, 1861 n". g7, 1862 verpachting van het recht tot den verkoop van
n<>. 122, 1863 n°. 127, 1864 n». 158, tjandoe (verkoop van ruw opium en alle daaruit
1870 n". 154, 1871 n». I7g, 1872 n°. 107, 1884 getrokken bestanddeelen heeft het Gouv. zich
n°. go, iBBg n°. 157, 1890 n". 121, 254, 1892 onvoorwaardelijk voorbehouden) geschiedt thans
n°. 166, iBgB n°. 254, iBgg n. 160. Maatrege- voor 1 of 3 jaren, naarmate van de min of meer
len werden genomen 0111 den smokkelhandel te groote voordeden voor den Staat; zij geschiedt
keer te gaan en daartoe belangrijke bedragen bij opbod in den regel op de hoofdplaatsen der
beschikbaar gesteld; een ambtenaar, de heer Te gewesten, welke laatsten, met de bovenvermelde
Mechelen, die als ass.-res. van Djoewana den uitzondering, ieder een perceel uitmaken, voor
verboden invoer van opium krachtig te keer had elk waarvan het maximum opium bepaald is dat
gegaan, werd belast met de leiding der maatre- de pachter kan ontvangen, doch niet behoeft te
gelen ter zee tot bestrijding van den sluikhandel nemen; de pacht wordt voorloopig hem toegewe-
ter zee, terwijl in iBBg een hoofdinspecteur voor zen die boven den prijs van ƒ3O voor elke kati
de opium-aangelcgcnhedcii werd aangesteld, bij opium, door het Gouv. geleverd, den hoogsten
wien ook de leiding van de opium-recherche ter pachtschat biedt. Staande de verpachting kan de
zee berustte. Thans is de leiding daarvan opge- pachter verklaren in welke verhouding hij Ben-
dragen aan den hoofdambtenaar, chef van den gaalsch en Levantsch opium verlangt", bezit van
dienst der opium-regie (St. 1884 n°. 41, 42, 1886 opium, niet door het Gouv. verstrekt, is strafbaar,
n». 34, 1889 n». 234, 1898 n°. 77, Bijbl. 4243, terwijl elke vervalsching of vermenging streng
4416, 4417, 4465, 4610). De ambtenaren enz. be- verboden is. Opiumprijs en pachtsom moet de
voegd controle uittcocfenen op het vervoer van pachter maandelijks betalen. De pachter, onder-
opium door de pachters en hun personeel zijn pachter, hunne zaakgelastigden of slijters zijn alleen
aangewezen in St. 1890 n°. 243. bevoegd tot den verkoop in het klein; de ver-
liet stelsel van 1873 wordt ook nu gevolgd, koop van opium, zelfs al is het afkomstig van
althans in die gewesten op Java waar de verpach- genoemde personen, alsmede alle vervreemding
ting nog beslaat. Daar geldt het reglement voor van overblijfselen van opium en van het opium
110 OPIUM.
dat daaruit is verkregen, is verboden aan ieder,
die daartoe niet volgens het reglement bevoegd is.
Een voor het opiumvraagstuk belangrijk jaar
was 1893, toen besloten werd om, ter vervanging
van de opiumpacht, de proef te nemen met de
zoogen. opiumregie, d. w.z. bereiding, detailverpak-
king en verkoop door den Staat in eigen beheer;
een maatregel reeds in 1888 door Mr. P. Broos-
hooft in zijne Memorie (bl. 156) aanbevolen.
Reeds lang waren de oogen geopend voor de ge-
breken van het bestaande stelsel, waarbij de pach-
ters, die aanzienlijke macht en invloed bezaten,
groot belang bij uitbreiding van debiet hadden,
en in stede daarvan werd aanbevolen een stelsel
waarbij de verkoopers niet geïnteresseerd waren;
met name geschiedde dit door den in 1890 opge-
richten Anti-opiumbond (zie zijn orgaan „deüpium-
vloek") en zijnen oprichter, Jhr. Mr. W. Elout
van Soeterwoude. Vgl. ook N. J. Struyck, „Opium-
pacht of opiumregie", 's Grav. 1889. Het gelukte
de Regeering in zooverre voor dit plan te win-
nen, dat het lid in den Raad van Indië W. P.
Groeneveldt de opdracht erlangde om zich naar
Cochin-China te begeven, ten einde de werking
van de daar ingevoerde opiumregie te bcstudee-
ren; de vrucht dier zending was een belangrijk
rapport over het opium-monopolie in Fransch
Indo-China, dat o. a. als bijlage bij de Memorie
van antw. Ind. begrooting 1892 gepubliceerd werd
en waarin de steller met aandrang tot de in-
voering eener regie volgens door hem aangegeven
hoofdpunten adviseerde. Ofschoon het niet aan
bezwaren ontbrak, tegen eene regie ingebracht,
die vooral door den oud-directeur van finantiën,
Dr. L. W. G. De Roo, krachtig werden ont-
wikkeld (zie Vergad. Ind. Gen. 5 Nov. 1889
en 19 Febr. 1890 en zijne brochure „De ver-
koop van opium op Java", Nijm. 1892), werden
op initiatief van den Minister Van Dedem voor-
stellen aan de Stat.-Gen. gedaan (31 Oct. 1893),
ten einde beschikking te krijgen over gelden,
noodig voor het nemen van eene proef met
de regie in een gewest, voorstellen die hunne
bekrachtiging kregen in de wet van 30 Dec. 1893,
St. 1894 n°. 12. Madoera werd voor de proefne-
ming gekozen en daarmede op 1". Sept. 1894
begonnen (St. 1894 n°. 161—163). Vooraf w-as
daartoe te Meester Cornelis bij Batavia door het
Gouv. eene voorloopige fabriek voor de berei-
ding en verpakking der benoodigde tjandoe inge-
richt, nadat het zeer moeielijke vraagstuk eener
doelmatige verpakking in Nederland tot oplossing
was gebracht door wijlen den heer S. L. Huizer,
ottd-hoofdingenieur van het stoomwezen in Ned.-
Indië; deze koos als verpakkingsvorm tubes van
tin en de fabriek werd dadelijk voorzien van op
zijne aanwijzing vervaardigde werktuigen om die
tubes automatisch te maken, te stempelen, te vul-
len en te sluiten. Dit laatste geschiedt zoodanig
dat de tubes niet opengemaakt kunnen worden
zonder het boveneinde geheel te vernielen; zij
kunnen dus niet voor clandestiene doeleinden voor
de tweede maal gebruikt worden. De tubes wor-
den in zeven afmetingen gebruikt, varieerende
van '/, mata tot '/, thail. De tikee wordt mede
automatisch door bladtin in den vorm van een
doosje omsloten. De regie is begonnen de tjandoe
op dezelfde wijze te bereiden, als bij de pachters
geschiedde, maar weldra heeft de ervaring ge-
leerd dat in het procédé belangrijke verbeteringen
mogelijk zijn: door te koken in vacuumpannen,
te filtreeren door persen en te roosten op doeken
zonder eind van metaalgaas, die door verwarmde
ruimten loopen, kunnen veel tijd en kosten ge-
spaard worden; deze verbeteringen worden voor
een deel reeds aangewend, maar zullen voorna-
melijk in de nieuwe fabriek tot haar recht komen.
Door een geheim in de bereiding is de tjandoe
der regie met zekerheid van alle andere te onder-
kennen. De verkoopprijzen der regie regelen zich
zooveel mogelijk naar die der pacht in welker
plaats zij treedt.
De genomen proef nam, naar het oordeel der
Regeering, een zoo bevredigend verloop, dat zij
reeds in 1896 ook in Pasoeroean, Probolinggo en
Besoeki werd voortgezet, en dat zelfs in het vol-
gende jaar, ook op grond van de ondervinding in die
gewesten verkregen, in beginsel besloten werd tot
invoering der regie op Java en Madoera, zoomede
in de afdeeling Lombok; een en ander nadat bij
de wet van 30 Dec. 1897 (St. 1898 n«. 5) fond-
sen waren toegestaan tot voorziening in de uit-
gaven, daarvoor vereischt. In genoemde afdeeling
is de proef met de regie genomen sedert I April
1897, met dien verstande dat het gebruik van
opium beperkt moet blijven tot de nederzettingen
van vreemdelingen, en aan Baliërs en Sassaks
'verboden is (St. 1897 n°. 17, 18, 20). Met I Jan.
iBgg is de regie ook in de res. Soerabaja inge-
voerd; elders is de pacht nog voorloopig behou-
den, doch zal door de regie vervangen worden,
zoodra de nieuwe tjandoe-fabriek gereed is, die
op hetzelfde emplacement als de oude wordt op-
gericht, behoudens de mogelijkheid dat de uit-
breiding geleidelijk geschiedt, als het noodige
personeel wellicht niet in eens te krijgen is. De
bepalingen voor de regie zijn te vinden St. lBgB
n°. 277, 278, 27g (voor Lombok St. 1897 n". 17);
diensvolgens zijn invoer en verkoop van opium en
opiumpraeparaten, anders dan door de regie, ver-
boden; deze verkoopt het in het klein op de aan-
gewezen plaatsen tegen vastgestelde prijzen door
de daartoe aangestelde personen en in de daar-
voor bepaalde verpakking. Opiumverbruiksplaatsen
(kitten) mogen gehouden worden door personen
die daartoe van den resident vergunning verkre-
gen. Bezit van onwettig opium is strafbaar ge-
steld ; als zoodanig wordt o. a. beschouwd opium
in andere verpakking dan voor de regie vastge-
steld en meer dan een thail bereide opium, onver-
schillig van wien gekocht, — met dien verstande
dat koopers ten behoeve van derden licentien
kunnen verkrijgen tot vervoer en bezit van cene
grootere hoeveelheid. Overigens zijn in het alge-
meen de daarvoor vatbare bepalingen van het
pachtreglement ook voor de regie met de noodige
wijzigingen overgenomen (o. a. die omtrent de
kitten); afwijkend is echter de bepaling dat over-
blijfselen van gerookte opium bij de verkoop-
plaatsen tegen bepaalden prijs worden ingenomen,
'tgeen bij de pachtvoorwaarden niet is toegestaan,
hoewel het toch overal en openlijk geschiedt. Ook
in het gebied der regie zijn de verboden kringen
behouden. Voor de opsporingen van opium-over-
tredingen in het regie-gebied zie St. 1898 n°. 278,
lBgg n". 122.
Op de Buitenbezittingen is het pacht-reglement
van Java van 1890 met eenige wijzigingen (St.
1890 11". 155) van kracht in het gouv. Sumatra's
Westkust, Benkoelen, Lampongsche districten,
 OPIUM. — OPLEIDING VAN INDISCHE AMBTENAREN.
Palembang, de gouv. nederzettingen in het rijk
van Djambi en onderh. en de rechtstreeks aan
het Nederlandsch gezag onderworpen gedeelten
der Z. en O. afdeeling van Borneo. Vgl. ook St.
1879 n°. 224; 1883 n". 131, 171; 1878 n». 269;
1890 n". 243. In de landschappen Boeleleng en
Djembrana op Bali is de opiumpacht voor rekening
van het gouv. (St. 1882 n". 289; 1883 n". 216).
Voor Groot-Atjeh is de opiumpacht geregeld St.
1885 n°. 183; 1886 n°. 181; 1890 n«. 128; voor
de onderhoorigheden van Atjeh St. 1900 n°. 2.
Voor Banka zie St. 1855 n°. 71; 1882 n°. 96;
1886 n°. 181 en 1897 n°. 180; voor Billiton in
St. 1855 n°. 71; 1856 n". 59; 1882 n°. 96 en 292;
1886 n°. 181; 1894 n». 145 en 1897 n». 180;
voor Riouw en onderhoorigheden in St. 1857
n». 105; 1879 n». 154; 1886 n">. 181; 1888 n».
48; 1892 n°. 139 en 161 en 1897 n°. t8o; voor
Celebes en onderhoorigheden in St. 1857 n°. 105;
1886 n". 73 en 181 en 1897 n°. 180; voor Me-
nado in St. 1857 n°. 105; 1876 n°. 213 en
1897 n°. 180 en 190; voor de Oostkust van
Sumatra in St. 1885 n°. 167; 1886 n». 181; 1893
n°. 41 en 1899 n°. 67, 204; voor de Westerafdee-
ling van Borneo in St. 1857 n°. 105; 1876 n°.
209; 1879 n«. 201; 1886 n°. 181; 1890 n°. 223
en 1897 n°. 180; voor Ternate, Timor en Am-
boina in St. 1857 n°. 105, gewijzigd, voor laatst-
genoemde plaats bij St. 1894 n°. 189 en 1897
n°. 292, en voor de beide eerstgenoemde plaatsen
bij St. 1897 n°. 180; voor de Banda-eilanden zie
St. 1876 n°. 210 en 1886 n°. 181.
Verboden kringen zijn de gedeelten van de
res. Amboina, gelegen buiten het gebied der
opiumpacht (St. 1893 n°. 70). Zie voor den in-
voer en het vervoer van opium in het gouv. Atjeh
en onderh. St. 1879 n°: 216; 1883 n°. 202;
1884 n°. 20; 1885 n". 183; 1890 n°. 141; voor
de Tamiangsche landschappen (Oostk. v. Sumatra)
St. 1883 n°. 215; 1887 n°. 24; Nieuw Guinea
St. 1889 n°. 108; de Sangi-, Talauer- en Nanoesa-
eilanden St. 1890 n°. 236 en eenige landschap-
pen in de res. Menado, St. 1898 n°. 17.
de verdeeling der gelden van vcrbeurdverklaard
—
Voor
opium en boeten zie St. 1882 n°. 282. Bijbl.
3667, 4054, 4058.
Uit het opium-monopolie trok de Comp. be-
duidende winsten (in 1794 op ongev. ƒ 2.100.000
gesteld); zij komen echter niet in vergelijking met
de opbrengst welke de Staat vooral sedert 1850
daaruit verkreeg. (Zie het overzicht van 1850—1888
in „De Opiumvloek", eerste geschrift). In 1850
bedroeg zij in duizend gulden 5.354, in 1860
10.539, in 1870 9.440, in 1888 12.601 en in
1890—1893 18.538, 19.262, 19.069 en 17.707.
In het eerste jaar der opium-regle (1894) was de
opbrengst daarvan ƒ92.000 en de totaalontvang-
sten uit het monopolie ƒ 18.393.000; die cijfers
waren voor de volgende jaren volgens de „Jaar-
cijfers" in duizend gulden 271 en 18.635, 2 -°53
en 18.513; in 1897 waren de voorloopige cijfers
2.051 en 18.457 en voor 1898 en 1899 waren ge-
raamd 2.096 en 19.344 en 3.988 en 19.152.
Daartegenover stonden als uitgaven van 1892—1896
in duizend gulden: voor de regie 11, 20,99,203,
566; totaal uitgaven 937, 1.200, 1.119, 1.297,
2.028. De voorloopige cijfers voor 1897 waren
547 en 1.501; geraamd voor 1898 en 1899 984
en 2.236 en 1.060 en 2.277.
Voor de overweldigend groote litteratuur zij
verwezen naar het reeds genoemde werk van
111
Zegers en naar de repertoria van Hooykaas en
Hartmann.
OPLEIDING VAN INDISCHE AMBTENA-
REN. Ofschoon de Indische regeering, na het
herstel van het Ned. gezag, overtuigd bleek van
de noodzakelijkheid dat hare ambtenaren bij het
Binnenlandsch bestuur grondige kennis zouden
bezitten van de talen, zeden en gewoonten dei-
bevolking onder welke zij werkzaam waren, —
te meer noodig, sedert de invoering van het lan-
delijk stelsel door Rallies die ambtenaren op Java
in nauwe aanraking met de bevolking bracht,
duurde het betrekkelijk lang voor zij er toe over-
—
ging om eene inrichting in het leven te roepen
waar die kennis verkregen kon worden. Toch
werden enkele maatregelen door haar genomen
om de studie van land en volk bij hare ambte-
naren te bevorderen. Reeds had de Gouv.-Gen.
Janssens bij Besl. van 20 Juli 181 1 bepaald, dat
aan de residenten te Soerakarta en Djokjokarta
Europeesche jongelieden zouden worden toege-
voegd, onder de benaming van élèves voor het
civiel, die zich door omgang met jeugdige Java-
nen van het vorstelijk geslacht, de Javaansche
taal eigen maken moesten en trachten om door te
dringen tot de kennis der zeden en gewoonten
van het land. Dit voorbeeld volgende, bepaalde
de Gouv.-Gen. Van der Capellen (St. 1819 n°. 34),
dat élèves geplaatst zouden worden te Amboina,
Molukken, Makasser, Batavia, Soerabaja en Djokjo-
karta, onder onmiddellijk opzicht en zorg der
gouverneurs of residenten, en dat hun van Gouv.-
wege de gelegenheid zou moeten worden verschaft
om grondig onderwijs in de inlandsche talen te
ontvangen en om, door gestadigen omgang met
inlandsche hoofden en hunne zonen, bekend te
worden met de zeden, gewoonten en beschaafde
spreekwijzen der inlanders. Aan de militaire school
te Semarang was (St. 1818 n°. 62) de gelegenheid
geopend voor een zestal personen, geene vaste kwee-
kelingen der inrichting, om onderwijs in het Ja-
vaansch te ontvangen. Ook op andere wijze trachtte
de Regeering hare ambtenaren optewekken studie
van de inlandsche talen te maken; in St. 1819
n°. 34 toch werd bepaald dat alle assistent-resi-
denten, secretarissen der residentiën en der inland-
sche rechtbanken, op straffe van traktements-ver-
mindering, binnen een jaar de taal van hun district
zoo moesten kennen dat zij hunne werkzaamheden
zonder hulp van tolken of van de Maleische taal,
in de landstaal van het district verrichten en
binnen 2 jaar die taal met gemak lezen en
schrijven konden. Jammer maar dat eene uitzon-
dering gemaakt werd voor hen, die door gevor-
derde jaren of andere omstandigheden buiten de
mogelijkheid waren gemakkelijk een hun onbe-
kende taal te leeren! Latere bepalingen (St. 1827
n°. 109, 1837 n". 20, 23) zich aansluitende aan de
artt. 100 van het Reg.regl. van 1827 en 98 Reg.-
regl. 1830, trachtten eveneens de kennis der in-
landsche talen bij de ambtenaren te bevorderen;
een eigenaardige maatregel werd in die richting
genomen bij besl. van 4 April 1826, waarbij ieder
ambtenaar gelast werd zich de Maleische spraak-
kunst en het woordenboek van Marsden, vertaald
door Elout, aanteschalTen !
Meer en meer kwam men echter tot de over-
tuiging dat er behoefte bestond aan eene instel-
ling, waar de aanstaande ambtenaren opgeleid
konden worden voor de taak die hen wachtte.
Aanvankelijk wenschte men de gelegenheid daar-
112 OPLEIDING VAN INDISCHE AMBTENAREN.

toe in Nederland te openen; art. 100 Reg.regl. feitelijk gedwongen deze, vaak op jeugdigen leef-
1827 gewaagt dan ook van krachtdadige maatre- tijd, naar het moederland te zenden, waar niet
gelen, die in het moederland zouden worden ge- weinigen het doel nooit bereikten. Dit veroor-
nomen. Het plan bestond om die opleiding aan zaakte in Indië groote ontevredenheid, welke zich
de Hoogeschool te Leiden te doen plaats hebben uitsprak in eene bijeenkomst van ingezetenen van
(Van Deventer, Bijdragen, Dl. 11, bl. 49); aan Batavia, aldaar 22 Mei 1848 gehouden, en waal-
dit voornemen werd echter geen gevolg gegeven, een adres aan den Koning werd vastgesteld met
omdat besloten werd daartoe in Intlië de gele- eerbiedig verzoek, dat in Indië de gelegenheid zou
genheid te geven door de oprichting van een geopend worden het radikaal voor de hoogere
Instituut voor de Javaansche taal te Soerakarta rangen te verkrijgen. Ook andere grieven werden
(1832). Dit was, blijkens het reglement (St. 1832 ingebracht tegen de opleiding te Delft, waarvan
n°. 26, 1834 n°. 66) bestemd om jonge ambte- weinig vormende kracht uitging; met name ook
naren in de gelegenheid te stellen wetenschap- tegen het groote overwicht dat aan de studie van
pelijke kennis der Javaansche taal te verkrij- het Javaansch werd gegeven Zelfs bleek Delft
gen en bekend te worden met de geschiedenis, niet bij machte te zijn het benoodigde getal ambte-
wetten en volksinstellingen der Javanen; daartoe naren te leveren; van 1842—1857 waren 305
zouden er 12 kweekelingen kunnen geplaatst leerlingen ingeschreven (110 uit Europa, 195 uit
worden. Na korten tijd werd de school opgehe- Indië), van wie 206 reeds de academie hadden
ven (St. 1843 n°. 1); de leiding der reeds vol- verlaten. Van dezen hadden slechts 34 uit Europa
wassen kweekelingen liet veel te wenschen over en 37 uit Indië hunne studie volbracht; al de
en ook de resultaten van het onderwijs, dat wei- overigen hadden dus onverrichter zake die studie
nig voeling met de praktijk scheen te houden, gestaakt. De Koning zag zich dus genoodzaakt
waren weinig bevredigend (Van Deventer, t. a. p. gebruik te maken van de bevoegdheid, die Hij
bl. 47). De Indische regeering had reeds in 1839 zich in 1843 had voorbehouden, om ook andere
voorgesteld tot die opheffing overtegaan en te personen het radikaal van ambtenaar i c en 2' kl.
Batavia voor de aanstaande ambtenaren de gele- te verleenen, zoodat gedurende 1842—1857 aan
genheid te verschaffen de noodige kennis optedoen, niet minder dan 418 personen de rechten van
o. a. door de oprichting van een Javaansch gym- ambtenaar 2C kl. werden toegekend •). Om aan
nasium; aan dit voornemen werd echter geen ge- de behoefte aan ambtenaren tegemoet te komen
volg gegeven, daar besloten werd de opleiding werd bij St. 1859 n°. 58 het candidaat-ambtenaar-
der Indische ambtenaren naar Nederland overte- schap ingesteld, waaraan vrijstelling van college-
brengen. In 1840 werd door den Amsterdamschcn gelden en, na voldoend eindexamen, aanspraak op
Hoogleeraar T. Roorda, op uitnoodiging van den benoeming verbonden werd; toen dit doel voor-
Minister J. C. Baud, een plan ontworpen tot loopig bereikt was werd bij St. 1862 n°. 83 de
inrichting eener instelling tot onderwijs van toe- genomen maatregel ingetrokken. Vgl. T. v. Ned.-
komstige Indische ambtenaren te Leiden; den Indië 1876, I, bl. 461.
14'len April 1841 werd in eene vergadering van Toen, ook ten gevolge van de verandering der
het Kon. Ned. Instituut, in tegenwoordigheid van Academie te Delft in een Polytechnische school
den Koning, door dien Llooglecraar eene redevoe- (1863), de opleiding der aanstaande Indische ambte-
ring gehouden over het staatkundig belang van de naren opnieuw werd geregeld, werd een geheel
kennis en het gebruik der Javaansche taal door alle ander stelsel aangenomen. Voortaan zou er niet
ambtenaren op Java, die met de Javanen in onmid- meer naar gevraagd worden waar de candidaat
dellijke aanraking komen. Een en ander werkte de vereischte kundigheden had opgedaan en werd
krachtig mede tot de oprichting eener inrichting daartoe een Staatsexamen ingesteld (zie AMBTE-
voor Indisch onderwijs in Nederland; zij werd ver- NAREN, Dl. I, bl. 28), aftenemen in Nederland
bonden aan de Koninklijke academie tot opleiding en in Ned.-Indië; van Staatswege zou èn in het
van ingenieurs enz. te Delft, die in 1842 was opge- moederland èn in clc kolonie cene gelegenheid
richt (vgl. St. 1843 n". 12, 15). Het lag in de be- worden geopend om voor den dienst te worden op-
doeling der Regeering voortaan de hoogere betrek- geleid. Daartoe werd in Indië aan het sedert 1860
kingen in Indië hoofdzakelijk opentestellen voor bestaande Gymnasium Willem 111 te Batavia (zie
hen, die aan die Academie examen met voldoenden ONDERWIJS, Dl. IIT, bl. 74) eene afdeeling
uitslag hadden afgelegd; het radikaal van ambte- toegevoegd voor de taal-, land- en volkenkunde

'
naar r- en 2 1 klasse werd door dit examen ver- van Ned.-Indië, waar onderwijs wordt gegeven in
kregen. Het „radikaal", d. w. z. verklaring van de vakken, waarin door den candidaat-ambtenaar
bevoegdheid voor den Indischen dienst, was reeds examen moest worden afgelegd; daar zij de eenige
bij St. 1825 n°. 32 (vgl. St. 1832 n». 12) ingesteld; inrichting van dien aard in Ned.-Indië is, heeft
daarbij werden 3 klassen van ambtenaren onder- zij feitelijk het monopolie voor de opleiding in
scheiden. De Koning benoemde de ambtenaren Indië tot ambtenaar. De inrichting van het onder-
uit hen, die voldoende getuigschriften konden wijs wordt beheerscht door het programma voor
overleggen en rangschikte hen in de verschillende het examen voor den Indischen dienst; de cur-
klassen volgens de regels, bij gemelde verordening sus, aanvankelijk op 2 jaren gesteld, duurt thans,
van 1825 aangenomen. Toen nu in 1843 bepaald sedert de wijziging van dat programma in 1893,
werd, dat het radikaal van ambtenaar l« en drie jaren. Er wordt onderwijs gegeven in de
2' klasse als regel slechts te Delft zou kunnen geschiedenis, land- en volkenkunde, godsd. wet-
worden verkregen, terwijl voor de ambtenaren der ten, volksinstellingen en gebruiken en de staats-
3 klasse,
,r
— tot welken zij behoorden, die wel instellingen, alles van Ned.-Indië, de Ned.-Ind.
algemeene geschiktheid voor den dienst bezaten, wetboeken en de Maleische en Javaansche talen.
maar het examen te Delft niet met succes hadden
afgelegd, — slechts de mindere betrekkingen open-
stonden, werden ouders enz. in Indië, die hunne
1) Zoo werd bij Besl. van 17 Dec. 1848 aan
220 personen het radikaal verleend (Rochussen,
betrekkingen voor den dienst aldaar bestemden, Toelichting en verdediging, 1)1. 110).
 OPLEIDING VAN INDISCHE AMBTENAREN.
Door de oprichting dezer afdeeling werd voldaan
aan den wensch, reeds in 1848 geuit; haar be-
staan wordt thans echter bedreigd, o. a. door de
voorstellen der Staatscommissie van lBgg (zie
volgende kolom), die de opleiding der Indische
ambtenaren uitsluitend in Nederland wil doen
.
plaats grijpen. 'Legen dezen, reeds uit een poli-
tiek oogpunt niet van bezwaren ontblooten maat-
regel, zijn echter ernstige bedenkingen ingebracht,
o. a. in de beneden aangehaalde geschriften.
In Nederland werd het onderwijs in de taal-,
land- en volkenkunde van Ned.-Indië bij de wet
geregeld (St. 1864 nn 126) en eene Rijksinstel-
ling te Leiden opgericht, waar in die vakken
onderwijs gegeven werd en die voor de opleiding
tot Indisch ambtenaar bestemd was. Tegelijker-
tijd opende ook de gemeente Delft eene inrich-
ting voor de opleiding van Indische ambtenaren,
die weldra het grootste getal der leerlingen tot
zich trok. De invoering der wet op het Hooger
onderwijs (Ned. St. 1876 n°. 102) had de ophef-
fing der Rijksinstelling ten gevolge; eene instel-
ling voor de opleiding van Indische ambtenaren,
door de gemeente Leiden opgericht, werd iBgi
opgeheven; thans heeft de Delftsche gemeente-
instelling in het moederland het feitelijk mono-
polie van de opleiding voor den burgerlijken dienst
in Ned.-Indië. De laatstgenoemde wet bepaalde
tevens dat er aan de Universiteit te Leiden leer-
stoelen zouden worden opgericht voor het onder-
wijs in Indische taal-, land- en volkenkunde, en
stelde in art. 92 eep examen in, aftencmen door
de faculteiten der rechtsgeleerdheid en der lette-
ren en wijsbegeerte, waardoor aan doctoren in de
rechtswetenschap de gelegenheid geopend werd
zonder aflegging van het staatsexamen in den
Indischen dienst te treden. Deze weg wordt thans
uitsluitend gevolgd door hen, die bij de rechter-
lijke macht in Indië wenschen geplaatst te wor-
den. Dit zoogenaamde facultcits-examcn loopt over
het Mohammedaansche recht en de overige volks-
instellingen en gebruiken in Ned.-Indië, het staats-
recht en de inrichting van 's Rijks koloniën en
ovcrz.cesche bezittingen, de land- en volkenkunde
van tien 0.-I. archipel en de Maleische en Javaan-
sche talen; beide talen sedert 1894 (St. n°. 140)
als verplichte vakken. Zie ook B. 3356.
De opleiding voor den burgerlijken dienst in
Ned.-Indië moet zich uit den aard der zaak rich-
ten naar het reglement met het programma van
het Staatsexamen. Dit is herhaaldelijk gewijzigd.
Waarschijnlijk als reactie tegen den overheer-
schenden invloed van het Javaansch aan de aca-
demie te Delft werd het in 1864 den candidaat
vrijgelaten alleen in het Maleisch examen afte-
leggen; aanvankelijk had dit ten gevolge dat de
veel moeilijker studie van het Javaansch bijna
geheel ter zijde werd gelaten. Toen echter het
getal candidaten allengskens vaak veel grooter
werd dan dat der opengestelde plaatsen, veran-
derde dit en werd het Javaansch meer beoefend;
ten einde een grooter getal punten te behalen
en daardoor de kans op plaatsing ruimer te
maken, legden vele candidaten zich op verschil-
lende andere inlandsche talen en dialecten toe,
die daardoor in de studie een plaats verwierven,
niet in verhouding tot het nut dat de kennis
daarvan opleverde. Dit leidde tot maatregelen om
die eenzijdige studie tegentegaan, die echter niet
altijd doel troffen, vooral niet in die jaren, waarin
het aantal candidaten bij uitnemendheid groot, en
111
113
dat der opengestelde plaatsen zeer klein was.
Eene wijziging van het thans geldende reglement
voor het examen, in B. 5260 opgenomen, die ei-
naar streefde dit euvel tegentegaan, heeft ten
gevolge gehad, dat er bijna geen examens meer
in andere talen dan het Javaansch en Maleisch
worden afgelegd.
Dit reglement met programma (B. 4907) werd
vastgesteld naar aanleiding van de nieuwe bepa-
lingen betreffende het groot-ambtenaars-examen,
opgenomen in St. 1893 n°. 257 en aangevuld
St. 1895 n". 238, 1897 11". 60, 1898 n°. 69, iB9g
n°. I2g, die thans nog van kracht zijn. Het examen
is thans in 2 deelen gesplitst; het eerste vormt
als het ware de voorbereiding voor het tweede ge-
deelte en omvat het onderzoek naar de aardrijks-
kunde van Ned.-Indië, de kennis van de N.-I. wet-
boeken, de inleiding tot de godsd. wetten enz., en
de beginselen der Javaansche en Maleische talen.
Het 2C gedeelte bevat de geschiedenis, land- en
volkenkunde, godsd. wetten enz. en de staatsin-
stellingen, alles van Ned.-Indië, en de Maleische
en Javaansche talen als verplichte vakken; de
candidatcn kunnen voorts nog in andere inland-
sche talen examen afleggen. Deze splitsing, die
de groote massa leerstof in het belang eener
grondige studie verdeelt, biedt ook dit voordeel
aan dat ongeschikte candidatcn zich na korte
studie aan een anderen werkkring kunnen wijden
en niet, zooals vroeger, jaren zoek brengen aan
een studie, die hen toch niet tot het gewensehte
einde bracht en voor een andere loopbaan als
Indisch ambtenaar weinig geschikt maakte. In
die richting werkt ook het voorschrift, in iSgS
gegeven, dat zij, die tweemaal zonder succes het
eerste examen hebben gedaan, niet meer tot het
afleggen daarvan worden toegelaten.
Tegen deze regeling zijn verschillende bezwaren
ingebracht, o. a. die betreffende den langen duur
der studie; de verplichte studie van het Javaansch,
daar men de kennis dier taal voor een groot deel
der ambtenaren onnoodig oordeelde; hel examen
in den inhoud der Indische wetboeken die, naar
men meende, zonder speciale juridische studie
slechts tot oppervlakkige kennis zou leiden; de
tegenwerking van de studie in de inlandsche talen
buiten Javaansch en Maleisch, alsmede de ver-
deeling der vakken over de beide deden van het
examen. In den laatsten tijd is de opleiding der
Indische ambtenaren herhaaldelijk ter sprake ge-
komen, niet het minst ten gevolge van de benoe-
ming door den Min. v. Kol. cener Staatscommissie,
die de opdracht kreeg hem voortelichten omtrent
eene herziening der bepalingen betreffende de
benoembaarheid tot ambtenaar van den admini-
stratieven dienst in Ned.-Indië (28 Dec. 1898).
Zij bracht reeds 27 Mei 1899 een belangrijk rap-
port uit, dat algemeen verkrijgbaar gesteld werd.
De door haar voorgestelde maatregelen hebben
echter weinig bijval gevonden; zij zijn o.a. be-
streden door de HII. R. A. Van Sandick, Intl.
Gids 1899, bl. 901, 1182; P. J. Kooreman, Ibid.
bl. 1165; I. D. Kransen v. d. Putte, Ibid. bl.
1426; 11. J. E. Tendeloo, Europeesche bestuurs-
ainbt. voor Ned.-Indië, Leiden 1900: vgl. de dis-
cussie in het Ind. Genootschap op 16 Jan. en
6 Febr. 1900. Zie echter Dr. H. Kern in T. v.
Ned.-Indië, 1900, bl. 107.
Een gewichtig vraagstuk bij de opleiding van
de Indische ambtenaren is dit, of de Regeering,
die in Indië deze zelf ter harte neemt, dit ook
S
114 OPLEIDING VAN INDISCHE AMBTENAREN.
— OPPERBESTUUR.

niet in Nederland behoort te doen door de op- recht van vaststelling der begrooting op den
richting eener Rijksinstelling. Thans meent de Koning overdroeg, terwijl het ook in andere op-
Regeering genoeg te doen door het subsidieeren zichten het Indische bestuur meer aan het Opper-
der Delftsche inrichting, — in ruil waarvoor zij bestuur bond dan te voren het geval was. Op
het recht verkregen heeft op de benoeming van dien weg werd later voortgegaan; de invoering
curatoren dier inrichting, terwijl de benoeming en van het cultuurstelsel en de weldra gehuldigde
het ontslag van het onderwijzend personeel, als batig-slot-politiek had ten gevolge, dat in Neder-
ook het reglement en leerplan der school aan de land een scherp toezicht op het Indische gouver-
goedkeuring van den Min. v. Kol. onderworpen nement werd uitgeoefend, ten einde dit te nopen

—•
zijn (Overeenkomst tusschen den Minister en Delft in den geest van dat stelsel te besturen en ruime
van 25 Jan. 1894), alsmede door het vaststellen overwinsten naar het moederland overtezenden.
van het reglement en programma voor het examen. Weldra ging dit zoover, dat aan de Indische re-
Zij schijnt van oordeel, dat de eenige waarborg geering bijna alle zelfstandigheid ontnomen werd,
voor de voortreffelijkheid van hare ambtenaren 'tgeen te gemakkelijker viel toen in 1836 de Raad
in een, in den regel vergelijkend, examen behoort van Indië van mederegeerend lichaam tot een
te bestaan en dat zij zich niet behoeft te bekom- zuiver adviseerend college verlaagd (zie RAAD
meren over de ontwikkeling harer aanstaande die- VAK INDIK) en de Gouv.-Gen. uitsluitend met
naren op zoo menig gebied, die eene betere op- het bestuur belast werd. De Landvoogd werd meer
leiding voor den dienst zon waarborgen, dan alleen en meer een ondergeschikt agent van het Opper-
door examen-studie verkregen kan worden. bestuur; aan den Gouv.-Gen. De Ecrens werd
Over de opleiding der Indische ambtenaren o. a. te kennen gegeven, dat het den Minister
bestaat een zeer uitgebreide litteratuur, vooral van aangenaam was te kunnen berichten dat in het
vlugschriften en tijdschriftartikelen. Wij noemen register der besluiten over de maand Juni 1837
hier: A. J. Immink, Gids 1899, II; J. De Louter, geen aanleiding gevonden was tot het aanbrengen
Gids 1879, H, bl. 75; Verslag vergad. Ind. Gen. van eenige bedenkingen; — ja zelfs zag deze
1882, bl. 45; ld. 1883, bl. 1; H. J. E. Tendeloo, Landvoogd zich verplicht te protesteeren tegen het
Ind. Oids 1893, bl. 2053, 2088; Hasselman, Ind. mededeelen van bedenkingen en opmerkingen op
Gids 1899, I, bl. 300; Pennink, Vragen desTijds; zijne handelingen in openbare stukken, waarvan
IX, 1, bl. 137; \7 an der Kemp, Vragen des Tijds, de publickmaking niet kon worden voorkomen
1896, 11, bl. 261, 1899, 11, bl. 299; L. W. G. De (Van Deventer, Bijdragen, 111, bl. 74 vlg.). In
Roo, Indische dienst en Eur. personeel, 's Grav. de suppletoire instructie van den Gouv.-Gen.
1899. Voor het oordeel van een vreemdeling zie Merkus werd bepaald dat het bewaren van de
J. Chailley-Bert, La Hollande et les fonctionnaires meest mogelijke eenstemmigheid met het Depar-
des Indes néerlandaises, Paris 1893 en I.e recru- tement van Koloniën het doel zijner pogingen
tement des fonctionnaires des colonies in de moest zijn en werd de Gouv.-Gen., vooral in het
Comptes rendus van het Institut Col. internat. (inantieele, zeer gebonden (Cornets de Groot v.
Session a la Haye, Paris 1895, bl. 271 vlg., be- Kraaijenburg, „Over het beheer onzer Koloniën",
langrijk ook voor de overzichten betrekkelijk de 's Grav. 1862, bl. 163). Gerustclijk mag worden
opleiding der Fransche en Engelschc koloniale aangenomen dat deze verhouding zich later eenigs-
ambtenaren. zins gewijzigd heeft naar den kant van eenige
OPPERBESTUUR. Terwijl de samenstelling meerdere zelfstandigheid van het Indische bestuur;
en bevoegdheid van het opperbestuur behandeld toch heeft eene wijziging in de instructie van
zijn in het artikel BESTUUR (Dl. I, bl. 184) den Gouv.-Gen., door den Minister De Waal voor-
behoort hier nog in het kort besproken te wor- gedragen, die zelfstandigheid weder, beperkt. Ont-
den de verhouding van het Opperbestuur tot den kend kan het ook niet worden dat in latere tijden
Gouv.-Gen., en die van den Min. v. Kol. tot de verschillende omstandigheden er toe medewerkten
Kroon en den Landvoogd. om het Indische bestuur aan het Opperbestuur te
In de eerste jaren na het herstel van het Neder- binden, — met name de versnelde middelen van
landsch gezag genoot het centraal bestuur in Indië vervoer en vooral de telegraaf, die den Landvoogd
eene groote zelfstandigheid. Dit lag toen in den al licht er toe noopt om niet zelf eene beslissing
aard der zaak; in het moederland wist men wei- te nemen maar die aan het Opperbestuur overte-
nig van de kolonie af, terwijl ook de verre af- laten. Ook de meerdere bemoeiing der Staten-
stand tusschen Nederland en Indië, nog niet Generaal met de koloniale aangelegenheden werkte
zooals in onze dagen door snelle middelen van er zeker toe mede om den Minister, die aan de
gemeenschap tot een minimum ingekrompen, een Vertegenwoordiging rekenschap moet afleggen, te
sterken hinderpaal vormde tegen een daadwerke- nopen de zelfstandigheid van den Gouv.-Gen. te
lijk ingrijpen van het Opperbestuur in de leiding bekorten; het beweerde feit „dat Indië veel te
dei zaken in Indië. Doch ook het in 1818 dooi- veel uit het Plein (d. w. z. uit het Ministerie van
de Indische regeering (Commissarissen-Generaal) Koloniën) bestuurd wordt", wordt dan ook door
vastgestelde Rcgeerings-Reglement verzekerde haar sommigen vooral aan de vaststelling der begroo-
eene groote zelfstandigheid, met name door het ting bij de wet geweten en zij dringen er dus
voorschrift van art. 17, dat de vaststelling der op aan, deze aan de Indische regeering toetever-
jaarlijksche begrooting van inkomsten en uit- trouwcn, zonder daarom de bekrachtiging van het
gaven aan den Gouv.-Gen. en Raden opdroeg (>p]ierbestuur, noch de controle der Staten-Generaal
(zie Dl. I, bl. 153). Bekend is het dat de gevol- uittesluiten (zie Mr. J. De Louter, Verg. Ind. Gen.
gen van deze bijna onbeperkte machl in fïnan- 25 Sept. 1888, bl. 129). Herhaaldelijk is ook de
tieele aangelegenheden weinig bevredigend waren, vraag besproken of het noodig is dat de Min. v.
daar het bestuur van Van der Capellen met een Kol. in zijne aanraking met den Gouv.-Gen. steeds
tekort sloot; een der gevolgen daarvan was, dat doet blijken dat hij handelt krachtens machtiging
het Reg.regl. van 1827, door den Commissaris- van den Koninklijken Oppcrbestuurder, zooals De
Generaal Du Bus de Gisignics vastgesteld, het Waal dit noodig oordeelt (Kol. politiek der grond-
 OPPERBESTUUR.
wet, 's Grav. 1863, bl. 340 vlg., waar de politiek,
die den Gouv.-Gen. tot den ondergeschikte van
oen Minister maakt, op uitnemende wijze be-
treden wordt). Zijne meening is echter van ge-
zaghebbende zijde tegengesproken, waarover te
i'aadplegen is Margadant, Het Reg.regl. v. Ned.-
Indië, I, bl. 246 vlg. Ofschoon voorzeker het
woord van Thorbecke „dat de Minister, waar hij
handelt als Minister, steeds namens den Koning
handelt", volkomen juist schijnt, kan dit beginsel
toch ook te sterk worden doorgedreven, zooals
tijdens het bestuur van den Gouv.-Gen. Mijer, die
in de rede, uitgesproken bij het nederlcggen van
het gezag, (Kol. Verslag 1872, Bijl. A, bl. 219),
verzekert dat de Minister zich bevoegd oordeelde
om voorstellen uit Indië, aan de beslissing des
Konings opgedragen, eenvoudig aftewijzen zonder
dat bleek dat dit geschiedde overeenkomstig de
bevelen van den Vorst; dergelijke feiten zouden
zich ook tijdens het bestuur van Rochussen heb-
ben voorgedaan (C. De Groot, t. a. p. bl. 212). Een
belangrijk vraagstuk is ook dit of, sedert het Reg.-
regl. bij de wet is vastgesteld, het Opperbestuur
nog bevoegd is aangelegenheden te regelen, waar-
van de regeling door de wet aan den Gouv.-Gen.
is opgedragen. Zij, die dit tegenspreken, zijn van
meening, dat het Reg.regl. aan verschillende mach-
ten bepaalde bevoegdheden opdragende, nu ook
andere, niet genoemde machten uitsluit en dat
aldus de aard en uitgebreidheid van 's Konings
macht in Indië en de bevoegdheid van 's Konings
vertegenwoordiger aldaar moet worden afgeleid
uit de bepalingen van dit reglement (zie De Brauw
in Bijdr. v. h. staats-, prov.- en gemeentebestuur,
1889, bl. 273). Het woord Opperbestuur is dus,
volgens die meening, in de Grondwet ten opzichte
van de koloniën niet omschreven, maar slechts aan-
geduid, en moet wat zijn omvang betreft, uit het
Reg.regl. verklaard worden. Door anderen wordt
die beperkte opvatting van Opperbestuur afge-
keurd en althans voor de wetgeving gewezen op
de bepaling van art. 20 Reg.regl. waardoor de
wetgevende bevoegdheid van den Gouv.-Gen. ipso
jure ophoudt te bestaan, wanneer in het betrok-
ken onderwerp door een Koninklijk Besluit is
voorzien. Ook zou, naar die meening, art. 61 der
Grondwet bedoelen dat de rijkswetgever, door zelf
te regelen, 's Konings bevoegdheid tot regelen
wel kan beperken, maar dan ook uitgesloten zijn
elke opdracht van wetgeving aan eene andere
macht, die de Koninklijke bevoegdheid te niet
doet. Voorts zij hier nog aangeteekend dat, naar
de meening van sommigen, de hiërarchieke onder-
geschiktheid van den Gouv.-Gen. aan het Opper-
bestuur en de verantwoordelijkheid van de raads-
lieden der Kroon, ook voor de handelingen van
den Landvoogd, de bevoegdheid van het Opper-
bestuur in zich sluiten om aan laatstgenoemden
de noodige algemeene instructiën te verstrekken
omtrent de wijze waarop hij gebruik zal moeten
maken van de bestuurs-attributen hem door den
rijkswetgever toegekend. Anderen meenen echter,
dat zulke algemeene instructiën inbreuk zouden
maken op de zelfstandigheid van den Gouv.-Gen.,
gewaarborgd door het Reg.regl., dat hem de rege-
ling der betrokken onderwerpen opdraagt, en dat
het dus met die wet strijdig zou zijn indien een
Koninklijk besluit regels vaststelde, waaraan de
Gouv.-Gen. zich zou hebben te houden bij het ge-
bruik maken van de bevoegdheden hem bij ver-
schillende artikelen van het Reg.regl. toegekend.
— OPSTAL. 115
Eindelijk zij hier nog vermeld dat door som-
migen, als tegenwicht tegen de ingrijpende macht
van den rijkswetgever en tot steun van den Mi-
nister, de instelling van cenen Kolonialen Raad
in Nederland is aanbevolen, een denkbeeld dat
echter door-anderen, o.a. Thorbccke, ten sterkste
werd bestreden, voor zoover het althans een Raad
van bestuur en niet een adviseerend lichaam be-
treft. Zie o. a. Mr. P. A. Van der Lith, Verg.
Ind. Genootsch. 27 Nov. 1888 en 26 Febr. 1889,
waar mededeelingen gedaan zijn omtrent derge-
lijke instellingen voor Britsche en Franschc kolo-
niën en E. De Waal, „Kol. pol. enz.", bl. 348
vlg. In 1814 werd krachtens art. 35 der Grond-
wet den Minister een Raad van koophandel en
koloniën ter zijde gesteld; deze werd echter tijdens
het Ministerie van Falck in 1820 opgeheven (zie
opgave der leden T. v. Ned.-Indië, XVII, I, bl.
53). Die staatsman stelde toen den Koning voor
den Minister eene adviseerende commissie toete-
voegen, met welk denkbeeld de Vorst zich ver-
eenigde: het bleef echter onuitgevoerd. Naar aan-
leiding van eene memorie, den Koning door twee
hooggeplaatste ambtenaren, de HH. Kruseman en
Elias, ingediend, benoemde de Vorst in 1841 eene
Commissie die de wenschclijkheid van de oprich-
ting van eenen Kolonialen Raad zou moeten over-
wegen ; haar rapport leidde niet tot de oprichting
van een zoodanig lichaam, maar tot het Kon. Besl.
van 9 Dec. 1843, ten gevolge waarvan Staatsra-
den in buitengewonen dienst aan den Raad van
State werden toegevoegd (zie T. v. Ned.-Indië,
XVII, bl. 198 vlg.).
OPSTAL. Het recht van opstal, zijnde het
zakelijk récht om gebouwen, werken of beplan-
tingen op eens anders grond te hebben, is gere-
geld bij de artt. 711 vlg. Burg. Wetb. v. Ned.
Indië. Speciale bepalingen zijn vastgesteld voor
het afstaan met recht van opstal van grond tot
het Staatsdomein behoorende; zij zijn te vinden
in St. 1893 n°. 114, waarbij bepaald is dat Gouv.-
gronden binnen den omtrek — of als uitbreiding
van de hoofdplaatsen der residentiën en afdee-
lingen ook met recht van opstal kunnen worden
afgestaan ten behoeve van inrichtingen van tijde-
lijken aard, en voorts in St. 1872 n°. 124, 1875
n". 180, 1897 n°. 34. Volgens laatstgenoemde
verordeningen kunnen bedoelde gronden in opstal
worden afgestaan hetzij voor woonerven, hetzij
voor inrichtingen van nijverheid, ook zoo deze tot
landbouw-ondernemingen in verband staan, — doch
niet voor inrichtingen van landbouw, speciaal tot
het aanleggen van beplantingen, — voor hoogstens
30 jaar en tot eene uitgebreidheid van hoogstens
10 bouws en tegen de helft van hetgeen betaald
zou moeten worden bij afstand in eigendom. Is
de grond door inlanders voor eigen gebruik ont-
gonnen of behoort hij als gemeene weide of uit
eenigen anderen hoofde tot de dorpen, dan moe-
ten de rechthebbenden in den afstand bewilligd
hebben en moet met dezen zijn overeengekomen
omtrent den prijs voor het blijvend gemis van den
grond te vokloen. Voorts bevatten die verorde-
ningen speciale bepalingen omtrent 'tgeen bij het
eindigen van den termijn geschieden moet met de
op den grond geplaatste gebouwen, werken en be-
plantingen. 11. 3865 bevat een waarschuwing tegen
het lichtvaardig uitgeven in eigendom ofmet recht
van opstal van gronden, die vroeger in commu-
naal bezit bij de bevolking waren. Voor den af-
stand met altijddurend recht van opstal door den
116 OPSTAL. — ORANG BADJO of BADJAU.

Soesoehoenan van Soerakarta van gronden op de niettegenstaande zijne groote verplaatsbaarheid en

hoofdplaats der residentie en de hoofdplaatsen zijne aanraking met zeer verschillende stammen,
der afdeelingen en door Pangeran Adipatti Aria een eigen karakter schijnt te hebben behouden
Mangkoe Negara van gronden op de eerstge- dat door hen, die het leerden kennen, niet
noemde hoofdplaats. Zie B. 5193. ongunstig wordt beoordeeld. Hetgeen hier om-
ORAI BABIE en ORAI SINDOEK. Zie BRIL- trent hen wordt medegedeeld strekt ter aanvul-
SLANG. ling van hetgeen Dl. I bl. 76 is gezegd. Op de
ORAI-LEMAH. Zie ORAI-TANEH. Badjo's van de N.W. kust van Borneo, aan de
ORAI-TANEH of ORAI-LEMAH. Soenda- Mengkabong-riv. ten N. van de Gadja-baai, zijn
neeschc naam voor de S lang e n Trigo/iocphalus de namen sea-gypsics en tsigancs de la mer niet
rhodostoma en puniceus. De Timoreezen noemer, meer van toepassing; zij hebben hun zwervend
'J'i igonocephalus viridis Es au; op Rotti Kei- leven grootendeels vaarwel gezegd en zich in
sau; op Poeloe Samau Sm oio; de Maleiers op kampongs gevestigd. Op het N. deel der O.kust
Wcst-Sumatra Oei ar-bic sa. van Borneo hebben de Badjo's hun zwervend
ORANG. Mal. mensch, met onderscheidende karakter behouden en alleen daardoor hebben zij
achtervoegsels de namen van meestal zwervende zich weten te handhaven, want iedere vestiging
stammen in den Archipel, hetzij op zee als vis- op die kust beproefd, viel den zeeroovers in han-
schers of in het bosch de voortbrengselen van den; zij zijn zorgeloos en onverschillig, blijven
het woud inzamelend, gewoonlijk een eigen taal slechts enkele dagen op dezelfde plaats, ruilen
sprekend en meestal heidenen. Door den omgang hetgeen hun bedrijf oplevert tegen rijst en eten
met andere menschen hebben zij veel van hunne bij gebrek daaraan wat zij in 't bosch vinden.
kenmerkende eigenaardigheden allengs verloren. Vergeleken met ander werkvolk op de Engelsche
Terwijl velen in aard, uiterlijk en leefwijze scherp ondernemingen gebruikt, zijn zij grooter, ge-
van elkander gescheiden zijn, toonen anderen zoo- spierder en werkzamer. Op de door deze kust
veel overeenkomst met elkaar, dat sommigen ze begrensde Soeloe-zee, met haar stil water en
houden voor groepen van eenzelfden stam, even weinig slecht weder, hare parclbankcn en rijkdom
na verwant als b. v. de onderscheidene 1 lajaks aan producten, van welker inzameling de Badjo's
van Borneo (orang badjo, orang sekah, orang leven, zijn deze in hun clement. Indertijd, toen
tamboes, orang man tang, orang baroet, orang de Soelocsche zeeroovers met de Sultans van Bc-
laoet — zoo ook orang oetan, orang benocwa,
orang darat, -orang sakai, orang djakocn, orang
rou en van Boeloengan in betrekking stonden, is
aan de Badjo's, die men als derden in 't verbond
mantra); intusschen is in de volgende artikelen beschouwde, 't verblijf op de eil. Derawan en
nog de gebruikelijke indeeling, die vaak met de Pandjang, vóór den mond der Berou-riv., ontzegd
localileiten verband houdt, in acht genomen. Her- en werd hun vergund zich op 't veel zuidelijker
innerd mag hier nog worden dat evenals deels op gelegen eil. Bocdja te vestigen.
zee levende menschen met den algemeenen naam Naar Celebes overstekende, vinden we even be-
orang laoet (zeemenschen) worden geheeten, ter zuiden Tontoli op den N.W. hoek, eene vestiging
onderscheiding van hen die aan den wal blijven, van Badjo's, afwijkende van de Boegmeezen,
de bewoners der vlakte van orang goenoeng onder elkander trouwende en met een eigen taal
(bergmenschen; te Batavia zegt men orang oedik en kleeding: baadje met korte broek. Aan de
= bovenlanders) sprekend, menschen bedoelen golf van Tomini, even bewesten Tilamoeta, liggen
die op de bergen wonen, zonder daarmede een in het water gebouwde huizen van Badjo's, waar
speciaal ras aan te duiden. zij hunne prauwen, sopee's zooals deze hier hee-
De oud-resident van Riouw en onderhoorig- ten, herstellen; hetzelfde vindt men op de To-
heden, A. L. Van Hasselt, die meermalen de in gean-eil. in genoemde golf, waar de ellendige hutten
zijn gewest wonende nomaden bezocht, stelde der Badjo's, op palen gebouwd, ongunstig afste-
zijne nog onuitgegeven aanteekeningen ter be- ken bij de op 't land staande, stevige huizen der
schikking van de redactie; ter plaatse waar 't be- Boegmeezen. In Z.O. richting verder gaande naai-
hoort is van deze aanteekeningen, met vermelding den Bangaai-archipel vinden we wederom Badjo's,
van de herkomst, dankbaar gebruik gemaakt. tripang en schildpad vangende die zij aan Boegm-
ORANG AKIT. Maken een deel uit van de eezen en Chineezen, welke daartoe van Makasser
autochtonen der stranden van het Z. gedeelte dei- komen, inruilen. Vroeger bedroeg het aantal Ba-
Straat Malaka en van de kusten der daar gele- djoreeschc prauwen die jaarlijks op Bangaai aan-
gen eilanden, Poeloe Roepat e. a. Zij wonen kwamen 100 tot 150, met ongeveer 600 pikol tri-
gedeeltelijk op het land niet ver van zee of wel pang en 12 pikol schildpad; later is dat aanzienlijk
in hunne booten of raki tten; op den Siakschcn verminderd. De Badjo's worden ons geschilderd
wal wonen een paar honderd van deze menschen als een vreedzaam slag van volk, zonder landbouw,
en evenveel ongeveer op P. Roepat. Voor zoover menschen die het huwelijk met bruidschat ken-
zij op het vasteland wonen, zamelen zij bosch- nen, in kisten hunne dooden begraven en dezen
producten in, leggen ladangs aan of kappen hout kleederen en wapens medegeven, en aan een
voor den Sultan; zij zijn heidenen en zeer be- hiernamaals geloovcn, meer of minder aangenaam,
dreven in het vangen van de nangoci (zie aldaar naar gelang van goed gedrag. Op het Z.O. schier-
en bij ORANG MAMAQ). (Hijmans van Anrooy eiland van Celebes onderscheidt men land- en
in T. Bat. Gen. XXX, 1885, 347). zee-Badjo's, van welke eerstgenoemden zich meer
ORANG BADJO of BADJAU. Een over een vermengen met het volk waaronder zij verkeeren.
groot gedeelte van den Archipel verspreid volk, — Hunne padoeakan's zijn 10 a 15 kojans-prauwen,
aldus genoemd naar een legendarisch stamhoofd, —
dat, het visschersbedrijf uitoefenende, meerendeels
die een aantal lichte kano's kunnen laden, waar-
mede bij aankomst ter geschikter plaatse, naar
slechts tijdelijk aan den wal verblijf houdt, in tripang, enz. gevischt wordt. De vaartuigen der
hoogst eenvoudige woningen steeds in het water zwervende Badjo's zijn 7 of 8 kojans-prauwen,
gebouwd, een eigen taal schijnt te hebben en, waarmede zij, vergezeld van vrouw en kinderen,
 ORANG BADJO of BADJAU. — ORANG BENOEA (BENOEWA) of ORANG DARAT. 117
ter vangst gaan in de baai van Kendari; zij vergezeld van kleine, langharige honden, met
leven op het water en reeds heel jong leeren de spitse ooren, die zij goed verzorgen. De kleeding
kinderen zwemmen en pagaaien; werkzaam en bestaat bij de mannen uit den schaamgordel, bij
openhartig, maar in hooge mate schuw noemt de vrouwen uit een sarong; hun wapen is het Bor-
men hen. Aan den wal wordt hunne taal ner- neosche blaasroer met een lanspunt van hard hout,
gens gesproken. Zij gelooven aan booze geesten zooals het Dajaksche, soms een parang. Overigens
die ziekte veroorzaken en sporen van Mohamme- is alles wat zij bezitten besloten in een bamboe-
danisme waren reeds zeer lang geleden onder hen koker van een voet lang: pijltjes, vergiftige gom
merkbaar. voor die pijltjes, wrijfhoutjes om vuur te maken
Op Batjan hebben de Badjo's kampongs in de en een mesje. Zij wonen in het bosch onder een
baai tegenover het eiland Membaat, half in zee afdak van takken en blad, gedragen door vier
gebouwde paalwoningen; hier ter plaatse zijn zij stokken en liggen onder deze beschutting te sla-
eer onverschrokken dan schuw en zelfs de Al- pen op een hellend raam van takken van een
foersche zeeroovers hebben ontzag voor hen; zij voet breed, 't hoofd aan 't lagere gedeelte rustende
zijn dan ook de eenige bewoners van Batjan die op een tak die dwars over de legerstede is ge-
zich op het eiland Ombi durven vestigen. bonden. Naast de legerstede worden de vuren
Op Groot-Basterd, in de baai van Geliting (N. aangelegd voor de spijsbereiding, voor den man
kust van Flores) zijn zij het geheele jaar vis- en de vrouw afzonderlijk. Hun voedsel is alles
schende, behalve bij slecht weer in den west- wat het bosch oplevert, zwijnen, ratten, slangen,
moeson; zij trouwen meestal onder elkander, apen, kikkers, jong blad en verder geruilde rijst.
maar hebben ook vrouwen van de landbevolking. Het huwelijk bestaat in het gaan samenwonen
Ook op de N.kust van het eil. Adoenara ten O. van den jongeling en het meisje, nadat de eerste
van Flores zijn nederzettingen van Orang badjo een soempitan van zijn vader, de laatste een pot
en langs de geheele kust van Soembawa, op Sa- van hare moeder heeft gekregen. Het zijn zachte,
leyer en Bonerate en op de Soemenepsche eilanden; lijdzame en vreesachtige menschen, ongeveer dui-
vermoedelijk ook op de Philippijnen. Op Timor zend in aantal, met inbegrip van de op zee levende
en Soemba komen ze niet voor. stamgenooten die eenigszins met de Orang badjo
Dat de Orang badjo „een mengelmoes van overeenkomen, in zooverre dat zij in hunne sam-
allerlei slag van volk" zijn, Javanen, Chineezen en pans wonen, met het geheele gezin en de hon-
Makassaren, zooals oude berichtgevers beweren, is den, zonder eenige geriefelijkheid leven en visch-
stellig onwaar; van de „zeekoeyen en schilpadden" vangst beoefenen. Zij gebruiken geen geld, kleeden
die zij destijds vingen zijn eerstgenoemden zoo zich als de Orang benoea en lijden aan huid-
zeldzaam geworden, dat men ze in de nieuwere ziekten. In naam zijn de niet varende Orang
berichten over de Badjo's niet meer vernield benoea onderworpen aan de hoofden van het eiland
vindt. Omtrent de oorspronkelijke herkomst der dat zij bewonen, maar inderdaad zijn zij, zwer-
Badjo's bestaan vele gissingen, maar zekerheid vende van de eene plaats naar de andere, aan
ontbreekt. (Zie verder: J. N. Vosmaer, in Ver- zichzelven overgelaten. In 1895 maakte de resi-
hand. Bat. Gen. XVII, 1839,bl. 113; Van Sprccu- dent A. L. Van Ilassell een tocht door het eiland
wenberg in T. v. N.-L 8" jg. 1846, I, bl. 35 Rempang met den controleur H. J. E. F. Schwartz,
(hoofdzakelijk van belang voor de mededeelingen bezocht daar denzelfden volkstam en deelt daar-
van Padbrugge, gouv. der Mol. 1677—82); Van omtrent het volgende mede. Te Semiang in Straat
der Dart, Rcize rondom het eil. Celebes, 1855, Tioeng woont de penghoeloc onder wien zij
bl. 84; Elout in T. v. N.-L 1881, bl. 202; Van staan; hunne verblijven waren toen in 't bosch,
Veischuer in T. Aardr. Gen. 1882, VII, bl. 1). ruim een uur van de kampong Tamiang en
ORANG BANTIK. Zie Dl. I, bl. 122. komen geheel met de beschrijving door Netscher
ORANG BARO, BAROEK of BAROET. Zie er van gegeven, overeen; zij zien er uit als Ma-
ORANG LAOET. leiers en kleeden zich als Maleiers, maar zeer
ORANG BELOM. Zie ORANG LOM. armelijk; spreken hun eigen taal, maar allen ken-
ORANG BENOEA (BENOEWA), of ORANG nen Maleisch, de meesten ook Chineesch, voeden
DARAT. Zoo noemen zichzelf de leden van een zich met apen, varkens, visch, krabben, schelp-
zwervenden volksstam op de eilanden Rempang, dieren en met rijst, die ze van de Chineesche koe-
Galang en Batam van den Riouw-archipel. De lies koopen voor 't geld dat ze van de Maleiers en
Maleiers noemen hen Orang oetan, wat zij als Chineezen ontvangen voor hunne boschproducten
een scheldwoord beschouwen. Volgens Netscher, of dat zij in dienst der Chineezen op de bangsals
die in het midden dezer eeuw als resident van (ganibir-fabriekcn) verdienen. Varkens vangen ze in
Riouw met hen op Rempang, recht W. van de strikken, apen schieten ze niet de soempitan, het
residentie-hoofdplaats in aanraking kwam, zijn zij blaasroer dat uit Borneo via Singapore wordt in-
van de Maleiers geheel verschillend. Van voren ge- gevoerd, waarmede zij zeer behendig schieten en
zien is hun gelaat bijna bolvormig rond, de neus zeer dat een lanspunt heeft; lansen heltben zij niet,
klein met openstaande neusvleugels en bovenaan daarmede gebeuren zoo licht slechte dingen, zeg-
bijna geheel plat; de oogen klein en langwerpig gen ze; wel kapmessen en bijlen. Zij dragen lasten
en eenigszins schuin geplaatst; de ooren groot op den rug, met een band over het voorhoofd en
en slap; het voorhoofd zeer laag, plat en achter- over de schouders, begraven hunne dooden niet
uitvliedcnd; de onderkaak sterk vooruitstekend; diep en hoogen het graf op waarbij zij offers
het haar lang en stijf, achteloos om het hoofd plaatsen in klappernootschalcn. De mannen dra-
gewonden: het lichaam zeer ruig; sommigen heb- gen kort haar en een rond 't hoofd gewonden lap
ben fraai krullende baarden. Eene overeenkomst als hoofddoek; de vrouwen winden het haar in
met de Orang benoea van Djohor valt op te een sanggoel; een enkele maal ziet men krullend
merken. Godsdienstig gevoel ontbreekt. Bij ziekte haar. Deze Orang benoea zijn heidenen en een
wordt de lijder in 't bosch achtergelaten. Velen enkelen zeldzamen keer gaat er een tot den
sterven aan pokken. De Orang benoea zijn steeds Islam over en vestigt zich dan in een Maleische
118 ORANG BENOEA (BENOEWA) of ORANG DARAT.
kampong. Er zijn drie groepen, die van Raja,
van Boeton en van Semoelong: de boven beschre-
venen, ongeveer 50 in getal, behooren tot laatst-
genoemde groep. Zij beweren in vroeger tijd van
Batam herwaarts te zijn gekomen, doch die van
Batam beweren van het Maleische schiereiland af-
komstig te zijn. In beide beschrijvingen van de
Orang benoea is bij eenige overeenkomst hier en
daar verschil op te merken dat van vooruitgang
getuigt. Op Batam vindt men er een honderd, zij
spreken hun eigen taal, begraven hunne lijken niet
en zoeken allerlei boschproducten, rasem-stengels
om kélongs te maken, de staketsels in zee waarin
visch gevangen wordt, bast van antoei om de
peperranken op te binden en schors van merawan
voor de omwanding der hutten. In de ongenaakbare
moeraswouden leiden zij een armzalig leven, schu-
wen evenzeer den arbeid als den omgang met
vreemden, kleeden zich spaarzaam en maken zich
een afdak tot verblijf. Dat de Orang benoea oor-
spronkelijk uitgeweken Maleiers zouden zijn, die
hun toevlucht in het bosch hebben gezocht om
zich te vrijwaren tegen de onderdrukking hunner
hoofden, is eene onderstelling die geuit maar niet
bewezen is. Ook op Koendoer is eene nederzetting
van Orang benoea of oetan. (Zie verder ORANG
OETAN en E. Netscher in T. Bat. Gen. 11, 1854,
bl. 108).
ORANG BOEKIT. In families, dagreizen van'
elkander wonende in het Meratoes-gebergte, Zuid-
Oost-Borneo, van 30 30' tot 1° 30'Z.8., zijn noma-
den die aan rijstboifw doen en jaarlijks minstens
tweemaal verhuizen; hunne woningen, meestal op
een heuvel gelegen, zijn dan ook niet voor lang-
durig verblijf ingericht, staan op palen van de
houtsoort die 't meest voor de hand groeit, heb-
ben eene omwanding van boomschors en een dak
van palmblad; indien hunne ladang uitgestrekt is
wordt er verderop nog een huisje gebouwd voor
hen die tegen den oogsttijd de vogels verjagen.
Bij hel begin van den oogst zoekt de Orang
boekit een plek voor een nieuwe ladang en bouwt
een ander huis; de vorige oogst is dan op en
niets bindt hem meer aan de oude woning; op
die nieuwe plek wordt gehakt, gebrand en ge-
zaaid en de rijst van den vorigen oogst opgege-
ten; tegen den tijd dat de nieuwe rijp is bouwt
de Orang boekit een ander huis op een nieuwe
plek gronds — en zoo voort. De aren worden
een voor een afgesneden met den scherpen kant
van een aan den duim gestoken bamboe-ring;
met de voeten treedt men de korrels uit de aren
en in een ronde mand of bak van boomschors,
in een hoek van het vertrek wordt de rijst be-
waard. Ook de vuurhaard is binnenshuis en men
kookt nog veelal in een bamboelid. Vogels wor-
den gevangen met lijmroeden en met het blaasroer,
dat meestal in een lanspunt eindigt; onder de
vergiftige pijltjes zijn er van koper met weerha-
ken ; voor de groote jacht, op varkens, worden
lansen gebruikt en honden, die in grooten getale
bij de huizen zwerven. De mannen, meestal ge-
spierde figuren, dragen een hoofddoek en de
tjawat, de vrouwen, klein maar stevig gebouwd,
eveneens een hoofddoek, een baadje en een (bij
den arbeid korte) sarong, die vastgehouden wordt
door een gordel van schelpjes, beide geslachten
sieren zich met gekleurde kralen; de kinderen
loopen naakt of kleeden zich met een enkele
zilveren munt. De Orang boekit zijn grootendeels
heidenen, gastvrij, onbeschrijfelijk vuil en niet
— ORANG DONGO of DONGGO.
oog- en huidziekten behept; vroeger zouden zij
de crematie hebben toegepast, thans begraven zij,
in het woud, hoog op een heuvel. Bij de oogst-
feestcn treden priesters (balians) op en gewoonlijk
worden na den oogst de huwelijken voltrokken,
waarbij de koopsom zelden in geld wordt voldaan.
De oudste van de bijeenwonenden is hoofd. Lang-
zamerhand vindt de Islam ingang, vooral daar waai-
de Orang boekit zich in de uiterste dorpen der
Maleiers hebben neergezet, in Koempa en Laboean
(onderafd. Laboean Amas en Batang Alai); met
hen ruilen zij duurzaam houl, was en stofgoud tegen
hetgeen zij noodig hebben en allengs dringen
Maleische gewoonten zich tusschen de hunne; de
Maleische taal spreken zij met neusgeluid en op
zangcrigen toon en met enkele eigene woorden.
Lasten dragen zij aan een band over het voor-
hoofd. De getalsterkte van dit achterlijke volkje
wordt geschat op 5000; van zijne herkomst is
met zekerheid niets bekend, maar naar de be-
schrijving komen zij in bijna elk opzicht met de
Dajaks overeen. (Zie verder Grabowsky in Aus-
land, 1885, bl. 782).
ORANG BORGOR. Zie BURGERS.
ORANG DARAT of ORANG GOENOENG.
Naam van de inheemsche bevolking van Banka (Zie
aldaar Dl. I, bl. 117): ook van de inheemsche
bevolking van Billiton (Zie aldaar Dl. I, bl. 203).
Deze zijn Mohammedanen met vele heidensche
begrippen, gelijken uiterlijk veel op Maleiers en
onderscheiden zich hierdoor en in vele andere
opzichten van hun eilandgenooten de Orang sakei:
zij zijn schuw, klein van postuur en nietig van
vóórkomen, lui en onverschillig. Een eeuw gele-
den waren zij nabij het strand gevestigd, maar na
veel overlast van zeeroovers te hebben verduurd,
trokken zij naar het binnenland; sedert eenige
jaren zijn zij, vroeger verspreid wonend, door het
bestuur in kampongs vereenigd en komt de land-
bouw bij hen allengs meer in eere. De vloer van
hunne op palen staande huizen ligt ruim een
meter uit den grond; omwanding en dak zijn
van boomschors. Hunne hoofden zijn aan het Gou-
vernement ondergeschikt. (Zie verder bij ORANG
BENOEA en H. Zondervan, Bangka en zijne
bewoners in Ind. Gids, 1895; De Nooy in T.
Bat. Gen. XXXVII, bl. 606; Van Eek in Ind.
Gids, 1883, I, bl. 307; H. Zondervan in Tijds.
Aardr. Gen. 1900).
ORANG DJAMBAQ. Naam der Menangkabauers
(Zie aldaar).
ORANG DJOEROE. Aldus worden genoemd
de Orang sakei van Billiton, die tot den Islam
zijn overgegaan; zij moeten meer ontwikkeld zijn
dan hunne stamgenooten, die heidenen zijn ge-
bleven. Ook noemt men zoo de Orang laoet die
.
gezegd worden in de buurt van Poelau Ponggo
of Ponggoel op de N.O.kust van Banka thuis te
behooren ; vroeger waren zij zeeroovers maar thans
zijn zij onschadelijke zeevaarders, die langs de
kusten van Banka en in de Gasparstraat rond-
dobberen.
ORANG DJOHOR. Zie ORANG RAJA I
ORANG DONGO of DONGGO. Een bergvolk,
wonende in dorpen op de moeilijk toegankelijke
bergruggen ten Z.O. van Bima en ten Z. van de
Aroe Hassa op Soembawa, stil, vlijtig en arbeid-
zaam, levende van akkerbouw, veeteelt en jacht,
en verder van ruilhandel. De Orang dongo ston-
den bekend als heidenen en als een aan het Euro-
pecsch gezag vijandig clement weiden zij vroeger
 ORANG DONGO of DONGGO.
sjbergduivels" genoemd; misdaden zijn bij hen
onbekend; hunne huizen zijn kleine op hooge
palen gebouwde vertrekjes, met een ladder en
een luik; bij het rusten gebruiken zij een hout-
blok als halssteunsel. (Vgl. Dl. I, bl. 206 en
zie verder Reinwardt, Reis naar het O. ged. v.
d. Ind. Arch. 1858, bl. 322).
ORANG GOENOENG. Zie ORANG DARAT
en Dl. I, bl. 117.
ORANG GORAP. Onder dezen naam zijn in
de residentie Ternate bekend vroegere slaven uit
den geheclcn Archipel, maar het meest van Flores
of Manggarai, Salcijer en Boeton door zeeroovers
medegevoerd en later hetzelfde bedrijf uitoefenende.
Met toestemming der inlandsche hoofden hebben
zij zich nedergezet op Noord-Halmahéra in de
districten Dodinga en Lolodah en erneeren zich
tegenwoordig hoofdzakelijk met de vischvangst.
Zij zijn thans geheel vrij en verrichten met de
andere bevolking de gewone heeren- en negorij-
diensten.
ORANG KOEBOE. Leiden in de bosschen van
Palembang en van Djambi, begrensd door de ri-
vieren Moesi, Rawas, Tambesi en Djambi, een
zwervend leven — en van deze eigenlijke rimboe-
koeboe's, die iedere aanraking met Europeanen
vermijden is heel weinig bekend — maar komen
ook in de buurt van bewoonde streken in tijde-
lijke of vaste nederzettingen voor; laatstgenoem-
den, die men geen rimboe-koeboes kan noemen,
vervloeien allengs in de bevolking waarmede zij
aanraking hebben; zoo hebben b.v. de Koeboc's
aan de Kloempang, een tak van de Lemoeroes,
die in de Rawas valt, niets bijzonders en hunne
hutten gelijken op de slechtste verblijven in de
dorpen der Rawasscrs. Zeker waren de Kocboe's
vroeger niet binnen zulke enge grenzen beperkt
als thans; sporen van hun voorkomen en bekend-
heid met hun bestaan vindt men nog in de VII
Kota, het Zuidelijkst landschap der Pad. Boven-
landen. In de res. Palembang vindt men hunne
grootste nederzettingen langs de Lalang- Toengkal-
Bajal- en Leka-rivieren (afd. Iliran en Banjoe
Asin) die van Sekajoe uit bereikbaar zijn; de
zwervende, bij de inlanders bekend onder de
namen Koeboe octan of alas en Koeboe kepa-
hiang, bewonen de nog bijna geheel onbezochte
wouden langs de Noordelijke streken der res.
Palembang en vertoonen zich zelden of nooit aan
Europeanen of aan andere inlanders. Zij leven in
horden, onder een hoofd, gewoonlijk de oudste
of krachtigste, bezitten geen vaste woonplaats en
het meest primitieve afdak van ruw hout en bla-
deren dient tot beschutting tegen regen en wind.
Zij hebben een verbazend ontwikkeld vermogen
zich in de wouden te oriënteeren en zich aan
vervolging te onttrekken; zoodoende bleven zij
vrij van vreemde invloeden. Aan de Batang
Leka, een zijtak van de Moesi, ligt de Koeboe-
doesocn Loeboek-Boeah, met 15 hutten; andere
nederzettingen in die buurt zijn Doerian Dahoen
en Loeboek Bentiala, bewoond door schuwe, nau-
welijks gekleede menschen die aan vischschub-
benziekte (penjakit loksong) lijden, groote been-
wonden hebben en verregaand onzindelijk zijn.
Men onderscheidt aldaar Koeboc-laoet en Koeboe-
darat, of Koeboes van den water- (niet zee-)kant
en van de landzijde; de Koeboe-laoet zijn min-
der schuw door meerdere aanraking met Malei-
sche handelaars. Doekoens of malims, vormende
het verband tusschen menschen en geesten, gene-
— ORANG KOEBOE. 119
zen zieken wanneer zij in extase gebracht zijn
door het rumoer van de dansende en muziek
makende bevolking. Bij het huwelijk heeft eene
uitwisseling van ringen plaats; de man brengt
een nacht door in de woning van het meisje,
beide worden met een aan het doesoenhoofd ver-
vallende boete gestraft en bij wederzijdsche nei-
ging tot trouwen wordt het huwelijk als gesloten
beschouwd. De dooden worden begraven of in
huisjes op stijlen neergelegd in het bosch.
Ten Westen van deze streken, in de afd. Rawas
en Limoen leven eveneens Orang koeboe, zonder
vaste woonplaats zwervende in het bosch. Aan
de Meroeng, een beekje dat bij Lesoeng Batoe
in de Rawas valt, huisde eene kolonie van deze
menschen die door hun slependen, waggelenden
gang, dunne beenen en huiduitslag verraden een
kommervol bestaan te leiden; ook de kinderen
zien er armzalig uit. De Koeboes hebben een
veel meer ingedrongen gestalte dan de Maleiers
en komen in lichaamsbouw en uiterlijk meer met
de Niassers overeen. De mannen hebben veelal
lang, kroes haar. Het tiental hutten die daar bij
elkander stonden, waren niet meer dan afdaken
van lipat-blad, rustende op vier stokken, nog geen
manslengte hoog, met een vloer van ruwe takken
nog geen voet boven den grond; daar slaapt de
familie en wordt het huisraad geborgen, kapmes-
sen, draagmanden, ijzeren pannen en borden; en
daaronder liggen de kleine, nijdige, schurftigc,
steiloorige honden. In de nabijheid stapels van
tjoebadak rimboe, poear en andere vruchten. Deze
Koeboes houden een, twee,' drie of vier vrouwen.
Tusschen de hoofden der naburige doesoens is
een aanhoudend gekibbel en geknoei over de
Koeboes; ieder wenscht hen gaarne in zijn gebied
te behouden, omdat het leveren van damar en
andere voortbrengselen voor de Maleiers een winst-
gevende zaak is. Een Maleier uit de doesoen of
marga binnen wier gebied zij verblijf houden is
de tusschenpersoon tusschen hen en de hoofden
en draagt den titel djenang. Als heidenen bij de
Mohammedaansche bevolking veracht, staan de
Koeboes aan allerlei verdrukking bloot. Ook de
zwervende stammen hebben dipali's en penggawa's
als hoofden, titels die zij waarschijnlijk aan de
Maleische maatschappij hebben ontleend.
Een geheel anderen indruk maken de Koeboes,
die tusschen de hoofdplaats Djambi en de Zuide-
lijk daarvan stroomende Soengei Bahar hunne
hutten hebben opgeslagen; de mannen groot,
krachtig en flink van postuur, de vrouwen Wankel-
en gelijkend op een Zuid-Europeesch type; oudere
personen leden daar aan knobbelachtige uitwassen
aan de buitenzijde der dijen; bij het traceeren
van den weg van Djambi naar de Bahar zijn
eenige gezinnen gebleven waar zij vertoefden,
maar de meerderheid is gevlucht naar rustiger
oorden. Deze laatste zijn boschmenschen, die een
eigen taal spreken, geen vaste woningen hebben,
—
rondtrekken om hun voedsel machtig te worden
en de boschproducten zooals inderdaad ge-
beurt■— op een bepaalde, kenbare plaats neder-
leggcn, om daarvoor later terzelfder plaatse rijst,
zout en kam in ruil te komen terughalen. Wel
leven ze niet in holle boomen, maar hunne wo-
ningen zijn toch van het eenvoudigste maaksel;
zij eten wortels en allerlei dieren, weten handig
om te gaan met een lans van drie voet lengte en
werpen daarmede behendig tot op vrij grooten af-
stand. Een doodc laten zij liggen in de hut waar
120 ORANG KOEBOE.
hij stierf en trekken dan onmiddellijk verder. De
aan de Bahar gevestigde Koeboes zijn Mohamme-
danen, hoewel nog zeer onvolkomen; de kinderen
worden besneden; hun adat bij het huwelijk komt
met die der Palembangers overeen; de man be-
taalt een koopprijs en de vrouw blijft niet bij
hare ouders. Bij overlijden van den man erft eerst
de vrouw en dan de kinderen en zijn er geen
bepaalde erfgenamen, dan eigent diegene zich den
boedel toe die er het eerst kans toe ziet. Schrift
kennen zij niet: wel is een door den dipati van
ingesneden teekens voorzien stukje bamboe (soerat
geheeten) voor den ontvanger eene aanwijzing
betreffende een te volbrengen opdracht. De tijd-
rekening geschiedt bij maanden, de onderscheiding
in dagen is hun vreemd en bepaalde feestdagen
kennen zij niet, tenzij men als zoodanig wil reke-
nen de dagen waarop wel eens een kif) geslacht
wordt, waarschijnlijk voor offermaal. Wat zij inza-
melen in deze streken is hoofdzakelijk getah, ook
was en honig. Met andere Koeboe-stammen komen
deze Koeboes zelden in aanraking; naar die aan
de Lalang-rivier bestaan geen boschpaden; men
heeft slechts gemeenschap met hen langs de rivier.
Op de Bahar doen zij, zoo noodig, als pagaaiers
dienst. (Zie verder Valette in T. Binn. Best. I,
1888, bl. 359; Reisverhaal Sumatra-Expeditie,
register, 11, bl. 313, Volksbeschrijving ibid.).
ORANG LAOET (LAUT). In engeren zin, daar
al de op zee levende visschers in verschillende
deelen van den Archipel nu en dan Orang laoet
worden geheeten ; thans meer bepaaldelijk de op de
Chineesche Zee zwervende soort, door oude Spaan-
sche schrijvers lutaos geheeten. Het eiland Boeng-
oeran van de Groot-Natoena-groep herbergt op de
W.kust 300 Orang laoet, Moslemen, die wanneer
de zee te onstuimig is, zich met klappercultuur
bezighouden. Op Poeloe Pandjang, behoorende
tot de Soebi-groep van de Natoena-cilandcn, lig-
gen 2 kampongs, met 100 personen samen, van
deze menschen; alleen in den goeden moeson
gaan zij uit om zeeproducten in te zamelen die
zij aan den radja tegen vastgestelde prijzen moe-
ten verkoopen: eene zware belasting, die zij
gaarne door een hoofdgeld zagen vervangen. Zij
zijn allen Moslemen ; hun batin (hoofd) op Poeloe
Seraja is zelfs hadji; toch blijven zij van de „(Trang
negri" (Maleiers) afgescheiden; zij hebben bij
hunne kampongs een eigen begraafplaats.
Op Penaoe, een der zuidelijkste van de Tam-
belan-eilanden, ten Z. W. van de vorige groep,
houden de Orang laoet vast aan het heidensene
geloof. In 't slechte jaargetijde worden de prau-
wen op 't droge gehaald en de eenvoudige hutten
betrokken; deze prauwen, gocbang, zijn van 6
tot 8 M. lang en ruim 2 breed; zij hebben een
boord van boomschors, een dak van latten en
planken, een losse mast, een verhoogd gedeelte
dat, ook onder zeil, door een p\ gevouwen ka-
djang wordt gedekt en waar de slaapmatten wor-
den bewaard; een zandbak met 3 steenen is de
stookplaats en verder is het huisraad iets meer
dan 't hoog noodige. De romp wordt met don-
kerbruin kleurende kroéing-olie bestreken. Op
elke prauw leeft één gezin; het huwelijk tot den
derden graad is onder stamgenooten verboden.
In het gezin is de langstlevende der echtgenooten
eenig erfgenaam. De waardigheid van batin is
erfelijk van vader op zoon. De kleeding dei-
vrouwen bestaat uit een korten sitsen badjoe
koeroeng, over de sarong gedragen: de mannen
— ORANG LAOET.
dragen bonte of witte baadjes en korte broek, de
kinderen kralen om den hals en touwtjes met
doorboorde centen. Met anderen dan hunne soort-
genooten spreken zij Maleisch met een van die
der Maleiers afwijkenden tongval. De rechtspraak
berust bij den batin, maar ernstige misdrijven
worden voor den onderkoning te Penjingat ge-
bracht; doodvonnissen moeten voltrokken worden
door het „melaboehkan di laoet", waarbij de ver-
oordeelde met een steen om den hals in zee
wordt geworpen. In deze buurt van de zuidelijke
Tambelan-eilanden verschijnt nooit een schip,
uitgezonderd een Chineesche wangkang die met
de Orang laoet ruilhandel komt drijven, terwijl
deze eigenlijk hetgeen zij vangen en inzamelen
aan de datoeqs moeten verkoopen, dien zij bo-
vendien jaarlijks honderd paarlmoerschelpen om
niet moeten leveren. Wanneer men verder van
deze Orang laoet hoort vertellen, dat hunne groot-
ste euveldaden bestaan in het medenemen van
eenige klappers, van een enkele prauw of in het
dieven van eetbare vogelnestjes, daarbij hoort
gewagen van hunne „eigene tuinen" waarin ze
kokosnoten telen — dan blijken zij meer een
nijver en zeer tam visschersvolk dan een bende
woeste zeeroovers te zijn, zooals de naam van
een der Natoena-groepen (Serasan- of zeeroovers-
eilandcn) zou doen vermoeden.
Op de Oost-Sumatraansche kust, tusschen de
monden van de Reteh en de Kampar komen meer-
dere groepen van Orang laoet voor. Niet ver ten
Zuiden van de Indragiri-delta werd eene vesti-
ging aangetroffen, bestaande uit een aantal prau-
wen in de nabijheid van een op hooge palen
gebouwd, met nipah gedekt en slechts gedeel-
telijk met nipah omwind huis. Deze menschen
blijven niet veel langer dan een paar jaar op tle-
zelfdc plaats, bedrijven daar vischvangst, betalen
eene jaarlijksche retributie per huisgezin, klamin,
aan Ongkoe Togoh, een der rijksgrooten van In-
dragiri, leven hoofdzakelijk van rijst en visch,
deze ruilend tegen gene, zijn gekleed als arme
Maleiers, en spreken een eigen taal, hoewel som-
migen Maleisch verstaan. De ouderen hebben
meestal () beenen door voortdurend in prauwen
te zitten. Lïnkelen hebben zich in een kampong
gevestigd, maar de meesten verkiezen het leven
op zee, maken hun eigen vischtuig maar koopen
hunne prauwen. Een bijzonder type geven zij
niet te zien, de huid is hard en ruw door weer
en wind. Hunne vloten ontmoet men op de Oost-
Sumatraansche kust en in de straten en kreeken
ten N. van de Indragiri; zij verplaatsen zich naar
gelang het vischwater zulks medebrengt.
Op het eiland Baharoe, nabij de N.O.kust van
Lingga, vond de resident Van Hasselt eene neder-
zetting van Orang laoet met een twintigtal prau-
wen ; de mannen waren met de kleine sampans
uit om bengkoeang-blad te halen waarvan zij
kadjangs maken, die voor 4/2 dollarcent per
stuk worden verkocht; vrouwen en meisjes sjiie-
ten rotan waarmede de matten genaaid worden;
geheel naakte kinderen, ook groote maar nog
niet volwassen meisjes, speelden in de nabij-
heid; de meeste vrouwen, lang en sterk van bouw,
hadden het bovenlijf ontbloot, en 0111 den linker-
bovenarm een band van doek, blijkbaar een amu-
let; bij hun donkere huidkleur viel op te merken
sterk krullend, bij sommige zelfs kroeshaar, onge-
kamd, ruw saamgebonden in een knoop. Bij een
paar hutjes met niboeng-vloer allerlei huisraad,
 ORANG LAOET. — ORANG LOEBOE. 121

vischgereedschap, klapperdoppen met getah, een zijn geweest. Van Batakschen oorsprong zijn zij
slede, waarmede men zich over de modder beweegt zeker niet, zooals hun kleinere en breede aange-
om de dieren te verzamelen die de zee daar achter- zichten doen zien; evenals de Klein-Mandelingers
liet (welke slede ook op de modderbanken van van de boyendistricten zijn Loeboe's van Groot-
de Oostkust wordt gebruikt), gereedschap om fak- Mandeling Maleiers; hun uiterlijk is het Maleische
kels te maken, voor de vischvangst bij avond, zoo- type, zij zijn grover, gespierder en flinker gebouwd
wel loopende langs het strand, memandjong, dan de Mandelingcrs; hunne taal is verbasterd
als in prauwen, menjoeloek, enz. 'Legen Euro- Maleisch (volgens Van der Tuuk is het Loeboesch
peanen spreken deze menschen gewoon Maleisch. een tongval van 't Menangkabausch), maar velen,
Op een landtong waren bezweringstoestellen op- de ietwat beschaafden, spreken Mandelingsch. In
gericht, trappen van 7 treden, oploopende tus- Oeloe Baroemoen worden zij Halak dolok, lierg-
schen piiiang-stammen; op drie achtereenvolgende of hoogtebewoners genoemd, of Halak karangan,
avonden spreekt een doekoen, op de bovenste boschbewoners. Vroeger, nog niet zoo heel lang
trede gezeten, de geesten toe, om dezen gunstig te geleden, woonden zij naar het heet „in nesten"
stemmen, opdat voor onheil en ziekte de nederzet- op de boomen, sliepen allen bij elkander; tusschen
ting, gedurende den tijd dat de krachtige N.< )■ ongehuwde en huwbare personen van verschillende
wind het leven op zee onmogelijk maakt, ge- sexe lag een mes, en hunne kleeding bestond uit
spaard blijve; muziek van gongs en rebana's be- een lapje boomschors of een halven klapperdop.
geleidt de bezwerings-formulieren. Thans is dat een weinig anders; als de mannen
De Orang laoet van den Lingga-archipel, die aan den arbeid zijn dragen zij een tjawat en overi-
Noordelijk tot Poeloe Abang en tot P. Mapor gens kleeden zij zich als de andere bergbewoners ;
komen, maar zich gewoonlijk in Straat Dasi en boomschors ziet men zelden meer; de vrouwen
in de Limbong-baai ophouden, zijn heidenen, om- dragen rokjes tot aan de knieën. De woningen ver-
trent wier godsdienstbegrippen nog weinig of niets toonen wel de kenmerken van aanraking met de
bekend is. Zij worden onderscheiden in Orang meer beschaafde Mandelingers, maar alles slaapt
mantang en Ö. baro, baroet of baroek; beide nog dooreen en honden, geiten, katten en soms
stammen wonen in hunne vaartuigen en zijn varkens loopen ongestoord in en uit, maar het
slechts tijdelijk aan den wal en zeer onderschei- houden van varkens is door den invloed der Man-
den van de meer of min geïslamiseerde Orang delingsche hoofden bijna geheel opgehouden. Het
laoet der strandkampongs; zij vermengen zich grootste gedeelte der Loeboes leeft nog afgezon-
onderling niet, komen zelfs met hunne vloten derd, op plaatsen die men pagaran's heet (evenals
niet in elkanders nabijheid, eten geen visch de nederzettingen, gehuchten uit de dorpen der
die door de anderen is gevangen. In kleeding bataks): zij staan onder een door het Gouv. be-
komen zij thans met de Maleiers overeen, ver- noemd ripé-hoofd, die weder een Mandelingsch
staan Maleisch maar spreken het op bijzondere kamponghoofd boven zich heeft; maar ook een
manier, nagenoeg onverslaanbaar en hebben een deel van de bevolking, dat niet tot de Loeboe's
groot aantal van het Maleisch geheel afwijkende behoort en door gebrek aan geschikte sawahgron-
woorden. Zij visschen uitsluitend met den harpoen den tot dezelfde leefwijze is gedwongen, woont op
(se roe wit), 's avonds bij fakkellicht. Aan den ongeveer gelijke manier, zij 't ook in betere wonin-
wal werken zij wel voor Chineesche houtkapperijen gen en nabij oordeelkundiger bebouwde ladangs.
en hunne dochters trouwen soms met Chineezen. De huizen der Loeboes zijn ellendige krotten, o p
In den Lingga-archipel bedraagt hun getal 750, palen op den grond en liefst wonen zij ver uit
waarvan een derde volwassenen. (Zie verder elkander om ruzie te voorkomen over de kinde-
:
ORANG RAJAT, ORANG SEKAH en ORANG ren velen zijn naar de vlakte verhuisd, heb-
TAM BOES, alsook Van Hasselt en Schwartz in ben zich daar in bestaande kampongs gevestigd en
T. Aardr. Gen. 1898, 1). zijn in marga's verdeeld; zij werken aan de wegen,
ORANG LEPAR. Zie ORANG SEKAH. hebben een aandeel in de koffictuinen en zijn dus
ORANG LOEBOE. Wonen in Mandeling en op weg om geheel in de Mandelingsche bevolking
Oeloe Baroemoen (Padang Lawas), nauwkeuriger: op te gaan. In Oeloe Baroemoen verkecren zij in
op de O. keten van het Barisan-gebergte, dat de staat van slavernij, zijn geheel afhankelijk van het
grensscheiding vormt tusschen Padang Lawas en hoofd van Djandji I.obi, mogen niet buiten het
Groot-Mandeling en het meest op de hellingen gebied van de kampong verhuizen, moeten nabij
naar de zijde van Mandeling. Omtrent hunne af- hun meester blijven, boschproducten voor hem in-
komst zijn verschillende gissingen geuit; volgens zamelen en ter jacht gaan. De Loeboe's zijn een
den een zouden de Loeboe's tot de oorspronke- lui, koppig en diefachtig volk, maar tegenover het
lijke bewoners van Sumatra behoord, met de Ma- Europeesch bestuur zeer gedwee. Zij voeden zich
leische bevolking der Padangsche Bovenlanden met het vleesch van allerlei dieren: tijgers, eek-
één volk uitgemaakt hebben en door burgeroorlog hoorns, vleerinuiz.cn en visch, die zij aan de rivier-
verdreven zijn; volgens den ander zouden zij van oevers steken, voorts met rijst, obi, djagoeng,
het Maleische schiereiland afkomstig zijn en zich keladi, en telen als genotmiddelen tabak en koffie.
op Sumatra het eerst aan de Rokan-rivier geves- Rotan, damar en idjoek worden tot nuttige doel-
tigd hebben; daar het niet bekend is dat zij ooit einden ingezameld. Hunne wapens zijn blaas-
elders woonden, buiten de Bataksche streken, be- pijp, messen en bijlen. Velen lijden aan huid-
staat er aanleiding tot de vraag of 't, bij de over- ziekten en allen verspreiden een onaangenamen
eenkomst, die zij in uiterlijk en gewoonten heb- geur; zij baden bijna nooit.
ben met de equivalente bevolking van het schier- De djoedjoer of huwelijksprijs bestaat in een
eiland, niet mogelijk is dat zij de Bataks gevolgd haan, een soekat rijst, een djantar (groote bamboe)
zijn toen deze vandaar vertrokken. Volgens Van toewaq (palmwijn) en 900 duiten; of wel uitwerk
der Tuuk (voorrede l ü st. Tobasche spraakkunst) (p aker dj aan) dat de man aan de ouders van het
zullen de Loeboe's wel de oorspronkelijke bewo- meisje moet leveren: een met rijst beplante ladang
ners althans van het Z. gedeelte der Bataklanden van 12 koelaks (60 kati), een huis van 3 vadem
122 ORANG LOEBOE.
— ORANG MAMAQ.

lang en een kleine soppo. Het aantal vrouwen dat bewoners; negen in het stroomgebied der Gangsal,
de man neemt is willekeurig, maar huwelijken tien metDjenala".De negen soekoe's van del'jinako
tusschen Loeboe's en Mandclingers kwamen waar- zijn: Doerian Tjatjar, Selantai, Perigi, Gedaboe,
schijnlijk nog niet voor; zij hebben een huwelijks- Parit, Soengel Limau, Sengkila, Menggahajan en
inzegening en kennen een eedsformulier. De over- Djerindjing. Deze wonen tusschen Tjinako en In-
ledenen worden in een kuil begraven; men gelooft dragiri; de sockoe-namen zijn de namen der
aan geesten en aan een leven hiernamaals, ook soengei's waaraan zij wonen; onder soekoe's wor-
op deze aarde, onzichtbaar, als geesten, die, in de den hier verstaan alle afstammelingen uitsluitend

.
lichamen der levenden varend, dezen ziek maken. in de vrouwelijke lijn van dezelfde stammoeder.
In naam gaan vele Loeboe's tot den Islam over, De leden eener soekoe wonen bijna zonder uit-
maar de voorschriften schenden zij zoo dikwijls zondering bij elkander en zijn zeer nauw aan
als daartoe aanleiding bestaat. Hun aantal wordt elkander verbonden: de soekoe is verantwoorde-
op 1500 tot 2000 geschat. (Zie Van Kerkhof!' in lijk voor de daden van elk harer leden. Huwelij-
'I A. G. II vu, bl. 576; Van Ophuyscn in T. ken in de soekoe zijn verboden; man en vrouw
Bat. Gen. XXIX, bl. 88; Van Dijk in Bijdr. t. t. blijven ieder tot hun soekoe behooren en slechts
1. en vlk IVe volgr. VIII, bl. 151). zelden heeft samenwoning plaats, waarbij dan de
ORANG LOM, ORANG BELOM, ORANG man bij de vrouw intrekt; man en vrouw vor-
MAPOR. Vroeger over het grootste gedeelte van men geen gezin, want dit omvat hier alleen de
Banka verspreid, worden zij thans op dat eiland vrouw met hare kinderen; aan het hoofd van zulk
gevonden in de Noordelijke districten Muntok, een gezin staat de oudste broeder der vrouw, de
Blinjoe en Soengei liat, hebben hun heidenschen mamaq (vandaar den naam); de vader heeft geene
godsdienst en de voorvaderlijke zeden grooten- rechten op zijne kinderen, deze gaan geheel op
deels behouden en zouden hun naam dragen omdat in de soekoe der moeder. Aan het hoofd der soe-
zij nog niet (belom) tot den Islam zijn overge- koe's staan batin's, behalve van één, die den titel
gaan (?). Het talrijkst zijn zij in Soengei liat, panghoeloe heeft. Onder dezen staan een manti
waar zij de landstreek Mapor bewonen, vandaar of een pemangkoe. Titels en waardigheden gaan
ook bovenstaande benaming. Aangaande hunne nog uitsluitend in de vrouwelijke lijn over, ter-
afkomst zijn fabelachtige verhalen in omloop. wijl ook in het erfrecht dezelfde beginselen toege-
Sommigen dragen nog het baadje van boomschors, past zijn; de soekoegenooten van den man worden
zooals hunne voorvaderen dat droegen, zij leven bij zijn overlijden aansprakelijk gesteld voor zijne
voornamelijk van obi, kombili, kladi, enz., heb- schulden, maar de kinderen kunnen hiervoor niet
ben weinig ladangs, eten varkensvleesch, de Orang in pandelingschap geraken; wel indien de moeder
lom in Blinjoe het hart en de lever rauw. Hun met schulden sterft. Het matriarchale verwantschap-
godsdienst is eene vereering van geesten, ook in stelsel is hier dus zeer zuiver bewaard gebleven.
den vorm van bergen, steenen en boomen, welke In 1896 bezocht de resident A. L. Van Hasselt
bezworen worden door dansende en zingende gees- de Orang mamaq. Volgens den datoeq toemeng-
tenbezweerders. De lijken worden in zittende hou- goeng, de Indragirische rijksgroote, onder wien zij
ding begraven met kussens, mat, rijstpan, potten staan, waren al de bewoners van Indragiri vroe-
en padi. Wanneer een jongeling eene levensge- ger mamaq's, d. w. z. die de adat kamanakan vol-
zellin naar zijne keuze heeft gevonden en deze gen „want wij stammen uit Mcnangkabau. Die
ook hem genegen is, dan begeeft zij zich met „tot den Islam overgingen worden Maleiers ge-
toestemming der wederzijdsche ouders naar de „noemd; deze zijn het ook die van Djohor een
woning van haren aanstaanden man en blijft daar „radja hebben gekregen. Ons historie-boek is de
2 dagen en 2 nachten; daarna biedt hij den vader „soela-sila, zooals de sedjara voor Riouw; maar
der bruid geschenken aan en het huwelijk is vol- „ons boek is vroeger verbrand en er bestaat geen
trokken. In het Muntoksche, waar de Orang lom „afschrift meer van". Ten tijde van Soetan Saïd
een zeer ruw leven leiden, komen beiden bij den is er eene volkstelling gehouden en toen waren
priester die hunne voorhoofden tegen elkander er 20.000 Orang mamaq in Indragiri en nog zijn
drukt, waardoor de echt gesloten is. Hunne taal, zij zeer talrijk, maar voortdurend gaan er tot den
die vroeger voor Maleiers weinig of niet verstaan- Islam over; zelfs van de naaste verwanten des
baar was, is langzamerhand verloren gegaan. De patihs waren destijds (1896) eenigen Maleiers
Orang mapor leefden vóór 1850, evenals de meeste geworden. Van de mamaq's aan de Gangsal werd
Bankaneezen, ongeregeld in hier en daar door de ongeveer de helft moslem. Aan het hoofd der
bosschen verspreide woningen; van dat jaar af mamaq's staat de patih, die te Doerian Tjatjar
hebben zij op last van het bestuur hunne huizen, woont. De kleeding der mannen bestaat uit een
tot kampongs vereenigd, langs de groote wegen tjawat van boomschors of doek en soms, daaren-
gebouwd; velen hunner zijn tot den Islam over- boven, uit een opgcroldcn doek rond het lichaam
gegaan en naderen in zeden en gebruiken allengs ter hoogte van den navel; de jongens dragen de
meer tot de overige bewoners. (Zie verder De tjawat als een suspensoir; de vrouwen kleeden
Orang lom of belom in T. Bat. Gen. XI, 1862, zich met een lendcdoek als sarong en met een
bl. 388; Teysmann in Nat. T. v. N.-L XXXII, baadje. Het haar wordt bij de kinderen kort ge-
bl. 31). knipt, door de vrouwen en mannen lang gedra-
ORANG MAMAQ. Ook Orang langkah lamo gen; laatstgenoemden slaan het links naar boven,
geheeten, worden aangetroffen in de Talang Eko, draaien het in een knoop en winden er een hoofd-
de Talang Djerindjing, de Talang Kclajan en doek om. Allen zijn met een ziekte behept die
langs den bovenloop der Tjinako en der Gangsal, de huid schilfert en hen aanhoudend het lichaam
alles in Indragiri. Zij zelf zeggen omtrent hunne doet krabben: van velen zijn vingers en teenen
woonplaatsen: „sembilan di batang Tjinakoe, se- verschrompeld en eenigen zitten vol wonden; zij
poeloch dengan anaq Talang; sembilan di batang hebben weinig mcnschclijks en zien er walgelijk
Gangsal,sepoeloeh dengan Djenala"; d.w.z.: „negen uit. Hunne woningen zijn ellendige krotten; op
in het stroomgebied der Tjinako, tien met de talang- de rijstvelden woont men boven de padi-schuren;
 ORANG MAMAQ.
zij verbouwen rijst op ladangs en offeren op een
hoekje daarvan bloemen om de antoe rimboe
(boschgeesten) gunstig te stemmen; zij oogsten
met den toewei (rijstmes). Antoe's (geesten) die
ziekten veroorzaken worden door overkruis in
het boschpad gestoken bamboe latjes geweerd.
De mamaq's erkennen de macht der geesten en
vereeren de zielen der gestorvenen; de geesten-
bezweerders, kamantan, zijn tevens geneeshee-
ren en hun ambt is erfelijk; besmettelijke ziek-
ten worden voor I cent per persoon bezworen;
is dit geschied, dan wordt feest gevierd, geslacht
en gegeten, waarbij de kamantan zich bedwelmt
en bij de muziek van trommen danst. Zij zijn
groote liefhebbers van hanengevechten, waarbij
zij sporen van arèn-hout aanbinden. Feest is er
daarenboven wanneer de nangoei's komen (1)1. 111,
bl. 9), volgens de beschrijving der mamaq's een
zwijn, grooter dan het gewone en roodbruin, de
beeren met kromme slagtanden; in groote kudden,
van honderden, komen zij, in October of Novem-
ber, als de doerian rijpt; maar ook, en dit is het
nadeel van hunne komst, azen zij op de ladang-
padi, die zij onherstelbaar plat trappen. Over
groote afstanden worden langs de wegen versper-
ringen aangebracht met openingen, om de tien
schreden, met strikken bezet ten einde daarin de
nangoei's te vangen. Andere groote dieren die in
deze streken voorkomen zijn de olifant, de neus-
hoorn en de tapir. Onder de mamaq's zijn uitste-
kende wapensmeden, die prachtige krissen, kle-
wangs, pieken en kapmessen maken. De taal dezer
menschen is een dialect van het Menangkabausch.
(Zie verderGraafland inßijdr. t.1.1. cnvlk. V' volgr.
V, bl. 40; Gust. Schneider in Illustr. Zcitung, 29
Maart 1900, voornamelijk voor de afbeeldingen).
ORANG MANTANG. Zie ORANG LAOET.
ORANG MAPOR. Zie ORANG LOM.
ORANG OETAN en ORANG RAWA. Een
wezenlijk verschil tusschen deze beide stammen
der Siaksche bevolking schijnt niet te bestaan,
niet anders ten minste dan dat laatstgenoemden
bepaaldelijk de Orang oetan zijn, die op den
vasten wal langs en in de buurt van de Soengei
Rawri verblijf houden. De Orang oetan zijn waar-
schijnlijk de oorspronkelijke bewoners van de
eilanden in de nabijheid van de mondingen der
Siak- en Kampar-rivieren; op het eiland Padang
zijn de oorspronkelijke bewoners allen Orang
oetan. (Zie verder ORANG BENOEA en llymans
v. Anrooy in T. Bat. Gen. XXX, 1885, bl. 347;
Gramberg, ald. XIII, 1864, bl. 497).
ORANG-OETAN. (Boschmensch). Maleische
naam op Borneo voor den welbekenden anthropo-
morphen rooden Aap, Simia satyrus, van Sumatra
en Borneo. Op Sumatra wordt hij Maw ej of
Ma was genoemd, ook wel O rang-panda ,
Orang-pandak of Orang- p endekh; de Ma-
leiers onderscheiden twee soorten: Maw a s koe d a
en Mawas messiah, de eerste zijn echter steeds
mannetjes, de tweede soort steeds wijfjes. In Zuid-
Borneo heet hij Kahies, bij de Doeson-Dajaks
Keo e, terwijl door de Bcadjoe's het oude man-
netje onderscheiden wordt met den naam Sa lam-
ping en het oude wijfje bij hen Boekoe heet.
Over hunne levenswijze en geographische ver-
spreiding zie het artikel AAP. In het algemeen
kan gezegd worden, dat de Orang-Octan Noord-
Sumatra en Midden- en Wcst-Borneo bewoont;
nauwkeurig onderzoek is evenwel zéér gewenscht;
immers is er zelfs een vermoeden, dat hij in Noord-
— ORANG RAJAT. 123
Oost-Bornco gezien is. Men heeft getracht allerlei
kenmerken te vinden om die van Sumatra soor-
telijk te doen verschillen van de Borneo-cxem-
plaren, kenmerken ontleend aan kleur en lengte
van haar, aan gedaante van kop, aan schedel-
vorm, aan het al of niet voorkomen van een nagel
op den duim, aan macro- of microecphalie, progna-
thisme en zoo voorts, doch men moet redelijker-
wijze tot de conclusie komen, dat ze allen tot
eene soort behooren, daar evenals bij de men-
schen geen twee individu's geheel op elkander
gelijken; men kan hoogstens van verschillende
rassen spreken. Selenka meent een vrij groot aan-
tal rassen te moeten aannemen: zijne onderzoe-
kingen steunen op een materiaal van ± 300 indi-
vidu's. In zijn iir 1898 verschenen boek onderscheidt
hij twee rassen of lokale variëteiten van Sumatra,
nml. Simia sumaliaiiiis de/iensis van Noord-Oost-,
en S. s. abougeusis van Noord-West-Sumatra; voor
Borneo gaat hij uit van de stelling, dat rivieren
natuurlijke afscheidingen zijn. waardoor de rassen
verhinderd worden zich met elkander te vermen-
gen en aldus op weg zijn om constante soorten
te worden; hij noemt die rassen naar de vind-
plaatsen: Simia satyrus dadappensis, batangtuen-
sis, landakkensis, Wallacei (van Sarawak), ska-
laueusis(linkerbovenloop van deKatoengan-rivier),
tuakensis (oostelijk van vorige), rantaiensis (ander
ras, woonplaats als skalauensis), en genepaiensis.
ÓRANG-PANDA, PANDAK ofPENDEKH.
Zie ORANG-OETAN.
ORANG RAJAT. Worden, zooals vele ande-
ren, ook met den algemcenen naam Orang laoet
aangeduid, omdat zij op zee leven, het geheele
gezin in een prauw, waarvan hel achterste gedeelte
met fornuis als keuken, het middengedeelte over-
dag voor de bezigheden, 's nachts als slaapplaats
wordt gebruikt, waartoe groote matten, die des
daags opgerold liggen, worden ontrold; tevens
wordt zij 's nachts en ook bij slecht weer door
kadjangs overspannen, die anders eveneens opge-
rold een plaats op het achterschip hebben: op
het voorschip wordt het bedrijf uitgeoefend, het
harpoeneeren van visch en krabben, het steken
van tripang en het verzamelen van agar-agar; tot
de uitrusting behoort verder nog een kleine kist
voor de „kostbaarheden", ecu trom, een groote
kam en meestal een kat, err lange houten lansen
als verdedigingsmiddel. Overdag kruisen deze prau-
wen op zee, 't nachts liggen zij nabij den wal
aan een paal of worden, de kleinere, op het strand
getrokken. Het voedsel der Orang rajat is voor-
namelijk visch, schaal- en schelpdieren. Het is
een onzindelijk volkje, veel lijdende aan huiduit-
slag. Voor zoover zij zich in de buurt van Banka's
kust ophouden zijn de Orang rajat veelal Moham-
medanen, maar de verderaf zwervenden bleven
heidenen. Hun huid is donkcrklcurig, zij zijn
welgcmaakt en sterk, ervaren in het gebruik hun-
ner wapenen en ondernemende zeeroovers; door
de vorsten van Riouw en Lingga, die zich van
hen hebben bediend, is de neiging tot zeeroof
zeer gevoed en eenigszins gewettigd. Hunne meest
bekende schuilplaats is het dorp Kampa (distr.
Djeboes, N.O.kust van Banka). Wanneer zij wer-
den belast met het weren van smokkelprauwen
die op afgelegen plaatsen tinerts kwamen in ont-
vangst nemen van mijnwerkers, kwam het wel
voor dat zij zich door dezen lieten omkoopen. De
naam rajat belcekent onderhoorige, nl. van Djohor,
maar bij de Maleiers op Banka is hij synoniem
 124 ORANG RAJAT.
met zeeroovers; wellicht worden ook de Orang
rajat hier en daar door den naam Orang djohor
aangeduid. (Zie verder ORAN'O LAOET en Hors-
field in T. v. N.-L 1850, 1, bl. 363, uit Journ.
Ind. Arch. 1848).
ORANG RAWA. Zie ORANG OETAN.
ORANG SAKAI, SAKEI, SICCA. Komen
voor in Siak (vgl. het artikel OOSTKUST VAN
SUMATRA, Dl. 111, bl. 94) en worden door
sommigen met de Orang akit, oetan en rawa ge-
zamenlijk tot de Rajat banang gerekend, bewo-
nen daar Boven-Mandau en Kota Inten, 't laatste
een lijkje aan de boven-Rokan; de Soengei Man-
dau die haar naam aan 't land langs hare oevers
mededeelt, is de voornaamste rechterzijtak van de
Siak. Zij zijn volgens sommigen waarschijnlijk
inheemsen op Sumatra's Oostkust, evenals op den
wal van Malaka, waar zij ook gevonden wor-
den, volgens anderen afkomstig van Sumatra's
Westkust en staan op den laagsten trap van de
maatschappelijke ladder; die van de.boven-Mandau
zijn verdeeld in 5 soekoe's, die van Kota Inten
in 8, die ieder hun eigen batin hebben; de batin
lima moeten den Sultan van Siak producten op-
brengen (barang larangan) als: ivoor, rhinoceros-
hoorn, goeliga's; de batin delapan hetzelfde aan
den vorst van Karang Inten. De olifanten worden
gevangen door met toeba, plantaardig vergif, ge-
vuld suikerriet. Voorts moet den Sultan om niet
hout geleverd worden, maar deze kan de Orang
sakei niet, zooals de Talang-bevolking, naar Siak
oproepen. De Orang sakei batin lima komen het
meest met Maleiers in aanraking en zijn minder
schuw; de Batin delapan komen zelden uit hunne
ondoordringbare bosschen, waar zij door het planten
van obi, pisang en suikerriet bij hunne hutten en
van rijst op ladangs en het inzamelen van eetbare
boschproducten in hun onderhoud voorzien; een
groot aandeel in hunne voeding hebben de wilde
varkens en de nangoei (zie aldaar). Zij leiden
een zwervend leven, zijn slecht gehuisvest, heb-
ben weinig behoeften, dragen kleeding van ge-
klopte boombast, de mannen een tjawat, de vrou-
wen een rokje, nog bij uitzondering een baadje,
voeren als wapens de kris en de koedjoer, een
lans met breede punt, maken hun huisraad van
bamboe, hebben zich gevormd tot zeer bedreven
jagers, schijnen eenig begrip te hebben van boven-
natuurlijke geesten, lijden veel aan pokken en
zijn heidenen, die de afgestorvenen hoogelijk ver-
eeren. In het huwelijk volgen de kinderen de
soekoe der moeder en de verdeeling van erfenis-
sen heeft plaats volgens de Menangkabausche
adat, hetgeen zou pleiten voor de bewering dat
zij van de Westkust afkomstig zijn. Zij leven
zonder rechten of plichten ongemoeid in hunne
bosschen; hun getalsterkte in Siak wordt geschat
op vier- tot vijfduizend. Zij spreken een dialect
van het Maleisch met sommige eigen woorden;
alleen als zij uitgaan om kamfer te verzamelen
spreken zij een zoogenaamde kamfertaal, evenals
de Bataksche kamferzoekers doen.
ORANG SEKAH.
— Zie ook
ORANG SEKAH. Op Banka komen deze, wier
naam men ook wel als Orang sakei vindt opgege-
ven en die eveneens onder den algemeenen naam
van Orang laoet worden begrepen, voor op de
kust van het district Blinjoe (O. van Klabat-baai)
en bij Tampilang in Straat Banka vlak N. van
Sumatra's Derde Punt: door hun doen en laten
onderscheiden zij zich van de overige bewoners
— ORANG SEKAH.
van Banka, voeden zich met varkensvleesch, rauwe
rijst, ongekookte en gezouten visch, gaan voor
boosaardig en oorlogszuchtig door en plegen kleine
rooverijen op zee en langs de kusten, maar ver-
kenen in dezen archipel ook dikwijls deugdelijke
hulp aan in nood verkeerende schepen; zij zijn
grof gebouwd en groot van stuk, donkerbruin,
met een schubbige huid (gadoes) misschien door
het zeewater, hoewel herinnerd moet worden dat
ook de Koeboes, boschmenschen die nooit de
zee zagen, aan dezelfde huidziekte lijden; zij vis-
schen, vangen schildpadden en tripang, maken
kadjangs van pandanblad en leven in hunne
prauwen.
In de reeds genoemde Klabat-baai, op de kust
van het mijndistrict Blinjoe en, Zuidelijker, op
de kust van het district Koba, benevens op het
eiland Lepar (en aldaar worden zij wel als eene
afzonderlijke soort Orang lepar geheeten), vertoo-
nen zich ook wel de Orang sakei, die eigenlijk op
Billiton thuishooren. Deze Orang sakei van Bil-
liton (zie het artikel BILLITON, Dl. I, bl. 203)
zijn verdeeld in 5 soekoe's, elk onder bestuur
van het districtshoofd binnen wiens gebied zij
zich meestentijds ophouden, elke soekoe daaren-
boven bestuurd door eigen hoofden van verschil-
lenden rang. De aan beide einden spits toeloo-
pende vaartuigen waarmede zij tripang, visch,
schildpadden en agar-agar vangen en verzamelen
zijn 24 voet lang, 5 breed en 3 hoog en herber-
gen man, vrouw en kinderen, kippen, honden en
katten. Ten behoeve van een prauw worden eenige
tjengal njato- of rissak-boomen geveld, uit de stam-
men planken gespleten, van 2 tot 4 uit één boom,
de planken, van 12 tot 20 voor één prauw, bekapt,
tusschen wiggen gezet en door vuur gekromd; dan
worden met een bijtelboor de gaten gemaakt en
met houten pennen kiel, boorden en knievonnige
inhouten aan elkander gevoegd. De constructie
laat weinig te wenschen over en de Orang sakei
leggen verbazende afstanden af met deze vaartui-
gen ; riemen van het zeer buigzame plawan toedak-
of seloemar-hout, een mast van het veerkrachtige
banitan-hout met een want van rotan en een door
de vrouw gemaakt zeil van pandanblad voltooien
het schip. Bij de vangst staat de man met een
harpoen op den voorsteven, terwijl de vrouw het
scheepje stuurt, een bezigheid die het achterdeel
van haar lichaam allengs bijzonder doet uitste-
ken; of hij vischt met de loeboe, een driehoekig
schrobnet, dat onder het zeilen langs den bodem
sleept. Bij ongunstig weder zoeken de Orang sakei
op 't land boomen wier bast of wortel verfstof
bevat, kappen zij balken voor timmerhout, waarin
zij zoo bedreven zijn dat soms met bouwen ge-
wacht wordt tot in den West-moeson, wanneer de
Orang sakei niet kunnen visschen; of wel zij die-
nen als koelis en steken dan gunstig bij andere
werklieden af. Zij vormen een niet groot maar
krachtig, werkzaam, opgewekt menschenras, uit-
stekend geschikt om, zoowel te land, zooals bij
de tin-exploitatie blijkt, als te water, den zwaar-
sten arbeid te verrichten. Hun huidkleur is don-
ker en hun haar ietwat gekroesd: zij zijn zeer
bewegelijk en spreken onder elkander hun eigen
taal met rammelende vlugheid. Sedert 1851 heb-
ij de zeerooverij gestaakt, maar kleine dief-
stallen komen nog telkens voor en een gestrand
schip beschouwen zij als een gave van den antoe
laoet (zeegeest). Meer toenadering tot het andere
deel der inlandsche bevolking van Billiton, de
 ORANG, SEKAH.
— OUDEMANS. (JEAN ABRAHAM CHRÊTIEN)
Orang darat, is in den lateren tijd merkbaar, zon-
der dat men nog van verbroedering kan spreken.
> ceesachtig van aard varen of loopen zij nooit
alleen, geloovende aan antoe's; als kinderen ver-
maken deze eertijds als zeeroovers beruchte gasten
ach met bok-sta-vast, touwtje springen en met zeil-
wedstrijden tusschen kleine scheepjes, nagemaakte
schoeners en kotters. Aan hun eiland zijn zij zeer
gehecht en de bergen van Billiton zullen zij zel-
den uit het gezicht verliezen. De leden van een
gezin zijn sterk aan elkander gehecht. Zijn muzi-
kaal gevoel uit de Orang sakei door urenlang op
een gendang te trommelen en allertreurigste melo-
diën daarbij te zingen. (Zie verder: Van Eek in
Ind. Gids, 1883, I, bl. 307: Van Rijn V. Alke-
made in T. A. G. II 11, 1885, bl. 218; Hijmans
v. Anrooy in T. Bat. Gen. XXX, 1885,1,1. 347;
Korte schets v. h. eil. Banka in T. v. N.-L B<-' jg.
IV, bl. 125; Teysmann in Nat. T. v. N.-L XXXII,
bl. 31; Ecoma Yerstege in T. Bat. Gen. XXIV,
1877, bl. 201; Het eil. Billiton sedert 1851 in
T. v. N.-L 1853, I, bl. 104; Loudon in Ind.
Gids, 1883, bl. 700 v.).
ORANG TALANG. Zie OOSTKUST VAN
SI MATRA, Dl. 111, bl. 94.
ORANG TAMBOES. Op het eiland Karimon
en omstreken, in zeer kleine nederzettingen en in
armelijke hutten van takken op het modderstrand,
zonder voldoende dekking; houtkappen, visschen
en benkoeang-kadjangs maken voor de prauwen
zijn hunne bezigheden; voorts maken zij jacht op
wilde varkens en stelen tamme van de Chineezen,
eten ook hondenvleesch en zijn heidenen; zij
verplaatsen zich dikwijls. In 1895 waren er, vol-
gens den resident Van Hasselt, te Potoet ter
W.kust van Karimon 10 gezinnen onder een batin ;
te Sebrang Kangka ter W.kust van Goenoeng
Papan tegenover Belat 6 gezinnen onder een
djoeroe; ter N.kust van G. Papan 5 gezinnen
onder een penghocloc te Pcnggajoe; te Penggajoe
op de O.kust van Koendoer 8 gezinnen onder
een penghocloc; te Bawah Batang, ter Z.W.krist
van Belat 6 gezinnen onder een batin; te Soengei
Asam ter N.O.kust van Belat 3 gezinnen onder
een batin. Op Salor of Sangla woonde destijds
op de W.kust een iootal van deze menschen,
die bezig waren tot den Islam overtegaan met
behoud van de jacht op varkens; zij spraken Ma-
leisch met vreemden tongval. Zie onder ORANG
LAOET.
ORANJEVLAG. Zie GASTEROPODEN.
ORAWEI. Zie KOEDARI.
ORCHIDEEËN. Zie ANGGREK (Dl. I, bl. 35).
Over de cultuur en den uitvoer van Javaansche orchi-
Op de Poeloe Toedjoeh poko lau genoemd: zij
—
deeën als sierplanten, zie Tevsmannia, Dl. IV VI.
worden vandaar naar Singapore uitgevoerd. Zie
Van Hasselt en Schwartz in Tijds. A. G. 1898.
ORDONNANTIËN. Zie WETGEYIXO.
ORIOLUS. AVES, PASSERIFORMES, PAS-
SERES, Oriolidae. Zie KEPODANG.
ORLEAN. De roodc kleurstof van Bi.ra Orel-
lana, zie KASOEMBA KELING. Orlean wordt
bereid door de versche zaden en het kleurend
moes, dat deze omgeeft, met water te roeren en
te wrijven. De orlean-kleurstof laat dan los en
bezinkt uit het water; het drogen der verfbrei
moet omzichtig geschieden. Men kan de kleur-
stof ook door slappe loog in oplossing brengen
en door verdund zuur neerslaan. Orlean draagt
ook de namen Anatto, Ouroucou, en wordt in
125
Europa voornamelijk gebruikt voor boter- enkaas-
kleursel.
ORNAMENTEN. Zie RI | KSSIERADEN.
OROK-OROK. Soend.; KAKATJANGANJav.
Crotalaria laburuifolia L. Door geheel Indië
eide peukhagende struik. Verg. GIRING
I.ANDAR (Dl. I, bl. 584). Is aanbevolen voor
groene bemesting op Java, doch staat, wat het
vermogen om stikstof te assimilecren aangaat, ach-
ter bij grondnoten of soja.
OROMOL. Amb. Bab. Zie PINANG.
ORTHOSIPHON. Zie KOEMIS KOETJING.
De gedroogde bladeren zijn onlangs (1898) als
geheimmiddcl tegen nierziekten weder in den
handel gebracht, onder den naam Thé indien.
ORTHOTOMUS. AVES, PASSERIFORMES,
PASSERES, Timeliidae, Cisticolae. Zie CHIGLET.
ORTYGOMETRA. AVES, GRALLAE, Ral-
lidae, Rallinac. Zie SINTA.
ORYZA. Zie RIJST.
OSMOTRERON. AVES, COLUMBAE, Tre-
ronidae, Treroninae. Zie KATE, BOEN AI en
DUIF, Dl. I, bl. 477 (waar verkeerdelijk staat
Osme tr er on).
OSPHROMENUS OLFAX. Zie GOERAMI.
OS SEPIAE. Zie INKTVISCH.
OSSOEGIL. Zie MANOEK.
OSTEOGLOSSUM. PISCES, PHVSOS I'o.Ml,
Osteoglossidae. Zie TANGALASA.
OSTREA. MOLLUSCA, GASTROPODA, LA-
MKI.LIBRANCHIATA, Ostreidae. Zie KRANG-
TAMBAK.
OT. Dajaksche stam. Zie DAJAKS, Dl. I, bl. 414.
OTAL. Bat. Zie LONT AR.
OTIDIPHAPS CERVICALIS, INSULARIS,
NOBILIS en REGALIS. Zie DUIF.
OTOLITHUS. PISCES, ACANTHOPTERY-
GII, Sclaeuidac. Zie GIGI-DJARAN.
OUD-AGAM. Onderafdeeling der afd. Agam,
res. Padangsche bovenlanden, met 11 larassen
(districten); Banoehampoe, Ampal Angkat, Kapau,
Salo, Soengei Poear, Tjandoeng, Tilatang, Karnang,
Baso, Ampat Kota en Mageh. De hoofdplaats der
res., Fort de Koek, is tevens hoofdplaats der ondcr-
afdeeling en zetel van den controleur.
OUDEMANS. (JEAN ABRAHAM CHRÉ-
TIEN) Geb. te Amsterdam 16 Dec. 1827, vertrok
hij met zijn vader in 1834 naar Batavia, maar
keerde in 1840 vandaar terug. In 1852 promo-
veerde hij Ie Leiden op eene dissertatie: „exhi-
bens observationcs ope instrumenti transitorii in-
stitutas", behelzende de bepaling zoowel van de
poolshoogte der Lcidsche Sterrcwacht (destijds
nog boven het Academie-gebouw) als van de
declinatie van 101 sterren, door waarnemingen
met een draagbaar passage-instrument. In 1853
werd hij tot observator aan de Sterrewacht te
Leiden, in 1856 tot buitengewoon hoogleeraal-
in de faculteit der wis- en natuurkunde aan de
hoogeschool te Utrecht benoemd. In 1857 nam
hij de benoeming aan tot hoofd-ingenieur van
den geographischen dienst in Ned.-Indië, belast
met de sterrekundige plaatsbepaling in den 0.-I.
archipel. In 1858 werd begonnen met het span-
nen van een telegraafdraad over geheel Java en
door dit hulpmiddel werd Oudemans in staat ge-
steld lengte-verschillen te bepalen. Inmiddels was
door uitbreiding van het getal stoomschepen, zoo-
wel van de Koninklijke als van de Gouv.-marine
en ook van de N.-L Stoomvaartmaatschappij, het
reizen in den Archipel gemakkelijker geworden,
126 OUDEMANS. (JEAN ABRAHAM CHRÊTIEN)
zoodat Oudemans achtereenvolgens ten behoeve
der plaatsbepaling kon bezoeken eenige kust-
plaatsen van Banka, verder: Palembang, Moeara
Kompeh, Djambi, eenige plaatsen aan de West-
kust van Borneo en de Oostkust van Celebes, in
de Molukken, aan de Zuid- en Oostkust van
Borneo en de Straat van Makasser, in den Riouw-
Lingga-archipel en aan de Westkust van Sumatra.
Behalve de waarnemingen voor hydrografisch doel
werden ook belangrijke sterrekundige verschijnse-
len geobserveerd, de overgang van Mercurius over
de zon (Batavia 1861), totale zon-eclipsen (eiland
Watoe Bela of Mantawaloe Kéké (Banda-zee) 1888
en eiland I.awoengan, Peperbaai 1871), enz. Ook
aan de lengtebepaling van Batavia ten opzichte
van Greenwich is Oudemans' naam verbonden; na
haar eerst zoo goed mogelijk door allerlei maan-
waarnemingen van vroegere waarnemers en hem-
zelven bepaald te hebben, kon eerst in 1877,
nadat Madras telegrafisch met Europa verbonden
was, eene lengte van Batavia worden vastgesteld,
die enkel door telegrafische seinen, hoewel in
ten minste 7 gedeelten, bepaald was. Het vroe-
ger aangenomen getal 7U 7 m werd nu met
nagenoeg 15 ,20 verhoogd; daarna is het nog twee-
maal gewijzigd, i". door eene Amcrikaanschc
expeditie, uitgezonden om een reeks aaneenslui-
tende lengte-verschillen door middel van kabel-
seinen te bepalen, 2°. toen van Russische zijde'
het lengte-verschil van Tulkowa en Wladiwostok,
met tusschenstations in Europeesch en Aziatisch
Rusland bepaald werd. Hierdoor werd nu de keten
gesloten die van Greenwich om de Noord tot
Wladiwostok, en vandaar om de Zuid tot Green-
wich liep en kon de sluitfout, die slechts 05 ,43
bedroeg, over 22 lengte-verschillen verdeeld wor-
den. Singapore was een der punten van deze
keten, en met dit punt was Batavia door een
kabel verbonden. Het resultaat was, dat de lengte
van Batavia, d. i. van de thans weggenomen tijd-
klep aan het oude havenkantoor, nu bepaald werd
op 7U 7™ 14%53 of 1060 48'38",obeoosten Green-
wich; hiermede overeenstemmende heeft men voor
den vuurtoren io6°4B' 24",2 en voor den tijdklcp
op Tandjong Priok 106 53' i0",5.
0
Op verlangen van het Militair Departement
(later Dep. van Oorlog) om de reeds aangevangen
militaire en topografische opneming van Midden*
Java door eene triangulatie te steunen, was in
1854 Cheribon, in '55 Banjoemas, in '56 en '57
Bagclen en Kedoe getrianguleerd. Overeenkomstig
het bij de benoeming van Outlemans bepaalde
werd die triangulatie toen gestaakt en hem wer-
den voorstellen gevraagd betreffende de wijze van
hare voortzetting. Dientengevolge werd de trian-
gulatie eene afdeeling van den geographischen
dienst en werd Oudemans belast met de oplei-
ding, voor zooveel noodig, van de ingenieurs en
hunne assistenten. De basismeting van West-Java,
met een toestel van Repsold, waarmede de werk-
zaamheden een aanvang namen, duurde van 12 Juli
tot 1 Nov. 1873. (VgL KAARTBESCHRIJVING,
Dl. 11, bl. 156).
In 1875 vertrok Oudemans naar Nederland,
geroepen om opnieuw het hoogleeraarschap aan
de Utrechtsche Hoogeschool te aanvaarden en
aldaar de opvolger te worden van zijn opvolger;
in 1898 werd hij wegens 70Jarigen leeftijd eervol
uit die betrekking ontslagen. Het eerste en het
tweede deel van „Die Triangulation von Java"
werden, nadat Oudemans de herberekening der
— OUD- EN MIDDEL-JAVAANSCH.
geheele triangulatie met inachtneming der drie
basismetingen (waarvan die van Midden- en van
Oost-Java nog niet herleid waren) had op zich
genomen, gevolgd door het derde deel in 1891, het
vierde in 1895 en het vijfde in 1897; het zesde
en laatste deel is thans (Febr. iyoo) ter perse.
Op uitnoodiging van het Ministerie van Kolo-
niën heeft Oudemans ook op zich genomen om
zee-officieren, die in Indië, ten behoeve van de
verbetering der zeekaarten, de ligging van een
aantal tusschen de reeds vastgelegde hoofdpunten
gelegen en door het Hydrog. Bureau aangewezen
tusschenpunten gingen bepalen, voor die taak
op te leiden. Tot Oudemans' werkzaamheden, zoo-
wel in als buiten den kring van zijn studievak,
behooren nog: het verblijf op Réunion (Sept. 1874
tot Jan. 1875) voor de waarneming van den
Venus-overgang op 9 Dec. 1874; de ontwikke-
ling der formules waarnaar de tabellen der Ned.-
Ind. Levensverzekering- en lijfrente-maatschappij
berekend werden; de uitgaaf van „llmoc Alani"
of wereldbeschrijving voor inlandsche scholen
(2 e dr. 1879), waarvan het eerste stukje ook in
het Maleisch en Javaansch vertaald werd en dat
gevolgd is door nog 4 stukjes. In het jaarboek over
1883 der Kon. Akad. van Wetensch., van welke in-
stelling hij lid is, schreef hij een levensbericht van
Dr. P. A. Bergsma, directeur van het magnetisch-
meteorologisch observatorium te Batavia. Verder
was hij curator van het Gymnasium Willem 111,
bestuurslid van het Bat. Genootschap en van de
Kon. Natuurk. Vereeniging. Sedert 14 Juni 1873
is Oudemans ridder Ned. Leeuw.
OUD- EN MIDDEL-JAVAANSCH. Het Oud-
lavaansch, veelal Kawi genoemd, heeft twee tijd-
perken van klank- en vormontwikkeling doorloo-
pen, waarvan het eerste het Oud-Javaansche in
engcren zin (zie KAWI) moet worden genoemd,
terwijl het tweede gevoegelijk met den naam van
het Middcl-Javaanschc kan worden bestempeld.
De voorstelling die een halve eeuw geleden nog
gangbaar was, dat namelijk het Oud-Javaansche
of Ilindoc-Javaansche tijdvak gerekend werd aan
te vangen met het jaar 1 van de Javaanschc tijd-
rekening (het Christelijk jaar 78 van half Maart
tot half Maart 79) is mythisch en mist histori-
schen grond. Met eenige zekerheid kan de aan-
vang van dit tijdvak worden gesteld omstreeks
het Javaansche jaar 700 (778 A. D.), en het loopt
tot den aanvang van het rijk Madjapahit tegen
het einde van de dertiende eeuw onzer jaartel-
ling. De Madjapahitsche tijd is de Middel-
Ja vaa nse h e schakel, die Oud- en Nieuw-Ja-
vaansch verbindt. De voornaamste onderscheidende
kenmerken van de twee eerste ontwikkelingstijd-
perken der Javaansche taal (zie JAVAANSCH,
in den aanvang) zijn de actieve werkwoords-
vorming en de klan k versmelting. In de
oudste gedenkstukken, die door Javaansche hand
aan het duurzame koper werden toevertrouwd,
vinden wij de volle werkwoordsvormen, die in
het Middel-Javaansche de eerste lettergreep af-
werpen, en treffen wij de klank-koppelingen wa en
ja aan, die in het Middcl-Javaansch versmolten
zijn tot o en é. Oud-Javaansch is mangambil,
nemen, thans nog in het Maleisch mengambil,
en wwang, de moedervorm van wong, mensch
of persoon, benevens jjan, de moedervorm van
jèn, dat of indien. Reeds in den alleroudsten
tijd komt nevens de volle vormen van het werk-
woord met het voorvoegsel man, de vorm anoe-
 OUD- EN MIDDEL-JAVAANSCH. — OUDHEDEN. 127

rMiddel-
at, schrijven, voor, en het blijkt dus dat de naast dienen Bali en Madoera genoemd te worden
Nieuw-J avaanschc verlenging der actieve (doch denkelijk meer nog om den invloed van
en
werkwoorden met het voorvoegsel a reeds toen Java uit op deze beide eilanden uitgeoefend), het
de afgeknotte vormen, zooals nangis, weenen, eiland Sumatra, het massieve Borneo, en nog ver-
uit manangis, en noerat, schrijven, weder schillende andere kleinere, te vinden öf in de
drielettergrepig maakte. Een ander kenmerk van buurt van Sumatra, óf in die van Java, Ma-
het tweede tijdperk der taalontwikkeling is, dat doera, Bali.
die voorvoeging van n bij actieven in het Middel- Op Java vindt men eigenlijk overal oudheden
Javaansch regel werd. Als een overblijfsel van uit de Hindoe-periode, niet overal echter even
deze taalperiode leeft nog aan de Westzijde van druk, en ook niet overal van denzelfden aard. In
het groote Javaansche taalgebied het Cheribon- hoeverre de plaats, waar men die oudheden nu
sche Javaansch in den mond van drie millioen aantreft, nog dezelfde is als waar zij in die-
bewoners van de Noorderhelft der res. Cheribon, periode in eerste instantie geplaatst werden, is
van Tegal en van Banjoemas. Bij hen is de zachte veeltijds niet meer uit te wijzen. Waar zij ver-
en open oude a nog steeds a, maar tevens een voerbaar waren, kan dat zeer goed zijn geschied,
weinig verscherpt en verhelderd, terwijl die klank en is het dikwerf zelfs te veronderstellen; slechts
door de vijftien millioen Javanen van Midden- bij zeer zware voorwerpen (hoewel ook van de-
en Oost-Java als de Geldersche no wordt uitge- zulken er verscheidenen b.v. ter hoofdplaats zijn
sproken. Het grootste verschil echter dat de beide gebracht en opgesteld) bestaat er eenige zeker-
afdeelingen der hcdendaagsche Javaansche taal tot heid, die slechts volkomen is, waar het resten,
afzonderlijke en ongelijke geestesvoortbrengselen ruines, van oude bouwwerken geldt. Deze laat-
maakt, is juist datgene wat het kenmerkend onder- sten leeren ons dat er op Java eenige centra
scheid is tusschen Middel- en Nieuw-Javaansch, hebben bestaan. Eén op West-Java (men zou
te weten het gebruik der Taaisoorten (zie kunnen zeggen ter hoogte van de lijn Batavia—
JA\ AANSCH, Dl. 11, bl. 136, ad* kolom). Buitenzorg), één op Midden-Java (in de res.
Tijdens het afdrukken verscheen het artikel van Kedoe, Djokjakarta en Soerakarta), en één ooste-
Dr. 11. Kern, Bijdragen t. d. spraakkunst van het lijker (in de res. Soerabaja, Kediri en Pasoe-
Oud-Javaansch in Bijdr. t. t. 1. en vlk. VIC Volgr. roean), elkander ook chronologisch in deze orde
VII, bl. 263. opvolgende. Het West-Javaansche had een be-
OUDHEDEN. De geschiedenis van den Archi- trekkelijk kleinen omvang, de beide anderen be-
pel in zeer korte trekken samenvattende, zou men sloegen ieder een groot territoir, met uitloopers
kunnen volstaan met te zeggen dat hij vier perio- naar buiten in de omliggende gewesten, vooral
den doorleefd heeft. Na een zeer langen tijd van het laatste centrum, waartoe langzamerhand ge-
eigen ontwikkeling, volgde er een tijdperk waarin heel Oost-Java, Bali, Madoera gingen behooren,
de Ilindoe's de leiders of het voorbeeld waren; en Madioen gerekend moet worden, terwijl daar-
daarop begon er de Islam mede te spieken en naast, eenigszins zelfstandig, weer Hindoe-leven
sedert de l6c eeuw de Europeanen. De drie ge- op Midden- en op West-Java te bespeuren valt,
noemde invloeden hebben zich niet overal even dat intusschen voor den lateren tijd toch weder
sterk kunnen laten gevoelen. Er zijn streken, die direct verband houdt met het Oosten van Java.
door den Hindoe-invloed niet bereikt werden; er Bij het opsommen der belangrijkste vindplaatsen
zijn er tot waar de Ulam nog niet is doorgedron- schijnt het geëigend te zijn met deze feiten reke-
gen; er zijn er ook waar geen Europeaan tot nog ning te houden.
toe een voet zette. Men mag vermoedelijk zeggen i t; centrum. West-Java. Het bestaan van dit
dat de plaatsen of streken, waar de Hindoe-inwer- centrum is slechts bekend uit eenige opschriften
king zich vooral deed gevoelen dezulken waren, die aangebracht aan levende steenen, te Djamboc,
in de eerste periode reeds boven de anderen in ont- Kebon Kopi, Tjiaroeten en Toegoe.
wikkeling uitblonken; de Islam zette zich vooral 2'- centrum. Midden-Java. Talrijke opschriften
op die plaatsen, waar de Hindoe-invloed, zij 't dan en ruïnen van oude heiligdommen, sporen van
ook niet altijd rechtstreeks, had gewerkt, en de trappen naar de hoogvlakte van Diëng, grotten,
Europeanen deden al niet anders: hun eerste ves- wijzen hier uit hoeveel drukker en opgewekter
tigingen waren voornamelijk in reeds Moham- het Hindoe-leven hier was. Men vindt restanten
medaansch geworden gewesten. Ook is de inwer-
king dier drie invloeden verschillend van kracht
van tjandi's op de navolgende plaatsen
Semarang: Tjandi Argakocsoema (5 verval-
:
geweest, want de eerste vond den meesten ingang, len tjandi's). — —
—
Si Koemir (verdwenen), Kali
de laatste den minsten, maar heeft nog niet uitge- Taman (verv.), —Tj. Pengilon (2 verv. tjandi's),
—
—
werkt, evenmin als de tweede dat reeds deed, die Goenoeng Boetak wetan (verv.), Gedong sanga
voornamelijk in de laatste eeuw intrinsicker werd. (13 tjandi's aan weerskanten van een ravijn),
Waar nu over Oudheden gesproken wordt, denkt Bedana (verdw.), —Tjandi Doekoeh (verv.), —
men in de wandeling in de allereerste plaats aan Salatiga (mogelijk een tjandi),
zaken, voorwerpen, bouwwerken, enz., die, dagtee- (mogelijk een tjandi).
— Kali Sendjaja

kenende uit de tweede periode',denzoogenaamden Ba gelen: Sawangan (verv.), — Koeta ardja

Hindoetijd, gespaard zijn gebleven. Hoewel het (grotten),
voor de hand ligt, dat ook uit die andere perio- tjandi's).
— Desa Tjandi (verv.), — Diëng (44
den dingen van oudheidkundige waaide voorhan- Kedoe: Gcwanoe (verdw.), — Kedoeng lo
den zullen zijn, komen hier slechts ter sprake (verv.), — Tj. Argapoera (verv.), —
——
Tj. Keboe-
wat men gewoonlijk oudheden noemt, de Hindoe- men (verv.), — —
Tj. Bongkol (verv.), Tj. Perot,
Tj. Pringapoes, —
—
oudheden dus. Goenoeng Pertapan (verv.),
Java was naar waarschijnlijkheid reeds sinds oude Gandasoeli (verv.), — Brongkol (verdw.?), Pi-
— —
—
tijden onder de eilanden van den Archipel het katan (verdw.), Wanakcrsa (verv.), Selagana
belangrijkste. Het is ook dit eiland, waar zich de (2 verv. tjandi's), — Selagria, — Baraboedoer,
Hindoe-invloed bovenal heeft laten gevoelen. Daar- Tj. I'awon, — Goemboelan (verv.), —Desa Tjandi
 —-
128 OUDHEDEN.

(mogelijk een tjandi), —

Tj. Kenteng (verv.), — — —
(.ambar, Tj.KaliTjilik, Tj. Pertapan (verv.), —
Tj. I'cndem, — Tj. Asoe, —Tj. Loemboeng, — —
Tj. Gempoer (2 verv. tj.), Tj. Proedoeng(verv.), —■
Mocng Kidan (mogelijk een tjandi), —
Kendal Tj. Tegawangi, — Tj. Soerawana.
(mogelijk een tj.), Ngradjek (mogelijk een Pasoeroean: Tenggiling (verv.), — Botjok
tj.), — Mendoet, —
Goenoeng Sari (verv.), —
(verv.), — Selabradja (verdw.), — Sanggariti
Goenoeng Woekir (verv.), — —
(verv.), Goenoeng Boetak, — —
—
Goenoeng Singa- Goenoeng Kawi,
bareng (verv.), —
Trasahan (mogelijk een tj.),— Tj. Toempang, Tj. Kidal, — Koeta Bedah (f),—
Blaboêran (mogelijk een tj.). —
—
Singasari (oorspr. 5 tjandi's), Goenoeng Ar-
Djokjakarta: Desa Tjandi (verv.), —
Pang- djoena, Indra Kila (verv.), — Tj. Djawi, —
gerang (verv.), — Moerang (2 verv. tj.), —
Tj. Belahan (badplaats), — Tj. Goenoeng Gangsir
— —
—
Djetis (verv.), Tj. Redja (verv.), Tj. Grim- (verv.).
bjangan (verv.), — Tj. Nagasari (verv.), Tj. P robolinggo: Tjandipoera (2 verv. tjandi's),—
Abang (verv.), — Tj. Krapjak (verv.), —
Tj. Koeta Renon, — Tj. Djaboeng.
Polangan (verv.), — Tj. Sawoek (verv.), —
Tj. Besoeki: Tj. Loeroes, — Goenoeng Arga-
Polengan (verv.), — Tj. Tindjong (verv.), —
pocra, —
Tj. Kedaton, — Koeta Bara, — Koeta
Tj. Idjo (11 tjandi's), — Tj. Miring (verv.), —
Kedawoeng, — Koeta Blaten, — Koeta Kran-
Tj. Sari (verv.), — Banjoe niba (mogelijk een djingan, —
Tjora Manis (verv.), — Meroe, —
tj.), — Tj. Semarangan (verv.), —■ Tj. Singa Matjan poetih, — Ardja Blambangan, — Mocntjar
(verv.), — Tj. Boebrah (verv.), —
Tj. Geblak (heuvel).
(verv.), — Tj. Watoc goedig (mogelijk een tj.), —
Ter oriënteering ten opzichte van bepaalde soor-
Tj. Ngaglik (verv.), —
Tj. Dawong (verv.), —
ten van oude stichtingen of bijzonderheden, zon-
Tj. Sanan (verv.), —
Tj. Kalasan, —
Tj. Sari, —
der daarbij te letten op periode of iets anders,
Tj. Prambanan (165 tjandi's), —
Tj. Koeion (verv.). zij hier verder nog gewezen op vindplaatsen van :
Soerakarta: Tjandi Lor (verv.), —
Tj. Asoe :
a. Badplaatsen in de res. Batavia: Kota Batoe;
(verv.), — Tj. Boebrah (verv.), —
Tj. Sewoe (246 Semarang: Tjandi Pengilon en Sidamoekti; Kedoe:
tjandi's), — Tj. Loemboeng (17 tjandi's), —■ Tj. Wanasari: Madioen: Sarangan; Soerabaja: Tra-
Plaosan (66 tj. met twee vierkante platcau's en woelan en Djalaloenda; Kediri: Djati Koewoeng
—
vele cirkelvormige voetstukken), Tj.Kalongan,'—
Tj. Soedjiwan (2 tj. met vele cirkelvormige voet-
en Panataran; Pasoeroean: Ngaglik, Belahan en
Banjoe biroc.
stukken), — Pelem (verv.), — Tampir (verv.), — :
b. Grotten: in de res. Bagclcn Kola Koeta
Tj. Krikil (verv.), —
Tawang (mogelijk een tj.). ardja; Kedoe: Watoe rong; Djokjakarta: Tjandi
Abang en Ratoe Baka; Soerakarta: Djatinom;
3e centrum. Oost-Java. Ook hier talrijke op-
schriften en ruinen, en in grooter verscheiden- Soerabaja: Djedocng; Kediri: Djoerang limas, Sela
heid (doch niet zoo grootsch en talrijk), daar men Mangleng n°. I, Sela bale, Goewa tritis, Sela
nevens eigenlijk gezegde tempels en grotten, ook mangleng n°. 2, Djoendjoeng en Djadjar; Besoeki:
badplaatsen, platformen, poorten, muren, verster- Salak.
kingen, lustverblijven, enz. kan aanwijzen, van c. Muren: in de res. Djapara: Kota Kali gelis;
welken op Midden-Java geen of zoo goed als geen Soerabaja: Koeta teboe (rosan), Mantjilan, Bang-
sporen werden gevonden; voorts steenen offer- sal en Dinaja; Kediri: Kawi-muur; Pasoeroean:
huisjes (de zoogenaamde lïjslschuren), zegelmerken, Kawi-muur; Probolinggo: Djaboeng; Besoeki:
zodiakbekers en voorstellingen betreffende den Koeta Bara, Koeta Kedawoeng, Koeta Blater,
lingga-dienst. De belangrijkste vindplaatsen van Koeta Krandjingan, Matjan poetih, Ardja Blam-
bouwwerken zijn de navolgende, waarbij dan nog bangan. Muren zijn ook bij verschillende grootere
gevoegd zullen moeten worden Soekoh en Tjeta, tjandi's voorhanden.
met de bouwwerken op den top van de Lawoe, in d. Poorten: in de res. Djapara: Perwata;
Soerakarta, en de vele platformen of aangelegde Soerabaja: Badjang ratoe, Wringin lawang, Dje-
terrassen op West-Java (zie beneden), die naar docng, Pasetran, Bangkal, Tjandi Derma; Kediri:
waarschijnlijkheid eerst in de jongste periode wer- Wali Koekoen, Ploembangan; Pasoeroean: Tjandi
den aangelegd, en niet behooren tot het tijdperk Djawi, Belahan.
van het eerste centrum. e. Rijstblokken en stampers: in de res.
Madioen: Kedong gong (verdw.), —
Sadon Preanger: Tji artja; Krawang: l.euwcung datar;
(verdw.), —
keting (verv.).
Gelang (verdw. kraton), —
Sirah Tegal: Panaroekan, Doekoeh Salam, Pcndawa,
Gambochan, Karang sari; Kedoe: Kenteng, Kan-
a:
Soera baj Tj. Ngrimbi,—Kedaton (verdw.), —
dangan, Loh Kenteng.
Tralaja, — Badjang ratoe, — Tj. Brawoe, Tj. — f. Rij stschu ren (o ff e rh u isj es): in de res.
— —
— —
Gentong (verdw.), Tj. Gedong (verdw.), Tj. Madioen: Madioen, Oeteran, Panaraga, Djaboeng.
Tengah (verdw.), Tj. Moeteran (verdw.), g. Terrassen: in de res. Bantam: Tji beo,
— —
—
Wringin lawang, Pangloengan (verdw.), Tj. Desa Tjandi, Kosala; Batavia: Goenoeng Gede;
Lima (Dinaja, verdw.), —
Kcsiman tengah, Preanger: Salak datar, Parakan salak, Goenoeng
Djalatoenda (badplaats), —
Pcnanggoengan (ver- Padang, Goenoeng I.oemboeng, Boekit Toenggoel,
dw.),
Bangkal,
— Djedoeng,
— —
Tasetran (2 tj.),
Bangsri (verdw.),
Kalang anjar (verv.).
—
Tj. Derma,
—
Tj. Tji Kapoendoeng, G. Tjakraboewana, G. Tjakra-
—
wati; Krawang: Mejang; Semarang: Scgara Goe-
noeng; Soerakarta: Tjeta, Soekoh, Goenoeng La-
Kediri: Tj. Lor (verv.), —Ngetos, — woe; Madioen: G. Darawati; Soerabaja: Kasiman
— —
Penam-
pihan, Walikoekoen (5 tjandi's), Sanggrahan tengah, Top Walirang; Kediri: Senampihan;
—
(verv.), Djoendjoeng (verv.), —Desa Gam- Pasoeroean: Indra Kila; Besoeki: Tjandi Djawi,
—
•— —
—
—
bar, Aria Blitar (verdw.), Soember djati Argapoera. Ook de Baraboedoer, Tj. Mendoet, Tj.
(verv.), — Batjem (4 tjandi's), Tepas (verv.), Panataran, Tj. Toempang, zijn terrasgewijzc oploo-
Ploembangan (verv.), — Tj. Kotes (Papoh, 2 pende. Evenzoo Tj. Prambanan, Bangkal, Papoh,
tjandi's), — Waringin brandjang, Tj. Sawen- Tegawangi, Soerawana, Kidal, Belahan, Tj. Keda-
— —
tar, Gedok (verv.), Panataran (complex), —Tj. ton en anderen.
 OUDHEDEN. 129

«. Trappen: in de res. Pekalongan: Sigem- zaken. Door de gaandeweg ontdekte en gelezen

plong; Semarang: Tj. Pengilon; Bagelen: Kali opschriften is er echter veel aan den dag geko-
Lawang, Diëng; Kedoe: Telahap, Kanggan, Desa men, wat óf bevestigde wat de ruïnen leerden óf
Ijandi; Besoeki: Winong. bevestiging vond in hetgeen zij te aanschouwen
*'. Tunnels: in de res. Bagelen: Diëng; Soe- geven. Zoo bleek het dat, terwijl inmiddels aan
rabaja: Soember Pengantcn, Goenoeng Latsari, het licht kwam, dat de genoemde opschriften van
Kcscmen. West-Java de oudsten van het eiland waren, de
k. Uitkijken: in de res. Besoeki: Goenoeng plaatsers Wisjnoe vereerden, en dus geen Boed-
Loeloes, Moentjar. dhisten waren, wat overeenkomt met een bericht
/. Urnen: in de res. Pekalongan: Sinoetocng; van Fahian, een Boeddhistischen Chinceschen
Kedoe: Wanasari, Mergawati, Goenoeng ganar; pelgrim, die in het begin der 5e eeuw na Chr.
Djokjakarta: Prambanan; Soerakarta: Dompjang; Java aandeed, en daar geen of maar zeer weinig
Soerabaja: Djalatoenda; Pasoeroean: Poedjen. geloofsgenooten ontmoette. Uit denzelfden tijd
'". Verdiepingen: in de res. Djokjakarta: toch, een enkel stuk vermoedelijk wat later, dag-
Tjandisari; Soerabaja: Tjandi Bangkal; Pasoe- teekenen die opschriften, welke tevens uitwijzen,
roean : Singasari; Probolinggo : Djaboeng. dat de Hindoes, die toen daar werden aangetrof-
"• Waterbakken: in de res. Pekalongan: fen, hun oorsprong hadden uit het Zuiden van
Deles; Djapara: Soetarengga; Djokjakarta: Tirla; Engclsch-Indië (de Dekhan), aangezien het schrift,
Madioen: Kebon dalem: Soerabaja: Gresik, Se- waarin zij geschreven zijn ('t zoogen. Venggi-
inangka,Sepande; Kediri: DjatiKoewoeng; Pasoe- schrift), in dien tijd en in die streek het gebrui-
roean: Malang. kelijke was.
o. Werkplaatsen: in de res. Djokjakarta: Gaandeweg moeten de Hindoes oostelijker zijn
Ciwa-plateau, Ratoeßaka; Soerabaja: PoehDjedjer, doorgedrongen. Zonder twijfel zijn zij ook in
G. Boetak. grooter getale gekomen, en met prijsgeving van
p.
■baja
Zodiakbekers: in de res. Kediri, Soera- het te voren ingenomen of verkende gebied van
en Pasoeroean. West-Java, hebben zij zich later meer neergezet
ij. Zooi-afdrukken: in de res. op Midden-Java, waar men intusschen niet de
Bantam:
Tjipanas; Batavia: Djamboe, Kebon Kopi, Tjia- sporen vindt van Wisjnoeïten, maar van (Jivva-
roeten, Batoe toelis, Pasir Ani; Preanger: Batoe iten, en daarnevens van Boeddhisten. Ook hier
:
tapak; Cheribon Tji Pakoe, Kawali; Bagelen: wijst nog veel naar Zuidelijk Engelsch-Indië. Een
Diëng; Soerabaja: Doekoehan doekoet, Madja- opschrift van een zekeren koning Sandjaja, gevon-
;
djedjer Kediri: Boemen. den in 't Zuiden van de Kedoe en gedagtcekend
Deze soort van opsomming zou belangrijk uit- Qaka 654 (A. D. 732, 't oudste gedateerde stuk),
gebreid kunnen worden, vooral als men daarbij is evenzeer in Vcnggi-schrift, en dat zijn mede
verder letten zou op wat den inhoud der tempels twee rotsopschriften (opschriften aan den levenden
heeft uitgemaakt, als beelden, voetstukken, tem- steen), 't eene te Dakawoe (Z.O. Kedoe) en 't andere
pelgereedscbap, of utensilia van anderen aard, als op den Diëng gevonden. Vooral dit laatste is zeer
wapens, werktuigen, sieraden, enz. Hier zij slechts opmerkelijk. Fergusson toch, een kenner van bui-
nog vermeld, dat men eigenlijk gezegde reliëfs, tengemeene geloofwaardigheid, wees er jaren gele-
d. w. z. niet gewoon relicfwerk als lijsten, randen, den reeds op, dat de bouwtrant der tempels op
bloemvignetten, enz., maar tableaux en emblemen, den Diëng de Chalukya'schc is (Chalukya en
die men ook nog elders, bepaaldelijk bij zool-af- Venggi zijn in een zeker opzicht synoniem), en
drukken, of als zegelmerk aan beschreven steenen tegenover dat feit kon het slechts verwondering
vindt, aangetroffen heeft in wekken, dat er op den Diëng en in de onmiddel-
Kedoe: Tj. Pringapoes; Barabocdocr (Boeddha's lijke nabijheid geen spoor was aangetroffen van
leven, djataka's, heilige boeken); Dakawoe (em- het schrift, dat bij dien stijl om zoo te zeggen
blemen); Moentilan; Mendoet (fabels, djataka's); —
paste. Nu bleek het ten duidelijkste, dat de oudste
Djokjakarta: Tj. Sari; Tj. Prambanan (Ramayana, couche van Hindoes op Midden-Java, wal men uit
Hariwangca); —Soerakarta: Tj.Sewoe; Soekoh; —
de andere gegevens reeds kon afleiden, direct ver-
Soerabaja: Ngrimbi; Kesiman tengah; Doekoehan want was met de iets te voren op West-Java aan-
doekoet (emblemen); Djalatoenda; Madjadjedjer wezige. In een geheel andere schriftsoort zijn de
(emblemen);
—
Kediri: Sela mangleng; Desa oudste Boeddhistische opschriften van Midden-Java
Gambar; Panataran (Ramayana, Hariwangca, fa- geschreven. 700 (Jaka (A. D. 778) is het jaartal
bels); Tegawangi; Soerawana (Ramayana, Ar- van den steen van Tj. Kalasan, dat het oudste
djocna wiwaha); —
Pasoeroean: Tj. Toempang exemplaar van deze soort schijnt te zijn, en het
(Ardjoena wiwaha, fabels); Tj. Poetri Djawi; —
recht geeft te veronderstellen, dat het Boeddhisti-
Probolinggo: Djaboeng; —
Besoeki, Tj. Kedaton. sche leven op Midden-Java eerst later ingang heeft
Het is bovenal toch dit reliefwerk, dat meer gevonden dan het Ciwaïtische. Het schrift, een
dan iets anders tot den toeschouwer spreekt, en Nagari-typc, wijst naar het Noorden van Engclsch-
het is daarom dan ook vreemd dat de reliëfs der Indië, ook is de slijl der gebouwen (in casu Tj.
op Oost-Java gelegen ruïnen, behoudens Panata- Kalasan) een geheel andere dan die van den Diëng.
ran, voor het publiek door afbeeldingen nog niet Men heeft de meeste verwantschap ontdekt met
toegankelijk zijn gemaakt. bouwwerken in het Noordwesten van Ilindostan,
Beschouwt men de drie aangewezen centra wat ook vindt men daar vooral de hoog ontwikkelde
nauwkeuriger, dan blijkt het dat zij zich behalve kunst, die aan de Boeddhistische bouwwerken van
in plaats en in tijd, of in wat verder reeds aan- Midden-Java de eerste plaats toewijst onder alles
geduid werd, ook innerlijk van elkander onder- wat men op dat eiland aantreft. Doch hiermede
scheiden, al moet daarnevens dadelijk erkend is niet alles gezegd. De toestand op Midden-Java
worden, dat men ten opzichte van vele details is gecompliceerder dan uit het opgemerkte volgen
zeer voorzichtig moet zijn, met het oog op de zou. Naast de genoemde beide schriftsoorten, tref)
onzekerheid van de vindplaatsen van zoovele men er nog een derde aan, ontegenzeggelijk het
111 9
130 OUDHEDEN.
belangrijkste, ongelukkig ook het raadselachtigste.
Het is het bekende oud-Javaansche (of Kawi) schrift
in zijn oudste vormen. Dit schrift, direct verwant
aan het Pau-schrift en de Hindoesche alfabets
van Achter-Indië, schijnt ongeveer gelijktijdig met
het Nagari op Java te zijn gebracht (oudste jaar-
tal naar alle waarschijnlijkheid 731 Caka, A. D.
809, op een steen op den Diëng gevonden, doch
er zijn opschriften in dit schrift van een ouder-
wetscher type), en is vrij spoedig daarop het
meest gewone, zeker zoo na ± 750 (Jaka (A. D.
828). In zijn alleroudsten vorm (Tijdschr. v. h.
liat. Gen. XXXII, 1889) vertoont het een groote
gelijkenis met het Girnar-alfabet (N.O. van Bombay),
en wellicht mag men, in verband met andere waar-
schijnlijkheden, daarom besluiten dat het inder-
daad op Java ook is gebracht door die Hindoes,
welke er ook dat Nagari gebracht hebben. Hier-
voor zou ook pleiten dat al wat er op Midden-
Java aan Boeddhistische zaken werd gevonden
(ook voor Oost-Java geldt dit, doch daarover be-
hoeft hier nog niet gesproken te worden), Maha-
yanistisch is, al mag men niet vergeten, dat het
Mahayanisme qua talis geenszins gelijkgesteld
mag worden met Noordelijk in dien zin, dat men
het niet in het Zuiden zou kunnen aantreffen.
Bekend is dat de termen Noordelijk en Zuidelijk
bij het Boeddhisme in gebruik, ontleend zijn aan
den hedendaagschen stand van zaken, die een bc-,
trekkclijk jonge is. Tevens lette men er op dat
dat schrift op Java niet alleen bij Boeddhistische
opschriften voorkomt, maar ook en vooral bij Ci-
waïtische, die men verreweg in grooteren getale
aantreft. Men heeft dan ook ten opzichte van
Midden-Java te veronderstellen, dat de nieuwe
cottche er een was van gemengden aard, èn Boed-
dhistisch èn Ciwaïtisch, of dat de invloed van de
eerste couchc (die van het Venggi-schrift en Ci-
waïtisch) reeds belangrijke afmeting had aangeno-
men, niet geheel gebroken werd, voortwerkte, zelfs
de bovenhand weer kreeg, — al dient er vooropge-
steld te worden, dat wat er door Boeddhisten op
Midden-Java werd verricht, of beter nog gesticht,
ontegenzeggelijk het grootste, het rijkste, het
schoonste is wat men daar aantreft, zoo zelfs dat
het bij een vergelijking met het beste van denzelf-
den aard in Engelsch-Indië daarvoor niet behoeft
onder te doen. Tj. Kalasan, Tj. Sari, de Baraboe-
doer, Tj. Mendoet, Tj. Sewoe, Tj. Plaosan, om van
andere kleinere monumenten niet te gewagen, zijn
nietCJwaïtlsch, zijnBoeddhistisch; met de genoemde
tjandi's is er wel beschouwd slechts één (Jiwaï-
tisch bouwwerk te vergelijken, in grootschheid en
fraaiheid er niet voor schuilgaande. Bedoeld is Tj.
Prambanan, waarover hieronder nader. Vindt men
deze Boeddhistische monumenten voornamelijk of
uitsluitend in het Zuidelijk gedeelte van het ge-
bied, als men het terrein in zijn geheel beschouwt,
dan blijkt het dat het CJwaïsme zich over het
geheele territoir heeft uitgestrekt, ook al vergeet
uien niet dat vele tjandi's geheel vervallen zijn,
en het van anderen niet meer uittcwijzen is tot
welk kerkgenootschap zij behoorden, omdat alle
beelden er uit verdwenen zijn, en niets anders de
kleur meer voldoende doet kennen. Mag men op
de aan den dag gekomen opschriften afgaan, dan,
zonder twijfel, is reeds op Midden-Java de Hindoe-
Javaansche maatschappij vooral Ciwaïtisch geweest,
want de Boeddhistische opschriften zijn zeer schaars
en de Qiwaïtische zeer talrijk (zie boven). Aan een
eigenlijk gezegden strijd valt ook hier niet te den-
ken; een in goede en groote werken zich uitende
rivaliteit, waarbij 't Boeddhisme in zijn eigen trant
ook hier in de eerste plaats bouwde, gaf om beur-
ten aan beiden de bovenhand; eendrachtig leefden
beide kerkgenootschappen naast elkander (op één
opschrift wordt de Boeddha naast Ciwa aangeroe-
pen). Wat de reden was dat, niettegenstaande de
stichtingen der Boeddhisten over 't algemeen zoo-
veel grootschcr zijn, het Qiwaïsmc toch het veld
behield, is onduidelijk, maar dit deed het zonder
twijfel, evenals in Engelsch-Indië, waar omstreeks
750 (A. D. 828) (Jangkaratjarya de zege-
praal over de Boeddhistische leer behaalde.
Ongelukkigerwijze zijn uit de periode van Midden-
Java, die tot db 850 (A. I). 928) voortduurde,
behoudens opschriften, geen of althans geen be-
wijsbaar zoo oude geschriften gespaard gebleven.
Toch kan men de gedachte niet van zich zetten,
dat reeds in deze periode de geschreven Javaan-
sche litteratuur een begin moet hebben genomen.
Een eigenaardig verschijnsel, dat gepaard gaat
met het in gebruik komen van de hierboven in
de derde plaats genoemde schriftsoort is toch, dat
men, terwijl en waar Venggi-schrift, èn waar Nagari
gebruikt is, de taal der opschriften Sanskrit is,
in de plaats van deze, de heilige taal der Hindoes
(ook der Boeddhisten, die men op Java aantrof),
de landstaal ziet treden, het Javaansch, in een
phase welke men het best doet vóór-oud-Javaansch
te noemen. Daarmede was de weg voor het ont-
staan van een geschreven Javaansche litteratuur
gebaand, en daardoor is zij dan ook, mag men
zeggen, geworden. Het kan nu zijn dat in de
zeer beduidende oud-Javaansche litteratuur, die
op zeer weinige uitzonderingen na uitsluitend
CJwaïtisch is, nog 't een of andere boek wordt
aangetroffen, maar dan in een althans wat de taal
betreft omgeschreven, verjongden vorm, dat uit
deze periode dagteekent, waarvoor bijv. de be-
kende Koca-bcwerking (Amaramala, Tjandrakirana)
in aanmerking is gebracht. Maar een feit is het,
en een opmerkelijk feit tevens, dat er niets tot
ons is gekomen van Boeddhistische kleur, waar
juist te onderstellen was, dat waar zulke groot-
schc bouwwerken tot stand werden gebracht, ook
de kennis van het Boeddhisme, Boeddhistische
legenden en verhalen, niet onbeduidend kan zijn
geweest. Geen spoor van een leven van den Boed-
dha, geen spoor van djataka-vcrhalen (dan alleen
enkele stukken van latere dagteekening, die
zelfs stammen uit het laatste gedeelte der vol-
gende periode, die van Oost-Java). Zulks schijnt
alleen verklaarbaar, als men aanneemt dat de
liefde voor het Boeddhisme reeds in deze periode
weer verflauwd is, dat het Qiwaïsme zijne oude
plaats herwonnen heeft, dat het bij den wedstrijd
op Java, waarin het eerst terrein verloren bad,
althans naast zich terrein had afgestaan, weer heeft
kunnen veroveren wat Boeddhistisch was gewor-
den. En als een argument voor zulk een gang
van zaken schijnt dan ook Tj. Prambanan nog te
aanschouwen te zijn, een unicum thans te midden
van een zuiver Boeddhistische omgeving, aange-
legd op een architectonisch minder gunstige plaats,
opgetrokken geheel in denzelfden geest als de
kolossale, uitgebreide Boeddhistische schepping
Tj. Sewoe in de nabijheid, een ontwerp, zooals
er meer geweest zijn (in de vlakte van Saragc-
doeg), als 't ware om te bewijzen, dat 't CJwaïsme
zich door het zoo rijk ontwikkelde Mahayanisti-
sche Boeddhisme, zooals het zich op Java ver-
 OUDHEDEN. 131

toonde, niet in de schaduw behoefde te laten gaan: maar daartegenover mag worden gesteld dat
stellen. Men heeft bij het beschouwen van het vooral door Groenevcldt en IJzerman in vele zaken,
Hindoeïsme op Midden-Java, in het algemeen na- vooral de ikonographie betreffende, met meer of
melijk, wel in het oog te houden, dat er minstens mindere waarschijnlijkheid, belangrijk licht ont-
reeds evenveel eeuwen verloopcn waren na Chris- stoken werd, waarbij het bleek dat het Boed-
tus, als het Boeddhisme (volgens de noordelijke dhistische pantheon (gemakshalve zegge men van
kerk sinds 500 vóór Chr.), vóór Christus al had Nepal) niet slechts in hoofdtrekken, maar ook in
beleefd. Wat dit zeggen wil, is duidelijk. Het vele diepergaande of verder afliggende bijzonder-
Boeddhisme had zich in de richting, waarvan het heden op Midden-Java lenig gevonden wordt, iets
°ok op Java getuigenis aflegt, de Mahayanistische, wat bijv. ook bleek uit de belangrijke ontdekking,
wel beschouwd een compromis tusschen boed- dat het begin van de djataka-illustratic-reekscn
dhisme en Hindoeïsme, al ten volle ontwikkeld. aan de binnenzijde der borstweringen (dus n". I
Le tijd van de eigenlijk gezegde klassieke Sanskrit- zooveel, in dit geval n°. 136, van de borstwering
—
Utteratuur (de renaissancc-tijd dier litteratuur, vol- der l e gaanderij van de Baraboedoer) eene gere-
gens de terminologie van Max Muller) was al lang gelde verluchting is van Arjacüra's Djalakamala,
aangebroken, 550—650 A. D. (5»; en 6" Caka- of van een tekst (of een gedeelte ervan), die direct
ceuw), en de Hindoe-maatschappij in Engelsch- verwant is aan dat boek. Wat men er vindt van
Indië dus ook reeds geworden wat die litteratuur Ciwaïtischen aard is over het algemeen of zeer ver-
haar ons schetst, zij het dan ook, dat de Dckhan vallen of eenvoudiger van bouwtrant, maar zulks
'n vele opzichten ouderwetsch was en bleef.
D. w. z. is niet het geval met de boven reeds opzettelijk
even goed als het Boeddhisme van dien tijd in genoemde Tj. Prambanan, die in grootschheid van
zijnen Mahayanistischen vorm, ook in uiterlijker opzet, rijkdom van versiering en weelderigheid van
zaken, hoogst ontwikkeld was, zich b. v. kenmer- illustratie een waardige evenknie is van de boed-
kende door zijn systematisch ingericht, zeer uitge- dhistische monumenten in welker nabijheid zij
breid pantheon, was dit ook het in tegenstelling gevonden wordt, en die dus, naar het steller dezes
tot de Boeddhisten (en Djaina's en andere zoogen. toeschijnt, laat zien hoe ontwikkeld ook het Hin-
ketterschc sekten) eigenlijk verkeerd genoemde doeïsme was. Let men er op hoe Tj. Sewoe, waar-
—
Hindoeïsme, immers ook die anderen zijn Hin- van de bouwtrant met dien van Tj. Prambanan
—
does, al mag de terminologie bij hen èn anders groote overeenkomst vertoont, zeer wel eenTriralna-
luiden, èn ten gevolge daarvan de indruk niet tempel kan zijn, evenals de Baraboedoer een stich-
zoo overweldigend, zoo drukkend zijn of schijnen. ting kan heetcn van den Boeddha, in zijne plaats
Juist hier laat het zich voelen hoe groot het gemis in 't systeem, dan trekt het dadelijk de aandacht,
's aan vaste, zekere, betrouwbare gegevens, die dat Tj. Prambanan een aan de Trimoerti gewijde
men bezitten zou, als er eenige litteratuur uitdien stichting is, waarin aan de voorrang werd
tijd gespaard ware gebleven, en waarover men hoe- toegekend, waar ook Brahmü en Wisjnoc zetelen,
Wel in mindere mate, vermoedelijk ook beschikken als 't ware omgeven door de zich resp. om hun
zou, zoo de oude tjandi's in een ongcrepten staat wezen scharende kleinere goden, halfgoden, heroën
eerst in de jongste tijden het voorwerp van onder- (aartsvaders), evenzeer als in de grootere Boed-
zoek waren geworden, dat, aangevangen vóór het dhistische scheppingen de lagere goden, al zijn
Engelsche tusschenbestuur, reeds vele zaken niet dit ook zeer hoogslaanden, gevonden worden aan
meer op hare plaats vond. Men beseft hieruit hoe de buitenzijden, en ook op lagere verdiepingen
moeielijk het is vooral voor Midden-Java, voor- troonende. Brahma omgeven door resi's, V
alsnog veel positiefs te constateeren, daar alles omgeven door de grooten onder zijne vereerders
langs den weg van inductie moet worden verkre- (vertegenwoordigers), of verschillende zijner, min-
gen en vastgesteld, en feitelijk dus het licht slechts der bekende, maar talloozc awatlra's, en Ciwa
van buiten af, uit Engelsch-Indië, kan worden door een soortgelijke reeks van personen, die
aangebracht, waar de bezwaren voor dezelfde tijds- meer onmiddellijk met hem in verband stonden,
ruimte, hoewel van anderen aard, al even belemme- en wier houdingen en ornaat direct mogen her-
rend zijn. Immers juist voor den tijd, die omtrent inneren aan die der Boedhisatwa's in het boed-
de oudheden van Midden-Java de meeste toelich- dhistische pantheon, maar daarom nog niet dezelfde
ting zou moeten geven, is de toestand in Engclsch- wezens behoeven uittewijzen. Er behoeft hier zelfs
'ndië niet gunstig, door het gemis aan monumen- niet eens aan syncretisme te worden gedacht,
ten, die voor vergelijking in aanmerking gebracht evenmin als bij Tj. Mendoet, dan in zooverre als
zouden moeten worden, zij 't dat deze verdwenen het Mahayanistische Boeddhisme en het Hindoe-
zijn door vernieling, dan wel te loor gingen, isme beiden groot zijn geworden en zich ontwik-
doordat de maatschappij zich daar met den tijd keld hebben onder een geregelde inwerking op
belangrijk wijzigde. Uit de onderzoekingen ten elkander, overneming en uitwisseling van en aan
deze reeds ingesteld, bleek het, dat de meeste elkander, een proces van een langdurig verloop,
aanknoopingspuntcn voor het Boeddhisme van dal wel beschouwd reeds afgeloopen was, toen
Midden-Java te vinden zijn in 't Noordwesten van de Hindoes (boeddhisten en niet-BocddliisUn)
Engelsch-Indië, wat de bouwwerken betreft, en van 700 (Jaka (778 A. D.) Java bereikten, en
aangaande het Boeddhisme in leven in Nepal. zijn grootste proportiën had aangenomen in het
Maar toch bleef er nog veel onopgelost. Hier Noorden van Engelsch-Indië, vanwaar juist ver-
Z,
J slechts genoemd de eigenaardige vorm van ondersteld dient te worden, dat deze Hindoes
de Baraboedoer, waarvan een eigenlijk gezegde zijn gekomen. Bekend is het, dat in bijzonder-
wedergade slechts ontdekt werd in het (Ilinaya- heden over de verwording van het Boeddhisme
nistische) Burma (te Tagan), en te Mengun in zoowel als van het Hindoeïsme in de eeuwen die
Ava. Ook is ons bijv. nog niet bekend welke onze periode juist voorafgaan en er mede samen-
hoogere wezens werden voorgesteld aan de bui- vallen, nog niet te oordcelen valt, en dat, al gaat
tenzijden van de Tj. Mendoet, al zijn daaromtrent het langzaam, toch steeds meer en meer aan den
gissingen gemaakt, en zoo zou men kunnen voort- dag kwam, dat de goede weg door Von Hum-
 132 OUDHEDEN.
boldt (1836) en Fergusson (1876) is ingeslagen.
Al begrijpt men, helaas, te veel details van de
oudheden van Midden-Java voorshands nog niet,
de belangrijkste resultaten vooral in den lateien
tijd verkregen door vast te houden aan de door
de genoemden aangewezen richting, mag doen
onderstellen, dat straks nog verschillende even
verrassende bevindingen de juistheid van hun weg-
wijzing bevestigen zullen.
Tot ± 850 Caka (A. D. 928) moet men aan-
nemen, dat het zonder twijfel buitengemeen krach-
tige Hindoe-leven op Midden-Java heeft geduurd.
Wat er een einde aan gemaakt heeft ligt in het
duister, maar kan niet enkel zijn geweest een af-
sterven ten gevolge van gebrek aan voeding van
buiten. Immers het Hindoe-leven op Java neemt
met dat tijdstip geenszins een einde. Men vindt
het daarna op Oostelijker Java, in het 3' ,,; cen-
trum waar liet, men zegge omstreeks 800 Caka
(A. D. 878), naar alle waarschijnlijkheid door dat
er van Midden-Java uit een grooter terrein (in-
tellectueel) vermeesterd werd, dus vóór het einde
van de Midden-Javaansche periode, reeds duide-
lijk zichtbaar is. Verreweg het duisterste gedeelte
van de geschiedenis van het 3C centrum is die
eerste tijd. Het heeft er veel van dat Oost-Java
eerst eene onderhoorigheid van de vorsten op
Midden-Java is geworden, dat dezen later óf Oost-
Java tot hun eigenlijken zetel hebben gekozen, of
wel dat zij door een daar zetelenden, opgekomen
vasal van hun macht beroofd werden, waarna
sedert Midden-Java op den achtergrond geraakte.
Ook over den aard der stichtingen, de kerk waartoe
de groote gebouwen op Oost-Java behoorden, de
tijd waartoe zij eigenlijk gerekend moeten worden,
kan er in verschillende gevallen nog niet beslist
worden. De periode duurt lang (Caka 800—1400
of daarna, A. I). 878—1478 en volgende jaren).
Verschil in tijd heeft ook hier zeker veel te be-
teekenen, en van verschillende oorkonden, die uit
den eersten tijd van deze periode schijnen te dag-
tcekenen, mag en moet het de vraag zijn, of zij
het werkelijk doen. Mag men rekening houden
niet hetgeen omtrent Midden-Java in 't algemeen
werd opgemerkt, voornamelijk met het feit, dat
in de latere jaren van die periode daar het Ci-
waïsme weer de heerschende godsdienst was ge-
worden, dan ligt het voor de hand te vermoeden,
dat wat men op Oost-Java zal aantreffen, zoo de
in bezitneming van het oostelijk gebied heeft plaats
gehad van Midden-Java uit en in dien tijd, ook
overeenkomstig Ciwaïtisch, althans vooral (Jiwaï-
tisch, gekleurd zal zijn. Dit is in overeenstemming
met wat de opschriften van Oost-Java uit den
oudsten tijd deden weten. Van de monumenten
die tot de oudere schijnen te mogen worden ge-
rekend, schijnt er geen een Boeddhistisch te zijn,
in den trant van Midden-Java. Toch mag men het
vóórkomen van Boeddhisme op Oost-Java in die
jaren niet loochenen. Enkele malen, maar steeds
in tweede instantie, wordt het in de te vertrou-
wen opschriften vermeld. Het is voornamelijk in
het Zuiden van Soerabaja, in 't Noorden van Pa-
soeroean en in Kediri, dat zich het leven uit,
en men vindt er vorsten, wier namen, als van
personen in lagere rangen dienende, ook in stuk-
ken uit Midden-Java werden aangetroffen. Hier
wederom intusschen al hetzelfde bezwaar, dat ons,
behalve de opschriften, uit dien tijd (den tijd van
koning Sindok), geen andere geschreven stukken
zijn bewaard gebleven. Eerst na 900 C.aka (A. D.
978) wordt de taal der opschriften, die ook op
Oost-Java tot op dien tijd was wat bij het be-
spreken van de periode van Midden-Java vóór-
oud-Javaansch werd genoemd, één van vorm met
het oud-Javaansch der kennelijk oudere teksten
dier litteratuur, maar ook eerst daarmede krijgt
men in het gelijktijdige gedeelte dier litteratuur
een zekeren steun bij het beschouwen der maat-
schappij en hare omstandigheden. Die litteratuur
is, het werd reeds gezegd, zoo goed als uitsluitend
Ciwaïtisch. Zag men in de eerste eeuw dezer
periode (van 800—900 Qaka, A. D. 878 —978)
het Boeddhisme op Oost-Java ter nauweraood nog
leven, aan het wegsterven, sedert 900 (,'aka is het
voor een geruimen tijd, zoo al nog levend, wat
zeer wel mogelijk is, zoo goed als geheel onzicht-
baar, zoodat men gedwongen is van uitsluitend
Ciwaïtisch te gewagen. Daarbij valt op te merken,
dat Pasoeroean op den achtergrond geraakt, en
de beweging in Kediri zich geen nieuw terrein
schijnt te zoeken, of terrein verliest, zij zich dus
om zoo te zeggen in het Soerabajasche concen-
treert, terwijl daarnevens in het begin Madioen
(met zijn rijstschuren, offerhuisjes) op den voor-
grond komt. Het is de periode, waartoe ook be-
hoort koning Erlangga, onder wiens regeering de
Balincczen, naar het schijnt, de oud-Javaansche
litteratuur, voor zoover zij haar kennen, niet ge-
heel ten onrechte, laten ontstaan, hoewel er ge-
schriften gespaard zijn gebleven, die anterieur
aan zijn bewind vervaardigd werden of dat moe-
ten zijn, als de vier bekende parwas uit de eerste
helft van het Mahabharata (Adi-, Wirata-, Oedyoga-,
Bhisma-parwa), en de oud-Jav. (metrische) bewer-
king van het Ramayana. Weer een anderen toe-
stand geeft de volgende eeuw (Caka 1000 en
volg.) te aanschouwen. Madioen heeft blijkbaar
een zekere zelfstandigheid behouden ('t rijk van
Dahar), maar nu komt voor alles Kediri op den
voorgrond, wat blijkbaar zoo blijft tot omstreeks
het midden der I2 U Caka-ccuw ((Jaka "s°) het
rijk van Toemapel (Pasoeroean, volgens de Para-
raton) de suprematie weet te verkrijgen, om haar
later voor een korten tijd weder aan Kediri te
laten, dat spoedig daarop (kort na CQka 1200)
haar weer voor goed verliest, als Raden Widjaya
met behulp van Chineezen en veel verraad, het
rijk van Madjapahit, met zijn hoofdzetel in het
Soerabaja'schc, grondvest. Gedurende het bestaan
van dit rijk, dat ook naar buiten zeer machtig
was (wat met enkelen der voorafgaande ook het
geval kan zijn geweest, maar niet zoo duidelijk
spreekt), ontstaat er op Java een vernieuwd en
verhoogd Hindoe-leven. Dit had sinds 900 C aka
daar geenszins geslapen, integendeel een gToot
gedeelte der oud-Javaansche litteratuur, voor zoo-
ver deze ons gespaard is, misschien mag men wel
zeggen het beste er van, ontstond in de drie eeuwen
vóór Madjapahit, waarin ook de regeering van
Djayabaya valt, de verbinding van 't Hindoeïsme
met 't Javanisme werd toen inniger, dan in de
periode van Midden-Java, toen de beide stroomin-
gen meer naast elkander liepen; maar tijdens het
latere gedeelte van den vóór-Madjapahitschen tijd
herkreeg het Javaansche element, hoewel vergroeid
met het Hindoesche, gaandeweg steeds meer en
meer zijn oude rechten. Zoo was dan ook de toe-
stand, toen Kediri voor goed viel, weder reeds
meer Javaansch geworden dan Hiiidoesch, van dat
standpunt vooruitgegaan, maar in werkelijkheid
veel verminderd, omdat het intellectueel hooger
 OUDHEDEN.
staande element, niettegenstaande zijne overwin-
ningen, ten laatste toch weder de nederlaag leed.
Nieuw versch Hindoe-leven kwam toen den ouden
zuurdcesem versterken. Dit blijkt bepaaldelijk daar-
uit, dat ook het Boeddhisme weer van zich laat
bespeuren. Het telt bij de leden van het Vor-
stenhuis van Tocmapel en Madjapahit verschillende
aanhangers, maar het ontwikkelt geenszins de
kracht, waarvan het op Midden-Java getuigenis
had afgelegd, hoewel het ook nu weer het Maha-
yanismc is dat bijval vindt. Van bepaald gezegde
Boeddhistische groote bouwwerken is geen sprake.
Wat men op Oost-Java aantreft en daarvoor in
aanmerking gebracht zou kunnen worden, bijv.
de Tj. Toempaag, kenmerkt zich als zoodanig
alleen door enkele losstaande Boeddhistische beel-
den : de gebouwen zelf sluiten zich in hunne ver-
sieringen, reliëfs, aan bij de overige uit denzelf-
den tijd, en doen zich daarin vóór alles, zoo de
voorstellingen niet zijn wat men profaan zou
kunnen noemen, kennen als £iwaïtisch.
hier een nieuwe vermenging, en wel een soort
Er heeft
van directe oplossing plaats gehad, getuigende
van een groote inschikkelijkheid; men vindt er
eene vermenging van ontegenzeggelijk niet geas-
simileerde, heterogene bestanddeelen, die gemak-
kelijk uit elkander zijn te onderkennen, dus op-
treden in hun eigen vormen, maar aan, in of bij
t zelfde heiligdom nevens elkander worden aan-
getroffen; een geheel anderen toestand dan vroe-
ger op Midden-Java. waar Boeddhisme en Hin-
doeïsme met elkander samengingen, maar niet in
elkander opgingen of opgegaan waren, behalve voor
zoover dit reeds elders, in verder terugliggcnde
tijden, geschied was, om beiden te maken, te ver-
vormen tot wat zij in dien tijd waren, iets wal
op zijne beurt bij de ineenmenging in dien zoo
veel latcren tijd op Oost-Java weer niet geschiedde,
althans nog niet geschied was. Ook nu zijn de
eigenlijk gezegde Boeddhistische oudheden (beel-
den), men lette daarop wel, voor 't meerendccl
van een zeer beduidende kunstwaarde, hoewel
van een geheel anderen stijl dan de Midden-
Javaanschc, en gelukkig door het schrift van de
bijschriften, of door een daarop voorkomend ge-
dateerd opschrift, gekenmerkt als zooveel jonger.
Zooveel jonger als ook bijv. de Boeddhistische
Kakawin Soetasoma, ± 1300 Ca^a i evenals de
Ardjoena-widjaja door Tantoelar vervaardigd, bleek
te zijn, waarvan de vervaardigingstijd op zijne
beurt weder overeenkomt met het langs een ande-
ren weg verkregene en zooeven bekend gestelde.
Behoudens een vernieuwd leven in deze richting,
dat ook misschien deed ontstaan de aan be-
denking onderhevige, Boeddhistisch getinte oor-
konden, die als van oudere dagteekening zich
Reven, ziet men in deze periode, waarin ook het
Javaansch zich geheel blijkt te hebben omgezet,
zoodat hel zoogenaamde middel-Javaansch het oud-
Javaansch ging vervangen, evenals in dezen tijd
de overgangsvormen lusschen het oud- en het
nieuw-Javaansche schrift reeds blijken te bestaan,
de laat ons thans zeggen Hindoc-Javaansehe be-
schaving ook over een grooter terrein zich uiten
°f om zich grijpen. Is Pasoeroean, maar vooral
Soerabaja, zich weder naast Kediri komen stellen,
men begint nu ook in Probolinggo en Besoeki, en
°P Madoera, stichtingen te vinden. Ook Madioen
c » het Oostelijk gedeelte van Soerakarta verloo-
tten ze, en het is van elders bekend, dal er in
dien lijd weder directe aanrakingen zijn geweest
133
tusschen Oost-Java en de Socndalandcn, waai in-
tusschen, sedert ± 950 Caka (A. D. 1028) toch
ook een zeker zelfstandig leven schijnt te heb-
ben bestaan, evenals wellicht, sedert ± 900 Caka
(A. I). 978) in het Semarangsche, een streek, die
men misschien beter doet gedurende de Óost-
Javaansche periode tot Oost-Java te trekken, ook
al veroorloven de gegevens ook daar een zekere
zelfstandigheid te onderstellen. Het is voorals-
nog ondoenlijk 0111 de oudheden van Oost-Java
behoorlijk te ordenen, althans voor iemand die
ze persoonlijk niet in oogenschouw heeft kunnen
nemen. Zij zijn tegenover die van Midden-Java,
waar ook nog zeer veel te verrichten valt, stief-
moederlijk behandeld. Dit laat zich om vele rede-
nen begrijpen, maar heeft uit den aard der zaak
ook het gevolg dat men, doordat men er in zoo
vele opzichten minder van weet, ook minder over
oordcelen kan. Zij zijn niet zoo gemakkelijk
te bereiken, en liggen van den grooten weg
af. 11 1111 kunstwaarde is minder dan van de
belangrijkste monumenten van Midden-Java, en
zij liggen het verst verwijderd van het eigenlijke
punt van uitgang bij de grootere archeologische
onderzockingstochten, Batavia, van waaruit Frie-
derich, Brumund, Van Kinsbergen, hunne surveys
begonnen, die allen, vóór dat zij het einddoel
konden bereiken, hun onderzoek hebben moeten
staken. De afzonderlijke beschrijvingen voor zoo-
ver zij bestaan, zijn niet voldoende; goede af-
beeldingen bestaan er slechts — en dat is ook
met de oudheden van Midden-Java het geval,
maar in een betere verhouding, — van enkele
der monumenten, en veeltijds zijn ook deze nog
niet geschikt voor een grondige vergelijking. Met
dat al is omtrent vele dier oudheden door het
lezen der jaartallen, die er bij aangetroffen wer-
den, reeds veel licht ontstoken, en kan men met
behulp van de jaartallenlijst, voorkomende in Vcr-
beek's „Oudheden van Java". Lijst der voornaamste
overblijfselen uit den Hindoetijd op Java, 1891,
van verschillende monumenten den vermocdelijken
leeftijd uitvinden; bij de meesten zullen andere
gegevens moeten dienen, waarover nog niet te
beschikken valt. Maar het bleek toch uit verschil-
lende opgemerkte kleinigheden of losse opmer-
kingen door bezoekers gemaakt, dat de oudheden
in de buurt van Modjokerta, Tj. Soerawana en
Tj. Tegawangi, Tj. Toempang, Tj. Ngrimbi, met
een groot deel van Tj. Panataran en Djedoeng,
Trabaya. Tj. I'apoh, Tj. Kali tjilik, Tj. Pari, Tj.
Kedaton en GoenoengPontang, om het voornaamste
te noemen, behooren tot de laatste der op ((ost-
Java opgerichte bouwwerken.
Over de andere eilanden, die in het voor-
afgaande niet, of zoo goed als niet ter sprake
kwamen, behoeft na hetgeen er reeds gezegd is,
niet veel te worden opgemerkt. Met de schilde-
ring van het beloop op Java zijn de lijnen van
de geschiedenis van den geheelcn Archipel, ge-
durende hetzelfde tijdsverloop, gegeven, liet is
slechts noodig nog even te melden hoc, wat men
elders vindt, zich daarbij aansluit.
Op Madoera vindt men weinig. Het behoort
zonder twijfel alles tot de periode van het 3e cen-
trum, vermoedelijk ook alles tot de laatste eeuwen
daarvan, evenals het in* het uiterste Oosten van
lava gevondene.
Op Bali is de toestand ingewikkelder. Wat men
daar aantreft, ten minste in het Gouvernements-
gebied, sluit zich direct aan bij diezelfde periode,
134 OUDHEDEN.
is er de voortzetting van, zooals ook het Balineesch-
Javaansche schrift (dat nieuw-Javaansch is in ouder-
wclsche vormen) uitwijst, maar daarnevens schijnt
uit oude oorkonden, en het jaartal in de grot bij
Sangsit te blijken, dat er reeds vroeger in de
9>: en io'- Caka-eeuw aanrakingen van beteekenis
tusschen Java en Bali bestonden. Daar er blijk-
baar geen gebouwen of resten van gebouwen uit
een zoo ouden tijd op Bali worden aangetroffen,
en ook dat gedeelte der oud-Javaansche litteratuur,
' "'
dat uit Erlangga's tijd (± 950 Ca <a) OI u l *le
eerste eeuwen na hem dagteekent, op Bali alleen
voorhanden is in den vorm, dien het in den Madja-
pahilschen tijd reeds had, mag men aannemen,
dat die oudere invloed van Java op het eiland
uitgeoefend, sedert weder te niet was gegaan, ten
minste onkenbaar was geworden. Ook hier heeft
men dus slechts de laatste eeuwen van de periode
van het 3'lc centrum te vergelijken. Evenmin als
oude tjandi's vindt men er oude beelden.
Wat op Soembawa gevonden werd, zal daar
óf bij toeval gekomen zijn óf dagteekent naar alle
waarschijnlijkheid al evenzeer uit den laatsten tijd
dier periode van Oost-Java.
Geheel anders is het op Borneo. Is tot nog
toe het opschrift van Sanggauw (Borneo's West-
kust) nog een raadsel, wat men in Koetei en bij
Martapoera gevonden heeft, dagteekent uit een-
zelfden tijd als die van het centrum van West-
Java, deels schijnt het zelfs iets ouder te zijn. De
opschriften zijn in Venggi-schrift en de beelden
uit Koetei, naar Batavia overgebracht, van een
geheel ander, ouder type dan alles wat op Java
gevonden werd.
(lok op het schiereiland van Malaka, ter loops
zij dit hier vermeld, vond men opschriften in dit
schrift, maar daarnevens andere in het zooge-
naamde oud-Javaansche, dat men ook vertegen-
woordigd vindt op Sumatra, tot op heden even-
wel alleen op de Westkust van dat eiland. Uit
de gedateerde opschriften blijkt dat het er in de
'
lO c Ca ia" e euw bekend was en er althans tot het
einde der 13° eeuw dier telling, in zijne oudere
vormen, een eigen type, in gebruik bleef, naar
waarschijnlijkheid om daarna sterk te verloopen
en grootendeels in onbruik te geraken, zoodat
het nu nog slechts er voortleeft in de Bataksche,
de Rentjoengsche en Lampongsche vormen, van
welken het Rentjoengschrift het eigenlijke oude
schrift der Maleiers is, vóór zij 't Arabische gingen
bezigen. Behalve in dit soort schrift vond men
er ook een paar met Nagari beschreven stukken,
te Tandjong Medan en in Tj. Boengsoe, waarvan
het eene duidelijk van Mahayanistisch-Bocddhisti-
scheu oorsprong is, evenals dat ook met het oudste
gedateerde stuk in oud-Javaansche letters, van
Caka 946 (1024 A. D.), het geval is. Over het
algemeen mag men zeggen, dat bij al deze stuk-
ken van West-Sumatra, waar zij een kleur vertoo-
nen, tot nog toe steeds bleek, dat het Boeddhisme
vooral de godsdienst is geweest der kolonisten en
bekeerlingen, in overeenstemming waarmede het
feit is dat in diezelfde streek, men zegge van
Singkcl tot Moko Moko, de eigenlijk gezegde oud-
heden, resten van bouwwerken, die door eenvoud
uitmunten, in Padang Lawas en in de Padangsehe
bovenlanden, kennelijk Boeddhistisch zijn, ol dat
bleken te wezen. In hoeverre dit ook van de oud-
heden op de Oostkust bezuiden Asahan en in
Palembang aangetroffen, in het algemeen geldeti
mag, kwam nog niet duidelijk genoeg aan het
licht. Zoo inderdaad het rijk van Sri- of Sam-
bodja (San botsai) in de nabijheid van Djambi
gelegen heeft, wat naar het schijnt is aan te
nemen, maar door sommigen betwijfeld wordt,
dan was men ook aan die kust, in het einde der
7 C en het begin der 8e eeuw A. D., voorname-
lijk, zoo niet uitsluitend, en ijverig Boeddhistisch.
Maar noch ter (tostkust, noch ter Westkust is de
invloed van het Boeddhisme, van het Hindoeïsme
in het algemeen, van een aard geweest of van
een kracht als op Java. Het heeft slechts betrek-
kelijk weinig ingegrepen in het volksleven, in
de litteratuur, in de taal, en het schijnt zelfs,
dat de vormen van vele overgenomen Sansktiet-
woorden (wat ook uit de spraak der eigenlijk
gezegde Maleische stammen gesproten kan zijn)
zeer opmerkelijk afwijken van die welke zij had-
den of hebben op Java. Ook is het aantal over-
genomen Sanskriet-woorden belangrijk veel klei-
ner, terwijl men verder niet vergeten mag, dat
een groot gedeelte der voorkomende vreemde
woorden van Sanskriet-oorsprong in de Maleische
taal ontleend zijn aan het Javaansch, in de Malei-
sche schrijftaal ingevloeid zijn bij het maken van
vertalingen of navertellingen van Javaansche pro-
ducten of verhalen, niet rechtstreeks uit het Sans-
kriet overgenomen zijn. Intusschen, hoe dit alles
ook zij volgens de gegevens, die op dit oogen-
blik voor ons beschikbaar zijn, men houde er
wel bij in het oog, dat deze uiterst weinig in
aantal zijn, en dat men tot nog toe den toegang
niet heeft kunnen krijgen tot anderen, in Atjeh
en in Korintji, waarvan het bestaan bekend is.
In de nabijheid van Sumatra vond men op
Karimon, tegenover de monding der Kampar-
rivier, een opschrift in Nagari, alweder Mahaya-
nistisch-Boeddhislisch, en een ander, in Venggi-
schrift, te Kota Kapocr, aan de Moendo-rivicr,
op Banka, waarin in een soort Maleisch een vloek
wordt uitgesproken over hem die dien steen niet
ongedeerd zou laten, maar zonder dat met name
Hindoe-goden worden aangeroepen, daar opge-
richt misschien in 608 (?) Caka.
Wie verder over de oudheden ingelicht wil
zijn, kan hier verwezen worden naar de artikelen
HINDOEÏSME, CIWAISME en BOEDDHISME,
en makc kennis met Groencvcldt en Brandes'
Catalogus der Archeologische verzameling van het
Bat. (icn. v. K. en W., Batavia 1887, en de ver-
volgen daarop jaarlijks in de Notulen der bestuurs-
vergaderingen van dat genootschap verschenen.
Voorts met J. W. IJzerman, Beschrijving der oud-
heden nabij de grens der residenties Soerakarta
en Djogdjakarta, liat. 1891; de photo's van J. Van
Kinsbcrgen, in 1874 gereed gekomen, en die van
K. Cephas, waarvan men er gereproduceerd vin-
den kan in IJzermans boek en in J. Gronemati,
Tjandi Prambanan op Midden-Java, na de ont-
graving, 's Gravenhage 1893. Een algemeen tot
op den tijd bijgewerkt overzicht van de oudhe-
den van Java en Madoera vindt men in I. J.
Veth, Java, 2e druk door Snelleman en Niermeyer.
De litteratuur over dezelfde oudheden tot op 1891
geeft Verbeek in bovengenoemde Oudheden van
Java (Verft. 11. (1. XI.VI), Bat. 1891, ten naastenbij
volledig. Voor de daarop volgende jaren kan men
raadplegen de pcricope over de oudheden in Neder-
landseh-lndië onder het regentschap van Koningin
Emma, 1890—1898 (Batavia 1898) bl. 53. Onlangs
verscheen: F. A. Van Saher, De versierende kun-
sten in Nederl. Oost-Indië, Haarlem 1899—1900.
 OUDHEDEN. 135

De litteratuur over de oudheden der andere waarvan het eerste, 't Madjapahtt-type, cene over-
eilanden is gemakkelijk bijeen te vinden dooi drijving mag hecten van de echte Hindoe-kunst
kennis te nemen van de afdeelingen Inseriptiëti en zijn heil zoekt in overladen godenbeelden;
e n Oudheden in J. C. Hooykaas, Repertorium op waarvan het tweede, waarschijnlijk gelijktijdige,
de Koloniale litteratuur, Amsterdam het dikwijls knappe en zeer zeker altijd interes-
1877—1880,
2 dln., en A. Hartmann, Repertorium enz., 's Gra- sante werk geeft van den Javaan aan zichzelven
venhage 1895. Slechts zij daarbij opgemerkt, dat overgelaten, en wel omdat het gelaat der beelden
in deze werken geen melding wordt gemaakt van het Polynesische ras is en zij verder in lichaams-
van de vele mededeelingen over het onderwerp, bouw, kleeding, enz. aan den tegenwoordigen Ja-
en dit geldt ook voor vaan herinneren. Het derde type, waarvan echter
Java en Madoera, in de
Notulen van 't Bat. Gen., strikt genomen de beste nog weinig voorbeelden bekend zijn, heeft waar-
bron over alles wat er met het oog op de oud- schijnlijk een ouderdom die niet verder gaat dan
heden werd verricht. de i6e eeuw, alleen in Oost-Java te vinden is
In het artikel KUNST vindt men een schets en aansluit bij de oudste beelden die op Bali
van het beloop van het oudheidkundig onderzoek bewaard zijn. De steen waaruit zij vervaardigd
'n het algemeen. werden, is gewoonlijk van eene zachtere soort dan
die waarin de andere beelden uitgehouwen zijn.
In Voor-Indië hebben zich twee groote volks- De beelden zijn van steen, meestal andcsiel,
*-'" zeldzamer gebakken steen, en van metaal: brons,
godsdiensten ontwikkeld: de dienst van C'wa
die van Wisjnoe. De aanbidders van den eersten, ijzer, zilver en goud. De steenen zijn soms meters
de Caiwa's, waren veel talrijker dan die van den hoog, de metalen enkele centimeters tot enkele
laatsten, de Waisjnawa's. De Brahmanen namen decimeters. Het voetstuk der steenen beelden is
beide goden op in hun stelsel en deden Ciwa vtM" meestal een lotuskussen, padmasana, ook wel
delgen de wereld, door Brahma geschapen en door een vlakke plaat; meestal verrijst achter het
Wisjnoe onderhouden; deze leer vond hare vol- beeld en daaraan vastgebleven een ruggestuk; in
tooiing in het betrekkelijk jonge dogma der Tri- verband hiermede doorloopt de vorm der beelden
tnoêrti of Drie-eenheid, waarin Brahma de schepper, een reeks, waarvan het basrelief en het geheel
Wisjnoe de onderhouder en Ciwa de verdelger te vrije beeld de uiterste termen zijn; ter hoogte
zanten gedacht worden als de drieërlei openbaring van het hoofd is vaak een glorie- of stralenkrans
van het ééne en ondeelbare goddelijke wezen; de gebeiteld. Bij zittende beelden zijn de becnen
drie uit dit eene ondeelbare wezen ontsproten vóór het lichaam over elkander geslagen, met de
goden worden als mannelijk gedacht, met een gakti voetzolen naar boven gekeerd; soms hangt een
of gemalin aan ieder hunner ter zijde gesteld. De der becnen of hangen beide naar beneden. Ge-
Irijzende
rimoêrti voorgesteld met drie hoofden, woonlijk hebben de beelden twee bovenarmen,
uit één lichaam, het hoofd van Brahma het getal der onderarmen, die aan den elboog
in het midden rechtuit, de beide andere ter weers- ontspringen en zich in verschillende richtingen
zijden naar links en rechts kijkende; bij de Hin- uitstrekken, is afwisselend maar bedraagt zelden
does heeft deze gelijkstelling der drie hoofdgoden meer dan vier. Mannelijke en vrouwelijke beelden
nooit veel bijval gevonden. De Brahmaansche vertoonen bijna geen verschil in kleeding en ver-
godsdienstleer is stellig eer op Java gebracht dan siering; een diadeem omspant het voorhoofd, het
liet Boeddhisme. De oudste emigranten uit Hin- haar is hoog opgemaakt en van versierselen zoo
dostan naar Java waren Wisjnoeïeten. Evenals de overvloedig voorzien, dat haar en haartooi niet
oudste, wijzen ook een aantal der jongste over- van elkander te onderscheiden zijn. Do ooien
blijfselen uit den Ilindoetijd op den dienst van dragen hangers en 0111 dcii hals hangt een keten.
Wisjnoe, nl. de tempels van Sockoeh en Tjeta De oepawita, het heilige snoer der Brahmanen.
tegen den Lawoe. Elders op het eiland zijn zoo- is een hoofdzakelijk door de mannelijke goden-
wel beelden gevonden van Wisjnoe en van diens beelden gedragen band, die van den linkerschou-
schoone gakti, de uit zee geboren Laksjmi of Qri der, over de borst, langs de rechterzijde naat den
als van Brahma en van de Trimoertri. Maar uit rug loopt; bij meerdere vrouwenbeelden dalen
de tempels en uit het veel grooter aantal Ciwa- analoge koorden van beide schouders, samenko-
beelden blijkt dat van de oude eerediensten der mend tusschen de borsten om onder de armen
Hindoes het Ciwaïsme ook op Java de voor- naar achteren te verdwijnen. Behalve door dit
naamste plaats innam. vrottwensnoer worden de meeste beelden van
Bij de beelden op Java gevonden worden ver- Wisjnoe's gakti gekenmerkt door een lotusbloem
schillende typen onderscheiden. Het zoogenaamde in een der handen of naast het beeld, maar ook
Padjadjaran-type, aldus naar het West-Javaansche andere godinnen voeren dit attribuut. Een Laksjmi
Hindocrijk genoemd, wordt alleen in de Soenda- die onder de beelden, ook van het vasteland van
landcn (Artja domas, zie aldaar, Buitenzorg, Pre- Indië, uitmunt wordt in het Museum van Oudhe-
anger) aangetroffen; die beelden zijn van zeer den te Leiden bewaard (n°. 33 van den catalo-
primitieve bewerking, zeer zelden los van den gus van 1885). Nog een band dragen de beelden
steen gebeiteld, maar bijna steeds daarop uitge- onder de borst, terwijl een lendedoek en buikband
houwen en gewoonlijk met onzekere, smalle lijnen, ter bevestiging van den rok of sarong dienen, die
zonder goede verhouding tot het geheel, van vaak tot de voelen afhangt. Zoowel de bovenarmen en
gedrochtelijke vormen en de kentcekencn dragend de polsen als de enkels zijn met ringen en ban-
dat zij tot eene soort van ontwikkeling behooren den getooid. De metalen beelden wijken in hoofd-
waarin het Polynesische verre de overhand had zaak niet veel van de .steenen af; het ruggestuk
boven de Hindoe-inwerking. Hun ouderdom moet is in den regel geheel vrij van het beeld.
echter, naar sommige van jaartallen voorziene De beelden van de Trimoerti bezitten drie, die
beelden, eerder uit de periode 1200 —1500 geschat van Brahma vier hoofden. Beide hebben meestal
worden. De meer ontwikkelde beeldhouwwerken vier onderarmen en in de handen als attributen
kunnen nog in drie typen worden onderscheiden, het koralen bidsnoer (aksjatnala), de vliegen-
136 OUDHEDEN.

waaier (tjamara) zijnde een haarbos van den Prambanan, evenzeer als in de tempelgrotten van
Tibetaanschen jak (Bos grunniens) aan een kor- Koeta Ardja, op de open bidplaatsen van Soekoch
ten steel, en de buikige waterkruik (koendi); en Tjeta en onder de overblijfselen van Madja-
de vierde hand draagt bij Brahma soms een ge- pahit. De lingga-pedestal was het altaar waarop
vorkten staf. Naast Brahma is enkele malen zijn water ter eere van den lingga werd geplengd en
drager (w aha na), de gans (hansa), afgebeeld. is daarom steeds voorzien van een tuit, waardoor
Wisjnoe heeft, evenals de andere goden nooit meer het vocht naar een goot of bekken werd afge-
dan één hoofd, maar dikwijls vier handen; zijn voerd. Het is deze vorm die aanleiding gegeven
meest vóórkomende attributen zijn de sjangka heeft om in het pedestal van den lingga steeds
of als krijgstrompet gebruikte schelp en de tjakra, een joni te zien (zie Dl. 11, bl. 147) terwijl
een werpschijf of radpijl; op het voetstuk zit soms veeleer de vorm dezer steenen zich verklaren laat
de monstervogel G ar o cd a, Wisjnoe's wahana. Van uit hunne bestemming tot voetstukken en pleng-
de tien verschijningen of ncdcrdalingen (awatara) altaten; een enkele maal echter toont de vorm dal
waarin Wisjnoe in Hindostan wordt vereerd zijn inderdaad de joni bedoeld is, zooals op de gewijde
de voornaamste, die van Rama en Krisjna, niet op plek in den bebouwden en bewoonden krater van
Java gevonden; onlangs is in de tjandi Bangkal, den Raga Djambangan in Pekalongan, door de Ja-
afd. Modjokerta, de Wisjnoe op het witte paard vanen Antabaja geheeten. Qiwa's gemalin wordt
gevonden; twee andere waren reeds uit de Pram- evenals hijzelf onder drie vormen voorgesteld; de
banatt-tempels bekend, de Wisjnoe als manleeuw, meest vóórkomende is Doerga (Dl. I, bl. 466; ten
narasinga, en als dwerg, wa m a n a. onrechte wordt daar, op gezag van Veth, Java 2C dr.
Dat Ciwa in het stelsel der Brahmanen als ver- I, bl. 85, beweerd dat de hedendaagschc Javanen
delger optredend en dus vereenzelvigd met den Doerga-beelden bestempelen met den naam van
alverniclcr Kala of den Tijd, veelal onder geheel Lara Djonggrang; alleen aan het Doerga-beeld
andere vormen vereerd werd, die van Mahadewa, van Prambanan wordt door hen die naam gege-
opperheer en van Bhatara Goeroe, de goddelijke ven). Doerga wordt het liefst voorgesteld als
leeraar, werd reeds vermeld (Dl. I, bl. 358). Ook staande op den rug van een stier en met acht
als Kala komt hij veelvuldig voor en dan is er naar soms tien armen, die, behalve het benedenste
Til het bloeddorstige en vernielende in zijn paar, ieder een wapentuig voeten ; de benedenste
karakter uit te drukken door demonische gelaats- rechterhand houdt den stier bij den staart, terwijl
trekken, een derde oog in het voorhoofd, een de linker den boozen geest Mahisjasocra (mahisja
doodskop in den haardos, een knots in de hand =
= buffel, asoera booze geest) bij de haren houdt.
en een kort zwaard; een enkele maal ontaardt De tweede vorm waaronder de gaki van Ciwa
het karakter van Kala in woeste boosaardigheid; voorkomt is Oema of Parwati, voorgesteld door
dan is het beeld van C'wa (Mus. Leiden, cat. beelden die weinig kenmerkends vertoonen; de
r.o. 48) geheel naakt, met menschenschedels om derde is Kali, vrouwelijke vorm van Kala; som-
hoofd en hals, in de oorringen, aan de armban- mige beelden vertoonen schrikwekkende vormen,
den en aan de oepawdta; met woest hoofdhaar, een monsterachtig gelaat, met uitpuilende oogen,
uitstekende slagtanden en een jakhals als metge- dikke lippen en open mond, maar andere herin-
zel. Als Mahadewa bezit Qiwa meestal één hoofd, neren volstrekt niet aan het eigenlijk karaktervan
soms vier, en 2 of 4 handen; het beeld draagt de Kali. Met C'wa en Doerga vindt men in de Ja-
gewone godenversierselen maar toont toch even vaansche e,"' vvn.-temj"iels gewoonlijk beider zoon
den vcrnielenden trek door een doodshoofd in Ganega (Dl. I, bl. 537, waar de vermelding wordt
het haar en den slangvorm van de oepawita; de gemist van een zijner attributen, het nooit ont-
attributen zijn de vlicgcnwaaier, het bidsnoer, de brekende bakje, batasa, waaruit hij zich voedt met
waterkruik en de drietand (trisjoela), de laatste zijn snuit, symbool zijner onvcrzadelijke wijsheid).
Ciwa's meest kenmerkend embleem. Uit den ge- Naast de hier genoemde, de voornaamste, goden-
wonen naam dien de Javanen voor C'wa bezigen, beelden, komen er nog tal van minder belang
dien van Bhatara Goeroe, blijkt dat de voorstel- voor: Kartlikeya, de god des oorlogs, mede een
ling van dezen god als leermeester op den voor- zoon van Ciwa en Parwati; Soerja, de zonnegod
grond is getreden; de beelden stellen den god met den wagen waarop hij zijn dagelijkschcn weg
in dit karakter meestal voor als een bejaard, zwaar- door het luchtruim aflegt; Kama, de god der liefde,
lijvig man met knevel en spitsen baard, altijd in met een papegaai als drager; Koewera, de zwaar-
staande houding en met twee armen en zonder lijvige god van de onderwereld en des rijkdoms,
vrees-aanjagende attributen, maar met bidsnoer, de Plttto van het Oosten; Jama, de god en de
waterkruik, vlicgcnwaaier en drietand; versierse- rechter der dooden; Agni, die van het vuur. X
len aan het beeld en ornamenten aan het voet- het pantheon behoorende zijn de gandhar w a's,
stuk ontbreken. Van Qiwa's wahana, den nandi van boven mensch, van onder vogel, de zangers en
(stier) werd reeds vroeger gesproken (Dl. 111, bl. 8); muziekanten der goden; de rakshasa's of tcm-
uit de opvatting om C'wa als levenschenker te pclwachlers, zwaarlijvige gedrochtelijke wezens van
huldigen is de gewoonte ontstaan om zuilvormige gedrongen gestalte, met groote uitpuilende oogen,
steenen of lingga's (Dl. 11, bl. 414) voor hem slagtanden en knevels, maar niettemin goedaardig
opterichtcn als het vaak gebezigd symbool der van uiterlijk.
mannelijke teelkracht. Op gelijke wijze wordt zijne Het Boeddhisme heeft op Java geheerscht in
gemalin Dcwi symbolisch voorgesteld door de joni, den jongeren vorm van het Mahayana, eene rich-
het teeken der vrouwelijke ontvangbaarheid. Van ting in de Boeddhistische kerk die sterk den in-
de vereering dezer symbolen vindt men op Java vloed van het heeft ondervonden. Vol-
schier allcrwcgc de overblijfselen; er worden lingga- gens dit stelsel is Adi-Boeddha, de oorspronkelijke
pcdestallen, uit massieve stccnblokken bestaande Boeddha, een geheel abstract wezen. Adi-Boeddha
en op wier bovenvlak in een opening de, thans bezat vijf soorten van kennis (djnana) en schiep
meermalen daaruit verdwenen, lingga was geplaatst, door vijf handelingen zijner zelfbeschouwing
aangetroffen in de tempels van den Diëng en van (dhjana) vijf Dhjani-lloeddha's of hcnielschc
 OUDHEDEN.
Boeddha's: Wairotjana, Aksjobhja, Ralnasambhawa,
Aniitabha en Amoghasiddha; aan eiken Dltjani-
Boeddha wordt een vrouwelijk beginsel toegevoegd
dat later tengevolge van thcïstisch-Ciwaïtischen
invloed als gemalin werd opgevat; deze vijf godin-
nen heetcn Tara's. Te hoog om zich met de dingen
dezer aard te bemoeien, hebben deze Dhjani-Boed-
dha's zich weder een zoon geschapen, Dhjani-
Bodhisatwa; deze Bodhisatwa's zijn ieder gedu-
rende een bepaalden tijd met het bestuur der
wereld belast; drie hunner hebben hun taak vol-
bracht; de vierde, Awalokitegwara of Padmapani,
is heer der tegenwoordige wereld. De beelden der
Dhjani-Boeddha's hebben een aureool, zijn bijna
niet versierd, hebben geen opgewerkten haardos,
maar kleine, dicht aan het hoofd liggende krullen,
in regelmatige rijen; op het midden van den sche-
del verheft zich een halve bol, bezet met dezelfde
haarkrullen; het voorhoofd draagt een haarbultje,
dat waarschijnlijk ook een krul voorstelt; de oor-
lellen zijn lang uitgerekt; een dun gewaad dal
van den linkerschouder schuin over de borst loopt
en dus rechterarm en schouder onbedekt laat, sluit
nauw aan het lichaam en hangt tot de voeten af.
De gestalte is gevuld, zoo ook het gelaat, de
oogen zijn neergeslagen en vertoonen eene uit-
drukking van kalme berusting. De Dhjani-Boed-
dha's werden altijd zittende afgebeeld met de bee-
nen onder het lijf. De gakli's en zonen werden
steeds gebeiteld in het gewoon godenornaat der
Brahmaansche beelden, hebben meestal in elke
hand, soms in ééne, eene bloem aan langen sten-
gel. Enkele kenmerken hebben de beelden der
Dhjani-Boeddha's met die hunner gakti's en zonen
gemeen, nl. dieren of dragers, de symbolen en de
kleur, voor zoover ze gekleurd waren; in de boven-
genoemde volgorde der Dhjani-Boeddha's zijn de
dragers: leeuw, olifant, paard, pauw en garoeda;
de symbolen: rad der wet, wa'djra, drie staande
pauwenveeren, open lotusbloem en twee gekruiste
wadjra's; maar dikwijls ontbreken deze kenmer-
ken en dan zijn de Dhjani-Boeddha's onderling
alleen, maar ook volkomen zeker te onderschei-
den aan de houding der handen en indien zij
aan een tempel geplaatst zijn, aan de plaats die
zij daar ten opzichte der windstreken innemen.
Al deze hoogere en lagere goden juist te deter-
mineeren is doorgaans ondoenlijk; de beelden
dei Bodhisatwa's en Tara's zijn soms niet van die
der Brahmaansche goden en godinnen te onder-
scheiden en de voorstelling van Awalokitegwara
komt dikwijls met die van C'wa overeen, terwijl
een van Ciwa's
namen dezelfde beteekenis heeft
;ds Awalokitegwara. Ook het scheppen van zoo-
veelbeeldvoorstellingen, terwijl het oudere Boed-
dhisme geen beeld van den Boeddha toeliet, is
een sprekend bewijs van den invloed der leer
iwa. Eindelijk kunnen nog vermeld worden
de beelden der Manoesji-Boeddha's, mcnschelijkc
Boeddha's, die zich door bespiegeling in een reeks
van achtereenvolgende existentiën tot de hoogste
volmaking hebben opgewerkt; het meest vereerd
Wordt de allerlaatste, Sjakjanioeni, de historische
incarnatie van den Boeddha; de beelden der
Manoesji-Boeddha's komen in kleeding en haar-
dracht met die der Dhjani-Boeddha's overeen,
maar niet in houding; óf de figuren zitten met
afhangende becnen of zij staan. Vooral van de
Boeddha-beelden kan men zeggen dat zij uit een
oogpunt van kunst meer waarde hebben door
houding dan door fraaie modelleering der lede-
137
maten; uit het beeld als geheel spreekt een vol-
maakte, zelfbewuste rust, maar daar zoowel armen
als beenen rolrond zijn, zonder iets van de muscu-
—
latuur te doen zien, geeft het lichaam den indruk
van slappe krachteloosheid 'van volmaakte rust
een logisch gevolg. Dit geldt van de afzonder-
lijke beelden evenzeer als van de beeldgroepen
op basreliefs. Een uitzondering hierop maakt het
beeldwerk op den tweeden omgang van Tjandi
Panataran (Kediri) dat meer de hoekige vormen
der wajang-figuren vertoont.
Thans volgen de bijzonderheden over eenige
tempels op Java, die hetzij in de betrekkelijke
artikels, 'tzij in de beschrijving van gewesten
of afdeelingen wel vermeld werden, maar voor
welker meer uitvoerige bespreking naar OUD-
HEDEN verwezen is. De nieuwe bewerking van
Veth's „Java" strekte daarbij tot leiddraad. De
beschrijving van andere tempels of bouwwerken
zoeke men op het hoofdwoord, b. v. tjantli
Prambanan op PRAMBANAN.
Tjandi Kidal is een fraaie tempel bij de
desa van dien naam; hij rust op een voetstuk
van 2/2 meter hoogte en 7/.2 in 't vierkant, en
verheft zich daarop, een weinig inspringende, zoo-
dat een smalle omgang overblijft, 10 meter hoog.
Het lijstwerk is fraai, en keurig gebeitelde orna-
menten zijn in overvloed aangebracht. Een ver-
vaarlijke banaspati boven den ingang, kleinere
boven de nissen, singa's aan weerszijden van de
trap en op de vier hoeken, drie in basrelief ge-
houwen garoeda's op de muren van het voetstuk,
vormen verder de voornaamste versiering. Het
dak is zwak pyramidaal van vorm, in Oost-Java
geen ongewoon type, met rijen van pilasters die
kleine nissen omsluiten. De kamer is 2 nieter in
't vierkant, zoodat, wanneer men 3/t meter breedte
voor den buitcn-omgang stelt, de muren 2 meter
dik zijn; zij hebben geen nissen en het gewelf
van de kamer is op de gewone wijze gevormd.
Tjandi Kidal is een der best bewaarde van Java;
alleen het topstuk van het dak is afgestort. Op
de N.O. helling van den Sindoro liggen Tjandi
Perot en Tj. Pringapoes, de eerste niet een
—
beeld van Ganega in een buitennis in den achter-
wand — de beide andere muren zijn ingestort
de laatste met een nandi in de tempelkamer.
Tj. Perot waar een beschreven steen ontdekt werd
met het jaartal 774 Cak a is omklemd door de
wortels van een grootcn vijgeboom, wiens rechte
stam zich midden op den top van het tempeltje
verheft en honderd voet hoog zijn blad ontwik-
kelt. Op het Z.O. voorgebergte van den Soem-
bing verheft zich Tj. Sela Grija, die evenals
Tj. Perot, Ganega buiten tegen den achterwand
'
heeft, terwijl op den rechtermuur Ci«'a a s goeroe,
op den linker Doerga is gebeiteld; in zijn nabij-
heid zijn singa's op breede, platte voetstukken
gevonden. Bij de desa Telahap aan den Noorde-
lijken voet van den Socmbing is, aan den oever
van de rivier Gandoel, in 1866 bij eene aard-
storting in den steil opgaanden oever een trap
ontbloot, die sedert zoover is ontgraven dal 89
treden zichtbaar zijn geworden. Zij is van dezelfde
zachte lavasoort, die tot bouwmateriaal voor de
tempels en trappen van den Diëng werd gebe-
zigd, met zorg bewerkt en bijzonder goed be-
waard. Waarschijnlijk is zij spoedig na de vol-
tooiing bedolven; tot den bouw zijn zeer kleine
stukken steen gebezigd en zelfs in die kleine
 138 OUDHEDEN.

steenen vindt men op eenige plaatsen nog lap- de merkwaardigste gedeelten van de trappen wer-
stukjes gezet van 5 cm. in 't vierkant. den gevonden tusschen Kali Lawang, drie kilo-
Batoe toelis, „beschreven steen", nabij de meter Z.W. van het meer Meudjer en het meer
kampong van denzelfden naam, 3 kilometer van Tjebong en tusschen laatstgenoemd meer en het
Buitcnzorg, is de naam van een gedenksteen van Diëng-plateau. Zeer veel van de steenen is weg-
de daden van zekeren vorst Pareboe Radja Poe- gevoerd en tot andere doeleinden gebruikt, en
rana, ook Ratoe Dewata geheeten, die mede in het geheel verkeert in een staat van verval die
de oude Soendasche handschriften vermeld is. omtrent den oorspronkelijken toestand weinig
Hij wordt op dien steen de stichter van Pakoean zekerheid geeft.
en de vorst (maharadja ratoe adji) van Pakoean- Het noordelijkst van de Diëng-tempels lagen
Padjadjaran genoemd. De naam Batoe toelis is Tj. Darawati en Tj. Parikesit, namen, evenals die
overgedragen op de plek waar de steen zich be- der overigen straks te noemen tempels, aan de
vindt en bij uitbreiding op twee nabijgelegen Brata Joeda ontleend; de eerste is zeer vervallen,
plaatsen, waar ook oudheden uit den tijd van de tweede verdwenen; beide waren fraai bewerkt;
Padjadjaran gevonden worden. Ter zijde van den ten Z.W. daarvan de Ardjoeno-tcmpels, ongeveer
Batoe toelis, die ruw en vormloos, 6/2 voet hoog, in het midden der vlakte en de best bewaarde
4 breed en een halven voet dik is, staat een der Diëng-groep; zij zijn vijf in getal, Tj. Ardjoeno
tweede langwerpige 5 voet hoogen steen, die met Tj. Semar als bijtempel of priesterverblijf,
van boven is afgerond; vóór den Batoe toelis ligt Tj. Srikandi, Tj. Poentadewa en Tj. Sembrada.
een platte steen met twee voetindrukken, eenige Tj. Ardjoeno is een vierkant, wat massief maar
andere steenen liggen in den omtrek verspreid. geenszins onbekoorlijk gebouwtje, met een eng
Tachtig meter verder staan twee ruwe beelden portaal, zwaar lijstwerk aan het voetstuk en zware
(Socndaneesche of zoogenaamde Padjadjaran-type), kroonlijst en een gebeitelde versiering rondom
het groote heetende Poerwakali, het kleinere de ingangspoort: als deurbekroning het kala-
Kidangpenandjong. Nog een weinig verder twee makara-ornament, bestaande uit een grijnzenden
Mohammedaansche graven, alles omgeven door kala-kop, met uitpuilende oogen en vervaarlijke
een pagar die de als heilig beschouwde ruimte slagtanden, langs de deurposten een smal blad-
afsluit. Holle gist dat het cijfer op den Buitenzorg-
schen steen 1055 Caka (1133 n. Chr.) zijn kan.
ornament, beneden — ter weerszijden —
gende in een buiten verhouding grooten makara-
eindi-
De oudheden van het Di ëng-gebergte be- of olifantskop, met een daarin zittend leeuwtje of
hooren tot de merkwaardigste van Java; zij ver- vogel; deze geheele versiering wordt, verkleind,
rijzen op en in den omtrek van een hoogvlakte, telkens herhaald langs de nissen in den voormuur
waarvan de grootste lengte 1800, de grootste aan weerskanten van den ingang en aan die van
breedte 800 meter bedraagt en die op een hoogte de buiten-zijmuren en van den achterwand. Van
van 2050 meter boven den zeespiegel is gelegen. het fraaie dak, uit drie telkens terugspringende
Eenmaal was zij een gloeiend lava-meer, dat door verdiepingen bestaande, met sierlijk gemodelleerde
bekoeling in vasten bodem veranderde; de in een pijnakels aan de vier hoeken van elke verdieping
grasveld herschapen vuurzee wordt door een rand en kleinere nissen daartusschen, zijn de bovenste
van bergen ingesloten, waaruit aan de W.zijde de verdieping en de spits ingestort en ook het be-
Tangonan, aan den O.kant tot 510 meter boven klcedsel der poort en de trapleuning hebben veel
het plateau de Prahoe verrijst. Het eerste onder- geleden. In de kamer werd een voetstuk voor een
zoek geschiedde in 1814 door Cornelius, een Ilol- lingga of een beeld gevonden niet waterafvoer
landseh genie-officier; de ontgravingen duurden naar buiten; de boven- en onderdorpel hebben
van 1864—78 en van de monumenten werden 62 gaten voor een, verdwenen, op houten speunen
photografiën gemaakt. De ouderdom van den Diëng draaiende deur. Daar de tempel geen venster-
is onzeker; op een der steenen is het jaartal 731 openingen heeft is hel inwendige der kamer zóó
Caka gelezen. Waarschijnlijk woonden er alleen donker, dat men het spits toeloopend door traps-
de priesters met hun aanhang; de hoogc, kille gewijs elkander naderende, maar tot cffenc vlak-
en niet bijzonder vruchtbare streek, waar 't zeer ken behakte steenen gevormd plafond en de vier
guur en onaangenaam kan zijn, lokte niet tot kleine nissen in de wanden, die misschien voor
vast verblijf. Van een tempelstad en hare bevol- het plaatsen der lampen bestemd waren, in het
king kan men dus niet spreken; veeleer van een eerste oogenblik nauwelijks kan onderscheiden.
lempclgroep met het dienstdoend personeel als Buiten tegen den achtermuur is, evenals achter
opgezetenen; allengs zal het plateau met zijn tem- al de andere tempels op deze vlakte, een diepe
pels verlaten zijn naarmate de eeredienst verliep, put gegraven, waarvan het doel bij de beschrijving
doordien de Hindoe-rijken van Midden-Java in der Prambanan-tempels zal verklaard worden.
verval geraakten en het godsdienstig leven Oost- Tj. Semar, de bijtempel, gelijkt op een boven-
waarts verschoof. In het begin van deze eeuw grondschen grafkelder, ontvangt van binnen licht
waren de bouwwerken tot op een vierde hunner door 8 openingen met tudor-bogen.
hoogte ingesloten door klei en vulkanische asch Tj. Poentadewa is een kleine, artistiek uitge-
en was de waterafvoer zoo onvoldoende, dat Cor- voerde tempel; op den top na, wiens vorm zich
nelius over de bouwvallen te midden van het door de harmonische afmetingen van het geheel
Diëng-meer gelegen schrijft. Uit de lage landen niet moeilijk laat raden, is er van dezen tempel
van Bagelen en Pekalongan loopen zoogenaamde weinig verloren gegaan; hij was, evenals Tj.
Boeddha-wegen en -trappen naar het Diëng-plateau, Ardjoeno met een tweede tempeltje verbonden en
met welke namen men wegen en trappen uit den paarsgewijze door een ringmuur omvat. Hetzelfde
ouden tijd bedoelt, want van Boeddha-dienst is was het geval niet Tj. Srikandi, wiens bijtempel
daarboven niets te bespeuren. De steenen die voor op de grondslagen na verdwenen is. Drie padraa-
de treden en het plaveisel van deze trappen en sana's, het gewone voetstuk der Hindoe-beelden,
wegen hebben gediend, zijn van dezelfde zachte op een zeer groot pedestal vindt men achter Tj.
lavasoort waarvan de tempels werden gebouwd: Poentadewa. Al deze tempels zijn met velerlei
 OUDHEDEN.
bloem- en ornamentwerk bebeiteld; bij Tj. Sri-
kandi zijn de nissen door halfvcrhevcn beelden
van Brahma en Wishnoe op den muur zclven ver-
vangen. Tj. Bima ligt geheel in het Zuiden van
het plateau; hij is de best bewaarde en hoogste
van al de Diëng-tempels; het uitvoerig bewerkte
dak verheft zich op een omgaande lotus-lijst, met
vijf steeds kleiner wordende verdiepingen tot aan
de thans ingestorte spits en ieder van de verdie-
pingen draagt, in nissen met dubbele bogen, ver-
scheidene gebeitelde menschenhoofden; een bui-
ten verhouding groot voorportaal welks ingang
omlijst is door beeldhouwwerk, doet geen goed
aan den overigens slanken vorm van het gebouw.
Behalve deze hier beschreven en genoemde tem-
pels, heeft men op de Diëng-vlakte nog tal van
andere overblijfselen uit den ouden tijd gevon-
:
den ondergrondsche waterleidingen niet naar den
beganen grond stijgende luchtkokers; opschriften
op rotsblokken ; muren en daartusschen loopendc
wegen; fondamenten van tempels; trappen met
leuningen; putten en beelden; laatstgenoemde
zijn veelal weggevoerd en in verschillende musea
telandgekomen, en alle bevestigen dat de heilige
plaats op het Diëng-plateau eene stichting was
van Ciwaïten en vermoedelijk aan den dienst van
Ciwa, zijn gakti Doerga en hun zoon Ganeca
gewijd. Van Boeddhistische voorstellingen geen
spoor.
Tj. Djogo (Tj. Toempang) is de mooiste der
Malangsche tempels; hij heeft drie terrassen of
omgangen (zie de afb. bij Vcth, Java, 2 K dr. I,
bl. 191) gedragen door een onderbouw van 2 meter
hoog, 23 meter lang en 14 breed; deze breedte
versmalt zich vier malen, tot op 6 meter breedte
aan de voor- of westzijde waar zich de trappen
naar het eerste terras bevinden. Langs 29 treden,
over de verschillende terrassen verdeeld, bereikt
men den eigenlijken tempel, waarvan de poort,
het portaal en een gedeelte van den muur zijn
blijven staan. Langs al tic omgangen was de
tempel met uitvoerige basrelicfs bebeiteld, die
redelijk goed bewaard zijn gebleven; zoowel in den
tempel als op het voorplein schijnt een puit ge-
weest te zijn en in de nabijheid bevinden zich
twee beelden, het grootste, van 2,3 meter, een
achtarmige godin, en bevonden zich twee kleine
Dhjani-Boeddha-beeldjes, met twee gakti's en vier
andere, stellig Boeddhistische beelden, alle met
korte opschriften in Nagari; Tj. Djogo schijnt
dus een Boeddhistische puttempel geweest te zijn.
Tj. Sèwoe of Duizend-tempels is een groep
van de Prambanan-tempels en de uitgebreidste
van alle tcmpelgroepcn die men op Java gevon-
den heeft; zij ligt ten N.O. van Djokjakarta juist
op de grens tusschen de res. Djokjakarta en Soe-
lakarta. Ilier stonden op een vlakte van 24 hecta-
ren 246 tempels bijeen. De hoofdtempel was aan
alle zijden door vier in 't vierkant staande tem-
Pelrijen omgeven; de binnenste rij telde 28, de
volgende 44, de derde 80, de buitenste 88 tjandi's.
vier hoofddoorgangen worden bewaakt door
twee reusachtige rakgasa's, met hun voetstuk 3
meter hoog en ieder uit één trachietblok gehou-
wen. Al de kleine tempels waren nagenoeg aan
elkander gelijk, van buiten met basreliefs, gedu-
rig herhalend dezelfde voorstelling: een goden-
beeld onder een banaspati in het middenvak en
in de vakken ter weerszijden kleinere beeldjes,
°°k van vrouwen; binnen in het vertrek, dat
ï ->75 meter in 't vierkant meet, zijn een zeer uit-
139
eenloopend aantal nissen voor beelden: daaren-
boven bevatte ieder vertrek op een voetstuk een
Dhjani-Boeddha-beeld, waarvan nog een dertigtal
aanwezig is. De hoofdtempel, 6 op 7 meter bin-
nenwerks, overtrof wat den rijkdom der versie-
ring aangaat, alle andere bekende tempels van
Java; lofwerk, koraaltrossen, guirlandes, door elkan-
der slingerende gebogen lijnen, vakken met ruiten
en cirkels, door pilasters gescheiden en waarin
herten, koeien, leeuwen en tijgers zijn uitgehou-
wen, wisselen elkander in rijken, nergens elders
aanschouwden overvloed af. Tegen iederen buiten-
muur rust een uitbouwsel van twee achter elkan-
der gelegen vertrekjes; aan de Oostzijde komt
men door deze in den tempel; de drie andere
ncvcngeboitwen loopen dood tegen den buiten-
muur des hoofdtempels. Binnenstempels was plaats
voor minstens 42 beelden, die echter in 1812
reeds alle ontbraken. Ook Tj. Sèwoe had voor-
tempels, grooter en prachtiger dan de vele kleine
tempels, en alleen voor den hoofdtempel onder-
doende. Maar verreweg het grootste gedeelte der
tempels van deze groep is in louter puinhoopen
verkeerd; veel is onkenbaar geworden en aller-
wege geven voetstukken en fundamenten en hoo-
pen steenen de plaatsen aan waar de gebouwen
van dit eertijds zoo schoone geheel moeten hebben
gestaan. Van wcge de Vereeniging voor oudheid-
-1.-, t.- en volkenk. te Djokjakarta werd in 1898
voortgegaan met de ontgraving van 'Ij. Sèwoe,
waarvan de Zuidelijke voortempel, Tj. Boebrah
geheel werd blootgelegd.
Op een der tempels van Sèwoe is het opschrift
gevonden mahaprattaya sangra grenting: gift van
Prins Grenting. Hieruit mag men opmaken dat
Tj. Sèwoe niet in zijn geheel is gebouwd door
één persoon; wel kan hij in zijn opzet de stich-
ting van één persoon geweest zijn, maar dan
werden verschillende gedeelten door anderen er
aan toegevoegd. Grenting moet iemand van hooge
geboorte, een prins van den bloede wellicht, ge-
weest zijn; behalve dit is uit de schrijfwijze opte-
maken dat de stichting ongeveer gelijktijdig met
die van Baraboedoer, omstreeks 800 van onze jaar-
telling plaats had.
Tj. Sari in Djokjakarta, bij de desa van den-
zelfden naam, wijkt in gedaante geheel van de
meeste tempels af; het gebouw vormt een 17meter
langen en 10 meter breeden rechthoek, rustende
op een voetstuk van I '/, meter hoogte en zal
thans nog ongeveer 10 meter hoog zijn. liet
bencdendeel heeft aan de O.zijde een ingang in
het midden en een venster links en rechts en
daarboven is een verdieping met 3 vensters; van
buiten vertoont het gebouw nog een tweede ver-
dieping, doch werkelijk is hier slechts een reeks
van nissen, waaraan geen inwendige ruimte beant-
woordt; aan de N.- en Z.zijden zijn twee boven
elkander geplaatste paren vensters; de W.kant
heeft in plaats van vensters twee malen drie nis-
sen, liet dak is ingestort en had dagobs boven
de nissen; zonder twijfel was Tj. Sari na zijne
voltooiing een schoon en indrukwekkend gebouw.
De sterk sprekende voet, de rijk versierde en
harmonisch gebroken gevels, de krachtige lijsten
en wanden, de schaduwrijke nissen, de slanke
dagobs met hun naar den hemel wijzende pijna-
kcls, vormden een geheel dat onder de beste
voortbrengselen van de Hindoe-kunst mag worden
gerekend. Twee muren die tot het dak opgaan,
verdeden de inwendige ruimte in drie kamers en
140 OUDHEDEN.

ter halver hoogte dezer muren wijzen uitsprin- bouwd; hij behoort tot de vervallen tjandi's. Dit
gende lijsten met vierkante vakjes de plaatsen laatste geldt ook van Tj. Koeion ten westen
aan, waar de balken lagen bestemd om den vloer en dichtbij Tj. Sèwoe gelegen.
der verdieping te dragen. Een trap in de linker- Tj. Panataran, de merkwaardigste ruïne in
kamer voerde naar boven; de vensteropeningen Kediri en van geheel Oost-Java, in het district
konden door op speunen draaiende luiken geslo- Blitar aan den Z.W.voet van den Kloet en na
ten worden; waarschijnlijk diende de beneden- Baraboedoer het grootste Hindoe-monument van
ruimte, blijkens de voetstukken voor beelden, tot geheel Java. De vorm toont overeenkomst met den
godsdienstoefening, de bovenverdieping tot woning. meer Boeddhistischen Tj. Toempang; naar sporen
Tj. Kali Bening (Tj. Kalasan) ten W. van van Boeddhadicnst zou men hier echter te ver-
den vorigen, eenmaal een der schoonste en uit- geefs zoeken. Hel grondvlak is een vierkant, met
voerigst bewerkte tempels van geheel Java, bezit 24 meter zijde, met nevengebouwen op elke zijde;
nog alleen het zuiderfront om daarvan te getui- langs de opstaande kanten der terrassen en op den
gen, maar ook aan dien kant staat de versiering muur waarmede een put is omgeven, vindt men
op 't vallen; de tempel werd gebouwd in den basreliefs, voorstellingen aan de Rama ontleend,
vorm van een Gricksch kruis, met 21 meter als naar beweerd wordt, afgewisseld door medaillons
grootste lengte; het voetstuk vertoont hetzelfde met dierfiguren; het hoogste terras is uitsluitend
type als de voetstukken van alle Midden-Javaan- bebeiteld met gevleugelde griffioenen; aan den
sche tjandi's en de borstwering van den omgang voet der trappen naar den eersten en tweeden
gelijkt met haar ornamenten, in- en uitspringende omgang ter weerszijden groote beelden die Ciwa
platte banden, haar halfrond en ogief veel op dien als Kala voorstellen. De binnenkant van den put
voet. De vier poorten waren prachtig versierd en de fundamenten des tempels zijn van bak-
met het kala-makara-ornament als hoofdmotief; steen. Dat de beelden in vorm nader staan bij
het monsterhoofd bcheerschte de ingangen en de producten der moderne Javaansche snijkunst
zoowel boven de banaspati als onder deze was dan bij die der oude Hindoeschc kunst werd reeds
een met de beenen onder het lijf gezeten godinne- vermeld.
beeldje aangebracht, wellicht de godin Tara, aan Bij eene opsomming van de verder in Kediri
wie de tempel gewijd was; de poorten werden gevonden oudheden, moeten genoemd worden de
geflankeerd door bijna levensgrootc, naakte beel- overblijfselen die gewoonlijk als de sporen van
den in halfverheven werk, en in elk der 16 kleine het Oude Hindoe-rijk van Daha beschouwd wor-
zijden van den twintighoek bevond zich een fraai den, in 't bijzonder de bij de desa Gelang gele-
versierde nis, waaruit de staande beelden verdwe- gen vermoedelijke overblijfsels van den Kraton,
nen waren. De zeer samengestelde kroonlijst heeft in uitgestrekte, gedeeltelijk zichtbare, anderdeels
tot dragers aaneengerijde neergehurkte beeldjes nog onder den grond liggende fundamenten van
en de fries vertoonde een prachtigen band met rooden, gebakken steen. Tot datzelfde rijk van
bloemfestocnen. Het dak moet zeer sierlijk ge- Daha kunnen met meer of minder waarschijnlijk-
weest zijn met zijne Dhjani-Boeddha's in de 44 heid de vele merkwaardige Hindoe-overblijfselen
nissen, die door 16 dagobs werden gekroond; het van het grootste gedeelte der residentie Kediri
eindigde in een slanken hoofd-dagob van bijna gebracht worden; vooral de zuidelijke vlakte der
2 meter hoogte, die zich ongeveer 32 nieter boven Brantas bedekken zij in grooten getale en men
den grond zal verheven hebben; de geheele ver- vindt ze tot hoog tegen de aangrenzende berg-
siering met nissen, beelden en dagobs vertoont hellingen: aan de O. helling van den Wilis een
groote overeenkomst met die van Baraboedoer. bidplaats, uit 3 terrassen bestaande en van bas-
In de hoofdkamer des tempels was de zijde tegen- reliefs voorzien; Penampihan noemen de inlanders
over den ingang bijna geheel ingenomen door deze plaats, waar nog geofferd wordt; op den
een groot pedestal voor een, verdwenen, beeld; hoogsten top van den Wilis. in Madioen gelegen,
de drie andere kamers staan noch met elkander vier kleine steenhoopen in den vorm van pyra-
noch met het hoofdvertrek in verbinding; daar miden en twee ommuurde terrassen; aan den voet
moeten eveneens beelden gestaan hebben. Ook van denzelfden berg, bij de stad Kediri de tempel-
hier valt weder op te merken de geringe afmeting grotten van Selo Mangleng die aan Boeddha's
der vertrekken vergeleken met die van het ge- dienst gewijd waren; Noordelijker tegen de bene-
heel: een stecnklomp bij wiens bouw vier kleine denhelling van den Wilis Tj. Ngetos, met banas-
ruimten zijn uitgespaard. pati's van baksteen evenals de tempel zelf; dit-
Tj. Idjo, eveneens in Djokjakarta, en in 1886 zelfde vindt men bij Tj. Kali Tjilik, W. van
ontdekt, is een 2ohoekige tempel met één kamer Panataran; een groep van 5 tjandi's en een paar
van 6 meter in 't vierkant en een put die vroe- grotkamers met beeldwerk bezuiden Toeloeng
ger gedekt werd door een voetstuk, waarop waar- Agoeng in het Wadjakgebergte, een uitlooper
schijnlijk een in de nabijheid gevonden lingga van het Zuidelijk kalkgebergte; een der grotka-
geplaatst was. Tj. Idjo was dus een puttcmpcl met mers, de Goewa Tritis, bestaat uit 4 lage ver-
een Ciwaïtisch karakter; in den put werden twee trekjes met bakstecnen muurtjes, gebouwd onder
steenen bakken en eenige gouden plaatjes gevon- den overhangenden wand van den Goenoeng
den met godenfiguur en opschrift. Tien bijtem- Boedek; een vrouwenbeeld aldaar draagt het jaar-
pels lagen in de nabijheid; van alle gebouwen tal 1082 Cak a ; vlak ten N. van hetzelfde gebergte
zijn de daken en grootendeels de muren inge- in de desa Sanggrahan nog een ijandi-ruïnc, met
stort; de bouwstof, een grauwzwart andesiet, een vijf Dhjani-Boeddha's: oostwaarts een groot aantal
vulkanische steensoort, moet van elders naar het Hindoe-overblijfselen in het dal der Brantas, waar-
neptunisch gebergte zijn aangevoerd. onder een achttal fragmenten van gebouwen, som-
Tj. Abang, de verst zuidwaarts op een 60 mige van gebakken, andere van gehouwen steen;
meter hoogen heuvel gelegen tempel in de vlakte twee ruïnes van gebakken steenen tjandi's te
van Saragedoeg, was bij uitzondering niet van Batjem, Z.O. van Blitar, worden door de bevol-
gehouwen maar van roode, gebakken steenen ge- king goed onderhouden; twee andere te Gambar,
 OUDHEDEN. — OVEREENKOMSTEN. 141

ten Z. van Ngoenock vertoonen zeer grove bas- Zijn bestuur werd slechts door weinige belang-
reliefs; onder de tjandi's van gehouwen steen rijke gebeurtenissen gekenmerkt. Tegen het einde
verdient die van Sawentar, O. van Blitar, vermel- daarvan overleed Mangkoerat 11, Soesoehoenan
ding. Bij het ontbreken van herkenbare beelden van Mataram; de niet-erkenning door de Comp.
is omtrent geen der tot dusver beschreven tem- van diens zoon als opvolger leidde tot een lang-
pels van Kediri, behalve die van Panataran, die durigen oorlog, die kort voor de aftreding van
om de Kala-bcelden voor Ciwaïtisch gehouden Van Outhoorn uitbarstte. In 1693 werd Pondichery
mag worden, uittemaken tot welken cercdienst zij op de Franschen veroverd en in 1701 werden
hebben behoord. contracten gesloten met Dompo, Tambora, Sangar en
De andere belangrijkste tempels enz., zoeke men Papekat. Tijdens de landvoogdij van Van Outhoorn
op de plaatsnamen. werden pogingen aangewend om de koffiecultuur
op Java intevoeren, van welke de eerste door een
Terwijl vroeger de monumenten uit ouden tijd watervloed mislukte; een tweede poging had beter
schromelijk verwaarloosd werden en menig voor gevolg, doch eerst onder zijn opvolger Van Hoorn
wetenschap of kunst belangrijk overblijfsel geheel werd grootere uitbreiding aan die cultuur gegeven.
teloor ging of onherstelbaar beschadigd werd, trekt OVEREENKOMSTEN. In dit artikel is uit-
de Regeering zich thans de bewaring dier oud- sluitend sprake van overeenkomsten tusschen in-
heilen veel meer aan, al zou op dat gebied nog landers en niet-inlanders, welke het onderwerp
heel nat meer kunnen geschieden. Volgens de cener speciale wetgeving uitmaken. De overeen-
bepalingen door haar gemaakt, zijn alle oudhe- komsten toch tusschen Europeanen onderling
den op Gouv.gebied openbaar eigendom; geene worden beheerscht door het Burgerlijk Wetboek
in particulier bezit geraakte oudheden mogen uit- en het Wetboek van Koophandel; tusschen inlan-
gevoerd worden zonder toestemming van den ders ouderling door hunne godsd. wetten, instel-
Gouv.-Gen., op de straffen bepaald in St. 1878 lingen en gebruiken waarover zie MOHAMME-
n". 146, waar tevens wordt aangegeven, wat onder
„oudheden" verstaan wordt. Oudheden, niet in
DANISME. Dl. 11, bl. 552; — zie voorts over
de onderwerping van oostersche vreemdelingen
particulier bezit overgegaan, mogen zelfs niet aan het recht van Europeanen en over conflicten
weggevoerd worden van de plaatsen waar zij van wetgeving het artikel VERDEELING DER
zich bevinden, zoolang nog maatregelen geno- BEWONERS VAN NED.-INDIË en voor werk-
men kunnen worden om ze daar tegen bederf of contracten met van elders ingevoerde arbeiders
vernieling te behoeden. Van op Gouv.grondcn het artikel KOELIE.
opgegraven oudheden, geld of geldswaardige voor- De hierbcdoelde speciale wetgeving had ge-
werpen zijnde, wordt de opbrengst geheel aan woonlijk hoofdzakelijk ten doel, den inlander, dien
den vinder uitgekeerd; zoo de Regeering daar- uien in vele opzichten als onmondig beschouwde,
over echter niet beschikt, wordt de schat geheel te beschermen tegen vreemde elementen, die van
aan hem gelaten, — alles mits hij van zijn vondst zijn onkunde, lichtgeloovtgheid, en geneigdheid
aangifte doet en het opgedolvene ter beschikking om meer op onmiddellijk voordeel te letten zon-
van het Gouv. stelt (B. 10, 248, 1023, 1523, der met de toekomst rekening te houden, zochten
2831, 4282). De hoofden van gewestelijk bestuur partij te trekken door hem zich tot iets te laten
zijn gehouden voor de goede bewaring der Javaan- verbinden, waarvan hij de strekking en gevolgen
sche oudheden te doen waken en de regenten niet voldoende kon vatten. Reeds vroeg vinden
en alle mindere inlandsche hoofden daarvoor aan- wij bijzondere bepalingen voor bedoelde overeen-
sprakelijk te stellen. B. 2915. komsten; bij art. 17 der resolutie van 21/29 Me'
Groote verdienste ten opzichte van de ontgra- 1690 (Ind. plakaatboek, 111, bl. 269) werd aan
ving, bewaring en bekendmaking van belangrijke de verschillende rechterlijke autoriteiten „gerecom-
oudheden verwierf zich de „Verecniging vooroud- mandeert voortaen ter reguarde van alle private
heid-, land-, taal- en volkenkunde te Djokjakarta", verbantschriften en verdere documenten der Chi-
hij St. 1886 n°. 196 als rechtspersoon erkend en neesen mitsgaders ook alle inlanderen, soo Maho-
ten doel hebbende het verzamelen en bearbeiden metancn als Heydenen natekomen" de bepaling
of doen bearbeiden van gegevens voor de genoemde dat tot voorkoming van vele cavillatien en dispu-
onderwerpen van wetenschap op Midden-Java. ten den Chineesen geordonneert werd, „dat hare
OUTHOORN. (WILLEM VAN) Geb. 4 Mei obligatien ofte schultbekentenisscn door secretaris
'635 te I.ariki (eiland Amboina), zoon van C. W. ofte notaris sullen doen maken ofte dat op de-
van Outhoorn, opperhoofd aldaar. Na te Leiden selvc geen regt gedaan sal werden." Tegen deze
gestudeerd te hebben, waar hij 28 Nov. 1657 in resolutie werd in 1828 bezwaar gemaakt door het
de rechten promoveerde, keerde hij 1659 naar bestuur der Javasche Bank, 'tgeen leidde tot de
Indië terug, werd 1662 lid in den Raad van justitie vaststelling van St. 1828, n°. 61 bepalende dat
te Batavia, 1672 ontvanger-generaal en 1673 vice- op acceptatiën of onderhandsche schuldbekente-
president van genoemden Raad. In 1678 werd hij nissen, spruitende uit wezenlijke handcls-trans-
met een zending naar Bantam belast en erlangde actiën van Christenen met Onchristenen recht
den rang van Raad-cxtraordinair van Ned.-Indië; mocht worden gesproken, wanneer door een
jn 1679 werd hij tot Raad-ordinair benoemd, en Notaris daarnevens werd bekend gesteld dat het
111 1681 als zoodanig in Indië erkend. In 1682 geschrift duidelijk aan den acceptant of teekenaar
Werd hij president van den Raad van Justitie, was voorgehouden en na goedkeuring met diens
1689 pres. van het College van heemraden en naamteekening ten zijnen overstaan bekrachtigd.
"og in hetzelfde jaar Eerste raad en Directeur- (Vgl. St. 1831, n». 49 en 1835, n". 27). Bij "de
Generaal van Ned.-Indië; 17 Dec. 1690 werd hij vaststelling der nieuwe wetgeving in 1848 wer-
'ot Oouv.-Gen. benoemd en trad 24 Sept. 1691 den én in het Wetb. v. Koophandel (art. 229)
•ds Landvoogd op. Den 20 ,:n Scpt. 1701 op ver- én in het inlandsch reglement (art. 171) die be-
dek ontslagen, trad hij 15 Aug. 1704 af; den palingen in hoofdzaak behouden, doch nu voor
:"
27' Nov. 1720 overleed hij te Batavia. zaken van koophandel tusschen Europeanen en
 142 OVEREENKOMSTEN.

m. h. gelijkgcstclden en inlanders en m. h. gelijk- ondernemer te beveiligen: de resident moest zich

gestelden; bij St. 1867 n°. 29 (gewijzigd St. 1877, o. a. verzekeren van de volkomen toestemming
n°. 65) werden echter én de resolutie van 29 Mei der partijen, die daartoe persoonlijk voor hem en
1690 én de genoemde artikelen buiten werking den regent, of wel voor een speciale commissie
gesteld en vervangen door bepalingen omtrent moesten verschijnen.
onderhandsche acten afkomstig van inlanders of De publicatie werd echter niet goedgekeurd
met hen gclijkgestelden, welke aan het Burg. door het opperbestuur, dat in de ontwikkeling
Wetboek ontleend zijn. Toch is daarbij de be- der particuliere industrie een gevaarlijken con-
langhebbende, die meerdere zekerheid verlangt, current voor de gouv. cultures zag en vreesde
bevoegd verklaard om wissclpapicr aan toonder, dat ook zonder afstand van grond een aantal
onderteekend door een ml. of m. h. g. persoon, voordeelige gelegenheden ter uitbreiding dier
te laten voorzien van de verklaring van een notaris
cultures aan particulieren in handen zouden wor-
of anderen door den Gouv. Gen. daartoe gemach- den gespeeld. Dientengevolge werden door den
tigden Europeeschcn beambte, waaruit blijkt dat Gouv. Gen. een tweetal besluiten genomen, die
die ambtenaar den onderteekenaar kent, dat de echter niet gepubliceerd werden, en in de praktijk
inhoud der acte aan dezen duidelijk is voorgehou- de toepassing van de publicatie zooal niet geheel
den en dat daarna de ondcrtcckcning in tegenwoor- tegengingen, dan toch in hoogc mate belemmerden :
digheid van dien ambtenaar heeft plaats gehad. de Gouv. den. 1). v. Twist, oordeclende dat zij
belangrijk is vooral de speciale wetgeving, be- met art. 102 R. R. streden (Zie D. v. Twist in
trekking hebbende op het verhuren of in gebruik Bijdr. t. kennis staats-, prov.- en gemeentebestuur,
geven van gronden door inlanders aan niet-inlan- IX, bl. 1) stelde hen buiten werking en paste
ders, alsmede op het verrichten van werkzaam- de publicatie van 1838 toe. In 1863 werden zij,
heden enz. door inlanders ten behoeve van na voor korten tijd in het leven te zijn terugge-
ondernemingen van landbouw van niet-inlandcrs. roepen, voor goed ingetrokken. De publicatie
Zoodanige overeenkomsten werden tijdens de zelve werd bij St. 1863, n°. 152 in een belangrijk
Comp. dikwijls niet gesloten met de individueelc punt gewijzigd; zij had toch niet belet dat onder-
gebruikers der gronden maar met de „hoofden en nemers zich rechtstreeks met de ingezetenen der
oudsten" der dorpen, die daardoor hunne onder- desa's in betrekking stelden en daardoor bewezen
hoorigen mede verbonden. Deze zoogenaamde dat het aangaan van overeenkomsten met den
desa-verhuur gaf aanleiding tot groote misbruiken, gemeenen man zelven volstrekt niet onmogelijk
daar de hoofden in de eerste plaats hun persoon- was, terwijl zij door de vergunning om met de hoof-
lijk belang behartigden. Bij resolutie van 14 den overeenkomsten te sluiten, waarbij de gchcclc
Juli 1808 (I'lakaatboek XV, bl. 49) bepaalde desa verbonden werd, de gelegenheid aanbood
Daendels „met renovatie van alle vorige orders" door beloften en geschenken de ml. hoofden te
„dat geenc desa's mochten worden verhuurd, bewegen aan de bevolking een niet minder zwaar
verpand, verpacht, geleend of onder eenig ander dwangjuk opteleggen dan zij ten gevolge van
pretext onder de beheering van particulieren ge- het cultuurstelsel te dragen had. Daarom werd
steld", en verbond daaraan het verbod om voor- toen bepaald dat de in St. 1838, n°. 50 bedoelde
schotten op het gewas te geven „waardoor aan overeenkomsten niet anders dan individueel met
den landman de vruchten van zijn zweet en arbeid de bezitters of gebruikers der gronden zouden
met een ongehoorden woeker worden ontspceld". mogen worden gesloten. Vgl. B. 148, 490, 813,
Commissarissen-generaal handhaafden het verbod 1090, 1097, 1748, 1823, 2159.
van desaverhuur (art. 11 1 Reg. regl. 1818) en Noch het Reg. Regl.' van 1836, noch de pu-
schreven bij St. 1819, n°. 10 voor dat de con- blicatie zelve spraken van verhuring van gronden
tracten met inlanders zouden moeten worden ge- door inlanders aan niet-inlanders; men zou daar-
sloten individueel met elk ingezeten, die daar- uit hebben kunnen opmaken, dat dergelijke over-
door eenigermate verplicht werd; geene overeen- eenkomsten niet waren toegelaten. In de praktijk
komsten, van welken aard ook, zouden tusschen schijnt de publicatie aanvankelijk anders te zijn
Javanen en niet-Javancn. noch tusschen de eer- opgevat; in 1853 werd den Directeur van cultures
sten en hunne regenten of hoofden mogen bestaan echter te kennen gegeven, dat zij van het denk-
voordat zij bij den resident waren geregistreerd. beeld uitging, dat de grond zou worden bearbeid
Art. 117 Reg. Regl. 1827 herhaalt het verbod door de bevolking der desa's, waartoe hij behoorde,
van desaverhuur; de artt. 116 Reg. Regl. 1830 en dat slechts de levering van de vruchten van den
en 102 Reg. Regl. 1836 verboden wel aan wien arbeid door de te sluiten overeenkomsten zouden
ook, aan anderen de beschikking over de gron- worden verkregen, geenszins echter de tijdelijke
den en inwoners der desa's af te staan, maar beschikking over den grond met het doel dien door
bepaalden tevens dat gelegenheid zon worden ge- andere, niet tot de betrokken desa's behoorende
geven om, tot voortzetting van nuttige onderne- personen productief te maken (B. 148). 1 )c regeering
mingen, overeenkomsten aan te gaan met de vreesde toch dat de ondernemers, speculeerende op
oudsten en voornaamsten der desa's, zoowel tot de lichtzinnigheid van den inlander, dezen zouden
het bebouwen van gronden en het leveren van overhalen om tegen lage huurprijzen den grond voor
bijzondere voortbrengselen als tot het vcrlecncn langen tijd aftestaan, waartoe hij gemakkelijk zou
van persoonlijke diensten. Bij St. 1838, n°. 50 zijn te bewegen door de uitkeering terstond van
werd een en ander nader uitgewerkt en toege- een belangrijk bedrag. Maar zorgde men zoodanig
laten het sluiten van zoodanige overeenkomsten voor den „onmondigen" inlander, aan den anderen
voor hoogstens 5 jaren; de bovenvermelde bepa- kant onthield men den landbouwondernemer wat
ling omtrent de verplichte registratie werd ook hij in de eerste plaats noodig had en dwong
in deze publicatie opgenomen. Daarbij werden hem zijne ondernemingen op onvasten grondslag
verder verschillende bepalingen vastgesteld ter te stellen, daar zulke overeenkomsten hem af-
bescherming van de vrijheid van den inlandschen hankelijk hielden van den ouden slenter en voor-
contractant en om hem voor misleiding door den oordeelen van allerlei soort, den kleinen land-
 OVEREENKOMSTEN.
bouwer eigen, en het welslagen der onderneming
deden afhangen van de werkzaamheid, nauwge-
zetheid en goede trouw van den inlander: om
welke te verkrijgen het voor de hand lag dat de
ondernemer zich de welwillendheid, zooal niet de
krachtige hulp der hoofden trachtte te verzekeren.
Aan de particuliere industrie, die zich niettegen-
staande die ongunstige voorwaarden langzamer-
hand ontwikkelde, — met name aan de particu-
liere tabakscultuur in Remhang en suikercultuur
in Cheribon, — is dan ook van verschillende kanten
verweten, dat zij slechts in schijn op vrijen
—
arbeid berustte, maar inderdaad grootendeels door
„zachten dwang" in stand gehouden werd,
eene bewering die echter niet zonder tegenspraak
Weef (zie o. a. Bijbl. St. C. 2 C Kamer Bijl.,
1863/64, bl. 857 en 1865/66, 1456). Een wets-
ontwerp, door den Minister Uhlenbeck in 1862
ingediend, had o. a. ten doel verhuring van grond
door inlanders aan niet-inlanders, voor hoogstens
5 jaar op communale contracten, toetestaan met
of zonder daarmede gepaard gaande levering van
arbeid; contracten voor het verrichten van veld-
of anderen arbeid, zonder gelijktijdige verhuring
van den grond, zouden echter individucel moeten
worden aangegaan. Dit ontwerp werd niet tot
wet verheven, evenmin als een uitgebreid wets-
ontwerp „Tot vaststelling der grondslagen waarop
ondernemingen van landbouw en nijverheid in
N.-I. kunnen worden gevestigd", dat in 1865
door den Minister F. v. d. Putte was ingediend
en alleen individueel gesloten overeenkomsten
toeliet en den huurtermijn op hoogstens 10 jaren
stelde. Communaal bezeten gronden zouden echter
niet dan met toestemming van de meerderheid
der gerechtigden verhuurd mogen worden. De
agrarische wet bepaalde er zich toe om den inlan-
der het recht toetekennen zijn grond aan niet-
inlanders te verhuren, doch behield de uitwerking
van dit beginsel aan eene nadere regeling voor,
welke voor Java en Madoera in St. 1871 n°. 163
(vgl. St. 1879 n°. 209, 1894 n°. 52 en 64) werd
opgenomen. Volgens die bepalingen, welke uitslui-
tend individuccle contracten toelieten, mochten
gronden, in agrarisch eigendom gehouden, voor
hoogstens 20 jaar verhuurd worden, en gronden
in individucel bezit voor hoogstens
5 jaren', de
deelgenoot in gemeentegrond mocht zijn aandeel
verhuren voor het tijdvak van zijn genot doch
hoogstens voor 5 jaren, en sedert 1879 onder
de voorwaarde dat, wanneer de grond gebruikt
werd voor de teelt van gewassen die door den
huurder niet kunnen worden geoogst als hij den
grond niet langer dan één jaar in zijn bezit
heeft, de huur bleef doorgaan tot na afloop van
den oogst, behoudens schadeloosstelling aan hem
die, bij de verdeeling der velden, in de plaats
getreden was van den oorspronkelijken verhuur-
der. Als huurders mochten alleen optreden perso-
nen of vereenigingen in Nederland of Ned.-Indië
gevestigd; op straffe van nietigheid moesten de
overeenkomsten door het hoofd van het plaatse-
lijk bestuur worden geregistreerd. Vooruitbetaling
van huurschat mocht niet worden bedongen of
gedaan dan over een termijn van hoogstens een
jaar en dat wel op straffe van nietigheid van het
beding of van de betaling.
Aanvankelijk scheen de toepassing der bepa-
lingen dezer verordening geen overwegende be-
zwaren opteleveren; wel werd echter, ook door
hooggeplaatste ambtenaren, opgemerkt dat het
143
sluiten van overeenkomsten betreffende commu-
naal bezeten gronden met icderen deelgcrechtigde
afzonderlijk, bij den versnipperden staat van het
grondbezit, den ondernemers tot veel last strekte
en inbreuk maakte op de rechten der gemeente. In
de werkelijkheid moesten de huurders allerlei kunst-
grepen te baat nemen om zich in het bezit te stel-
len van groote aaneengeschakelde stukken gromls
en zich daartoe door premiën en geschenken van
den invloed van het desahoofd verzekeren, zoodat
de verhuring van zulke gronden toch niet door de
individuccle dcelgcrcchtigden, maar feitelijk dooi-
de gemeente of het desahoofd geschiedde. Van die
zijde werd voorgesteld de verhuring van den grond
namens de gemeente door het desahoofd te laten
geschieden, zoodra de toestemming van de meer-
derheid of wel van alle deelgerechtigdcn zou zijn
verkregen. De Regeering, ofschoon erkennende dat
er verkcerdheden plaats grepen, meende echter niet
in die voorstellen te moeten treden, daar bij het
toestaan van verhuur door de gemeente, de deur
voor vrij wat grooteren dieper ingrijpende mis-
bruiken zou worden opengezet.
Allengskens werden echter ook in andere opzich-
ten ernstige klachten vernomen, meer in het bij-
zonder omtrent den toestand in de residentiën
Besoeki en Pasoeroean. Het bleek dat de registra-
tie, waarin men een waarborg voor de vrijheid
van den inlandschcn verhuurder gezien had, in
verreweg de meeste gevallen niet werd toege-
past; zoo werden in 1893 slechts 8729 bouws ver-
huurd met geregistreerde overeenkomsten, terwijl
zulks bij 104.307 bouws verzuimd werd. Dit
verzuim was voortdurend toegenomen; terwijl in
1889 nog 237 ondernemingen zich aan het betrek-
kelijke voorschrift hadden gehouden, verminderde
haar aantal in de volgende jaren tot 206, 61, 94
en 73. Voorts werd beweerd dat particuliere onder-
nemers bij de suikercultuur een ongeoorloofden
druk uitoefenden op de hoofden om zich de tijde-
lijke beschikking der gronden te verzekeren, als-
mede bij het aangaan of nakomen van werkcon-
tracten. Bij de tabakscultuur werd geklaagd over
misbruiken ten gevolge van ongebreidelde con-
currentie der ondernemers; op gehuurde gronden
voor rekening van den huurder tegen voorschot ge-
teelde tabak zou, naar beweerd werd, aan de recht-
hebbende ondernemers onttrokken zijn geworden
door tusschenpersonen in dienst van andere onder-
nemers en aan dezen heimelijk verkocht zijn; een
misbruik waartegen de Regeering optrad, door het
vervoeren en ontvangen van tabaksplanten en
bladeren gedurende den nacht te verbieden (St.
1893 n°. 279). Onderhuur kwam menigvuldig
—
voor, ook bij de werkcontracten zouden mis-
bruiken niet zijn uitgebleven. Een rapport van
den resident van Besoeki (Kol. Versl. 1893 Bijl. B)
bevatte tal van klachten over den bestaanden
toestand; een nader onderzoek, op last der Re-
geering door den res. van Soerabaja in 1892 inge-
steld, bracht ernstige misbruiken aan het licht
(zie het rapport Indische Begrooting 1894 Bijl. 49)
die ook in de Tweede Kamer ter sprake kwamen
bij de behandeling der genoemde begrooting. De
Regeering achtte nu een nader onderzoek noodig,
waarmede het lid in den Raad v. Indië Mulle-
mcister belast werd; blijkens een kabinetsmissive
van den Gouv.-Gen. aan de residenten van 3 Febr.
1894 kwam zij tot de overtuiging dat in de ge-
noemde gewesten door desahoofden en zelfs door
hooger geplaatste ambtenaren dwang werd uitge-
144 OVEREENKOMSTEN.
oefend; dat in lijnrechten strijd met het verbod
van St. 1863 n°. 152 gemeentelijke werkcontrac-
ten werden gesloten, terwijl het zelfs voorkwam
dat desahoofden hierbij als vermomde fabrieks-
gecommitteerden optraden. Tusschcnkomst der
Regeering scheen den Landvoogd noodzakelijk.
Een ontwerp-verordening tot regeling der grond-
verhuringen werd vastgesteld en in handen van
eenige gedelegeerden der suiker- en tabaks-indu-
strie gesteld, alsmede van een lid der factorij der
Handelmaatschappij. Een en ander leidde tot de
vaststelling van St. 1895 n°. 247 (zie St. 1898 n".
195, B. 5084); het is met eene zeer belangrijke
toelichting afzonderlijk uitgegeven (Toelichting dei-
regelen omtrent de verhuring van grond door in-
landers aan niet-inlanders, Bat. 1896). Zie Verg.
Ind. Gen. 3 Dec. 1895; Recht in Indië, LXVI,
bl. 133, LXVII, bl. 5, 23; D. F. W. Van Rees,
De bezwaren enz., 's Grav. 1897. De voornaamste
bepalingen der verordening volgen thans.
Als huurders worden toegelaten: Nederlanders,
ingezetenen van Nederland en van Ned.-Indië,
alsmede vennootschappen van koophandel aldaar
gevestigd. De verhuring van gronden, in agrarisch
eigendom gehouden, geschiedt voor hoogstens 20
jaren; van grond, erfelijk individueel bezeten dan
wel met vaste aandeelen, eens voor altijd aange-
wezen, voor hoogstens 12 jaren; ambtsvelden voor
een jaar of oogstjaar. Communaal bezeten grond
met periodieke verdeeling of met vaste aandeelen,
die niet voor altijd zijn aangewezen, mag verhuurd
worden voor het tijdvak der beschikking door
den deelhebber doch in geen geval voor langer dan
voor 5 jaren; zoodanige verhuring mag alleen ge-
schieden met instemming van -/3 der gezamen-
lijke dcelgerechtigden in den tot de gemeente
behoorenden sawahgrond en heeft plaats ten over-
staan van eene commissie van landsdienaren. De
acten van overeenkomst moeten door het hoofd
van plaatselijk bestuur geregistreerd worden; die
registratie wordt geweigerd o. a. wanneer de ver-
huring niet vrijwillig heeft plaats gehad en voorts
wanneer de gezamenlijke uitgestrektheid der in eene
desa gedurende een jaar door niet-inlanders in
gebruik te nemen sawah-gronden naar schatting
meer bedraagt dan '/:i der tot het gebied der desa
bchoorende sawah-velden en de verhuur niet in over-
eenstemming wordt geacht met de belangen der
inlandsche bevolking. Evenmin mag de registratie
verleend worden wanneer niet is gebleken dat
de verhuurder de rechthebbende is op den grond,
noch vergunning van den rechthebbende' heeft
om namens dezen den grond te verhuren, zoo-
mede wanneer de verhuurder om andere redenen
het recht mist om over den grond te beschikken.
Niet-inlanders, die zonder deze registratie bedoelde
gronden beplanten of op andere wijze gebruiken,
worden gestraft met boeten van ƒ50—100; die-
zelfde boete beloopt hij die op den gehuurden
grond loodsen, schuren of andere opstallen bouwt,
die beschouwd worden als geheel of gedeeltelijk
te kunnen dienen voor ondernemingen van land-
bouw of inrichtingen van nijverheid, of andere
gebouwen opricht zonder schriftelijke vergunning
van het hoofd van plaatselijk bestuur. Zoodanige
gebouwen, loodsen enz. kunnen zelfs worden ver-
beurd verklaard. Deze bepalingen zijn getroffen
om tegen te gaan dat speculanten zich vestigen
te midden van bestaande ondernemingen, op ge-
huurden grond een loods bouwen en tabak op-
koopen tegen hoogere prijzen dan de gevestigde
ondernemers, zonder zich om de herkomst van de
hun aangeboden tabak te bekommeren. In de
overeenkomst mogen niet worden opgenomen het
beding van wederinhuur of verlenging der huur
na verloop der vroeger genoemde termijnen, noch
bedingen aangaande het bebouwen van grond of
het leveren van daarop geteelde gewassen, — dit
laatste om huurovereenkomsten tegentcgaan, zooals
vroeger wel gesloten werden en die niets waren dan
vermomde inpandgevingen of contracten tot ver-
koop van toekomstige oogsten, zooals reeds in de
ordonnantie van 14 Juli 1808 verboden waren.
Geene overeenkomst mag worden gesloten vóór de
intrede van het.jaar, voorafgaande aan dat, waarop
zij intreedt; wederverhuring door den huurder of
inhuring van reeds door anderen verhuurden grond
mag niet plaats hebben dan gedurende de 12 maan-
den, voorafgaande aan het verstrijken van de loo-
pende overeenkomst. Reeds verhuurde gronden
mogen voor het geheel of een gedeelte van den
overeengekomen huurtijd niet opnieuw verhuurd
worden. Eindelijk mogen vooruitbetalingen van den
huurschat niet meer bedragen dan het bedrag over
één jaar (c. g. oogstjaar) en niet plaats hebben
vóór de intrede van het jaar, voorafgaande aan
dat, waarop de vooruitbetaling betrekking heeft;
om ontduiking daarvan tegentegaan wordt bij ver-
huring voor langer dan één jaar de huurschat ge-
steld op een voor alle jaren van den huurtermijn
gelijk bedrag.
Het oordeel over de resultaten der nieuwe
regeling, in de Kol. Vcrsl. uitgesproken, is over
het algemeen gunstig. Over 1898 werden 52.970
huurovereenkomsten geregistreerd, betrekking heb-
bende op 177.337 bouws, zijnde 21.264 overeen-
komsten en 45.040 bouws meer dan in 1897.
Daarvan waren 25 bouws in agrarisch eigendom,
94.921 bouws in erfelijk individueel bezit of met
vaste, eens voor altijd aangewezen aandeelen in
communaal bezit; 59-'s° bouws in ander com-
munaal bezit en 23.241 bouws ambtsveldcn.
Ook voor sommige Buitenbezittingen zijn ver-
ordeningen vastgesteld tot regeling van verhuur
van gronden door inlanders aan niet-inlanders,
en wel voor de Minahasa (St. 1877 n°. 127),
Amboina (St. 1881 n°. 217), Lampongsche distric-
ten (St. 1885 n". 45) en Z.- en O.afd. van Borneo
(St. 1888 n°. 198). Zij volgen in hoofdzaak de
bepalingen, in 1871 voor Java vastgesteld; in die
streken komt zoodanige verhuur echter slechts
zelden voor. Voor werkovereenkomsten met vreemde
oosterlingen zie St. 1868 n°. 8, 107.
Ofschoon bovenstaande bepalingen een krach-
tig ingrijpen van de ambtenaren in civiel-rechte-
lijke overeenkomsten tusschen niet-inlanders en
inlanders mogelijk maken, heeft de Regeering ge-
meend dat zij voor sommige landbouwondernc-
mingen nog verder moest gaan ten einde de eco-
nomische belangen der inlandsche bevolking in
de cultuurcentra van Java en Madoera te bescherm
men. Reeds in 1894 (St. n°. 87, vgl. B. 4917)
werd, in afwachting van later te nemen maatre-
gelen, o. a. omtrent de verhuring van grond door
inlanders aan niet-inlanders, eene voorloopigc rege-
ling getroffen ten einde het in werking brengen
van nieuwe suikerondernemingen, berustende op
overeenkomsten met de bevolking, te kunnen ver-
hinderen daar, waar zij hare oeconomische belangen
zouden kunnen verstoren of bedreigen. De veror-
dening van 1894 is vervangen door eene van 1899
(St. n°. 263) die hetzelfde doel beoogt doelt tevens
 OVEREENKOMSTEN.
— OVERLIJDEN. 145

tot indigo-ondernemingen is uitgestrekt. Diensvol- regel op voorschot leeft, zoodat die meester in het-
gens wordt op zelfde geval verkeert als de reeder tegenover zijne
Java en Madoera voor het inwcr-
kingbrengen en drijven van ondernemingen voor schepelingen; bij dezen toch was ook contract-
de bereiding van suiker of indigo, geheel of ge- breuk strafbaar gesteld volgens art. 2 en 3 der Wel
deeltelijk berustende op den grondslag van over- van 7 Mei 1856 omtrent de huishouding en tucht
eenkomsten met de inlandsche bevolking tot in- op de koopvaardijschepen. Ecnc aanvankelijk even-
huren van gronden of opkoop van gewas, een eens voorgestelde strafbepaling omtrent meesters,
vergunning van den Gouv.-Gen. veretscht, die,
voor zoover niet uitsluitend door opkoop verkre-
— die hunne dienstboden of werklieden binnen'stijds
wegzenden, werd door de Regeering niet overge-
gen gewas verwerkt wordt, — het maximum be- nomen, evenmin als de eveneens voorgestelde op-
paalt der uitgestrektheid van den jaarlijkschen neming van straf bepalingen omtrent contractbreuk
bruto-aanplant van suikerriet of indigo-gewas. Voor in het Algemeen strafpolitie-reglcment voor Euro-
uitbreiding van den aanplant boven het vastge- peanen (zie Memorie van Toelichting Strafpolitie-
steld maximum wordt eene nieuwe vergunning regl. inlanders bl. 75). Het bedoelde artikel, dat
van den Gouv.-Gen. vereischt, die niet geweigerd een groote macht in handen legde van den zon-
wordt tenzij de verhooging van het maximum der hooger beroep recht sprekenden politie-rech-
onverecnigbaar is met de irrigatie-belangen dei- tcr, — een administratief ambtenaar, —
bevolking of voor zoodanige uitbreiding van den toepassing waarvan niet gevraagd werd of er al
en bij de-

jaarlijkschen aanplant geen grond meer beschik- dan niet schade werd toegebracht, is ingetrokken
baar is, in verband met de daar ter plaatse in tengevolge van een votum der Tweede Kamer op
acht te nemen eischen van den wisselbouw. De 26 Febr. 1877 uitgebracht; daarentegen werd in
oorspronkelijke vergunning bepaalt den termijn het strafwetboek voor inlanders eene bepaling in-
binnen welken de onderneming in exploitatie gelascht (art. 328» zie St. 1879 n°- 203), waarbij
moet zijn gebracht, een termijn die echter dooi- strafbaar gesteld werd de inlander, die met het
den landvoogd kan worden verlengd; zij kan bij oogmerk zich ten koste van den meester of den
een met redenen omkleed besluit door den Gouv.- werkgever wederrechtelijk te bevoordeelen, zich
Gen. worden ingetrokken wanneer niet binnen geld of geldswaardige voorwerpen heeft doen afge-
één jaar na hare dagteekening een ernstig begin ven bij wege van voorschot voor werkzaamheden,
met de uitvoering is gemaakt, de exploitatie defi- die hij in gebreke gebleven is te verrichten. Dit
nitief gestaakt is of de voorwaarden, waaronder artikel, dat bedoelde den werkman alleen te straf-
zij verleend is, niet of niet voldoende worden fen bij kwade trouw, nadeel voor den werkgever
nagekomen. In het laatste geval kan ook de nadere ten gevolge hebbende, en de berechting dier zaken
vergunning worden ingetrokken. Eindelijk kan aan den politierechter te onttrekken, heeft ten
de Gouv.-Gen., in het belang van de irrigatie gevolge der minder gelukkige redactie zijn doel
ten behoeve van den landbouw der inlandsche grootendeels gemist, daar bewezen moet worden
bevolking terreinen of streken aanwijzen, die voor dat de kwade trouw reeds bestond voor of op het
eenen tak van landbouwnijverheid gesloten zullen oogenblik van de aanneming der voorschotten, iets
zijn,— en de bepalingen der verordening, ge-
heel of gedeeltelijk en voor één of meer gewes-
dat in den regel slechts zelden zal gedaan kunnen
worden. Voorts wordt geoordeeld dat het artikel
ten of gedeelten daarvan, toepasselijk verklaren op eigenlijk overbodig is, omdat art. 328 eene straf-
andere landbouw-ondernemingcn dan voor de be- bepaling bevat tegen oplichting, waardoor de mees-
reiding van suiker of indigo, indien zij voor haar ter tegen contractbreuk ter kwader trouw reeds
bedrijf de beschikking behoeven over bouwgron- voldoende gewaarborgd wordt. Zie De (ielder, Het
den der inlandsche bevolking. Zware boeten zijn strafrecht in Ned.-Indië 2" uitg. door Mr. M. S.
°P overtredingen dezer verordening gesteld; zij Koster, Bat.-'s Grav. 1897,bl. 231. In verband met
geldt niet voor landbouw-ondernemingcn in de
gewesten Soerakarta en Djokjakarta, noch op de
a
de vaststelling van art. 328 zijn de bepalingen
van art. 1601—1603 Burg wetboek op de inlan-
aan particulieren in eigendom of met het recht ders toepasselijk verklaard. St. 1879 n°. 256. Zie
Van erfpacht afgestane landerijen, tenzij de onder- Kol. Verslag 1879 Bijl. J; Mr. G. A. Van Hamel,
nemers op andere gronden suikerriet of indigo- Ind. Gids 1881 11, bl. 529; Kool, Art. 328 Wetb.
gewas telen, noch eindelijk op kleine onder- v. Strafr. v. inlanders, Amst. 1884.
nemingen, ter beoordeeling van het hoofd van OVERLIJDEN. Onder de Mohammedaansche
gewestelijk bestuur. inlandsche bevolking van Ned.-Indië worden de
voorschriften van den Islam omtrent de lijkplech-
Ofschoon de overeenkomsten in het algemeen tigheden over het algemeen nagekomen. Die plech-
door de regels van het burgerlijk recht beheerscht tigheden zijn vierledig: de lijkwassching (Arab.
Worden, heeft ook in Ned.-Indië het strafrecht ghosl, Mal. mandi, Jav. adoes), het wikke-
zich daarmede ingelaten. Op het voetspoor toch len in een lijkkleed (Arab. kafan, Mal. ka pa 11,
van art. 32 van het Soerabajasche politie-rcglement Jav. oei es), het gebed voor de rust van de ziel
hepaaldc art. 2 n°. 27 van het Algemeen politie-
strafreglement voor de inlanders (St. 1872 n". m)
-
des overledenen (Arab. galat al d j all a za h, Mal.
doha koeboor, Jav. donga koebocr) en het
dat de inlander strafbaar zou zijn die zich als begraven (Arab. dafit, Mal. Jav. pangoeboer).
dienstbode of werkman voor den gewonen huur- Voor de nakoming dezer plechtigheden zijn de
'ijd of een onbepaalden tijd bij de maand ver- erfgenamen, en is subsidiair de gemeente aan-
huurde en zonder aannemelijke redenen binnen zijn sprakelijk. Gedurende den doodstrijd legt men den
diensttijd zonder toestemming van den werkgever Muzelman op de rechterzijde met het gelaat ge-
zijn dienst verliet of weigerde te arbeiden. De richt naar Mekka (zie Dl. 11, bl. 543), en zegt
doorslag tot deze bepaling gaf wel de overwe- hem de geloofsbelijdenis (zie Dl. 11, bl. 532) voor,
ging, dat de meester in Ned.-Indië in den regel als onderrichting (Arab. talqin, Mal. Jav. Ta-
te doen heeft met een contractant op wien hij -lek i m) bij de intrede van de Eeuwigheid, en
gewoonlijk niets verhalen kan, en die zelfs in den wel met het oog op de ondervraging door de doods-
til 10
 146 OVERLIJDEN.

engelen, welke den mensch na zijn overlijden in vallen zijn, zonder wassching, lijkkleed of gebed;
zijn graf te wachten staat. Zie Dl. I, bl. 599 en levenloos geboren kinderen (zie Dl. 11, bl. 559)
Dl. 11, bl. 533. Met deze onderrichting gaat veelal worden alleen in een lijkkleed gewikkeld, en dan
gepaard het voorlezen van de 3Óe soerah van zonder verdere plechtigheden begraven. Aan het
den Koran, welke soerah den naam van Ja sm gezag van een Mohammedaansch vorst onderwor-
draagt. Zoodra de doodstrijd is afgeloopen, moeten pen ongeloovigen (zie Dl. 11, bl. 562 en 563)
de evengenoemde lijkplechtigheden zoo spoedig mogen worden gewasschen, en moeten in een lijk-
mogelijk plaats hebben. De wassching moet een kleed worden gewikkeld en begraven. Ten aan-
oneven aantal malen geschieden, doch minstens zien van nict-ondcrworpen ongeloovigen zijn ook
drie malen, de eerste en laatste maal met water, de beide laatste handelingen facultatief. Een gebed
waarin bederfwerende stoffen zijn gedaan. Bij voor- voor de rust hunner ziel is ten aanzien van alle
keur geschiedt zij door iemand van dezelfde sexe ongeloovigen ongeoorloofd. Bijzonderheden om-
als de overledene. Het lijkkleed moet minstens trent de lijkplechtighedcn bij de Javanen en de
bestaan uit drie stukken wit goed, welke achter- Menangkabaucrs vindt men nog vermeld in Dl.
eenvolgens om het lijk gewikkeld worden, zoo- 11, bl. 145 en 492. Voor de lijkplechtigheden bij
danig dat in elk geval bedekt zijn, wat de Mohani- de niet-geïslamiseerdc volken wordt verwezen naar
medaansche wet onder „schaamdeelen" verstaat. de ethnographische artikels over elk hunner. Bij
Zie Dl. 11, bl. 543. Daarboven kan men den over- hetgeen daar vermeld werd, moet hier nog het
ledene de kleederen aandoen, welke hij bij zijn volgende worden gevoegd.
leven mocht dragen. Zie ibid. Het gebed voor de Het weeklagen bij de dooden, een gebruik dat
rust der ziel bestaat uit ééne rak'ah, welke van oudsher over de geheele wereld in zwang was
echter afwijkt van de rak'ah' s der andere ritucclc en nog, tot in Europa is, het weeklagen niet ver-
gebeden. Zie ibid. Het kan zoowel gemeenschap- wonding van borst en aangezicht en het verscheu-
pelijk als door één persoon geschieden, wanneer ren der kleeding, is door Mohammed verboden,
geen anderen tegenwoordig zijn. Het kan verder maar desniettemin in vele geïslamiseerde landen in
zoowel bij het graf als elders plaats hebben, mits gebruik. Op Java is het niet in zwang, op Sumatra
in tegenwoordigheid van het lijk. Voorganger wel, althans het zingen van klaagliederen, mar at o.
daarbij is bij voorkeur de naaste mannelijke bloed- In den regel zijn het vrouwen die deze taak, veelal
verwant, liefst agnaat, van den overledene. Daar tegen betaling, vervullen; in de klaagzangen wordt
echter in Ned.-Indië deze slechts bij hooge uitzon- alles wat tot verheerlijking van den overledene
dering de noodigc geschiktheid zal bezitten om kan strekken opgesomd; het geween wordt vaak
als voorganger optetreden, zoo belast zich een door gepraat en gelach afgebroken, waaruit dui-
geestelijke met het voorgangerschap. Nadat het delijk blijkt hoc hier alleen een formaliteit vol-
lijk in het graf is geplaatst, richt de voorganger bracht, niet aan het gevoel uiting wordt gegeven.
nog eene laatste onderrichting (Arab. talg i n, Bij de Bataks is de taal der weeklagende vrou-
Mal. Jav. tal e kim) tot den overledene in ver- wen, de zoogenaamde andoeng-taal, en dus van
band met de boven omschreven ondervraging. de gewone omgangstaal onderscheiden.
Deze onderrichting, waarvoor een vast formulier Voor den Mohammedaanschen rouw wordt ver-
in gebruik is, wordt bedoeld wanneer de inlan- wezen naar Dl. II bl. 558. Deze is evenwel over
ders van talekim zonder nadere aanwijzing spre- het algemeen in den Archipel geene gerecipieerde
ken, ofschoon in de Arabische rechtsbronnen de instelling. Slechts door vrouwen van Arabieren,
bovengenoemde op den voorgrond wordt gesteld. hadji's en anderen, die de voorschriften van den
Was de overledene een man, zoo plaatst de voor- Islam trouwer dan de massa der bevolking nako-
ganger zich aan het hoofdeinde, doch wanneer de men, worden de bepalingen der Mohanimedaansche
overledene eene vrouw was, achter het lijk. Het wet ten deze opgevolgd. Merkwaardig zijn echter
lijk moet naar het graf (Arab. qabr, waarvan de specifiek inlandsche wijzen van rouw te be-
de meervoudsvorm qoboer, als koe b o e r in het drijven, vooral bij de heidensche volken in zwang,
Mal. en Jav. is overgegaan) worden gedragen op maar voor een deel ook in de geïslamiseerde stre-
eene baar (Arab. djanazah, Mal. oesoengan, ken bekend.
Jav. bandoesa), en wel bij voorkeur door man- In eenige streken van den Archipel komt het
nen op de schouders, doch steeds met haastigen voor dat de verwanten en vrienden zich, pro
stap. Lijken van kleine kinderen worden naar het forma, tegen het wegbrengen van het lijk verzet-
graf gedragen in de armen van een man, of lig- ten. Bij de begrafenis van aanzienlijke Bataks
gende op eene kleine baar, welke een man op het b. v. wordt de lijkkoets (indien men althans het
hoofd draagt. In elk geval wordt het lijk met een ruw bewerkte voertuig op wielen zoo noemen wil)
doek bedekt gedurende de overbrenging naar het feitelijk door twee partijen afwusselend in de rich-
graf. Familieleden en vrienden volgen de baar, ting van het graf en in die van het huis een
waarboven men in den Archipel doorgaans een wit aantal malen heen en weder getrokken. Op Timor
katoenen zonnescherm houdt. Over de inrichting trachten de vrouwen op allerlei wijzen de lijkdra-
der graven en de plaatsing van het lijk daarin zie gers te verhinderen het lijk wegtevoeren, en op
GRAF. Het is geoorloofd den overledene te bewce- Rotti wordt zelfs gevochten, wanneer de dragers
nen, doch zonder misbaar te maken; terwijl het ver- het komen halen. Of ook deze handeling beschouwd
der verdienstelijk is de eerste drie dagen na de be- moet worden als eene, die zich de overledene niet
grafenis aan de naaste betrekkingen bezoeken van als een eerbewijs behoeft aantetrekken, maar die
rouwbeklag (Arab. ta'zijah, Mal. pengiboe- al mede ontspruit uit de vrees der achterblijven-
ran, Jav. panglajad) te brengen. De buren den voor den geest des overledenen, dient nog
maken het eerste etmaal na de begrafenis de noo- uitgemaakt te worden. Zeker is het, dat tal van
dige spijzen voor het gezin van den overledene gebruiken bij het overlijden en daaronder dezul-
gereed tot het houden van een lijkmaal. Zie ken die al het uiterlijk hebben van uitingen van
OFFERMAAL. Martelaars (zie Dl. 11, bl. 537) droefheid, te beschouwen zijn als eene soort van
worden begraven in den toestand, waarin zij ge- veiligheidsmaatregel tegen geesten of duivels. Het
 OVERLIJDEN.
begraven op zichzelf vrijwaart niet tegen den terug-
keer des overledenen in geestenvorm; de gewone
loop van dien geest is het sterfhuis en men tracht
dat bezoek te voorkomen en zoodoende ook de
onaangename en schadelijke gevolgen daarvan. Het
meest afdoende middel pasten de Orang bcnoewa
van het eiland Rempang, en misschien ook elders,
toe, die reeds hunne zieken in het bosch achter-
laten en zelf verder trekken; de Orang sakei van
Malaka begraven hunne dooden, verbranden het
huis waarin de persoon gestorven is en verlaten
de plaats, zelfs ten koste van het te veld staande
gewas. De Orang koeboe ontvluchten aanstonds
de plaats waar zij een doode begraven hebben.
De bewoners van Ccram's Z.O.kust trekken na
eene begrafenis naar elders; de Alfoeren van
Boeroe verlaten het huis, waarin iemand gestor-
ven is, dat met den grond waarop het staat,
voortaan ongeluk brengt; maar om veelvuldig ver-
huizen te voorkomen brengt men den zieke liever
bij voorbaat op een afgelegen plek. Eveneens om
van het bezoek van den geest des overledenen
verschoond te blijven, brengt men het lijk langs
een anderen weg dan den gewonen buitenshuis, b. v.
door een opzettelijk daartoe gemaakte opening in
den wand die dadelijk weer gedicht wordt; de
geest langs den zelfden weg pogende tcrugtekeeren
vindt de opening gesloten. Of de ook bij ons te
lande hier en daar bestaande gewoonte om het
'ijk wcgtedragen door de deur, die alleen bij zeld-
zame gelegenheden geopend wordt, met het hier
geschetste gebruik verband houdt, wordt ter over-
weging gegeven; dat de dooden niet de deur uit
niogen, waardoor de levenden in- en uitgaan is
stellig ook een Germaansche opvatting. In het
district Tonsawang in de Minahasa werd, ter ver-
wijdering van het lijk, eene opening in den vloer
gemaakt van het op palen staande huis. Om den
tuin geleid wordt de geest in bijna letterlijken
zin op Sumatra, waar de lijkbaar driemaal het erf
Wordt rondgedragen; in de Minahasa geschiedde
e n in Siam geschiedt hetzelfde rond het huis en
nat full speed", zooals Frazer het noemt, of op
i,een koddig drafje" naar Graafland zich uitdrukt.
Intusschen heeft dit driemaal rondgaan ook bij
andere gelegenheden plaats; wanneer bij de Boe-
gineczen en Makassaren op den 9clcn dag na de
geboorte de processie uitgaat met de placenta en
met de klappers die geplant worden als één van
levensgeest met dien van het kind, dan loopt
men drie malen rond de woning. En wanneer
een Bataksche radja een hooggeplaatsten gast
groote eer bewijst, dan gaat hij met muziek ook
driemaal rond de woning. In 't laatste geval moet
stellig aan eerbewijs gedacht worden; ondenk-
baar is het niet, dat 't gebruik eer te bewijzen
°p deze manier, ontsproten is uit eene gewoonte
die met eerbewijs niets te maken had. De Dajaks
•n het district Docsoen-Timor in Z.O. Borneo
gaan in looppas naar de begraafplaats, en na het
'ijk haastig ltegraven te hebben, op dezelfde wijze
Weder naar huis. Het bestrooien van den weg
dien de lijkstoet volgt met asch op het eiland
bahar en bij de Zcc-Dajaks van Serawak heeft
hetzelfde ten doel: den geest het vinden van den
terugweg te bemoeilijken; laatstgenoemden zetten
een tot ladder gekapten boomstam overeind op
°f bamboe rantjoe's in het kerkhofpad; en met
gelijk oogmerk heeft hel begraven in 't donker of
des nachts plaats, zooals bij dezelfde Zcc-Dajaks
en in het district Tobaroe op Ilalmahéra ge-
147
schiedt. Het rumoer, dat bij een begrafenis ge-
maakt wordt, o.a. door de Alfoeren van de Mina-
hasa, de Bolang-Mongondowers, de Makassaren
en Bocgineczen, Dajaks, Bataks en Niassers, moet
mede dienen om de geesten het spoor bijster
te doen worden; heeft dit rumoer in de eerste
plaats ten doel de ziel des gestorvenen uit het
sterfhuis te verdrijven, ook het verjagen van de
booze geesten die zich bij dergelijke gelegenheden
gaarne doen gelden, wordt er mede beoogd; het
slaan op de gong bij de Niassers zoolang het lijk
niet begraven is, tot afwering van deze geesten,
staat op één lijn met het luiden der klokken bij
eene begrafenis, dat oorspronkelijk dezelfde be-
teekenis had: de verdrijving van „duyvelen en
tempeesten". Opmerkelijk is het, dat bij enkele
volken op dit geraas een periode van volmaakte
rust en stilte volgt, gedurende welke de rijststam-
per en het weefgetouw ongebruikt blijven, geen
muziek of luid gesprek gehoord wordt en geen
haan mag kraaien; aldus bij de Makassaren en
Boegineczen, in Bolang-Mongondo, op de Kei-
eilanden, op Bahar. Dient het rumoer om de
geesten uit het dorp te verjagen, de daarop vol-
gende stilte heeft ten doel om hen bij mogelijken
terugkeer in den waan te brengen, dat zij ver-
keerd zijn en op een of ander onbewoond eiland
aanlandden. Zooals straks blijken zal, heeft de
onthouding van feesten en muziek allicht ook
nog een anderen grond.
In de eerste plaats zijn het de verwanten die
zich voor den geest des overledenen hebben te
wachten. Men sluit dus het sterfhuis — wij herin-
neren hier aan het analoge „gesloten" zijn van
het sterfhuis in Westersche landen ■— en komt
er zoo min mogelijk buiten; bij de Alfoeren van
de Minahasa blijft de man, na het overlijden zijner
vrouw, dagen lang in huis zonder zich te vertoo-
nen; bij de Noemforen is de familie verplicht
thuis te blijven in den meest volstrekten zin, de
weduwe zeifs maanden lang; bij de heidenschc
stammen van centraal-Flores moet zij zeven dagen
in de woning doorbrengen, op de Aroe-eilanden
den geheelcn rouwtijd; aan de Oostkust der Geel-
vinksbaai houdt de rapoea-weduwe in een afzon-
derlijk huisje verblijf, totdat alle formaliteiten
afgeloopen zijn die bij den dood des mans ver-
vuld moeten worden. Nauw sluit zich hierbij
aan de gewoonte om zich op eene of andere
manier onkenbaar te maken, ten einde met nog
meer zekerheid de onaangename bejegening van
de geesten der gestorvenen te ontgaan. Dat hierin
de oorsprong ligt van het rouwdragen, later als
uiting van droefheid beschouwd, wordt met stel-
ligheid beweerd. Op Nieuw-Zeeland, op de Nieuwe
Hebriden en in Nieuw-Bretanje verft men zich in
den rouwtijd zwart; op de Aroe-eilanden zijn
't de weduwen die met breede, zwarte strepen ge-
teekend worden; en de Alfoeren van de Mina-
hasa wreven elkander het gelaat met houtskool
in. Evenzeer wordt het veranderen van de klee-
ding als- eene tot hetzelfde doel strekkende ver-
momming gebezigd. De Noemforeesche vrouwen
aan de Dorci-baai verwisselen hare kleeding met
sarongs van grove, blauwe of zwarte stof; de
armere Papoea's doen eenvoudig een voorschoot
van boombast aan; de vrouwen die anders de
borsten door de sarong bedekt dragen, loopen nu
met ontbloot bovenlijf. Bij de Papoea's van de
bocht van Kaimani (Z.W.kust van N.-Guinca)
rouwt de weduwe over haren man door een het
148 OVERLIJDEN.

achterhoofd bedekkende en tot op de schouders teekenis kan ook geweest zijn het achterwege
afhangende kap van zwart of blauw katoen of blijven van muziek en ander geraas en van fees-
van boombast; aan de Oostkust der Gcclvinks- ten en ook de onthouding van zekere spijzen,
baai dragen de vrouwen als rouwpak een mouw- het vasten, kan haar ontstaan gehad hebben in
loos baadje van boomschors, met schelpen ver- de meening, dat het niet paste onder het oog
sierd ; de mannen bezigen tot hetzelfde doel pols- en der geesten als gewoonlijk te blijven eten en
enkelbanden van rotan; bij de Papoea's van Noem- drinken, terwijl deze hun doodenfeest nog niet
for is een polsband van rotan een teeken van hadden gehad.
rouw, z.oomede het dragen, door de weduwe, van Ook het water dient in verschillende localitei-
een lap boomschors, bij wijze van kap over 't hoofd ten om aan de geesten der dooden den terugkeer
geslagen; het rouwpak der Papoea's van Japèn's tot de levenden te beletten; watervrees der geesten
Zuidkust is een van boven toegenaaide mat van is hier het punt van uitgang, besprenkelen met
pandanblad op het hoofd gedragen. Bij sommige water van den naar de begraafplaats afgelegden
Dajaksche stammen zijn ook rouw-kappen in ge- weg, het breken van een vat met water bij het
bruik ; op het eiland Rhoon dragen de vrouwen uitdragen van het lijk, uitgieten van water over
bij dezelfde gelegenheid een zak over het hoofd het graf (ook door den Islam aanbevolen), het
in den vorm van een monnikskap; bij de Alfoeren baden of het wasschen der handen of voeten na
van Ceram bestaat de rouw in het dragen van de begrafenis, zijn dan oorspronkelijk de middelen
oude kleedingstukken, het afleggen of met oud, wit geweest, om gelijk Frazer het (t. a. p. bl. 80) uit-
katoen verwisselen van arm- en beenringen en het drukt, „to place a physical banier between the
los laten hangen der haren; dezelfde haardracht is in living and the dead", wellicht later, toen de oor-
den rouwtijd bij de vrouwen van de Kei-eilanden spronkelijke betcekenis van het ceremonieel was
gebruikelijk en de mannen loopen dan blootshoofds; vergeten, hier en daar beschouwd als middelen 0111
ook de Dajaks leggen als teeken van rouw hunne zich te reinigen van de aanraking met den doode.
sieraden af en dragen rouwkleeding; op het eiland Het feit dat ook bij andere gelegenheden dan bij
Kisscr worden alle tooisels afgelegd, het haar blijft sterfgevallen het water gebezigd wordt tot afweet-
ongekamd en de voddige kleederen van donkere van onheil (= booze geesten) bevestigt deze op-
kleur worden gedragen. In de Minahasa zijn, bij vatting.
het heidensche gedeelte der bevolking groote, Dc rouw, de vermomming eindigt wanneer de
zwarte hoeden in gebruik of zwarte hoofddoeken; overlevenden hun plicht tegenover den overledene
bij de Makassaren en Boegincezcn mogen de man- hebben vervuld; die plicht bestaat in het vieren
nen in den rouwtijd geen broeken dragen, maar van het doodenfeest. Aan het geloof aan eene
alleen sarongs en moeten zij hun kris afleggen. Bij voortzetting van het leven na den dood voegt
de Maleiers dragen soms de mannen als teeken zich de verplichting der achtergeblevenen om te
van rouw een witten hoofddoek (kaboeng), van zorgen voor een behoorlijk uitzet van den gestor-
welk gebruik ook bij de Javanen en andere ge- vene; hem moet worden medegegeven alles waar-
ïslamiseerde volken van den Archipel sporen wor- aan hij ginds behoefte zal hebben: menschen
den aangetroffen. De Timoreezen dragen een zwart worden gedood om hem daar te dienen, dieren,
bovenkleed en bij de 010-Ngadjoe moeten de vrou- spijzen, kleederen, huisraad, wapens, dat alles
wen, die gewoonlijk blootshoofds gaan, in den wordt geofferd tot zijn nut; ten grondslag hieraan
weduwstaat een witten of zwarten hoofddoek dra- ligt mede het begrip dat de mensch ook na zijn
gen; ook bij de Bataks en de Baliërs is het adat dood, eigenaar blijft van zijn bezittingen en als
dat de weduwe het hoofd bedekt met een doek roof wordt beschouwd wat de achterblijvenden
of een slendang. Het rouwkleed is dus gemeen- zich daarvan toeëigenen; alles wat bij het graf
lijk juist het tegenovergestelde van de gewone wordt neergelegd, wapens, sieraden en kostbare
kleeding; wie bonte kleederen draagt trekt dan kleeding, zooals bij de Dajaks geschiedt, getuigt
witte of zwarte aan; wie anders voldoende ge- van deze opvatting. Indien het doodenfeest altijd
kleed gaat, legt de kleeding dan zoo goed als gevierd werd dadelijk na de begrafenis, dan zou
geheel af of doet oude of gescheurde aan; w-ie de geest van den overledene, uitgerust tot het
in den regel ongekleed gaat zoekt dan eenigerlei beginnen van zijn nieuw leven, voldaan zijn en
kleedingstuk op; wie sieraden draagt ontdoet zich niet terugkeeren tot zijne verwanten, dan zou dus
dan daarvan of indien dit niet kan, maakt hij de vermomming van dezen, hun rouw, overbodig
ze onzichtbaar door omwikkeling met doek; wie zijn. Maar meestal geschiedt dat niet en wordt
geen versierselen draagt tooit zich er dan mede; het doodenfeest wegens gemis aan de benoodigde
wie het haar wascht en kamt en opgestoken middelen uitgesteld, soms jaren lang, en opdat
draagt, laat het dan ongekamd hangen; wie bloots- niet de geest, haveloos ginds aankomend, een
hoofds loopt bedekt zich dan het hoofd met een slecht onthaal vinde in het land der zaligen
kap of een hoofddoek; en deze laatste manier is wordt de begrafenis vaak even lang verschoven;
wel de meest verspreide — men denke aan onze al dien tijd behoudt de geest, op aarde terugge-
rouwsluiers; trouwens waar vermomming bedoeld houden, zijne vordering op de levenden. Meestal
werd, lag het bedekken van 't hoofd wel het eerst wordt het lijk hier of daar, al of niet in een
voor de hand. goed gesloten kist, neergezet. Heeft de begrafe-
Naast deze pogingen tot misleiding der geesten, nis, het doodenfeest plaats gehad, is de plicht
zal ongetwijfeld het zich hullen in een armelijker van de overgeblevenen jegens den overledene ge-
kleedij dan gewoonlijk, in sommige gevallen oor- kweten, dan kan de rouw, oorspronkelijk de ver-
spronkelijk de bedoeling gehad hebben hen te momming worden afgelegd. Inderdaad geldt als
doen zien, dat men zich niets toeëigende van wat regel dat de rouw eindigt bij het doodenfeest;
des overledenen was; ook hun de spaarzaamheid de geest verlaat dan voorgoed de aarde, tenzij
der achtergeblevenen te toonen ten behoeve van men zich, zooals Dajaks en Bataks b. v., het zie-
het eerlang te vieren doodenfeest en hen zoo- lenland op aarde voorstelt, en men heeft hem
doende vriendelijker te stemmen. Van gelijke bc- niet langer te vreezen. Terwijl oorspronkelijk de
 OVERLIJDEN. — OVERSTRATEN. (PIETER GERHARDUS VAN) 149

rouwtijd onbepaald van duur was, is bij eenige hem het haar af om de ziel het verlaten van het
volken een bepaalde termijn daarvoor in de lichaam te vergemakkelijken; eerst toen het dooden
plaats gekomen, afhankelijk alweder van den van het slachtoffer achterwege bleef, wertl zijn haar
stand des overledenen, evenals bij ons gebrui- het offer in zijne plaats. In den beginne moet het
kelijk is. afsnijden der haren alleen toegepast zijn bij hen die
In den regel is het aan de weduwe ofden weduw- verplicht waren den overledene bij zijn reis naat-
naar niet geoorloofd te hertrouwen voor de rouw- het onbekende land te volgen; allengs is de ver-
tijd om is. Oorspronkelijk is dit gebruik hoogst plichting ook aan anderen opgelegd, toen de cere-
waarschijnlijk het gevolg geweest van het geloof monie ophield een offer te zijn en een teeken
dat de gestorven echtgenoot of echtgenoote zoo- van rouw werd, waarmede zelfs dieren, paarden,
lang zijn of haar geest nog op aarde vertoefde, muilezels en schapen werden voorzien. Dat, zoo-
de macht had de weduwe of weduwnaar wegens als voor de hand lag te onderstellen, het afsnij-
ontrouw te straffen; bij het vertrek van den geest den der haren mede te rangschikken is onder de
naar het zielenland hield de vrees voor die straf vermommingen, hoewel het als vermomming uiterst
°P- Later zal aan dit gebruik de bctcekenis gege- geschikt is, mag op grond van het bovenstaande
ven zijn van een voorbehoedmiddel tegen con- betwijfeld worden.
fusio sanguinis. Litteratuur: Keyzer, De Rouw onder de Java-
Eenigszins afzonderlijk — voor zoover in de nen, in de Bijdr. t. t. 1. en vlk. Nieuwe Volg-
ethnologie iets afzonderlijk staan kan — vindt reeks, Dl. IV (1862) bl. 141 en vv.; Wilken,
men (ook) in den Archipel het gebruik om zich Ueber das Haaropfer und einige andere Tratterge-
ten teeken van rouw het hoofdhaar te doen af- brauche bei den Völkern Indonesiens, Revue col.
scheren of afknippen. Bij de Noemforeczen doen internat. 11 1886, I 1887; Frazer, Certain burial
zulks de naaste verwanten; de man laat het bij customs as illustrative of the pritnitive theory of
den dood zijner vrouw kaal afscheren op een voor- the soul, Journ. of the Anthrop. Inst. of Gr.
hoofdlok na. Evenzoo doen de Papoea's van het Brittam and Ireland XV; Mayer, Een blik in
Arfak-gebergte. Ook op de N.O.kust van Nieuw- het Jav. Volksleven, Leiden 1897, Dl. 11, bl. 543
Guinea en op de Z.Ó.kust bij Port Moresby is en vv., en verder de algemeene werken over het
scheren of kortsnijden van liet haar een teeken Mohammedaansche recht, aangehaald Dl. 11, bl.
v an rouw. De Galelareezen en Tobelorcczen van 567 en 568, gelijk mede de speciale werken aan-
Halmaheira knippen de familieleden des overle- gehaald in de artikels over de verschillende vol-
denen de wenkbrauwen en het haar boven het ken van den Archipel.
voorhoofd af. Op de Aroe-eilanden is het de vrouw OVERSTRATEN. (PIETER GERHARDUS
die na den dood haars mans zich het haar doet VAN) Geb. uit het huwelijk van J. 11. Van Over-
afknippen; maar ook mannen en kinderen volgen straten, burgemeester van Bergen-op-Zoom en
dit gebruik. Op de Loeang-Sermata-groep, op C. W. Aelmans en in die plaats gedoopt 19 Febr.
Babar, op Dawalor, bij de Timoreezen (de gcheele 1755. In 1780 benoemd tot extra-ordinair lid in
familie), bij de Baliërs (in het rijk Badoeng alleen den Raad van Justitie te Batavia, vertrok hij naar
de helft van het hoofdhaar), vroeger op Java, bij Batavia waar hij in 1781 aankwam; achtereen-
de 010-Ngadjoe, bij de Dajaksche stammen in het volgens werd hij benoemd tot ordinair lid in
binnenland van Koetei, bij de Tring-Dajaks, op dien Raad (1783), advokaat-fiskaal ad interim
Engano, bij de Maleiers van Malaka bestaat de (1783), 2e secretaris der Hooge Regeering (1784),
gewoonte van haar-afsnijden in verschillende wijzen l e secretaris (1786), Raad extra-ordinair van Ned.-
van doen en bij onderscheiden gelegenheden, zoo- Indië (1789), Gouverneur en Directeur van Java's
als bij hofrouw, enz. Noordoostkust (1791). In die betrekking werkte
Naast dit gebruik, dat in zekeren zin eene soort hij mede tot de verheffing van den I'angéran
verminking van het lichaam is, staan andere die Adipatti Anoni van Djokjakarta tot Sultan Mangkoe
stellig aldus genoemd moeten worden: het bloe- Boeana 11, meer bekend als Sultan Sepoch (zie
dig verwonden van het hoofd zooals vroeger bij JAVA, geschiedenis, Dl. 11, bl. 129) en regelde
de Bataks geschiedde en nog geschiedt bij de de troonsopvolging, zoowel in dat rijk als in Soe-
Orang sakei van de Mandatt en de Rokan ter rakarta en in het vorstendom van Mangkoe negara;
O.kttst van Sumatra het afsnijden van vinger- of eene memorie, door hem aan zijnen opvolger ter
teenleden, ja zelfs van geheele vingers. In al deze hand gesteld, bevatte belangrijke bijdragen voor
gevallen wordt het bij de begrafenis gebruikelijke de kennis van Java's Noordoostkust tijdens zijn
nienschenoffer afgekocht door een deel voor het bestuur. Den Aug. 1796 werd hij door Com-
geheel te geven; en zoo is ook het afsnijden, missarissen-Generaal aangesteld tot Gouv.-Gen.
geheel of gedeeltelijk, van het hoofdhaar oor- tevens Comm.-Gen., welke benoeming 22 Jan.
spronkelijk substituut voor het nienschenoffer ge- 1 798 in Nederland bevestigd werd. Hij trad 17
weest. Dat juist aan het haar tot dit doel de voor- Febr. 1797 als Landvoogd op; bij de ontbin-
keur wordt gegeven, moet worden afgeleid van ding der Hooge Commissie in 1799 trad hij
het geloof dat bij menschenoffers het ontwijken als Comm.-Gen. af maar bleef als Gouv.-Gen.
van de ziel uit het lichaam werd vergemakkelijkt met het bestuur belast, tot hij 22 Aug. 1801 te
door den le offeren mensch een haarlok aftesnij- Batavia overleed. In 1799 was hij aangesteld tot
den; op Nias gebeurt het nog heden ten dage Gcneraal-en-chef over de Indische troepen, en
dat bij de schijn-onthoofding (Dl. 11, bl. 22) den werd in 1800 door het Uitvoerend Bewind met
slaaf een bosje haar wordt afgesneden; en terwijl den rang van Luit.-Gen. bekleed.
op dat eiland in sommige gevallen het dooden Tijdens het bestuur van Van Overstraten, die
achterwege bleef en die schijn-onthoofding is be- als Gouv. van Java's N.O.kust zich zeer onder-
houden, verviel elders ook deze en bleef alleen scheidde, doch als Gouv.-Gen. zeer moeilijke tijden
het afsnijden der haren als offer over. Oorspron- beleefde, werd de 0.-I. Comp. ontbonden, ging
kelijk was dus het afsnijden van het haar geen Ternate in handen der Engelschen over en werden
offer; de mensch werd geofferd en men sneed Batavia door een Engelsche vloot geblokkeerd
150 OVERSTRATEN. (PIETER GERHARDUS VAN)
en de werken op Onrust en eenige andere eilan-
djes vernield.
Zie P. Myer in T. v. Ned.-Indië, 111 (1840),
I, bl. 204 vlg.
OVULA OVIFORMIS en VULVA. Zie
EIHOORN.
OWAR. Soenu.; WOWOJav.; WALAN. Jav.;
ROTAN TIKOES, Mal.; ROTAN JAKI, Mal.
Mol.; OERIJOMAH, Tem.; PADOEPA, Alf.
M EN.
PAADAS. Alf. Men. Zie KATJANG IDJO.
PAAL. Lengtemaat van 1506,943 meter (Java-
paal), ook wel op 20 minuten gaans gesteld.
Soms wordt zij op 1851,8519 meter of I zeemijl
berekend (Sumatra-paal), (zie MATEN EN GE-
WICHTEN, DL H, bl. 472). Bij die onderschei-
ding in Java- en Sumatra-palen dient echter
opgemerkt te worden, dat de wegen in de Padang-
sche Boven- en Benedenlanden niet in Sumatra-,
maar in Java-palen zijn verdeeld.
PAALWORM. Deze gevaarlijke vijand van
alle met zeewater in aanraking komend hout is
evenmin een worm als zijn mededinger op het land,
de witte mier, een mier is, maar hij behoort tot
de Tweekleppige Weekdieren (Zie aldaar), en is
het naast verwant met de Stecnboorders of Boor-
mosselen (P/wtades). De wetenschappelijke naam
is Teredo, en tot dit geslacht behooren een aan-
tal soorten, waarvan er ook in de tropische zeeën
voorkomen. Het lichaam der Paalwormen is lang-
gestrekt, wormvornvig, en slechts aan het kopeind
voor een zeer klein gedeelte bedekt met twee
rudimentaire schelpen, die elkaar aan rug- en
buikzijde slechts even bereiken, maar voor en
achter een vrijen concaven rand bezitten. Volgens
Prof. Harting's onderzoekingen gebruikt het dier
deze schelpen als kaken om het hout wegtesnijden.
Aan het achtereind zet het lichaam zich voort in
een even langgestrekte siphonaalbuis, die zich
ten slotte in tweeën splijt: de uit- en invloei-
sipho. Op de grens tusschen lichaam en sipho
liggen twee kalkplaatjes (de paletten) op een
ringspier-verdikking. Boven deze plaatjes is de
eenige plaats waar de huid van het dier vastge-
groeid zit aan den binnenwand van zijn woon-
kanaal, welke wand het geheel of grootendeels
met een kalklaag heeft bekleed. Onderaan vormt
deze laag ook een overlangsch middenschot dat
zoover reikt als de siphonen van elkaar geschei-
den zijn. Bij het boren weten de dieren altijd
eikaars gangen te sparen, en ook de oppervlakte
van 't hout, zoodat de aangerichte schade dikwijls
lang onzichtbaar blijft. De Paalwormen zijn één-
slachtig, er zijn altijd veel meer wijfjes dan man-
netjes. De voortplanting geschiedt door eieren,
die binnen de mantelholte der wijfjes zich ont-
wikkelen tot vrij zwemmende larven, welke dooi-
de uitvoer-sipho het moederdier en den voorgang
verlaten, om zwemmend of kruipend te trachten
een plaatsje te bereiken, waar zij zich in hout
inboren kunnen.
Paalwormen schijnen een korlstondigcn levens-
duurte hebben, maar daarentegen bijna alle hout-
— PAARD.
Flagellaria Indica L., fam. Ftagellariaecae. In
geheel Z.-Azië voorkomende klimplant, merkwaar-
dig wegens de lange spiraalswijze opgerolde rank-
vormige bladtoppen. De laatste worden gebruikt
als een middel tegen stuipen bij kinderen; bij
gebrek aan rotan gebruikt men de stengels wel
als bindtouw.
OXYURICHTHYS. Zie GOBIUS.
OXYURIS VERMICULARIS. Zie INGE-
WANDSWORMEN.
soorten te kunnen aantasten, zelfs djati. In 't Jaar-
verslag omtrent den Staat der Burgerlijke open-
bare werken in N.-L over 't jaar 1895 vindt men
een lijst van wildhoutsoorten, bewerkt door den
houtvester Dr. S. H. Koorders, waaronder er voor-
komen, die gezegd worden tegen paalworm bestand
te zijn, b. v. Nania vera Mig., Kajoe bcsi bener,
van welke proefpalen geslagen zijn, die na 2 jaar
nog ongeschonden waren. Hoezeer ook in Ned.-
Ind. de Paalworm schade aan houten marine-wer-
ken kan aanrichten, bleek door de vernieling van
't grenenhouten droogdok te Soerabaja in 1857.
De soort, waardoor die schade werd aangericht,
moet een andere geweest zijn dan de Teredo no-
valis der Europeesche kusten. In 't Nat. Tijdschr.
voor N.-L XVI, 1858, bl. 13 wordt hare lengte
als 5 —7 Ned. palm, haar dikte 3 Ned. duim opge-
geven ! In Amerika is in den laatsten tijd een
nieuw middel tegen den paalworm met goed gevolg
aangewend, nl. de omhulling der palen met een
laag van een mengsel uit portlandcement (1 deel),
zand (2 deelen) en grint (3 deelen) bestaande, dat
er na het inheien omheen gegoten wordt, waartoe
men over de palen een ijzeren koker schuift, die
na 't hard worden van 't cement wordt weggenomen.
In drijvende klappers wordt dikwijls een paal-
wormsoort gevonden: T. corniformis Lam.
Vele andere zeedieren boren eveneens gangen
in hout, of zelfs in steen, en worden daarom met
Paalwormen verward, b.v. de Limuoria, een kreeft-
achtig dier.
Zoetwater verdrijft de Paalworm, en parasieten,
b. v. sommige ringwormen (Lycoris fucatn) brei-
delen hare vermeerdering.
PAARD. De naam koe da voor paard, zoowel
Riouwsch als Menangkabausch Maleisch, is dooi-
den handel en de kolonisatie der Maleiers over
den geheelen Archipel verspreid. Op Java wordt,
naast koeda, djaran (Ngoko) gebruikt en in de
Soenda-landen is dit 't gewone woord voor paard.
De naam kap al is op Java beperkt tot het
Krama. De Toba-Bataks noemen het dier hoe da
of hoda, de Atjehers oeda. Ook in het Lam-
pongsch, het Laag-balineesch en het Sasaksch is
djaran voor paard gebruikelijk, mede op een
gedeelte van Soembawa en van Flores. De Madoe-
reezen, hetzelfde woord gebruikend, spreken het
djeureun of tjeureun uit.
Men kan de paarden van den Archipel in een
willekeurig aantal rassen of soorten verdeden;
de eenvoudigste indeeling is die naar de eilan-
den, waardoor men komt lot a het Sumatraansche,
6 het Javaansche paard, e het paard van Celebes
 PAARD.
en omliggende eilanden, d dat van de Kleine
Soenda-eilanden. Anderen gaan verder en onder-
scheiden b. v. op Soembawa Soembawa's en Bima-
neezen; op Java Kedoe-, Besoeki- en Javaansche
paarden; op Sumatra's Westkust Batakkers en
Sumatra-paarden en bij deze weder Bovenlanders,
Benedenlanders en Agammcrs. Feitelijk is het
onderscheid niet zoo heel groot en schijnt er
veel fantasie te komen bij deze indeeling. leder
paardenkenner, die voor het eerst Indische paar-
den ziet en wien van ieder type een goed exem-
plaar wordt getoond, zal ze alle tot één ras reke-
nen, zegt de Gouv.-veearts C. A. Penning (t. a. p.).
En de beste Indische paardenkenner zal groote
moeite hebben om in dit geval te zeggen welk
individu van dit, welk van dat eiland afkomstig
is. Er is groot onderscheid tusschen een onooge-
lijk, klein Javaansch paardje en een groot San-
delwood rijpaard, maar tusschen een uitgezocht
Java-paard en een Sandelwood van gelijke grootte
is 't verschil reeds heel gering. Welke verschillen
zich bij dezelfde soort paarden, maar van zwaar-
der en lichter type kunnen voordoen, blijkt ten
duidelijkste uit de afbeeldingen in lichtdruk van
drie Sandclwood-hcngsten van verschillende hoogte,
gevoegd bij het aan den voet van dit artikel geci-
teerde opstel van den Gouv.-veearts Penning
(PI. I, II en III).
Het paard van den Archipel behoort tot de
groote Tartaarsch-Mongoolsche familie, die in het
hoogland van Azië thuis is. In wilden toestand
komen er geen paarden op de Indische eilanden
voor, wel in verwilderden (Timor, Z.-Celebes en
Lucon). Door de Arische veroveraars zullen de
paarden naar Hindostan en door de Hindoe-kolo-
nisten naar Insulinde zijn gekomen. Op de Phi-
lippijnen en in de Minahasa, waar de paarden
uitsluitend of doorgaans met den Spaanscn-Portu-
geeschen naam cabayo worden genoemd, zullen
zij door Spanjaarden en Portugeezen zijn ingevoerd.
De eilanden van den Indischen archipel die
paarden voortbrengen zijn Sumatra, Java, Bali,
Lombok, Soembawa, Soemba (Sandelhout-eil.),
Savoe, Rotti, Timor, Celebes en Lugon met Panai.
Het Indische paard heeft de gestalte van een
pony, is 1,13 tot 1,33 meter hoog, sterk en regel-
matig gebouwd, het hoofd is matig groot, niet
breed, met vierkant voorhoofd, groote, vurige
oogen en wijde neusgaten. De hals is recht, sterk
gespierd, eer kort dan lang en vertoont dikwijls
neiging tot hertehals. De schoft is vrij goed ont-
wikkeld, rug en lenden zijn recht of dikwijls
eenigszins opgebogen (karperrug) en sterk ge-
spierd; het ovale kruis is goed gericht, vrij lang,
matig breed en goed ontwikkeld; de staart hoog
aangezet. De schouder is droog, dikwijls wat steil,
eer kort dan lang; de borst breed, de ribben zijn
goed gewelfd en 't borstbeen is vrij lang, zoodat
de borstholte in alle afmetingen behoorlijk ruim
is. De beenen zijn droog en krachtig gespierd,
de gewrichten goed ontwikkeld, de hoeven klein
en vast, de achterbeenen zijn steeds nauw in de
spronggewrichten; veelal is de koot wat kort
en steil.
Makassaren noemt men de paarden van Ce-
lebes. Het betrekkelijk klein getal goede exem-
plaren dat nog vandaar wordt uitgevoerd, is vooral
afkomstig uit de half wilde stoeterijen van de
aanzienlijken des lands. In de streken onder ons
rcchtstrceksch bestuur worden door de bevolking
bijna geen goede paarden meer gefokt en de
151
zorg die zij voor de paarden draagt, is hier al
even weinig beteekenend als elders in Indië. De
kwade droes, die op Celebes vrij veelvuldig schijnt
voortekomen doet, samen met onverstand en zor-
geloosheid, aan den paardenstapel van Celebes
veel kwaad. De Makassaren zijn 1,15 tot 1,26 meter
hoog, hebben sterke spieren, peezen en gewrich-
ten en zelden beengebreken, zijn duurzame loo-
pers en leveren daarvan 't bewijs bij de herten-
jachten. De dieren zijn taai, vurig en vast ter
been, vertrouwbaar zelfs op de glibberigste berg-
paden en galangans, tusschen de sawahs. De meest
vóórkomenden zijn bruinen, valen, schimmels en
bonten. Paarden die goed voor de hertenjacht
zijn, komen later meestal weer bij de stoeterijen
als dekhengsten terug. De uitvoer is weinig be-
langrijk meer, in 1898 38 stuks, waartegenover
nog een invoer van 9 stuks stond.
Sandelwoods komen van het eiland Socmba
(Sandelwood-island) en zijn de meest bekende en
meest gezochte der Indische paarden; sommige
paardenkenners echter zijn van meening dat een
Sandelwood van 4 voet rijnlandsch (4 X 0,314
meter) niet beter is dan een ander Indisch paard
van dezelfde hoogte. Een feit is 't dat op Soemba
nog vele exemplaren van die hoogte gevonden
worden, terwijl ze door geheel Indië zeldzaam be-
ginnen te worden. Het Sandelwood-paard is zenuw-
achtig, heeft een zeer vurig doch goedaardig tem-
perament, is sterk en volhardend en, in 't alge-
meen, een zeer goed draver; op de renbaan staat
het bij de meeste Indische paarden achter, daar
het slechts matig snel kan loopen. Sandelwoods
zijn de grootste en schoonste paarden van den
Archipel, maar ten gevolge van den in 1841 aan-
gevangen, snel toegenomen en nog steeds was-
senden uitvoer naar Java, die het eiland gedurig
van zijn beste paarden berooft, zonder dat bij de
inlanders de zorg voor de achterblijvcnden ver-
meerdert, is eenige ontaarding niet te miskennen.
De uitvoer bedraagt ongeveer 3000 stuks per jaar.
Het is op Soemba dat het gebruik bestaat de
rijpaarden van den vorst bij diens dood aftema-
ken; de vooraf daartoe bestemde paarden worden
met grooten eerbied behandeld en als heilig ont-
zien. Volgens de Soembaneezen herleven zij reeds
den volgenden dag en vergezellen hun meester naar
het heilige bosch Parai Merapoe, in het binnen-
land van Soemba, in het gebergte Massoe, om
hem daar als rijpaarden te dienen. Inderdaad
loopen daar verwilderde paarden rond, die nie-
mand durft vangen. Ook bij de later volgende
doodenfeesten worden nog paarden geslacht en
gegeten.
Van de in het Sandclwood-stamboek ingeschre-
ven paarden waren op uit. 1898 85 stuks inleven
en van de gefokte veulens, waarvan het gehalte
zeer geroemd wordt, 94.
Soembawa's en Bi man cc zen komen beide
van Soembawa, de eersten uit het Westen, de
laatsten uit het Oosten. De uitvoer van dit eiland,
welks veestapel ontzettend leed door de Tainbora-
uitbarsting, is aanmerkelijk grooter dan van eenig
ander eiland, namelijk van 6 tot 7000 stuks per jaar;
de Bimaneezen, zeer vurig en onvermoeide dravers,
worden in grooten getale naar Java uitgevoerd en te
Soerabaja ter markt gebracht. Ook op Soembawa
wordt aan de fokkerij geen zorg besteed; de paar-
den loopen het geheclc jaar in halfwilden staat
rond in de nabijheid der kampongs; de beste heng-
sten worden uitgezocht voor den uitvoer en vele
 152 PAARD.
paarden komen om door gebrek aan voedsel bij
langdurige droogte. In grootte staan de Soem-
bawa's bij de Sandelwoods achter (gemidd. hoogte
1,15 meter), in lichaamsbouw en deugdzaamheid
met genen gelijk en als tuigpaarden boven hen.
De Bimanees is slanker dan het Soembawa-paard,
heeft fijner beenen en vertoont meer het type
rijpaard. Beide hebben een uitmuntend, vurig, doch
zeer goedaardig temperament, zijn volhardend,
draven vlug en sierlijk en zouden, als ze wat
hooger waren, de beste tuigpaarden van geheel
Indië zijn. Paarden van Soembawa en van Timor
worden jaarlijks bij honderden te Probolinggo,
Besoeki en Sitoebondo in den Oostmoeson voor
ƒ25 tot/75 verkocht. Men noemt ze Bimaneezen
en Rottineezen (koeda kori) en zij halen geen
4 voet, maar zijn vol vuur en schoon van gestalte
en blinken boven het inlandsche ras uit. Zelfs
onder de pikolpaarden treft men van deze over-
wallcrs mooie exemplaren aan; de karrepaarden
(d. w. z. de paarden die de karretjes voor perso-
nenvervoer trekken) in Probolinggo en Besoeki
zijn doorgaans van dit ras en daaronder komen
spannen voor waarop de eigenaars terecht trotsch
zijn. Evenals aan zijn sapi's besteedt de Madoe-
rees wat meer zorg aan zijn paard dan de Javaan;
de paarden zijn bijna alle hengsten; castratie heeft
niet plaats en merries zijn niet gewild.
De Savonees komt van Savoe en is een deugd-
zaam en elegant paard,'veel gelijkend op den Bima-
nees maar nog kleiner; kruising met Sandelwoods
geeft een best slag paarden, goede dienstdoeners,
soms meer dan 4 voet hoog. De uitvoer bedraagt
van 6 tot 700 stuks, vooral naar Celebes en Java.
De paarden van Rotti behooren tot hetzelfde slag.
Soemba, Soembawa, Savoe en Rotti voeren de
meeste paarden uit; in 1898 alleen naar Java
1926, 1772, 441 en 265 stuks.
De Batakkcr en het Sumatraansche
paard zijn de twee typen die men op Sumatra
gewoonlijk onderscheidt, waarbij laatstgenoemde
groep de paarden omvat die op Sumatra's West-
kust voorkomen; verder heeft het eiland geen
iiihcemsche paarden en de weinige, die men er
vindt zijn ingevoerd.
Het Bataksche paardenras schijnt in den laat-
sten tijd te zijn achteruitgegaan; een groot ge-
deelte der paarden, vooral merries, heeft geen mooie
lenden, met slechte aanhechting van het kruis.
De onoordeelkundige wijze van fokken, gepaard
aan slechte voeding, zijn hiervan voor de hand
liggende oorzaken. De Batakkers draven zonder
onderscheid allen zeer hard, hebben, afgezien van
bovengenoemd euvel, zeer elegante vormen en een
vurig doch goedaardig temperament; als luxe-tttig-
paarden zijn zij zeer gezocht, voor rijpaarden over
't algemeen te klein; enkelen bereiken eene hoogte
van 4 voet. Het verbod tot uitvoer van hengsten,
bij welke de hoektand nog niet was uitgekomen,
waardoor men het dekken der merries door hengst-
veulcns wilde voorkomen, heeft niet gebaat, daar
de uitvoer toch geschiedde, niet over Siboga, maat-
naar de Oostkust; het verbod is dan ook weder
ingetrokken. Op de vlakte van Toba, die voor-
treffelijke weiden bezit, komen paarden in groote
menigte voor. De paardenstapel in Tapanoeli be-
draagt tegenwoordig ongeveer 7000 stuks en ook
in de onafhankelijke Bataklanden vindt men nog
een vrij groot aantal paarden.
Bovenlanders worden gewoonlijk de overige
paarden ter Westkust van Sumatra genoemd. De
grootste en mooiste hengsten worden steeds door
inlandsche hoofden en Europeanen voor rijpaar-
den opgekocht en niet tot de voortteling gebe-
zigd. In bouw komen zij met de Batakkcrs zeer
overeen; over 't algemeen zijn zij wat zwaarder
en gemiddeld een weinig hooger, en hebben een
minder vurig temperament. In de Padangschc
Bovenlanden zijn ongeveer 19.000 paarden, in
de Benedenlanden van 13 tot 14.000.
Zoowel uit de Gouverncmentslanden ter Suma-
tra's Westkust als uit de aangrenzende onafhan-
kelijke Bataklanden worden paarden uitgevoerd,
voornamelijk naar de Oostkust van Sumatra, naar
Atjeh en naar Benkoelen; van de in beide eerst-
genoemde gewesten aangebrachte paarden, worden
vele naar Singapore en Pinang verscheept, in
1897 438 uit Sumatra's Oostkust en 93 uit Atjeh;
in 1898 655 en 102.
Het Javaansche paard is mede zeer ach-
teruitgegaan. Vroeger was het als troepen- (cava-
lerie- en artillerie-)paard zeer bruikbaar, thans
vindt men er geen meer dat aan de eischen vol-
doet. Zij worden wel eens van steegheid beschul-
digd, maar goed opgevoede en verpleegde Javaan-
sche paarden zijn niet koppig en de goede en
grootere zijn nog steeds zeer bruikbare tuigpaard-
jes, sober en volhardend. De beste en grootste
exemplaren vindt men over geheel Java meestal
in meer afgelegen kuststreken, waar nog voldoende
woeste gronden liggen om de paarden het gehecle
jaar vrij te laten rondloopen; de beste komen uit
Kedoe, Besoeki en de Preanger; zij hebhen wei-
nig temperament.
Het Preanger-paard wordt niet gerekend
tot bovenbedoelde Javaansche paarden te behoo-
ren, maar is in 't begin dezer eeuw ontstaan door
kruising van Perzische, Arabische en Europeesche
hengsten en Javaansche merries. De afstamme-
lingen hiervan heeft men onder elkander doen
voorttelen en weer gekruist met Makassaren, San-
delwoods, enz. zoodat er eene „soort" paarden
ontstaan is, die van elkander meer afwijken dan
de meest uiteenloopende typen van Indische paar-
den doen.
De paarden van Bali en Lombok komen
met het Javaansche paard veel overeen, maar zijn
iets grooter en flinker.
Borneo en Nieuw-Guinca hebben, op een
enkele later te noemen uitzondering na, geen
paarden.
Derhalve door nagenoeg geheel Indië een ras van
kleine paardjes, dat, wat de goede exemplaren
betreft, uitmunt door vele uitstekende hoedanig-
heden ; maar overal een toenemende schaarschtc
van superieure paarden van 4 voet. Doelmatige
voorschriften van Regeeringswege omtrent de paar-
denfokkerij zullen dezen snellen achteruitgang,
veroorzaakt door schrale voeding en slechte be-
handeling, onverschilligheid en onwetendheid,
wellicht kunnen tegenhouden. Zoo de pogingen
tot verbetering met meer kennis, beleid, methode
en vooral volharding worden bestuurd, dan is
aan de toekomst van het paard der Maleische
landen niet te wanhopen.
Meermalen is gepoogd om door de oprichting
van stoeterijen tot de gewenschte verbetering te
geraken, zoowel door de inlandsche grooten als
door het Gouvernement. Zoo werd in de tweede
helft der i8ü eeuw door Pakoe Bocwana 111 eene
stoeterij ten behoeve van de Kedoesche paarden
gesticht te Mergawati. Onder den Gouv.-Gen. Van
 PAARD. 153

der Capellcn werd in 1820 de eerste rijksstoetcrij
op Java te Tjipanas in de Preanger regentschappen
opgericht, die nog in hetzelfde jaar werd overge-
bracht naar Pasir Ajam bij Tjiandjoer. In 1824
Te Batavia werden in 1898 verkocht 747 inge-
voerde paarden, nl. 62 Australische, onder den
generieken naam van Sidncycr's —
Swan river's —bekend, voorts 306 van Soemba
w. o. ook

kwam de rijksstoeterij te Tamiadjing of Bawcrna en 379 bijna uitsluitend van Soembawa.

(in de residentie Soerabaja) tot stand, die echter Paarden worden in Indië gebruikt als rij-, trek-
reeds in 1826 door den Commissaris-Generaal Du en lastdieren. Bij den landbouw bezigt men hen
Bus de Gisignies werd opgeheven. De paarden niet. Als rijdier voor den inlander is het paard
werden overgebracht naar de stoeterij te Pasir gewoonlijk hoogst gebrekkig opgetuigd, ook de
Ajam, aan wier bestaan in 1831 door den Gouv.- paarden van de hoofden die, met doek, koorden
Gen. Van den Bosch een einde werd gemaakt. In en metalen plaatjes versierd, er veel fraaier uit-
1837 werd eene rijksstoeterij te Buitenzorg opge- zien, maar niet beter in het tuig zitten. Een in-
richt, die tot 1839 heeft bestaan. De paarden lander te paard is doorgaans geen verheffend
werden naar Pasir Ajam overgebracht, waar in schouwspel; dat hij een natuurruiter zou zijn is
hetzelfde jaar weder eene stoeterij tot stand kwam, onwaar; hij zit van jongs af op een paard, maat-
die tot 1843 heeft bestaan. Van de oprichting van hoe? „De Javaansche jongetjes die op een slik-
stoeterijen op de eilanden Soemba en Timor werd natten, pas gewasschen knol, in galop naar huis
in 1876 door de Indische regeering afgezien. De jagen" kunnen den Javaan niet tot een ruiter
vorsten van Boni hadden vroeger eene stoeterij aan gemaakt hebben. Een uitzondering hierop maken
de baai van Mallasoro, op de Zuidkust van het de jagers, die— voornamelijk in de Preanger regent-
Zuidwestelijk schiereiland van Celebes. Tijdens den
oorlog met Boni van 1824 heeft het Gouv. die aan
schappen en op Celebes — aan de hcrtcnjachteii
deelnemen, waarvoor lange oefening, zoowel van het
zich getrokken, maar het verwaarloosde de zorg rijdier als van zijn berijder, een bepaalde eisch is, uit
voor de paarden, zoodat de zaak verliep. In 1879 hoofde van het gevaar dat de jacht oplevert. Maar
is die stoeterij van Regeeringswegc hersteld, maar, in 't algemeen kan men zeggen: de inlander rijdt
nadat er veel geld aan was geofferd, in 1881 weder niet, hij wordt gereden en tracht door schudden
opgeheven. Intusschen bleven aldaar een aantal aan de trens en trekken aan den teugel zijn paard
inlandsche stoeterijen bestaan. In het leenvorsten- te doen begrijpen wat hij wil. Hijzelf beschouwt
dom Boni zijn nog 12 stoeterijen met gezamen- zijn rijpaard als een lastdier waarop hij gaat zit-
lijk 2000 paarden, in koppels van 20 of 30 stuks ten en dat hij laat loopen om zelf niet te moeten
onder aanvoering van een dekhengst. Deze stoe- loopen; het paard is er, volgens hem, om den
terijen, hoeveel gebreken ze ook hebben, behoe- mensch te dienen, maar van eenige zorg van den
den het paardenras voor geheel verval. kant des menschen in ruil voor deze diensten
De oprichting van nieuwe stoeterijen voor San- heeft hij geen begrip. Als de karbouw zwaar ge-
delwoods, Makassaren en Batakkcrs, elk op hun werkt heeft, gaat hij wandelen met een klein
eigen terrein, is volgens deskundigen een drin- knaapje als leider; hij eet gras en komt rustig
gende eisch, wil men den achteruitgang der Indi- thuis; en moet de karbouw ingespannen worden
sche paardenrassen stuiten. dan is hij rustig en kalm, net als een Javaan.
In de Preanger is men op den goeden weg; De karbouw is dan ook een edel dier. Welk een
de Regeering neemt daar op vrij groote schaal socsah geeft, hierbij vergeleken, het paard, vooral
een proef door in verschillende afdeelingcn dek- wanneer men het gaat oppassen, voeden en ver-
hengsten te plaatsen; gedurende 1898 leverde zorgen als blanken doen, roskammen, borstelen en
deze maatregel goede uitkomsten op; er hadden de beenen afwrijven! De omgang tusschen een
941 dekkingen plaats en er werden 333 geboor- karbouw en een Javaan is inderdaad van een heel
ten aangegeven. Op uit. 1898 waren er 371 inge- andere soort dan de omgang tusschen Javaan en
schreven veulens in leven. Het Gouvernement paard; met een karbouw verkeert hij hartelijk,
verkoopt aan inlanders hengsten tegen lagen prijs als met een goeden bekende, met iets dat tot
(/3 00) welke som zij in maandelijksehc termijnen zijn huishouden behoort, een stuk van zijn eigen
(binnen 4 jaar) kunnen afbetalen. De verkoop ik is; met het paard gaat hij om als met een
geschiedt met recht van wederinkoop, in geval vreemd beest, waaraan hij nooit en dat nimmer
het paard door ruwe behandeling of slechte voe- aan hem went. Het dier uit de geschiedenis van
ding achteruit gaat. I Jan. '97 is deze proef be- Saïdjah had nooit een paard kunnen zijn.
gonnen en aanvankelijk werden 15 hengsten ver- Verstand van paarden in den zin dien wij daar-
kocht. aan hechten, heeft de inlander niet. Maar hij
In de afdeelingcn Bandong, Soekaboemi, Tjian- beweert al de teekens (mati, koelin, tjir, oeser-
djoer, Soemedang, Tjitjalengka, Garoct en Tasik- oeseran, paléser) te kennen, waardoor het voor-
malaja worden af en toe tentoonstellingen gehouden treffelijke paard te onderscheiden is en het onge-
van rij-, draag- en trekpaarden, dekhengsten, fok- schikte te herkennen. Het zijn de haarkringen of
merries en veulens. De fokkers van veulens be- haarwervels op 't voorhoofd, den buik, de heupen
merken op die wijze alras dat afstammelingen van of de billen. Met het geloof aan al deze teekens
een koeda pemadjèk gocberncmèn over 't algemeen
(vermeld bij Veth, t. a. p. bl. 67) is het den Javaan
het best gebouwd zijn en de meeste prijzen behalen. volkomen ernst; waarvoor zouden de paarden ze
Van Regeeringswege is in
1897 een prijs van hebben als 't niet was om hunne deugden en ge-
/ 1000 uitgeloofd voor de beste beredeneerde popu- breken te doen uitkomen? En terwijl hij veel
laire handleiding voor inlandsche paardenfokkers geld over heeft voor een paard met een gunstig
en paardenbezitters.
kcntcckcn, b. v. met een dat den kooper voor
Ook op Sumatra is de maatregel tot plaatsing allerlei onheil bewaart, is een paard dat overigens
van dekhengsten met goed gevolg toegepast; in even mooi en goed is, maar een slecht kenmerk
1898 werden in de L Kota (Padangsche Boven- draagt, hem niets waard. Op Celebes bestaat dit
landen) meer dan 1000 merries tot dekking aan- geloof evenzeer en ook aan de Bataks is het
gebracht. bekend.
154 PAARD.
— PAARL- EN PAARLEMOERVISSCHERIJ.
De paarden die voor karretjes gespannen wor-
den, de rijtuigpaarden van den inlander, kennen
al geen betere behandeling; van dressuur is geen
sprake, zij doen dan ook soms heel onbehoorlijk
deze „biekjes", de gebruikelijke scheldnaam voor
sado- (dos-a-dos) en grobak-knollen, en worden
daarvoor gestraft door zweepslagen en rukken aan
de teugels, die weder goed gemaakt heeten te
worden door het zoenend geluid van de lippen
des koetsiers; niet wetende wat de voerman wil
blijft het paard staan en bij nieuwe afstraffing
slaat het achteruit, indien 't nog niet lang in
betrekking is; de koetsier geeft de teugels aan
een der omstanders, stijgt uit, gaat vóór 't paard
staan en trekt uit alle macht aan zijn kop; de
jongen stijgt ook uit en tracht een der wielen
in beweging te brengen; als 't paard eindelijk
vooruit springt is er in den eersten tijd geen
houden aan; koetsier en jongen zijn als apen
voor- en achterop gewipt en in galop stuift 't paard
voort; maar dit duurt niet zeer lang en spoedig
verandert de galop in draf, de draf in stap;
vooral waar warongs langs den weg zijn, hebben
deze soort paarden een zeer ongelijkmatige voort-
beweging. Bij het gebruik van een voorspan plaatst
dit zich, vooral bij stijging, vaak dwars op den
weg en dan volgt weder een even hardvochtige
als ondoelmatige tuchtiging. Een goed koetsier is
de inlander al evenmin als een goed ruiter. Over
de zoogen. gladag-paarden, zie GLADAG, Dl. I,
bl. 584.
De Gouvernements-paardenposterij is geheel op-
geheven. Eene opgaaf van de wegen op Java waar-
langs een binnenlandsche paardenposterij wordt
onderhouden, bevat de Regeerings-almanak; ook
zijn aldaar vermeld de wegen waar de levering
van bespanningen aan Gouv. reizigers geschiedt
door aannemers; deze zijn gehouden te leveren
de noodige bespanningen (een 4- of 2-span ge-
zonde, sterke, goed afgerichte paarden met goede
tuigen) benevens een koetsier en minstens één
looper. In 1898 werden in een 7tal gewesten van
Java waar deze paardenposterij langs de binnen-
wegen nog bestaat, 5706 bespanningen verstrekt.
In de Padangsche Bovenlanden worden paarden
ook als trekdieren gebruikt voor pedati's (vracht-
karren), zg. paarden-pedati's, d. w. z. een kleiner
en lichter soort karren dan karbouwen-pedati's;
men ziet er met een en met twee paarden.
Het best er aan toe zijn misschien nog de pak-
of draagpaarden, bijna uitsluitend merries; zoo
niet op Timor, Soemba of Flores, dan toch op
Java (djaran momottan) en Sumatra (koeda
baban) waar het paard gebruikt wordt ten be-
hoeve van het transport langs wegen voor andere
vervoermiddelen ongeschikt; in de Padangsche
Bovenlanden hebben vele kleinhandelaars pikol-
paarden om de koopwaar van pasar tot pasar te
brengen, die dan ter weerszijden van een houten
zadel wordt opgehangen.
Bij de hcrtcnjachtcn die in verschillende streken
van Indië een geliefd vermaak van vorsten en
grooten zijn, is het paard onontbeerlijk; die jach-
ten worden nog gehouden in de Preanger, in de
Cheribonsche afdeeling Galoeh, in de voormalige
Vorstenlanden op Borneo en in de Makassaarsche
en Bocginccschc landen op Zuid-Celebes; de paar-
den worden tot die jacht afgericht door deskun-
dige jagers; op Borneo zijn de paarden in de
Vorstenlanden van Bandjermasin, welke hoofdza-
kelijk voor de hertenjacht worden gebruikt, schier
de eenige paarden van het eiland. De jagers moe-
ten stevig te paard zitten, want het is halsbre-
kend werk.
— —
Over de aanvulling van het paardenmateriaal bij
het leger remonte genaamd zie men Dl. 11,
bl. 386. Daarbij worde hier nog vermeld, dat zij
plaats heeft volgens eene laatstelijk in 1870 ge-
arresteerde „Instructie omtrent den aankoop en
de keuring van troepen paarden enz." De vastge-
stelde leeftijd voor de vredesremonte der cavalerie
is van 5 —7, der artillerie van 4 tot en met 7
en voor de oorlogsremonte van s—B5—8 jaren. De
hoogte der paarden, gemeten op den hoogsten
schoftwervel, mag niet minder zijn dan 1,256 meter
en voor de Westkust van Sumatra (ten behoeve
van de aldaar gestationneerdc bcrgartillerie) aan te
koopen paarden niet minder dan 1,177 meter. De
maximum hoogte voor Javaansche paarden en
bastaards is 1,309 meter. Groote paarden van
vreemde rassen worden niet aangekocht dan op
speciale lastgeving. De remonte der cavalerie be-
staat tegenwoordig nagenoeg uitsluitend uit San-
delwoods en Makassaarsche paarden.
Zie verder: o. m. A. Posno, Over paardenstoe-
terijen (Ind. Mil. Tijdschr. XXVII, 2, 1896);
C. A. Penning, De paarden van Ned.-Indië (Vee-
artsenijkund. 81. voor Ned.-Ind. VIII, 1894);
P. J. Veth, Het paard onder de volken van het
Mal. ras, 1894; Creusesol, Op en om Soeka Sepi,
2 C dr. 1899; J. L. Van Gennep, De Madoereezen
(Ind. Gids, 1895, II); en voor de geschiedenis
der remonteering van het Ned.-Ind. leger en de
verbetering der Indische paardenrassen, Indische
Gids 1890; De paarden in Ned.-Indië, (Militaire
Spectator, 1900).
PAARL- EN PAARLEMOERVISSCHERIJ.
Het inzamelen van paarl- en paarlemoerschelpen
maakt van oudsher een belangrijken tak van bedrijf
uit voor de inheemsche bevolking van verschil-
lende gedeelten des Indischen archipels.
Reeds door Jan Huygen van Linschoten ') wordt
melding gemaakt van de paarlvisscherij die ge-
dreven werd langs de kusten van Borneo, en
E'ernan Mendez Pinto 2) verhaalt dat de Batta's van
Sumatra sedert onheugelijke tijden deze visscherij
uitoefenden „tusschen Poeloe Tigttos en Poeloe
Quenan" en het gewonnen product naar Pazcm
en Pedir brachten om er ruilhandel mede te drij-
ven niet Turksche koopvaarders uit de Roode Zee.
Vollediger en nauwkeuriger berichten hebben
wij echter over de uitoefening van dit bedrijf in
de nabijheid der Aroe-eilanden, waar de oester-
banken vanouds als zeer rijk bekend stonden. In
het „Daghregister van het Gasteel Batavia" wordt
meermalen 3 ) melding gemaakt van de in die wate-
ren gedreven „considerabele parelvangst", welke
van zoo groote beteekenis was, dat, zooals Valen-
tijn 4) mededeelt, de bewoners der negorij Workey
geregeld 70 a 80 groote schepen tegelijk daarvoor
uitzonden, en vreemdelingen met kracht van hun
vischgebied weerden. Toen de 0.-I. Comp. er naat-
streefde de uitoefening van dit bedrijf te haren
bate te doen geschieden, had zij dan ook met een
hevig verzet te kampen, zoo van de zijde der
1) Itinerario, Amsterdam 1596, bl. 103.
2) Peregrinacam de F. M. Pinto, Lisboa 1614,
(cd. Valencia 1645, bl. 31 sq.)
3) O. a.: jg. 1661, bl. 19, 147, 3°z; jg- 1663,
bl. 261, 475.
4) Dl. 3, tweede stuk, bl. 42.
 PAARL- EN PAARLEMOERVISSCHERIJ. 155

Aroe'sche visschers als van de Makassaren, die der Wldi- en Soela-eilanden, waar de banken van
zich ernstig bedreigd zagen in hunne handelsbe- oudsher aan de Sultans van Temate toebehooren,
langen. Nadat dit verzet eindelijk gebroken was alsmede aan de Zuidkust van Halmaheira, in de
werd de paarlvisscherij voortaan door de bevol- Arafoera-zce en langs de kusten van Nieuw-
king gedreven op last van de Comp., die van Guinea, het zeegebied der Sultans van Tidore.
de uitgevoerde paaiden eene belasting hief van Voorheen noodzaakten deze Vorsten hunne onder-
10%, terwijl zij den handel in paarlemoer geheel danen de kostbare schelpen in heerendiensl op
aan zich hield. In den loop der ißde eeuw ge- te duiken, waarbij de opbrengst echter tenge-
raakte deze gedwongen visscherij echter in verval, volge van onoordeelkundig beheer en slechte be-
doordat het toezicht van de zijde der Comp. begon waking der banken sterk achteruitging. Tegen-
te verslappen, en de bevolking, niet meer door woordig wordt de visscherij meerendeels door de
hare hoofden tot dit bedrijf aangespoord, zich Vorsten verpacht; in de meer verwijderde stre-
meer ging toeleggen op de gemakkelijker tripang- ken wordt echter hun monopolie weinig geëer-
vangst. biedigd. De paarlemoerschelpen van Waigéoe en
Ook in de zeeën om Java werd in den tijd der Moratai golden ƒ4O a ƒBO, die van Tidore en
Comp. naar paarlen gevischt. In 1721, onder het Ternate ƒ6O a f 100 per pikol. De paarlen langs
bestuur van den Gouv.-Gen. Zwaardecroon, werd de kusten der Ternataansche eilanden gevonden
daarmede een aanvang gemaakt in de Kinderzee zijn over 't algemeen klein van stuk maar van
(res. Banjoemas) waar ook tegenwoordig nog door een zuiver water, de grootere meerendeels dof en
de bevolking der kustdesa's paarlschelpen wor- van vorm onregelmatig.
den ingezameld. Van meer belang schijnt de vis- Voorts wordt nog naar paarlschelpen gevischt
scherij te zijn geweest die in het laatst der I7'le in de baai van Glimanoek op Bali, in de wateren
eeuw gedreven werd in de onmiddellijke nabij- van Batjan, in de Koepangbaai op Timor, en nabij
heid van Batavia. Volgens oude berichten, over- enkele andere tot de Molukken en den Timor-
genomen in het Tijdschr. voor Ned.-Indië, 1868, archipel behoorende eilanden. De belangrijkste
dl. 2, bl. 294, vormden de paarlduikers toen ter visscherijen zijn echter nog steeds die welke ge-
tijd aldaar eene bijzondere kaste, en werd de vis- dreven worden in de nabijheid der Aroe-eilandcn.
scherij er in het groot gedreven, op dezelfde wijze Vooral de banken langs het Oostelijk gedeelte
als zulks thans nog in Voor-Indië en op Ceylon dier eilandengroep, den zg. Achterwal, staan als
geschiedt. zeer rijk bekend en leveren een paarlemoer op
Tegenwoordig is op Java, behalve in de Kin- dat voor het kostbaarste doorgaat dat ter markt
derzee, waar het bedrijf echter slechts van wei- wordt gebracht. De hier gewonnen paarlen staan
nig beteekenis is, de paarlvisscherij beperkt tot echter bij die van Ceylon ten achter.
een enkele desa aan de kust van Banjoewangi, De paarlbanken der Aroe-cilanden worden ncgo-
o. a. in de Pampangbaai, waar grijze parels van rij'sgewijze communaal bezeten, zoodat ieder be-
weinig waarde opgedoken worden, terwijl nog op woner der negorij gelijke rechten heeft om daarop
sommige plaatsen langs het Zuiderstrand door de ten eigen bate te visschen. Met de tripang- en
bevolking paarlemoerschelpen verzameld, en voor haaienvangst maakt deze visscherij het voornaam-
ƒ3O per pikol naar Singapore uitgevoerd worden. ste, zoo niet het eenige middel van bestaan der
Ook op Poeloe Weh vormen deze schelpen een Achterwallers uit. De vrees schijnt echter niet
artikel van uitvoer; de uitvoer dezer schelpen, ongegrond dat tengevolge van onoordeelkundige
de zg. sementoeng, nabij Iboes en Paja door Chi- wijze van exploiteercn, in 't bijzonder door inza-
neezen gevischt, bedroeg in 1888 20.000, in '98 meling ook van jonge nog onvolwassen schelpen,
9800 stuks; overigens worden de in de nabijheid de Aroe'sche paarlbanken langzamerhand zullen
van Sumatra bekende oesterbanken, aan de Oost- uitgeput geraken. De jaarlijksche productie is al-
kust nabij de mondingen der Belawan- en Deli- thans belangrijk minder dan zij in het midden
rivieren gelegen, wegens de geringe waarde van dezer eeuw was. Deze productie bedroeg:
het gevonden product niet door de bevolking ge- omstreeks 1857 3000 a 3500 pik. schelpen
ëxploiteerd. In de wateren van Banka en Billiton in 1887 1330 „ „
houden de Seka's zich, wanneer zij op de tripang- omstreeks 1892 1700 „ „„
vangst zijn, mede bezig met de inzameling van in 1894 2300 „
paarlen, welke ook slechts weinig waarde heb-
- 1895 893 „
ben, en grootendeels haar weg vinden naar de Latere opgaven ontbreken; de prijs bleef gemid-
Chineesche apotheken. De uitvoer van paarlen deld ƒ65 per pikol. Aan paarlen werd uitgevoerd
„
uit Banka bracht in 1885 ±72500 op. Wat het omstreeks 1860 voor ƒ20.000 en in 1894 voor
Nedcrlandsche gedeelte van Borneo betreft, wordt, / 40.000.
voor zoover bekend, door de bevolking tegen- Behalve in de bovengemelde wateren komen
woordig alleen naar paarl- en paarlemoerschel- vermoedelijk nog op vele plaatsen elders in hel
pen gevischt langs de kusten van Bocloengan, zeegebied van den Archipel paarlbanken voor,
Goenoeng Taboer, en Sambalioeng met de nabu- met name aan de Oostkust van Sumatra en de
rige eilanden en riffen. De banken, die veelal Westkust van Borneo, nabij de Poeloe-Toedjoeh
kostbare schelpen opleveren, zijn daar eigen- en de Karimata-eilanden, en ten Oosten van Ma-
dom van de bestuurders, die de visscherij tegen doera. Met zekerheid is dienaangaande tot nog
eene vaste heffing toestaan. Nabij Celebes wordt toe echter weinig bekend, en voorzoover de aan-
de visscherij in hoofdzaak gedreven op enkele wezigheid van paarlbanken op die plaatsen ook
plaatsen in de Tominiboclit en aan de Zuidkust. al geconstateerd is, liggen zij in elk geval te diep
In het bijzonder wordt daar gezocht naar paarle- dan dat zij bij de primitieve wijze, waarop de
moer, terwijl de paarlen alleen als nevenproduct visscherij door de inheemsche bevolking gedreven
gewonnen worden. wordt, op eenigszins beduidende schaal door haai
Van meer beteekenis is de paarlvisscherij langs zouden kunnen geëxploiteerd worden.
de Oostkust van Halmahcira en in de omgeving Niet overal geschiedt deze inlandsche schelp-
 156 PAARL- EN PAARLEMOERVISSCHERIJ.
visscherij op dezelfde wijze. Op sommige plaat-
sen aan de Oostkust van Borneo bezigt men daar-
toe een hark, voorzien van vijf of zes tanden,
elk ongeveer een voet lang, en vervaardigd van
dik hoepelijzer, die uit een boot aan een lang
touw tot eene diepte van dertig vademen wordt
neergelaten en waarmede de schelpen uit de diepte
worden opgehaald. Somtijds geschiedt de inzame-
ling der schelpen ook eenvoudig in ondiep water
niet de hand. Meestal echter worden zij op de
van ouds gebruikelijke wijze verzameld door dui-
kers, die daartoe geenerlei bijzondere toestellen
of werktuigen bezigen. Daar voor deze visscherij
stil water een eerste vcrcischle is, kan zij slechts
plaats vinden in enkele weinige maanden van het
jaar, welke afwisselen naar de verschillende visch-
plaatscn, in verband met de ligging der banken
en de heerschende winden.
Van de Aroe-eilanden worden in het gunstige
jaargetijde (westmoeson) prauwen uitgezonden, op
elke waarvan zich omstreeks acht duikers bevinden.
Deze springen zonder voorbereiding met de voeten
omlaag in zee, zinken meestal tot eene diepte van
acht tot twaalf vademen, terwijl zij gemeenlijk van
dertig tot vijftig seconden onder water blijven.
Hoewel jaarlijks eenige duikers door de haaien
verslonden worden gaan zij geheel ongewapend
te water; hun eenige voorbehoedmiddel is een
jaarlijksch offer dat vóór den aanvang der visscherij
door de bemanning van elke prauw aan den god
der zee gebracht wordt. Na de handen zooveel
mogelijk met schelpen gevuld te hebben laten de
duikers zich weder naar boven drijven, terwijl zij
zich, bovenkomende, optrekken aan twee aan den
voorsteven der prauw aangebrachte stukken hout.
Eerst in den laatsten tijd is men ook van niet-
inlandsche zijde begonnen weder eenige aandacht
te schenken aan de paarlvisschcrij in het Ncdcrl.-
Indische zeegebied. Aanvankelijk geschiedde zulks
in hoofdzaak door Engelsche en Australische vis-
schers, die zich omstreeks 1886 in de territoriale
wateren van den Oostdijken archipel begonnen
te vertoonen en zich niet ontzagen de banken
te exploiteeren, waarop de inheemsche bevolking
van ouds rechten uitoefende. In den beginne werd
dit veelal door de hoofden toegelaten, daar zij er
eenige geldelijke vergoeding voor ontvingen. Spoe-
dig werden zij echter gewaar dat de bevolking
groote nadeelen van deze visscherij ondervond.
De vreemdelingen toch werkten met duikertoe-
slellen, voornamelijk op ondiep terrein, en spaar-
den zelfs de jonge schelpen niet, zoodat terecht
gevreesd werd voor eene snelle uitputting der
banken. Toen dientengevolge bij de Aroe- en
Papoea-eilanden een paar malen botsingen tus-
schen de vreemdelingen en de bevolking waren
voorgekomen, trad de Indische Regeering tus-
schenbeiden, en vaardigde zij eene ordonnantie uit,
bij welke het visschen naar paarl- en paarlemoer-
schelpen — alsmede naar tripang — binnen de
territoriale wateren van Ned.-Indië, door personen
niet behoorende tot de inheemsche bevolking,
zonder vergunning van den Gouv.-Gen., strafbaar
werd gesteld. Aan de uitvaardiging dezer straf-
bepalingen werd door tusschenkomst der consu-
laire ambtenaren in Australië, Tasmanië, de Straits
Settlcments en Britsch Noord-Borneo bekendheid
gegeven, terwijl bovendien nog voor zooveel noodig
met behulp der Gouv. Marine tegen het optreden
van vreemde visschers gewaakt werd.
De strekking van evenvermelde ordonnantie,
welke opgenomen is in St. 1893, n°. 261, is
drieledig. In de eerste plaats beoogt zij te ver-
hinderen dat de banken of reven, waarop paarl-
of paarlemoerschelpen (en tripang) voorkomen, door
vreemde visschers worden geplunderd. Vervolgens
worden niet-inheemsche ingezetenen van Ned.-
Indië (zoo Europeanen als vreemde Oosterlingen)
voor het visschen naar de genoemde zeeproducten
aan eene voorafgaande vergunning gebonden, zulks
omdat de Regeering het wenschclijk achtte, bij
de mogelijkheid dat deze tak van bedrijf in hunne
handen een grooten omvang zou krijgen, een mid-
del in handen te hebben om de rechten en be-
langen der kustbewoners te beschermen, en tevens
om, wanneer daarvoor aanleiding mocht blijken
te bestaan, het bedrijf te belasten. Eindelijk wordt
volgens de ordonnantie aan de inhecnische be-
volking dezelfde vrijheid gelaten, als zij tot dus-
verre voor hare visscherij genoot.
Reeds vóór de uitvaardiging van deze ordon-
nantie hadden enkele personen zich tot de Regee-
ring gewend niet het verzoek 0111 de paarlvis-
schcrij in de territoriale wateren van sommige
eilanden te mogen uitoefenen, welke verzoeken
echter meerendeels, als afkomstig van vreemde-
lingen, geweigerd waren. Na 1893 namen derge-
lijke aanvragen van de zijde van Ned.-Indische
ingezetenen zeer toe en werd een aantal vergun-
ningen door den Gouv.-Gen. verleend. Daar het
intusschen reeds dadelijk in de bedoeling der
Regeering lag om naast of in de plaats van even-
gemelde ordonnantie, welke alleen verbods- en
strafbepalingen inhoudt, nog eene meer volledige
regeling van dit onderwerp tot stand te brengen,
zoodra de daarvoor noodige gegevens voorhanden
zouden zijn '), zijn die vergunningen alle nog
slechts voorloopig en tot wederopzeggens toe van
kracht. Bovendien vestigen zij geen uitsluitend
recht, zoodat somtijds voor éénzelfde gedeelte der
territoriale zee verscheidene vergunningen gelden.
De uitgifte geschiedt kosteloos en onder de vaste
voorwaarden dat geen schelpen beneden de zwaarte
van een katti gevischt worden, en geen nadeel
worde toegebracht aan de inlandsche visscherij 2).
Sommige dezer vergunningen, welke betrekking
hebben op het territoriaal zeegebied van zelfbe-
sturende landschappen in de gewesten Celebes
en onderh. en Timor en onderh., zijn verleend
nadat reeds vooraf door de ondernemers, met in-
stemming van het hoofd van gewestelijk bestuur,
met de betrokken inlandsche besturen overeen-
komsten waren gesloten betreffende de uitoefening
van hun bedrijf, terwijl ten aanzien van de in de
laatste jaren verleende vergunningen, welke be-
lrekking hebben op het zeegebied der gewesten
Billiton en Amboina, bepaald is dat zij eerst van
kracht zullen zijn nadat de ondernemers zich, ten
genoege van het hoofd van gewestelijk bestuur,
i) Ten einde ook van belanghebbende zijde
de noodige voorlichting te verkrijgen liet de
Regeering een ontwerp voor eene volledige
regeling der paarlvisscherij met toelichtende
memorie bekend maken en aan openlijke kri-
tiek onderwerpen door middel van de Javasehe
Courant van 10 Dec. 1895, n°. 98. Eene nieuwe
regeling, op dit ontwerp gebaseerd, is thans
nog in bewerking.
2) Staten van de tot nog toe verleende voor-
loopige vergunningen zijn sedert 1895 opgeno-
men in de Bijlagen der Kol. Verslagen.
 PAARL- EN PAARLEMOERVISSCHERIJ.
met de betrokken inlandsche bevolking zullen
hebben verstaan aangaande het door deze uitge-
oefende vischrecht.
Ofschoon de reeds in vrij grooten getale uitge-
geven voorloopige vergunningen de meeste thans
bekende vindplaatsen van paart- en paarlemoer-
schelpen omvatten, hebben de daarmede bereikte
resultaten tot dusver niet aan de verwachting be-
antwoord. Voor een groot gedeelte zijn zij dooi-
de houders geheel onbenut gelaten, waartoe ver-
moedelijk heeft medegewerkt de omstandigheid
dat zij slechts tot wederopzeggens toe verleend
worden, en daardoor uit den aard der zaak min-
der geschikt zijn om het kapitaal aantetrekken,
terwijl ook de door de Regeering sedert gerui-
men tijd reeds in het uitzicht gestelde nieuwe
regeling der paarlvisschcrij er toe moest bijdragen
om de houders der vergunningen cene afwachtende
houding te doen aannemen.
Waar deze bezwaren niet gegolden hebben zijn
de ervaringen aangaande het bedrijf echter ook
niet onverdeeld gunstig geweest. Een zeker aantal
vergunningen, te zamen omvattende een gedeelte
van het zeegebied van Banka, Celebes, Amboina,
Ternate en Sumatra's Westkust, werd in 1896
ingebracht in eene te Amsterdam opgerichte naam-
looze vennootschap „Nederlandsch-Indische Paari-
schelpvisscherij", welke met eene vloot van één
schoener en zeven loggers in het Oostelijk ge-
deelte van den Archipel hare werkzaamheden aan-
ving, doch na een paar jaar genoodzaakt was te
liquideeren, daar de beste terreinen bij de Kei-
en Aroe-eilanden in hoofdzaak reeds door de
Australiërs bleken te zijn afgevischt, en de op-
brengst niet voldoende was om de onderhouds-
kosten der vloot te dekken. Niet veel beter was
het reeds vroeger gegaan met de Europeesche
ondernemers die niet toestemming der Regeering
van de Sultans van Ternate en Tidore het recht
tot uitoefening der paarlvisscherij binnen een ge-
deelte van hun zeegebied hadden gepacht. Ter-
w-ijl voor den pachter van Ternate de winsten
uitbleven of zeer gering waren, 'tgeen toegeschre-
ven werd aan de slechte praktijken der duikers,
die de gevonden paarlen zelven heimelijk van de
hand deden aan opkoopers ter hoofdplaats, bleek
de onderneming, die binnen het gebied van Tidore
werkte, niet in staat de jaarlijksche pachtsom van
ƒ6OOO en de onderhoudskosten harer vloot uit
de opbrengst der vangst te bestrijden, zoodat zij
reeds in 1895 in liquidatie moest treden. Daaren-
tegen moeten in de wateren van Batjan, waar het
recht tot uitoefening der paarlvisschcrij begrepen
is in de anno 1881 door den Sultan verleende
concessie der Batjan-maatschappij, de resultaten
in den jongsten tijd niet ongunstig zijn geweest
en schijnt ook de in 1898 te Makasser opgerichte
„Visscherij-Maatschappij Djoempandang", welke
met eene vloot van één schoener en tien loggers
haar werkzaamheden heeft aangevangen in de
wateren van den Timor-archipel, er in geslaagd
te zijn zich waardevolle terreinen te verzekeren.
Evenals in vroegere eeuwen is nog steeds Ma-
kasser de belangrijkste markt in den Archipel
voor paart- en paarlemoerschelpen. Aldaar bevin-
den zich verscheidene inlandsche en Chineesche,
alsmede enkele Europeesche handelaars, die deze
producten opkoopen en naar Java, Singapore of
Europa verzenden. De paarlemoerschelpen vinden
haar weg voornamelijk naar Parijs, de paarlen naar
Londen, Hamburg of Amsterdam. Eerst in de zeven-
— FAARLOESTERS. 157
tiger jaren is deze schelpenhandel te Makasser van
eenige beteekenis geworden. De bewoners der tot
deze afdeeling behoorende eilanden leveren de
grootste hoeveelheid, terwijl verder aanvoer plaats
heeft van Boeton, Loewoc, Banda, Ternate en
andere Moluksche eilanden. Jaarlijks worden van
Makasser uit eenige prauwen naar de Aroe- en
andere in de Molukken gelegen eilanden, naar
Nieuw-Guinea, de Noordkust van Flores, den Timor-
archipel, Boeton en Menado uitgerust voor de
visscherij van groote paarlemoerschelpen. Deze vaar-
tuigen zeilen uit in December of Januari en komen
in Juni of Juli terug.
De uitvoer van paarlemoerschelpen bedroeg in
1896 ongeveer 150 ton, in 1897 200 en in 1898
ruim 250 ton met inbegrip van de schelpen af-
komstig van de Aroe'sche eilanden en van Flores.
Ondanks deze toeneming zijn de prijzen vrij con-
stant gebleven; voor Aroeneeschc schelpen wordt
te Makasser ƒ 1600 a/1700 per ton betaald, voor
andere ƒIOOO a ƒI2OO.
Bronnen: Kolff, Reize door den weinig beken-
den Zuid-Molukschen archipel, 1825, bl. 190 vlg.;
Bosschcr, Beschrijving van de Parelbanken der
Aroe-cilanden, Tijdschr. v. h. Bat. Gen. Dl. 2;
Van Iloëvell, De Aroe-eilanden, geografisch, cth-
nografisch en commercieel, Tijdschr. v. h. Rat.
Gen. Dl. 32; Van Musschenbroek, Mededeelingen
omtrent grondstoffen uit het Oostelijk gedeelte
van onzen Archipel, 1880; Ploem, lets over parel-
moer en paarlen, Tijdschr. v. N.-L 1868; Rap-
port bet*, zeevisscherijen langs de kusten der
eilanden van N.-L, Tijdschr. v. Nijv. en Landb.
in N.-L, Dl. 26; Campen, De visscherij op Hal-
mahcira, id. Dl. 28; Memorie betreffende de ver-
gunning tot het visschen naar paarlschelpen enz.
in de territoriale zee van het eiland Ceram, 1894;
Soubeiran et Delondrc, De la Nacre et des loca-
lités qui nous en approvisionnent, Buil. de la Soc.
Imp. d'Acclimatation, 1867; Tijdschr. v. N.-L
1858, Dl. I, bl. 262; Nat. Tijdschr. v. N.-L 1851,
bl. 183; Consular Reports U. S. A. Aug. 1896,
n°. 191, Aug. 1899, n°. 227.
Mr. A. G. N. Swart.
PAARLOESTERS. De gebruikelijke naam voor
die Tweekleppige Schelpdieren (zie aldaar), welke
niet alleen de paarlen maar ook, en in de eerste
plaats, het paarlemoer leveren. AllerleiWeekdieren
brengen paarlemoer en paarlen voort, zoowel Slak-
ken (zie GASTEROPODEN), als Tweekleppige
Schelpdieren, b. v. het Chineesche vensterglas
(Plncuna placenta /..), de Steekmossel (Piuua 110-
---bilis LI), de Groote en Kleine Uienschaal (Anomia
ephippiam en cepa LI), zie Rumph. Amb. Rar.
bl. 155. Van werkelijk belang zijn echter slechts
diegene, die behooren tot de familie der Avicu-
lidae, waarin zij het geslacht Mclcagrina vormen.
Zij onderscheiden zich van echte oesters, door-
dien zij niet vastgroeien met hun (buik)schelp
aan onderzeesche voorwerpen, maar zich daaraan
vasthechten met draadvormigc producten van een
klier in hun voet (byssus), en verder doordien zij
niet één, maar twee sluitspieren der schelpen be-
zitten, waarvan echter de voorste zeer klein is
(Ileteromyarii).
Het paarlemoer is de laagsgewijze binnenbe-
kleeding der kalkschelpen en dus een normaal
product, dat de paarloesters met andere tweeklep-
pige schelpdieren gemeen hebben, doch dat bij
hen in bijzondere mate ontwikkeld is. Paarlen
daarentegen zijn toevallige, abnormale vormingen.
158 PAARLOESCERS. — PADANG.
Volgens recente onderzoekingen van Léon Diguet 30 meter, op banken, meest van koraalzand. In
aan de kust van Beneden-Californië (Comptes volwassen toestand ligt hij meest los, in jeugdigen
Rendus de I'Acad. des Sc. d. Paris 26 Juni 1899) is hij aangegroeid. Hij is verspreid over een zeer
bestaat een groot onderscheid in vormingswijze groot gebied binnen de keerkringen en een weinig
en daardoor in bouw tusschen „edele" paarlen en daarbuiten, de exemplaren van verschillende vind-
paarlemoerpaarlcn. De laatste zouden ontstaan op plaatsen zijn nog al sterk van elkaar onderschei-
dezelfde wijze als de normale paarlemoerlagen op den, waarom men een aantal variëteiten aanneemt.
de binnenvlakte der schelpen, nl. door afzetting Bovendien leveren nog een aantal andere soorten
van concentrische lagen paarlcmoerstof uit de man- van 't gesl. Melcagrina paarlemoer en paarlen.
telklieren over voorwerpen, die tusschen schelp Ten slotte vertoonen zelfs de exemplaren eener
en mantel geraakt zijn of over beschadigde plek- zelfde soort en van eenzelfde vindplaats nog menig-
ken van de schelp (blister-pearls, coq de pcrlc, vuldige onderlinge verschillen, naar gelang van
Kropfperlen). De edele paarlen daarentegen zou- ouderdom, groeikracht, adaptatie van de ligplaats
den nooit op de buitenvlakte van den mantel en invloed der op hen groeiende plantaardige en
ontstaan, maar in 't inwendige van 't dier, onver- dierlijke organismen (b. v. sponzen en koralen).
schillig in welke lichaamsstreek, en zouden zieke- De door de laatsten gevormde laag heet coda
lijke verkalkingsproducten zijn. Hun begin zou (paccachippy).
gevormd worden door een blaasje, gevuld met Volgens Rumphius heeten een soort Paarloesters,
vloeistof, dat vermoedelijk een parasitisch orga- die hij Ostrcuin p/acen/iforme of cphippium (Engel-
nisme omsluit. Deze vloeistof zou zich verdichten, sche zadels) noemt, in 't Mal. Tiram lebber,
en veranderen in conchioline (organische schelp- in 't Amboneesch Ea of Ija, in 't Boetonsch
stof), daarop zich verdeden in concentrische Calcpinda, in 't Xulua'sch Calvin de, in
lagen, waartusschen ruimten optreden, welke wor- 't Balinecsch Giwan, en een andere Ambonsche
den aangevuld door kristallijne kalkneerslagen. soort, die hij als tafclbordjes of zilveren pirings
Deze kalklaagjes wisselen dus af met laagjes van aanduidt, int Mal. Te lm ga andjing, int Amb.
organische stof. Zoolang de paarl besloten blijft Asso telinay, d. i. hondsooren. Inlanders ver-
in de holte van het lichaamsdeel, waarin zij is snijden paarlemoerstukken tot vischhaken, welke
ontstaan, groeit zij, maar ten slotte komt zij vlak zonder aas kunnen gebruikt worden, verder voor
onder de oppervlakte te liggen. Het dunne vlicsje, 't inleggen van vaartuigen, wapenen enz. De Al-
dat haar nog bedekt, barst, de paarl valt in de foeren van Halmaheira noemen de schelpen, waar-
ruimte binnen de schelp en kan uitgestooten mee ze hun zwaardgevesten inleggen Mvt ia ra,
worden. Volgens berichten van paarlduikers zou en beweren, dat deze schelpen lang in den grond
dit laatste voorkomen bij 't vangen der oesters, moeten begraven geweest zijn.
omdat deze zich dan plotseling sluiten. Ook komt In de laatste jaren zijn in Australië proeven
het voor dat de losgeraakte paarl aan de schelp genomen met de kunstmatige paarloesterteelt,
gaat vastgroeien door middel van een steeltje welke proeven voorloopig gunstige resultaten
(perle-bouton). Ten slotte kan de paarl zoo groot schijnen gegeven te hebben. Bijzonderheden daar-
worden, dat de schelp zich niet meer kan slui- over, alsmede over Australische paarloestervis-
ten, het dier dus sterft en de paarl er uitvalt en schcrij, vindt men in de werken van Savillc
verloren gaat. Kent: The Great Barrier Reef of Australia, en A
Beide soorten van paarlen zijn dus abnormale Naturalist in Australia.
producten, wat de reden zou kunnen zijn, dat, PACHTDISTRICTEN. Zie NOORDERDI-
naar de algemeene opgaaf van paarlduikers, geen STRICTEN.
paarlen gevonden worden in jonge gave schelpen, PACHYMA. Zie OEBI RADJA.
maar des te meer in misvormde oude, sterk door PACHYRHIZUS. Zie BENGKOEWANG en
boormossels (Pholadcn) aangeboorde schelpen. Dit TOEBA.
geeft echter nog geen recht, om de vorming der PACHYURA. MAMMALIA, INSECTIVORA,
paarlen in 't inwendige van verschillende lichaams- Soricidac. Zie TIKOES-KASTOERI.
deelen der oesters te verklaren als een ophoo- PADANG. Bat. Zie DJAMPANG.
ping van kalkstof, die dienen moet als voorraad PADANG. Afdeeling der residentie Padangsche
voor het herstellen der beschadigde schelpen. Benedenlanden. Zie aldaar.
Volgens beweringen der visschers bereiken de PADANG. Hoofdplaats van het Gouv. Sumatra's
paarlen na 4 jaar hun grootsten wasdom (rijpe Westkust, gelegen in de afdeeling Padang van de
paarlen) en sterven de oesters na 7 jaar. Ook residentie Padangsche Benedenlanden, aan de
zouden sommige duikers de kunst verstaan de Padang-rivier, zooals de vereeniging van de Ajcr
oesters van hun paarlen te ontdoen zonder ze te Padarrg Arau en de Ajcr Padang Idal heet. De
dooden, ze daarop weer in zee te leggen, en na plaats ligt zeer verscholen, in meer dan een opzicht.
drie of vier jaar opnieuw paarlen van hen te Vroeger, vóór den aanleg van den spoorweg naai-
winnen. de Bovenlanden, bleef de stoomer onder den wal
Het soortelijk gewicht van paarlen wordt opge- van Poeloe Pisang ten anker en dan maakte de
geven als 2,6, hun hardheid als gering, hun grootte Apenberg de plaats onzichtbaar; eerst wanneer
wisselt van speldeknop-groote korreltjes tot ovale de stoomprauw die de passagiers afhaalde, de klip
lichamen van 35 m.m. lengte, hun aantal in één De Walvisch was omgevaren, kwam de stad in
schelp van 1 tot 80, hun kleur van blauwgrijs 't gezicht. Thans nu de boot de Koninginncbaai
tot geel en zwart. Zij bevatten 90 % koolzure binnenloopt en met een zwaai de Emmahaven
kalk, het overige is organische stof. indraait, liggen er, behalve de Apenberg, nog twee
De soort van paarloester die in den geheelen ver uitstekende landtongen tusschen het stoom-
tropischen gordel der Stille en Indische oceanen schip en de stad. In 20 minuten per spoor, de
voorkomt, heet Melcagrina margaritifcra, en be- Padang-rivier over een 100 meter lange brug pas-
reikt de grootte van I vierkante d.m. Hij leeft seerende, heeft men Padang bereikt, en zelfs dan
in grooten getale bijeen op diepten van 6 tot nog ligt de plaats verscholen; want zij bestaat
 PADANG. 159

hoofdzakelijk uit eene verzameling van breede, landaard: 1805 Europeanen, 25.394 inlanders, 4103
goed onderhouden en grootendeels lommerrijke Chineezen, 121 Arabieren, 615 andere vreemde
wegen, beplant met tamarinde- en tjemara-boomen, oosterlingen.
afgewisseld door bamboe-struiken, wegen aan Padang is een handelsplaats van eenig aanzien.
weerszijden omzoomd door ruime erven en op vele De totale waarde van in- en uitvoer te Padang
van deze erven, te midden van een met zorg aan- bedroeg in duizenden guldens gemiddeld vóór
gelegden en met bloemen versierden tuin een ruime 1830, dus vóór de uitbreiding van het grondge-
woning, met de bijgebouwen op den achtergrond, bied 3300, in 1839 7000, '40 6700, '41 7090,
ligging en bouw dier huizen geven aan Padang '42 7200, '43 6000, '44 4350; de daling in 1844
een eigenaardig karakter; behalve door den paal- staat in verband met het verminderen der mili-
bouw onderscheiden zij zich door een hoog, pun- taire macht. In dezelfde jaren bedroeg de handel
tig dak van atap, dat, een paar meter buiten de (in- en uitvoer in duizenden guldens) met Neder-
woning reikende, galerijen vormt en de wanden land 1874, 2050, 1680, 720, 244 en 27; met
tegen den onmiddellijken invloed der zonnestralen Java 2500, 2770, 3100, 3360, 4200 en 3190; met
beschermt. De bewoners ondervinden in deze hoog Bengalen 502, 421, 391,
345, 288 en 202; en
boven den grond geplaatste huizen niet al te erg met Singapore en Poeloe Pinang 256, 260, 173,
het nadeel van het niet alleen zeer warme, maar 127, 307 en 123. Over het geheel is de handels-
tevens bijzonder vochtige strandklimaat. Verschei- beweging in 1844 tot bijna de helft van hetgeen
dene dier woningen met hare ruime voor-, achter- zij in '40 was gedaald, en met al de uitbreidin-
en binnengalerijen, hare luchtige kamers, de houten gen en al de door ons bezette posten, was zij
wanden met papier bekleed, zijn veel gezelliger niet veel aanmerkelijker dan zij vroeger was bij
dan de steenen huizen met bepleisterde muren het beperkte grondgebied en te midden der nog
van de meeste Indische hoofdplaatsen. De woningen niet geheel gestilde inwendige beroerten.
der Chineezen, de openbare gebouwen, de kanto- I >e landbouw- en boschproducten der geheele
ren en magazijnen van den Europccschen handel, Westkust worden thans door Padangsche hande-
het gebouw van den Raad van justitie, de nieuwe laren opgekocht en van de hoofdplaats naar Batavia,
woning van den gouverneur, de gebouwen in het Europa en Amerika verscheept. Van de voort-
militair kampement en een viertal particuliere brengselen des lands moet in de eerste plaats ge-
woningen zijn van steen, met pannen daken en noemd worden de koffie, waarvan de uitvoer over
wit gepleisterde muren. De Chineezen en de 1890—1899 in duizenden pikols bedroeg 67, 79,
Klingaleczen leven in wijken vereenigd, in aan 74, 69, 56, 62, 70, 72, 49 en 81. Van eenige
elkander gebouwde lage woningen; de Chineesche andere producten des lands volgen hier de uitvoer-
tempel verdient om zijn snijwerk en zijne muur- cijfers (in pikols, huiden in stuks, over't jaar 1890
schilderingen vermelding. De inlandsche bevol- (vóór de opening van den spoorweg) en over de
king woont grootendeels in de nabijheid van het jaren 1897—-99.
strand of van de rivier; langs deze staan ook, in
regelmatige rijen, de gouvernements entrepot- en
koffie-pakhuizen, meer boven waarts volgt een plein 1890 1897 1898 i8gg
met de gouv.-hureattx en het kantoor der Java-
Bank; achter deze gebouwen ligt de gevangenis
met het kettingkwartier. Hoogerop verrijzen de rotan 23.300 20.696 12.945 8.356
kantoren en pakhuizen der Europeesche firma's, eassia 10.825 16.116 8.808 8.030
de woning van den Kapitein Chinees en einde-
50111 benzoë
lijk de factorij der Handelmaatschappij, op den gom damar
.... 4-5I3 5.156 3-643 3-213
5-873 7.200 9-5I9 10.301
hoek van een nieuwe straat, welke toegang tot jetah pertjah.
het Chineesche kamp geeft. Vóór de stad, op het
.. 6.965 1.889 4.087 6.900
notenmuskaat... 3.522 3-492 3.014 2-343
koraaleiland Pandan is een vuurtoren gebouwd. Foelie 655 1.060 1.005 841
Belangrijke wijken zijn het Plein van Rome, de :abak
Belantong en het Michielsplein, met het monu-
5-73o 8.467 7-3«6 7.418
ment voor den generaal Michiels (DI. 11, bl.
gember 4-743 8.118 7.622 6.957
504 eoprah
van deze Encyclopaidie staat verkeerdelijk: Michiels-
55-615 43-36o 89.297 63.141
plein te Batavia). Aan het strand staat een graf-
luiden 28.843 43-36o 5I-985 47436
naald ter gedachtenis van den luit.-kolonel Raaff, De uitvoer van peper, het artikel dat de Hollan-
die in 1824 overleed, na zich in den Padri-oorlog ders naar de Westkust bracht, heeft in de laatste
te hebben onderscheiden. jaren zoo goed als geheel opgehouden; die van
Padang is de zetel van den gouverneur, van coprah is in 1883 begonnen.
den Raad van Justitie, den Eandraad en de Wees- De totale invoer bedroeg van 1895 tot '97, 4,
kamer en bezit vele inrichtingen die de behoeften 6 en 7 millioen gulden; de uitvoer in 1897 6
van het gewestelijk bestuur en van den handel
millioen; de invoer in '98 6 millioen en de uit-
cisehen; voorts is het de woonplaats van den voer in dat jaar 7 millioen. Volgens het verslag
militairen kommandant der kust, wat de aanwe- der K. v. K. te Padang over 1896, 't laatste dat
zigheid van verschillende staven en van een groot in druk verscheen, bedroegen de invoerrechten
garnizoen medebrengt, op uit.
1898 1718 man, van 1892 tot 1896 in duizenden guldens: 463,
en bovendien is het een maritiem station. In de
399, 421, 380 en 393; de uitvoerrechten over
behoefte aan onderwijs der vrij talrijke Europee- dien tijd: 48, 44, 33, 40 en 42. De groothandel
sche bevolking voorzien drie gouv. lagere scholen, berust geheel bij enkele Europeesche firma's, de
waarvan één uitsluitend voor meisjes; voorts zijn kleinhandel grootendeels bij Chineezen, Maleiers
er 3 gouv. en I particuliere lagere school
voor en enkele vreemde Oosterlingen. In 1895 bedroeg
inlanders. De stad, die onder onmiddellijk be- het getal aangekomen stoom- en zeilschepen 205
stuur staat van een assistent-resident voor de (790.000 M.- ), dat der vertrokken schepen
Politie telt 32.038 inwoners, van den volgenden (799.000 M.'); 1 in 214
1896 257 en 258; in 1897 286
160 PADANG.
en 2SB; in 1898 321 (1.304.569 M.3) en 321
(1.348.149 M-' 1)-
Van den Staatsspoorweg ter Sumatra's West-
kust liggen aan zee twee stations, Stat. Emmahaven
en St. Poeloe Ajer; van beide komen de lijnen
te Padang samen. Groote veranderingen in den
economischen toestand van Padang heeft de spoor-
weg niet gebracht; wel is eene groote aanwinst
voor de stad de Emmahaven, en de verbetering
in de vroegere gebrekkige en onzekere gemeen-
schap met de reede; maar de groote levendigheid
die van haven en spoorweg het gevolg zou kun-
nen zijn, indien het gewest zelf beschikken kon
over de factoren voor een zich uitbreidende land-
bouwnijverheid en andere industrie, is nog niet
gekomen.
lie stad bezit twee koffiepelmolens en twee ijs-
fabrieken door stoom gedreven; twee drukke-
rijen en een mineraalwaterfabriek zonder stoom-
vermogen; 14 rijstpelmolens van Chineezen, 5
Chineesche bakkerijen, 40 ijzersmederijen van Ma-
leiers, 5 Chineesche olieslagerijen en eenige steen-
bakkerijen, mede van Chineezen; 220 personen
beoefenen er het goud- en zilversmidsvak; het
goud komt als stofgoud uit Korintji, de Batang
Ilari- en Ophir-districten, Rau en andere streken
van de Bovenlanden en van Mandeling in Tapanoeli.
Padang gelegen op o° 59' 30" Z.B. en 1000 20' 30"
O.L. heeft een zeer warm en vochtig, maar niet
ongezond klimaat. Door de ligging nabij den evenaar
zijn de moesons er niet bekend; in 1898 bedroeg
.
de regenval 4973 millimeter, met verreweg de
grootste cijfers in Januari, September en Decem-
ber en met 204 regendagen ('t gemiddelde van
20 jaar is 184 regendagen en 4607 millimeter).
De temperatuur wisselt af des morgens omstreeks
,
7 uur van 22 tot 270 bedraagt 's middags 30 0a
32 0 en daalt tegen den morgenstond tot 191120
Drie-en-veertig jaar nadat in 1637 aan de 0.-I.
Comp. vrijheid van handel was toegestaan langs
de Westkust van Sumatra, werden te Indrapoera,
Padang en Tikoe residenten gevestigd, ten bate
van het monopolie dat alle andere Europeanen
van dien handel uitsloot. De inlandsche bevol-
king van Padang bleef trouw aan de Comp. maar
deze trouw werd onophoudelijk beproefd door de
lieden van Kota Tengah en Pau, die, door de
Atjehers opgestookt, telkens Padang aanvielen en
zelfs (in 1669) het fort verbrandden en de Hol-
landers noopten Padang en zuidelijk gelegen kan-
toren te ontruimen. Het opperbestuur, de einde-
looze hostiliteiten ter Westkust moede, besloot
dat Padang voortaan zonder hulp der Compagnie
zijne aangelegenheden zelf zou regelen. De Engel-
schen, die in 1683 vruchteloos getracht hadden
te Padang handelsbetrekkingen aan te knoopen,
kwamen omstreeks 1692 terug en werden met
eene voorkomendheid behandeld die het personeel
der Comp. onder verdenking bracht bij deze begun-
stiging voordeel te genieten. Door de verkiezing
van een nieuwen en, zooals spoedig bleek, bij
de hoofden gehaten panglima van Padang —
eene
waardigheid omstreeks 1666 in de plaats getreden
van die der Atjchschc stedehouders —
werd ons
gezag op de kust ernstig bedreigd en Padang's
handel geraakte door den afval van schier alle
naburige plaatsen, zoo ten Zuiden als ten Noor-
den, in een buitengemeen kwijnenden toestand.
Eene bestuursregeling in 1704 door een daartoe
te Padang gekomen gezaghebber baatte weinig;
in 1713 en '26 was 't nogmaals Pau dat een aan-
val waagde en in dien tusschentijd moesten de
gezaghebber van Padang en meest alle de min-
dere bedienden terecht staan, beschuldigd van het
drijven van particulieren handel; eenige jaren
later kwam dit nogmaals voor. Tijdens het alge-
meen verval der Comp. en gedurende de oorlogen
der Republiek met Engeland en Frankrijk is
meermalen overwogen Padang los te laten ter
wille van het behoud van Ceylon en Java. Den
ißen Aug. 1781 in den oorlog der Vereenigde
Nederlanden met Engeland, werd de stad zonder
slag of stoot aan de Engelschen overgegeven en
20 Mei 1784 kwam zij aan de Slaten-Gcneraal
der Vereenigde Nederlanden terug. Padang werd
als hoofdplaats behouden „om de Compagnie aan-
zienlijker winsten op de lijnwaden te bezorgen,
„wijl dit het eenigst oogmerk is geweest om Padang
„te restabileeren en ook het eenigste zal moeten
„zijn van ons continueerend verblijf aldaar, ter
„goedmaking der lasten en om de Comp. aldaar
„te doen bestaan". Na het vertrek der Engelschen
was de toestand allcrtrcurigst; de inlanders waren
de baas en de handel verliep meer en meer. Den
7™ Dec. 1793 verscheen de Franschc kaperkapi-
tein Le Méme te Padang; de Franschc Republiek
had den oorlog verklaard aan den Koning van
Engeland en aan den Erfstadhouder der Vereenigde
Nederlanden, en de weerlooze stad capituleerde en
ging met al de Compagnic's goederen in handen
der Franschen over. Veertien dagen later trokken
de Franschen weg, na de kassen en magazijnen
geledigd te hebben, de ingezetenen van alles be-
roofd. Op het eind van 1795 was, ondanks hunne
smeekbeden nog onbeslist of Commissarissen-
Generaal de kantoren ter Westkust zouden op-
heffen; dit geschiedde niet, maar wel besloten
zij in Maart 1795 zich vooreerst van alle open-
bare daden van souvereiniteit omtrent Padang te
onthouden; feitelijk had alle gemeenschap tusschen
:
Batavia en Padang opgehouden de aanvoer van
manschappen, goederen en geld was gestremd. De
handel had niets meer te beteekenen, verdedigings-
middelen waren er niet, soldaten weinig en vele
maanden leefden de Padangers in vrees voor een
algemeenen aanval door de bevolking van Kota
Tengah en Pau. Zoo was de toestand toen be-
richt kwam dat de Nederlanden in handen der
Franschen waren gevallen en de Stadhouder de
koloniën gesteld had onder bescherming van de
Britsche kroon; 30 Nov. 1795 had de overgave
der Comp.'s bezittingen plaats. De stad bleef dooi-
de Engelschen bezet tot 1819 toen zij aan Neder-
land werd teruggegeven; de zoogenaamd Euro-
peesche bevolking bestond toen uit 150 zielen,
en voorts waren er 6 a 7000 Maleiers, 200 Chi-
neezen, 1500 Niassers en 200 Bengaleezen. Padang,
steeds als een buitenpost en als een lastpost be-
schouwd, was ook steeds als zoodanig behandeld;
wat zij kreeg was haar met karige hand toege-
meten. In 1781 bestond zij uit een paar rijen
Europeesche woningen, een fort, een kerk, een
pasar met de woningen der inlandsche handelaars.
een hospitaal en eenige pakhuizen. Vlak achter
de huizen en woningen begon de wildernis; in
1824 wordt de plaats nog als onaanzienlijk en
ongeregeld beschreven, met weinig goede huizen
en slechte wegen; groote verbeteringen blijkt zij
onder het Engelsch bestuur niet te hebben onder-
gaan. Het plaatselijk bestuur bleef, na de terug-
gave, voorloopig op denzelfden voet en werd door
hetzelfde getal ambtenaren waargenomen; de be-
 PADANG. — PADANG LAWAS. 161

zetting was 238 man sterk. De in- en uitvoer- lijke helft van de afdeeling daarentegen heuvel-
rechten bleven gehandhaafd als onder het Britsche achtig, licht golvend en soms geheel vlak. Het
interregnum, het zoutmonopolie werd herhaalde- Noordelijk deel draagt daarom den algemeencn
lijk afgeschaft en hersteld. De Padri's, van Padang naam Dolok, d. i. berg. Op de westelijke grens
verwijderd gehouden door Engelsch geld, begon- heeft men de uitgebrande vulkanen Maleja en
nen ras hunne vijandige gezindheid te toonen op Hadjoran. Voorts zijn de voornaamste bergen:
eene wijze, die het optreden der gewapende macht Gompoelon, zijnde het Noordelijk grensgebergte,
in de Bovenlanden gebiedend noodzakelijk maakte. Simorvvoeasos, Hoeroeng, Batoe Horing, Tabola,
Daarna, tijdens den lava-oorlog, een terugbrengen Maroekpak, Sordang, Si Lajang-Lajang, Patoenggoe
naar Java van alle militairen die maar eenigszins en Balanga. Door de bergen worden valleien, dalen
gemist konden worden op de kust, waar inmid- en dalkloven gevormd, waarvan de voornaamste
dels de vijandelijkheden voorkomen moesten wor- zijn: het Hocrocngdal, de valleien van Tano
den „door voorzichtig beleid en wijze inschikke- Rambe, Batang Onang, Sossa en het dal van Oeloe
lijkheid". In 1831 waagde de bevolking der XIII Baroemocn. Eindelijk noemen wij hier nog den
Kota, steeds een lastige buur, een aanval op Ingoel na godaug, een berg in het Westen van
Padang, maar zij werd teruggedreven. Langzamer- Padang Lawas, district Batang Pane of Portibi
hand veranderde het uiterlijk der stad; naargelang op den linkeroever der Pane-rivicr; de weg van
het verkeer toenam, verbeterden de verkeersmidde- Si Pirok naaf Si Piongot loopt over dezen berg.
len, wildernissen werden in tuinen herschapen, Eigenlijk Padang Bolak, het middengedeelte
en de grond werd allerwege dermate in beslag van de afdeeling uitmakende, is een grootendeels
genomen, dat thans voor sawah-aanleg geen plek dorre vlakte van belangrijke uitgebreidheid met
in de omstreken meer beschikbaar is; houten veel golvend terrein en doorsneden door talrijke
huizen werden door steenen vervangen, nieuwe inzakkingen, uitspoelings- en splijtingsdalen, waarin
gebouwen opgericht, en door uitbreiding en ver- de vele zoogenaamde steppe-rivieren stroomen.
fraaiing kreeg Padang zoodoende het uiterlijk, dat Alleen langs deze riviertjes en langs de hoofd-
nooit nalaat op den welwillend gestemden bezoe- rivieren wordt vruchtbare grond gevonden, als-
ker een aangenamen indruk te maken. mede de eenige teekenen van boschgroci. De geo-
PADANG. Een onderhoorigheid van den Sultan logische gesteldheid van het land is nog niet
van Dcli, bestuurd door een Maharadja Moeda, onderzocht. Klei, zand, kalk- en zandsteen vor-
bijgestaan door Landsgrooten, vormende met Be- men de algemeene bedekking. Enkele heuvels
dagei, apanage van dien Sultan aan een zijner bevatten de zoogenaamde eetbare aarde of tano
bloedverwanten, die den titel voert van Pangéran, bange, op Java bekend als tanah ampoh, terwijl
de contróle-afdeeling Padang en Bedagei van de langs enkele rivieren steenkolenlagen worden ge-
residentie Oostkust van Sumatra. De bevolking is zien en in het Zuiden goud voorkomt.
gemengd Maleisch-Bataksch en vrij welvarend door Het klimaat in den Dolok en Oeloe Baroemocn
handel, landbouw, vischvangst en door de tabaks- komt overeen met dat van het overige binnen-
industrie van Europeanen. land van Tapanoeli; dat van de dorre vlakte is
Zie verder het artikel PERBAOENGAN. geheel daarvan onderscheiden. Schoon niet onge-
PADANGAN. District van de contróle-afdeeling, zond is liet er in den drogen tijd ondragelijk
het regentschap en de afdeeling Bodjonegoro, heet en er heerscht dan een steeds aanhoudende
residentie Rembang; met eene oppervlakte van westenwind, die, volgens Willcr, gelijk de mistral,
68.033,24 hectaren. Het district telt 101 desa's. een alles verdrogende kracht heeft. Gedurende deze
PADANG EN BEDAGEI. Afdeeling van de periode, die 5 tot 7 maanden duurt, valt geen
residentie Oostkust van Sumatra, met de hoofd- droppel regen, en de aardbodem wordt door geen
plaats Tebing Tinggi, zetel van den controleur. dauwdrup bevochtigd. Aan de Pane en de Boe-
Zij omvat de landschappen Padang en Bedagei. roemoen liggen overblijfsels van tempels, waar-
Belangrijke plaatsen zijn nog de havens Tandjong schijnlijk van Hindoeschen oorsprong.
Bringin, alwaar de Pangéran van Bedagei, en Banda Ten gevolge van de Padri-oorlogen was het
Chalipa, waar de Maharadja moeda van Padang N.-L gezag op Sumatra's Westkust hoe langer
woont. Op beide plaatsen zijn ontvangers der in- hoe meer uitgebreid, en door de inmenging van
on uitgaande rechten gevestigd. T. Tamboesei in die oorlogen was men genood-
PADANG LAWAS ook wel PADANG BOLAK. zaakt zich ook in Mandeling, Angkola en Padang
De Oostelijkste afdeeling van de residentie Tapa- Lawas te vestigen. Na den val van Daloe, de ver-
noeli, gelegen tusschen 0° 50' en 2° 5' N.B. en sterkte kampong van T. Tamboesei, den 28-" Dcc.
99° 25' en 1000 5' O.L. Hare grenzen zijn, ten 1838, werden Padang Bolak, Oeloe Baroemocn,
N. de onafhankelijke Bataksche landschappen Baroemoen Tonga en Sossa gebracht onder het
Garoga en Parsosoran op de hoogvlakte van Bila, bestuur van een gecommitteerde voor de Bataksche
Poldocng en Na Ponipar in de Koewalo (Kowalo) aangelegenheden, die, gesteund door een militaire
bovenstreken; ten O. de tot de res. Sumatra's bezetting, zijn standplaats te Portibi (Zie aldaar)
Oostkust behoorende afd. Laboehan Batoe en Tanah had. In 1843 werden deze landschappen weder
Poetih; ten Z. deze afdeeling en de onderafdee- verlaten, om eerst in 1879 voor goed onder ge-
ling Rau en Loeboe Sikaping in de res. Padang- regeld bestuur te worden gebracht. Bij G. B. van
sche bovenlanden; ten W. de tot de res. Tapanoeli 14 Jan. 1879 n". 12 werd tot de inlijving van
behoorende onderafd. Klein en Groot Mandeling, Padang Lawas, w. o. nu ook Dolok werd gere-
Angkola en Si Pirok, daarvan gescheiden door kend, besloten en deze tot eene afdeeling gemaakt
Sumatra's lengte-bergketen of Barisan. Zij bevat onder het bestuur van een controleur B. 8., die
het geheele boyenstroomgebied van de Pane en eerst zijn zetel te Portibi had, doch dien later
Bila (Zie aldaar), benevens het stroomgebied van verwisselde met Goenoeng Toevva, de tegenwoor-
de Sossa (/.ie aldaar) en heeft eene oppervlakte dige hoofdplaats.
van circa 7maal de res. Kedoe op Java. De bevolking is geheel van Batakschen oorsprong,
In het Noorden zeer bergachtig, is de Zrride- en voor zooveel kan worden nagegaan afkomstig
111 11
162 PADANG LAWAS.
— PADANGSCHE BENEDENLANDEN.
van Si Lindoeng en Toba. In 1880 was het be-
volkingscijfer van Padang Lawas 22.877, in 1890
26.887 en in 1895 32.451. Voor het meerendeel
is zij Mohammedaansch; in 1880 waren er 46
hadji's, in 1894 173 ingeschreven; het heidendom
wordt alleen nog in de noordelijke en noordweste-
lijke streken gevonden, alwaar ook kleine Chris-
tengemeenten verrijzen onder leiding van den zen-
deling te Sipiongot. In 1887 bedroeg het aantal
Christenen 62, in '93 651 en in '94 791; in dat
jaar waren er 6 zendingscholen met 80 leerlingen.
Enkele Loeboes, afkomstig van Kota Sijantar
(Groot-Mandeling), wonen in Oeloe Baroemoen,
waar zij zich meer en meer met de overige bevol-
king vermengen.
De Bataksche adat is, schoon niet zuiver meer,
behouden gebleven. Het kannibalisme, voor een
halve eeuw nog bestaande, is echter geheel afge-
schaft. Omstreeks 1890 is in Padang Lawas eene
administratieve regeling tot stand gekomen, waarbij
het streven was om de landschappen, die volgens
de adat bij elkander behooren of bondgenoot-
schappen hebben gevormd, tot districten te ver-
eenigen. Daar ieder zich de voornaamste waant
of althans niet aan een ander ondergeschikt wil
zijn, konden aanvankelijk slechts enkele districten
gevormd worden; de meeste onderdistricten kon-
den nog niet tot grootere complexen worden ver-
eenigd en zelfs dwongen de toestanden om som-
mige kampongs voorloopig zelfstandig te laten.
Eenige kampongs werden tot een rechtsgebied,
karapatan, bijeengevoegd en in een paar land-
schappen van Dolok, het woeste bergland der
Boven-Bila kon in den ouden toestand nog geen
verbetering worden gebracht. De hoofden genie-
ten geene inkomsten van Gouv.wege. Hunne in-
komsten bestaan uit de belastingen en boeten, in
zake de rechtspraak, den arbeid hunner onderhoo-
rigen, de belastingen op boschproducten, bekend
onder de namen pantjong alas en boenga kajoe
('/io van de opbrengst), de belasting in zake jacht
en visscherij (toelan en toelan ni ihen), het aan-
deel in het geslacht, de oeloe taon of retributie
van den oogst.
Het aantal slaven is zeer sterk verminderd,
zonder dat tot emancipatie behoefde overgegaan
te worden; in 1880 waren er 1829 en in '95
kwamen er nog slechts 966 in de registers voor.
Binnen enkele jaren zullen er in Padang Lawas
geen slaven meer zijn.
De grondrechten zijn goed geregeld, zoodat
geene gronden res nullius zijn.
Een uitgebreide handel in boschproducten wordt
met Sumatra's Oostkust gedreven, naar de West-
kust wordt daarentegen vee en tabak uitgevoerd.
Rijst wordt ep sawahs en ladangs verbouwd,
echter niet voldoende voor de behoefte, waarom
ook maïs of djagoeng wordt geteeld. Koffie is op
aansporing van het Gouv. geplant. De veestapel
bedroeg in 1895: 1135 paarden, 2889 runderen,
15.441 buffels, 5739 geiten en 1116 schapen.
Zie over Padang Lawas: F. J. Willer, Verza-
meling der Battaksche wetten en instellingen in
'
Mandheling en Pertibie, enz. (T. v. N.-L BL'8L jaarg.);
J. B. Neumann, Het Pane- en Bila-stroomgebied
(T. Aardr. Gen. 2 e Serie, Dl. 11, Afd. meer uit-
gebreide artikelen, 1885, Dl. 111, 1886 en Dl. IV,
1887); A. L. Van Hasselt, aldaar 1897, bl. 412.
PADANG PANDJANG. (Zie VI KOTA, Dl. 11,
bl. 297). De plaats, ongeveer 800 meter hoog ge-
legen, is een der regenrijkslc stations van geheel
Indië, Buitenzorg niet uitgezonderd. T. a. p. is de
invloed van het klimaat niet juist weergegeven :
ondanks den regenval — in sommige jaren kwa-
men slechts 15 droge dagen voor —is het klimaat
niet ongezond en wordt de plaats geschikt geacht
als verblijf voor militairen die langen tijd in heetc
streken vertoefden.
PADANGSCHE BENEDENLANDEN. Deze
zijn verdeeld in 4 afdeelingen: Padang, Ajer Bangis,
Priaman en Painan. De afdeeling Padang, hoofd-
plaats Padang, bestaat uit 2 onderafdeelingen:
I°. de hoofdplaats Padang, 2°. de Ommelanden
van Padang, bestaande uit de districten Pau V,
Pau IX, Nanggalo, Kota Tengah, Boengoes, Loeboe
Kilangan, Liman manis en Kasang en de Men-
tawei-eilanden. De afdeeling Ajer Bangis, hoofd-
plaats Ajer Bangis, is verdeeld in 2 onderafdee-
lingen: I°. Ajer Bangis met 4 larassen: Ajer
Bangis, Si Kabau, Oedjoeng Gading en Si Kilang
en de negorij Batahan; 2°. de Batoe-eilanden. De
afdeeling Priaman, hoofdplaats Priaman, is ver-
deeld in 3 onderafdeelingen: i". Priaman, met 6
larassen: Priaman, Mangoeng, V Kota, Piloebang,
Oclakan en VII Kota; 2°. Loeboe Basong en Tikoe
met 3 larassen: Loeboe Basong, Tikoe en de XII
.
Kota en 3 negorijen: Si Tanang, Batoe Kambing
en Si Talang (111 Loewak); en 30 Kajoctanam
met I laras: VI Lingkoeng en 10 negorijen:
Goegoe, Kajoetanam, Andoering, Si Pisang, Kepala
Hilalang, Si Tjintjin, Sintoek, Loeboe Along,
Tobo Gadang en Poenggoeng Kassik (de nego-
rijen Andoering en Si Pisang staan onder één hoofd).
.
De afdeeling Painan, hoofdplaats Painan, is
verdeeld in 3 onderafdeelingen: 1". Painan, met
.
3 districten en I laras: Painan, Batang Kapas,
Bajang Poeloet Poeloet en Troesan; 2n Ajir Adji
met I district: Ajir Adji en verdeeld in 7 nego-
rijen: Amping Parak, Kambang, I.akitan, Plangci,
Soengei Toenoe, Poenggasan en Ajer Adji; 30
Indrapoera met 1 regentschap Indrapoera, be-
staande uit 4 landschappen: Indrapoera, Tapan,
Loenang en Si Laoet.
Van de Zuidelijke grens dezer residentie, de
Soengei Mendjoeto die haar van Benkoelen scheidt,
tot aan de Ophir in Ajer Bangis, vormt zij een lange
smalle strook lands, in administratieven zin door
het Barisan-gebergte — dus niet door de hoofd-
waterscheiding: het Middengebergte — van de
Bovenlanden gescheiden; voorbij de Ophir wijkt
het gebergte terug en vormt het Pasamandal, het
stroomgebied der rivier van dien naam. De lig-
ging der bergen ten opzichte van de kust, nl. op
korten afstand daarmede evenwijdig, bepaalt in
hoofdtrekken den horizontalen vorm der Beneden-
landen. Die geringe afstand van het gebergte tot
de kust maakt de vorming van belangrijke rivie-
ren onmogelijk. De ligging van Sumatra ten op-
zichte van de hoofdrichting der winden, welke
in het N. en Z. deel hcerschen, de aanzienlijke
hoogte van het Barisan-gebergte en de geringe
afstand der kruin lot de zee, onttrekken de kust
aan de werking van krachtige winden; eigenlijke
stormen zijn hier onbekend; de gevreesde orka-
nen van de Indische Zee worden hier nooit waar-
genomen; slechts nu en dan — voornamelijk van
—
Juli tot Sept. waaien krachtige N.W. winden,
meest van lokalen aard en korten duur.
Ajer Bangis is de Noordelijkste afdecling van
de Padangsche Benedenlanden. Op de grens met
Tapanoeli steekt Tandjong Toea, het uiteinde van
een bergrug, in zee. Ten Zuiden daarvan de Baai
 PADANGSCHE BENEDENLANDEN. 163

van Ajer Bangis, door alleenstaande bergen, tot worden opgenomen, meer benedenwaarts van de
bijna 500 meter, omgeven, open aan den Zuid- rivier. Zij bespoelt tegenover Padang den voet
en Zuidwestkant en gedekt door de eilandjes Tello, van een op zich zelf staande heuvelreeks, welke
Tamian, Pangkal en I'agaga. Aan de baai ligt van den riviermond tot de- Koninginnebaai steil
de hoofdplaats Ajcr Bangis met een veilige schuil- uit zee oprijst en met een zadel van ongeveer
plaats voor schepen achter het eiland Pandjang, 10 meter hoogte met het linker grensgebergte der
4 Eng. mijlen uit de kust. De plaats, tegen koe- Padang-rivier samenhangt. De rivier wordt aan
pelvormige granietbergen en aan eene rivier gele- de Noordzijde begrensd door zeer steile uitloo-
gen, die nogmaals denzelfden naam voert en 10 pcrs van de hoofdketen, welke reeds op enkele
a 12 zeemijlen voor prauwen bevaarbaar is, is de kilometers van de kust in de vlakte overgaan,
zetel van een controleur en 't verblijf van een zoodat de dalbodem daar één wordt met de ten
kleine bezetting; de groote weg verbindt Ajer Noorden der hoofdplaats Padang gelegen vlakte.
Bangis door het Pasaman dal, tusschen den Malin- Padang heeft door een weg, al spoedig een lijpad,
tang en den Ophir, over Taloe met het lengtedal gemeenschap met de Zuidelijke afdeeling Painan,
van de Soempoer en verder met den hoofdweg en door twee wegen met de Bovenlanden, een
van het bergland. De afdeeling is dun bevolkt over Kajoe Tanam naar Padang Pandjang, de
en landbouw is voornamelijk het bedrijf der be- eenige die voor voertuigen bruikbaar is, en de
woners. andere, de zoogenaamde nieuwe weg, naar Solok,
Priaman ligt ten Zuiden van de afdeeling Ajer die van Loeboe Prakoe tot Tindjoe laoet niet
Bangis, strekt zich uit van Tandjong Masang, een veel meer dan een bergpad is, dat zigzagsgewijze
uitst nl ping van de kustlijn, in het Noorden tot langs den dalwand stijgt.
aan de Anei-rivier (zie Dl. I, bl. 34) in het Zui- Painan is de Zuidelijkste afdeeling van de resi-
den; en in het binnenland tot aan de bergen dentie Padangsche Benedenlanden en tevens van
Singgalang en Ambatjang. Priaman, de hoofdplaats het Gouv. Sumatra's Westkust. De afdeeling strekt
der afdecling, ligt boven den mond der gelijkna- zich uit van de grens der Ommelanden van
mige rivier, heeft een veilige ankerplaats, door Padang ten N. tot aan de noordelijke grens van
eenige eilandjes gedekt en is de standplaats van de res. Benkoelen ten Z., van de kam van het
een assistent-resident; een controleur zetelt te centraal gebergte van Sumatra, tusschen bovenge-
Loeboe Basoeng. Van Tikoe, eveneens eene goede noemde grenzen ten O. tot aan den Ind. Oceaan
haven, loopt een groote weg over Loeboe Basoeng ten W. Tot de afdecling behooren een groot aan-
naar Manindjoe en vandaar naar Fort de Koek; tal dicht langs de kust gelegen eilanden, waar-
van Priaman gaat een kustweg naar Padang en, van de voornaamsten zijn : Poelau Njamoek, waarop
over Kajoc Tanam, een weg naar Padang Pandjang. een baken is gebouwd, dienende tot verkennings-
Priaman is de eenige afdeeling van de Bene- punt voor de schepen, die van Padang naar de
denlanden waar eenige industrie bestaat; er zijn Zuid gaan, verder P. Bintangor, Merak, Babi,
schrijnwerkers, draaiers en timmerlieden, enkele Aoer, Panjoe en Baringin. Deze eilanden, alleen
goud- en zilversmeden en kopergieters. van de Oostzijde te genaken van wcge de felle
De afdeeling Padang, de kleinste der vier af- branding op de overige kust, zijn onbewoond,
deelingcn van de Benedenlanden, zou tevens de doch geheel of gedeeltelijk beplant met klappcr-
onbelangrijkste zijn, indien zij niet tot hoofdplaats boomen. Slechts in den pluklijd van de klappers,
had de hoofdplaats van het Gouv. Sumatra's West- en zooals op P. Panjoe, wanneer de schildpadden
kust, Padang. De nagenoeg van Oost naar West eieren leggen, worden zij tijdelijk bewoond. Langs
gerichte Padang-rivier scheidt het terrein in twee de geheele kust der afdeeling bestaat branding,
topographisch zeer verschillende deelen; ten Noor- en zelfs de gedeeltelijk gesloten baai van Painan,
den van die rivier een vlakke kustzoom, slechts nabij de hoofdplaats, is daar niet vrij van. Alleen
plaatselijk verbroken door enkele geheel op zich- is de Troesanbaai, wel eens de schoonste baai
zelf staande uitloopcrs van het gebergte en Noord- van Sumatra genoemd, daarvan vrij. Deze is door
waarts begrensd door den vooruitgeschoven voet eilanden geheel omsloten, en heeft twee voor
van den tweelingsberg Singgalang-Tendiké. Daar- groote schepen bevaarbare uitgangen. Alle vaar-
entegen rijst de linker dalwand van de Padang- tuigen kunnen daarin een veilige ankerplaats vin-
rivier steil omhoog, als eerste rag van een woest den. Twee stoombootjes van Padang hebben een
terrein, dat, met het hoofdgebergte samenhan- wckclijkschen dienst naar Tjarotjok, aan de baai
gend, tot aan de zee reikt en eerst bezuiden gelegen.
Troesan ruimte voor een strand overlaat. De bron- liet kustland is bij gedeelten vlak, telkens door-
nen van de beide hoofdtakken van de Padang- sneden door uitloopers van het niet ver van de
rivier liggen op het rechter grensgebergte der Lolo kust zich verheffende hooge gebergte. Dit ge-
Gedang, dat nabij de bronnen dier rivier tegen bergte maakt de afdecling tot een bergland, in
de hoofdketen leunt en zich in Z. richting tot het N.O. tot een bergland bij uitnemendheid.
1480 meter boven de zee verheft. De Noordelijk- Eene uitzondering hierop maakt het Zuidelijk
ste tak, de Ajer Padang Arau, ontspringt nabij deel, ingenomen door het vroegere rijk van In-
den zadel van Tindjoe laoet: de andere de Ajer drapoera, dat nabij de zee vlak en moerassig, in
Padang ldal, heeft hare bronnen op het hoogste het binnenland slechts heuvelachtig is, waardoor
gedeelte van het secundair gebergte, tegenover de Piek van Indrapoera als een schoone kegel
den oorsprong der Si Goentocr. Terwijl de secun- uit het voorliggende land oprijst. Deze berg, ook
daire bergrug Zuidwaarts gericht is, verkrijgt het bekend onder de namen Goenoeng Korintji. Goe-
linker grensgebergte der Padang-rivier een meer noeng Gedang en Goenoeng Merapi, behoor! deels
Westelijke richting en daalt langzamerhand af tot Indrapoera en deels tot het gebied van Korintji.
naar de Noordzijde van de Koninginnebaai. De De rivieren hebben, met uitzondering van de rivier
voet van het zeer steile gebergte wordt in het van Indrapoera, geen groote lengte en bijgevolg
bovengedcelte door de rivier bespoeld, maar ver- ook geen groot stroomgebied, maar zijn nabij de
wijdert zich, zonder dat belangrijke nevenbeken kust breed en diep genoeg, om door inlandsche
164 PADANGSCHE BENEDENLANDEN.
handelsprauwen van 10 kojans en meer te wor-
den bevaren. Hare mondingen leveren echter,
wegens ondiepte en daarmede gepaard gaande
hevige branding, groote gevaren op. De voor den
handel bruikbare rivieren zijn, van het N. naar
het Z. gaande: Batang Bahroe, Bajang, Batang
Kapas, Siranti, Kambang, Palangai, Ajer Adji en
Indrapoera, welke alle haar oorsprong in het
Middengebergte nemen.
De afdeeling moet rijk zijn aan edele gesteen-
ten. Voor goudwinning bestond reeds in den tijd
van de 0.-I. Comp. een mijn te Salida. Latei-
had men er de Tambang Salida mijnbouw-maat-
schappij. Op verscheidene plaatsen zijn steenko-
len gevonden. De grond is zeer vruchtbaar en de
afdeeling rijk aan bosschen, die deugdzaam tim-
merhout en boschproducten leveren.
Het klimaat is gunstig, met uitzondering van
dat van Indrapoera, waar het bovenmatig warm
kan zijn. Koortsen en oogziekten zijn daar steeds
heerschende, en hel sterftecijfer der bevolking
is daar het grootst. Syphilis, frambosiae, scabies
komen overal veelvuldig voor.
De groote postweg doorsnijdt de geheele afdee-
ling van N. naar Z. en is tot Indrapoera, in den
drogen tijd tot Tapan en Loenang, over eene
lengte van ±130 palen van IV2 kilometer, voor
voertuigen geschikt. Het reizen langs dezen weg
ondervindt belemmering door het groot aantal
overvaarten. Voorts bestaan goede voor rijtuigen
geschikte binnenwegen.
De kampong Painan is afdeelingshoofdplaats.
De ass.-res. heeft het direct bestuur over de onder-
afdeeling Painan, bij tijden bijgestaan door een
adspirant-controleur of een ambtenaar ter beschik-
king, terwijl de andere onderafdeelingen bestuurd
worden door controleurs, die resp. hun stand-
plaats hebben te Balai Selasa en Indrapoera.
In Painan zijn 14 en in Ajer Adji 7 bezoldigde
panghoeloe kapala. In Indrapoera is de regent
het eenige bezoldigde hoofd.
De afdeeling, zoomede het Noordelijk deel van
Benkoelen, zouden door Menangkabauers zijn ge-
koloniseerd. Deze zouden in Painan een wilden
volkstam „Orang roepi" aangetroffen hebben, waar-
mede de kolonisten een hardnekkigen strijd had-
den te voeren, en die zich volgens de traditie
naar de bovenlanden van Palembang zou heb-
ben teruggetrokken. Nu wonen er bovenlanders,
benedenlanders, Bcnkoclcezen, Korintjiërs, Nias-
sers, Javanen, Chineezen en Klingaleezen, ten
getale van -_. 100.000 zielen, bestaande voor de
Chineezen alleen een wijk op de hoofdplaats.
Middelen van bestaan zijn: landbouw, veeteelt,
vischvangst en handel. Indertijd heette Painan
de voorraadschuur van padi van de gchcclc Bene-
denlanden. En door de groote vermeerdering van
bevolking, èn door den aanvoer te Padang van
rijst uit de Straits-Settlcments is de uitvoer sterk
verminderd. De veestapel is belangrijk, waarom
ook groote uitvoer van karbouwen en runderen
plaats vindt. Paarden worden daarentegen steeds
ingevoerd, hoofdzakelijk voor den aanfok. De
uitvoer van pluimvee, vooral naar Padang, is ook
niet onbelangrijk. De bevolking aan de kust houdt
zich veel bezig met de vischvangst, die een bron
van inkomsten vertegenwoordigt. Nijverheidsarti-
kelen zijn gering en beperken zich tot matwerk
en aarden potten.
De handel is zeer levendig en geeft aan de
schecpvaartbeweging langs de kust groote betee-
— PADANGSCHE BOVENLANDEN.
kenis. Onder de nog niet genoemde uitvoerartikelen
behooren boschproducten, timmerhout en brand-
hout, notenmuskaat, foelie, klappers, copra, tabak,
kapok, gedroogde en gezouten visch, goud en
koffie van Korintji. De in de afdeeling geteelde
koffie behoort tot de zoogenaamde Gouv. cultuur,
zoodat het product aan de verplichte levering
onderworpen is. Met het oog op de intevoeren
hoofdelijke of inkomstenbelasting is in de laatste
jaren veel Liberia-koffie geplant. De Gouv. koffie-
cultuur bepaalt zich overigens tot de negorij
Poeloet-Poeloet, in het Noordoosten van de af-
deeling, waar bodem en klimaat samenwerken
om die cultuur in stand te houden. Overal elders
werd zij wegens de geringe resultaten afgeschaft.
Van de pepercultuur, waartoe de bevolking zich
in het begin van deze eeuw verbonden had, is
niets meer over. Feitelijk was zij reeds in 1856
opgeheven.
Vin al de streken van Sumatra's Westkust is de
kuststrook dezer afdeeling het langst in het bezit
der Hollanders geweest (zie verder INDRAPOERA,
Dl. 11, bl. 89).
De Pad. Benedenlanden hebben eene opper-
vlakte van 322,1 □ geogr. mijlen. De bevolking
is aldus samengesteld: Europeanen 1888, Chinee-
zen 5566, Arabieren 197, andere vreemde ooster-
lingen 819, inlanders 319.984, totaal 328.454.
Over de vestiging van het Ned. gezag in de
Benedenlanden is in het art. PADANG reeds een
en ander gezegd. Oorspronkelijk maakte Atjeh
aanspraak op een groot gedeelte van Sumatra's
Westkust tot Bengkoelen of Silibar, maar de vor-
sten van Menangkabau betwistten aan Atjeh zijne
rechten; van deze tweespalt maakte de Compagnie
gebruik door bij monde van den commissaris Ver-
speet in 1666 de Mcnangkabausche hoofden als
opperbestuurders van onze bondgenooten ter West-
kust te doen erkennen; een opperbestuur in
schijn, want feitelijk was het de Compagnie die
er gezag oefende.
Vele bij Pad. Bovenlanden vermelde bijzonder-
heden gelden mede voor de Benedenlanden.
PADANGSCHE BOVENLANDEN. Deze resi-
dentie telt 6 afdeelingen: Agam, Tanah Datar,
I. Kota, XIII en IX Kota, Batipoe en X Kota
en Loeboe Si Kaping. De afdeeling Agam,
hoofdplaats Fort de Koek, is verdeeld in 3 onder-
:
afdeelingen 1". Oud Agam met II larassen: Ba-
nochampoc, Ampat Angkat, Kapau, Salo, Soengei
Poear, Tjandoeng, Tilatang, Kamang, Baso, IV
Kota en Mageh; 2°. Danau-distr. en Matoea, be-
staande uit de landschappen Manindjoe en Matoea,
met 4 larassen: IV Kota, VI Kota, Matoea en
.
Andalas en de negorijen Paoe en Pantar; 30 VIII
Kota, VII I.oerah en Bondjol met 5 larassen:
VIII Kota, VII Loerah, V Kota, Koempoelan en
Alahan Pandjang en de negorijen Kota Tengah,
Malampa en Ladang Pandjang. De afdecling
Tanah Datar, hoofdplaats Fort v. d. Capcllen,
is verdeeld in 4 onderafdeelingen: i°. Fort v. d.
Capcllen met 12 larassen: Lima Kaum, Padang
Ganting, Pagarroejoeng, Soeroeaso, Salimpaoeng,
Rau Rau, Soengei Tarab, Goerocn, Soengei Djarn-
boe, Pariangan, Soemani en Tandjoeng; 2°. Sing-
kara of X\ Kota met 4 larassen: Tandjong Balit,
.
Saning Bakar, Singkara en Soelit Ajcr; 30 Lin-
tau en Boca, met 4 larassen: Lintau, Boea, Koe-
manis en Socmpocr; 4". Kota VII met 7 laras-
sen: Kota Baharoe, Si I.oengkang, Si Djoendjoeng,
Kota Vil, Padang Si Boesoek, Loeboe Tarab en
 PADANGSCHE BOVENLANDEN. 165
Talawi. De afdeeling L Kota, hoofdplaats raja- Bij boekit Tinggi vereenigen zich drie groote
kombo, is verdeeld in 3 onderafdeelingen: I°. wegen. Van l'adang Pandjang herwaarts klimt de
I'ajakombo met 13 larassen: Batoehamper, Goegoe, weg vrij steil en steeds ten W. der hoofdwater-
Kotanan IV, Kotanan Gadang, Limboekan, Loeboe scheiding naar Pandjang Lajaq en I'akan Rebaa,
Patingko, Moenhar, Pajabasong, Sarilamak, Si dat reeds 180 meter hooger dan de hoofdplaats
Toedjoe, Soengei Baringin, Tarant en Ilalabau; der X Kota ligt. Niet ver van Pakan Rebaa over-
2». Poear Datar en Mahi, met 3 larassen: Kota ziet men de hoogvlakte van Batipoe, met het
Lawas, Socliki en Mahi; 30. Pangkalan Kota meer van Singkarah (hoogte 362 m., oppervl. 112
Baroe en XII Kota Kampar met 4 larassen: Pang- ,
km. 2 grootste diepte 268 m.) en steeds stijgende
kalan Kota Baroe VI Kota, VI Kota Kampar di gaat de weg verder, nu eens ingegraven, dan in
Moedik, Vil Kota Kampar di llir en Kapoer nan ophooging, boyenbeken van de Anei overschrij-
Sambilan en het landschap Gloegoer 111 Kota di dende, over de steenen Duivelsbrug (1133 meter
llir. De afd. XIII en IX Kota, hoofdplaats boven zee), niet een flauwe klimming langs Kota
Solok, is verdeeld in 4 onderafdeelingen, als i°. Baroe, om op 1161 meter de secundaire waterschei-
Solok, met 11 larassen: Solok, Selajoe, Tjoepak, ding, den rug tusschen Merapi en Singgalang en
Gantocng Tjiri, Goegoe, Talang, Kota Anau, dus de hoogvlakte van Agam te bereiken.
Moeara Panas, Panjakalan, Sawa Lawas, IX Kota; Van Fort de Koek in de richting van Matoea
2". Soepajang met 2 larassen: Socpajang en 111 (W.) voert een vrij sterk dalende weg naar het
.
Kota; 30 Alahan Pandjang met de laras van dien Karbouwengat; een riviertje dat op de Singgalang
.
naam en de negorijen Lolo en Soerian; 40 Moeara ontspringt en in de Masang uitmondt, heeft zich
Laboe, bestaande uit de landschappen Soengei hier een diep dal uitgespoeld in het puimsteen-
Pagoe en XII Kota, 't laatste verdeeld in 2 laras- tuf, met loodrechte wanden, soms wel 180 meter
:
sen I'asimpei en Abci, die weder zijn verdeeld boven den dalbodem. Ruim 4 kilometer loopt
in de negorijen Pasimpei-Doerian-Tarong en Loe- de weg langs de rivier, verlaat het steeds nauwer
boe gedang, Loeboe Malaka en Djapan en Bcdar wordende dal, voert naar eene tweede groote
Alani, en Moeara Kikor en Telaha, Abei en bergkloof, hel gat van I'antar en klimt vervol-
Doesoen Tengah. De afdeeling Batipoe en X gens naar 't plateau van Matoea. Een binnenweg
Kota, hoofdplaats l'adang Pandjang, niet 7 laras- leidt over het vruchtbare bergplateau naar den
sen: VI Kota, IV Kota, Batipoe di Atas, Batipoe rand van den reusachtigen krater, op welks bodem
di Bawah, Boenga Tandjoeng, Soempoer en Sema- het meer van Manindjoe ligt (hoogte 159 m.,
wang. De afdeeling Loeboe Si kap ing, hoofd- oppervl. 100 km.' 2, grootste diepte 268 m.). Het
plaats Loeboe Sikaping, is verdeeld in 2 onder- ontlast zich slechts door één opening, in de An-
:
afdeelingen i°. Loeboe Sikaping en Rau met tokkan. Met zigzag-slingers, waarvan er een enkele
de larassen: Loeboe Sikaping, Salibawan, Panti, maal negen onder elkander zichtbaar zijn, daalt het
Kota Radja, Langoen, Padang Matinggi, Loeboe pad met vrij sterke hellingen naar den oever van
Lajang, Taroeng Taroeng, Batoeng, Lansap ECadap, den stillen waterplas.
l'adang Gloegoer, benevens de in 1882 onder Een derde weg loopt van Fort de Koek naar

.
rechtstreeksch bestuur gebrachte Maleische land- Pajakombo, aanvankelijk flauw dalend, in het dal
schappen a Moeara Soengei Lolo, VI Kota, be- der Agam, verschillende zijbeken dezer rivier over-
staande uit de negorijen Moeara Soengei Lolo, schrijdend, welke haar het water van den Merapi
Rotan getah, Soengei Lolo, Kota Pandjang, Sopan toevoeren, langs Basso, over het Steenen Veld,
en Si Kamboeng; /' Mapat Tocnggoel bestaande langs Padang Tarap, over de Batang Agam en
uit de negorijen Silajang, Loeboe gadang en Mara daalt, over een terrein waar uit de sawahs kleine,
lalus: 2n de Ophir-districtcn met 8 larassen: op zichzelf staande platcaux van vulkanische tuf
Kanaikan, Tinggam, Taloe, Sinocroet, Tjoebadak, met bijna loodrechte wanden verrijzen, naar de
Simpang Tonang, I'asatnan en Kinali. kampong Piladang, waar de driesprong Fort v. d.
behalve het over de afdeeling Agam medege- Capcllen, Fort de Koek en Pajakombo is.
deelde in de artikelen Agam (Dl. I, bl. 11), De afdeeling Tanah Datar werd besproken in
Boekit Tinggi (1)1. 1, bl. 223), Kota Gadang de artikelen Fort v. d. Capellen (Dl. I, bl. 314),
(Dl. 11, bl. 301), Manindjoe (Dl. 11, bl. 462), XX Rota (Dl. 11, bl. 300), Boea (Dl. I, bl. 212),
Matoea (Dl. 11. bl. 474), IV Kota (Dl. 11, bl. 296), IV Rota (Dl. 11, bl. 296), VII Kota (Dl. 11, bl.
VI Rota (Dl. 11, bl. 296), Andalas (Dl. I, bl. 34), 297), Loeboe Tarab (Dl. 11, bl. 426) en Menang-
VIII Kota (Dl. 11, bl. 298), V Kota (Dl. 11, kabau (Dl. 11, bl. 482). Daaraan kan nog het
bl. 296) en Kota Tengah (Dl. 11, bl. 302) moet volgende worden toegevoegd:
nog worden vermeld dat het vruchtbare en dicht Tanah Datar of Vlakke Grond heeft tot afdee-
bevolkte plateau van Agam, het puimsteentuf- lings-hoofdplaats Fort v. d. Capellen (460 meter
plateau van Fort de Koek, is gelegen tusschen boven zee), gelegen op den Z.O. voet van den
den Sago en den Merapi ten Z., den Manindjoe Merapi, in de vlakte der Sello, die den tegen-
ten W., den
Seraboengan ten N. en verschillende over Fort v. d. Capcllen gelegen Boekit Bongso
lage, oude schiefer- en kolenkalkruggen ten O. bespoelt. Bij de bevolking is de plaats bekend
Door de laatste gaat de Agam, in
de kolenkalk onder den naam Batoe Sangkar, den naam der
met een onderaardschen loop van i/j kilometer. nabij gelegen kampong. De streek is zeer vrucht-
Het plateau vat. Fort de Koek behoort in het baar en heeft zorgvuldig bewaterde sawahs; de
W. tot de Masang, in het O. tot de Kwantan; ondcrafdeeling Fort v. d. Capellen behoort tot
juist op de waterscheiding
ligt de hoofdplaats, de meest koffie-produceerende districten der Bo-
bijna 940 meter boven zee. Het puimsteentuf dat venlanden, en levert bovendien veel rijst en andere
bij verweering een vruchtbare klei levert is mee- producten aan de Benedenlanden of voor uitvoer.

•
rendeels van den Merapi afkomstig, waardoor het De Europeanen in de plaats zelve wonen groo-
plateau een geringe afhelling naar het N. heeft tendeels langs een vierkant grasveld, dat aan den
de tufsteenlaag bij Fort de Koek is
meer dan ecnen kant overgaat in het glacis der versterking.
80 meter dik. Halfweg Padang Pandjang en Moeko Moeko
166 PADANGSCHE BOVENLANDEN.

aan het meer van Singkarah ligt Batipoe, waar, was aangesteld; eerst in 1837 viel deze sterke
in X. richting, de weg naar Fort v. d. Capellen plaats en toen in 1838 de XIII Rota waren inge-
begint, steil klimmende langs den rechteroever lijfd en in 't laatst van dat jaar de Padri's uit
van de diep ingesneden Ajer Senaan; hij over- Daloc-daloe waren verdreven, heerschte het Neder-
schrijdt de boyenbeken dezer rivier op 880 meter landsen gezag in deze streken. Ajer Bangis, dat
en gaat nagenoeg O. gericht op 909 meter over destijds tot Natal gerekend werd te behooren,
het gebergte dat Tanah Datar van het westelijkste kwam, bij het Londenschc tractaat van 1825, in
lengtedal scheidt, daalt dan langs ravijnen, voert ons bezit. Het geheclc voormalige Menangkabau-
over de waterscheiding tusschen de Bengkawas sche rijk was in naam onderworpen, maar de aard
en de Sello (633 meter) en gaat 40 meter lager van een Maleischcn staat bracht vanzelf met zich,
over de Melana, om, gelijkmatig dalend, nabij dat dit gezag slechts geëerbiedigd werd waar het
Pilang (513 meter) den weg van het meer van door de werkelijke aanwezigheid van ambtenaren
Singkarah naar Fort v. d. Capellen te ontmoeten. gehandhaafd en door militaire macht gesteund
Van Moeko Moeko, aan dat meer gelegen, werd. De Menangkabauers, ten allen tijde ver-
even benoorden de brug over de Ombilin klimt deeld in een aantal bijna geheel zelfstandige of
een weg langs den linkcrdalwand om weldra door gemeenschappelijke belangen tot grooter of
N.waarts gericht, het dal der Bengkawas te volgen, kleiner groepen verbonden gemeenten, waren nooit
daarbij aanvankelijk op vrij grooten afstand van gewoon geweest zich veel om het centraal gezag
de rivier blijvende; op den anderen oever ligt— te bekreunen; alle wezenlijkeregeerkrachtberustte
455 meter hoog — een uitgestrekt plateau met bij de plaatselijke hoofden en de band waarmede
sawahs. Nabij de brug over de Bengkawas (500 het gezag van de vorsten al die verschillende
meter) ontmoet de weg kleine kampongs en gaat gemeenten en groepen als een soort van federa-
op 571 meter in het gebied der Melana, een neven- tieve republiek samenhield, was een uiterst losse.
beek van de Sello over en daalt naar de kam- In zulk een staat moest tusschen eene nominale
pong Piliang, waar hij samenkomt met den zoo- en een wezenlijke onderwerping nog een wijde-
even beschreven weg van Batipoe komende. kloof liggen en het is dus niet te verwonderen
Een andere weg loopt van Fort v. d. Capellen, dat nog een reeks kleine gevechten moest gevoerd
het dal van de Sello volgend, naar Menangkabau, worden om de bevolking te leeren dat het nieuwe
vroegere zetel van den Vorst van Soeroassó, waar gezag op gehoorzaamheid aan zijne bevelen aan-
hij zich verdeelt in twee takken, waarvan de een spraak maakte. In 1844 en '45 toen Soengei Pagoe
naar Boea gaat, de andere meer westwaarts zich in de XII Kota waren onderworpen, was de onder-
met den weg naar Pajakombo vereenigt. De vele werping in zooverre voltooid, dat de nieuwe pro-
kampongs op den hellenden rechteroever der Sello, vincie der Padangsche Bovenlanden hare tegen-
hebben onderling en met den grooten weg ge- woordige grenzen bereikt en in sommige gevallen
meenschap. Een der belangrijkste zijwegen ver- zelfs een weinig overschreden had; Soengei Pagoe
laat op 750 meter den weg van Menangkabau werd dadelijk, de XII Kota werden eerst in 1876
naar Tabeh Patah en voert, aanvankelijk vrij steil onder ons rechtstreeksch bestuur gebracht. De meer
klimmende over het verbindingsgebergte van Me- afgelegen districten van de Rantau di baroeh ble-
rapi en Sago (879 meter) 0111 verder langs de ven van de feitelijke onderwerping buitengesloten
N.W. helling van den bergrug te dalen naar den en enkele andere, door het (rouvernement ver-
weg van Pajakombo naar Alaban. waarloosd, dat in een zoo uitgestrekt gebied zich
De weg naar de L Kota gaat nagenoeg N.W. niet overal met denzelfden nadruk kon doen gel-
langs den dalwand van het vruchtbare Sellodal, den, keerden allengs tot eene soortgelijke twijfel-
overschrijdt de Ajer Si Djangat, 525, de Ajer achtige onafhankelijkheid terug. Van zeer reeenten
Tarab, 615, en gaat langs Rau Rau, 830, over datum (Sept. 1899) is de vreedzame annexatie der
het gebergte dat den Merapi en den Sago ver- aan den noordoostclijkcn uithoek der Bovenlanden
bindt naar Tabeh Patah, 1028 meter. Van hier gelegen V Kota.
daalt hij over Tandjong Alam, 637, naar de vlakte De Padangsche Bovenlanden, eene oppervlakte
der L Kota; bij Piladang sluit hij zich aan bij beslaande van 409,6 □ geogr. mijlen, behooren
den weg Fort de Koek—Pajakombo. Van Tabeh tot de mooiste berglanden der wereld; de woeste
Patah voert een weg (hoogste punt 1172 meter) pracht van hel oerwoud, van de met forschen
naar Basso, halfweg Fort de Koek en het zoo- plantengroei getooide bergruggen en ravijnen en
even genoemde Piladang. de grauw getinte toppen der vulkanen, die in
De overige afdeelingcn der Padangsche Boven- kille eenzaamheid uit het groen naar boven rijzen,
:
landen de afd. L Kota is beschreven Dl. 11, vormen eene eigenaardige en aantrekkelijke tegen-
1.1. 300; de afd. XIII en IX Kota ald. bl. 298; stelling niet de ontgonnen vlakte en den bebouw-
de afd. Batipoe en X Kota Dl. I, bl. 145 en den bergvoet, waar, in een kalme natuur, en op
Dl. 11, bl. 296—7; en de afd. Loeboe Sikaping vruchtbaren bodem, gehoorzaam alles welig tiert
Dl. 11, bl. 425. wat men er plant en zaait. Zoowel de Boven- als
Zooals in het artikel Padang werd vermeld, de Benedenlanden behooren tot de welvarendste
bepaalde zich wat wij in 1819 van de Engelschen provinciën van ons Indisch rijk. Welke artikelen
terugkregen tot een gering kustgebied in zeer het land voortbrengt wijst de uitvoer van Padang
verwaarloosden toestand; het was de hoofdplaats aan; daarenboven is over de koffiecultuur reeds
Padang en eene vrij zwakke suprematie over de een en ander gezegd in Dl. 11, bl. 274. Uit. 1892
stranden, tot voorbij Priaman noordwaarts, tot waren er 24 perccclcn in erfpacht afgestaan voor
aan Benkoelen ten zuiden. Twee jaren later begon koffieteelt, waarvan 20 in exploitatie waren, samen
de Padri-oorlog (zie PADRI'S) waarvan het eind in aanplant hebbende 12.143 bouws, producee-
ligt in 1832, toen alle door de Padri's ovcr- rende 14.104 pik., verkocht tegen gemiddeld ƒ6B
hcerschte landschappen tot onderwerping genoopt per pik. Het geld door de cultures jaarlijks onder
waren; daarna volgde nog Bondjol, waar een der de bevolking gebracht wordt geschat opƒ 500.C00.
voornaamste Padri-hoofdcn door Elout tot regent Met de inzameling van boschproducten houdt de
 PADANGSCHE BOVENLANDEN.
volkswelvaart nauw verband; tabak, voor de in-
landsche markt, maar ook uitgevoerd naar Java en
naar de Straits, wordt vooral geteeld in Singkarah
en Pajakombo; de gambireultuur is vooral in de
I. Kota van belang. De handel in rijst, het hoofd-
voedingsmiddel, op sawahs geteeld en door vaak
vernuftige waterleidingen besproeid, is zeer be-
langrijk; naar de aangrenzende onafhankelijke
landen wordt veel rijst uitgevoerd; behalve de
genoemde artikelen worden uit de Bovenlanden
nog afgevoerd suiker, sagomeel, vruchten, groen-
ten en gevogelte. De opvoer bestaat voornamelijk
uit zout, lijnwaden en manufacturen, petroleum
en gedroogde visch.
Het aantal bewoners bedraagt 737.422, en wel
479 Europeanen, 1096 Chineezen, 23 Arabieren,
237 andere vreemde oosterlingen en,735.587 in-
landers. Sterk bevolkt zijn vooral Tanah Datar,
Agam en Pajakombo, zonder dat ook daar voor-
eerst voor gebrek aan bouwgrond te vreezen is.
De veestapel is zeer belangrijk, maar heeft her-
haaldelijk, en soms in hevige mate, van de vee-
ziekte te lijden gehad. De nijverheid omvat de
goud- en zilversmederij; het snijwerk aarr en het
beschilderen van de houten stijlen, omwarrdingen
en luiken van woningen, moskeeën, rijstschuren
en bruggen; het maken van wapens; de koper-
gieterij en het vervaardigen van vischnettcn. Het
weven van sarongs en andere kleedij dreigt ge-
heel te niet te gaan door den toenemenden invoer
van Europeesche lijnwaden; het weven van zijden
klecdingstukken met of zonder goud- of zilver-
draad geschiedt nog op enkele plaatsen der Boven-
landen.
PADANG SIDEMPOEAN. Zie TAPANOELI.
PADATO ook PIDATO. Verhaal, overlevering
in versmaat, op zangerigen toon door de Menang-
kabau-Maleiers opgedreund, vooral bij feesten maar
ook bij andere gelegenheden. In 't algemeen be-
teekent bcpadato vertellen en de padato's zijn
ook vaak vertelsels in proza, die de oude overle-
veringen of het doel van een feest tot onderwerp
hebben; zijn zij in versmaat dan is de bouw gelijk
aan dien van de pantoens, met dit onderscheid,
dat in de padato de eerste twee regels evenzeer
betrekking hebben op den inhoud van het liedje
als de laatste twee. Gewoonlijk bevat de padato
een toespraak tot de hoofden en eene mede-
•
deeling van het doel der samenkomst, afgewis-
seld door pantoens; de toekang padato behoort
tot de waardigheidsbekleders in de soekoe en
zulks uit kracht van den invloed uitgeoefend door
hen die in zeggingskracht uitmunten boven hunne
stamgenooten. De padato wordt zonder cenig ge-
baar en zonder eenige vervoering voorgedragen;
de pantoens die er in voorkomen zijn 't vooral
die de aanwezigen boeien.
(Zie ook A. L. Van Hasselt, De pidato bij de
feesten deiMcnangkabo-Maleiers, Bijdr. Inst. 1883).
PADAWANG. Zie SCHILDPADDEN.
PADDA. Zie RIJSTVOGEL.
PADDESTOELEN. Zie DJAMOER, Dl. I,
bl. 456.
PADI. Zie RIJST.
' bergte gelegen, met eene bevolking van wel 50.000
PADIBOEBOE. Zie OEPAN.
PADJADJARAN. De overlevering plaatst in
de 12e eeuw de stichting van een
de Soenda-landen, door uit
Hindoe-rijk in
Oost-Java en wel uit
het rijk van Toemapel in Pasoeroean
stammende
vorsten bestuurd en Padjadjaran geheeten. Het
opschrift in West-Java uit den tijd van Padjadjaran,
— PADJADJARAN. 167
nl. de Batoe toelis (Zie aldaar) van Buitenzorg
(waarschijnlijk 1055 Caka), en net jaartal van
Sadapaingan (nu Caka) in het Cheribonsche
regentschap Galoeh, zijn in de Oud-Socndanee-
sche taal en karakters gesteld. Op de Batoe toelis
wordt de vorst Pareboe Radja Poerana stichter van
Pakoean, en vorst van Pakoean-Padjadjaran ge-
noemd; na de stichting van Pakoean werd dus
waarschijnlijk het rijk Pakocau-Padjadjaran ge-
noemd. In overeenstemming hiermede is een uit-
drukking in Soendaneesche pantoens, „ratoe Pa-
koean, menak Padjadjaran", d. i. de vorst van
Pakoean, de edelen van Padjadjaran. Van de
vorsten van Pakoean en Padjadjaran zijn piagem's
op koperen plaatjes te Bckasi gevonden, echter
zonder jaartal. De hoofdzetel van Padjadjaran zou
omtrent de plaats van het tegenwoordige Buiten-
zorg gelegen hebben. Padjadjaran was het middel-
punt van alles wat de overlevering aangaande
Hindoes in dit gedeelte van Java weet te verhalen
en ook wel wordt de stichting van die plaats aan
eene verhuizing der vorsten van Djenggala toege-
schreven ; maar omtrent de oorzaken daarvan loo-
pen de meeningen evenzeer uiteen als over den
tijd. De vestiging van Padjadjaran heeft ongetwij-
feld slechts tot een zeer onvolkomen onderwerping
der woeste bergstreken van West-Java met hare
dungezaaide bevolking geleid en de invloed der
Hindoe-begrippen en Hindoe-gebruiken is daar
oneindig minder sterk geweest dan in het eigenlijk
Java. In plaats van de overblijfselen van tempels
vindt men open bidplaatsen en het beeldhouwwerk
bestaat uit steenen, waaraan men ruw den vorm van
een hoofd, van armen en beenen heeft gegeven
(zie OUDHEDEN, Dl. 111, bl. 135), beelden waar-
van het maaksel zeer duidelijk te onderscheiden
is van de Ciwa's, Doerga's en Ganeca's en ook
Boeddha's, van onbetwistbare herkomst uit de
Soenda-landen zelve, en bewijzende dat dezelfde
godsdienstvormen die Oost-Java beheerschten, zich
óók toegang tot de Socnda-landcn hebben gebaand.
De geschiedenis van Padjadjaran is, met de
geschiedenis van andere Javaansche rijken, neer-
gelegd in de babads of kronieken in dichtmaat
en op last der vorsten vervaardigd, waarvan de
samenstelling niet vroeger dan in de l c helft der
l8c eeuw wordt gesteld; aan welke bronnen de
schrijvers hunne stof hebben ontleend is onbe-
kend; waarschijnlijk zijn de pantoens die van
Padjadjaran's grootheid getuigen (zie MUZIEK,
Dl. 11, bl. 631) naar de babads bewerkt. Door
hare geheel afgezonderde ligging kon de stad niet
hare onderhoorigheden zich zoo goed als onaf-
hankelijk beschouwen; de oudste poging waarvan
de legende melding maakt door Arabieren gewaagd
tot invoering van den Islam op Java is die van
Hadji Poerwa in Padjadjaran, maar zij bleef zonder
gevolg. De Barros (vóór 1570, toen hij stierf; zijn
IVe Decade echter eerst uitgegeven in 1615) be-
schrijft in het land (of eiland) Soenda een stad
„Daio" = Dajoe = Dajeuh, de voornaamste stad
in het rijk, een weinig binnenwaarts in het ge-
zielen in den jare 1522, die Padjadjaran moet ge-
weest zijn; terwijl het rijk, volgens hem, 100.000
krijgslieden telde. Volgens de inlandsche over-
leveringen zou Soenan Goenoeng Djati, toen hij
in Cheribon zijn gezag voldoende gevestigd had,
een zijner zonen, Maulana Ilasanoe'd-din naar
Bantam gezonden hebben, dat toen als ondcr-
hoorighcid van Padjadjaran beschouwd werd, om
168 PADJADJARAN.
daar den Islam te verkondigen. De verovering
van het Bantamsche gebied gelukte Ilasanoe'd-
dln slechts gedeeltelijk, maar het gansene gebied
der I.ainpongs onderwierp zich aan zijn gezag en
aan zijne leer; daarna lastte hij Padjadjaran aan,
versloeg eerst de troepen onder bevel van den
zoon des konings Sili Wangi en belegerde daarna
de hoofdstad, die hij in den nacht overrompelde
en tot onderwerping dwong. Door de Portugee-
sche berichten weten wij beslist, dat in 1526 die
eerste overwinning van den Islam op Padjadjaran
bevochten werd. Sili Wangi vluchtte met eenige
volgelingen naar het Zuidelijk gebergte en zette
daar den strijd nog langen tijd voort. Van deze
Padjadjaranschc vluchtelingen die, om hun geloof
trouw te blijven, naar de bijna ondoordringbare
wouden van het Kcndeng-gebergte uitweken, zouden
de tegenwoordige Badoejs de nakomelingen zijn.
Samenvattende, moet dus het rijk Padjadjaran
met zijn dajcuh (d. i. nagara, of kota) Pakoean,
zekerlijk beslaan hebben van ±1100—1526,
terwijl het, na zijn overweldiging door de Moham-
medanen aan de kust, nog een slepend bestaan
moet hebben geleid; welk laatste we, naar aan-
leiding van zekere zinsneden bij De Barros, mogen
stellen op 1526—±1575.
PADJAGALAN (slachtplaats). Naam van een
paar mofetten op Java. i°. Eene met meestal zeer
onbeduidende werking, gelegen bij het Telaga
Bodas en dus veel door toeristen van Garoet uit
bezocht. Het gas komt uit spleten in 't gesteente
te voorschijn. Gewoonlijk liggen er eenige doode
insecten, soms ook een paar vogeltjes, en naar
men zegt vroeger wel eens grootere dieren, zelfs
tijgers en neushoorns, die nu hier niet meer voor-
komen. Volgens den tekst bij de topographische
kaart (ms. op het Topographisch Bureau te Batavia)
is het koolzuurgas met zwavelwaterstofgas gemengd.
2°. De alleen door Junghuhn beschrevene Goeha
djagalan of padjagalan in den G. Kromong, be-
noorden den Tjerimaï in Cheribon gelegen. Tijdens
Junghuhn's bezoek was de gasontwikkeling in dit
voor heilig gehouden en met een deur gesloten
hol sterk genoeg om hem te bedwelmen.
PADJANG. Een der Islamitische rijken die na
de Hindoe-heerschappij verrezen: Demak, Padjang,
Grissee en Kediri; Cheribon, Djakarta en Bantam.
Pandji Mas (Mas Karebet) zoon van den regent
van Pengging, aanvaardde het bestuur over zijns
vermoorden vaders regentschap, dat van toen af
gewoonlijk Padjang genoemd werd, bleef na den
dood van Pangéran Tranggana van Dcmak in het
bezit van de landschappen Padjang en Mataram.
Na den oorlog die van de verdeeling van het rijk
van Tranggana 't gevolg was, werd Djipang met
Padjang vcreenigd en liet de Vorst van dat rijk
zich in 1568 als Sultan huldigen, waarschijnlijk
de eerste maal dat een Javaansch vorst den sul-
tanstitel aannam. Zijn gezag breidde zich later
nog uit toen hem tot hoofd kozen onderscheidene
gewesten van Java die aan den Vorst van Madoera
ondergeschikt waren. De zoon van een door den
Sultan van Padjang over Mataram aangesteld regent,
eveneens regent over dat landschap en in de ge-
schiedenis bekend als de Scnapali, streefde naar
onafhankelijkheid en toen na den dood van den
Sultan van Fadjang niet diens zoon maar de Vorst
van Demak tot Sultan was verkozen, vond de
Senapati in deze hem onwelgevallige daad eene
aanleiding om den nieuwen Sultan den oorlog Ie
verklaren. Na eene overwinning van den Senapati
— PADRI'S.
werd de Adipati van Djipang tot Sultan uitge-
roepen; deze weigerde de regeering te aanvaarden
en nu werd het bestuur over Padjang eerst aan
een jongeren broeder en na diens dood aan een
zoon van den Adipati opgedragen; echter met
den titel van Pangéran, want de Senapati voerde
de regalia, hem bij de bestorming van Padjang
in handen gevallen, met zich naar Mataram en
besloot zich als Oppervorst van Java te doen hul-
digen. Maar toen het er op aankwam den Adipari
van Soerabaja, die als wedana van den Sultan
van Padjang tot hoofd van de Oostelijke gewesten
was aangesteld en die zich onwillig toonde den
Senapati als heer te erkennen, te beoorlogen, nam
deze een bemiddelend voorstel aan van den Soenan
van Giri, erkende de Adipati de suzereiniteit van
Mataram, maar bleef met het gezag over de Ooste-
lijke gewesten bekleed. Kort daarna kwam het
toch tot vijandelijkheden, waarbij de Senapati
overwon, zooals hij ten slotte over al zijne tegen-
standers zegevierde. In 1587 verbonden zich de
Oost-Javanen met Padjang, maar de legerscharen
van Mataram bevochten opnieuw de zege. Aldus
is het machtige rijk van Mataram uit Padjang
ontstaan.
PADJARAKAN. District van de contróle-afdee-
ling Gending, afdeeling Kraksaan, regentschap en
residentie Probolinggo; met eene oppervlakte van
6033,08 hectaren. Het district telt 36 desa's.
PADJEG. Jav. Beteekent pacht, doch wordt
ook gebruikt in den zin van belasting, met name
voor de landrente. Zie aldaar, Dl. 11, bl. 354.
PADMA moet zijn PATMA. Zie aldaar.
PADOENG. Zie RANGKOK.
PADOEPA. ALF. Men. Zie OWAR.
PADRI'S. Streng Moslemsche secte in de Pa-
dangsche bovenlanden, wier aanhangers er naar
streefden de volksinstellingen onder de Menang-
kabauers die in strijd met den Islam waren, afte-
schaffen en een nauwgezette opvolging der voor-
schriften van dien godsdienst, zooals zij die
begrepen, desnoods met geweld van de bevolking
aftedwingen. Zooals in de artikelen MENANG-
KABAUERS en MOHAMMEDANISME in bijzon-
derheden is medegedeeld, bestaan bij dien volks-
stam, met name in het huwelijks- en erfrecht,
o. a. ten gevolge van het matriarchaat, instellingen
die met de bepalingen van het Mohammedaansche
recht in lijnrechten strijd zijn, en die toch door
de hoofden gehandhaafd worden. Dezelfde instel-
lingen waren ook in het begin dezer eeuw aldaar
van kracht; bovendien werden de godsdienstige
plichten slecht nagekomen, en heerschle er groot
zedenbederf onder de bevolking, die aan hanen-
gevechten en dobbelpartijen was overgegeven, welke
zelfs in moskeeën gehouden werden. Dit alles
was een doorn in het oog van de parlij der streng
geloovigen, die de adats of volksgebruiken aan
de instellingen van den Islam wilden opofferen
en de bevolking, desnoods met geweld, wilden
overhalen een leven te voeren, dat meer in over-
eenstemming was met de leer van den profeet.
Het waren vooral de Toeangkoe's, — de leeraren
en beoefenaren van de leer van den Islam, voor
een deel aan de moskeeën verbonden, —
kern der Padri-bcweging uitmaakten; onder de
die de
scholen voor godsdienstig onderwijs, waar deze
leer verkondigd werd, wordt vooral die van den
Toeangkoe van Kota toewah in het Aganisehe
genoemd, omdat uit haar de voornaamste geest-
drijvers voortkwamen, niettegenstaande de gema-
 PADRI'S. 169
tigdheid van den leeraar, voorstander eener vreed- aan het bestuur der vorsten van Menangkabau,
zame verkondiging der gezuiverde leer. De naam welke werden uitgenoodigd een vergadering te
padri is waarschijnlijk afgeleid van het I'ortu- Kota Tengah bijtewonen en daar verraderlijk over-
geesche padre, vader, dat reeds sedert lang in vallen en gedood werden, met uitzondering van
het Maleisch in de beteekenis van geestelijke een hunner, Radja Alam Mocning Sjah, die dooi-
schijnt te zijn overgegaan. Door de Maleiers zou de vlucht ontkwam. De gehcclc vallei van Tanah
de naam padri aan de geestelijken, hoofden der Datar onderwierp zich daarop aan de Padri's.
beweging, zijn toegekend, en deze later tot al de Eenige volkshoofden waren, om de vervolgingen
leden der hervorniings-partij zijn uitgebreid. der Padri's te ontgaan, naar Padang gevlucht, en
De stoot tot een krachtig optreden tegen de wendden zich om hulp tot den Engelschen Lui-
„adat-partij" schijnt te zijn uitgegaan van eenige tenant-Gouverneur van Benkoelen, St. Rallies,
hadji's, die te Mekka getuigen waren van de her- onder voorgeven dat de geheelc bevolking van
vormingen, in liet begin dezer eeuw aldaar dooi- Tanah Datar hem zou ondersteunen. Rafilcs be-
de Wahhabieten ingevoerd en van de strenge paalde er zich toe 0111 Scmawang, aan het meer
wijze, waarop dezen de geloovigen dwongen hunne van Singkarah, te bezetten en te trachten betrek-
godsdienstplichten natekomen en althans in het kingen met de Padri's aanteknoopen, die echter
openbaar gebruiken natelatcn die, volgens de op- tot geen resultaat leidden. Toen het Engclsehe
vatting dier hervormers, in strijd met den Islam bestuur te Padang door ons gezag vervangen was,
waren (zie M OI I AMMEDANISME, Dl. 11, bl. 525). werd een verdrag met eenige gevluchte hoofden
Een dier hadji's, Miskin genoemd, zou zich na gesloten (10 Febr. 1821) waarbij zij aan Neder-
zijn terugkeer op Sumatra naar Pandci-Siké bege- land de landen afstonden, die vroeger tot hel rijk
ven hebben, daar tegen verscheidene misbruiken, van Menangkabau hadden behoord: eene hande-
o. a. de hanengevechten, het dobbelspel en het ling waartoe deze hoofden niet bevoegd waren.
gebruik van opium geijverd hebben en eindelijk Daarop werd aanvallenderwijzc tegen de Padri's
die plaats hebben moeten verlaten, nadat hij uit opgetreden, waarbij vooral de luit.-kol. Raaff zich
wraak over den ondervonden tegenstand het raad- onderscheidde; met afwisselend geluk werd de strijd

-
huis, waar recht volgens de adat gedaan werd, gevoerd, en zelfs leden de onzen een beduidende
in brand had gestoken. Op zijne rondzwervingen nederlaag toen zij over den Marapalm in Lintau

—
ontmoette hij Nan Rintjeh, een leerling van den trachtten doortedringen (1823). Een overeenkomst
Toeangkoe van Kota Lawas die, door zijne aan- met de Padri's van Bondjol, waar onder Malim
sporingen aangevuurd, zich met eenige priesters Basa, later als T. Imam bekend, een krachtig
vereenigde tot een bondgenootschap, waarvan de ntiddenpunt der hervormingspartij gevestigd was,
leden later den veelzeggenden naam „de 8 tijgers" den 221 11 Jan. 1824 te Masang gesloten, scheen
—
verkregen, en aan welks hoofd de Toeangkoe den strijd te zullen beëindigen; spoedig werd zij
van Mensiangan geplaatst werd. Weldra werd echter verbroken en werden de vijandelijkheden
tot geweld de toevlucht genomen; op eene ver- voortgezet. Na den dood van Raaff (17 April
gadering, waartoe de hoofden van Agam wer- 1824) volgde onder De Stucrs een tijdperk van
den uitgenoodigd, werden deze vermaand zich onthouding van onzen kant; onder Mae Gillavry
strenger aan de voorschriften van den Islam le en vooral na hem onder Elout werd weder een
houden; het gebruik van betel, opium en sterke krachtige politiek gevolgd, die oorzaak werd dat
dranken, benevens hanengevechten en dobbel- in 1832 de Padri's geheel onderworpen w-aren
spelen werden verboden; de vrouwen moesten en de Padangsche Bovenlanden, in schijn al-
hare losse gewaden afleggen, lange kleederen een voor ons gezag bevredigenden toe-
thans, in
dragen en zich het hoofd niet den sluier bedek-
ken, terwijl de mannen zich door witte gewaden
stand verkeerden. In 1833 brak echter, —
een goed deel ten gevolge van verkeerde maat-
voor

van de tegenstanders moesten onderscheiden. Met regelen, door ons bestuur genomen,
—
groote kracht, soms met wreedheid, werden deze verzet uit, waaraan zelfs een deel der Maleiers
opnieuw
voorschriften gehandhaafd; Nan Rintjeh zou zelfs zich aansloot. Onder leiding van T. Imam werd
een zijner vrouwelijke bloedverwanten, die zich Bondjol overvallen en vermecsterd: Agam en
aan liet gebruik van betel schuldig maakte, omge- de L Kota waren weldra in vollen opstand en
bracht hebben. Meer en meer nam de partij der zelfs werd het fort Amerongen in Rau door de
Tadri's toe, zoodat vele hoofden die haar weinig Padri's vermecsterd. Als Regeeringscommissaris
genegen waren, toch zich genoodzaakt zagen haar werd Riesz aan het hoofd van onze troepen ge-
voortestaan. Geheel Agam en de IV en VI Kota's steld en het gelukte hem Agam en de L Kota
werden onderworpen, en in elke plaats, in stede- weder te onilerwerpen, maar de hoofdmacht der
der oude volkshoofden, een Toeangkoe Imam aan- Padri's bleef te Bondjol de onzen weerstaan, en
gesteld, die in de godsdienstoefeningen voorging eerst na langdurigen strijd werd die plaats in
en een T. Kali, met de rechtspraak belast. De Aug.
aanhangers der „adat-partij", gewoonlijk als Ma-
1837 onder Cochius en Michiels vermecs-
terd. Daarmede was het verzet der Padri's gebro-
leiers aangeduid, werden door de Padri's als onge- ken; T. Imam onderwierp zich en in 1838 werd
loovigen beschouwd en behandeld, en óf ter dood hun bij Daloe Daloe de laatste slag toege-
gebracht of tot slavernij gedoemd; wreedheden bracht. Moge ook later een enkele maal in de
en onrechtvaardigheden werden maar al te vaak Padangsche Bovenlanden verzet tegen het Neder-
door de Padri's gepleegd, zoodat zelfs Nan Rintjeh landschc gezag hebben plaats gehad, zoo is dat
zich terugtrok om in afzondering te leven. toch, voor zoover bekend is, niet van den aan-
Voortdurend breidde de macht der Padri's zich hang tier Padri's uitgegaan, die na den val van
uit: Batipoe werd onderworpen en ook de
L Kola's: Bondjol allen invloed verloor en thans geheel
het laatste landschap vooral door toedoen van den verdwenen schijnt.
Toeangkoe van Loeah. Deze werd daarin bijge- Voor een kort overzicht der krijgsbedrijven tegen
staan door den zoon van een landbouwer T. Pan- de Padri's zie LEGER, Dl. 11, bl. 396; Mr. I.
man of T. di Lintau, die zelfs een eind maakte A. Van der Lith, Ned. Oost-Indië, 11, bl. 60v1g.;
 170 PADRI'S. — PAHUD. (CHARLES FERDINAND)
voor uitvoeriger bijzonderheden: Kielstra, Bijdr.
t. t. 1. en vlk. V« volgr. 11, bl. 7; 111, bl. 142,
216; IV, bl. 161, 313, 467; V, bl. 127, 263;
Ind. Mil. Tijdschr. 1887, 11, bl. 224; H. M.
Lange, Het 0.-I. leger ter W.kust v. Sumatra,
's Hert. 1852; 11. I. J. L. De Stuers, De vestiging
en uitbreiding der Ned. ter W.kust van Sumatra,
Amst. 1849.
PAEDERIA. Zie DAOEN SEKT'.NTOET.
PAÉNÉ. AI.F. AMB. Zie PAPA IA.
PAGAGA. Mak. Zie ANTANAN.
PAGAM (juister PERGAM). Naam op West-
Sumatra voor een Muskaat-duif, Carpophaga
aeuea, die op Billiton en Mendanao Pergoem
heet en waarvan eene variëteit op Java Gedoewo
genoemd wordt. De Maleiers op Sumatra noemen
hem Pergam en Carpophaga Iradia Lam pat-
toe of Pergam kal aboe. Carpophaga perspi-
cillatn heet op Oost-Sumatra bij de Maleiers
Pergam. Carpophaga forstcui heet op Celebes
Toe toep. Carpophaga coneinna heet op de Aroe-
eilanden K o eb é la, op de Kei-eilanden Taroch t.
Carpophaga rosacen heet W a 1 o r op de Kei-eilan-
den. Carpophaga gee/vi/ikiana heet op Noefoor
Waimoen. Carpophaga pinon heet op Andai
(Nieuw-Guinea) O era as. Zie DUIF. Dl. I, bl. 476.
PAGAR. Mal. Jav. Door Nederlanders gewoon-
lijk pagger geschreven en uitgesproken, beteckent
heg, heining, wand, schutting enz. Pagger-koffie
noemt men de koffie die niet, zooals de tuin- en
bosch-koffïe in geregelde plantages groeit, maar
binnen de omheining der inlandsche dorpen ge-
teeld wordt.
PAGARAN. Bat. Beteekent gehucht, meestal
stichtingen afhankelijk van de moederkampong,
met welke de pagaran een geheel uitmaakt; ook
de nederzettingen der Orang loeboe worden zoo
genoemd (zie Dl. 111, bl. 121).
PAGAR ROEJONG. Plaatsje in Tanah Datar
(Padangsche Bovenlanden), vroeger de zetel van
een der vorsten van het oude rijk van Menang-
kabau (zie Dl. 11, bl. 483), gelegen in de nabij-
heid der rivier Sello. Men vindt er Hindoe-oud-
heden. De vorstelijke begraafplaatsen zijn ten Z.
van het dorp gelegen op een groot vierkant plein,
door een waringin beschaduwd, en bestaan uit een
aantal grafheuvels, waarvan de meesten met ver-
schillend gevormde steenen bedekt zijn. Een klein
zeshoekig houten koepeltjc wijst de rustplaats van
den laatsten vorst van Mcnangkabau aan, die hier
overleed.
PAGEH- of PAGEI-EILANDEN. Groep van
eilanden in den Indischen Oceaan, gelegen tus-
schen 2° 32' en 30 20' Z.B. en op de gemiddelde
lengte van ioo 0 8' 46" O.L. (Hinlopen en Sevcrijn),
door de Engelschen „The Poggies" genoemd.
Vroeger behoorende tot de afd. Padang, zijn zij
met de Mcntawei-eilandcn in 1889 gebracht onder
de bemoeienis van den controleur der Ommelanden
van Padang, Gouv. Sumatra's Westkust. Deze be-
moeienis strekt zich slechts uit tot het onderhou-
den van aanrakingen met de nog onbeschaafde
bevolking, die op patriarchale wijze door hare
hoofden wordt bestuurd, zonder eenige inmenging
van het Europeesch bestuur. Het aantal zielen
zal nauwelijks 2500 bedragen, verspreid over een
25tal kampongs. Zie verder MENTAWEI-EILAN-
DEN, Dl. 111. bl. 498.
PAGOEAT of POGOEAT. District van de
onderafdeeling Gorontalo der tot de res. Mcnado
behoorende assistent-residentie van dien naam, met
1958 zielen, onder een districtshoofd dat den titel
van Marsaolé heeft.
PAGOEJAMA. District van de onderafdeeling
Limboto der tot de res. Mcnado behoorende assi-
stent-residentie Gorontalo, met 2889 zielen, onder
een districtshoofd, dat den titel van Marsaolé heeft.
PAGOERAWAN. Dit landschapje, ressortec-
rende onder de contróle-afdeeling Batoe Bahra
van de residentie Oostkust van Sumatra, grenst
ten N. aan de Delische onderhoorigheid Padang,
ten O. aan Straat Malaka, ten Z. aan het landschap
Si Pare Pare. Ten W. grenst het aan het gebied
van den Toean Bandar, een onderhoorige van den
Radja van het nog zelfstandige Bataksche land-
schap Panei, zoomede aan het Bataksche landschap
Tandjong Kasaoc, dal vroeger tot het gebied van
den Toean Bandar behoorde, door den Radja val,
Pagoerawan veroverd en bij diens gebied gevoegd,
doch later weder zelfstandig werd door zich reeds
geruimen tijd geleden bij het Gouvernement aan-
tesluitcn. De Radja wordt in het bestuur bijge-
staan door drie hoofden (Orang Bcsar), en zijn
onderhoorigen, hoogstens een duizendtal, leven van
den aanplant van padi op droge velden, van haar
klapper-aanplantingen en van de vischvangst.
Litteratuur: Zie het artikel PERBAOENO.W.
PAGOT. (IKAN) Zie SESARIE. (IKAN)
PAHAT. (IKAN) Zie BRONANG-BRONAM :.
(IKAN)
PAHOE. Bat. Zie PAKOE.
PAHOELI. Au-. Men. Zie GANDAROESA.
PAHUD. (CHARLES FERDINAND) Geb. ie
Amsterdam 18 April 1803 uit het huwelijk van
A. I). T. Pahud, pres. van de Wees- en Boedel-
kamer te Semarang en van A. P. C. Walther, ver-
trok hij in 1823 als ambtenaar 4C klasse naar
Batavia, bekleedde achtereenvolgens de betrek-
kingen van confrontist der 2a klasse bij het bureau
van den achterstand der algemeene Rekenkamer
(1824), eersten commies bij het bureau van den
hoofdinspecteur van den \Vaterstaat(lß24), adjunct-
ontvanger der ink. en uitg. rechten te Padang
(1825), commies-controleur dier rechten voor de
l c afdeeling op
Java (1826), fungeerend contro-
leur (1827) en controleur (1829) dier rechten in
de l e finantiëele afdeeling, in 1836 tevens ont-
vanger van het recht van successie en overgang
te Batavia, en waarnemend ontvanger der ink. en
uitg. rechten aldaar (1837). In 1839 met verlof
naar Nederland vertrokken keerde hij het volgend
jaar weder naar Indië terug, werd 1841 inspec-
teur van fmantiën, 1844 directeur der producten
en civiele magazijnen. In 1847 met verlof naar
Nederland teruggekeerd weid hij 1849 fungee-
rend secretaris-generaal bij het Dep. v. Kol. en
Staatsraad in buitengewonen dienst en trad met
ingang van 1 Nov. van dat jaar in het Ministerie-
Thorbecke als Min. v. Kol., welke hooge betrek-
king hij behield ook toen dat Ministerie in 1853
aftrad en door een van tegenovergestelde richting
vervangen werd. Tijdens Pahud als Minister fun-
geerde kwam o. a. het thans nog geldende Reg.-
regl. tot stand. Den 21"1 Nov. 1855 werd hij
eervol als Minister ontslagen (met ingang van
1 Jan. 1856), en op denzelfden dag benoemd tot
Gouv.-Gen.; hij aanvaardde 22 Mei 1556 het be-
stuur, dat hij voerde tot 2 Sept. 1861, toen hij
zijne betrekking ncdcrlegde, na bekomen eervol
ontslag op verzoek (23 Juni 1861). Hij overleed
te 's Gravenhage 31 Aug. 1873; in 1867 had hij
verlof bekomen zich te noemen en te teekenen
 PAHUD. (CHARLES FERDINAND)
— PAKARAMAN. 171

Pahud de Mortanges. De heer Pahud werd ach- tig schouwspel dat het opstuiven der branding
tereenvolgens ridder (1848), commandeur (1853) tegen deze rotsen levert, werd in den tijd der zeil-
en grootkruis (1854) Ned. Leeuw. vaart door meer reizigers genoten dan thans. Een
Zijn bestuur werd door vele belangrijke voor- dergelijke loodrechte rots aan den genoemden uit-
vallen gekenmerkt; van veel gewicht waren de looper vormt de bekende westelijkste spits van
gebeurtenissen op Borneo's Zuidkust, die leidden Java, Java-hoofd. Op de rots van Java's Eerste
tot de inlijving van het Sultansgebied van Banjer- punt is door Hooze een glasachtig gesteente ver-
masin en de expeditiën tegen Boni, die niet de zameld, dat door Verbeek als perliet is beschre-
onderwerping van dat rijk eindigden.'Te Siak werd ven, een steensoort, die elders op Java niet be-
het Ned. gezag gevestigd en met Djambi, na eene kend is.
expeditie, een nieuw contract gesloten. Krijgstoch- PAKAN BAROE. Een moekim, behoorende
ten hadden plaats in de Lampongs, Timor, Flores, tot het gebied van Toekoe Bintara Pinang, een
Rcteh, Bali en Ceram; de landschappen Ampat der staatjes, de op de Noordkust van Sumatra en
Patoelai, Ampat Lawang en Redjang op Sumatra in de Onderhoorigheden van Atjeh gelegen fede-
werden ingelijfd. De onlusten op Borneo's Wester- ratie van Gigiëng (Gighen) uitmakende. Deze moe-
afdeeling werden beëindigd en met Aljeh een kim speelde eene niet onbelangrijke rol in de twis-
tractaat gesloten. De regeling van het muntwezen ten tusschen de fedcratiën van Pedir ofdiederXll
kreeg onder zijn bestuur haar beslag; de slavernij en Gigiëng of die der VI hoeloebalangschappen.
werd afgeschaft en het pandelingschap geregeld; Twee kampongs in die moekim hebben in de ge-
een tractaat met Portugal gesloten regelde de schiedenis der laatste 50 jaren eene treurige ver-
grenzen op het eiland 'Timor. Vreemde consuls maardheid gekregen. De bewoners namelijk van de
werden in Ned.-Indië toegelaten; de eerste tele- kampongs Pakan Baroe en Pakan Sot hebben zich
graaf aldaar kwam tusschen Weltevreden en Bui- doen kennen als stoute zeeroovers en als zoodanig
tenzorg tot stand, terwijl eene nieuwe regeling meermalen ernstig nadeel toegebracht aan de be-
der Gouv. suikercultuur getroffen werd. Als Gouv.- langen der federatie van Pedir. Deze omstandig-
Gen. maakte Pahud een reis over de Molukschc heid was een der hoofdredenen van de slechte
eilanden en Mcnado, waarover Zie P. v. d. Crab, verhouding tusschen beide hier genoemde federa-
De Moluksche eilanden, Batavia 1862. tiën. De van bestuurswege aangewende pogingen
PAINAN. Afdeeling en onderafdeeling derresi- om in deze twisten tot een vergelijk te komen
dentie Padangsche Benedenlanden. Zie aldaar, Dl. stuitten meestal af op de eischen van het hoofd
Hl, bl. 163. der Pedirsche federatie on, het hoofd der federatie
PAITON (dikwijls verbasterd lot PIIAËTON). van Gigiëng verantwoordelijk te stellen voor de
District van de contróle-afdeeling en afdeeling rooverijen van Pakan Baroe, waaraan laatstge-
Kraksan, regentschap en residentie Probolinggo; noemd hoofd, waarschijnlijk uit onmacht, niet
met eene oppervlakte van 15.789,68 hectaren, wilde of kon voldoen. Een toestand van anarchie
"et district telt 49 desa's. trad voor deze moekim in 1886 en 1887 in, toen
PAJA. Bal. Zie PAPARÉ en PARIJA. dit gebied door den invloed der oelama's geheel
PAJAKOMBO. Ondcrafdeeling van de afdee- en al aan het gezag van Bintara Pinang werd
ling L Kota's, residentie Padangsche Bovenlanden, onttrokken. Hoe die toestand ontstaan is leest
met 13 larassen; de gelijknamige afdeelings- en men in het opstel „Segli van 1885—1887" (Ind.
onderafdeelingshoofdplaats is zetel van den ass.- Gids, 1890).
res, \ oor de beschrijving der streek en der hoofd- PAKARAMAN. Het bekende Doodendal op
plaats zie KOTA, Dl. 11, bl. 300. Java, in het Diëng-gebergte, aan de bencdcnhcl-
PAJOES.(IKAN)/.icKKKAT|ANGAN.(IKAN) ling van een der toppen van den Goenoeng Boetak,
PAJONG (PAJOENG). Zie ONDERSCHEI- den Djimat of Pakaraman, die zijn laatsten naam
DINGEN. ontleend heeft aan dezen kleinen, regelmatig trech-
PAJONG. Berg op het zuidwestelijk schier- tervormigen kraterput, waarvan de steile wanden
eiland van Java. De naam doet aan den gcribden dicht begroeid zijn, maar de bodem geheel kaal
kegelvorm der vulkanen denken en Junghuhn heeft is. Ten onrechte zegt Verbeek dat „de werking
den Pajong dan ook in zijn vulkanenlijst opge- altijd zwak is en in de laatste jaren zelfs zoo
nomen. Ten onrechte evenwel, zooals door het goed als opgehouden" (Verbeek en Fennema, Geol.
terreinonderzoek van Fennema en de petrogra- Beschr. v. Java en Madoera, bl. 402). Dichter bij
phische studiën van Behrens is gebleken. De berg de waarheid was Vcth (Java, I"-' druk 111, bl. 466),
bestaat groolendeels uit gelaagde gesteenten — die „de gasontwikkeling zeer ongelijkmatig en
breccicn, zandstecnen, tuffen en mergels
— waar- thans over hel geheel van weinig beteekenis" noemt.
tusschen aan de Westkust cruptiefgestcente in Door die ongelijkmatigheid stelden sommige
be-
banken voorkomt. Ook vormt hij geen
kegel, maar zoekers de werking voor als geheel opgehouden,
bestaat uit drie van N.O. naar Z.W. loopende andere
als vrij krachtig. Toen ik de plek bezocht
ruggen, waarvan de westelijke de hoogste
(ruim was geenerlei werking te bespeuren, maar het op
500 meter) en de middelste de laagste is; de den bodem liggend kadaver van een panter toonde
oostelijke draagt het signaal Pajong (480 meter). genoegzaam aan, dat zij soms vrij aanzienlijk is.
In steile ribben loopen zij af naar 't
W., Z. en Ook een Javaan was eenigen tijd te voren in
0., en flauwer glooiende naar 't N. Een noord- het dal omgekomen, wellicht door zelfmoord. Er
westelijke uitloopcr eindigt in
Java's Eerste punt. is dan ook op het steile pad, dat omlaag voert
Aan de Westkust verheffen zich eenige
torenvor- een hek gemaakt, waar voorbij men zich niet
mige rotsen, met bosch bekroond,
loodrechte wanden, 50 tot
maar met naakte, wagen mag als het gas op den bodem hangt. Uit
70 meter hoog. Een betrouwbare inlichtingen is mij gebleken, dat de
paar ervan zijn eilandjes, de overige zijn door
lage uitslrooming, of althans het blijven hangen van
landtongen met den berg verbonden. In enkele het gas met den tijd van den dag in verband
worden vogelnestspleten aangetroffen, die
zelfs staat. In den namiddag, tegen drie uur of wat
hier door inlanders worden geledigd. Het prach-
later, begint de gasontwikkeling; ze duurt den
172 PAKARAMAN. — PAKETVAART MAATSCHAPPIJ.
geheelen nacht door, maar houdt 's morgens tegen
9 uren op, naar 't schijnt in verband met het
schijnen van de zon in den put en de daardoor
veroorzaakte luchtcirculatie. Ongetwijfeld zijn er
veel sterkere mofetten bekend, maar slechts wei-
nige liggen op den bodem van kraters, waardoor
de ophooping van het gas gevaarlijk kan worden.
't Schijnt dat men niet met zuiver koolzuur te
doen heeft, want de damp is niet geheel doorzich-
tig en heeft een scherpen reuk. J. F. N.
PAKEM. District van het tot 't Suïtansgebicd
behoorende regentschap Kalasan, res. Djokjakarta.
PAKETVAART MAATSCHAPPIJ. (KO-
NINKLIJKE) De sloomschepen zijn in Indië ge-
bracht niet door particulieren maar door het Gou-
vernement; in 1545 beschikte dit over 4, in '47
over 6 en in '50 over 10 stoombootcn, waarmede
't vervoer van goederen en passagiers plaats had.
(lok de maildienst tusschen Batavia en Singapore,
in verband met de Engelsche overlandpost op
Europa (in 1845 aangevangen) werd door de
Marine verricht; zij deed de paketdiensten, ver-
voerde ambtenaren, officieren, troepen en banne-
lingen, soms ook particulieren. De koopvaardij-
vloot bleef ten achteren en in 1849 was er in
Indië slechts één particulier stoomschip aanwezig,
„de" stoomboot geheeten; zij behoorde aan de
N.-I. Stoomv.-maatschappij, en bevoer Batavia,
Semarang en Soerabaja; in 't volgend jaar werd
bij wijze van proef een tweede boot, van 53V2
last, in dienst gesteld voor de maandelijksche
vaart tusschen Makasser en Soerabaja; in '51 werd
nog een boot in de vaart gebracht voor het onder-
houden der gemeenschap tusschen de drie hoofd-
plaatsen op Java. De Indische Regeering sloot
in 1852 een contract met W. Cores de Vries, ten
doel hebbende een geregelde stoomvaart in den
Indischcn archipel; het bepaalde dat een maan-
delijksche dienst zou onderhouden worden van
Batavia over Bcnkoclen naar Padang en evenzoo
terug en van een soortgelijken dienst van Batavia
naar Makasser over Semarang en Soerabaja en
cvenzoo terug, die in den Oostmoeson maande-
lijks, doch gedurende den Westmoeson om de 2
maanden zou worden voortgezet tot Aniboina,
Ternate en Menado en van die laatste plaats
rechtstreeks terug naar Makasser. Bij contract van
I
Juni 1854 met de Maatschappij waarop Cores
de Vries inmiddels de overeenkomst had overge-
dragen, werd de dienst uitgebreid en o. a. het
traject Batavia over Muntok en Riouw naar Sin-
gapore en terug daaraan toegevoegd. De aanslui-
ting met de overlandmail van alle diensten was een
der voorwaarden. Het subsidie bedroeg ƒ 140.000
gedurende het le jaar en ƒ 160.000 gedurende
elk der volgende jaren, d.w.z. ƒ9,69 of ƒ8,73
per mijl; daarenboven waren een aantal voorelee-
len toegekend. Door uitbreiding van den dienst
klom het subsidie in 1857 tot ƒ10,56 per mijl.
Een in 1854 met de Ned.-Ind. Stoombootmaat-
schappij gesloten contract voor het onderhouden
van den zooeven genoemden dienst naar Riouw
en Singapore, ging na afloop, einde 1859, op
Cores de Vries over. Een aanbesteding in 1859
voor het bedienen der paketvaart na 1860 mis-
lukte, omdat Cores de Vries de eenige inschrijver
was voor een buitensporige som; uit eene nadere
onderhandeling ontsproot een contract, waarbij
hij op zich nam de paketvaart tot 1864 te onder-
houden tegen eene subsidie van ƒ 500,000, ƒ 18,21
per mijl. Met het in werking treden van dit con-
(KONINKLIJKE)
tract begint het streven tot monopoliseering van
het verkeer in den Archipel zich meer en meer
te openbaren. Langzamerhand hadden, in den
loop van 1862, al de op Java gevestigde stoom-
vaart-ondernemingen hare booten aan de firma
W. Cores de Vries verhuurd; de handel klaagde.
Bij de op 31 Juli 1863 gehouden aanbesteding
voor de jaren 1866 t/m. 1875 was minste inschrij-
ver H. O. Robinson te Londen, die het contract,
'
waarbij ƒ6,97 P ei n&ijl, ƒ293,000 per jaar, be-
dongen werd, in 1865 overdeed aan de Ned.-Ind.
Stoomvaart-niaatschappij, eene Engelsche onderne-
ming; door Paul van Vlissingen en Dudok van
Heel te Amsterdam was ingeschreven voor ƒ6,98.
De hoofdzetel der maatschappij was te Londen;
geen schip werd in Nederland gebouwd, zelfs geen
ketel vernieuwd; alles werd uit Engeland betrokken
en als in Indië een der schepen moest gerepareerd
worden, dan geschiedde dit niet op Java, maar op
Singapore; op de booten voeren Engelsche machi-
nisten en alleen eene bepaling in het contract
maakte dat er Hollandsehc kapiteins op de brug
stonilen. De contractueele diensten, die eerst in
Maart 1866 alle bevaren werden, met 12 stoom-
schepen (7050 ton), ondergingen gedurig veran-
dering, meestal in den zin van uitbreiding. Ook
de Ned.-Ind. Stoomv.-maatschappij streefde naat-
een monopolie van het vervoer van personen en
goederen tusschen de Ned.-Indische havens onder-
ling. Tegen aanslagen van de zijde der stoom-
vaart-ondernemingen tusschen Nederland en Indië
was zij gewaarborgd. Deze, belang hebbende bij
eene goede verstandhouding met de N. I. S. M.
met het oog op doorvrachten naar plaatsen bui-
ten Java, verbonden zich om noch goederen, noch
passagiers tusschen havens in Ned.-Indië te ver-
voeren. Na het verstrijken van het contract met
tle firma W. Cores de Vries gingen de stoom-
schepen dezer firma over op de Maatschappij
en in 1869 ondervond deze nergens concurrentie
dan op de lijn Batavia—Singapore van de Mcssa-
geries (sedert 1862). Andere zich in den Archipel
bevindende stoomers voeren op avontuur, waren
bestemd voor sleepdicnsten of voor het vervoer
ter reedeen meestal van klein charter.
Bij de aanbesteding voor het onderhouden der
paketvaart gedurende 1876 t/m. 1890 was de
laagste inschrijver weder de Ned.-Ind. Stoomvaart-
maalschappij, thans voor ƒ 3,90 per mijl, ƒ 198,000
per jaar, niettegenstaande de voorwaarden in meer
dan een opzicht, minder gunstig waren dan die
in het vorig contract.
Alles wat bij contract was bedongen werd stipt
uitgevoerd, maar buiten haar contract was de Maat-
schappij hoogst willekeurig in hare handelingen;
vooral de particuliere handel had reden tot klagen
en ook het Gouvernement moest hare ongenaak-
baarheid ondervinden, toen de Atjeh-oorlog aanlei-
ding gaf tot onderhandelingen buiten het contract.
Een vast tarief voor particulier vrachtgoed ont-
brak; op de Buitenbezittingen werd geklaagd over
het ontbreken van de gelegenheid tot doorvoer
naar Nederland, enz. De aandrang om andere
maatregelen te nemen bestond dus.
Het was de heer J. J. Van Kerkwijk, die in de
zitting van 18 Dec. 1884 in de Tweede Kamer
aandrong op het overnemen van den dienst door
eene Nederlandsche maatschappij, nadat het con-
tract zou zijn afgeloopen. En het was de Ned.
Maatschappij t. bcv. der nijverheid die, naar aan-
leiding van verscheidene geschriften over dit
 PAKETVAART MAATSCHAPPIJ. (KONINKLIJKE)
onderwerp, zich de zaak aantrok, het departement
Haarlem dat door eene motie de aanleiding was
dat de Min. van Kol. zich bereid verklaarde om,
hoewel de voorwaarden reeds waren ontworpen,
met Nederlandschc deskundigen over de zaak te
onderhandelen. De heeren J. Boissevain, W. Ruys
en P. E. Tegelberg, allen directeuren van onze
stoomvaartlijnen op Indië, maakten van deze gele-
genheid gebruik, met dit gevolg, dat den 4 C Febr.
1888 de Tweede Kamer het ontwerp van wet ont-"
ving voor de bediening van de paketvaart in den
Ned.-Ind. archipel gedurende de jaren 1891 tot en
met 1905, den d. a. v. met 54 tegen 3 stem-
men aangenomen (Wet van 19 Maart 1888, St.
n°. 95, Ned. St. n°. 48), daarna door de Eerste
Kamer zonder hoofdelijke stemming. Den 19011 Sept.
1888 had de inschrijving plaats naar ƒ3,250,000
der eerste serie van ƒ4,000,000, zijnde dit laatste
bedrag 2/3 van het geheele kapitaal der Kon.
Paketvaart Maatschappij (statuten goedgekeurd bij
K. B. van 10 Aug. 1888, n°. 34). Het contract
met het bovengenoemde driemanschap kwam des-
tijds aan vele financiers en Indische specialisten
zóó onercus en weinig voordeelig voor, dat het
geen gemakkelijke taak was de zes millioen bijeen
te brengen. Alleen door den krachtigen steun
van enkele groote lichamen gelukte dit en het
was noodig om tijdens den aanbouw aan de aan-
deelhouders eene rente van 4 °/o op hunne stor-
tingen te verstrekken. Zoo was de dienst betref-
fende het onderhouden van gemeenschap met
stoomschepen, voor mail, passagiers en goederen
tusschen alle belangrijke plaatsen naar het uitge-
breid eilandenrijk in Ned.-Indië opgedragen aan
Ncderlandsche gegadigden. Daar de heeren Boisse-
vain en Tegelberg directeuren zijn van de maat-
schappij „Nederland", de heer Ruys van de „Rot-
terdamsche Lloyd", kwam de Paketvaart in nauwe
verbinding met de twee stoomvaartlijnen, die de
gemeenschap tusschen Nederland en Ned.-Indië
onderhouden; zoodoende was zij verzekerd van
krachtigen steun tot ontwikkeling van het tran-
sito-verkeer van geheel Ned.-Indië over Batavia,
Soerabaja en Padang met Europa, in concurrentie
met dat over Singapore; en tevens had zij voor
buitengewone behoeften van de Regeering beschik-
king over het reserve-materiaal van de groote
schepen der met haar verbonden Nederlandschc
maatschappijen, waardoor zij haar eigen vloot
geheel voor Paketvaart kon inrichten en bestem-
men. De indertijd gekoesterde en uitgesproken
vrees, dat de Paketvaart het opkomen van parti-
culiere vervoer-onderncmingen onder Nederland-
schc vlag zou tegenhouden, is gebleken onge-
grond te zijn geweest. Op alle lijnen der Paketvaart
waar het particulier vervoer maar cenigszins loo-
nend is, bestaat feitelijk eene scherpe concurrentie.
De voordeden die aan de Paketvaart verzekerd
werden zijn een subsidie over de verschillende
lijnen, bij den aanvang afwisselend van ƒ 1,50 tot
ƒ2O per mijl (samen ƒ 660.000 en dooreen ƒ 6,90)
maar later in dier voege gewijzigd dat
geen enkele
lijn meer dan ƒlO subsidie had; en'het uitslui-
tend recht op het vervoer van gouvernements-
goederen en -passagiers langs al de lijnen tegen
overeengekomen vracht en passage. Tegenover
het hoogere subsidie dan aan de Engelsche maat-
schappij staat dat de Regeering in tijd van nood
de beschikking heeft over al de schepen, jazelfs
ze kan overnemen; dat de tarieven, zoowel voor
gouverncments-passagiers als voor -goederen zijn
173
verlaagd; dat voor het vervoer van gouv.-passa-
giers derde en vierde klasse groote verbeteringen
zijn aangebracht; dat de nieuwe booten op Neder-
landsche werven moeten worden gebouwd en dat
uitsluitend Nederlandsch personeel in dienst wordt
gesteld; dat de particulieren niet meer aan wille-
keur zijn overgeleverd, daar van hen nooit meer
dan 10% en voor goederen nooit meer dan 25 °/0
boven het gouv.-tarief mag worden geheven.
Bij de wet van 19 Mei 1899 (St. n°. 212, Ned.
St. n°. 122) is de Gouv.-Gen. gemachtigd om met de
Paketvaart eene overeenkomst aan te gaan, waarbij
het met haar bestaande contract voor de bediening
van de paketvaart gedurende 1891 t/m. 1905 in dier
voege nader wordt gewijzigd dat de duur van het
contract tot uit. 1915 wordt verlengd en dat voor
10 van de nog bestaande twaalf contractueele
diensten, de bij voornoemde wet van 19 Mei '99
bepaalde lagere eenheidscijfers van subsidie wor-
den aangenomen. Deze lagere subsidie-cijfers welke
1 Jan. 1899 ingingen, leidden tot eene jaarlijksche
besparing van ƒ250.000. In de jaren 1896 t/m.
1898 werd door het Gouvernement aan subsidie
betaald ƒ704.526, ƒ666.353 en ƒ684.728. De
subsidie bij het nieuwe contract bedongen bedroeg
ƒ294.000 meer, voortspruitende uit eene wijziging
in de te bevaren lijnen en sterke uitbreiding van
voor de ondernemers onvoordeelige diensten;
voorts verviel voor de nieuwe onderneming het
voordeel uit een renteloos voorschot; werden haar
veel hoogere eischen gesteld wat de soort, de
snelheid der schepen en de behandeling van pas-
sagiers betreft; zou ten gevolge van een lager
tarief veel minder worden betaald aan vracht en
passage; 't Gouvernement meer vrijheid genieten
in het gebruik maken van andere schepen en tot
een vooruit bepaalden prijs schepen van den onder-
nemer kunnen huren. Sedert eenige jaren vervoert
de Maatschappij Gouv. zout en Ömbilin-kolen
voor Gouv. rekening.
De jaarlijksche toeneming der vloot van de
Paketvaart en van het aantal doorloopen mijlen
blijkt uit de hier volgende opgaaf:
Aantal
,
„ ,
Ton bruto I(v.Geogr. mijlen
schepen 4 zeemijlen)
188.112
1891 28 28.go5
i8g2 30 30.611 206.087
i8g3 31 33.022 219-993
1894 3i 33.022 240.767
1895 32 35-558 241.847
1896 3i 35-991 256.461
1897 34 40.280 261.066
i8g8 34 43-o72 284.209
i8gg 33 42-3H 286.016
De grootste boot heeft 2300, de kleinste 400
ton inhoud. De geheele vloot heeft ruimte voor
720 passagiers kl., 490 2e kl., 19.520 3' kl.
en lusschcndekspassagiers.
Hel aantal doorloopen mijlen betreft zoowel de
lijnen voor welke subsidie wordt genoten, de
regelmatige diensten buiten contract, de extra-
reizen, de uitvoering van de met de Ind. Rcg.
gesloten aannemingscontracten wegens zout- en
kolenvcrvoer in de stoomschepen welke van regee-
ringswege worden gehuurd voor het overbrengen
van troepen en oorlogsmaterieel naar en uit Atjeh.
Hel aantal vervoerde (gouv.- en portie.-) reizi-
174 PAKETVAART MAATSCHAPPIJ. (KONINKLIJKE)
gers bedroeg in 1891 122.047, '92 H9-5 42, 93
175-474, '94 178-572, '95 179-813, '96 212.885,
'97 190.448, '98 193-334-
De uitkeering aan aandeelhouders bedroeg in
1889 4%, '9° 4%, '9i °%, '92 2%, '93 7%,
'94 9%, '95 772%, '96 io'>/n, '97 9 0/0, '98
9%%, '99 B'/»%; samen 693/4% over "jaren
= 6,34 % gemiddeld.
Ongeveer 60 agenten vertegenwoordigen de Maat-
schappij in Indië. Zij heeft te Batavia een hoofd-
agent en eene school voor officieren en machinisten
en te Soekaboemi eene inrichting voor ziekenver-
pleging.
Volgens de dienstregeling van het l c halfjaar
1900 worden onderstaande lijnen bevaren:
Batavia, Telok Betong, Kroë, Benkoelen, Pa-
dang, Oeleë Lheuë, Segli, Lho Semawé, Edi,
Penang;
Batavia, Telok Betong, Bintoehan, Engano, Ben-
koelen, Mokko Mokko, Padang;
Batavia, Billiton, Singapore;
Padang, Poeloe Tello, Priaman, Ajer Bangis,
Natal, Siboga, Baros, Singkel, Goenoeng Sitoli,
Trocmon, Tapa Toean, Analaboe, Poeloe Raja,
Oelcë Lheuë, Penang, Singapore;
Batavia, Muntok, Palembang, Moeara Saba,
Simpang, Djambi;
Batavia, Muntok, Riouw, Belawan Dcli;
Belawan Dcli, Edi, Belawan Dcli, Asahan
('Tandjong Balei), Paneh (Laboean Bilik), Bila
(Si Djawi Djawi), Bcngkalis, Siak, Bengkalis,
Singapore;
Batavia, Billiton, Pontianak, Palo;
Batavia, Cheribon, Tegal, Pekalongan, Sema-
rang, Soerabaja;
Singapore, Bawean, Soerabaja, Bawcan, Bandjer-
masin, Kota Baroe (Poeloe Laut), Balik Papan,
Moeara Djawa, Samarinda (Koetei), Donggala,
Berouw, Boelongan;
Singapore, Batavia, Semarang, Soerabaja, Boc-
leleng, Ampenan, Makasser;
Pare Pare, Donggala, Toli Toli, Boesak, Bwool,
Matinan, Palehleh, Bolontio, Soemalata, Kwand-
ang, Amoerang, Mcnado, Totok, Gorontalo, To-
mini-bocht, Ternate, Batjan, Boeroe, Amboina,
Banda, Amboina, Saleier;
Singapore, Bawean, Soerabaja, Boeleleng, Am-
penan, Makasser, Amboina, Banda;
Singapore, Batavia, Semarang, Soerabaja, Boe-
leleng, Ampenan, Makasser, Bontham, Boelekomba,
Saleier, Sindjai (Balangnipa), Palima, Paloppo
(Loewoe), Boeton, Temboekoe, Losoni, Salabangka,
Kendari;
Singapore, Batavia, Semarang, Soerabaja, Makas-
ser, Bima;
Laboean Badjoe, Maoemeri, Larentoeka, Koe-
pang, Atapoepoe, Timor Dcli, Alor, Kocpang,
Rottï, Savoe, Endeh, Waingapoe;
Singapore, Batavia, Semarang, Soerabaja, Boe-
leleng, Ampenan, Makasser, Amboina, Saparoea,
Banda;
Gisser, Sckar, Skroë, Toeal (Kei-eil.), Flat
(Groot-Kei), Dobo (Aroe-eil.), 1410 O.L. (Silc-
raka), I.cling Loewan (Larat), Adaoet (Sclaroe),
Tepa (Babber), Serwaroe (Letti), Kisscr, llwaki
(Wettcr), Woeloer (Dammer), Toeal (Kei-eil.);
Amboina, Wahaai, Ternate, Gani, Patani,
Saonek, Sorong, Samatc, Doreh, Roon, Ansoes,
Djamna, Humboldtsbaai;
Soerabaja, Socmenap, Panaroekan, Banjoewangi,
Boeleleng, Ampenan;
— PAKOE TIHANG.
Soembawa, Bima, Laboean Hadji.
Ten behoeve van de personen die met de boo-
ten der Paketvaart reizen is door de heeren Dr. J.
F. Van Bemmelen en G. B. Hooyer een „Reis-
gids voor Ned.-Indië samengesteld op uitnoodiging
der Kon. Paketvaart Maatschappij''(Batavia 1896),
een handig boekje met wetenswaardige mededee-
lingen omtrent de plaatsen die door de booten
worden aangedaan en de streken die, van daar-
uit, waard zijn bezocht te worden.
PAKI. Op Sumatra's Westkust de naam voor
boomvarens; andere varens hccten Pa koe.
PAKIS. District van de contróle-afdeeling 'Toem-
pang, regentschap en afdeeling Malang, res. Pa-
soeroean; met eene oppervlakte van 48.139,96
hectaren. Het district telt 123 desa's.
PAKIS. District van de contróle-afdeeling, het
regentschap en de afdeeling Trenggalek, res. Kediri;
met eene oppervlakte van 8251,6 hectaren. Het
district telt 56 desa's.
PAKIS. Jav. Zie PAKOE.
PAKIS ADJI. Jav. Zie PAKOE AD|I.
PAKIS KIDANG. Jav. Zie PAKOE tl HANG.
PAKOE. Jav. Beteekent „spijker", „spil";
Pakoe Boewana, „spijker of spil der wereld",
d. w. z. „die de wereld vast doet staan en bijeen
houdt" is een der titels der Soesoehoenans van
Mataram en van Soerakarta, waaronder zij in den
regel worden vermeld, b. v. Pakoe Boewana I,
die de eerste vorst van Mataram was, welke
dien naam aannam (zie JAVA, Dl. 11, bl. 126).
Pakoe alam, eveneens „spii der wereld", is
een der titels van een te Djokjakarta gevestigden
prins, die van den Sultan onafhankelijk is en een
eigen gebied bestuurt (zie VORSTENLANDEN).
PAKOE. Mal., Soknd., Mak., Boeg. en Alk.
Men.; PAKIS, Jav.; PAHOE, Bat.
Algemeene benaming voor varens. De soorten
worden door verschillende toevoegsels aangewezerr.
Voor Arsam of Arsom zie PAKOE RASAM.
PAKOE ADJI. Mal.; PAKOE BADAK,
S. .KMi. ; PAKIS ADJI, Tav.; TANDIJANG, Bat.;
PAPA, Mak.; PATOKO, Tem.; PATOEKOE
of SAJOR KALAPA, Mal. Mol.
Cycas circinalis L., fam. Cycadaceae. Altijd
groene op een palm gelijkende boom, die in ooste-
lijk tropisch Afrika en Z.-Azië, vooral in de kust-
streken en op droge standplaatsen, wordt aan-
getroffen. De jonge bladeren worden gegeten; de
vruchten wel fijn gestampt op wonden gelegd.
Zij heeten giftig te zijn.
PAKOE BADAK. Soend. Zie PAKOE ADJI.
PAKOENTJEN. District van de contróle-afdee-
ling, het regentschaj, en de afdeeling Ngrowo,
res. Kediri; met eene oppervlakte van 14.390,28
hectaren. Het district telt 25 desa's.
PAKOE RASAM (minder juist ARSAM). Mal,
G/eiche/iia linearis Purm. Eene in de Padang-
sche Bovenlanden veel voorkomende harde en
moeilijk te doorkomen varensoort.
PAKOE TIHANG. Soend. ; PAKIS KIDANG,
Jav.
Dichsonia Plumei Moore =
A/sophila lurida
Endl., fam. Polypodiaceae. Boomvaren van Java.
De goudgele rossige wol aan den stam bezit bloed-
stelpende eigenschappen. Dezelfde kracht is eigen
aan de wol van Cibolium Paromelz Smith, van
Sumatra, bekend onder den naam van panawar
djambi, en ook in Europa als bloedstelpend
middel in gebruik. Zij wordt in Sumatra wel ge-
bezigd om kussens op te vullen.
 PAKOE] WANGI. — PALEMBANG. 175

PAKOE WANGI. Mal. Tot de pala goemantoeng: lombok, terong, dja-

Lindsaea cullrata Sic., fam. Filices. Deze berg-
varen, welks blaadjes aan die der chevelures
(Adiantum) herinneren, bevat cumarine en riekt,
vooral gedroogd, zeer aangenaam. In Malaka ver-
staat men onder dezen naam een andere welrie-
kende (cumarine-houdcnde) varen, nl. Pleopcltis.
PALABOEAN RATOE. Zie WIJNKOOPS-
BAAI.
PALAEMON. ARTICULATA, CRUSTACEA,
MACRURA, Carididae, Falaemoninae. Zie
OEDANG.
PALAEONTOLOGIE. Zie VERSTEENIN-
GEN.
PALAEORNIS. AVES, PSITTACI, I'silla-
cidae, Palaeornithinae. Zie BETTET.
PALA LELAKI (PALA PAPOEA). Drogerij.
De mannetjes-notenmuskaat, van Myristica argentca
Wurbg. Belangrijk handelsartikel van N.-Guinea.
goeng, djagoeng tjantèl, djawawoet, katjang lan-
djaran of Chineesche slingerboon, katjang toeng-
gak, kedelé, katjang idjo, kara of Egyptische
slingerboon, djarak, widjèn, kapas; ook teboe,
bako of tabak, torn of indigo, en sommige blad-
groenten als kool, sawi of witte mostaard, enz.
Tot de pala kasimpar: timoen of gewone kom-
kommer, semangka of watermeloen, krat' of ge-
vlekte komkommer, enz.
Litteratuur: L. Th. Maycr, De Javaan als land-
bouwer en veefokker, Batavia 1898.
PALEMBANG. Residentie op de Oostkust van
Sumatra, grenzende ten Z. aan de Lampongschc
districten en Benkoelen; ten O. aan de Soenda-Zee
en Straat Banka; ten N. aan Indragiri en Kwantan ;
ten W. aan de Padangsche bovenlanden, Korintji
en de overige onafhankelijke landschappen ten W.
van Djambi en aan Benkoelen. De uitgestrektheid

—
De gewone soort (van M. fragrans Houtt.) is als van het gewest, met inbegrip van het rijk van Djambi
pala perampoean of pala baros bekend (884 D g. m.), dat tot Palembang behoort en
(verg. NOTENMUSKAAT, Dl. 111, bl. 38).
PALANDOEK. Zie PALANDOK.
waarover zie DJ AMBI,
geschat.
— wordt op 2526,7 Q g. m.

PALANDOK (juister: PELANDOEK). Malei- Het grootste gedeelte der residentie wordt door
sche naam voor Muskusdier, Tmgulus. Dwerg- eene vlakte gevormd, die door tal van rivieren
hert. De Banjereezen en Dajaks van Borneo noe- besproeid wordt en een zeer vruchtbaren grond
men Tmgulus napii Palandoek of Plandoek. bevat, welke echter meerendeels, vooral in de kust-
De Maleiers op Oost-Sumatra noemen deze soort landen, met wouden en wildernissen bedekt is.
Blandoh, vreemdelingen op Borneo Napoe en De laatstgenoemde landen zijn zeer laag gelegen,
Bataks Bloeach. Tragu/us knnchi! heet bij de aan overstroomingen blootgesteld en vaak moe-
Maleiers op Oost-Sumatra Kantjil (Zie aldaar). rassig. Het westen der residentie is echter, vooral
Op Zuid-Oost-Bornco wordt Tragulus jnvanieus in de grenslanden, bergachtig; de uitloopers van
aangeduid met den naam Plandoek akar. het Barisan-gebergte, die zich daar verheffen, be-
De naam Pelandok wordt ook gegeven aan reiken over het algemeen geen groote hoogte, of-
danseressen van beroep in Palembang (Dl. 11, schoon enkele toppen daarvan een aanzienlijke
1)1. hoogte hebben, met name de Tjoendoeng (Boekit
636).
PALAQTJIUM. Zie BALAM BARINGIN en Oeloe Moesi), de Dempo, de Kaba en de Rajah;
BALAM TAMBAGA. minder belangrijke toppen zijn de Boekit Amba-
PALASARI.SoF.Ni>. Zie POELASARI. lau (in Soengei Tenang), de Biti, Baleirang, Ge-
PALAWIDJA. Op de akkers, waarvan rijst dang, Loemoet, Pandjang, Tjemara, Bala, Tjcrmah,
geoogst is,
worden door de inlanders allerlei Selapan, Pematang Kambing, Maling, Basah, Ke-
Tweede gewassen geteeld, d. z. snelgroeiende moening of Karamoenting, Ilitani (alle in of nabij
planten die in 3 a 4 maanden product geven en de Redjang), Besar (Pasoemah-landen), Pandan
dus tegen den tijd, waarop men weder aan de (Semindo Oeloe Loeas), Seminoeng (Ranau-distric-
beplanting der sawah met rijst denkt, van het ten) enz. Baaien van beteekenis komen langs de
veld verwijderd kunnen zijn. Gewoonlijk wordt kust van Palembang niet voor; de zee is er
niet het geheele sawah-veld beplant, maar slechts ondiep en met zandbanken bezet. De voornaamste
de daarvoor meest geschikte helft of minder, dit kapen zijn de Lucipara-punt, de 1° Hoek of punt,
deel wordt dan zorgvuldig bewerkt met ploeg en de Valsche eerste punt, de 2e Hoek (Tandjong
eg. Door de palawidja-teelt krijgt de Javaansche Tjapat), de y Hoek (T. Kasocgihan), de 4'; Hoek
landbouwer niet alleen dubbel profijt van zijn (T. Palima Bangkoe), T. Api Api en T. Djaboeng
veld, maar brengt hij tevens de nuttige wissel- (kaap Bon). Vooral in het Z.O. van het gewest
cultuur in praktijk. Gewoonlijk worden als pala- worden verscheidene meeren (danau's) aange-
widja op de natte of bewaterbare velden aange- troffen, die zeer vischrijk zijn; wij noemen: Danau
plant lombok, terong, katjang landjaran, k. idjo, Talang Batin verbonden met de Masoedji en de
kedelé, djagoeng, timoen, ketéla. Op de droge Babatang; de D. Loewar, Itam en Lebak Tapoes,
velden in de vlakte en het gebergte (tcgal), kweekt verbonden met de Lampoejang en Babatang; D.
men dezelfde en andere gewassen als palawidja, Sabocdjang (Lebak Deling) verbonden met de
doch niet na de rijst. Palawidja is dus daar de Padang en de Loempoer; D. Baton, verbonden
naam voor alle landbouwproducten behalve pari, met de Komering; D. Lingkis, verbonden met
en wordt nader onderscheiden in pala kapendem, de Peladjoc en l'adang; en het belangrijke meer
d. z. planten, waarvan de vruchten onder den grond Ranau, dat in de Selaboeng uitwatert.
zitten, dus knolgewassen, pala goemantoeng, d. z. Van de talrijke stroomen en riviertjes, die in
planten met hangende vruchten (dus ook vrucht- het gewest gevonden worden, moeten hier ge-
boomen, en niet alleen heesters, die hangende noemd worden: de Soengei Toengkal en de Batang
vruchten hebben) en pala kasimpar, d. z. planten Hari, beiden in Djambi; de Banjoe Asin (Zie aldaar
wier vruchten over den grond groeien. Tot de en MOESI, Dl. 11, bl. 521), de Siloempoer en
pala kapendem behooren: ketéla of batata, keléla de Masoedji, die de grensscheiding met de Lam-
pohoeng of cassave (= k. djèndral, sikong, sing- pongschc districten vormt. Deze worden echter in
kong, kaspé), katjang tjina, kentang, kembili, belangrijkheid overtroffen door de Moesi of rivier
brambang of witte ui, bavvang of roode ui, enz. van Palembang, die met hare zijtakken het groot-
176 PALEMBANG.

ste gedeelte van Palembang besproeit en langs en vlk. IVC Ser. X, bl. 363). Ook de kleeding
wier wateren de gemeenschap tusschen de ver- der bevolking is ongeveer gelijk aan die der Ja-
schillende deelen van het gewest hoofdzakelijk vaansche. Het is niet met zekerheid te zeggen,
plaats vindt; veelal wordt daartoe gebruik gemaakt welke de betrekkingen waren tusschen de Hin-
van inlandsche vaartuigen, bidar's genaamd. De doe-Javanen en Hindoc-Sumatranen; volgens de
wegen in het gewest zijn meerendeels slechts overlevering zou Madjapahit op Java Palembang
smalle voetpaden, die door wildernissen loopen hebben vermeesterden die streek door een stad-
en vaak door tijgers onveilig gemaakt worden; houder van Madjapahit bestuurd zijn geworden.
er is echter een groote weg door de residentie De val van dat rijk schijnt ook de bekeering van
aangelegd, die zelfs voor het vervoer van troepen den stadhouder van Palembang, — en daarmede
geschikt is, en van de hoofdplaats naar Benkoelen
loopt; een zijtak gaat van Moeara Enim over Batoe
ook van de bevolking, — tot den Islam ten ge-
volge gehad te hebben, en geleid te hebben tot de
Radja naar Moeara Doea en verder over Banding onafhankelijkheid van dat wingewest, die gewoon-
Agong, hoofdplaats der Ranau-districten, naar Kroë lijk in het midden der XV" eeuw gesteld wordt.
(Benkoelen). Tot M. Doea is die weg voor rijtui- Een eeuw later, in 1544, zou eene nieuwe kolonie
gen geschikt. Een voor karren geschikte weg gaat van Javanen naar Palembang zijn overgekomen
van Kepahiang naar Benkoelen, dat ook door vrij en haar opperhoofd, Gedang Soera, eene nieuwe
slechte wegen met Ampat Lawang en Redjang ver- dynastie aldaar gesticht hebben, die haar gebied
bonden is. tot in het Redjangsche en Pasoemahsche uit-
Ofschoon er tal van plaatsen in Palembang breidde, maar onder suprematie van Bantam op
gelegen zijn, kunnen er slechts enkele als van Java geraakte. Wij komen op vaster terrein in
belang beschouwd worden. Wij noemen hier (be- den tijd van de aanrakingen der Europcërs met
halve de hoofdplaats, zie beneden bl. 181),Tcbing den Maleischen archipel. Vast staat b. v., dat,
Tinggi, aan den linker-oever der boven-Moesi, waai- toen de Nederlanders op hun eersten tocht naar
de wegen van Moeara Bliti en Kepahiang naar Indië in 1596 Bantam bezochten, kort te voren
Lahat samenkomen en zetel van den ass.-res. met de Vorst van Bantam gesneuveld was op een
een defensief kampement; Kepahiang (Zie aldaar. expeditie tegen den Vorst van Palembang, door
De versterking werd door eene aardbeving 6 Jan. hem als vasal van Bantam beschouwd. De rijks-
1900 vernield) in de Redjang; en Lahat (Zie bestuurder van Bantam vroeg toen hulp aan de
aldaar), zetel van den ass.-res. en standplaats van Nederlanders tegen Palembang, welk verzoek echter
een belangrijk garnizoen. niet werd ingewilligd. Van een daadwerkelijke
Verreweg het grootste gedeelte van het eigen- suprematie van Bantam over Palembang is uit de
lijke Palembang wordt ingenomen door de landen, archieven onzer Oost-Indische Compagnie niets
vroeger uitmakende het Rijk van dien naam, dat zekers gebleken; wel van een vijandelijke ver-
in 1823 en 1825 bij het directe Gouv.gebied werd houding tusschen deze beide staten in de eerste
ingelijfd. Reeds betrekkelijk vroeg werden die helft der 17" eeuw; o. a. over 't bezit van Toelong
landen door Hindoes gekoloniseerd; evenals in Bawang. Een tweetal vorsten, die toentertijd
vele streken in de binnenlanden van Sumatra zijn regeerden, zijn bijzonder bekend: de Pangéran
in Palembang sporen optemerken van den invloed Sindang Kinajang (1616—1628), wiens echtge-
door deze vreemdelingen uitgeoefend. Zoo heeft nootc, Ratoe Sinoehoen, aan de bevolking wetten
men in de binnenlanden van dat gewest, vooral zou hebben gegeven, die in onzen tijd als ge-
in de onderafdeeling Lematang Oeloe en de Pasoe- woonterecht bleven voortbestaan, en Tjindai Ba-
mah-landen, Hindoe-overblijfselen ontdekt (T. Bat. lang (1649 —1694) die onder den naam Abd ar-
Gen. XIX, bl. 3); zoo heet een der bergen van Palem- Rahman den titel van Sultan aannam, welke
bang, de Dempo, in Maleische kronieken Maha- titel daarna steeds door de vorsten van Palem-
méroe, de naam van de verblijfplaats van Indra, bang gedragen werd, ofschoon de bevolking hem
en dragen de goede geesten bij de Pasoemahers den Javaanschen titel Soesoehoenan gaf. Aan
nog heden den naam dewata. Het schrift, in de laatstgenoemden Sultan zou het Palcnibangsche
binnenlanden nog wel gebruikt, het zoogen. ren- rijk zijne organisatie te danken gehad hebben.
tjong (Zie aldaar), schijnt van Hindoe-oorsprong. Onder het Sultansbestuur waren de binnenlan-
Het is echter onmogelijk te zeggen of er voor den in afdeelingcn verdeeld, gewoonlijk gevormd
Palembang sprake kan zijn van een directe Hindoe- door het stroomgebied eener rivier, staande onder
kolonisatie uit hetvasteland van Indie; heeft zij plaats hoofden uit den adel benoemd, die óf ter hoofd-
gehad, dan liet zij toch gecne beduidende sporen plaats verbleven en dan raban's genoemd wer-
achter (zie OUDHEDEN, Dl. 111, bl. 134); zeker den, of onder den titel djenang zich in de bin-
is het echter, dat er uit Java machtige Ilindoc- nenlanden begaven, hoofdzakelijk om te zorgen
koloniën in het I'alcnibangsche gesticht zijn, die dat de opbrengsten aan den Sultan verschuldigd,
haren stempel op de bevolking gedrukt hebben, voldaan werden. Het bestuur in de binnenlanden
welke in uiterlijk voorkomen weinig van tlie der werd gevoerd door marga- en doesoen-hoofden,
Javanen verschilt. Vooral in de binnenlanden, door de bevolking gekozen. De Vorst werd be-
doch ook ter hoofdplaats, is de Maleische taal, schouwd als eigenaar van den grond, dien hij ten
door haar gebezigd, Javaansch gekleurd; het Ja- eigen behoeve deed bearbeiden, of aan bloedver-
vaansch was dan ook tijdens het inlandsche vor- wanten en djenang's afstond, terwijl het over-
stenbestuur de hoofdtaai hetgeen o. a. blijkt uit blijvende tusschen de marga's en doesoen's ver-
verscheidene bevelschriften van die vorsten. Zoo deeld was. De bevolking, die deze landen be-
is een dergelijk stuk op een zilveren plaat ge- bouwde, was tot heerendiensten voor Sultan en
graveerd en indertijd aan een hoofd der Pasoe- Rijksgrooten verplicht; de Vorst bezat voorts het
mahers uitgereikt, in gebrekkig Javaansch met monopolie van een aantal winstgevende produc-
Javaansche karakters opgesteld (T. Bat. Gen. IV. ten, die de bevolking tot lagen prijs moest leve-
bl. 186, 516; XXIII, bl. 517; XXXII, bl. 597, ren (tiban-toekon), terwijl zij ook verplicht was,
XXXIV, bl. 605; XXXV, bl. 209; Bijdr. t. t. 1. zekere goederen van den Vorst tegen zeer hooge
 PALEMBANG. 177

prijzen te koopen tegen geld of producten, voor den troon geplaatst. Rallies weigerde die over-
welke laatsten de prijs door den Vorst werd vast- eenkomst te bekrachtigen; de jongere Sultan
gesteld. Aanvankelijk werd deze gedwongen han- werd weder in zijne waardigheid hersteld en
del slechts eenmaal 'sjaars gedreven; in de latere Badr-oeddin moest zich mét de opbrengst van
tijden van het Sultansbestuur 3- of 4maal 'sjaars eenige landen als levensonderhoud tevreden stel-
en tegen nog meer verhoogde prijzen. Ook was len. Na het herstel van het Nederlandsch gezag
het een gebruikelijk middel om aan geld te komen, werd de Vorst, die niet in staat was rooftochten
dat de pilaarmat in vieren gekapt, en aan elk uit de binnenlanden in Benkoelen en de Lam-
stuk de waarde van een geheel gegeven werd. pongs tegen te gaan, door den Regeeringscom-
Eindelijk moest de bevolking nog hassil (Zie missaris Muntinghe in 1818 genoodzaakt zijne
aldaar) opbrengen, een som voor verschillende rechten over de boven- en binnenlanden van zijn
voortbrengselen van landbouw en nijverheid en rijk aan Nederland aftestaan. Korten tijd daarna
bovendien werden nog van tijd tot tijd belastin- verscheen een gezantschap van Raflles, toen Luit.-
gen en geschenken van haar gevorderd. Gouv. te Benkoelen, in Palembang, ten einde den
De Compagnie knoopte reeds vroeg (1617) be- Sultan overtehalen, zich onder de bescherming
trekkingen met Palembang aan en had er sinds van Engeland te plaatsen; Nadjm-oeddin stemde
1619 ee n koopman, maar in 1621 werd haar kan- daarin toe en teekende een contract, waarbij hij
toor weder opgeheven en werd de handel op zich verbond, eene Engelsche bezetting te ont-
Palembang gedreven met gaande en komende vangen. Toen Muntinghe daarvan kennis kreeg
schepen, terwijl de Palembangsche peper ook met werd de Engelsche afgevaardigde Salmond, die
inlandsche vaartuigen te Batavia werd aangebracht. de Britschc vlag had laten hijschen, naar Batavia
Niet altijd was de verhouding tusschen Palem- gezonden; Nadjm-oeddin werd door Muntinghe af-
bang en de 0.-I. Comp. vriendelijk, vooral niet gezet en Badr-oeddin weder op den troon geplaatst.
toen Mataram in het 2° kwart der eeuw meer Deze maakte gebruik van eene tijdelijke afwezig-
en meer invloed in de Palembangsche zaken wist heid van Muntinghe om een aanslag op ons gezag
te verkrijgen. Toch werd in 1640 een contract voortebereiden; in Juni 1819 werd ons fort aan-
tusschen de 0.-I. Comp. en den Pangéran van gevallen en ofschoon de vijand werd afgeslagen
Palembang gesloten, waarbij de 0.-I. Comp. het moesten de onzen Palembang verlaten. Een expe-
recht verkreeg in Palembang residentie te nemen ditie onder Wolterbcek uitgezonden, moest onver-
en haar loge met geschut te voorzien tegen aan- richter zake terugkecren, daar de verdedigings-
vallen van Portugeezen en van Mataram, alles op werken bij Gombora voor onze vloot te sterk
verzoek van den Pangéran zelven. Maar reeds weder bleken. Een tweede expeditie onder De Koek in
in 1642 meende de O.T. Comp. gewapenderhand 1821 was gelukkiger; zij maakte zich meester van
tegen Palembang te moeten optreden: een con- de verdedigingswerken bij Gombora en aan de
tract werd ten gevolge hiervan nog in dit jaar Peladjoe en drong daarna ongehinderd tot de hoofd-
gesloten, waarbij de 0.-I. Comp. monopolie-voor- plaats door. Badr-oeddin gaf zich over en werd
rechten verkreeg. Van het vestigen van een kan- naar Ternate verbannen; een zoon van Ahmed
toor of versterkt huis kwam echter niets. Han- Nadjm-oeddin werd als leenvorst tot Sultan aan-
delsbetrekkingen bleven wel bestaan, maar waren gesteld en aan zijn vader werd het vergund zich
liet van groot belang, althans niet wat betreft in de nabijheid der hoofdplaats Palembang te ves-
den handel van Ncderlandsche schepen op Palem- tigen en den titel van Soesoehoenan aantcnemen,
bang. In 1657 werden de betrekkingen echter onder voorwaarde, dat hij zich niet met het be-
afgebroken ten gevolge van het afloopen van een stuur zou bemoeien. Aan deze voorwaarde voldeed
tweetal Comp.schepen; een expeditie onder Van hij echter niet; ook liet de toestand der bevolking
der Laan nam in 1659 Palembang in, en de Sultan in de bovenlanden, die door hare bestuurders in
zag zich genoodzaakt de stichting van een fort hooge mate onderdrukt werd, zeer veel te wenschen
aan de Moesi te dulden en opnieuw aan de Comp. over. De Regeeringscommissaris Van Sèvenhoven
het monopolie van den peperhandel toetestaan. sloot nu met den Sultan den lßen Aug. 1823
Na de ontdekking der tinmijnen op Banka (1710) een contract, waarbij den Vorst een vast inko-
(zie BANKA, Dl. 1, bl. 116), dat reeds minstens men werd toegelegd, maar bestuur en rechtsple-
sedert 1615 onder het al of niet betwiste gezag ging grootendeels aan het Gouv. getrokken werden.
van den Vorst van Palembang stond, nam het Nadat reeds door eenige verraderlijke aanslagen
belang van den handel op dat rijk niet weinig de ontevredenheid der beide vorsten gebleken
toe; toch ontwikkelde de Comp. daar weinig was, viel de Sultan in den nacht van 23
—24
macht, en kostte het den Sultan Mahmoed Badr- Nov. 1824 onze troepen aan, doch werd zonder
oeddin, die tijdens de vermecstering van
door de Engelschen te Palembang Java moeite afgeslagen; hij vluchtte naar de binnen-
veel moeite zich van de onzen
regeerde,'niet landen, waar hij in 1825 in onze handen viel,
te ontslaan. Een waarop hij naar Banka verbannen werd; zijn
verraderlijke overval van het fort bracht dat in vader was reeds
vroeger naar Batavia verwijderd.
z.tjnc macht en bijna alle Het Sultansbestuur werd nu geheel opgehe-
vermoord. De Luit-Gouv. van
Nederlanders werden
fava, Rallies, cischte ven en het gewest onder het onmiddellijk gezag
voor de Engelsche Comp., die in de rechten
van van den resident geplaatst, die daarbij door een
Nederland getreden was, den toegang
tot Palem- Rijksbcstierder, Eerdana mantri, werd bijgestaan,
bang, die hem echter door den Sultan geweigerd terwijl in plaats der djenang's, divisie-hoofden
werd; een expedttie onder Gillespie maakte zich (kapala divisie) werden aangesteld, die belast
in 1812 van Palembang meester, de Vorst vluchtte waren met het bestuur van de binnenlanden,
en zijn jongere broeder, Ahmoed Nadjm-oeddin, welke in groote afdeelingcn (divisies) waren ver-
werd tot Sultan aangesteld. De gevluchte Sultan deeld. Zij hielden echter meestal
ter hoofdplaats
maakte het echter den Engelschen zeer lastig en verblijf en werden dan in hunne afdeelingen door
in 1813 werd. hij door den resident Robinson adjunct-divisie-hoofden vertegenwoordigd. Doch ook
opnieuw, doch onder bezwarende voorwaarden op daarna bleef de toestand in de binnenlanden onbe-
111 12
178 PALEMBANG.
vredigend; deFerdana mantri en derijksgrootcn ble-
ven de bevolking knevelen, terwijl zij de door hen
genomen willekeurige maatregelen voor bevelen van
het Nederlandsch gezag deden doorgaan, dat daar-
door in minachting kwam, en dit te meer omdat het
niet in staat was invallen van niet onderworpen
stammen, aan de grenzen der residentie wonende,
met kracht tegentegaan. In 1849 braken er reeds
onlusten uit, die echter geen grooten omvang aan-
namen ; een voorstel van den resident om Europee-
sche ambtenaren in de binnenlanden aantestellen
en zóó op de handelingen der hoofden toetezien,
een maatregel reeds in het klein door hem toe-
— 3. Lcmatang Oeloe en Ilir, Kikim en de Pa-
gepast, — werd door de Regeering afgewezen,
totdat een uitgebreide opstand, in de binnenlan-
den onder Tiang Alam uitgebroken, haarde oogen
deed opengaan. Nadat de opstand door onze
troepen, onder aanvoering van luit.-kol. De Brauw,
bedwongen was, werd de Ferdana mantri afgezet
en verbannen; de divisie-hoofden en hunne ad-
juncten werden in 1864 afgeschaft en de lagere
volkshoofden onder de controle van Europeesche
ambtenaren gesteld. Sedert is het gewest in ont-
wikkeling vooruitgegaan; eene samenzwering tegen
ons gezag, in 1881 hoofdzakelijk door eenige af-
stammelingen der vroegere Sultans op touw gezet,
en waaraan fanatieke Mohammedaansche invloe-
den niet geheel vreemd schijnen geweest te
werd nog bijtijds voorkomen en onderdrukt. Zie
E. B. Kielstra in Ind. Mil. Tijdschr. 1889, I,
bl. 101.
Op de grenzen van Benkoelen, aan de ooste-
lijke hellingen en in de dalen en hoogvlakten
van het gebergte, dat Palembang van dat ge-
west scheidt, zijn verschillende stammen gevestigd
die wel aan den Vorst van Palembang onder-
worpen waren, maar toch eene groote mate van
zelfstandigheid genoten en als „vrije grensbewa-
kers" belast waren met het handhaven der grens-
politie, het opvatten van vluchtelingen en het
waken tegen vijandelijke invallen. Hunne ver-
houding tot Palembang werd geregeld door de
Atoeran sindang mardeka of regeling der vrije
grensbewakers, die aan Tjindai Balang wordt toe-
geschreven. Zooals reeds boven gemeld is, zijn
verscheidene piagem's of bevelschriften der be-
stuurders van het rijk (o. a. van Ratoe Sinoehoen)
aan hoofden in de grensdistricten gevonden. Ook
na de opheffing van het Sultansbestuur bleef
deze regeling den grondslag uitmaken van de
verhouding tusschen het Europeesch gezag en de
grensvolkeren, die echter meermalen zich aan
strooptochten op Gouv.gebied schuldig maakten,
waartegen herhaalde tuchtigingen niet afdoende
bleken. Dit leidde achtereenvolgens tot inlijving
van die grensstreken. In 1858 werd tegen Re-
djang Ampat Lawang en R. Ampat Petoelai eene
expeditie gezonden en werden deze streken aan
het Gouv.gebied toegevoegd; in 1861 werd Le-
bong zonder eenigen tegenstand aan het reeds
ingelijfde gebied toegevoegd. In 1864 werden,
op verzoek der hoofden, Semindo, Klsam, Maka-
kau en Blalau op vredelievende wijze ingelijfd,
en aan Palembang toegevoegd, met uitzondering
van Blalau met Batoe Brah, dat tot Benkoelen ge-
bracht werd, evenals later Semindo Oeloe Loeas.
Eindelijk volgden in 1866 de Pasoemahlanden,
die na een hevig verzet ten onder gebracht en
bij Palembang getrokken werden, behalve Pasoe-
mah Oeloe Kroë en P. Oeloe Manna, die aan
Benkoelen werden toegevoegd, waartoe zij geo-
graphisch behooren. Zie op de namen der ver-
schillende landschappen.
Administratief is Palembang verdeeld in de vol-
gende afdeelingen:
1. de hoofdplaats Palembang;
2. 'Tebing Tinggi (hoofdplaats Tebing Tinggi)
bevattende de onderafdeelingen: Moesi Oeloe
(hoofdpl. Moeara Bliti); Ampat Lawang (hoofd pi.
Talang Padang); Rawas (hoofdpl. Soeroclangoen);
Redjang en Lebong (hoofdpl. Kapahiang); Sin-
dangstreken (hoofdpl. Padang Oelak Tanding);
soemah-landen (hoofdpl. Lahat), bevattende de
onderafdeelingen: 1.ematang Oeloe (hoofdpl. La-
hat); Lcmatang Ilir (hoofdpl. Moeara Enim), be-
nevens de marga's Lawang Kidoel, Panang Wo-
long Poeloe, Panang Karabla Soekoe Pedjaja,
Panang Tenga Sclawi, Panang Sengang Poeloe
en Semendo; Kikim (hoofdpl. Boengamas); de
Pasoemah-landen (hoofdpl. Bandar);
4. Komering en Ogan Oeloe, Enim en de Ranau-
districten (hoofdpl. Moeara Doea), bevattende de
onderafdeelingen: Komering Oeloe (hoofdpl. Moeara
Doea); Ogan Oeloe en Enim (hoofdpl. Batoeradja),
benevens de marga's Rambang Kapak Tengah,
Loebci Soekoe Satoe, Rambang Ampat Soekoe
en Moeara Koeang; de Ranau-districten (hoofdpl.
Banding Agoeng), (met uitzondering van de bij
Benkoelen ingelijfde landschappen Blalau en Batoe
Brah);
Hierbij zij aangeteekend dat de Enimstreek,
vroeger behoorende tot de onderafdeeling ()gan
Oeloe, eenige jaren geleden bij de onderafdeeling
Lematang Ilir gevoegd is. Men heeft echter ver-
zuimd den naam Enim uit dien der afdeeling
wcgtenemen.
5. Moesi Ilir (hoofdpl. Sekajoe);
6. Ogan en Komering Ilir en Blidah (hoofdpl.
Tandjoeng Radja);
7. Iliran en Banjoeasin (hoofdpl. Talang Betoe-
toe), waarbij gevoegd zijn de tot de vroegere af-
deeling Komering Ilir behoord hebbende marga's
Soengei Aren, Parang Priai, Djedawi, Koembang,
Tandjong Krang, Kemang, Ramboetan, Kocrah,
Pangkalan I.impan, Tjambi en Selapan.
Ter hoofdplaats is, behalve de resident een
ass.-res. voor de politie gevestigd; hoofden van
plaatselijk bestuur te Tebing Tinggi, Lahat en
Moeara Doea zijn ass.-res., elders controleurs.
De afdeelingen en onderafdeelingen zijn weder
gesplitst in zclfbcsturcndc marga's of districten,
onder een inlandsch hoofd, Pasirah, die den titel
draagt van Depati, tenzij de resident hem, bij
wijze van hooge onderscheiding, den titel van
Pangéran toelegt. Deze hoofden worden door de
bevolking gekozen doch door den resident aange-
steld, bevestigd en ontslagen. Hun onderschei-
dingsteeken is een geheel met gouddraad gestikt
—
hoofddeksel (kopiah); voorts ontvangen zij nog
van het Gouv. een zilveren of gouden knop
—
al naar mate zij den titel Depati of Pangéran
dragen met 's Konings wapen, om dien op
een stok te plaatsen.
De marga's zijn verdeeld in doesoen's of dor-
pen, onder een Proatin, met den titel van Depati,
Kria, Ria, Loerah, Ginda; de Proatin van de
door den Pasirah bewoonde doesoen vervangt
dezen gewoonlijk bij ontstentenis en voert den
titel: Pembarab, Tjahaja Depati, Penggawa Marga,
Kria- of Ginda-Marga, Depati- of Kria-Mangkoc.
Ook deze hoofden worden door de bevolking ge-
 PALEMBANG.
kozen, doch aangesteld en bevestigd door de
hoofden van de afdeclingen, die hen op eigen
verzoek mogen ontslaan; in andere gevallen ver-
leent de resident het ontslag. De hier genoemde
hoofden dragen als onderscheidingsteekenen een
kopiah van rotan, meer of minder met goud-
draad versierd naar mate de drager Pembarab of
Proatin is. De doesoen's zijn verdeeld in kam-
pong s of wijken, aan wier hoofd een Penggawa
staat, op dezelfde wijze aangesteld en ontslagen
als de doesoen-hoofden; zij dragen slechts een
kopiah van rotan. Voorts worden er nog midji-
doesoen's aangetroffen, die zich oorspronkelijk van
eene marga hebben afgescheiden en op zichzelf
staan; hunne hoofden staan niet onder een Pasi-
rah, maar onmiddellijk onder de Europeesche
ambtenaren. Zie MARGA. Pasars eindelijk wor-
den in Palembang de plaatsen genoemd, die in
de nabijheid der Europeesche etablissementen zijn
ontstaan en waar de vreemdelingen, in de bin-
nenlanden gevestigd, zooveel mogelijk moeten
hijeenwonen.
De bevolking van het gewest werd op uit.
1895 geraamd op 373 Europeanen, 6451 Chinee-
zen, 1876 Arabieren, 126 Klingalccz.en, 607.941
inlanders, bij welke nog voor Djambi 76.000 in-
landers zouden komen, welk laatste getal echter
geheel op gissing berust. In dit artikel wordt
slechts over de eigenlijke Palembangers gehan-
deld; voor de overige bewoners van het gewest
zie PASOEMAH-LANDEN,
REDJANG en voor
de zwervende bevolking ORANG KOEBOE.
De Palembangers behooren tot het Maleische
ras; zooals reeds vermeld werd zijn zij sterk
met Javaansche elementen vermengd en ver-
schilt hun uiterlijk weinig van dat der Javanen,
ofschoon gezegd wordt dat zij eenigszins rijziger
en lichter bruin gekleurd zijn en minder uitste-
kende wangbeenderen zouden hebben. Ook in de
kleeding is de Javaansche invloed zichtbaar; voor
de mannen bestaat zij in een lakensch buis of
een kabaai van gebloemd katoen, met een broek
van gestreept katoen, waarover steeds een sarong
gedragen wordt, en in den hoofddoek die bij den
veldarbeid door een toedoeng wordt vervangen.
Aanzienlijken dragen wel een wit katoenen vest
en buis van zijde met goud
doorweven, een zijden
broek en een sarong, opgehouden door een lede-
ren gordel met stalen of zilveren slot en gesp,
terwijl zij het hoofd met een kapje van katoen
'f stroo bedekken, en de ambtenaren de kopiah
dragen. Evenals de Javanen zijn zij met de kris
gewapend, die evenwel niet van achteren gedragen
wordt maar vóór in den gordel gestoken wordt.
Voor de vrouwen is de kleeding de
badjoe van
donkerblauwe of gekleurde stof en een geruite
ot gebatikte sarong, benevens een
borstkleedje
(kern ben) en de salcndang. Een zakdoek
wordt
over den schouder gehangen of
opgevouwen in de
hand gedragen; het hoofdhaar wordt eveneens op
Javaansche wijze opgemaakt. Gouden, zilveren of
hoornen oorsieraden zijn
algemeen 'bij haar in
gebruik. De woningen zijn op palen
van bamboe en met palmbladeren gebouwd,
gegoeden van hout en soms met fraai gedekt; bij
versierd gedekt met gespleten bamboe, snijwerk
met dakpannen. Zij zijn gewoonlijk
idjoek of
2 door gordijnen afgeschoten verdeeld in
vertrekken, voor
woon- en slaapkamer dienende. Eenige
te zamen vormen een woningen
aan den oever cener
kampong die in den regel
rivier ligt; in de binnenlan-
179
den heeten de kampongs, behalve op de afdce-
lingshoofdplaatscn, doesoen's, terwijl tijdelijk dooi-
de landbouwers bewoonde gehuchten talang's ge-
noemd worden. Een houten bidgebouw wordt in
belangrijke dorpen aangetroffen, alsmede het ge-
meentehuis, de balé, een groote veelal open houten
loods, bestemd voor de bijeenkomsten der bevol-
king en voor feesten. Eigenaardig zijn de wonin-
gen gebouwd op bamboezen vlotten, rakit's, welke
in het water liggen en aan palen vastgemaakt
zijn, die in de rivier geheid zijn.
Wij onthouden ons van het geven van een
karakterschets der Palembangers; het schijnt toch
bezwaarlijk om met enkele trekken eene bevol-
king te schetsen, wier intieme leven ons zoo weinig
bekend is, als dat der Palembangsche. Zij belijdt
den Islam; op de hoofdplaats, waar de omgang
met Arabieren grooten invloed heeft uitgeoefend,
w-orden de voorschriften van dien godsdienst het
best gekend en nagekomen. De bevolking ter
hoofdplaats wordt als veel meer ontwikkeld ge-
roemd dan die in de binnenlanden; daar is zij in
vele streken ook zeer weinig met den Islam be-
kend, en heersenen voor een goed deel nog oude
met den Islam onverecnigbare instellingen om-
trent het familierecht (zie Dl. 11, bl. 63, 64, 556,
559), benevens godsdienstige begrippen als de
vereering van de zielen der afgestorvenen en het
daarmede verbonden geloof aan zielsverhuizing,
bijzonder in tijgers en krokodillen, die dan ook
door haar ontzien worden; naar men zegt is de
vrees, die dieren te dooden, in de latere jaren
verminderd ten gevolge van de door het Gouv.
uitgeloofde premiën, waarmede echter, wat de
krokodillen betreft, in het jaar 1874 wederom
is opgehouden. In 1873 is bepaald dat in de
rapat's geene geestelijken als adviseurs zitting
mogen nemen; nieuwe geestelijke rechtbanken
mogen niet worden opgericht; er is van de uit-
spraken der zoodanige rechtbanken, voor zoover
die bestaan, Steeds beroep op den rapat toege-
laten, en hun invloed moet zooveel mogelijk
verminderd worden. Boedelbeschrijvingen en ver-
deelingen moeten geschieden door het kampong-
bestuur en geschillen rakende boedels door den
rapat berecht worden. In de binnenlanden wordt
over inlanders recht gesproken door de rapat's en
in kleine zaken door districts- en dorpshoofden;
de rapat's bestaan uit inlandsche hoofden (Pasi-
rahs of hunne vervangers) en worden voorgezeten
door den bestuurder der afdeeling; zij spreken
niet recht in naam der Koningin en houden zich
aan de adat's of landsgebruiken en herkomsten,
met dien verstande, dat het bestuur de wensche-
lijkheid heeft uitgesproken, dat zij het wetboek
van strafrecht voor inlanders zooveel mogelijk tot
richtsnoer zullen nemen. Deze adat's liepen in de
verschillende districten van het Rijk in niet on-
beduidende mate uiteen; men trof er eene bonte
mengeling van landsgebruiken aan, welke wel een
zekeren familietrek vertoonden, maar toch in bijzon-
derheden van elkander afweken, niet alleen ten
aanzien van het bestuur en de politie, maar ook
ten aanzien van het familierecht, erfrecht en straf-
recht; waarschijnlijk wel een gevolg hiervan, dat
in de Palembangsche binnenlanden niet alleen de
gemeenten of dorpen van oudsher de regeling hun-
ner huishoudelijke aangelegenheden hadden, maar
evenzeer de districten. Ook de piagem's der Sultans
bevatten verschillende rechtsvoorschriften; zoowel
deze voorschriften als de adat's werden toegepast,
180 PALEMBANG.
zonder dat er naar gevraagd werd of zij met het
Moslemschc recht overeenstemden. Vooral de adat's
die hecten te berusten op voorschriften (Oendang-
Oendang) van Tjindai Balang en Ratoe Sinoehoen
waren zeer bij de bevolking in aanzien. Na de
opheffing van het Sultansbestuur heeft men ge-
tracht die adat's te verzamelen; eerst in 1854 ge-
lukte dit, toen de ass.-resident J. F. R. S. v. d.
Bossche, met medewerking der inlandsche hoof-
den, cene verzameling opstelde, bekend als Oen-
dang Ocndang Simbocr Tjahaja (lichtstraal), die
aan de inlandsche hoofden werd toegezonden om
in voorkomende gevallen te raadplegen. Zij is
uitgegeven door Mr. L. W. C. v. d. Berg, Bijdr.
t. t. 1. en vlk. \' e volgr. IX, bl. 3. De samen-
steller maakte van de gelegenheid gebruik om
enkele instellingen, welke door ons bestuur ver-
keerd werden geacht, te verbieden, met name het
pandclingschap en het huwelijk bij djoedjoer en
ambil anak (zie HUWELIJK), welke laatsten
trouwens reeds door een vroegeren Sultan verbo-
den waren, maar niet geheel zijn kunnen worden
uitgeroeid, zoodat het huwelijk volgens het Mos-
lemschc recht alleen in de hoofdplaats en langs de
benedenrivieren de inlandsche huwelijksvormen ge-
heel verdrongen heeft, en zelfs daar nog de Molt.
huwclijksgift dikwijls verhoogd wordt met een ge-
schenk aan de bruid, belandja ka win of b.
da po er genaamd. De solidaire verantwoordelijk-
heid (adat tanggoeng menang go eng) is uit-
drukkelijk gehandhaafd. Op de hoofdplaats wordt
over de inlanders recht gesproken door een land-
raad, door een Europeesch rechtsgeleerde voorge-
zeten en recht sprekende in naam der Koningin
en waarin de Pangéran Penghoeloe als adviseur
zitting heeft. Deze is de voornaamste geestelijke
in het gewest; in de marga is dit de Lebai-peng-
hoeloe en in de doesoen's staan een of meer
Katib's den laatsten ter zijde. Vroeger moesten
deze geestelijken zich vóór de aanvaarding van
hun ambt onderwerpen aan een onderzoek naat-
hunne bekwaamheden door den Pangéran Peng-
hoeloe op de hoofdplaats; in 1873 is dit afge-
schaft. De districts- en doesoen-geestelijken wor-
den door de bevolking gekozen, doch aangesteld
en ontslagen door de hoofden der afdeelingcn.
De adel wordt gevormd door de afstammelingen
der Sultans (p riaj i' s), die de Javaansche titels
van Pangéran, Raden enz. dragen; tijdens het Vor-
stenbestuur bezaten zij grooten invloed en leefden
op kosten der bevolking, die in hooge mate door
hen gekneveld werd; onder ons gezag wordt dit
niet meer toegelaten en vormen zij een ontevreden
klasse, die o. a. in 1884 toonde dat zij ons vijan-
dig gezind was. De meesten zijn onbemiddeld,
sommigen drijven handel of oefenen een ambacht
uit; velen leven van een kleinen onderstand door
't Gouv. uitgekeerd. Zij zijn dan ook niet meer
in aanzien bij de bevolking. Onder de overige
bevolking kan men in de eerste plaats noemen
de matagawé's, d. z. de heerendienstplichtigen, die
tot het verrichten van onbetaalde diensten kunnen
worden opgeroepen; tijdens het Vorstenbestuur
bevond zich in elke doesoen een bepaald getal
dier personen, hoofden van huisgezinnen of ge-
slachten, die tot de meest gegoeden behoorden en
ook bij de benoeming van hoofden enz. gekend
werden; onder ons bestuur is deze toestand meer
geregeld geworden en meer bepaald. Aan de hoof-
den werden vroeger en worden in sommige stre-
ken ook nu nog alingan's toegevoegd 0111 voor
hen mindere werkzaamheden te verrichten waartoe
gewoonlijk hunne zonen of naverwante familie-
leden worden aangewezen en alsdan van heeren-
diensten vrijgesteld zijn.
De bevolking is verplicht tot het verrichten
van heerendiensten voor het aanleggen en onder-
houden der land- en waterwegen en der bruggen
buiten de hoofdplaats en het vervoeren van in
dienst reizende landsdienaren, waar aan dezen geen
transportmiddelen van Gouv.wege verschaft kun-
nen worden (St. 1878 n°. 33). Zij is, buiten de
hoofdplaats, onderworpen aan eene hoofdelijke
belasting, in 1823 van den Sultan overgenomen,
geheven van alle mannen tot de inlandsche be-
volking behoorende boven 16 jaar en gemiddeld
6 % van het inkomen bedragende (St. 1877 n°. 197).
Zie BELASTINGEN, Dl. I, bl. 170. De inland-
sche bevolking ter hoofdplaats is onderworpen aan
de belasting op het bedrijf, evenals alle elders
wonende inlanders, in dienst op ondernemingen
van land- en mijnbouw, en niet behoorende tot
een bepaalde doesoen of marga, die dan echter van
de hoofdelijke belasting zijn vrijgesteld (St. 1899
n°. 23). Eindelijk betalen alle mannelijke perso-
nen op de hoofdplaats, behoorende tot de inlan-
ders boven 16, en tot de met inlanders gelijk-
gestelden boven 14 jaar een hoofdgeld van y'3,
tegen ontheffing van verplichten arbeid voor het
onderhoud van wegen en bruggen.
Ofschoon de eigendom van den bodem bij den
Staat berust, heeft toch elke marga een uitslui-
tend recht op den grond die, door bekende gren-
zen bepaald, tot haar gebied behoort; iedere
marga-bewoner heeft het recht op hare gronden
een stuk lands te ontginnen, waar hij wil; hij
kan er op planten wat hij verkiest en heeft dan
het volle vruchtgenot van den ontgonnen grond.
Wanneer hij dien echter ontruimt, gaan de rechten
weder op de marga terug en kan elk ander marga-
bewoner hem in bezit nemen en gebruiken. In
sommige gedeelten der residentie blijven de gron-
den nog eenigen tijd ter beschikking van den
eersten ontginner. De eerste ontginners blijven
hun recht op sawah's behouden, onverschillig hoe
lang deze ook braak liggen. Ook vruchtboomen
door den eersten ontginner geplant, blijven ter
zijner beschikking, al heeft een ander den grond
daaromheen in gebruik. De Staat behoudt zich het
recht voor, woeste gronden in erfpacht uittegevcn.
De voornaamste cultuur is die der rijst; de
dun gezaaide bevolking, die veel meer onbebouw-
den grond tot hare beschikking heeft dan voor
hare behoefte noodig is, bepaalt er zich in vele
streken toe om hoschrijke plekken schoon te
branden en te beplanten, zonder die behoorlijk
te beploegen, zoodat de grond spoedig uitgeput
is, en na 2 of 3 jaren verlaten wordt, om dan
7 a 10 jaar braak te liggen, waarna hij weder
kan bebouwd worden. In sommige streken, zooals
in de Lematang Oeloe, Rawas, Ampat Lawang en de
Pasoemah-landen, wordt de rijst echter op sawahs
geteeld. Ook andere gewassen worden verbouwd.
De tabak der Ranau-districten is als zeer goed
bekend; de cultuur daarvan gaat echter achteruit
en wordt door die der koffie verdrongen, zoodat
er in 1898 slechts 180 pikols werden uitgevoerd.
De meeste van die zoogenaamde Ranau-tabak is
echter tabak uit de bovenstreken van de Komering
Oeloe, die als Ranau-tabak de wereld ingaat. De
werkelijke Ranau-tabak uit de marga's, die om
het Ranau-meer liggen, wordt grootendeels voor
 PALEMBANO.
eigen consumptie gebruikt en is moeilijk te ver-
krijgen. In Lematang Oeloe en llir, Kikim en de
Pasoemah-landeii wordt tabak veel voor wissel-
bouw gekweekt; ook in Redjang en Lebang wordt
dit gewas geteeld. De koffiecultuur breidde zich
de laatste jaren niet uit, ten gevolge der lage prij-
zen en gemis aan geschikte gronden; in 1898 wer-
den uit de hoofdplaats 22,500 pikols uitgevoerd, ter-
wijl ongev. 4000 pikols uit Redjang en Lebong en
de Ranau-districten naar Benkoelen verzonden wer-
den. (Over Palembang als koffic-land verschenen
verscheidene artikels in de Ind. Gids van 1894
en 1895). Le teelt van kapas is vrij beduidend;
in
1898 werden ruim 68.000 pikols uitgevoerd,
tegen 15.000 en 14.000 in 1896 en 1897. Van
veel belang is de teelt van kapok, waarvan in
1898 6600 pikols werden uitgevoerd, ter waarde
van ƒ100.200; van pinangnoten was de uitvoer
35-3°° pikol. E'en ruime bron van inkomsten voor
de bevolking levert de inzameling van boschpro-
ducten op: hout, hars, rotan, cardamon, gom-
dastiek, getah pertjah, bijenwas, honig en bam-
boe worden in groote mate verkregen. De bos-
schen zijn niet onder geregeld beheer gebracht;
de leden eener marga hebben het recht in de
bosschen der marga's de producten intezamelen,
'net dien verstande dal de eerste vinder van een
daittar-, gomelastiek- of bijenboom daarop een uit-
sluitend recht erlangt als hij de boom van een
teeken voorzien heeft. In Lematang Oeloe en de
1 asoemah-landen, waar de grenzen der districten
minder juist bekend zijn, wordt het recht van
inzamelen ook wel met bewoners van andere
marga's gedeeld. Boomen mogen door de leden
der marga vrijelijk worden gekapt, behalve de
kostbare temboesoe- en onglen- (ijzerhout-)boo-
men, voor het vellen waarvan eene vergunning
van den resident noodig is; in 1898 is door het
Gouv. een proef genomen met de exploitatie van
eenige onglen-bosscheu. Benzoë-boomcn worden
hier en daar door de bevolking aangeplant. Vogel-
nestjes komen veel voor in Tebing Tinggi, Lema-
tang Oeloe en Komering Oeloe; zij worden dooi-
de bevolking ingezameld en aan Chineezen ver-
kocht. Op de veeteelt legt zij zich weinig toe.
Zeevisehvangst wordt uitsluitend uitgeoefend door
de bevolking der
marga Soensang en door haar
gedreven met vaartuigen van bijzondere constructie
(prahoe Soensang), door de visschers zelven ver-
vaardigd.
In de laatste jaren tracht de particuliere land-
l.ouw-industrie zich in Palembang te ontwikkelen.
In 1897 waren er
40 ondernemingen, over 43
perceclen beschikkende,
sloegen, en hoofdzakelijk voor 206.935
die bouws be-
de koffie- en tabaks-
cultuur dienden, althans voor zoover reeds zijn
geëxploiteerd. Van 34 ondernemingenzij
menlijk 162.446 bouws toch, geza-
beslaande, waren voor het
Kol. Verslag van !8 8 geene
9 bijzonderheden inge-
komen, omdat verreweg de meesten dier
len nog met in
perece-
vers ag waren „36
ontginning waren. Volgens dat
bouws met koffie, en 150 met
tabak beplant, gevende
eene productie respectie-
vcbjk van 7.440 pikols en kilogr. Ook
de mijnbouw begint zich in 39.000
de laatste jaren te
ontwikkelen; ,n 1899 werden 3 petrolcum-con-
cess.es
verleend, waarvan een reeds te voren tot
w.nmng en raffineering was overgegaan
Dec. 1898 en in
24.505 units lichtolie verkreeg Voor
het winnen van goud is aan eene
onderneming
concessie verleend; voorts is er eene onderneming
181
tot het delven van steen- en bruinkolen in wer-
king. Tal van vergunningen tot mijnbouwkundige
opsporingen zijn door het Gouv. verleend; op
tilt. Mei 1898 waren er 271 van kracht. De arbei-
ders op landbouw- en niijnondernemingen zijn
hoofdzakelijk van buiten aangevoerde werklieden,
met name Chineezen en Javanen.
Terwijl voor de nijverheid verwezen kan wor-
den naar het betrekkelijke artikel (zie ook T. v.
nijv. en ldb. in N.-I. XI.VII, bl. 369), zij hier
nog aangeteckend, dat zij vooral in de hoofd-
plaats wordt uitgeoefend en dat de Palembangsche
meubels door geheel Indië bekend zijn, evenals
het Chineesche lakwerk. Goede goud-, zilver-,
ijzer- en wapensmeden alsmede kopergieters wor-
den in Palembang aangetroffen. Niet onbelangrijk
is de scheepsbouw in de residentie; met name
zijn de pantjalangs bekend, staatsievaartuigen, uit
een enkelen boom vervaardigd, soms 60 voet lang
en fraai beschilderd. De handel concentreert zich
vooral op de hoofdplaats; in de binnenlanden
wordt voor het vervoer van handelswaren gebruik
gemaakt van bambocvlotten, bidars, beloengkoengs
en zelfs van kleine stoomscheepjes. Het totaal van
den invoer in het gewest wordt voor de jaren
1894—1898 geschat op ƒ2.233.996, 2.120.543,
2.055.071, 3.477.609, 3921.963; van den uit-
voer: ƒ3.074.681, 3.410.182, 4.035.596, 4.309.497,
3-757-865.
Litteratuur: W. Marsden, The history of Su-
matra, 2' l cd. Londen 1784; W. L. De Stttrler,
Proeve eener beschrijving van het gebied v. Palem-
bang, Gron. 1843; Dezelfde, Bijdr. t. d. kennis
enz. v. h. Pal. gebied, Gron. 1555: Resumé v.
h. onderzoek naar de regten op de onbebouwde
gronden .... uitgeoefend, Bat. 1872; J. J. De
Hollander, Handleiding b. d. beoef. der Land-
en Volkenk. I<= deel; P. A. Van der Lith, Ned.
Oost-lndië, 2C uitg.; A. G. Valette, Aant. betr. het
bestuur in de binnenlanden der res. Palembang,
Bat. 1887; IL De Vogel, T. Binnenl. best. 1, bl.
301; Verbeek, Topogr. en geol. beschrijving van
Zuid-Suniatra, laarb. v. h. mijnw. in N.-l. 1881,
I, 1887, bl. 129, 1888, bl. 471; Kol. Verslag
1891, Bijl. FFF; E. B. Kiclstra, Oids 1887, IV,
bl 256, 1892, 11, bl. 76; J. S. G. Gramberg, T.
Bat. Gen. XV, bl. 446, XVI, bl. 536; H. Pauw
ten Katc, T. Bat. Gen. XVIII, bl. 525; E. Van
Vloten, T. Ned.-Indië, 1873, 11, bl. 280; J. C.
C. Lohman, Gids 1884, 111, bl. 423; L. Th.
Wcsly, T. Binnenl. best. 111, bl. 275, 351.
PALEMBANG. Hoofdplaats van de gelijkna-
mige residentie, gelegen op de Oostkust van Su-
matra, aan de heide oevers van de Moesi, tus-
schen de uitwatering van de Ogan en van de
Peladjoe, op ongev. 90 km. van zee, met eene
bevolking op uit. 1895 van 53.788 zielen (242
Eur., 46.870 ml., 4725 Chin., 1825 Arab., 126
Klingalcczen). De stad is geheel langs de oevers
der rivier gebouwd, zoodat zij, ofschoon ruim
2/2 uur lang, landwaarts-in geen kwartier breed
is; zij is op een groep van eilandjes aangelegd
die gevormd worden door een menigte kreckjes,
vooral aan den linkeroever der Moesi. Zij is ver-
deeld in kampongs of wijken, van welke 36 op
den linker- en 16 op den rechteroever der rivier
liggen (Kampongs llir en K. Oeloe, al nadat zij
beneden- of bovenstrooms van het gouvernements-
clablisscmcnt en de benteng, de oude sultans-
kraton, liggen), die verschillende namen hebben,
doch bij het bestuur slechts door cijfers onder-
182 PALEMBANG. — PALMEN.
scheiden worden. De woningen der inlanders zijn pen 193 inhoud 25.232 M 3., stoomschepen 51 met
door een pagger omringd en van hout of bamboe 72.258 M 3., en vertrokken 209 zeilschepen, inhoud
op hooge palen gebouwd; dit laatste is volstrekt 24.839 M 3. en 44 stoomschepen, inhoud 52.704.
noodig wegens de overstroomingen der rivier, Palembang is bekend voor zijn fraai lakwerk;
die vooral in Januari en Februari talrijk zijn; inlanders ter hoofdplaats vervaardigen doosjes in
's morgens kan men dan nog droogvoets gaan, den vorm van allerlei vruchten, en fraaie houten
om 10 uur is het verkeer alleen met schuitjes schenkbladen en sigarendoozen, die dan door Chi-
mogelijk, terwijl het water 's avonds weer weg- neezen geverfd of gelakt en verkocht worden.
zakt. Sommige huizen, vooral die welke aan rijke Mooie zijden of halfzijden kleedjes, dikwijls met
Arabieren en Chineezen toebehooren, zijn van goud- of zilverdraad doorweven, worden in het
het kostbare temboesoe-hout gebouwd en met gewest bijna uitsluitend in Palembang vervaardigd,
pannen gedekt. Eigenaardig zijn de tallooz.e vlot- evenals het zeer gezochte kantwerk, een tak van
huizen (rakit), uit planken en bamboe samen- industrie door vrouwen en meisjes als huiswerk
gesteld, op balken, met bamboe doorvlochten, gedreven. Een groot gedeelte der bevolking vindt
rustende en aan den oever of aan palen in het zijn bestaan in de vischvangst.
water vastgemeerd, terwijl zij door planken brug- Palembang wordt volgens den heer De Clercq
gen met de oevers verbonden zijn; soms liggen door de bevolking uitgesproken als Palimbang, en
zij geheel vrij in den stroom en moeten met zou afgeleid zijn van „melimbang" d. i. goud zoe-
prauwen genaderd worden. Dikwijls bestaat een ken in het rivierzand. Vroeger werd de plaats ook
rakit uit verscheidene aan elkander verbonden wel Lebar Daocn genaamd (T. Aardr. Gen. Dl. 11,
vlotten; waarvan een voor woonhuis, een ander bl. 174)-
voor winkel dient en de derde een soort van Zie J. A. v. Rijn v. Alkemade in T. Aardr.
binnenplaats vormt, terwijl men soms vlottende Gen. VII, bl. 51; F. S. A. De Clercq, ibid. 11,
badkamers vindt. Deze rakit's, soms met lakwerk bl. 174.
en met vergulde lijsten versierd, maken Palem- PALIMANAN. District van de contróle-afdee-
bang zeer levendig; het verkeer heeft vooral langs ling Ploembon, regentschap, afdeeling en residentie
de rivier plaats, zoodat zij wel eens de hoofd- Cheribon; met eene oppervlakte van 18.878,93
straat genoemd is, terwijl de kreckjes dan de zij-, hectaren. Het district telt 62 desa's.
straten en stegen vormen. Het voornaamste ge- Nabij de gelijknamige districtshoofdplaats be-
deelte der stad is de Tanah Kraton aan den vindt zich een warme bron (zie J. A. Hooze. Nat.
linkeroever der rivier, waar de in 1780 gebouwde T. v. N.-I. XXXVI, bl. 55) en een fortje, tevens
kraton der vroegere Sultans gelegen is, die thans reconvalescenten-gesticht.
als fort dient en tot verblijfplaats voor het gar- PALIMBANG ofPLIMBANG. Eene der onder-
nizoen is ingericht. In dit gedeelte der stad wonen hoorigheden van het op de Noordkust van Sumatra
de meeste Europeanen en aanzienlijke inboor- gelegen staatje Samalangan, onder het bestuur
lingen. Ook het residentie-huis is aldaar gelegen; staande van Tengkoe Maharadja Mangkoe Boemi
de zeer bevolkte Chineesche kamp ligt aan de van Telok Semaweh (zie „Overzichtskaart
overzijde. Een belangrijk gebouw is de moskee, van de richting van een ontworpen stoomtramweg
in 1740 gebouwd, een groot steenen gebouw, ter Noordkust van Atjeh van Segli naar Lho-
waarvan het boyengedeelte, uit 3 op elkander :
Seumawé, schaal 1 100.000", behoorende bij de
gebouwde daken bestaande, op deels marmeren, Memorie van Antwoord betreffende de Indische
deels djati-houtcn kolommen rust; de 4 zijvlakken begrooting voor 1900, en den Regeeringsalmanak
dragen driehoekige faces, met koranspreuken be- voor Ned.-Indië voor 1900). Zie verder SAMA-
schilderd, terwijl de vloer met marmer geplaveid LANGAN.
is. De minaret, een in 1753 gebouwde achtkan- PALINURUS. ARTICULATA, CRUSTACEA,
tige, 70 voet hooge toren met 3 verdiepingen, MACRURA, Loricatidae, Langustinae. Zie OE-
elk met een rondloopend balkon, staat afzonder- DANG-LAOET.
lijk ; het geheel was vroeger door een steenen PALMEN. Dit zijn boomachtige, tropische, ecn-
muur omgeven doch thans door een houten hek zaadlobbige planten, verwant aan de grassen, met
en van steenen gemetselde paaltjes. In Kampong enkelvoudigen stam en groote waaier- of veder-
3 llir (Lcmahbong) zijn graven van vroegere Sul- vormige bladeren, die meest tot eene schoone
tans in twee gebouwen waarvan een, in koepel- kroon vereen igd zijn, doch soms ook verspreid
vorm opgetrokken, de drie voornaamstcn bevat; staan. De bloemen zijn klein, meest eenslachtig,
zij worden door het Gouv. onderhouden. Ook vereenigd in een enkelvoudige of vertakte kolf
andere, heilige, graven worden bij Palembang aan- (spadix), die is opgesloten in eene bloeischcede
getroffen ; o. a. een graf op den Boekit-Lama, waar (spatha). De vrucht is een een- of driehokkige
DzoeT Karnein (Zie aldaar) begraven zou zijn, en steenvrucht of bes, met sterk ontwikkeld kieni-
dat uit niet veel meer dan een vervallen hut be- wit (albumen).
staat, niet pannen gedekt en een hoop aarde De meer belangrijke palmsoorten van Ned.-Indië
bevattende tusschen vier planken besloten en met zijn in deze Encycloprcdie afzonderlijk beschreven,
bakstcenen belegd. zoodat hier slechts eenige algemeene opmerkingen
De handel der residentie concentreert zich vooral over deze plantengroep behoeven plaats te vinden.
op de hoofdplaats, dank zij hare ligging aan de Linné noemde de palmen de vorsten van het plan-
rivier (zie MOESI, Dl. 11, bl. 521) en geeft hare tenrijk, principes plantarum, en in die hooge,
bevolking geen geringe welvaart. Hij wordt zoo- liefst solitaire, waardigheid vertoonen zij zich
wel met het binnenland gedreven als met Banka, vooral ook in Insulinde, waar palmen niet zelden
Java, de Oostkust van Sumatra, Lingga, Singapore, het karakter van het landschap bepalen. „Onbe-
Siam en China. In 1898 kwamen van buiten Ned.- schrijfelijk schoon", zegt de reiziger Zollinger,
Indië aan 185 schepen (184 stoomschepen) metende „is de aanblik, wanneer op een hooge rots of
89.572 M 3. en vertrokken 173 metende 89.876 M. „op steile riffen, enkele palmen zich rank ver-
Wat de kustvaart betreft kwamen aan: zcilsche- „heffen, en rustig den strijd der'golven aanschou-
 PALMEN.
„wen, die met onweerstaanbaar geweld tegen de
„rotsen opbruisen, als wilden zij ze in hare
„diepste grondvesten doen sidderen".
De eerste goede beschrijvingen der voornaamste
palmen gaf Rumphius in het Amboinsch Kruid-
boek. Bij de verlevendiging der botanische stu-
diën in het begin dezer eeuw werden ook de
Indische palmen stelselmatig beschreven en afge-
beeld, bepaaldelijk in Blume's Rumphia, Dl. 111
en IV. De plaats der palmen in het insulair land-
schap werd met talent geschetst door de natuur-
onderzoekers Junghuhn en Zollinger. In Miquel's
flora konden reeds
29 geslachten met 213 soorten
opgesomd worden, zijnde nagenoeg '/4 van alle
palmsoorten der aarde. Vele Indische genera tellen
slechts ééne soort, maar bij de geslachten der
slingerpalmen (Dacmonorops en Calamus) is groote
verscheidenheid. Na de verschijning der genoemde
Hora (1855), zijn over onze Indische palmen nog
bijdragen geleverd door Scheffer (in de „Annales
de Buitenzorg", I, bl. 103 en 11, bl. 79) en vooral
ook door Beccari, zoowel in dezelfde Annales
(VI, bl. 77) als in zijn werk Malesia (I, bl. 96 en
111, bl. 58). Over palmteelt in Indië schreef de
Buitenzorgsche hortulanus Wigman in Teysmannia
(IV, bl. 449); men zie ook voor sierpalmen de
opstellen van Masters c. a. in Gardener's Chronicle.
Sommige palmen zijn vooral cultuurgewassen,
als klapper, pinang en lontar, die dus gewoonlijk
nabij bewoonde oorden aangetroffen worden, doch
ook van kust tot kust verspreid raken. De meeste
palmen komen echter uitsluitend wildgroeiend voor,
in de
wouden, doch vaker aan de kusten of in
kustmoerassen, gelijk de nipah (Dl. 111, bl. 30).
Lianen (Dl. 11, 1,1. 4 o8) uit de familie der palmen
zijn als rotan bekend. Als sierplanten kweekt men
in Indië wel
Latania, I.odoicca, Oreodoxa, Livistona,
dadelpalm en vooral ook de roode pinang (Cyrto-
stachys Rendah). Veel belangrijker is natuurlijk
de rol der palmen in den Europeeschen tuinbouw.
Zeer groot en veelvuldig is het nut der palmen
in de
Indische huishouding, gelijk in de afzon-
derlijke artikelen is uiteengezet. De cocospalm
kan even zoovele nuttige toepassingen vinden als
er dagen in het jaar zijn, en 'tzelfde kan men
van sommige
andere palmen beweren, o. a. van
den lontarpalm (zie:
Eerguson, The palmyrapalm,
a popular descriplion
of this palm and its pro-
ducts, Colombo 1850). Naar het voornaamste ge-
bruik laten de palmen zich in groepen verdeden,
zoo: wijnpalmen, welke een suikerhoudend sap
leveren, als b. v. Arenga saccharifera (zie AREN,
-
1 m 44); sagoepalmen, welke meel in den
stam ophoopen, als b. v. Metroxylon Rumphii
(zie SAGOE); ooftpalmen, met eetbaar vrucht-
vlcesch, als b. v. bij gebreke van dadelpalmen,
Macca cdulis (zie aldaar); oliepalmen, met vetrijk
kiemwit, als b. v. Cocos nucifera (zie KALAPA,
Dl. 11, bl. 183) of vetrijk vruchtvleesch, als b. v.
Llaeis guineensis (Dl. I, bl. 490); harspalmen,
als b. v. Calamus
(Dacmonorops) Draco (zie Dik:K-
NANG, Dl. 1, bl. 459); houtpalmcn, welke om
het harde hout gezocht zijn, als b. v.
Areca Ni-
bung (zie NTBOENG, Dl. m, bl. 27); vezelpal-
men, waartoe zeer vele palmen te brengen zijn,
I). v. Lorypha
umbraculifera (zie GEBANG Dl.
h hl. 543); riclpalmcn, die in hun stengels het
belangrijk materiaal rotan leveren, enz Als ge-
notmiddel dient, bij het sirih-kauwen, vooral de
areca-noot (zie PINANG), die ook
geneeskrachtig
is. Niet in Indië gewonnen, worden
twee, elders
— PALMWIJN. 183
belangrijke, palmproductcn nl. palmivoor (J'hyt-
elephas)ca. palmwas (Ceroxylori).
Litteratuur: Die over Ned.-Indische palmen
is Teeds vermeld. De nieuwste algemeene beschrij-
ving aller palmen gaf Drud'e in Natürl. Pflanzen-
familien (Deel II). Een niet meer nieuw, maar
nog steeds voortreffelijk, populair geschrift over
palmen is: Seemann, Die Palmen (Leipzig 1863);
voorts Kcrchove, Les I'almiers (Paris 1878).
PALMROLMARTERS. Van dit geslacht moet
hier vermeld worden de ottermarter, Potamophilus
barbatus; de oudere naam is Cynogale Bcnettii.
Zie BOMPRANG, Dl. I, bl. 231.
PALMWIJN. Dit is de naam voor het als
drank benutte suikerhoudende — en na gisting
spiritueuze — sap, dat bij insnijding vloeit uit
de onrijpe bloemkolven van eenige palmsoorten,
in Indië bepaaldelijk Arenga saccharifera, Cocos
nucifera, Borassus flabelliformis
en Nipa fruti-
cans. Bij de in deze Encyclopedie voorkomende
beschrijvingen dezer voorname palmen, is ook van
hun sap melding gemaakt, resp. bij Aren (Dl. I,
bl. 44), Kalapa (Dl. 11, bl. 183), Lontar (Dl. 11,
bl. 435) en Nipah (Dl. 111, bl. 30). Ook andere
palmen geven dergelijk zoet sap, als At/a/ca,
Caryota, Elaeis, Mauritia, Phoenix, Raphia; bij
sommige dezer wordt echter de palmwijn niet
door aftappen der bloemkolf doch door insnijden
of doorhakken van den stam verkregen. Als in
den stam van den palm eene groote hoeveelheid
zetmeel is afgezet, wordt dit, oplosbaar gemaakt en
in suiker veranderd, naar dat gedeelte der plant
gevoerd, waar het voor de ontwikkeling van nieuwe
deelen noodig is, hoofdzakelijk dus in de periode-
van bloei en vruchtzetting, gelijk men ook bij
den sagoepalm kan waarnemen.
De eigenschappen der versche „palmwijncn"
zijn nagenoeg gelijk; het zijn verdunde suiker-
oplossingen, die bovendien wat gom, eiwit en
zouten bevatten; zij doen zich voor als heldere
kleurlooze of zwak geelgctinte vochten, aange-
naam slijmig zoet smakend en flauw van geur.
Nauwkeurige chemische analyses der verschillende
soorten ontbreken. Op Java is de palmwijn van
den arèn-boom verreweg het belangrijkst, veel
meer echter ter bereiding der arèn-suiker (zie
aldaar), dan wel om versch of gegist gedronken
te worden. De gewinning van het arèn-sap in
W.-Java is o. a. beschreven door IL De Bic
(Tijdschr. Binnenl. Best. VI) en later door A. G.
Vorderman (Gen. Tijdschr. Ned.-Ind. XXXIII),
die ook het verloop der gisting nader onderzocht
heeft.
Hoewel de aren ook in de vlakte veel voor-
komt, produceert hij het meest sap (en suiker)
in hoogere streken. In de vlakte kan op onge-
veer 12-jarigen leeftijd (soms reeds 8—9 jaar),
met de aftapping van het palmsap uit de blocm-
stelcn worden aangevangen, in bergstreken ge-
woonlijk eerst op ISjarigen leeftijd. De periode
van sapwinning duurt meestal 3 jaar. Als ge-
middelde kan worden aangenomen, dat van een
boom in het i v jaar 3maal kan worden getapt,
in het 2C jaar 2maal en in het 3C jaar slechts
ééns. Men kan rekenen, dat elke aftapping ruim
een maand duurt en dagelijks 2 bamboekokers sap
worden verkregen, bevattende eene hoeveelheid
arèn-suiker ter waarde van ƒO,l0—0,30. De be-
rekeningen der bruto-opbrengst van een boom
zijn voor verschillende gedeelten van Java ƒ27,
37, 81; bij geregelde cultuur, op 16' X 18' plant-
184 PALMWIJN.
wijdte, zou op 250 hoornen per bouw te rekenen
zijn. (Ind. Gids, Juni 1900).
De inlanders drinken het versche sap, uit aren,
klapper en lontar, zéér gaarne; het heet op Java
toeak manis, lahang, legen, nira. Aan Europeanen
wordt het nuttigen ervan des morgens als gezond-
hcidskuur al van ouds door de Indische medici
voorgeschreven bij verstopping en spruw. Wan-
neer dit sap korten tijd staat, gaat het in gisting
over; uit de suiker vormt zich alkohol en kool-
zuur, ook begint spoedig azijnzuur optetreden. In
dezen staat is het palmsap een in zeer levendige
beweging zijnd sterk troebel en schuimend vocht
van zuren reuk, dat in Indië de broodbakkersgist
pleegt te vervangen; mengt men er meel onder,
dan wordt dit bijna onmiddellijk geheel „vergist".
Laat men de gisting doorgaan, dan maakt de
alkohol voor azijnzuur plaats. Óp die wijze ver-
krijgt men dan ook de inlandsche azijn (tjoeka
djawa), die gemeenlijk troebel en onzuiver is en
slechts 3—4% azijnzuur houdt. Destilleert men
de gegiste toeak, terwijl deze nog alkoholhoudend
is, dan gewint men eene soort arak — niet echter
de gewone arak, die op Java uit melasse, en in
China uit rijst, gestookt wordt. Het heet, dat op
Ceylon uit 100 deelen palmwijn („toddy") 25
deelen arak worden verkregen, doch meer wordt
daar ook het palmsap zoo gedronken of tot bruine
suiker („jaggery") ingedampt. Meest dient daar-
toe in Zuid-Indië de toddy van cocos- en palmyra-
palm (lontar), in Bengalen die van den wilden dadel
(Phoenix sylvestris) en de kitoel of zg. sagoc
(Caryota mens), in Malaka die van kahong (aren).
Wil men van het palmsap een drank bereiden,
die niet als „suikerwater" maar ietwat als „wijn"
kan worden bestempeld, dan moet dus de suiker
door gisting omgezet worden in alkohol, doch
zóó, dat er geen of weinig azijnzuurvorming bij
plaats heeft. De inlander heeft daarvoor een prak-
tisch middel gevonden in de toevoeging van som-
mige bittere basten en wortels, die de azijngisting
en het verder bederf belemmeren; op Java (be-
paaldelijk te Batavia) dient hiervoor de bast eener
Carapa (babakan néri), in de Molukken o. a. de
wortel eener Garcinia (obat saguecr). Aldus wordt
dan de toeak manis tot toeak kras, een
meer op sterk bier dan op wijn gelijkende be-
—
dwelmende drank, welke 5 10% alkohol bevat,
en die men soms nog sterker pleegt te maken
door het vocht te laten trekken met de bladeren
van tabak en zelfs van katjoeboeng (Dl. 11, bl.
204). Het is deze rinsig bitter en wrang smakende
zg. „palmwijn", soms „kwak" geheeten, die in
Indië vaak de délice uitmaakt van Janmaat, als
hij aan wal komt passagieren, en van den sol-
daat, die den allergocdkoopsten weg wil inslaan
om zich, door dit afschuwelijk goedje, zoo spoedig
mogelijk te bedrinken.
Een groote rol speelt de „palmwijn" in de
Molukken, daar meest onder den Portugeeschen
naam sagucer. Rumphius beschrijft in het Am-
boinsch Kruidboek zeer uitvoerig twee wijndra-
gende palmboomen, de „jagerboom" of lontar en
de „sagueersboom" of goemoetoe, terwijl hij ook
de toeak-gewinning uit den klapperboom behan-
delt. Zijne beschrijving (Dl. I, bl. 5 en 6 ), hoe
de Balineez.cn e. a. te werk gaan bij het „teifferen"
of aftappen der hoornen, en hoe zij den gistenden
drank op verschillende wijze kruiden („obatten"),
is zóó volledig, dat er nog heden weinig aan
toctcvoegen is. Hij merkt van den bereiden sagueer-
— PAMALANG.
drank op :
„in 't schenken moet hij wat springen
gelijk Rijnschc wijn, maar hij moet niet schuimen.
De Europeesche nieuwelingen kunnen eerst geen
smaak in dezen drank krijgen, ja houden den neus
toe als zij dien aan den mond zetten, opdat zij
den sterken en bitteren reuk niet zouden gewaar
worden, maar het is te verwonderen, dat deze
afkeerigheid zoo licht overgaat, ja er zijn perso-
nen, en daaronder ook van hooge qualiteit, die
hem liever drinken dan Spaanschcn wijn, ook
maakt hij vaardig en aardig dronken". Ook Ds.
Valentijn vertelt ons gemoedelijk, dat de Hollan-
ders, die den bitteren saguecr ordentelijk gebrui-
ken, goeden eetlust houden, doch dat zij, die zich
er aan te buiten gaan, hunne gezondheid verlie-
zen en er uitzien of zij de waterzucht hebben.
Inderdaad is ieder gegiste palmwijn op zijn gun-
stigst even schadelijk als de percentage alkohol,
die hij bevat, en er is geen reden dezen drank
te idealiseeren. Ook bij de inlanders blijven de
gevolgen van overmatig sagueer-gebruik niet uit.
PALMYRA. De waaierpalm of lontar (Dl. 11,
bl. 435)-
PALOLO. N. G. 4 R. Zie TERONG.
PALONGPA IKAN. Vischlijm of Ichthyocolla,
F.ngelsch: Isinglass. l let is de gedroogde binnenste
laag (uit lijmgevend weefsel bestaande) der zwem-
blaas van verschillende vischsoorten, in Indië o. a.
van Po/vucmus-sooTieTi.
PALOS. Dit op Celebes' Westkust aan de ge-
lijknamige baai en ten N. van Mandar gelegen
landschap vormt met Towaeli en Donggala dé
streek bekend onder den algemeenen naam van
Kajeli (zie KAII.I). De bevolking wordt op 4500
zielen geschat. Het is door een weg met Parigi
verbonden, waarlangs de handelswaren door men-
schen en draag].aarden worden vervoerd. Voor de
1 7« eeuw was het schatplichtig aan Ternate, daarna
kwam het onder het gezag van het rijk van Ma-
kasser, doch nadat dit door Admiraal Speelman
onder de macht der 0.-I. Comp. was gebracht,
werd het weder een onderhoorighcid van Ternate.
In 1854 erkende het formeel de souvereiniteit van
het N.-I. Gouvernement.
Litteratuur: Zie: het contract dd. 10 Febr.
1889, Bijlagen van de handelingen der Staten-
Generaal 1889—90; Reize rondom het eiland
Celebes van C. Van der Hart, Uitgave v. h. Kon.
lust. v. d. T. L. en V .kunde v. N.-I. 1853.
PALOSBAAI. Afdeeling van het Gout. van
Celebes en ond., bestaande uit: Donggala, To-
wacli, Palos, Sigi, Dolo Rindaöe, Dolo Kaléké
en Belomaroe. De hoofdplaats is Donggala, waar
een civiele gezaghebber gestationneerd is.
PALUDINA COSTATA en TRICARINATA.
Zie GASTEROPODEN.
PAMAKOESOE. Mak. Zie KOEMOEKOES.
PAMALANG. Afdeeling en regentschap der
residentie Tegal, groot 111.483,56 hectaren of
20,3 □ g. m., en uitmakende het oostelijkst derde
gedeelte van het gewest. Als afdeeling is 1'ama-
lang verdeeld in 2 contróle-afdeelingen en als
regentschap in 5 districten; deze heeten Tamalang
(hoofdplaats 1'aklintangan), omvattend Pamalang
en Tjomal (hoofdplaats Kebaloetan), en Moga
(hoofdplaats Randoedongkal), omvattend Randoe-
dongkal, Banjoemoedal en Watoekocmpoel. De
niet genoemde hoofdplaatsen zijn gelijknamig,
liet aantal desa's bedraagt 300. Slechts de kust-
strook dezer afdeeling is vlak, voor het overige
is zij bergachtig. De begrenzingen zijn: ten Noor-
 PAMALANG. — PAMBAOEWANG.
den, de zee; ten
ten Oosten, de residentie Pekalongan;
Zuiden, de residentie Banjoemas: ten Westen,
de afdeeling Tegal van het gelijknamig gewest.
Met betrekking tot de kust is vermeldenswaard:
oostelijk de zeer sterk uitstekende hoek van Pama-
lang (Oedjoeng of Tandjoeng Pamalang), en wes-
telijk, benoorden de hoofdplaats de zeer weinig
uitstekende Tandjoeng Sari, waarbij een goede
ankerplaats is, de reede vormend der afdeclings-
hoofdplaats; de hier gevischte oesters, die klein van
stuk zijn, gaan door voor de beste van
Java. De
oostgrens wordt ten deele gevormd door de navol-
gende rivieren: de benedenloop der uit de resi-
dentie Pekalongan komende kali Sragi, welke rivier
ij de desa Oelocdjami den naam van deze plaats
aanneemt en mitsdien als k. Oeloedjami in zee
v oett; zij is slechts over een
—
gering gedeelte voor
kleine prauwen bevaarbaar; de evenzeer uit
Pekalongan komende k. Gcnteng, in haar bene-
denloop Lajangan geheeten, en haar boyenzijtak,
e Kcroeh;
— en op het deel tusschen Lajangan
en Sragi: de leiding Tocmbal. De genoemde k.
Lajangan is een zijtak van de k. Tjomal, de
grootste rivier der
geheele residentie Tegal, welke
Jen Zuiden van Moga op de noordoostelijke hel-
ing van den
Slamat ontspringt en, rechts boven-
dien nog de k. Poelogo opnemend, zich
noord-
oostwaarts langs Banjoemoedal, Randoedongkal
en Semingkir beweegt, tot dicht bij Tjomal en
zich dan noordwaarts wendt naar Oedjoeng Pema-
lang, Waar zij met een breeden mond in zee valt;
JIS .°P 6° palen landwaarts in voor mid-
delmatige prauwen bevaarbaar. Op 't noordelijk
deel der westgrens vloeit
de k. Ramboet of Pa-
i
malang, n haar benedenloop ook wel k. Pala-
wangan geheeten naar een aldaar er aan liggende
esa van dien
naam; haar oorsprong is op de
noordelijke helling van den Slamat; noordwaarts
loopend valt zij na een loop van
25 palen be-
westcn Pamalang in zee; bij den grooten post-
weg, dus dicht bij de kust is hare breedte ruim
20 meter. Op het zuidelijk deel der
oostgrens
van deze afdeeling ligt een bergrug; een andere
ligt op hare zuidgrens. Dit laatste
gebergte ver-
bindt den Slamat, die juist op het grenspunt der
residentie Banjoemas met de afdeclingen Tegal
en Pamalang ligt, met den verder oostelijk-op
gelegen Prahoc en wordt genoemd Centraal- of
1 embarisan-gebergte. Ter plaatse waar de k. Ram-
boet het tertiair gebergte aan den noordvoel van
den Slamat doorbreekt ligt
de goenoeng Gadjah
of Olifantsberg, aldus genoemd naar zijn gelijkenis
met dit dier, 316 meter hoog, haast heel kaal
—
en met overhangende rotsbrokken die als ten val
neigen. De hoofdplaats Pamalang
— wier
grenzen zijn vastgesteld bij St.
ligt m het noordwesten der 1887 n". 65
afdeeling en telde
— scmlanden, gelegen in Krawang, verkocht
op het eind van 1895 in 't geheel
waarvan 10 Europeanen,
10.234 zielen,
neezen en 8 9642 inlanders, 574 Chi-
Arabieren; zij strekt zich ruim een
paal ver uit langs den grooten postweg, die
met steenen muren is afgezet hier
en door een heer-
lijke laan van tamatindeboomen wordt bescha-
duwd; de inlanders wonen in 't groen achter de
gezegde muren, voor de Chineezen is er een wijk
aangewezen; de regentswoning is een fraai be-
bouw, de markt wordt druk bezocht. Het geheel
vormt een aardig stadje, dat met een fortje tegen
mogelijke aanvallen van inlandsche zijde beschut
is.Er bevindt zich het in hooge eere staande
graf van den Islamprediker Saidi Prakidin.
Aan
185
bestuursambtenaren zijn er gevestigd: de assistent-
resident, de regent en het hoofd van het gelijk-
namig district. Pamalangs omstreken zijn vrucht-
baar en welbebouwd. — Zuidwaarts voert van de
hoofdplaats via Randoedongkal een weg de resi-
dentie Ranjoemas in, terwijl de groote postweg
verder oostelijk voert langs Paklintangan naar
Kebaloetan en Oelocdjami; op beide deze plaat-
sen zijn wijken voor Chineezen; de laatste, in
den Compagniestijd hoofdplaats van een aan een
Chinees verhuurd land en toen een der leven-
digste plaatsen van Java, is thans nog bijna uil-
sluitend door Chineezen bewoond en zeer tierig.
Behalve de standplaatsen der controleurs en
—
districtshoofden verdient nog nadere vermelding
Moga, ten westen waarvan het „koningsbad"
—
Mandiradja ligt, bij welken naam men Moga
dan ook wel noemt. Dit bad wordt gevormd door
eerst onderaards afgevoerd bergwater, dat einde-
lijk met geweld zich een uitweg baant, zoodat
het ijskoud is. Niet ver van daar zijn zoulwaU-r-
---bronnen, nl. een bij de desa Ngasinan, de ander
bij de voornoemde desa Semingkir. Nog bevin-
den zich in deze buurt eenige Hindoc-oudhcdcn
van ondergeschikt belang; het aanzienlijkste van
dien aard wat in dit regentschap wordt aangetrof-
fen ligt op een heuveltje aan den grooten weg van
Watoe Koempoel naar Bongas, ter plaatse „tjandi
ardja" genaamd, en bestaat uit 4 steenen men-
schenbcelden, 7 ronde steenen en 2 steenen pila-
ren. — Uitgegeven in erfpacht zijn in deze af-
decling 3 landen, waarvan I in ontginning is
voor padl. Op overeenkomsten met de bevolking
werken er 2 ondernemingen, beide voor suiker.
Voor den houtaankap treft men er I onderneming
aan. Vergunningen tot mijnbouwkundige opspo-
ringen zijn er 5 verleend.
PAMALANG. District van de contróle-afdee-
ling, het regentschap en de afdeelingPamalang, resi-
dentie Tcgal; met eene oppervlakte van 25.304,51
hectaren. Hel district telt 84 desa's.
PAMALI. Zie PEMALI.
PAMANGKAT. Onderafdeeling van de afdee-
ling Sambas, residentie Westcrafdccling van Borneo,
met gelijknamige hoofdplaats. Pamangkat is in de
Indische krijgsgeschicdenis bekend, omdat daar
in 1850 het eerste treffen plaats had tusschen de
Nederlandsche troepen onder luit.-kol. Sorg en
de ons vijandelijke Chineesche kongsi's. Zie Dl.
11, bl. 283.
PAMANOEKAN. District van het particuliere
land Pamanoekan- en Tjiascmlandcn, residentie
Krawang; met eene oppervlakte van 34.839,40
hectaren. Het district telt 42 desa's.
De bovengenoemde Pamanoekan- en Tjia-
tijdens het Engclsche tusschenbestuur, vormen
het grootste der particuliere landerijen op Java:
zij zijn 300.000 bouws groot en telden op I Jan.
1899 eene bevolking van 175.342 zielen.Eigenares
is de Maatsch. tot exploitatie der Pamanoekan-
Tjiasemlanden. De producten bestaan in rijst,
katjang, koffie, klappers, arènsuiker, gomelastick,
kma, notemuskaat, peper, cubébe en cassia.
PAMBAOEWANG. Landschap, gelegen aan
de W.kust van Midden-Celebes, behoorende tot
het bondgenootschap Mandar (Zie aldaar). Het
grenst ten N. aan Tjenrana, ten O. aan Balang-
nipa, ten Z. aan Madjene, ten W. aan de zee,
en bestaat uit 3 districten: Bande, Adolang en
Siriendoe. De oppervlakte wordt op 227 km.' 2
 186 PAMBAOEWANG.
geraamd, met eene bevolking van 18.000 a 20.000
zielen; alles zeer globaal. Tot 1889 was Pam-
baoewang met Tjenrana onder één bestuurder
vereenigd; in dat jaar stierf die vorst en werd
door zijne dochter opgevolgd, die gehuwd was
met den vorst van Madjene. Ook thans staat
deze vorstin, I Latta, aan het hoofd van het lijkje.
PAMEKASAN. Afdeeling en regentschap der
residentie Madoera, metende 78.705,84 hectaren
of 14,3 □ g. m. Het vormde het middelste regent-
schap onder de Compagnie. Aan haar bewezen
diensten waren oorzaak dat zijn hoofden
— even
als de anderen op Madoera — door haar bevoor-
recht werden boven de regenten op Java, waar
Daendels nog 't zijne aan toevoegde. Het Neder-
landsch-Indisch Gouvernement regelde bij over-
eenkomst de betrekking waarin het stond tot den
pancmbahan, die zijn vazal was. Dit inlandsch
zelfbestuur was het eerste op Madoera waaraan een
eind werd gemaakt. Nadat de laatste panembahan,
Mangkoe Adiningrat, in 1842 gestorven was, be-
rustte tot den dood van Pangéran Adipati Arja
Soerja Koesoema in 1853 het regentschap in diens
handen, als wanneer het voorloopig Gouverne-
mentsbeheer aanving. Krachtens St. 1857 n°. 44
vestigde zich ter hoofdplaats een resident, wien
het gewestelijk administratief bestuur over het
eiland Madoera, afgescheiden van de residentie
Soerabaja werd opgedragen. De organisatie van
dit regentschap, geheel als een regentschap op
Java, dateert van 1858 (St. n°. 54). Deze afdee-
ling is de kleinste van het gewest en haar west-
grens vormt nagenoeg juist de middenscheiding
van het hoofdeiland. Zij is de derde van het
westen uit gerekend en van het oosten uit de
tweede. Begrensd wordt zij: ten Noorden en Zui-
den door de zee; ten Oosten (noorderhelft) door
de afdeeling Soemenep van dit gewest en (zuider-
helft) door de zee; ten Westen door de afdeeling
Sampang van dit gewest. Zij vormt een contróle-
afdeeling, genaamd Pamekasan, omvattende haar
4 districten: Pamekasan, Boender (hoofdplaats
Galis), Pegantenan en Waroe. De niet genoemde
hoofdplaatsen zijn gelijknamig. Het aantal desa's
bedraagt 194. De waterscheiding loopt midden
door de afdeeling, die grootendeels overdekt is
door heuvelen van kalkformatie. Tusschen Omhen
en de hoofdplaats breidt zich eene vlakte uit die
van 50 tot 10 meter boven zee ligt en de voor-
naamste is van het hcele eiland. Ten zuiden van
Pamekasan en een weinig ten westen van den
grooten postweg komen op verschillende plaatsen
lichtkoolwaterstofgassen met tamelijke kracht te
voorschijn, die bijna voortdurend branden. Naai-
de meening van Verbeek en Fennema in hun
boek over de geologie van Java zou het misschien
de moeite loonen hier eenige proefboringen naar
petroleum te verrichten. Een bruinkoollaag komt
voor in het district Pegantenan; deze mineraal is
dof van kleur en minderwaardig van soort.
afdeeling is arm aan water; hare voornaamste
— De
rivieren — of, wil men, beken — zijn: de „rivier
van Pamekasan", in haar benedenloop den naam
dragend van Samcdangan en Madjoengan; zij ont-
last zich aan de Zuidkust in zee door de koewala
Padellegan; — de kali Boender, waar het gelijk-
namig plaatsje aan ligt; deze is door hare zijtak-
ken de Tjapak en de Pandan verbonden aan de
k. Boengkaling, welke wat noordelijker dan de
k. Boender op de oostgrens der afdeeling in zee
vloeit; alle vier laatstgenoemde rivieren stroomen
— PAMEKASAN.
geheel dan wel ten deele door het moeras Mangoe-
nan, waar de Boender ook wel k. Mangoenan naar
heet; — aan de Noordkust: de k. Kontjeh, ont-
staande in het gebergte benoorden Pagantenan,
wier benedenloop de grens met de afdeeling Sam-
pang vormt, en de k. Bantje uit het gebergte bij
Waroe, die bij Pasejan uitmondt. Langs deze zelfde
kust loopt dicht bij en evenwijdig met het strand
een weg, zijnde een gedeelte van den Madoeree-
schen noorder-kustweg, waaraan een groot aantal
visschersdorpen gelegen zijn, o. m. 't genoemde
Pasejan. De Zuider zeekust vertoont de eerste ver-
smalling van het eiland Madoera van West naar
Oost. Daardoor is gevormd de „bocht van Pame-
kasan", die westelijk aanvangt bij den „hoek van
Pamekasan" of Tandjoeng- dan wel Oedjoeng-Dato.
Het zeewater hier werd voorheen benut voor den
zoutaanmaak, vooral te Boender; de hoedanigheid
van dit zout stond echter ten achter bij dat het-
welk in de afdeeling Soemenep dezer residentie
wordt gewonnen, reden waarom het Gouverne-
ment den aanmaak hier heeft gestaakt; sedert
heeft in de daardoor vrijgekomen zoutpannen de
vischfokkerij naarstiger beoefening kunnen vinden,
daar deze nu ook bij oostmoeson kan plaats heb-
ben. Te Brantah, aan de Zuidkust, is de zoutaan-
maak mede door het kweeken van visch in de
oude pannen vervangen. Waar de zeekust rotsig
is leveren hare holen veel eetbare vogelnesten.
De groote postweg treedt deze afdeeling binnen
bij Tandjoeng, loopt via Brantah op de hoofd-
plaats aan, van waar zij met eene van noordelijk
allengs in oostelijk overgaande richting, benoor-
den haar om, de afdeeling Soemenep ingaat. De
hoofdplaats der afdeeling en van het regentschap,
tevens hoofdplaats van het gewest, is de zetel
van den resident, den regent, den controleur en
het hoofd van 't district waar zij in ligt. Zij heet
Pamekasan. Het is een zindelijke, welvarende
plaats met flink residentshuis, en grooten voor-
maligen kraton, thans regentswoning; hare gren-
zen zijn vastgesteld bij St. 1887 n°. 137, die
harer reede bij St. 1898 n°. 240. Op het eind
van 1895 telde zij 7797 zielen, waarvan 134 Euro-
peanen, 6806 inlanders, 561 Chineezen en 296
Arabieren. De beide laatste rassen hebben er elk
hun aangewezen wijk. Met den tijd zal zij komen
te liggen aan de lijn der „Madoera-stoomtram-
maatschappij". Alle overige plaatsen van cenig
belang zijn reeds genoemd; nader zij alleen van
de districtshoofdplaats Pegantenan gemeld dat zij
tennaastenbij in het hart der afdeeling ligt, in
het middengebergte, ruim 300 meter boven zee;
er bevindt zich een pasanggrahan. De grond der
afdeeling is over 't algemeen schraal; de wateren
die er vloeien zijn zooveel doenlijk aan den land-
bouw dienstbaar gemaakt. Voor eigen gebruik
teelt de bevolking aardvruchten, djagoeng en rijst;
van deze laatste moet evenwel nog heel wat van
Java ingevoerd worden. Behalve de tot nog toe
genoemde bronnen van bestaan als: zoutmaken,
vischkwecken, akkerbouw, vogclncstplitkken en
vischvangst, zoekt een zeker deel der bevolking
elders zijn levensonderhoud, en drijft een ander
handel. Europeesche ondernemingen van land-
bouw — vroeger werkte in het Zuiden der afdee-
ling de suikerfabriek Teedja — zijn er tegenwoor-
dig geene. Het aantal uitgegeven vergunningen
tot mijnbouwkundige opsporingen bedraagt 7.
PAMEKASAN. District van de contróle-afdee-
ling, het regentschap en de afdeeling Pamekasan,
 PAMEKASAN. — PANAROEKAN. 187
res.Madoera; met eene oppervlakte van 26.155,04 pongan, omvattend Kapongan, Kalitikoes en Soem-
hectaren. Het district telt 70 desa's. berwaroe (hoofdplaats Asembagoes). De niet ge-
PAMOR. De natuur levert het ijzer hoogst noemde hoofdplaatsen zijn gelijknamig, doch die
zelden in dien toestand, welke een onmiddellijke van Kalitikoes wordt ook wel Ardjasa genoemd.
verwerking gedoogt; de meteorieten bevatten zulk Het aantal desa's bedraagt 167. De bevolking is
gedegen ijzer (d. w. z. ijzer dat niet met andere schier uitsluitend Madoercesch, vooral in 't ooste-
elementen chemisch is verbonden) veront- lijk deel van het regentschap. Eene vlakte breidt
reinigd met nikkel, kobalt en andere metalen. zich uit tusschen Asembagoes, Pradjekan en Si-
Parnor is een Jav. woord, dat, in dezen zin men g- toebondo. Overigens is de afdeeling bergachtig.
m e taal, mengijzer beteekent (wor = ver- De zuidoostgrens wordt gevormd door den Ken-
mengd) en waarmede worden aangeduid de wapens deng, dat is den noordwestelijken Idjen-wal, en
van doorcengesmede donker en lichter gekleurde de westgrens gaat over den top van den Ringgit
ijzersoorten; na afloop der smeding en bevijling (Zie aldaar), üc Boeloeran, een uitgedoofde vul-
wordt de lichtere kleur in hare verschillende figu- kaan, behoort geheel tot deze afdeeling, in wier
ren te voorschijn geroepen door het plaatsen van oostelijk deel hij ligt met een geringe kuststrook
de klingen in een bijtend vocht. Het eigenlijke aan zijn voet. Het zuidelijkste punt der afdeeling
besi parnor uit onze Oost, is meteoorijzer, dus is de 1666 meter hooge top Angkrek II in den
het ijzer uit op aarde gevallen meteorieten, het- Kendeng. De zeekust vormt van T. Petjaran op de
welk aan het nikkel dat 't bevat zijne blankere grens met de afdeeling Besoeki, een inham, de
kleur en grootere smeedbaarheid ontleent; dit „Bocht van Panaroekan" geheeten, wier ooste-
meteoorijzer wordt tusschen twee stukken gewoon lijk grenspunt T. Patjinan is. Zij verschaft, niet-
ijzer tot één kling versmeed. Tot dusver zijn van tegenstaande er een paar zandbanken in liggen
Java vijf vindplaatsen van meteorieten bekend: die bij Panaroekan eenige branding veroorzaken,
Prambanan, Tjabé, Bandong, Ngawi en Djati- een goede ankerplaats met tot 9 vadem diepte.
-1 engilon. Over meteorieten van de overige eilan- In het midden van 't zeewater der baai is een
den van den N.-I. archipel is tot heden niets be- plaats waar zoet water opborrelt. Behalve de ge-
kend geworden (Jaarb. v. h. Mijnwezen 1886, noemde zijn te vermelden de kapen: T. Djang-
wet. ged.). Gewoonlijk echter wordt dit meteoor-
kar, Merak en Batok, alle 3 mede aan de Noord-
ijzer vervangen door eene óók lichter gekleurde kust, T. Sedano ter plaatse waar Java's kust zich
soort ijzer, die hoofdzakelijk gevonden wordt in van een west-oostwaartsche richting in een noord-
de bergen van Torongkoe en Oessoe in het Cele- zuidwaartsche afbuigt, en T. Tjandiban aan de
baansche rijk Loewoe, aan de golf van Boni; het Oostkust. Benoorden T. Sedano strekt zich in zee
ijzer dat met bovengenoemde soort tot parnor de Meindertsdroogte of Karangmas uit, waarop
wordt verwerkt, komt voor in de bergen om het een kustlicht van de 4 C grootte is geplaatst. Op
Matano-meer en de Tomori maken van een en de zuidgrens met Banjoewangi stroomt de Ba-
ander hunne beroemde zwaarden, pangho. Ook djoelmati, aldus heetend naar het daaraan gelegen
UP ümor en
op Billiton zou parnor gevonden dorp van dien naam; ontspringend op den Koe-
worden. Parnor dat geen meteoorijzer is wordt koesantop watert zij aan Java's Oostkust uit. Uit
op dezelfde wijze uit het erts gewonnen als ander het (kratcr-)meer van den Kawah Idjen, in de
ijzer. Onvermengd wordt het niet verwerkt. Ver- afdeeling Banjoewangi, vloeit het water af dat,
valsching van parnor heeft plaats door tin met wrang door een gehalte aan ijzersulfaten en ook
gewoon ijzer samen te smeden. zuur door vrije zuren, de rivier Banjoepaït vormt,
In Britsch-Indië kent men het met parnor ana- die in zijn benedenloop, na opneming der k. Sal
loge wootz, dat, door de Perzen vooral, tot de en doorbreking van den Kendeng, den naam
vermaarde klingen verwerkt wordt en dat men draagt van Banjocpoctih; in den Kendcng-rand
verkrijgt door samensmelting van magneetijzer uit heeft zij zich een kloof van 650 meter diep ge-
Hyderabad met het metaal uit 't bruinijzererts graven ; hare uitmonding in zee ligt beoosten
van Indore en door langzame kristallisatie, waar- Asembagoes. De belangrijkste rivier der afdeeling
door, evenzeer na bijting door eenig scherp vocht, is de Sampejan of „Rivier van Panaroekan", die
het j au har of de natuurlijke bebloeming van het op het topje Tanah Woclan van het Jang-gcbcrgtc
ijzer te voorschijn treedt. in de afdeeling Bondowoso ontspringt, in haar
PAMOTAN. District van de contróle-afdeeling, loop door die afdeeling door talloozc beken ge-
hel regentschap, de afdeeling en de residentie
—
—
voed wordt, door den kloof van Pradjekan waar-
Rembang; met eene oppervlakte van 16.666,36 aan zij haar naam van k. Pradjekan ontleent
hectaren. Het district telt 48 desa's. deze afdeeling instroomend voortdurend veel linker-
PAMPAOESOE. Naam voor Walvisch, op en rechterzijtakken, o. m. van Ringgit en Kendeng,
Celebes. De Makassaarsche naam is paoesoe. opneemt, en eerst nog langs Sitoebondo vloeiend,
PANAN. (IKAN) Naam op Timor voor een bij Panaroekan in zee valt. Haar bed is sterk
p^Ad'"l Letkrinus ofercularis. kronkelend, diep en steenachtig. Ter plaatse waar
'
PANAROEKAN. Regentschap en afdeeling van zij de tertiaire heuvelreeks doorbreekt, die uit de
het gewest Besoeki, ter oppervlakte van 159.368,88 groote vlakte oprijst, dat is even boven Sitoe-
hectaren of 28,9 O g. m., uitmakend de oostelijke bondo, is een belangrijk kanaal gegraven om de
helft van het noorder kustland der residentie, en overstrooming dezer plaats bij hoogen waterstand
begrensd door: ten Noorden en Oosten, de zee; der rivier te voorkomen; beneden Sitoebondo
ten Zuiden en Zuidoosten, de afdeeling Banjoe- komt dit westelijk loopend kanaal weer in de
wangi van dit gewest; ten Zuidwesten, de afdee- Sampejan terecht. De hoofdplaats der afdeeling
ling Bondowoso van dit gewest; ten Westen, de en van het regentschap is Sitoebondo, gelegen
afdeeling Besoeki. De bcstuursverdeeling is in 2 tegen 't westelijk uiteinde der groote vlakte en
contrólc-afdeelingen en 6 districten, als volgt: aan de Sampejan, die naar haren vroegeren naam
Panaroekan (hoofdplaats Sitoebondo), omvattend van Dawoean of Dowan ook wel k. Dowan wordt
Sitoebondo, Panaroekan en Pradjekan; en Ka- genoemd. Het is eene welvarende plaats met 10.636
188 PANAROEKAN.
inwoners — op —
't eind van 1895 waarvan 169
Europeanen, 10.096 inlanders, 118 Chineezen en
253 Arabieren; de beide laatste rassen hebben
hier elk hun eigen wijk. De bestuursambtenaren
die er wonen zijn de assistent-resident, de regent,
een controleur en het hoofd van het district waarin
zij ligt. Hare grenzen zijn vastgesteld bij St.
1887 n°. 101. De tegenwoordige districtshoofd-
plaats Panarockan was voorheen de machtige hoofd-
stad van een afzonderlijk rijk, dat nog in 't laatst
der 170 eeuw onder een Ngabehi stond en eene
bevolking telde van 8000 gezinnen, met een der
levendigste markten van Java. Hier ter plaatse
vestigden de Portugeezen onder Alfonso d'Albu-
querque hun eerste nederzetting. Hoewel haar
havenwerken sinds lang verwaarloosd en vergaan
zijn, blijft de stad — —
die aan de spoor ligt
nog steeds een belangrijke afscheepplaats van
gouvernements-producten en van voor uitvoer naar
Madoera bestemde rijst. Er is voor Chineezen en
voor Arabieren een wijk aangewezen. Haar gren-
zen zijn vastgesteld bij St. 1887 n°. 101, die harer
reede bij St. 1898 n°. 240. De groote postweg
doet in deze afdecling vooreerst de beide genoemde
plaatsen aan en dan Kapongan, Ardjasa of Kali-
tikoes, Asembagoes en Soemberwaroe. Van dit
eindpunt leidt sinds 1875 een rijweg bij de desa
Badjoelmati het gebied der afdeeling Banjoewangi
binnen. Van de hoofdplaats gaat in zuid-weste-
lijke richting een zijtak van den grooten weg via
I'radjekan de afdeeling Bondowoso in. De hoofd-
teelt der inlanders is rijst. Aan Europeanen zijn
uitgegeven 20 erfpachtslanden, op 8 waarvan sui-
ker, 7 koffie en 1 koffie en kma wordt gekweekt
van 4 ontbreken opgaaf—, terwijl deze er 6 onder-
— riekende bloemschcedcn zijn vooral bij de vrou-
nemingen op overeenkomsten met de bevolking
irr werking hebben, waarvan 5 voor suiker en 1
voor tabak. Het aantal uitgegeven vergunningen
tot mijnbouwkundige opsporingen bedraagt 6. De
in dit regentschap verspreid aanwezige Hindoe-
oudheden zijn weinige en bescheidene: 4 beeldjes
en 3 min of meer beschreven steenen.
PANAROEKAN. District van de contróle-
afdeeling, het regentschap en de afdeeling Pana-
roekan, res. Besoeki: met eene oppervlakte van
16.437,56 hectaren. Het district telt 42 desa's.
PANASA. Boeg. Zie NANGKA.
PANATARAN. (TJANDI) Tempel in Kediri.
Zie 01 DHEDEN, Dl. 111, bl. 140.
PANAWAR DJAMBI. Zie PAKOE TIHANG.
PANAX. Zie DAOEN MANGKOK.
PANDAK. District van het tot 't Sultansgebied
behoorende regentschap Bantoel, res. Djokjakarta.
PANDAKAN. District van de contróle-afdee-
ling Kasri, regentschap en afdeeling Bangil, res.
Pasoeroean; met eene oppervlakte van 19.496,32
hectaren. Het district telt 188 desa's.
PANDAN. Uit eruptiefgesteenten bestaande berg,
die zich hoog uit het tertiaire middengebergte van
Oost-Java, op de grens van Rembang en Madioen,
verheft. Uit den spoortrein valt zijn klokvormige
gedaante op het traject Madioen—Kerlasana dui-
delijk in 't oog. Een goede beschrijving van dezen
met dichte bosschen begroeiden berg ontbreekt.
De vindplaatsen van fossiele zoogdiertanden, die
door Junghuhn van den Pandan worden vermeld,
zijn volgens Dubois niet op dezen berg te vinden,
maar in de zand- en kleisteenlagen, die zich be-
zuiden den bergvoet uitstrekken.
PANDAN. Mal., Jav., Soend. en Bat.; PAN-
DANG, Mak.: PANRENG, Boeg.; PONDANG,
— PANDEGLANG.
Mal. Men.; HÈNDAK, Mal.Tim.; INIMA,Engg.;
SEKEH (juister SEKEË), Atjeh.
Algemeene benaming van Pandanus-soorten,
behoorende tot de familie der Pandanaccac. Het
geslacht is kenbaar aan den spiraalswijze met blad-
litteekcns bezetten stam, welke vaak aan de basis
of hooger door luchtwortcls wordt gesteund en
op den top tusschen de, meestal met doornachtige
zaagtanden bezette, lintvormigc bladeren bij het
eene exemplaar de dikwijls geurige mannelijke
bloemtrossen draagt, bij het andere de vrouwe-
lijke kolven voortbrengt, waaruit zich de vruchten
ontwikkelen.
a.:
Soorten zijn o.
P. laevis Rtimph. of P. latifolia Hassk., p. ber-
baoe of p. rem.p ei, Mal.; p. baoe of p. rampè,
Mak.; bakong, BoL Mong.; kawaë, Boer.
I. littoralis Juiigh., p. pantei, Mal. Men.;
loölon, Alf. Men.; boeró-boeró, Tem.
P. moschatus Rumpk., p. poe dak, Mal. en
Soend.; p. eri, Jav.; p. doeri, Bat. Mal.
P. Samak Hassk., p. tikar, Mal.; sekeh
tikar, Atjeh; kaoekoed of kaoekocr, Alf.
Men.
P. humtlis Rumph., bok, Tem.; la wat, N.
G. 4 R-
De Pandanen („screw pines" der Engeischcn)
groeien zoowel in den dorren zandgrond der
kusten, als op den kalkachtigcn rotsbodem van
het strand, in welks gaten en uithollingen de
wortels doordringen. De bladeren, vooral van de
langgcbladerdc soorten, worden tot het ve
digen van matten veelvuldig gebezigd. De wel-
wen zeer gezocht. De vruchten van sommige
soorten dienen als spijs, terwijl op andere door
de vliegende honden gretig wordt geaasd.
PANDAN. Zie AWAB.
PANDANG. Mak. Zie PANDAN.
PANDANG NIKANRÈ. Mak. Zie NANAS.
PANDANG RAPO. Mak. Zie NANAS.
PANDAN-LIELI. Zie LOWO.
PANDANUS. Zie PANDAN.
PANDEGLANG. Afdeeling en regentschap der
residentie Bantam, groot 81.621,3 hectaren of
14,8 □ g. m. Om zijn betrekkelijke ligging in het
gewest heet het 't „middenregentschap". De gren-
zen zijn: West en Noord (westerhelft), de afdec-
ling Anjer; Noord (oosterhelft) en Oost, de afdec-
ling Serang; Zuidoost, de afdeeling I .ebak; Zuidwest,
de afdeeling Tjaringin — alle van dit gewest De
5 districten Pandeglang, Baros, Tjiomas, Kollelet
en Tjimanoek, waarin het regentschap is verdeeld,
:
vormen I contróle-afdeeling Pandeglang. De hoofd-
plaatsen van Kollelet en Tjimanoek zijn resp. Pelir
en Kadoeboengbang; alle andere zijn gelijknamig.
Het aantal desa's bedraagt 387. In deze afdecling
verhefl zich Bantanis bodem het hoogst, 't Is een
echt vulkanenland: nagenoeg pal in 't midden der
afdeeling rijst met fraaien kegel de Karang (1775
meter) omhoog; ten zuidwesten daarvan, op de
grens met Tjaringin, in gelijken vorm, de Poelasari
(1340 meter); ten noordwesten van dezen, op die-
zelfde grens, de Asepan (Aseupan, 1160 meter);
door passen hangen deze 3 onderling samen. Ten
noordwesten van den Karang ligt de vuurberg I'ara-
kasak en ten noorden van dezen, tegen de Anjersche
grens, de uitgebrande Danoevulkaan. Volgens de-
sage zijn Karang en Poelasari door Hanoman, den
apenkoning, op hun tegenwoordige plaatsen neer-
gesmeten, nadat hij
— met hun massa de Straat
 PANDEGLANG. — PANDELING, PANDELINGSCHAP.
Soenda willende dempen — tot zijn teleurstelling
gemerkt had dat daar reeds door een anderen geest
de bekende daar liggende eilanden waren neerge-
zet; de Karang, eerst tot de sterren reikend, werd
door vorst Loerah Dalam met een schaar afge-
knipt, om den apen te verhinderen den hemel te
beklimmen waar zij de sterren verslonden; de
omringende kleinere bergen zijn van dien top
afkomstig. Op verschillende punten langs den
Karangvoet zijn warme bronnen; ten zuid-zuid-
westen van de hoofdplaats Pandeglang zijn bekend
de baden van Tji-Panas. Op eenigen afstand daar-
van, juist zuidelijk van de hoofdplaats, ligt het
lauwe zwavelbad Tji-Bijoek. Het water van al
deze bronnen bezit heilzame eigenschappen. Onder
de werkzame solfataren van den Karang zijn ver-
meldenswaard die genaamd Soemoer-toedjoeh en
Legok-prijoek. Aan den zuidelijken rand van den
Danoevulkaan zijn op eene plaats warme bron-
nen; doch merkwaardiger dan deze is het meer,
Dano (Zie aldaar). Een 3t.1l riviertjes voedt het
Dano :de Danghijang, van de noordelijke helling
van den Karang; de Lehem, die het water van
de oostelijke Parakasak-helling ontvangt; en de
Kalocmpang, die al het water van de westelijke
Parakasak- en de oostelijke Aseupan-helling af-
voert.. De Pasangtenang vormt in haar boven-
loop de grens met de afdeeling Anjer, welke zij
verderop doorstroomt, aan Java's westkust uitwa-
terend. De Tji Oedjoeng is grensrivier met Serang
tot zij die afdeeling betreedt. De Tji Lemer, in
haar benedenloop Tji Boengoer geheeten, ontspringt
°P den bergpas tusschen Karang en Aseupan en
stroomt in zuid-zuidoostelijke, draaiend tot zuide-
lijke richting de afdeeling Tjaringin in; zij neemt
al het water van de zuidoostelijke helling van
"en
Aseupan en van de oostelijke helling van
'icn Poelasari op. De Tji Banten ontspringt
op de
noordelijke helling van den Karang en stroomt,
na over een korten afstand grensrivier met Serang
te zijn geweest, met noordoostwaartschen loop die
afdeeling binnen en haar hoofdplaats langs; tus-
schen Serang en Bantam neemt zij de Tji Kadoe-
weun op die op de oostelijke helling van den
Danoe-vulkaan ontspringt. De hoofdplaats Pande-
shl2 ~ Wie grenzen ziJn vastgesteld bij St.
'—
1887 n o. 224 ligt in het zuidoosten der afdee-
ling, aan den oost-zuidoostvoet van den Karang,
niet ver van de
grens, in een bekoorlijke omge-
vnifó ± 250 nieter boven zee, in een koel en
gezond klimaat. Er zijn gevestigd de assistent-
resident, regent en controleur alsmede het hoofd
van het gelijknamig district.
Het vroegere fort is
geslecht in 1876. Einde 1895 woonden er
3216
menschen, te weten 22 Europeanen, 3075 inlanders
en 119
Chineezen; de laatsten in hun eigen wijk.
veel levendigheid veroorzaakt hier ter plaatse de
samenkomst van den weg Serang—Tjaringin en
zijn tak naar Rangkasbetoeng.
Het voornaamste
wat de afdeeling voortbrengt
is door inlanders
gekweekte koffie. Europeesche landbouw wordt
er niet gedreven. Er zijn
4 vergunningen tot mijn-
bouwkundige opsporingen uitgegeven.
PANDEGLANG. District van de contróle-
afdeeling, het regentschap et. de afdeeling Pan-
deglang, res. Bantam; met eene oppervlakte van
11.033,6 hectaren, liet district telt 78 desa's
PANDELING, PANDELINGSCHAP. Een
pandeling (Jav. moedjangan, Soend. boe-
djang, Mal. orang beroctang) is een vrij
persoon, op wicn een ander pandrecht uitoefent
189
met de bevoegdheid zijne diensten te gebruiken
totdat de schuld, die ten allen tijde voldaan kan
worden, afgelost is. De pandeling kan óf zich
zelf, óf anderen, die in zijn macht zijn, b. v.
zijn kind, in pand gegeven hebben, bij het op-
nemen van geld, dan wel in pandbeslag zijn ge-
nomen, wanneer hij eene schuld niet op den over-
een gekomen vervaldag heeft betaald. Als grond-
slag van het pandelingschap strekt dus eene schuld,
liet contractucelc pandelingschap in den Indischen
Archipel is eene Polynesische instelling. Wel is
waar heeft in het Hindoesche recht de schuld-
eischer de bevoegdheid, zijn schuldenaar gebon-
den naar huis te voeren en hem door slagen en
bedreigingen te dwingen tot het nakomen zijner
verplichtingen, maar dit pandbeslag is geheel iets
anders dan het pandelingschap, dat bovendien in
verscheidene gedeelten van den Archipel, waar
de invloed der Hindoes zich niet deed gevoelen,
wordt aangetroffen. Evenmin is de gedwongen
arbeid van den schuldenaar tot afbetaling zijner
schuld met het contractueel pandelingschap gelijk-
testellen; op den pandeling toch rust een zakelijk
recht, terwijl de debiteur, die zulken arbeid moet
verrichten, volgens het Moslemsch recht zijnen
persoonlijken staat behoudt en, als vrij persoon,
niet het voorwerp van zakelijke rechten kan zijn.
Alleen op een slaaf is volgens den Islam pand-
recht mogelijk. Een slaaf is echter de pandeling
niet, daar hij zich ten allen tijde, door afbetaling
der schuld vrij kan maken en, in beginsel althans,
bevoegd is tot het aangaan van rechtshandelingen.
Schuldslavernij, ook nu nog in den Archipel niet
onbekend, schijnt althans op Java reeds vroegtij-
dig bestaan te hebben; het Oud-Javaansche wetboek
Koetara Manawa (Jonker, Een Oud-Jav. wetboek,
Leiden 1885), maakt melding van schuldslaven
(art. 270, 271). Zie Mr. A. W. C. Verwey in
B. t. t. 1. en vlk. V= volgr. VIII, bl. 237 en
MOHAMMEDANISME, Dl. 11, bl. 548, 549, 553,
554, 5°5-
Ofschoon het pandelingschap eene vrij alge-
meen in den Indischen archipel verspreide instel-
ling is, werkt zij niet overal op dezelfde wijze,
doch wordt hier in een harderen, elders in een
zachteren vorm toegepast. Terwijl de arbeid van
den pandeling in sommige streken strekt tot aflos-
sing van de schuld en hij dus na eenigen tijd
weder geheel vrij man is, dient het verrichte werk
elders hoogstens tot voldoening der rente, ja soms
wordt het bedrag der schuld, niettegenstaande dien
arbeid, steeds grooter en is het den pandeling feite-
lijk onmogelijk zichzelf te bevrijden. Het pandeling-
schap gaat in vele streken over op vrouw en kin-
deren van den pandeling — in landen waar het
matriarchaat bestaat soms niet van den vader op
zijne kinderen, maar wel van de moeder, wanneer
deze met schulden sterft, zooals van de Orang
Mamaq vermeld wordt (zie Dl. 111, bl. 122). Vaak
kan het recht op den pandeling door den schuld-
eischer aan anderen worden overgedragen, ja zelfs
worden de pandelingen feitelijk verkocht en ont-
aardt het pandelingschap in slavernij, waarin het
geheele huisgezin van den pandeling en al zijne
afstammelingen geraken, zonder ooit de hoop te
hebben hunne vrijheid te verwerven. Niet alleen
de schuldenaar en diens afstammelingen kunnen
in pand genomen worden, doch ook voor de schuld
van anderen kan men pandeling worden. Eigen-
aardig is in dit opzicht de instelling vroeger o. m.
bij de Pasoemahers bestaande, volgens welke de
190 PANDELING, PANDELINGSCHAP.

schuldeischer gerechtigd was out een persoon, man waarde dat de verdiensten maandelijks in tweeën
of vrouw, in het dorp van den schuldenaar woon- zouden verdeeld worden (winstverdeeling = b c b e-
achtig, optevatten en aantehouden ; laatstgenoemde lah pen tjaharian), waarvan de eene helft
is dan echter bevoegd, den schuldenaar of een van voor den geldgever was en de andere helft voor
diens familie te laten opvatten die dan in ruiling den geldnemer, die nu pandeling (orang beroe-
gegeven wordt voor den aanvankelijk aangehouden tang) was geworden. Wanneer deze pandelingen
persoon. De schuld wordt tegelijk verdubbeld; hunne verplichtingen niet nakwamen, konden zij
wordt zij afgelost, dan is de pandeling vrij en tot gewone pandelingen gemaakt worden. In de Oen-
de schuldeischer krijgt zijn oorspronkelijke schuld dang Oendang van Menangkabau eindelijk is be-
betaald, terwijl het meerdere, betaald ten gevolge paald, dat de crediteur den schuldenaar kon aan-
der verdubbeling van de schuld, verdeeld wordt houden om als pandeling dienst te doen, welke
onder de hoofden die de zaak hebben afgedaan, bevoegdheid zich ook tot diens familieleden uit-
en de aanvankelijk gevatte persoon. Zie Bijdr. t. strekte. In enkele streken was de bepaling in
t. 1. en vlk. V<: volgr. dl. IX, bl. 111 en vv. zwang, dat een pandeling door ieder jaar dienst
Op Java, waar het pandelingschap thans geheel /10 zijner schuld delgde (Van Hasselt, Midden-
verdwenen is, bestond het reeds in vroege tijden. Sumatra, Volksbeschrijving, bl. 228). Het gebruik
Het bovengenoemde wetboek spreekt in de arti- om geen interest te heffen van de schuld eens
kelen 80, 107 en 161 van pandelingen; ook de pandclings bestaat o. a. bij de Dajaks van de
Soerja Ngalam (Bijdr. t. t. 1. en vlk. Nieuwe volgr. Barito, met name de 010-Ngadjoc's, bij de Bataks
VI, Itl. 22) maakt van hen gewag, terwijl de Ja- van het boven- en midden-stroomgebied van de
vaansche wetten der Vorstenlanden het pandeling- Pane en Bila, en bij de bewoners van het land-
schap nog erkennen (Naw. Prad. art. 9, 10; Angg. schap Laboean Batoe. In laatstgenoemde streek
Ag. art. 2; Angg. Sad. art. 3, 12, 50). In de komt het echter voor dat het werk van den pan-
vorige en in het begin dezer eeuw bestond het deling dient tot schulddelging, in welk geval eene
in sommige streken van het eiland op groote afzonderlijke rente berekend wordt, zooals ook in
schaal; in Cheribon waren b. v., volgens getuige- Pclalawan de regel is. Verschillend zijn natuurlijk
nis van Daendels, duizenden inlanders, mannen, de redenen die de schulden veroorzaken, waarvoor
vrouwen en kinderen voor een geringe schuld de vrije man in pandelingschap geraakt; bij ver-
verpand en werden in de huizen hunner schuld- schillende stammen zijn speelschulden en opge-
eischers, zoo Europeanen als Chineezen, als slaven legde boeten de voorname oorzaak. Daar waar een
gehouden, totdat zij hunne schuld hadden afge- jongeling om te huwen een bruidschat moet uit-
lost, wat hun meestal onmogelijk was. De Gouv.- keeren aan de ouders van de bruid, zou dit wel aan-
- < len. Mossel verhaalt omtrent de Jakatrasche regent- leiding geven tot pandelingschap van den jongge-
schappen dat de regenten er gewoon waren aan huwde, dat weder op zijne afstammelingen overgaat.
hunne onderhoorigen geld te leenen, waarvan het Vaak is het moeilijk onderscheid te maken tusschen
kapitaal, naar hunne rekening, nooit ten volle slavernij en pandelingschap, daar de schuldeischer
inkwam; al de vruchten van den arbeid der pan- zoo groote macht over zijne pandelingen heeft,
delingen werden beschouwd als nauw voldoende dat deze van die eens meesters over zijn slaaf zoo
tot kwijting der renten, zoodat zij levenslang in goed als niet verschilt. Vooral is dit bij de Dajaks
dien toestand bleven. van de Z.- en O.afdeeling van Borneo het geval,
In het wetboek Nawala Pradata (art. 9) wordt waar zelfs het offeren van pandelingen bij doo-
echter bepaald, dat de pandeling dagelijks een denfeesten toegelaten was (Perelaer, Ethn. be-
dubbeltje krijgt met- en twee dubbeltjes zonder schrijving der Dajaks, bl. 155 vlg.). Belangrijk
den kost en dat dit in mindering strekt van zijne zijn de mededeelingen van W. IL Senn v. Basel
schuld. In de Maleische wetboeken treft men (T. v. N.-Indic, 1875, I, bl. 181) omtrent het
enkele bepalingen in het belang van den pande- pandelingschap der Dajaks op Borneo's Westkust,
ling aan, t. w. art. 70 der Oendang Oendang zooals dit zich onder den invloed der Maleische
Malajoe (Newbold, 11, bl. 301 vgl. art. 59) bepa- heerschappij ontwikkeld heeft; volgens hem komen
lende, dat de schuld nimmer hooger dan tot het o. a. meisjes, door een Dajakschen stam aan den
dubbele van het oorspronkelijke kan klimmen; Vorst afgestaan, na bekeering tot den Islam,
dat de vrouw en kinderen van den schuldenaar benevens krijgsgevangenen, eveneens na hunne
—
niet in pandelingschap kunnen geraken, wanneer bekeering in dien toestand. Van de Kei-eilanden,
zij geen kennis nebben gedragen van de schuld; waar, evenals op de Aroe-, Tenimber- en Zuid-
dat de weduwe van den pandeling, die gedurende Wester-eilanden, het pandelingschap een diep ge-
zijn diensttijd sterft, slechts '/3 van de schuld wortelde volksinstelling is, wordt medegedeeld, dat
behoeft aftedoen; en dat de vrouwelijke pande- de echtgenoot van een meisje, die de koopsom
ling, door den schuldeischer tot bijzit genomen, aan het hoofd der familie niet betaalt, zoolang in
van de schuld bevrijd is. Volgens art. 7 der Oen- zijn macht blijft en hem moet dienen, tot hij de-
dang Oendang Laoet Negeri Malaka is de schuld schuld heeft afgedaan. Op het eiland Nias is het
van een matroos-pandeling na 3 jaar, 3 maanden pandelingschap een algemeen verbreide instelling;
en 3 dagen afgedaan. Volgens de Adat Lembaga vroeger werden pandelingen van dat eiland in
van Benkoelen, die in art. 30 het pandelingschap grooten getale naar Sumatra's Westkust gevoerd,
afschafte, bestond vroeger in Zuid-Sumatra een waar zij vooral te Padang ook door Europeanen
tweeledig pandelingschap: de orang beroe- in dienst genomen werden; het Gouvernement
tang mengiring, de gewone pandelingen, die zelf bracht hij duizenden pandelingen van Nias
slechts aanspraak hadden op voedsel en klee- naar Padang om de Maleiers van de drukkende
ding, en wier arbeid strekte tot betaling der inte- transportdiensten te ontlasten.
ressen, en de orang heroetang pembela- bij de Bocgincezen en Makassaren is het pan-
han. De laatsten waren personen, die geld of delingschap eveneens een diep gewortelde volks-
goederen van een ander leenden, om te trachten instelling, en verschilt daar dikwijls weinig van
daarmede zelfstandig winst te behalen, onder voor- slavernij. Reeds in de Oendang Oendang Boegis
 PANDELING, PANDELINGSCHAP. 191

van 1676 wordt van pandelingen gesproken en
gezegd dat „de stam der zoodanigen uitgerukt is"
(art. XIV); naar de meening van Mr. A. Ncder-
hurgh (I. W. v. h. Recht n». 1419) zou J.
het pan-
'icbngschap echter eerst in zwang zijn gekomen
toen menschenroof en eigenrichting door onzen
vloed begonnen te in-
verminderen. De pandelingen
worden bij de Boegmeezen niet alleen voor huis-
aienst en veldarbeid gebruikt; maar ook talrijke
pandelingen dienen aan boord der vaartuigen,
waarmede de Boeginecschc kooplieden tot op verre
tanden van hunne woonplaats
en eveneens handel drijven,
op vaartuigen voor de tripangvangst.
ervoer van pandelingen buiten hun geboorteland
aanhef van het besluit van Daendels van 20 Aug.
1808 (N.-I. plakaatboek, XV, bl. 113), waarbij
het verbod hernieuwd werd, doch nu onder be-
dreiging van zware straffen voor de overtreders.
Deze bepalingen golden voor Java; het Reg.rcgl.
van 1818 schafte wel het geven of nemen van
pandelingen ter verzekering van eenige geldelijke
schuld of aangegane verbintenis in geheel Ned.-
Indië af (art. 112), maar St. 1822 n°. 10 beperkte
die afschaffing tot het eiland Java, en bepaalde dat
in de Buitenbezittingen registers zouden worden
aangelegd, waarin de pandelingen zouden worden
ingeschreven; hunne schuld zou door de verrichte
diensten worden afgelost. Voor Java trof die ge-

.. ' -
Komt vaak
voor, en leidt niet zelden tot slavernij, nomen maatregel volkomen zijn doel; ofschoon
et schijnt zelfs
voortekomen, dat iemand, wiens later van tijd tot tijd overtredingen voorkwamen,
even bij schipbreuk gered wordt, daardoor pan- zoodat in 1851 (St. n°. 55) nog bepalingen wer-
ling wordt; hij is toch
verplicht den redder den gemaakt omtrent de verdeeling der geldboe-
een zeker bedrag uittekeeren en wordt bij wan- ten bij veroordeelingen verbeurd, is het pande-
OZX --ui ent de
Verg. 1)1.
Boegmeezen van Koetei vinden wij
11, bl. 554- lingschap er thans geheel verdwenen. Op vele
der Buitenbezittingen kon het besluit van 1822
Vol?.-r
'
mp n Bi J dr
' - Len vlk 5°
- jicitiers '95) dat men bij'• '•hen bijna gecne vrije
dl U1 1 slechts gebrekkig worden nagekomen; de herha-
' heeft; wie werkkrachten noodig heeft
ling van het verbod van het Reg.regl. van 1818
in dat van 1827 (art. 118), baatte natuurlijk even-
neemt pandelingen
(taoe manginrang). Als be- min. De Reg.regl. van 1830 en 1836 (art. 117
g nsei geldt bij
g hen, dat het pandelingschap ein- en 103) maakten onderscheid tusschen Java en
de VT\ do d Van den andclin S; dat alleen
° P
, u ti cnaar in zijn vrijheid belemmerd mag
Madoera, waar het pandelingschap verboden was
'
en
en de overige eilanden waar het onder vaste rege-

.
> dat pandelingen, zonder hunne toe- len moest worden gebracht, ten doel hebbende de
stemming, niet verhandeld
omen echter ontzaglijk veel mogen
worden. Er trapsgewijze afschaffing van dat gebruik. Art. 118
overtredingen dezer van het thans van kracht zijnde Reg.regl. hand-
1
° V or Ei g enaardig is het, dat ook bij haaft het verbod voor Java en Madoera en draagt
hen' ev enals op'
Zuid-Sumatra, pandelingschap den Gouv.-Gen. op dit toetepassen op de Buiten-
'
aak voortkwam
uit een overeenkomst van winst- bezittingen, waar de maatschappelijke toestand het
verdeeling (bahagilaba); als bij den handel gedoogt; elders zouden algemcenc verordeningen
noren werd moest de geldschieter eerst bijpas- worden ingevoerd, die de afschaffing van het pan-
■
n, zoo noodig tot driemaal toe; daarna kon delingschap moeten bevorderen. In geen geval
ms van rekening eischen en werd de mocht het op de kinderen van den schuldenaar
verm
,
m 1e u

w%
Seld ontvangen had om daar-
hrmdel te drijven, pandeling voor het be-
Van de helft van het verlies. Gewoonlijk
overgaan, terwijl het vervoeren van pandelingen
over zee, zoo licht tot slavernij leidende, abso-
luut verboden werd.
werd ihet geld niet
geleend dan onder voorwaarde, Ter voldoening aan de voorschriften van gemeld
aat « e vrouw van dengene
die het geld in han- art. 118 werd in 1859 (St. n°. 43) een reglement
ucti kreeg, de
overeenkomst goedkeurde; deed zij op het pandelingschap afgekondigd, waarbij het
M1 schuldT?. werden z'j en hare kinderen ook voor
aansprakelijk. Ook kunnen bij de Boe-
nemen van pandelingen verboden werd op Java
en Madoera, Sumatra's Westkust, de Lampongschc
gmeezen crfslaven door
den meester tot pandeling districten, Banka, Billiton, de res. Riouw, Am-
gemaakt worden voor een bedrag van hoogstens boina, Ternate en Timor; in 1859 (St. n°. 101)
/ lbo; na afbetaling dier schuld zijn zij vrij. werd dit verbod tot de Minahasa, en in 1865
(St. n°. 104) tot Banda en Benkoelen uitgestrekt.
fschoon m eene primitieve maatschappij, waai- Zware boeten zijn op overtredingen van dit ver-

.
de middelen tot executie op de goederen van den bod gesteld. Elders werd het pandelingschap ge-
aeoitcur zoo weinig doeltreffend zijn, het pande- handhaafd, doch registratie der pandelingen voorge-
nngschap als middel van schuldaflossing zeker schreven; het reglement bevatte voorts verscheidene
zijn goede zijde heeft
en aan eene behoefte dier voorschriften in het belang der pandelingen. Bij St.
maatschappij voldoet, leidt het echter, zooals wij 1860 nn 61 werd het echter voor de Zuider- en
zagen, tot groote misbruiken, die vaak onafschei- Oosterafd. van Borneo voorloopig buiten werking
kTw ™n de instelling geworden zijn, en heeft
net Ned Gouv. dan ook
terecht zijn invloed uit-
.
gesteld doch bij St. 1862 nO 140 weder ingevoerd;
voor het Gouv. van Celebes schorste een niet in het
geoefend om het zooveel
mogelijk tegentegaan. Staatsblad afgekondigd besluit van 3 Maart 1860
Reeds 24 Aug.
1696 werd een verbod uitgevaar-
digd tegen het uitleenen van de werking van het reglement, dat echter bij St.
onder verband van hunne
geld aan inlanders 1864 n°. 17 weder in werking gesteld werd. Bij
lichamen, en werden St. 1872 n°. 114 werd een belangrijke stap ge-
zoodanige schulden, met het vernietigen van
corporeele verbintenis in eene „simpele civile
de daan, daar het nemen van pandelingen tot zeker-
heid van schuld op straffe van boete in geheel
schultkcnmsse en obligatie" veranderd (N pla- Ned.-Indië verboden werd; de reeds wettig inge-
kaatboek, 111, bl. 410), welk verbod in-I Aug schreven pandelingen bleven echter in dien toe-
1699 voor Cheribon en op 8 Nov. 1715 Ojj stand verkceren. Zie over dit regl. Verwey, t. a. p.
plakaatboek, IV, bl. 73) algemeen herhaald wed bl. 234 en Mr. 11. C. Van Meerten in het Tijd-
terwijl ook later dergelijke verbodsbepalingen schrift Het Recht in Ned.-Indië, LIX, bl. 32.
volgden. Dat dit niet afdoende was blijkt uit
den Deze bepalingen gelden niet voor de landen,
192 PANDELING, PANDELINGSCHAP.
welke nog recht van zelfbestuur bezitten, tenzij
dit in de contracten, met hunne vorsten of hoof-
den gesloten, bepaald is. In het directe Gouv.
grondgebied kunnen dus sedert 1872 menschen
niet meer op wettige wijze tot pandeling gemaakt
worden. Overtreding van dit voorschrift schijnt
echter, met name op Celebes, niet zelden voorte-
komcn; zooveel dit in hun vermogen is, wordt
het nemen van pandelingen echter door onze
bestuursambtenaren tegengegaan.
PANDHUIZEN. Zie BELASTINGEN, Dl. I,
bl. 160.
PANDION. AVES, ACCIPITRES, Pandiones.
Zie OÖPO.
PANDITA. (POELOE) Zie PENIDA.
PANE. Naam van een marga of stam in de
Bataklanden, bijna uitgestorven. Slechts in enkele
deelen van de Bataklanden worden nog leden,
weinig in aantal, aangetroffen. Vermoedelijk heeft
deze stam aan de Pane- of Panei-rivier (zie PANEI)
den naam gegeven.
De Bataks verstaan onder dien naam ook een
zeegeest, en geesten die in het luchtruim zwe-
ven. In oorlogstijden zoekt men hunne plaats door
berekening te weten en men voorspelt dan den
vcrmoedelijken uitslag van ondernemingen. (Zie
Bataksch woordenboek van Dr. H. N. Van der
Tuuk).
PANEL Naam van een soekoe in de Malei-
sche landen van Sumatra's Westkust, veel voor-
komende in de Padangsche Benedenlanden.
PANEI (PANE). Naam van eene van de belang-
rijke rivieren van de res. Sumatra's Oostkust. Zij
ontspringt in het grensgebergte van de afd. Padang
Lawas en Si Pirok in de res. Tapanoeli, en door-
stroomt met hare zijtakken en nevenrivieren een
groot gedeelte van eerstgenoemde afdeeling, om
bij de kampong Sorik in het gebied van Sumatra's
Oostkust te loopen. Haar water erlangt zij voor-
namelijk van de vele en soms belangrijke neven-
rivieren, waarvan de Baroemoen (Boeroemon, Zie
aldaar) wel de grootste is. Vandaar dat de rivier,
na hare vereeniging met deze, den naam van Ba-
roemoen draagt, en dien behoudt tot zij de grens
van het landschap Soengei Toras of Kampong
Radja bereikt, alwaar zij tot aan hare monding
weder Panei genoemd wordt. De rivier heeft een
zeer kronkelenden loop, en 2 hoofdrichtingen.
Had zij eerst om uit het gebergte te geraken eene
zuidelijke en zuidoostelijke richting, bij Portibi
neemt zij over korten afstand eene bijna oostelijke
richting tot bij Binanga en Oenteroedang, alwaar
zij de Baroemocn opneemt, waarna hare hoofd-
richting noordelijk wordt. Benoorden Portibi heeft
zij de Siioemambc opgenomen, een rivier, die in
het Si Pirokschc gebergte Sordang ontspringt en
door geheel Padang Bolak djoeloe stroomt. In de
vlakte van Padang Lawas neemt zij verscheidene
stepperivieren op, die slechts in den regentijd
veel water afvoeren. Nog een belangrijke rivier
neemt zij in het rijk van Kota Pinang op, nl.
de Soengei Kanan, eene vereeniging van vele
bergstroomen, die alle in het gebergte van Dolok
(Padang Lawas) ontspringen. Verder neemt zij
geene rivieren van beteekenis op, totdat zij bij
'Tandjong Kopiah zich met de Bila-rivier (Zie
aldaar) vereenigt, om met deze gezamenlijk in de
Straat van Malaka uittewateren. De vereenigde
rivier heeft eene lengte van ten naastenbij 10
KM. en eene breedte, varieerende tusschen 1300
en 2100 M. De diepte van dit gedeelte is zeer
— PANEL
verschillend en ongelijkmatig. Vooreerst bestaan
er 2 geulen, waarvan de eene slechts door inland-
sche handelsvaartuigen, de andere geul (Panei-
geul) ook door groote schepen bevaren kan wor-
den. Tusschen deze geulen verheffen zich zand-
en modderbanken, die zich ook in de monding
bevinden. Deze wordt begrensd door Tandjong
si Rongit aan den west- en Tandjong Bangsi
Dalam aan den oostkant. Daar die banken zich
telkens vervormen, zoo wordt eene herhaalde op-
neming van de geul en van de monding dringend
vereischt. Het verval van de Panei is zeer gering
en bedraagt gemiddeld niet meer dan 1,2 meter
per mijl, gerekend van Portibi. Door dit geringe
verval doet de vloed bij springtij en laag water
zich tot Tapamain, ongev. 22 g. m. van de mon-
ding gevoelen. Met hoog water in den regentijd
bespeurt men den vloed nochtans te Laboehan
Batoe door nog meerdere opheffing van het water-
niveau. Een eigenaardig verschijnsel, dat de Panei
met slechts weinig rivieren gemeen heeft, is de
vloedgolf of bena. Met schrikbarend geweld treedt
de vloed binnen de rivieroevers en vervolgt als
een enkele golf met een 5" a 6-mijlsvaart zijn
weg tot voorbij de kampong Laboehan Batoe,
waardoor het niveau terstond een paar voet rijst.
De kracht van dezen vloed is bij springtij zóó
groot, dat vastgemeerde prauwen losgerukt en af-
varende prauwen omgekanteld worden. De rivier
is voor stoomschepen van het kaliber der gouv.
stoomschepen tot voorbij Laboehan Batoe bevaar-
baar, voor prauwen van 5 a 6 kojangs tot aan
Haro, kampong nabij de grens van Padang Lawas,
en voor kleinere laadprauwen tot aan Oenter-
oedang, bij de vereeniging van Panei en Baroe-
moen. Zes- en achtpersoonsprauwen varen tot Por-
tibi. Ook de Soengei Kanan is voor 3- en 4-kojangs
prauwen bevaarbaar tot aan de hoofdplaats van
die streek, met name Oeta Godang. De voor-
naamste handelsplaats langs deze rivier isLaboehan
Bilik, waar de vorst van Panei zijn paleis heeft en
sedert 1893 de standplaats van den controleur van
Laboehan Batoe. Daar is ook een vrij groote Chi-
neesche kamp, waarom vele handelsvaartuigen van
Singapore en Poeloe Pinang deze plaats herhaal-
delijk aandoen. De Chineezen aldaar toch houden
zich op met den inkoop van boschproducten, de
bereiding van tripang, gedroogde en gezouten
visch, die naar de Straits Settlements worden uit-
gevoerd. Deze handel geeft eenig gewicht aan de
afd. Laboean Batoe, maar voornamelijk aan het
rijk van Panei, waartoe Laboehan Bilik behoort.
Dit rijk werd in het laatst van de I7e eeuw
door een vorst van Bila gesticht en bleef tot in
het midden der I9 e eeuw onafhankelijk, toen de
Sultan van Siak het beoorloogde en zijne supre-
matie deed erkennen. In 1864 erkende het de
souvereiniteit van het N.-L Gouv. Het is een
land rijk aan bosschen en boschproducten, aan de
bevolking, die behalve met de inzameling van
boschproducten ook met den ladangbouw zich
bezighoudt, een goed bestaan opleverend, liet
aantal zielen zal 2500 niet overschrijden.
Het hoofd van het rijk is de Soetan met den
erfelijken titel van Soetan Gagax Alam, die in
zijn bestuur wordt bijgestaan door een radja moeda
of rijksbestierdcr, na aan den vorst verwant, en
door rijksgrooten of orang besar. Voorts zijn er
datoes, kapala kampong in de verschillende kam-
pongs, panglima's, panghoeloes, nachoda's, die
min of meer gezag uitoefenen. De Soetan vormt
 PANEL — PANGERANGO.
met zijne rijksgrooten en zijn radja moeda een
raad of karapatan, die wetten kan maken, en in
wiens hand de hoogste rechtsmacht berust. In
deze heeft de controleur der afdecling een advi-
seerende stem.
PANEMBAHAN. Jav. Soend.; PANEMBEUII-
EUN, Mad., afgeleid van „sembah", dus „voor-
W'crp van eerbiedige vereering". Hooge titel, een
vorstelijken rang aanduidende, die op Madoera
vroeger door regenten en te Cheribon door de
vorsten gedragenwerd, doch op Java thans slechts
zelden wordt toegekend. De vorsten van Mataram
voerden van ongev. 1586—1620 dien titel, die
ook thans nog wel, bij wijze van hooge uitzon-
dering, door den Soesoehoenan aan een der prin-
sen, voor wien hij grooten eerbied koestert, zou
kunnen worden gegeven. De titel zou ook door
het Gouv. aan regenten als bijzondere onderschei-
ding verleend kunnen worden; voor zoover be-
kend is, geschiedde dit nimmer. In de Wcster-
afdccling van Borneo eindelijk voeren verscheidene
inlandsche vorsten dien titel.
PANEMBANG. District van de contróle-afdee-
ling Garoet, regentschap en afdecling Limbangan,
res. Preanger regentschappen; met eene opper-
vlakte van 9883,28 hectaren. Het district telt 16
desa's.
PANGA. Een landschap, behoorende tot het
staatje Tenom, een der Atjehsche Onderhoorig-
heden, op de Westkust van Sumatra gelegen en
zich uitstrekkende van Aroe Patah, de grens met
het landschap Kroeëng Sabil, tot Aroe Berpintoc,
de grens met het landschap Waila; terwijl de
Oostelijke grens de Goenoeng Itam is. Zie voor
verdere bijzonderheden bij TENOM.
PANGANG-KAKO. Eene Koekoek-soort,
Cuculus concretus, wordt in West-Sumatra aldus
genoemd, en in Oost-Sumatra Radja-wali. Op
Celebes heet Cuculus canorus Oenggoegoe.
Op Andai (N. Guinea) wordt Cuculus intermedius
Noesjak genoemd. Cuculus sonnerati wordt door
de inboorlingen op Ternate Bocrong-swangi
genoemd, op West-Sumatra Sikoh-bilalang.
PANGASIH. District van het tot 't Sultansge-
bied behoorende regentschap Pcngasih, res. Djok-
jakarta.
PANGÉ. Bat. Zie PANGEI.
PANGEI, PANGI. Boeg., Mak., Bal., Bat.,
Mal. Mol., Alf. Min.; POETJOENG, Jav.; PI-
TI oI'.NG, Soend.; KEPAJANG, Mal.; SIMA-
OENG, KAPÈTJONG, Menangk.; NGAFOE,
Amb. Ten.
Pangium editie Rci/iw., fam. Bixaceac-Pangieae.
Fraaie boom, in den geheelen Indischen archipel
voorkomend en ook vaak bij de kampongs ge-
kweekt. De oliehoudende zaden zijn een gezocht
inlandsch voedingsmiddel, maar zij moeten daar-
toe vooraf ontdaan worden van een vluchtig giftig
bestanddeel (blauwzuur), hetgeen geschiedt door
de zaden te koken of te roosten, in water te weeken
of in den grond te begraven; het zoo toebereide
zaad heet in Jav. kloewak, Soend. kelewik.
De bladeren dienen als uitwendig geneesmiddel
en als vischbedwclmend middel; de fijngestampte
versche zaden in Bantam als zoutsurrogaat om
zecvisch lang frisch te houden. De uit de zaden
geperste olie dient als lampolie en als uitwendig
geneesmiddel bij huidziekten, op de wijze van
chaulmoogra-olic. liet gebruik der simauoeng-olie
op Sumatra is reeds op bl. 70 van dit deel uiteen-
gezet. Ook als inscctcndoodcnd middel is Pangium
111
193
in gebruik. Al deze toepassingen berusten op de
aanwezigheid van blauwzuur (cyaanwaterstof), dat
in alle deelen van dezen boom rijkelijk voorhanden
is en ook voorkomt in de andere gewassen der-
zelfde groep (Pangieae). Voor de plantenphysio-
logie is dit gewas van groote beteekenis gewor-
den door Prof. M. Treub's onderzoek over het
verband tusschen de cyaanwaterstof- en de eiwit-
vorming in deze plant („Sur la localisation, Ie
transport et Ie róle de I'acide cyanhydrique dans Ie
Pangium", in Annales de Buitenzorg, XIII, 1895),
PANGÉRAN. Jav.Soend.; PANGÉRAN, Mad.
Van de godheid gezegd beteekent dit woord „Heer";
het wordt als titel toegekend aan personen van
zeer hoogen rang; in de Vorstenlanden op Java
duidt het, in den regel, personen van vorstelijke
afkomst aan (zie ADEL, Dl. I, bl. 9); soms
worden echter personen wegens bewezen diensten
of op grond van het huwelijk met eene van
's vorsten naaste vrouwelijke bloedverwanten tot
Pangéran verheven (Pangéran sengkan). De
zoons van den vorst worden als Pangéran
poe tra onderscheiden; onder hen draagt de
oudste zoon van den vorst uit eene hoofdvrouw, als
hij meerderjarig is en door het Gouv. tot troon-
opvolger is verheven, den titel van Pangéran
adipati anom; de oudste zoon uit een bijzit
draagt den titei van Pangéran ngabèhi.
Alle andere zoons zijn Pangéran aria; dit
laatste praedicaat wordt dikwijls in een ander,
b. v. toemenggoeng veranderd. In Soerakarta er-
langen de oudste zoon van een Pangéran poetra
en soms ook andere zoons den titel Pangéran;
in Djokjakarta is dit meer een uitzondering. Zij
worden als Pangéran sentana onderscheiden,
waartoe ook verder verwijderde afstammelingen
van een vorst behooren, wanneer deze, bij wijze
van gunst, den titel Pangéran ontvangen. De
zoogen. onafhankelijke vorsten in de Vorstenlan-
den voeren den titel Pangéran adipati aria.
Zie Mr. L. W. C. Van den Berg, De inlandsche
titels en rangen, Bat. 1887, bl. 76 vlg.
In de Gouv. landen op Java kan de titel van
Pangéran bij wijze van hooge onderscheiding ver-
leend worden aan regenten, die den lande groote
diensten hebben bewezen; slechts een tweetal
regenten op Madoera voeren thans dien titel.
Over het algemeen wordt de titel Pangéran in
de Gouv. residentiën nimmer door geboorte ver-
kregen, doch uitsluitend als gunst van het Gouv.;
eenige malen is het voorgekomen dat een ver-
dienstelijk Arabisch hoofd met dien titel in den
inlandschen adel werd opgenomen. Verscheidene
familieleden van de vroegere vorsten van Cheri-
bon voeren nog dien titel; in 1872 is echter
door de Regeering bepaald dat voortaan niemand
dien zou mogen voeren dan krachtens een spe-
ciale door haar verleende vergunning, interoepen
door het hoofd der familie.
Op sommige Buitenbezittingen wordt de titel
Pangéran door vorsten gevoerd, zooals door den
troonsopvolger, tevens rijksbestuurder van Djambi,
en op Borneo door de vorsten van Mampawa, Soc-
haid, Boenoet, Silat, Kota waringin en Pasir, ge-
woonlijk met bijvoeging van Ratoe. In het Palem-
bangsche kan de titel Pangéran aan districtshoofden,
Pasirah's, verleend worden. Ook in het Riouw-
sche dragen enkele hoofden den titel Pangéran.
PANGERANGO. Een der beide kratertoppen
van den bekenden tweelingvulkaan Gedé-Pange-
rango op de grens van de Preanger regentschappen
«3
194 PANGERANGO. — PANISI.AMISME.

en Batavia. De Pangerango bestaat, evenals de wendige geneesmiddelen vermengd. De bij Ko c-

Gedé, uit een hocfijzervormigen kraterrand; de njit padi (Dl. 11, bl. 255) gemaakte opmerking
noordelijke rand heet eigenlijk Pangerango, de over de onzekerheid der inlandsche namen bij de
zuidelijke G. Sela. Waar beide randen zich in gembergewassen geldt ook hier.
't oosten vereenigen, verrijst een jongere vulkaan- PANGLIMA. Mal. Krijgsoverste, aanvoerder;
kegel, de Mandalawangi, boven op den ouden titel van een rijksgroote in Maleische staatjes,
krater. De laatste is geopend naar 't zuidwesten, soms ook lid van den Rijksraad. In Atjeh heeft
en zet zich daar voort in een wijd, steilwandig men drieërlei panglima's van zeer uiteenloopende
dal, waardoor de Tji Heulang stroomt. Een over- beteekenis: de panglima's sagi, de in naam althans
eenkomstige bouw vertoont de Gedé, waarvan de voornaamste oeleebalangs der 3 sagi's (confede-
oude, wijde krater naar 't noordwesten is geopend, ratie of gewest), de panglima's kavvom, hoofden
terwijl daarboven zich de jongere Gedé in enge- van geslachten, en de panglima's prang, personen
ren zin verheft. Een verschil is dat de Mandala- die zich als krijgsman hebben onderscheiden en
wangi juist verrijst op het tegenover de ope- bij wijze van onderscheiding, dien titel ontvangen
ning gelegen deel van zijn ouden rand, terwijl zonder, althans in vredestijd, iets met bestuur of
de Gedé in de opening staat; een ander dat de rechtspraak te maken te hebben. Ook de chef
Mandalawangi een regelmatige kegeltop is, met van het gild der pawangs (baas van een visschcr-
kleinen, gesloten krater, terwijl de jongere Gedé schip) voor een thö (baai) heeft aldaar den titel
zelve ook hoefijzervormig geopend is en wel naar panglima.
dezelfde zijde (nw.) als zijn oude kraterrand. PANGOESAIO. Zie TOEREAN IN TATE.
PANGGANG. District van het tot 't Sultans- PANGOLING-SISIK of TANGILING. Malei-
gebied behoorende regentschap Bantoel, res. Djok- sche naam voor een Schub dier, Mnnis jnva-
jakarta. nica, de eenige soort die op de eilanden van den
PANGGANG. District van het tot 't Sultans- Archipel gevonden wordt, en daarbij de eenige
gebied behoorende regentschap Pengasih, res. Tandelooze aldaar; wordt ook Pengoeling
Djokjakarta. en Tanggilang genoemd. Op West-Sumatra
PANGGOEL. District van de gelijknamige benoemt men verschillende leeftijden van dit dier
contróle-afdeeling, regentschap en afdeeling Treng- Tenggiling-bras, Tenggiling-andjing
galek, res. Kediri; met eene oppervlakte van en Tenggiling-ikan.
43.622.96 hectaren. Het district telt 53 desa's. PANIK. Zie AWAB.
PANGHOELOE. Zie PENGOELOE. PANINGGARAN. District van de contróle-
PANGI. Mak. Tem. en Alf. Men. Zie PANGEI. afdeeling Kadjen, regentschap, afdeeling en resi-
PANGIUM. Zie PANGEI en TOEBA. dentie Pekalongan; met eene oppervlakte van
PANGKADJÉNÉ. Onderafdeeling der afdec- 28.235,99 hectaren. Het district telt 41 desa's.
ling Noorderdistricten, Gouv. van Celebes en ond., PANING-PANING (juister PANIING-PANI-
bevattende de regentschappen Pangkadjéné, l.abak- ING). Op West-Sumatra benaming voor verschil-
kang en Boengoro. De standplaats van den con- lende soorten van het geslacht Qriercus (Eik),
troleur is Pangkadjéné, op ruim 2 uur van de kust o. a. Q. Teysmanni 81. Paniïn g-pan iïng is
gelegen aan het gelijknamige riviertje, dat op de de Menangk. naam voor het Mal. mëmpëning.
Piek van Maros ontspringt en zich even beneden Alle worden nog door een bijnaam onderschei-
de hoofdplaats in 2 armen, de Towa en de Patong, den. De Paniïng-Paniïng's behooren over 't alge-
splitst. meen niet tot de beste eik-soorten, hoewel eenige
PANGKAH. District van de contróle-afdeeling toch een goed hout bevatten, z. a. P.-P. saga,
Protjot, regentschap, afdeeling en res. Tegal; met een hard, zwaar hout, licht grauwachtig-wit van
eene oppervlakte van 9536,41 hectaren. Het district kleur, voor stijlen, alsook voor scheepsbouw, zeer
telt 66 desa's. geschikt; P.-P. sira wè h, zeer zwaar en hard,
PANGKALAN KOTA BAROE EN XII KOTA meer donkerbruin gekleurd, ook voor stijlen doch
KAMPAR. Onderafdeeling der afdeeling L Kota, meer nog voor binnenwerk bij huisbouw gebruikt;
res. Padangsche Bovenlanden, bevattende 4 laras- P.-P. boengó, een tamelijk goed, hard hout,
sen : Pangkalan Kota baroe VI Kota, VI Kota grijsgrauw van kleur, voor stijlen en planken
Kampar di Moedik, VII Kota Kampoer di ilir (zie geschikt e. a. Zie voorts over de Indische eiken:
het artikel KOTA, Dl. 11, bl. 297) en Kapoer PASANG.
nan Sembilan, en het landschap Gloegoer 111Kota PANISLAMISME. Onder P.-in islamisme ver-
di ilir (Zie op de namen). Hoofdplaats is Kota staat men het streven der Muzelmannen naar staat-
baroe, zetel van een controleur. Aan deze onder- kundige eenheid. Dit streven uit zich door het
afdeeling grenzen de pas onderworpen landschap- bevorderen der leer van het Mohammedaansche
pen V Kota Kampar en Tambang, die met 111 recht, naar de opvatting der zoogenaamde Son-
Kota Si Belimbiug en IV Kota Moedik waar- nictcn, dat alle Muzelmannen van welken landaard
schijnlijk eerstdaags aan haar toegevoegd en dus ook, en welke taal ook sprekende, behooren te
mede onder rechtstreeksch bestuur zullen gebracht vormen ééne enkele ideale staatsgemeenschap,
worden. onder één vorst, of althans dat de verschillende
PANGKAL PINANG. Afdeeling (mijndistrict) Mohammedaansche vorsten één oppervorst behoo-
van de res. Banka, bevattende de onderdistricten ren te erkennen, van wien zij de investituur ont-
Pangkal Pinang, Boekit en Mundobarat. De hoofd- vangen, en die hunne onderlinge geschillen be-
plaats, eveneens Pangkal Pinang geheeten en ge- hoort te beslechten. Verg. Dl. 11, bl. 525 en 563.
legen aan het gelijknamige riviertje, is een wel- Het is dus een begrip, principieel onderscheiden
varend plaatsje en zetel van een administrateur. van het Pangermanisme, Panslavisme of Panhel-
PANGLAJ. Soend.; SOENTI, Jav.; BOENG- lenisme, omdat aan laatstgenoemde verschijnselen
LAI KAJOE, Mal. eene ethnologische eenheid ten grondslag ligt,
Zingiber gramincum BL, fam. Zingiberaceac. Op maar aan het Panislamisme eene godsdienstige
Java. De wortelstok wordt veel met in- en uit- eenheid. Volgens de tegenwoordig als orthodox
 PANISLAMISME.
erkende rechtsleer is het aanstellen van zulk een
algemeenen Souverein (Arab. imam, lett. „voor-
ganger") zelfs een plicht, voor de nakoming waar-
van de Mohammedaansene gemeente solidair aan-
sprakelijk is, welke nakoming alleen mag worden
achterwege gelaten ingeval van overmacht (Arab.
dh ar oer ah). Verg. Dl. 11, bl. 541.
De aanstelling van den Imam geschiedt in de
eerste plaats bij wege van designatie door zijn
voorganger. ledere Im a m kan namelijk bij zijn
leven zijn opvolger aanwijzen, mits de aangewe-
zen persoon reeds bij de designatie voldoe aan
de vereischten, door de wet voor de vervulling
der souvercine waardigheid gesteld. Zie beneden.
Uit dezen regel volgt, in verband met de straks
te vermelden vereischten, dat nooit een minder-
jarige of eene vrouw kan worden gedesigncerd,
zoodat regeeringen van minderjarigen of vrouwen
met den Islam in theorie strijdig zijn. Is er, bij
het overlijden of aftreden van een Imam, geen
gedesigneerde troonopvolger, dan moet een Imam
door de notabelen der gemeente worden gekozen.
Hoogst onvolledig en verward zijn echter de be-
palingen omtrent de vraag, wie als notabelen zijn
te beschouwen, gelijk mede omtrent den vorm,
waarin de verkiezing moet plaats hebben. Strenge
cisehen zijn daarentegen gesteld omtrent den te
kiezen persoon. Hij moet zijn een te goeder naam
bekend staand Mohammedaan, van het mannelijk
geslacht, vrij, meerderjarig, in het genot zijner ver-
standelijke vermogens, en behooren tot den Ara-
bischen stam der Qoraisjieten, waartoe ook Mo-
hammad behoorde. Verg. Dl. I, bl. 8. Bovendien
mag hij geene lichaamsgebreken hebben, welke
hem in houding, gang of manieren belemmeren,
en worden nog zekere moreele, en daardoor zeer
onbestemde, eischen van geschiktheid gesteld, als
inzicht in staatszaken, dapperheid, rechtskennis,
enz. De Islam kent niet het recht tot opvolgen,
aan bloedverwantschap met den vorigen Imam
ontleend. Volgt de zoon den vader op, zoo moet
zulks door designatie of verkiezing plaats hebben.
I laarentegen erkennen de lateren, zelfs onder de
klassieke juristen (zie Dl. 11, bl. 539 en 540), het
verkrijgen van de souvereiniteit of, gelijk men
veelal, ook in het Hollandsen zegt, het imamaat
(v. h. Arab. imam ah) door het recht van den
sterkste. Indien er namelijk geen wettig gedesig-
neerde of gekozen Imam bestaat, moeten de
Muzelmannen gehoorzamen aan den persoon, die
zich van de heerschappij heeft meester gemaakt,
en zich daarin weet te handhaven, ook al is die
persoon eene vrouw, een minderjarige of iemand
van minder goed gedrag, mits geen ongeloovige,
en mits zijne regeering in het belang van den
Islam zij.
De Imam verecnigt in zich het hoogste admi-
nistratieve, rechterlijke, kerkelijke en militaire
gezag. Over zijne wetgevende bevoegdheid, zie
Dl. 11, bl. 541. Hij is een alleenheerscher, die
slechts aan Allah verantwoording schuldig is van
zijne daden, en hij is alleen aan de Mohamme-
daansche wet (Arab. sjar' of sjari'ah) gebon-
den. Zie Dl. 11, bl. 538, 539. Wel wordt hem
aanbevolen in gewichtige gevallen geene beslis-
sing te nemen, dan na eene soort van staatsraad
te hebben geraadpleegd; maar dit lichaam is louter
adviscerend. Eene parlementaire regceringsvorm
is dus met den orthodoxen Islam onvereenigbaar.
Over de rechterlijke functiën van den Imam zie
Dl. 11, bl. 564; zijne kerkelijke functies bepalen
195
zich tot het voorgaan bij de openbare godsdienst-
oefening, het benoemen van geestelijken aan de
staatsmoskeeën, en verder het tegengaan van ket-
terij en ongeloof. Ten aanzien van de geloofsleer
heeft hij echter evenmin gezag als ten aanzien
van de sjari'ah. Zie Dl. 11, bl. 530—532. Met
één woord zoude men de regeering van den I m ri m ,
volgens de Arabische rechtsbronnen, kunnen om-
schrijven als een verlicht despotisme. De eenige
praktische waarborg, welke de onderdanen heb-
ben tegen vorstelijke uitspattingen, is gelegen in
hun recht om in opstand te komen, enden Imam
aftezetten, wanneer deze zich niet houdt aan de
heilige wet, of de eigenschappen verliest, voor
het verkrijgen der souvereiniteit in die wet ge-
steld. Ten aanzien van den Im a m krachtens het
recht van den sterkste, kan dus eene afzetting
geoorloofd zijn, indien hij ophoudt het Moham-
medaansche geloof te belijden, indien hij ophoudt
feitelijk de sterkste te zijn, en indien zijne regee-
ring niet in het belang van den Islam is. Dit
laatste sluit natuurlijk de gevallen van krankzin-
nigheid, ongeschiktheid, enz. enz. in zich. Daarbij
mag evenwel niet worden vergeten, dat bij het
verkrijgen der souvereiniteit het positieve bestaan
der eigenschappen gevorderd wordt, maar, bij het
recht tot afzetting, de positieve afwezigheid daar-
van. Behalve het verlies der eigenschappen wor-
den als redenen opgegeven voor het ophouden
der Souvereiniteit, de dood, afstand van den troon,
en perpetueele krijgsgevangenschap. Bij tijdelijke
verhindering om de Souvereiniteit waartencmen,
kent de Islam een regentschap.
De Imam is de beheerscher der geloovigen
(Arab. amlr al-móminin). Dezen zijn jegens
hem tot gehoorzaamheid en hulp verplicht. Over
het vermelden van zijn naam in de preek bij den
Vrijdagdienst, zie Dl. 11, bl. 544. Zijn titel is in
het Arabisch chalifah, waarvan ons „chalief".
Dit woord heeft echter in het Arabisch eene dubbele
beteekenis, namelijk: „stedehouder" en „opvolger".
De eerste beteekenis aannemende, is de Souven in
„Stedehouder van Allah" (Arab. chalifat Al-
lah, Mal. Jav. kalipato ellah); met de tweede
beteekenis is hij „Opvolger van den Godsgezant"')
(Arab. chalifat rasoel Allah). Deze laatste
titel wordt in Ned.-Indië niet door vorsten ge-
voerd, maar wel is dit het geval met ka 1i pa-
toellah en met den in de Arabische rechtsbron-
nen onbekenden titel chalifat al-móminin
(Mal. kalipat o elmoeminin). Eerstgenoemde
titel wordt, behalve door sommige Maleische vor-
sten ook door den Sultan van Djokjakarta gevoerd ;
laatstgenoemde is alleen in enkele Maleische staatjes
in zwang. Die titel heeft trouwens in het Arabisch
geen zin; want „stedehouder" of „opvolger" der
geloovigen (Arab. móminin) kan men moeielijk
zijn. Daarbij komt, dat de inlandsche Vorsten,
die den titel van Chalief voeren, nimmer hebben
beweerd, noch zelfs stilzwijgend de houding heb-
ben aangenomen van algemeene hoofden aller Mu-
zelmannen, ook buiten hun gebied. Dientengevolge
kan, ook naar het rechtsbewustzijn van den inlan-
der, bedoelde titel slechts als een klank, zonder be-
paalde staatkundige beteekenis worden beschouwd,
dan alleen dat daardoor het bijzonder hooge stand-
punt van den betrokken vorst tegenover zijne
onderdanen schijnt uittekomen. Dit verheven karak-
ter der vorstelijke waardigheid blijkt op Java nog
i) d. i. Mohammad.
196 PANISLAMISME.
sterker uit den titel Soes oehoenan, d. w. z.
„voorwerp van eerbiedige vereering", van den
Vorst van Soerakarta, gelijk mede uit de namen
Sajidin (Perz. sjah-i-din) d. i. „heer van den
godsdienst", en Panatagama d. i. „regelaar van
den godsdienst", welke zoowel in Soerakarta als
in Djokjakarta de vorsten, als aan hunne waar-
digheid inhaerent, dragen. Blijkens het zooeven
opgemerkte zijn deze titels met den Sonnietischen
Islam in strijd. Men zie over een en ander het
slot van dit artikel, en vergl. voor de andere
afwijkingen in Ned.-Indië van het recht van den
Islam omtrent de souvereiniteit: TITELS EN RAN-
GEN (INLANDSCHE), RIJKSRADEN, RIJKS-
SIERADEN, TROONOPVOLGING, VROUWEN-
REGEERINGEN, en de speciale artikels aan de
verschillende inlandsche staatjes gewijd.
De ideale Imam's van den Islam waren de
vier eerste, zoogenaamde „rechtvaardige" (Arab.
rasjid) Chaliefen, Aboe Bakr, 'Omar, 'Othman
(Mal. Jav. Oesman) en 'Ali, allen behoorende tot
den Arabischen stam der Qoraisjieten, en allen
door aanhuwelijking met Mohammad persoonlijk
verbonden. 'Ali was bovendien zijn volle neef van
vaderskant, en zijn pleegzoon. Zij waren niet slechts
vorsten, maar hadden tevens, als metgezellen van
Mohammad, eene groote autoriteit ten aanzien van
het recht en de geloofsleer. Zie Dl. 11, bl. 530,
539. Op dezen patriarchalen tijd van het Chaliefaat,
volgde echter weldra een tijdperk van een ander
karakter. Het Chaliefaat van 'Ali was van den
aanvang af betwist door Mo'awijah, den stadhou-
houder van Syrië, en na 'Ali's dood (661) werd
deze door de groote meerderheid der Sonnieten
als Chalief erkend. Sedert bleef het Chaliefaat in
diens familie, welke die der Omajjaden heet. Ook
deze familie behoorde tot den Arabischen stam der
Qoraisjieten. De rijkszetel, tot dusverre Medina,
werd naar Damascus verplaatst. De vroegere een-
voud der hofhouding verdween; juridisch of theo-
logisch gezag, op grond van hunne persoonlijk-
heid, hadden de Chaliefen niet meer; ja men kan
zelfs veilig beweren, dat de groote meerderheid
der Omajjadische vorsten een alles behalve stich-
telijk leven leidden. De Omajjaden waren over
het algemeen de incarnatie van den aristocratisch-
arabischen geest, welke de bekeerlingen uit andere
volken, hoe hoog zij in intellect of vroomheid
ook mochten staan, in eene ondergeschikte positie
wilde houden. In één woord, het Chaliefaat nam
een meer wereldlijk en politiek karakter aan;
maar des ondanks, en niettegenstaande tal van
opstanden, bleven de Chaliefen toch Je heerschers
over den geheelen Sonnietischen Islam.
Hierin kwam verandering in 750 toen de dy-
nastie der Omajjaden werd van den troon gestoo-
ten door die der 'Abbasicden, aldus genoemd,
omdat zij afstamden van Mohammad's oom 'Abbas.
Zij waren dus eveneens Qoraisjieten. Deze dynastie-
verwisseling ging wederom met eene verplaatsing
van den rijkszetel, nu naar Baghdad, gepaard.
Een lid echter van de familie Omajjah vluchtte
naar Spanje, en deed zich aldaar als Chalief er-
kennen. Dit was het eerste stuk van het groote
en algemeene Muzelmansche rijk, dat zich los-
scheurde. In de lo' J<! eeuw begonnen echter met
het verval van het Chaliefaat verschillende, groo-
tendeels Turksche gouverneurs, vooral die der
afgelegen provinciën, zich meer en meer onafhan-
kelijk te maken, en als vorsten in hun gebied
te heerschen. Geen hunner echter nam den titel
van Chalief aan, doch zij noemden zich emir
(Arab. amir, lett. „die bevelen geeft") of Sultan
(Arab. sol tan, Mal. Jav. soeltan, Mal. ook
soetan, lett. „machthebber"), enz. Juridisch werd
hun gezag geconstrueerd als dat van gouverneurs,
die namens den Chalief van Baghdad eene pro-
vincie van het rijk bestuurden, maar die bedoeld
bestuur naar eigen inzicht mochten voeren, en
wel zooveel mogelijk met inachtneming, voor dat
gebied in het klein, van de regelen in de wet
voor het bestuur van het groote Chaliefenrijk aan-
gegeven. De wet zegt b. v. uitdrukkelijk, dat zij
aan dezelfde vereischten als de Imam moeten vol-
doen, behoudens dat zij geene Qoraisjieten be-
hoeven te zijn, ofschoon dit natuurlijk eene wen-
schelijke eigenschap bleef. Zelfs ging men later nog
een stap verder, en nam aan, dat de Imam in som-
mige gevallen verplicht was iemand als gouverneur
eener provincie aantestellen, ook al voldeed hij niet
aan de wettelijke vereischten. De aanstelling van
deze gouverneurs, ofliever vorsten, door den Chalief
was feitelijk niet meer dan eene investituur. Na-
tuurlijk liet de Chalief zich daarvoor betalen, hetzij
bij de aanstelling, hetzij in den vorm eener jaarlijk-
sche schatting; maar verder ging zijne bemoeienis
met hen niet. Hij was trouwens ook niet bij machte
eenig werkelijk gezag over hen uitteoefenen. De
beloofde schatting bleef zelfs dikwijls spoedig ach-
terwege, en slechts zelden kon de Chalief in hunne
onderlinge oorlogen tusschenbeide komen. De for-
maliteit der investituur had voor de vorsten in
quaestie eene zekere moreele waarde tegenover
hunne onderdanen en vijanden, als gevende aan
hun gezag den stempel van wettigheid volgens
het theoretische staatsrecht. In naam bleef de Cha-
lief het hoofd aller Muzelmannen en de opper-
vorst, behalve uit den aard der zaak, waar het
vorsten gold die zijn gezag ontkenden, als de
Sonnietische Spaansche Chaliefen (757 —'492 ) en
de SjTietische dynastie der zoogenaamde Fatimidi-
sche Chaliefen in Noord-Afrika en Egypte (910
1171). De meesten der staatjes, die aldus op de
—
puinhoopen van het instortende Chalifaat van
Baghdad ontstonden, hadden een zeer onrustig en
kortstondig leven. Dit droeg er ook toe bij om
den Chaliefen als de oude, traditionneele vorsten
een zeker prestige te doen behouden. In den loop
der volgende eeuwen verminderde voortdurend het
feitelijke gezag der Chaliefen van Baghdad. In
936 was reeds door den Chalief ar-Radhl de uit-
oefening van zijn geheele gezag voor goed over-
gedragen aan een zijner Turksche gouverneurs
onder den titel van Amir al-Omara d.i. „emir
der emirs", welke functie men, om met het the-
oretische recht van den Islam in overeenstem-
ming te blijven, construeerde als die van een
vizier (Arab. wazir, Mal. Jav. wadjir), die-
naar eigen inzicht het rijk mocht besturen. De
Chalief was hierdoor tot niet veel meer dan een
zinnebeeld van de gemeenschap der Muzelmannen
gemaakt. Hij bleef alleen in beginsel het hoofd
van den Islam. De verbrokkeling van het rijk
nam hand over hand toe, en toen in 1258 de
destijds nog heidensche Mongolen Baghdad inna-
men, en aan het Chaliefaat aldaar een einde
maakten, was het rechtstrecksche gebied van den
Chalief tot niet veel meer dan die plaats en hare
naaste omgeving beperkt.
Daarmede was echter de zaak van het Chalie-
faat niet uit. Een lid van de familie der 'Abba-
sicden vluchtte naar Egypte en werd aldaar door
 PANISLAMISME.
de kort te voren (1254) opgetreden, zoogenaamde
Mamelukken-Sultans als Chalief en theoretisch ')
hoofd van den Islam erkend, doch zonder eenige
macht. Dit naam-chalicfaat der 'Abbasieden in
Egypte werd zelfs na den dood van den eersten
titularis gecontinueerd. De naam-chaliefen beston-
den alleen om, zoo noodig, te sanctionneeren wat
de Mamelukken-Sultans verlangden, en om, bij
het optreden van een nieuwen Sultan, ten zijnen
behoeve de formaliteit der investituur natekomen.
Daar de Chalief voorts nog altijd beschermer der
twee Heilige Steden (Arab. hami al-haramain),
namelijk van Mekka en Medina, heette te zijn,
konden de Mamelukken-Sullans, door de rechts-
fictie van namens den Chalief te handelen, dien-
tengevolge ook met een schijn van wettigheid
hun gezag over het heilige land, Hidjaz, uitbrei-
den. Het vragen van de investituur aan den naam-
chalief, door buiten Egypte heerschende vorsten,
geraakte echter in onbruik, en zoo ging, door
de kracht der omstandigheden, het in de Arabi-
sche rechtsboeken als de wettige souvereiniteit
beschreven Imamaat over den geheelen Islam, fei-
telijk over in de souvereiniteit van de plaatse-
lijke Mohammedaansche vorsten, elk in zijn eigen
gebied, als de normale toestand. Deze locale sou-
vereiniteit over de verschillende Mohammedaan-
sche landen noemt men, in tegenstelling van het
Imamaat, het Sultanaat. Het naam-chaliefaat ein-
digde eerst bij de verovering van Egypte door
den Turkschen Sultan Selim I, in 1517, die den
laatsten Chalief dwong hem zijne waardigheid over
te dragen, met eenige reliquieën, welke nog in
zijn bezit waren. De voornaamste dezer reliquieën
is de zoogenaamde chirqah, d. w. z. een stuk
van den mantel van den Profeet, dat thans nog
te Constantinopel wordt bewaard, en de hei-
lige standaard van het Ottomanische Rijk is. Op
deze overdracht berusten de aanspraken der Turk-
sche Sultans op de titels van Chalief en Bescher-
mer der Heilige Steden; doch het behoeft geen
beloog, dat, uit een oogpunt van Mohammedaansch
recht, die aanspraken zeer zwak zijn. Men denke
slechts aan het feit. dat de Turksche Sultans, niet
alleen niet behooren tot den stam der Qoraisjie-
ten, maar zelfs niet eens van Arabische afkomst
zijn, en verder dat de opvolging der Turksche
Sultans noch bij designatie, noch bij keuze plaats
heeft, maar het zoogenaamde senioraat die opvol-
ging behcerscht, d. w. z. de in leeftijd oudste
agnaat uit het regeerende geslacht volgt van rechts-
wege den overleden of afgezetten Sultan op. De
Turksche Sultans zouden hoogstens als Imam's
kunnen worden beschouwd krachtens het recht
van den sterkste; maar dit is in den tegenwoor-
digen tijd een argument, dat zich wel eens tegen
hen zelven zoude kunnen keeren, en dus hoogst
gevaarlijk is om zich op te beroepen.
Intusschcn kan niet ontkend worden dat, be-
halve de Vorst van Marokko, die zelf op het
Imamaat aanspraak maakt, door zeer vele Son-
nietische Muzelmannen, vooral die onder Euro-
peesche heerschappij staan, de Sultan van Turkije
werkelijk als de opvolger der Chaliefen, en het
hoofd van den Islam in staatkundigen zin wordt
beschouwd, zij het dan ten onrechte. De bewe-
1) Minder juist spreekt men veelal van „geeste-
lijk" hoofd; want wij zagen reeds, dat de Cha-
lief, als vorst, in geloofszaken geen gezag heeft.
Zie boven.
197
ging onder de Sonnieten om het bewustzijn leven-
dig te houden, dat de Islam in theorie een alge-
meen staatkundig hoofd moet hebben, kan dus
niet anders dan aan de Verheven Porte ten goede
komen, zij het al niet in den vorm van gebieds-
vergrooting, dan toch stellig in dien van vermeer-
dering van invloed, en daardoor indirecte bevei-
liging van hare positie tegenover de Europeesche
Groote Mogendheden, die Mohammedaansche onder-
danen hebben. Mekka schijnt tegenwoordig het
brandpunt der propaganda op dit gebied te zijn;
terwijl velen der zoogenaamde geestelijke broeder-
schappen, door hunne vertakkingen over de geheele
Mohammedaansche wereld, die propaganda zeer be-
vorderen. Zie GEESTELIJKE BROEDERSCHAP-
PEN en HADJ. Intusschen mag niet worden ver-
zwegen, dat de Turksche regeering, ofschoon haar
recht op het Imamaat principieel staande hou-
dende, zich tot dusverre altijd tegenover de Euro-
peesche Mogendheden correct heeft gedragen,
wanneer oproerige Muzelmansche onderdanen van
laatstgenoemden hare hulp, of zelfs zedelijken
steun, inriepen. De in den laatsten tijd ook ten
onzent in openbare geschriften vaak geuite klacht,
dat in het geheim door die Regeering anders wordt
gehandeld dan zij officieel schijnt te doen, is,
speciaal wat Nederland betreft, niet alleen onbe-
wezen, maar wat meer zegt, onwaarschijnlijk, al
ware het slechts omdat het belang der Porte aller-
minst kan zijn juist ons gezag te ondermijnen.
Men heeft dan ook vermoedelijk bij de anti-Neder-
landschc inblazingen, waaraan de bedevaartgangers
te Mekka bloot staan, slechts aan particuliere pro-
paganda te denken. Verg. Dl. 11, bl. 527. Merk-
waardig is het in dit opzicht, dat de beslist van
Mekka uit voorbereide Bantamschc opstand in
1888 niet gericht was op het uitroepen van den
Sultan van Turkije als vorst van Java, maar op
het stichten van een nationaal Javaansch rijk. Van
Turkije en van het Imamaat van de Porte werd
daarbij, voor zooverre uit de gepubliceerde stuk-
ken blijkt, zelfs niet gesproken.
Er bestaat evenwel nog eene andere aanleiding,
waarom tegenwoordig een streven naar eenheid
in den Islam valt waartencmen. Dit streven wordt
gewoonlijk niet Panislamisme genoemd, en zelfs
wordt daaraan betrekkelijk weinig aandacht ge-
schonken, ofschoon het voor de toekomst van den
Islam inderdaad van meer beteekenis kan worden
dan het Imamaat van de Potte. Dit streven name-
lijk wortelt niet in een kunstmatig in elkander
gezet juridisch dogma, doch in de tegenwoordige
tijdsomstandigheden, en in den geest van onzen
tijd op godsdienstig gebied. Deze zich meer orga-
nisch ontwikkelende eenheidsbeweging bestaat na-
melijk in een merkbaar afslijten van de scherpe
verhouding, waarin het Sonnietisnie, gewoonlijk
de Mohammedaansche orthodoxie genoemd, tegen-
over de ketterschc sekten, vooral tegenover die
der Sji'ieten staat.
De Sji'ieten zijn de legitimisten van den Islam.
Van de vier „rechtvaardige" Chaliefen erkennen
zij alleen 'Alt als rechtvaardig. Deze had, als
schoonzoon, pleegzoon en vooral als naaste agnaat,
volgens hen onmiddellijk Mohammad moeten op-
volgen ; terwijl, na zijn overlijden, het Chaliefaat
aan zijne mannelijke afstammelingen naar recht
van eerstgeboorte toekwam. Aboe Bakr, 'Omar
en 'Othman waren dus slechts overweldigers, en
nog meer was dit het geval met de Omajjaden,
wier optreden oorzaak is geweest van den dood
198 PANISLAMISME.
van 'Ali en van het, volgens de Sji'ieten, tegen
alle recht en billijkheid uitsluiten van zijne af-
stammelingen van de regeering. De 'Abbasieden
hebben dit onrecht voortgezet, en zoo is het
duidelijk, dat ook het geheele Imamaat van de
Porte, als primitief aan de 'Abbasieden ontleend,
door de Sji'ieten moet worden verworpen. I let
verschilpunt tusschen hen en de orthodoxen was
dus oorspronkelijk van politieken aard, en heeft
als zoodanig aanleiding gegeven tot de burger-
oorlogen in den Islam, in de tweede helft der
7C eeuw. Door dieper liggende oorzaken is echter
dit politieke verschilpunt uitgcloopen op een ver-
schil van opvatting van den Islam, en aldus oor-
zaak geworden van eene scheuring, welke tot op
onzen tijd is blijven voortbestaan. Door het ont-
kennen van het gezag van Aboe Bakr, 'Omar
en 'Othman als wettige Chaliefen, ontkenden de
Sji'ieten tevens het gezag van hunne uitspraken
op theologisch of juridisch gebied, en als gevolg
daarvan het gezag van den idjma' of de dja-
ma'ah (zie Dl. 11, bl. 525, 531, 539), d. w. z.
van één der grondslagen van den orthodoxen
Islam. De aanhangers van 'AH en zijne nakome-
lingen waren vooral de Perzen, die als Ariërs
eene andere geestesrichting hadden dan de Scmie-
tische Arabieren, en dit verschil in geestesrich-
ting deed zich ook hij de verdere ontwikkeling
van den Islam, speciaal op het gebied van de
souvereiniteitsleer, gevoelen. Gewoon aan hunne
vroegere koningen bijna afgodische eer te bewij-
zen, brachten zij, Muzelmannen geworden, eene
dergelijke vereering op 'Ali en zijn geslacht over.
De Imam is bij hen niet slechts het hoofd van
den staat hij de Gratie Gods, maar een wezen,
dat persoonlijk en specifiek hooger staat dan
de onderdanen, en met hoogere wijsheid is be-
giftigd. De vraag, in welke linie van 'All's af-
stammelingen de souvereiniteit wettig is overge-
gaan, is bij hen een geloofspunt, en niet slechts
eene politieke of juridische quacstie. Onder den
invloed van allerlei mystieke begrippen, voor een
deel zelfs aan de Indische godsdiensten ontleend,
gingen sommige Sji'ieten in deze vergoding van
den waren Souverein nog verder dan anderen. De
overdreven hooge opvatting der souvereine waar-
digheid gaf aanleiding tot voortdurende twisten
omtrent de opvolging in het Imamaat, of liever
in het pretendentschap daarop, tusschen de af-
stammelingen van 'Ali, elk met een eigen partij,
en deze twisten waren op hunne beurt oorzaak
van de innerlijke zwakte der Sji'ieten en van
het eeuwenlang mislukken hunner pogingen om
zich duurzaam van de regeering meester te maken.
Eenige betrekkelijk kort bestaan hebbende of
kleine Sji'ietische staten buiten rekening latende,
kan men zeggen dat dit hun eerst in 910 in
Noord-Afrika en Egypte met de Fatimidische
Chaliefen (zie boven), en in 1512 in Perzië na
het optreden der (Jafieden-dynastie is gelukt, in
welk laatste land het Sji'ietisme thans nog staats-
godsdienst is. Bijna alle Sji'ieten komen echter
tegenwoordig daarin overeen, dat hun laatste pre-
tendent niet is gestorven, maar in het verborgene
voortleeft tot het einde der dagen om dan, als
Mahdi of Mohammedaansche Messias, een dui-
zendjarig rijk van vrede en eendracht te stichten
(zie Dl. 11, bl. 22, 537'), welk Messias-rijk door
1) Uit het hier in den tekst medegedeelde,
in verband met laatstgenoemde plaats, blijkt,
het Wereldgericht zal worden gevolgd. Om die
reden kan er thans, volgens hen, geen zichtbaar
rcgeerende Imam meer bestaan, en is het Ima-
maat zelf tot het gebied der theologische abstrac-
ties teruggebracht. Elk land moet, tot op de
wederverschijning van den afwezigen Imam, als
Mahdi, geregeerd worden door een plaatselij-
ken en nationalen vorst (Perz. sjah), die vol-
strekt niet van 'Ali's geslacht behoeft te zijn,
ja, wat meer zegt, ten gevolge van dit Mahdi-
leerstuk, valt voor de Sji'ieten het aanvaarden
van de heerschappij van ongeloovigen, mits deze
hunnen godsdienst en zooveel mogelijk ook hun
recht eerbiedigen, gemakkelijker dan voor de
Sonnietcn. Trouwens zij zijn feitelijk onder onge-
loovige heerschappij nooit zoo vervolgd en ge-
kweld, als onder de heerschappij hunner Son-
nietischc geloofsgenooten dikwijls het geval was.
Van de pretendenten op het Imamaat volgens
de Sji'ieten zijn in Ned.-Indië Hasan en Ilosein,
zoons van 'Ali bij Mohammad's dochter l-'ati-
mah, en Mohammad bin al-Hanafijah, zoon van
'All bij eene andere vrouw, de meest bekenden.
De beide eersten- namelijk worden ook door de
Sonnieten, als kleinzoons van Mohammad, hoog
vereerd; terwijl laatstgenoemde een nationale sagen-
held is geworden vooral bij de cosmopolietische
Maleiers. Tegenwoordig is alleen in Perzië het
Sjl'ietisme de staatsgodsdienst. Behalve in dat land
vindt men de meeste Sji'ieten in Britsch-Indië.
De in beide landen heerschende partij der Sji'-
ieten is die der zoogenaamde Im&mi's, d. w. z.
zij die het Imamaat beschouwen als overgegaan
in de mannelijke linie van Ilosain, en wel spe-
ciaal die der zoogenaamde „Twaalvers" (Arab.
I thna'asjari), d. w. z. zij die als twaalfde en
laatste wettige zichtbare Imam beschouwen zekeren
Mohammad al-Mahdi, van wien zij gelooven, dat
hij in 879 in eene grot is verdwenen, om daar tot
zijne wederverschijning als Mahdi of Messias
onzichtbaar te verblijven. Voorts heeft men in
Jemen nog eene partij van Sji'ieten, die in der
tijd als pretendent aannamen een kleinzoon') van
Ilosain, Zaid geheeten. Deze Sji'ieten noemen
zich Zaidi's. In Ned.-Indië zijn de Sji'ieten te
weinig talrijk, dan dat men hen als van poli-
tieke beteekenis zoude kunnen beschouwen. Zie
Dl. 11, bl. 525.
Evenmin als door de Sji'ieten kan het Imamaat
van de Porie erkend worden door de Wahhabie-
ten. Zie Dl. 11, bl. 525, 526. Doordat zij de auto-
riteit der vroegere Arabische juristen verwerpen,
heeft ook hetgeen deze omtrent de noodzakelijk-
heid van een algemeenen oppervorst over den
Islam leeren, al dadelijk voor hen geen gezag.
Voorts beschouwen zij de Sonnieten in het alge-
meen, en de Turken in het bijzonder, als niet veel
beter dan ongeloovigen. Daarbij komt voor de
Wahhabieten in Centraal-Arabië de nationale trots,
dat zij van afkomst het edelste volk der wereld zijn,
en daarom nooit onder de heerschappij van een
Turk mogen staan. Zie ADEL, Dl. I, bl. 8. In dit
opzicht kunnen zij zich zelfs beroepen op eene uit-
spraak van Mohammad, die het Imamaat uitdruk-
dat de Sji'ietische opvatting van den Mahdi van
de orthodoxe verschilt. De Sji'ietische Mahdi
leeft thans reeds, maar is onzichtbaar; de Ortho-
doxe zal tegen het einde der dagen geboren
worden.
i) Volgens anderen een achterkleinzoon.
 PANISLAMISME. 199

kelijk aanden stam der Qoraisjieten beloofde. sche Sultan Selim I (zie boven) 40.000 Sji'ieten
Behalve in Arabië vindl men de Wahhabieten nog in zijn rijk als ketters deed ombrengen, hebben
in een groot aantal in Britsch-Indië, en voor tegenwoordig de regeeringen van Constantinopel
deze, al zijn zij niet zelf van het edele Bedoe- en Teheran onderling bij elkander vaste gezant-
winen-bloed, zal laatstgemeld argument toch ook schappen. Ook de verhouding tusschen Turkije
moeten gelden tegen de erkenning van den Sultan en Marokko is tegenwoordig in elk geval niet
van Turkije als het eminente hoofd aller Muzel- vijandig meer, ofschoon van eene officieele diplo-
mannen. matieke vertegenwoordiging van het eene land
De Ibadhieten in 'Oman, Zanzibar en het Zui- bij het andere niet blijkt. Daarbij komt de tijd-
den van Algerië zijn een overblijfsel van de vroe- geest. De geloofsijver bekoelt tegenwoordig, in
gere Charidjieten, eene partij, die zich in 657 van den Islam, bij de hoogere standen, over het alge-
'ATr afscheidde, hoofdzakelijk omdat zij begreep, meen meer en meer, zoodat men ook minder be-
dat het dezen meer om eigen voordeel dan om het teekenis begint te hechten aan de verschilpunten
belang van het ware geloof te doen was. De bewe- van theologischcn, of, wat bij de Muzelmannen
ring der Charidjieten, dat zij aan 'Ali de gehoor- op hetzelfde nederkomt, van juridischen aard,
zaamheid opzegden, omdat deze met zijn tegen- waarvoor men elkander vroeger tot den dood
stander Mo'awijah de transactie had aangegaan hun toe bestreed. Onder de volksklasse is deze onver-
onderlingen strijd door scheidsmannen te doen be- schilligheid lang niet zoo sterk als in de regee-
slechten, was in zooverre onwaar, dat dit feit hoog- ringskringen, maar toch ook in sommige streken
stens als aanleiding, maar niet als de dieper lig- merkbaar. Alle deze oorzaken van toenadering
gende oorzaak van hun uittreden te beschouwen is. komen uit den aard der zaak aan de Porto het
De Charidjieten waren oorspronkelijk intransigentc meest ten goede, als zijnde zij feitelijk nog ver-
democraten, maar tevens hoogst ernstige geloovi- reweg de machtigste der Mohammedaansche regee-
gen. Zij erkenden alleen Aboe Bakr en 'Omar ringen, en die toenadering verhoogt haar invloed,
als rechtvaardige Chaliefen, en verwierpen als ook bij de geloovigen, die haar Imamaat in be-
zoodanig 'Othman en 'Ali, die zij, wegens hunne ginsel niet kunnen erkennen zonder met hunne
zonden, als gelijkstaande met ongeloovigen be- tradities op dit punt te breken, zoo niet opte-
schouwden. Dit is ook thans nog de leer der houden zichzelf te zijn. Dat dus van Constan-
Ibadhieten. Van de Omajjaden en 'Abbasieden tinopel uit de hier geschetste toenadering zelfs
willen zij natuurlijk in het geheel niets weten; officieel wordt bevorderd, en de Turksche diplo-
terwijl bovendien hunne opvatting van het Imamaat matieke of consulaire agenten zich eventueel voor
van otids in beginsel niet slechts van die der hunne gcloofsgenooten in de bres zouden stel-
Sji'ieten, maar ook van die der Sonnieten ver- len, ook al zijn het ketters, is niet meer dan
schilt. Voor hen is de Imam niets dan een magi- natuurlijk.
straatspersoon, eene soort van president eener repu- Tegenover alle deze uitingen van gemeenschaps-
bliek. De Mahdisten in Soedan beweren, dat de gevoel tusschen de Muzelmannen, staat intusschen
in 1885 overleden Mohammad bin Ahmad de eene andere geestcsstrooming, welke zich meer
Mahdi was, en deze leer laat natuurlijk voor en meer doet opmerken bij Mohammedaansche
een Imamaat van de Porte, of van wien anders onderdanen van Christen-mogendheden, en wel
ook, geene plaats over. Zie Dl. 11, bl. 537. De juist bij velen der ernstigsten en meest ontwik-
Sultan van Marokko eindelijk beweert, als afstam- kelden hunner. In beginsel toegevende, dat de
meling van 'Ali's zoon Hasan, en dus als Qoraisjiet, heerschappij der ongeloovigen onwettig is, en
meer aanspraak op het Imamaat te kunnen maken, onmogelijk blijvend kan zijn, legt men zich daarbij
dan de Sultan van Turkije. neder op utiliteitsgronden en door een beroep op de
Wordt dus door alle deze Muzelmannen de overmacht. Men weet, dat de toestand der Moham-
Sultan van Turkije niet als Chalief erkend, zoo medaansche wereld zoodanig is geworden, dat
neemt dit niet weg, dat de hierboven reeds ge- pogingen tot opstand geene andere uitwerking
noemde oorzaken — de tijdsomstandigheden en kunnen hebben dan den Muzelmannen zelf stof-
de tijdgeest — oorzaak zijn van eene zekere toe-
nadering tusschen de verschillende sekten en par-
felijk te benadeelen. Hoogstens zoude, in geval
van slagen, van Europeeschen meester worden
tijen in den Islam. Wat de tijdsomstandigheden verwisseld, en de goede zaak dus geen stap ver-
betreft, zoo bedenke men, dat de Islam sedert der wolden gebracht. De eenige Vorst, die nog
het begin der 19"= eeuw eene merkbare depressie medctclt is de Sultan van Turkije, maar dat die
doorleeft. De eene Mohammedaansche vorst na b.v. Algcrië, Britsch-Indië of Nederlandsch-Indië
de andere wordt vazal of althans onder de sfeer zoude kunnen veroveren, is ondenkbaar. Boven-
van invloed gebracht van eenige Christen-mogend- dien is deze vorst, door zijne zoogenaamde her-
heid. Van andere Mohammedaansche vorsten zien vormingen, of althans door de hervormingen zijner
wij het gebied telkens inkorten, of wel hun be- voorgangers niet met één pennestreck te niet te
staan hangt af van den onderlingen naijver dei- doen, reeds zoozeer van den waren Islam afge-
Christenen, die elkander het gebied in quaestie weken, en bootst hij zoozeer in zijne levenswijze
niet gunnen. Van eene uitbreiding van het geloof de Europeesche vorsten na, dat hij alle aanspraak
door het zwaard is al lang tegenover den groo- op de sympathie der streng geloovigen heeft
ten vijand, de Christenheid, geene sprake meer. verloren. Zijne ministers en andere dignitarissen
Dat onder deze omstandigheden het gemeenschap- volgen zijn voorbeeld, zoo zij niet nog verder
pelijke gevaar in den Islam eene toenadering van gaan. Dat deze treurige toestand kon ontstaan,
vroeger vijandig tegenover elkander staande ele- is niet de schuld van het tegenwoordige ge-
menten bewerkt, overal waar geen nationaliteits- slacht, maar de wil van Allah, waarbij men zich
gevoel, als bij de Wahhabieten in Arabië, of moet ncderleggen. Men heeft ondervonden, dat
geen pas ondervonden bestrijding, als bij de Mah- de Muzelmannen het onder de heerschappij der
disten in Soedan, de Turken in het bijzonder doet ongeloovigcn meestal beter hebben, dan zij het
verafschuwen, is duidelijk. Terwijl nog de Turk- onder de heerschappij hunner eigene vorsten vroe-
200 PANISLAMISME. — PANRENG.
ger ooit hebben gehad, en men beschouwt, zoo- in den Indischen archipel bij velen onmiskenbaar
lang aan de vrije uitoefening van den godsdienst is, zij het dan niet bepaald bij de hoogere stan-
geene belemmeringen worden in den weg gelegd, den, en dat dientengevolge de specifiek inland-
en zoolang vooral het Mohammedaansche familie- sche instellingen wel eens in de toekomst gevaar
en erfrecht gehandhaafd blijft, elke zelfs zijde- zouden kunnen loopen minder populair te wor-
lingsche poging tot verzet als beslist ongeoorloofd. den. Vgl. Dl. 11, bl. 524.
Trouwens de strijd tegen de ongeloovigen moet Over de wijze, waarop het geloof door de Muzel-
altijd zijn een „oorlog"; terwijl individueele daden mannen, volgens hunne wet moet worden verbreid
van vijandschap in de wet zijn verboden. Met deze onder andersdenkenden, en over de wijze, waarop
en soortgelijke redeneeringen verdedigen de hier die verbreiding in onzen tijd feitelijk plaats vindt,
bedoelde Muzelmannen hun afkeer van Panislam- gelijk mede over de wettelijke verhouding tus-
ietische propaganda, ja, wat meer zegt, de hier schen geloovigen en ongeloovigen, zie Dl. 11, bl.
bedoelde Muzelmannen zijn in gemoede overtuigd, 524, 541, 562, 563.
dat zij, door loyale onderdanen te blijven, onder Litteratuur '): Th. W. Juynboll, Het Imamaat,
de gegeven omstandigheden, het meest naar Allah's in De Indische Gids, Jaargang 1898, dl. I, bl. 517
wil handelen. Naast deze Muzelmannen ontmoet en vv.; Van Goltstein, De Mahdi en zijn rijk, in
het Panislamisme, in het bijzonder in Ned.-Indië, De Gids, Jaargang 1892, dl. 111, bl. 408 en vv.;
als tegenwerkende factor, de onverschilligheid van De Goeje, lets over den modus vivendi der
de groote massa voor een streven, dat buiten haar Moslims onder Nederlandsch gezag, in De Gids,
gezichtsveld reikt, waarbij voor sommige streken, Jaargang 1899, dl. IV, bl. 550 en vv.; Snouck
als Midden-Java, Midden-Sumatra en Zuid-Celebes, Hurgronje, Der Mahdi, in de Revue Coloniale
nog gevoegd moet worden de gehechtheid aan internationale, dl. I (1886), bl. 25 en vv.; S.,
nationale instellingen, welke met sommigen der Panislamisme, in het Ncderlandsche Zendingstijd-
meest principieele voorschriften van den Islam schrift, Jaargang 1890, bl. 49 en vv.; De wording
onvereenigbaar zijn. De vorsten in Midden-Java en het verloop der Tjilegonsche troebelen in Juli
b. v. zouden stellig niet gaarne een streven begun- 1888, in De Indische Gids, Jaargang 1891, dl. 11,
stigen dal, in geval van slagen, hunne hier boven- bl. 1137 en vv.; Keyzer, Mawcrdi's publiek en
genoemde overdreven titels en namen zoude doen administratief recht van den Islam, 's Grav. 1862;
verloren gaan. De erfelijkheid der waardigheden Brunnow, Die Charidschieten, Leiden 1884: Van
in de vrouwelijke lijn bij de Menangkabauers en Vloten, Recherches sur la domlnation arabe, Ie
de zoo populaire vrouwenregeeringen in Zuid- chiitisme et les croyanecs messianiques sous Ie
Celebes zouden, ingeval van een dieper indrin- khalifat des Omayades, Amst. 1894; Dozy, Het
gen van den Islam in het algemeene rechtsbe- Islamisme, derde druk herzien en bijgewerkt door
wuslzijn, evenmin zijn te handhaven. Zij dus, die Van der Mey, Haarlem, 1900, Hoofdstuk VI, VIII,
aan deze instellingen gehecht zijn of daarvan XII, XIII en XIV; Niemann, Inleiding tol de
voordeel hebben, kunnen een dergelijk dieper in- kennis van den Islam, Rott. 1861, bl. 256 en vv.
dringen onmogelijk wenschen. Het karakter der en het opstel van schrijver dezes, getiteld Pan-
vorstelijke waardigheid komt in Ned.-Indië eigen- islamisme, in de afl. November en December 1900
lijk nergens overeen met hetgeen volgens den van De Gids. L. W. C. v. D. B.
Islam het Sultanaat behoort te zijn, dan alleen PANJEREDAN. District van de contróle-afdee-
in de weinige staatjes, waar de dynastie tot de ling Mangoenredja, regentschap Soekapoera, af-
Qoraisjieten behoort, d. w. z. in Siak, Pelalawan, deeling Soekapoerakolot, res. Preanger regentschap-
Pontianak en Koeboe. Zoowel in Siak als in pen; met eene oppervlakte van 15.209,53 hectaren.
Pelalawan behoort de dynastie tot de familie Bin Het district telt 18 desa's.
Sjihab, in Pontianak tot de familie al-Qadri en PANKAO. Zie AHLO.
in Koeboe tot de familie al-'Aidroes. Alle dezen PANOA. Naam op Celebes voor een Loop-
zijn familiën van sajjid's uit Hadhramaut (zie hoen, Megapodius Gilbertii. Op de Aroe-eilanden
Dl. I, bl. 8, 38, 39), die zich in bedoelde lan- heet Megapodius Duperreyi Djanggoel, op de
den respektievelijk in 1791, 1811, 1771 en 1769 Kei-eilanden Kwaar. Megapodius Freyciuetii
van het gezag hebben meester gemaakt. Ook in heet op Andai (N. Guinea) Mahepreak en op
de Onderhoorigheden van Atjeh vindt men enkele Noefoer Mangi ai r. Megapodius Wallacei heet
sajjid's als vorsten vermeld. De tegenwoordige Mamoa op Ternate. Zie LOOPHOENDERS.
Javaansche vorsten zijn van Ilindoe-afkomst. Op PANOLAN. District van de contróle-afdeeling,
de Builenbezittingen komt dit ook voor, doch zijn het regentschap en de afdeeling Blora, res. Rem-
de meeste vorsten, volgens hunne stamboomen, bang; met eene oppervlakte van 26.735,10 hecta-
autochthonen. Het karakter nu der vorstelijke waar- ren. Het district lelt 58 desa's.
digheid in de niet door Arabische families gere- PANRENG. Boeg. Zie PANDAN.
geerde staatjes is veel meer Hindoesch of Per-
zisch dan Sonnictisch-Mohammedaansch. Vooral 1) De buitenlandsche litteratuur wordt ook
op Java doet de vorstelijke waardigheid aan mensch- hier niet vermeld, ten einde den lezer niet te
vergoding denken, geheel in overeenstemming met overstelpen met titels van boeken en tijdschrift-
het Hindocsche kastenbegrip. Elders is de Perzi- artikelen. Men vindt trouwens de belangrijkste
sche vorstenverheerlijking merkbaar. Dit alles blijkt daarvan in de hier geciteerde bronnen aange-
ook uit de ethisch-politieke geschriften der Java- haald. Evenals in het artikel MOHAMMEDA-
nen, Maleiers en Makassaren of Boegmeezen. Zie NISME, worden ook hier geene polemische
Dl. 11, bl. 574, en vergl. hetgeen hierboven om- geschriften genoemd. De billijkheid zoude dan
trent het Sji'ietisme en de titulatuur van sommige vorderen eveneens de tegengeschriften te ver-
inlandsche vorsten werd gezegd. melden, en de grens tusschen hetgeen belang-
Intusschen moet hier worden bijgevoegd, dat rijk of onbelangrijk is, kan men bij deze soort
aan den anderen kant eene neiging tot den inter- van geschriften onmogelijk objectief trekken.
nationalen en doctrinairen Islam in onzen tijd ook Vergl. Dl. 11, bl. 527 noot I.
 PANTAR. — PANTOEN. 201

PANTAR of PANDY. Eiland behoorende tot
de Kleine Soenda-eilandcn, gelegen tusschen 8° 8'
en 8° 33' Z.B. en 123°53' en 1240 14' O.L. en
een deel uitmakende van de onderafdeeling Alor
der tot de res. Timor behoorende afd. Larantoeka
dahh, roebaï, qocthah, natlam, ghazal, die echter
voor de Maleiers even vreemd zijn gebleven als
die namen zelf. Alleen wat zij met het, insgelijks
Arabisch, woord sja'ïr noemen (zie LITTERA-
TUUR (MALEISCHE) Dl. 11, bl. 419), zouden

—
en ond. In het Zuiden ligt een piek, die 31 10 voet
hoog is. Het eiland is verdeeld in drie rijkjes,
Barnoesa, Blagar en Pandjai, — welke bestuurd
worden door Radja's; de bevolking wordt ge-
schat op 50.000 zielen.
PANTAR. (GAT VAN) Van Fort de Koek,
op Sumatra's Westkust, voert, in de richting van
Matoea, een vrij sterk dalende weg naar het Kar-
bouwengat. Een riviertje dat op den Singalang
ontspringt en in de Masang uitmondt, loopt ruim
4 Km. met den weg mede, die, 't steeds nauwer
wordende dal verlatend, over een onregelmatig
terrein, langs woeste ravijnen en langs enkele
kleine kampongs, naar een tweede groote berg-
kloof, het zoogenaamde Gat van Pantar, voert.
PANTEH RADJA. Een ter Noordkust van
Sumatra gelegen en tot de Onderhoorigheden van
Atjeh behoorend staatje, dat onder de suprematie
van Endjoeng (N'jong) staat en ten Westen aan
het eigenlijke Endjoeng, ten Noorden aan Straat
Malaka, ten Oosten aan Pedoeë en Triëng Ga-
ding en ten Zuiden aan de Gajoelanden (zie de
figuratieve schetskaart op de schaal 1 : 50.000 der
Pedirstreek van den controleur C. L. J. Palmer
Van den Broek, 1898) grenst. Het strekt zich
vrij diep in het binnenland uit en wordt over de
geheele lengte doorsneden door de Kroeëng Pantch
Radja, die in het gebied van den Kedjoeroewan
van Trocsib ontspringt. Omtrent de grootte en het
bevolkingscijfer is nog weinig bekend. liet werd
omstreeks 5° jaren geleden gesticht door een der
zonen van den toenmaligen Vorst van Endjoeng.
wij gedichten kunnen noemen, ofschoon ook daar-
onder vele niet meer of niets beters zijn dan be-
rijmde verhalen.
In de Handleiding voor Maleische Taal- en
Letterkunde van Dr. J. J. De Hollander, kan
men (bl. 302 uitgave 1893) eene vrij volledige
opgave vinden van alles wat omtrent Maleische
poëzie bekend is; „vrij" volledig omdat men latei-
door meer vertiouwelijkcn omgang met inlanders,
wel tot de ontdekking zal komen van nog andere
populaire vormen van gedichten dan de deftige
sja'ïr en de in den mond van geringe lieden zoo-
wel als van aanzienlijken levende pantoen. Deze
onderstelling krijgt eenige vastheid door het be-
staan van een gedicht, genaamd Rantjak Masidin.
Die rantjak bestaat evenals de pantoen uit vier-
regelige coupletten, waarvan de 2° regel wordt
herhaald als I» regel van 't volgend couplet, en
:
de 4e regel als y van 't volgend couplet. De
inhoud van dit berijmd verhaal is de vervolging
en dood van den roover Masidin; wat dichterlijke
waarde betreft gelijk aan de balladen die voor-
gedragen werden op de kermissen.
Het woord pantoen wordt echter niet alleen in
den zin van een vierregelig couplet gebezigd, zoo-
dat wij het een vers zouden noemen, maar ook in
de beteekenis van spreekwoord. Van de pantoen
in de eerste beteekenis zegt Prof. Brandstetter in
zijn „Natursinn", bl. 7: „Die Pantuns sind kleine,
nieist einstrophige eigenartigc Gedichte, aus zwei
Halften bestehend, die keinen Bezug zu cinandcr
haben. Der eigentliche Sinn liegt in der zweiten

.
Voor den handel is Panteh Radja van eenig be- Hrilftc. Sic kommen den italienischen Stornelli
lang; het voert pinang, peper en tabak uit, ter- am nachsten". Terwijl het deftige gedicht, de
wijl rijst, kaïn's, kramerijen, enz. tot de invoer- sja'ïr, opgeschreven en gelezen wordt, behoort de
artikelen behooren. pantoen eigenlijk improvisatie te zijn; terecht
PANTER. Zie TIJGER. zegt De Hollander, bl. 303 vv., dat het „veelal
PANTJING TAWA. Jav. minnedichten zijn, die (vroeger) bij feestelijke
Geneeskrachtige kruiden uit het geslacht S/riga gelegenheden, bij wijze van beurtgezang voor de
fam. Scrophulariuccue, voornamelijk S. eupkmsioi- vuist werden gereciteerd of gezongen, hetgeen
des Benth. Op Java wordt dit eenjarig kruid ook echter thans door den invloed der priesters groo-
als giftig beschouwd. Als wortelparasiet kan het tendeels in onbruik is geraakt". Zooals straks zal
aan suikerriet veel schade doen. Verwant is S. worden aangetoond is de uitdrukking „vroeger"
flava Mig. en S. hirsuta Benth., die te Buiten- minder juist. De pantoen is nog altijd de meest
zorg Djoekoct tjengtjeng heet. De Javaan- bekende en geliefde vorm voor de „dichterlijke"
sche naam doelt op eene plant, die verkoelt en aandoeningen van den Malcicr, b. v. als hij ver-
verlichting van pijn aanbrengt. liefd is.
PANTOEN of PANTON. De naam van den De beste, maar wel wat langwijlige beschrij-
meest gebruikelijken, en misschien ook éénig 001- ving van de pantoen geeft Abdoellah in zijne
-spronkelijken vorm, waarin wij de poëzie der reis naar Kalanten. Beter doet een enkel voor-
Maleiers kennen. beeld ons die kennen.
In den laatsten tijd is met zeer veel waardee- Dari mana datangnja lintah?
ring over Maleische poëzie gesproken door Prof. Dari sawah troes kakali.
Dr. R. Brandstetter, in zijne „Epik der Malaien" Dari mana datangnja tjinta?
(Luzern 1891) en „Malaio-Polynesischc Forschun- Dari mata troes kahati.
gen" en „Der Natursinn in den alteren Littcratur- Van waar komen de bloedzuigers ? Van de sawah
werken der Malaien" (beide Luzern 1893) Poëzie, gaan ze rechtuit naar de rivier. Van waar komt
in den meer uitgebreiden zin des woords, is even- de liefde? Van de oogen gaat ze rechtuit naar 't hart.
zeer te vinden in hunne romantische verhalen, Hierin is nu wel eenig verband te vinden en
hetzij geheel verdicht of een mengsel van waar- zulke pantoens worden ook voor de mooiste ge-
heid en verdichting, als in dat wat de Maleiers houden, maar dikwijls is hoegenaamd geen ver-
gedichten noemen. band te zien tusschen de beide eerste en de beide
Reeds lang geleden is door P. P. Roorda van laatste versregels, dan alleen dat ze afwisselend op
Eysinga in zijn „De Kroon aller Koningen" (Batavia elkander rijmen, of zooals Abdoellah het noemt
1827) een aantal soorten van Maleische gedichten „mendjadi pasangnja"; en ook dat rijmen is niet
genoemd met de vreemde namen matznoevvi, ma- volgens de eischen die wij aan een rijm stellen :
202 PANTOEN. — PAPANDAJAN.
lintah op tjinta zou naar onze opvatting reeds niet
geoorloofd zijn, maar het rijm behoeft niet eens
te bestaan uit de twee eindsyllaben, ééne syllabe,
ja zelfs het eindigen op dezelfde letter wordt reeds
=
als rijm beschouwd; b. v. latih jubrï verboden'
op lctih 2OLI = vermoeid, en omgekeerd doet de
eindletter geen schade aan het rijm, als de klank
maar zoowat rijmt, b. v. m'ami rijmt op
kasana. Zooals men ziet zijn onze Maleiers
ultraliberaal in hunne opvatting omtrent poëzie,
ja zelfs doet het er weinig toe, als soms een vers-
regel eene syllabe te kort of te lang is. Bij het
zingen komt dat wel terecht, omdat zij in dat
geval maar ééne syllabe als twee opzingen, zoo-
als wij trouwens ook dikwijls doen.
Zooeven werd gezegd dat het zingen van pan-
toens (vgl. MUZIEK EN MUZIEKINSTRUMEN-
TEN, Dl. 11, bl. 635) nog altijd evenals vroeger
gebruikelijk is. Men zingt ze of solo, of in geïm-
proviseerden beurtzang, of ook wel met een soort
refrein dat door een koor herhaald wordt. De
inhoud is meest van erotischen aard, maar dient
ook wel tot bespotting van personen of toestan-
den, de pantoen sindiran. Als voorbeeld moge
dienen de volgende pantoen, toegezongen bij een
feest in het Buitenzorgsche aan eenige ronggengs
door een mandoer van een troepje wajang-meiden,
die jaloersch was over het succes dat de eersten
boven zijne meisjes verwierven:
Apa itoe di poeloe itoe ?
Koepoe koepoe mati telentang.
Apa itoe di kondé itoe?
Koetoe koetoe di kata kembang.
Wat is dat ginds op dat eiland? Een vlinder die
dood op haar rug ligt. Wat is dat in haar haar-
wrong? 't Zijn luizen die zij bloemen noemt. —■
Waarna hij haar in een volgende strophe erg leelijk
noemde, „met een bek als een krokodil die krengen
verslindt"; maar de ronggeng antwoordde door
heel kalm den laatsten versregel overtenemen en
den mandoer toetezingen, „dat zeker de bek van
een krokodil, die krengen verslindt, erg leelijk is,
maar nog afschuwelijker de schurftige hond van
Batavia, die komt aansluipen om te zien of de
krokodil ook wat overlaat om er zijn hongerige
pens mee te vullen". De mandoer, uit het veld
geslagen, kon niet in pantoen-vorm antwoorden
en droop af; dikwijls eindigt de strijd echter niet
zoo snel en duurt de beurtzang tot in het oneindige.
Men mag zich niet boos maken over 't geen
als pantoen wordt gezongen; ronggengs mogen
zelfs de daden van vorsten en grooten afkeuren,
mits zij het doen op geestige wijze in pantoen-vorm.
De pantoens worden door de Maleiers zelven
niet opgeschreven. Verzamelingen pantoens zijn
o. a. uitgegeven door L. K. Harmsen in T. Bat.
Gen. XXI, bl. 480.
PAO. Boeg. en Sal. Zie MANGGA.
PAOH. Mad. en Atjeh. Zie MANGGA.
PAOH LASENG. Mad. Zie KAWËNI.
PAPA. Mak. Zie PAKOE ADJI.
PAPAE. Alt. Amb. Zie PAPAJA.
PAPAJA. vulg. Mal. ; BETIK of KEPAJA,
Mal.; GEDANG, Soend., Bal. en Lamp-. ; IIANGO,
Sawoe; KATÈS, Jav.; KALIKIH, Menanck.;
KOESTÉLA, Bandj.; POPAJA, Mal. Men.;
KAPAJA, Alf. Men.; SEMPAIN, N. G. 4 R.;
AISAWA, N. G. Noemf.; PAPAÉ, PAPAOE of
PAI.NÉ, Alk. Amb.; OETA MALAI, Amb. Bab.;
OEDI MELAI, Amb. Let.; POENTI KAJOE,
Lamp.; TANGANG-TANGANG NIKANRÈ, Mak.;
KALIKI, Boeg.
Carica Papaya L., fam. Passifloraccac. Boom
of boomachtig kruid uit tropisch Amerika, in alle
tropische gewesten gekweekt.
Bij den papaja wordt een gelijksoortig verschijn-
sel opgemerkt als bij den notenmuskaatboon,: aan
de mannelijke boomen, waar de bloemen tot lang
gesteelde bloeiwijzen zijn samengevoegd, ziet men
vaak aan de uiteinden dier bloeiwijzen zich een
of meer vruchten ontwikkelen. Deze hangen dan
ten slotte, vaak in vrij groot aantal, aan lange
stelen langs den stam naar beneden, terwijl, zoo-
als bekend is, de gewone vruchten geheel onge-
steeld zijn.
De vruchtdragende en niet-vruchtdragende boo-
men worden in het Jav. onderscheiden als katès
wadon en k. lanang en naar gelang de vruch-
ten met korte stoeltjes aan den stam zitten of
wel de bloemen en vruchten aan takjes hangen
in katès gamblok en k. gantoeng (betik
batang en b. rambai Mal.). De naam der bla-
deren als geneesmiddel is in het Jav. god on g
gampleng. De in uiterlijk en smaak eenigszins
aan meloenen herinnerende vruchten (in het
Duitsch heet de papaja „Melonenbaum") worden
rijp en onrijp gegeten, en gestoofd evenals wor-
teltjes, ook de zaden, die naar sterrekers smaken.
In de Minahasa dient de vrucht algemeen als var-
kensvoeder. De jonge bladeren zijn zeer bitter en
bevatten carpaïne, een alcaloïde dat eene bijzondere
werking op het hart uitoefent. Zij worden op Java
wel, ten einde geschikt te zijn om als sajor gege-
ten te worden, ontbitterd door koken met schie-
ferklei (wadas). Algemeen is het gebruik de bit-
tere bladeren af en toe aan paarden te voederen,
als gezondheidsvoer. Het melksap bevat eene als
pepsine werkende stof, papayotine, die ook in
Europa niet zelden als geneesmiddel wordt aan-
gewend. Van den wortel wordt het vleczig ge-
deelte afgeschrapt en dit gelegd op wonden,
b. v. bij tuinarbeid met den patjoel aan de voe-
ten gekregen.
PAPANDAJAN. Vulkaan in de Preangcrregent-
schappen, ten Zuidwesten van Garoet, 2660 meter
hoog; naar 't N. ketenvormig verbonden met den
Kendang, naar 't W., Z. en O. als een regelma-
tige kegel afdalend. Van Garoet den vulkaan
naderend, heeft men de opening van den hoef-
ijzervormigen werkenden krater juist naar zich
toe gekeerd en ziet dus reeds van verre zijne ver-
bleekte wanden scherp tegen de donker begroeide
buitenhellingen afsteken. Den krater binnenkomend
ziet men den lavastroom, die bij de eenig bekende,
geweldige uitbarsting van 1822 zich uit den krater-
een weg gebaand heeft en daarbij het noord-
oostelijk deel van den wand voor zich uit duwde,
waardoor een bergstorting ontstond, die een groot
deel van de helling overdekte en volgens de door
Mohr verzamelde berichten 40 dorpen bedolf en
3000 slachtoffers maakte. In den krater liggen
thans een groot aantal krachtig werkende solfa-
taren en modderbronnen. — Meer was van dezen
berg niet bekend vóór de topographische opne-
ming, waaruit bleek dat de vulkaan nog twee
andere kraters telt, ten westen en zuidwesten van
den vorigen gelegen en met deze door één groo-
ten, naar 't noorden geopenden ringwal, die in
't oosten met den wal van den werkenden krater
 PAPANDAJAN.
samenvalt, verbonden. De zuidelijkste heeft een
Volkomen vlakken bodem, de Tcgal aloen aloen,
met zwakke solfataren; vandaar daalt een steile
rotswand af naar den noordelijken, die ook een
vrij vlakken bodem, de Tegal boengbroeng, heeft,
in 't midden waarvan zich een diep ravijn be-
vindt. — De Papandajan is een der vulkanen,
waaromtrent zonderlinge verhalen in omloop zijn
gekomen, die tot steun gediend hebben van nog
zonderlinger theorieën. De door Lyell aan Hors-
field ontleende onjuistheid, dat bij de eruptie
van 1772 „een groot deel van den berg en zijn
omstreken, een stuk van 15 Eng. mijlen lang en
volle 6 breed, in de ingewanden der aarde ver-
zonk", is door Junghuhn uit de wereld geholpen.
Maar wat Lyell er zelf bij verzon, dat de hoogte
van den berg van 9000 tot 5000 voet vermin-
derde, kan men nog heden ten dage in de nieuwste
geologische handboeken vermeld vinden als een
bewijs, dat er explosie-kraters bestaan (Judd, Vol-
canoes, 5 e druk, London 1893,bl. 169; De l.ap-
parent, 'Traite de Geologie, 4 1-' druk, Paris 1900,
I, bl. 454).
PAPANGERS of PAPANGOS. Corps van
inlandsche soldaten op het eiland Timor, in de
nabijheid der hoofdplaats Koepang, voor het mee-
rendeel te Babauw geconcentreerd, oorspronkelijk
bestaande uit slaven, die na de in 1749 tegen de
Portugcezen verleende hulp zijn vrij verklaard,
benevens eenige vrij geboren inlanders, en staande
onder het commando van Europeesche officieren
met een kapitein-commandant als chef. Zie: 1 laga
in T. Bat. Gen. XXVII, bl. 191.
Ook te Batavia heeft een corps Papangers be-
staan, vroeger Mar dij kers genoemd; het was
samengesteld uit vrijgegeven slaven, Maleiers,
Mooren. Bengaleezen en hunne afstammelingen die
hun l6e jaar waren ingetreden en hun 40e nog
niet hadden bereikt (Kol. Verslag 1849). Zij vorm-
den een inlandsche schutterij voor 's lands reke-
ning en soldij genietende. Het corps is bij St. 1862
n°. 43 ontbonden. Omtrent de herkomst van den
naam Papangers bestaat geen zekerheid.
PAPAOE. Alf. Amb. Zie PAPAJA.
PAPAR. District van de contróle-afdeeling
Parcc, regentschap, afdeeling en residentie Kediri;
met cene oppervlakte van 23.669,8 hectaren. Het
district telt 95 desa's.
PAPARÉ of PEPARÉ. Bat. Mal.; PARIJA,
Soend., Mak., Boeg., Mal. en Alf. Men.; PARE,
Jav.; PARIJO, Menangk.; POPARÉ, Mal. Mol.
en Tem.; PAJA, Bal.
Momordica Charantia Liuu., fam. Cucurbitaceae.
In alle warme landen gekweekt, waarschijnlijk
in Z.-Azië thuis behoorend. De bladeren en vrucht-
jes worden als groente gegeten; in rijstepap ge-
kookt vooral na herstel van zware ziekten om
den eetlust op te wekken. De andere Momordica-
soorten worden door toevoeging van bijzondere
namen onderscheiden.
PAPASAN. Tav. en Soend.; PAPASANG, Mak.;
AREUJ PAPASAN, Soend.; KAPASANG, Boeg.;
PASPASAN, Bal.
Coccinia cordifoliu Cogn., fam. Cucurbitaceae.
Algemeen gekweekt in de tropische gewesten. De
bladeren worden gegeten.
PAPASANG. Mak. Zie PAPASAN.
PAPATAT. Alt. Amb. Zie BAROE.
PAPATJÉDA. Tem. en Mal. Mol. Zie AM-
BONG-AMBONG.
PAPEDA. Zie SAGO.
— PAPEGAAI. 203
PAPEGAAI. Van de Papegaaien, Psittaci, zijn
een 500-tal soorten beschreven, waarvan 200 op
de eilanden van den 0.-I. archipel gevonden zijn;
van de 6 families zijn daar 4 vertegenwoordigd,
van de 57 geslachten leven dddr 25. Ned. Oost-
Indlë kan dus met evenveel recht het vaderland
der Papegaaien als dat der Apen genoemd worden;
dat deze coïncidentie niet toevallig is, maar een
gevolg van de boschrijkheid van die eilanden,
behoeft wel geen nader betoog; ook de Pape-
gaaien zijn echte boschbewoners, geheel op klim-
men en vruchteneten ingericht. De Papegaaien
zijn terstond van alle vogels te onderkennen door
hun sterk gebogen meestal krachtigen boyensna-
vel, een klimorgaan, dat als een haak het lichaam
draagt, wanneer de klimpooten (twee teenen voor-
en twee achterwaarts) een ander steunpunt trach-
ten te vatten; verder aan hun korte, dikke,
zachte tong, waarvan de punt in den regel met
harde wratten voorzien is; deze trouwens stelt
velen hunner in staat om min of meer duidelijk
gearticuleerde woorden te leeren naspreken met
meer gemak dan dit bij de weinige andere zoo-
genaamde sprekende vogels het geval is.
Wegens hun talrijkheid zullen wij ons bepalen
tot het geven van korte beschrijvingen van enkele
soorten, karakteristieke vormen, die om de eene
of andere oorzaak nader de aandacht verdienen.
Microglossus aterrimus heeft een enorm stevig
gebouwden snavel, sterk zijdelings samengedrukt,
bijna loodrecht naar beneden gerichte punt aan den
boyensnavel, die bovendien als een vijl diep inge-
kerfd is; kopzijden naakt; vleugels veel langer
dan de staart, ongeveer tot halfweg reikend; staart-
vederen zeer breed, afgerond; een hoog opstaan-
de kuif van naar achteren gebogen lange vede-
ren; deze zwartgekleurde vogel leeft op Australië,
Nicuw-Guinea, Waigeoe, Gemien, Sorong, Sala-
wati, Misol, Jobi en de Aroe-eilanden; hij eet
de zaden uit de steenharde kanarienoot, deze
noot weet hij door eene zagende beweging van de
scherprandige onderkaak open te maken, wat geen
andere vogel hem kan nadoen. De jonge vogels
worden door de inlanders uit het nest gehaald,
opgevoed en aan handelaren verkocht; zij wor-
den zeer tam; hun stemgeluid klinkt als een
krakende deur; vreemd genoeg zijn deze kloek
gebouwde vogels uiterst gevoelig voor zelfs kleine
verwondingen. De Lissak of Serindit, Malei-
sche namen op Oost-Sumatra voor Loriculus gal-
gulus, een Papegaai van Sumatra, Nias, Riouw,
Banka en Borneo; om de fraaie kleur wordt hij
ook Sierpapegaai genoemd, bovendien Vledermuis-
papegaai, naar de wijze waarop hij in rust aan
zijn pooten in den boom hangt en zoo aan een
groote Vlcdermuis doet denken; op den kop
een blauwe schcdelvlek, slaartdekvederen en een
groote ronde kcclvlek scharlakenrood, op den rug
een hoog-oranjekleurige vlek; de inlanders houden
hem veel in gevangenschap. Von Rosenberg zegt,
dat men in de stad Amboina in iedere hut en
in ieder huis den Lorius domicclla vindt; geen
vogel wordt méér in gevangen staat gehouden
en dat wel wegens zijne schoonheid, zachten aard
en leerzaamheid; hij leert vrij vlug spreken. 11 ij
wordt gevonden op Ceram en Amboina. Bovenkop
zwart, naar het violette overgaand op 't achterhoofd;
onderste vleugelvederen en tibia blauw; borst-
schild geel; staart scharlakenrood; overige deelen
karmijnrood. Quoy en Gaimard brachten van hun
reis rond de wereld het eerste paar van den rood-
204 PAPEGAAI.
— PAPIER-NAUTILUS.
borsligen Specht- papegaai mede, dit is de Nasi-
terna pygmaca, die overal op N.W. Nieuw-Guinea,
Waigéoe, Guebeh, Salawati, Misol en Koffian
gevonden wordt. Deze Papegaai is grasgroen ge-
kleed, onderzijde sterker grasgroen; bovenkop
geel; kleine vleugeldekvederen zwart, breed met
groen gezoomd; middelste tweestaartvederen blauw,
de anderen zwart, de buitenste met groen langs
den buitenkant, de drie buitenste met een gele
vlek. Deze vogel is uiterst moeilijk waartenemen,
dus ook te vangen, doordat hij zoo klein is en
zich daarbij ophoudt in hooge dicht bebladerde
boomen; de Papoea's halen hen levend uit het
nest in de boomen.
PAPEGAAI-VISCH. Zie LIPVISSCHEN.
PAPIER. In ruimen zin genomen kunnen onder
papier begrepen worden de latten van bamboe,
waarop, met een puntig mesje, in rentjong-schrift
de jongens en meisjes van Rawas en Lebong
(Palembang) beurtzangen en minneliedjes krassen;
voorts de ronde bamboe-stengels, waarop de Bataks
griften wat bewaard moet blijven en de reep ge-
klopte boomschors, waarop zij met een houten stifl
in inkt gedoopt schreven en schrijven, welke reep,
zigzagsgewijs opgevouwen, door twee dekplanten
beschut en tegen insecten in den rook wordt opge-
hangen; verder de tot langwerpige latjes gesneden
bladeren van den lontarpalrn, Borassus fiabelli-
formis, die met een ijzeren stift of met een mesje,
pengoetik, beschreven werden en worden door
Balmeezen, Makassaren en Boegmeezen, in de
Lampongs en ook op Java, tegenwoordig alleen
nog in Soerakarta, waar de rapporten van 's vor-
sten ambtenaren die in den kraton verschijnen,
eiken Maandag, Donderdag, Vrijdag en Zaterdag,
in lontarblad worden gekrast; en eindelijk de
bast van den gloega-boom, den papier-moerbezie,
Broussonetia papyrifcra, die als schrijfmateriaal
veel van het hier genoemde heeft vervangen (zie
GI.OEGA). De bereiding van dezen bast tot papier,
daloewang, dat vooral van Ponorogo wordt
uitgevoerd, bestaat in het afschillen van den boom,
liefst in diens tweede jaar, het wegnemen van
de opperhuid; in vochten, kloppen, drogen, fer-
mentceren, wasschen en schuren; zij eischt veel
zorg en is hoofdzakelijk vrouwenarbeid; dit papier
wordt in drie kwaliteiten afgeleverd: gaar papier,
,
lengkowo en kaper, resp. i e 2e en 3e soort, die
voor 8, 3 a 4 en i/j cent per vel worden ver-
kocht. Het gare papier wordt voor leesboeken,
werd vroeger ook voor briefwisseling gebruikt;
de beide andere soorten voor omslagen van boe-
ken, de derde soort ook voor vliegers (gawokkan).
Deze Broussonetia is dezelfde boom, wiens bast,
na een door geheel Polynesië bekende en met de
hier beschrevene in hoofdzaak overeenkomende be-
werking;, de kleeding, niet alleen eenvoudige tja-
wats, maar ook broeken en buisjes levert. Het zoo-
genaamde Chineesche rijstpapier zijn dunne plaatjes
gesneden uit het merg van de Aralia pnpyrifern.
Voor de opgenoemde materialen, bestemd om
letters in of op te teekenen, is het van Europa
ingevoerde papier niet geheel, maar toch grooten-
deels in de plaats gekomen. Op de manier zoo-
als die o. a. in Europa in zwang is, werd tot
dusverre in Indië geen papier gemaakt. Herhaal-
delijk is de oprichting van papier-fabrieken be-
sproken en zelfs beproefd en nog onlangs werd
weder de oprichting eener fabriek aangekondigd
(Ind. Mereuur, 1899, bl. 819). Papier kan uit
iedere plantaardige vezelstof gemaakt worden en
bij de proeven dienaangaande hebben al de groe-
pen van plantenvezels reeds een beurt gehad.
Rameh, jute, areng, pisang, maïs, alang-alang,
cactus, gras, kapok, ampas, pandan, bamboe, ka-
toen, agave, ananas, padi-stroo en andere plant-
aardige stoffen, werden genoemd en geroemd als
uitstekende grondstof. Twintig jaar geleden reeds
werd geschreven „dat het onmogelijk is een vezel-
plant te vinden die meer geschikt is om in de
behoefte der papier-industrie te voorzien dan de
bamboe". De Chineezen gaven het voorbeeld van
deze toepassing en maken door weeken, kalken,
bleeken, koken en stampen van de bamboe-sten-
gels eene brei, die in het Chineesche papier
wordt omgezet door de vellen te scheppen, te
drogen en te persen. De Chineezen gebruiken dit
papier ongelijmd voor hun penscel-schrift; met
vischblaas en aluin gelijmd, wordt het in Europa
gebezigd voor het maken van fraaie afdrukken
van platen. In 't oog dient gehouden te worden,
dat hier niet alleen de vraag is of goede grond-
stof in voldoende hoeveelheid aanwezig blijkt,
maar ook of het papier in Indië even goedkoop
kan vervaardigd worden als het uit Europa inge-
voerde in Indië kost. De mislukte pogingen in
Calcutta, Australië, Venezuela, Brazilië, Buenos
Ayres, Egypte, geven te denken. De vezelstoffen
zijn aanwezig, maar zij moeten in cellulose wor-
den omgezet en tot nu toe is nog geen methode
gevonden volgens welke deze omzetting kan ge-
schieden met gebruik van minder steenkool en
van minder chemische producten dan thans noo-
dig zijn. Het is thans niet meer de kunst om
papier te maken, maar om met de fabricatie van
papier een kapitaal productief te maken. Daaren-
boven is het rendement van sommige stoffen veel
te gering. De bereiding van papier in Indië uit
lompen stuit op het beletsel, dat de grondstof
niet in voldoende hoeveelheid verkrijgbaar is.
De Ned.-Ind. Regeering heeft, o. a. toen in 1883
sprake was van de oprichting en exploitatie in
Ned.-Indië van een stoom-papierfabrick van lom-
pen en van vezelstoffen, verklaard, dat als de
kwaliteit goed en de prijs behoorlijk was, de
chefs der gouveinements-bureaux dit papier zou-
den aanschaffen. Een voortdurende controle zou
dan stellig noodig zijn om te voorkomen dat,
waar de prijs van het inlandsche fabrikaat door
dien van het uit Europa ingevoerde werd bepaald,
de kwaliteit, bepaaldelijk de duurzaamheid, van
het Indische papier, o. a. door een nog ruimer
gebruik van hout, nog slechter werd dan van het
ingevoerde.
In 1898 werd in Indië voor rekening van par-
ticulieren papier ingevoerd voor eene waarde van
ƒ707.579 uit Nederland en/1.217.704 uit andere
landen; en voor rekening van het Gouv. uit Ne-
derland ƒ68.578 en uit andere landen ƒ3OO, alles
bijeen voor een waarde van bijna 2 millioen gulden.
Litteratuur: T. Nijv. Lndb. N.-L 1877, bl. 83;
Ind. Gids 1881, I, bl. 553, 784; 11, bl. 504;
1883, I, bl. 419; 1886, I, bl. 841; 1887, 11, bl.
1808, 1929; 1888, I, bl. 126; 1894, I, bl. 142;
T. I. Lndb. Gen. 1881, bl. 93; Economist, Mei
1886; Ind. Merc. 1886,bl. 497; T. N.-L 1887,11,
bl. 316; S. Bleekrode, Grondstoffen voor papier-
bereiding, bijzonder in Ned.-Indië.
PAPIER-NAUTILUS (Argonautn). Schelp
eener soort van weekdieren, de zoogen. argonau-
ten; voor de beschrijving dier dieren zie DOE-
KENIIUIF.
 PAPINJO. — PAPOEA'S. 205

PAPINJO. Mal. Amb. Zie TIMOEN. men bij hen andere bijzonderheden aantoonen,
PAPIO NIGER. Zie AAP en BAVIAAN. welke op eenige verwantschap met de Negrito's
PAPOEA'S. De bewoners van Nieuw-Guinea zouden wijzen.
en omliggende eilanden zijn algemeen bekend Wat hun uiterlijk voorkomen betreft zijn de
onder den naam van Papoea's, een woord dat Papoea's, door elkaar genomen, goed gebouwd en
vermoed wordt door samentrekking uit het Malei- van middelbare grootte. Zij hebben regelmatige
sche poea-poea of „kroesharig" ontstaan te zijn trekken, eenigszins uitpuilende jukbeenderen, een
en derhalve met den eigenaardigen haarbos ver- breeden dan wel arendsneus, dikke lippen en
band kan houden, maar waarvan overigens tot grooten mond met vooruitstekende kin, goed ge-
heden niemand, evenmin als van den naam Al- vulde wenkbrauwen, donkerbruine oogen en witte
foeren, eene passende verklaring heeft gevon- tanden, de wangen veelal ingevallen. Hunne lede-
den. In navolging van hetgeen zij van inlandsche maten zijn in den regel wèl ontwikkeld, met
handelaren hoorden, noemen de strandbewoners groote handen en vaak kleine voeten. Het lichaam
van Nieuw-Guinea, en vooral der Westelijke eilan- is sterk behaard en velen dragen baard en knevel.
den, zich wel Papoea's en duiden dan de berg- De huidskleur verschilt van geelbruin tot donker-
bewoners als Alfoeren aan, op dezelfde wijze bruin en komt in enkele oorden dikwerf het zwart
als in de Molukken de minder beschaafde en niet- nabij, ofschoon menigmaal onkenbaar door de nage-
Mohammedaansche bevolking der binnenlanden noeg alom verspreide schubziekte. Zeer karak-
overal door den laatsten naam wordt onder- teristiek is daarbij het wollige kroeshaar, dat door
scheiden. velen hoog boven het hoofd opgewerkt zich als
Al heeft de naam Ta po e a door langdurig ge- een ragebol vertoont, en ook hierdoor geheel ver-
bruik bij inlanders en Europeanen het burgerrecht schilt van den haartooi in aangrenzende deelen
verkregen, zoo dient niet uit het oog verloren, van den Archipel. Deze kenmerken treden weder
dat die nog in geen der eigenlijke landstalen is het minst op den voorgrond binnen het Gebied
aangetroffen en de betrokkenen zich volstrekt niet der Vier Radja's, waar op de kusten der eilanden
beschouwen als tot eenzelfde ras te behooren, het oorspronkelijke type teloor ging door vermen-
zoodat schier elke nederzetting eene afzonderlijke ging met Cerammers, Tidoreezen, Makassaren en
benaming heeft, het gevolg der vele afwijkingen, Boegmeezen, en die tegelijkertijd velen tot den
die vaak bij onmiddellijke naburen worden aan- Islam bekeerden, zonder dat die verandering van
getroffen. Zoolang de bestaande leemten in onze godsdienst ingrijpende maatschappelijke verande-
kennis van land, volk en taal niet in grooter ringen teweegbracht.
mate zijn aangevuld, blijft het wenschelijk de ter I. Het gebied der Kalana Fat of Vier
plaatse gebruikelijke indeeling te behouden. Radja's. Deze naam ontlecnen de in Westelijk
Aan de vraag of op Nieuw-Guinea naast de Nieuw-Guinea gelegen eilanden aan den gemeen-
Papoea-bevolking of te midden van haar Negrito's schappelijken oorsprong met later gevolgde split-
worden gevonden als een van de Papoea's onder- sing der strandbevolking, wier oudsten of hoof-
scheiden ras, wijdt A. B. Meyer in zijn boekje den, die aanvankelijk als leiders optraden, op
„The distribution of the Negritos" (Dresden 1899) aandrang van Tidore den titel van Radja of Kalana
een afzonderlijk hoofdstuk (bl. 76 —87). Hij be- aannamen en zich wisten staande te houden in
antwoordt die vraag ontkennend en beroept zich Waigéoe, Salawati, Misol en Waigama. De behoefte
op Micluko Maclay, die Papoea's en Negrito's tot samenwoning is hier niet groot; van daar
identisch noemt. „Een ras van Negrito's, zegt dat vele woningen er hoogst vervallen en ver-
Meyer (t. a. p. bl. 85; heeft nog niemand naast waarloosd uitzien, niet uit duurzame materialen
een ras van Papoea's kunnen ontdekken, om reden zijn opgetrokken en verre achterstaan bij andere
dat 't niet bestaat; en het bestaat niet, omdat het meer oostelijk gelegen plaatsen.
Papoea-ras, ondanks zijne veranderlijkheid, een Die woningen zijn óf op palen, en dan gewoon-
uniform ras en tevens zoo goed als identisch met lijk boven de zee, óf op den beganen grond ge-
de Negrito's is". A. C. Haddow, die in het Engelsch bouwd.
tijdschrift „Nature" van 7 Sept. '99 Meyer's boek De eerste worden met een ladder van hout of
bespreekt, zegt dat deze, evenals Maclay, aanneemt, door middel van een vonder van losse planken
dat Negrito's en Papoea's uit denzelfden stam zijn beklommen, zijn gedekl met aaneengeregen nipah-
voortgekomen en redenen aanvoert voor de stel- of sagoebladeren en hebben veelal een voor- en
ling, dat uit de Papoea's meerdere volksstammen achterdak, waarvan de zijkanten door losse bla-
van verschillend type zijn ontstaan. Hij vraagt deren slechts gedeeltelijk worden dichtgemaakt.
zich af, schrijft Haddow, of dit aan kruising met Het dak rust op vier stevige houten stijlen. Zol-
andere rassen is toeteschrijven, dan wel op groote ders zijn er niet, maar wel bamboezen horden
veranderlijkheid van het oorspronkelijke ras wijst, langs de wanden, soms in twee of drie lagen
en is geneigd het laatste te gelooven, ofschoon boven elkaar, tot opberging van brandhout, doo-
hij, ten rechte, doet opmerken dat onze ethno- zen met goederen als anderszins. De vloer bestaat
graphische kennis wat deze punten betreft, nog uit dunne latten van bamboe of niboeng-hout;
zeer gebrekkig is, zoodat het, voor 't oogenblik, de omwanding is van nipah-bladeren of sagoe-
een onbegonnen werk zou zijn de genesis der bladnerven. De huizen hebben voor en achter
verschillende bestanddeelen van het Papoeasche eene overdekte uitbouwing of galerij, die met een
ras vasttestellen. Haddow is' geneigd de uiteen- deur toegang geeft tot het middcnvcrtiek, dat door
loopende groepen der Papoea's uit kruising van doeken of bladeren tot drie of vier afzonderlijke
de stammen te verklaren en zegt uitdrukkelijk, vertrekjes, meestal slaapplaatsen, is afgeschoten;
dat hij in Nieuw-Guinea nooit gehoord heeft van in de zijwanden zijn soms openingen tot venster
echte Negrito's noch er sporen van heeft kunnen aangebracht, maar lang niet overal.
ontdekken. Hij heeft er brachyccphale en doli- De woningen op den beganen grond zijn wei-
chocephale inboorlingen onderzocht, maar de eer- nig meer dan hutten, geheel uit bladeren samen-
sten waren niet kleiner dan de laatsten, noch kon gesteld, waarmede ook het binncnvertrek wordt
206 PAPOEA'S.
afgescheiden; waar de bamboezen rustbanken ont-
breken, is het zeezand op den bodem tot een
voet dikte opgehoogd, waarover des nachts het
slaapmatje wordt uitgespreid.
Boven allen munten ook in grootte uit de wonin-
gen der Papoea's te Biga op Misol: een stevige
trap verleent den toegang, bcvloering en omwan-
ding bestaan uit regelmatig gestelde houten latten
en het dak is behoorlijk afgewerkt. De bamboe-
zen horden worden aldaar omhangen met uitge-
rafelde pandan-bladeren of mandjes, waarin reuk-
werk gebrand wordt lot afwering van kwade geesten.
Het front is afwisselend gekeerd nu eens naai-
de zee-, dan weder naar de landzijde. Waar mos-
keeën zijn, zien die er al even vervallen uit, en
de begraafplaats ligt gewoonlijk vlak achter de
woningen op den vasten wal. Nabij enkele wonin-
gen zijn afzonderlijke hokken tot aanfokking van
kroonduivcn.
Het inwendige der woningen is niet erg aan-
lokkelijk: borden, glas- en aardewerk, visschers-
gereedschap en tal van andere zaken liggen in
groote wanorde dooreen of zijn hier en daar aan
de wanden opgehangen en van reinheid ontbre-
ken zelfs de eenvoudigste sporen. De vuurhaard
of kookplaats is bij de Mohammedanen meestal
in de achter- en bij de Papoea's in de voorgalerij
en wordt gevormd door een vierkanten of lang-
werpig-vierkanten bak met in elkaar sluitende
houten latten afgezet, waarbinnen op zand en
asch eenige steenen liggen en het vuur altijd
smeulende wordt gehouden. Daaromheen staan de
aarden potten en sagoe-oventjes met een dikke
laag roet bedekt en soms ijzeren pannen voor de
bereiding van schildpadvleesch, en tusschen de
latten der omwanding gestoken of daaraan vast-
gehecht hangen zeefjes tot zuivering der rauwe
sagoe, rekjes voor bewaring van toebereide visch,
dissels voor het kloppen van sagoe, spatels om
die omteroeren, pijlen, bogen, elgers en harpoe-
nen; terwijl op de bamboezen horden de doozen
zijn opgehoopt die tot bewaarplaatsen van klee-
deren, talismans, sieraden en sirih-bcnoodigdheden
dienen, ofschoon een en ander ook wel wordt
gehangen aan kettingen van rotanringen, tusschen
de stijlen opgehangen. De afgeschoten vertrekken
bevatten de kussens en hoofdblokken, waarop de
vermoeide ledematen ter ruste worden gelegd, en
daarin is tevens de bewaarplaats der kar war,
zijnde van hout vervaardigde beelden van afge-
storvenen of talismans, die in den strijd worden
medegenomen.
De gewone dracht der bevolking van dit gebied
is de volgende: in het haar steken zij een krab-
ber of kam, in de ooien dragen zij hangers, om
hals en armen hebben zij ringen van rotan of
schelpen en aan de vingers ringen van schild-
pad: de buik wordt omwonden met dun gesple-
ten rood geverfde rotan en de lendenen met een
doek van boomschors, die, tusschen de becnen
doorgestoken, met een lang eind naar voren af-
hangt; dikwerf is nog een schelp aan het hielge-
wrieht bevestigd en over den rug of de schouders
hangt aan een band van boomschors een mandje
van rotan of tasch, waarin bamboezen kokers voor
tabak en geoliede kapok, lepeltjes van schelp,
kalk, tabak, sirih en pinang bewaard worden;
veelal dragen zij hoeden van pandanbladeren en
bij feestelijke gelegenheden worden al die ver-
sierselen met kralen en bloemen opgetuigd en ook
kralen halssnoeren omgedaan.
Hunne wapenen zijn bogen met pijlen en lan-
sen; velen hebben nog messen of houwers, die
zij van de handelaren koopen.
De leefwijze is hoogst eenvoudig; tweemaal
per dag, des morgens en des avonds, wordt sagoe
gegeten, als brij of gebakken, met visch en schelp-
dieren als toespijs, een en ander met zeewater
toebereid. Als drank dient daarbij palmwijn en
den gehcelen dag door, naar gelang van opwel-
lende behoeften, gebruiken zij pisang, suikerriet,
keladi en vruchten, bij wijze van versnapering,
terwijl een gelukkige vangst van varkens, buidel-
dieren en schildpad steeds een welkome aanlei-
ding is voor een feestelijk maal.
Feesten vallen trouwens zeer in den smaak,
het huwelijk en overlijden van familieleden bie-
den daartoe de beste gelegenheid. Kleine houten
huisjes, die den zetel of de verblijfplaats der voor-
vaderen voorstellen, worden dan rijk versierd in
het middenvertrek geplaatst en daaromheen in de
rondte gedanst, onder begeleiding van zang en
trom, in groepen van 2 of 3 achter elkaar, ver-
gezeld van vrouwen en meisjes, tot drie en meer
dagen achtereen, slechts bij kleine tusschenpoozen
afgebroken om de overvloedig gereed gemaakte
gerechten te gebruiken. Andere vermaken zijn het
Moluksche spicgelgcvecht en het tweegevecht met
sagoebladnerven, terwijl het voordragen van liedjes
bij lichte maan mede een zeer geliefde tijdkorting
is. Het volk gevoelt zich tevreden en zorgeloos;
bij de geringe dagelijkschc behoeften is de prik-
kel tot arbeid niet groot en worden bijzondere
uitgaven voor feesten gevorderd, dan is met wei-
nig inspanning het noodige in korten tijd bijeen-
gebracht. Van oude zeden en gebruiken wordt
nimmer afgeweken en zelfs de Radja's wachten
zich wel hierin eenige verandering te brengen.
De vrees voor wraakoefening houdt hen in toom
en vandaar dat diefstal en moord zelden voorko-
men, en ook kleine overtredingen tot de uitzon-
deringen behooren.
Van godsvereering is geen spoor te ontdekken,
wèl van een geloof aan goede en kwade geesten,
de eerste belichaamd in de reeds genoemde hou-
ten beeldjes en in hoofdzaak dienende als voor-
behoedmiddel tegen kwade invloeden, benevens
tot afwering van onheilen en ziekte. Om dezelfde
redenen zijn talrijke handelingen verboden; zoo
mag men des nachts op zee varende geen licht
ontsteken, de namen van zwager en schoonmoeder
niet noemen, moeten woningen waar hoofden over-
leden zijn onbewoond blijven, enz.
Als ondergeschikt aan deze Radja's worden nog
enkele stammen beschouwd, omtrent wie het vol-
gende valt mcêtedeelen.
i°. De Amber in Oost-Waigéoe. Deze hebben
een hoog postuur, zijn vrij donker van huidskleur,
sterk behaard, vooral in het gezicht, en lijden
veel aan de schubzickte. Hun hoofdhaar staat als
een ware ragebol uiteen, dat voor een groot sie-
raad wordt gehouden, vooral tegenover het zwakke
geslacht. Zij hebben een kleinen niet zoo heel
breeden neus, het neus-tusschenschot is niet door-
boord, de mond is groot en vooruitstekend, maar
de wangen zijn erg ingevallen. Zij gaan geheel
ongewapend en staan als goedaardige en rustige
lieden bekend. Zij hebben eigen hoofden, zooveel
als hoofden van gezinnen of oudsten, wien de
Radja zijn bevelen doet toekomen. Als afwijkende
dracht gebruiken zij buikbanden van ganémoe-
touw vervaardigd en met stukjes schelp versierd,
 PAPOEA'S. 207

benevens houten armbanden. Zij tatoueeren of De M ó of Mo i, zich ophoudende tusschen het

besnijden zich niet en hebben een of meer vrou- riviertje Maga tot aan Kaap Sélé, dalen te As of
wen, naar gelang zij den bruidschat kunnen beta- Wasé af om handel te drijven. Zij wonen in
len, die minstens vijf stukken katoen bedraagt. grooter aantal langs de vertakkingen van de rivier
Hunne lijken begraven zij in den grond en zien Sarnsom en houden zich uitsluitend bezig met het
er verder niet naar om. kloppen van sagoe en het verzamelen van vogel-
2°. De lieden der negen negorijen of huiden. Hun type komt veel overeen met dat der
afstammelingen van Papoea's van Wiak, Sowèk bewoners van het binnenland van Salawati; het
en Ansoes, die in vroeger tijden herwaarts ver- haar hebben zij echter in twee bossen, een van
huisden en thans gedeeltelijk op Waigéoe, op voren en een van achteren, samengebonden.
net eilandje Dom en nabij het riviertje Wéwé De Sègèt onderscheidt men in Scgèt Sélé
Wonen, zijn in het algemeen stevig gespierd en en Sègèt Fasia, naar gelang zij dichter bij de
vrij donker van kleur; sommigen hebben een kaap of aan de kust, dan wel dieper in het bin-
Semitisch type en zijn opvallend lichter van kleur, nenland vertoeven. Bepaalde grenzen, waartusschen
maar over het geheel komen zij overeen met de zij wonen, zijn niet aantegeven; Zuidwaarts zijn
Papoea's op de plaats hunner afkomst, die hier- de stam der Karabra hunne naburen. De mannen
onder nader zullen worden beschreven. zijn fiksch gebouwd, vrij groot en goed gespierd,
3°. De bergbewoners van Salawati zijn ofschoon met weinig ontwikkelde onderste lede-
van middelbare lengte, slank gebouwd met magere maten, het gezicht is sterk behaard, de huidskleur
ledematen, de huidskleur bijna tot het zwarte over- zeer donker. Zij hebben niet den ragebol, maar
hellend. Hun haar is op de kruin tot een dikke toch dicht kroezig haar, de oorlellen wel maar het
laag plat gedrukt, maar aan den rand krulachtig neustusschenschot niet doorboord. De vrouwen zijn
uitloopende, zoodat het als het ware een kring meer lichtbruin van kleur en velen hebben de
om het hoofd vormt. Zij dragen wat baard en voorzijde van het lichaam zwak bctatoueerd met
knevel, maar hun lichaam is weinig behaard, of- twee rijen ronde figuren, aan weerszijden over
schoon zij zware gevulde wenkbrauwen hebben. den buik naar de onderokselstreek. Zij leven in
Hun voorhoofd is rechtstandig, de oogen zijn onmin met de Karabra, omdat zij onder dezen de
donkerbruin, de neus is van middelbare grootte, koppen snellen, benoodigd voor het huwelijk. Zij
het neus-tusschenschot doorboord en de mond iets, huwen nl. in hun eigen stam of nemen een vrouw
maar niet veel vooruitstekende; de onderste lede- uit de aan hen verwante Mó, maar kunnen daar-
maten zijn mager, dikwerf binnenwaarts gebogen toe in het eerste geval niet overgaan, alvorens
en hun voeten klein. Zij erneeren zich met de als verplichten bruidschat twee koppen te hebben
jacht op varkens en kangoeroes, het schieten van aangebracht. Nadat de eerste kop is verkregen,
vogels en het kloppen van sagoe en hebben eigen dat bij jeugdigen leeftijd der knapen met behulp
hoofden, die echter weinig gezag bezitten. van ouderen geschiedt, verloopen een paar jaar,
4°. De bergbewoners van Misol kenmer- en eerst bij aflevering van den tweeden kop, die
ken zich door middelbare grootte, goede spieront- door den bruidegom zelven moet zijn afgeslagen,
wikkeling, fijn gekroesd haar, breede jukbeende- wordt er drie dagen feest gevierd en de bruid
ren en neusvleugels, grooten vooruitstekenden zonder verderen omslag aan den heldhaftigen kop-
mond, zware wenkbrauwen en baard met knevel, pensneller overgegeven. Zonder noodzaak brengen
een vrij behaard lichaam en donkerbruine huids- zij echter niemand om het leven en antropopha-
kleur. Van nature zijn zij goedaardig, bedaard en gen zijn zij volstrekt niet; de vrouw, die door
niet luidruchtig. Zij laten hun kinderen niet be- twee koppen verdiend is, onderhouden zij tot haar
snijden, hebben maar één vrouw, gebruiken geen dood en aan meerdere vrouwen wordt niet gedacht.
zout bij de bereiding hunner spijzen en tatoueeren Zij eten sagoe en drinken daarbij water, omdat
zich niet. Zij leggen hunne lijken op een horde zij het tappen van sagoewcer niet verstaan. Overi-
in het bosch en dekken die met een mat toe; gens vinden zij hun bestaan in de schildpad- en
tegen den tijd dat het lijk vergaan is, nemen zij tripangvangst. Zij gaan met hun vlerkprauwen ver
het hoofd weg en scalpeeren dat zoo noodig, om in zee, 2 a 3 personen in een prauw en zelden
het dan met de onderkaak in de uitholling van meer dan twee prauwen te gelijk. Dikwerf veron-
een grooten boom te plaatsen, waarna de opening gelukken deze, maar dat weerhoudt hen niet, want
met een bord gesloten en er niet meer naar omge- zij hebben een merkwaardige doodsverachting en
keken wordt. De strandbewoners van Biga zien zeggen, dat als het tijdstip van sterven is aange-
er minder krachtig uit, terwijl hun onderste lede- broken, dit toch niet te verhinderen is. Zij mee-
maten vooral erg mager zijn; zij dragen veel nen dat met den dood alles eindigt; de lijken dei-
ringen van koperdraad in de ooien en hebben afgestorvenen worden eerst drie dagen in de woning
als schaambedekking een lapje doek voor den bewaard tot ze opzwellen en dan gebracht naar
buik hangen. een der eilandjes, waar ze op horden te rotten
Nog worden als ondergeschikt aan den Radja worden gelegd, soms na wegneming van het hoofd.
van Salawati of den Kapita-laut van Sailolof De Sègèt Sélé brengen de lijken naar het eilandje
beschouwd de stammen Arfoe, Mó en Sègèt, Lago. In het bosch worden door hen geesten-
welke in het binnenland van af Kaap lèrmoer Sba huisjes opgericht tot vereering van de schimmen
aan de Noordkust tot nabij de monding der Karabra- der voorvaderen, welke huisjes door de familie-
rivicr aan de Westkust van Nieuw-Guinea ver- leden niet mogen betreden of genaderd worden.
spreid wonen en aan deze hoofden een soort be- Het eten van eenige vischsoorten en ook kroko-
lasting opbrengen. dillen is aan sommige personen of familiën ver-
De Arfoe, verblijf houdende ongeveer tus- boden.
schen de riviertjes Kor en Maga, dalen gewoon- 11. De golf van Maccluer en aangren-
lijk af naar het strand te Wéwé, tegenover Mios zende streken. In de strandnegorijen is de
Soe, waar zij sagoe aanbrengen, die nergens groeit gedurige aanraking met vreemde handelaren van
in de uitgestrekte laagvlakte achter deze plaats. Ceram en elders, die zich dikwerf voor goed in
208 PAPOEA'S.
deze streken vestigen, een sterke prikkel geweest
tot het bevorderen van samenwonen, ofschoon de
behoefte aan gedurige verplaatsing bleef bestaan
en ziekte of vermeende kwade invloeden daartoe
nog altijd spoedig doen overgaan.
Als gevolg hiervan hebben de meeste kampongs
een vervallen en onoogelijk aanzien en zijn de
huizen wrak, met weinig zorg van slechte mate-
rialen gebouwd en volstrekt niet onderhouden.
Aan de zeezijde door ingekerfde boomstammen
en aan de landzijde door vonders van hout of
bamboe beklommen, bieden zij inwendig niet veel
bijzonders aan. Slechts enkele hebben een voor-
en achtergalerij, alwaar een overdekte kookplaats,
bestaande uit zand met 3 of 4 steenen, maar de
meeste bestaan uit één vertrek met door bladeren
of vuile gordijnen afgeschoten kamertjes, de vuur-
haard in het midden en de ledige ruimten aan-
gevuld door rasterwerk tot bewaarplaats voor huis-
raad, voedingsmiddelen, goederen en brandhout;
benevens een zolder, waarop visch- en ander ge-
reedschap, netten, bamboezen kokers voor drink-
water en tal van andere voorwerpen in de grootste
wanorde dooreen liggen. Waar het terrein dit toe-
laat, is in de Mohammedaansche kampongs voor
de moskee een zandige plek op den beganen grond
uitgekozen en daarbinnen een door een gordijn
afgescheiden vertrekje voor den imam bestemd.
De woningen der onvervalschte Papoea's zien
er wel niet zindelijker uit, maar zijn steviger door
een omwanding van planken; in deze is de kook-
plaats overal binnenshuis en huisraad in veel ge-
ringer hoeveelheid voorhanden.
Dieper in de golf wordt binnen het voor elk
gezin afgezonderd vertrek tevens een afzonderlijke
vuurhaard aangetroffen en zijn in zee, waar de
stroom het sterkst is, tot boven het water uitste-
kende steenen opgehoopt, om de inwerking op
de houten palen eenigszins te temperen.
De Strandpapoea's van Rocmbati, Pa-
tipi, Sekar en Argoenoeng hebben krul-
haar, maar niet lang en niet stijf opstaande, de
oorlellen doorboord, niet al te breeden neus, een
weinig vooruitstekenden mond en mooie witte
tanden; zij zijn niet zoo heel groot van gestalte
met betrekkelijk lichte huidskleur, goed gebouwd,
fiks gespierd, regelmatig gevormd met naar ver-
houding kleine handen en voeten en min of meer
behaard op het aangezicht, de borst en onderste
ledematen, naar gelang van jeugdiger of ouder
leeftijd. Zij kenmerken zich door een zekere vrij-
moedigheid bij het ontmoeten van vreemdelingen,
zonder daarom onbescheiden of lastig te worden.
De vrouwen zijn opvallend weinig ontwikkeld en
zeer leelijk.
Sommigen, vooral niet-Mohammcdanen, dragen
den gewonen lendengordel van boomschors, maar
anderen omwikkelen de heupen met van franjes
voorziene gele doeken, die zij van Makassaarschc
handelaren inruilen. Van velen is dit de geheele
kleederdracht, aangevuld met een bamboezen kam
in het hoofdhaar, van sagoevruchten vervaardigde
oorringen en arm- en buikbanden van planten-
vezels. Hun hoofdvoedsel bestaat uit sagoe, als
brei of in den vorm van hard gebakken koekjes
genuttigd; voor de bergbewoners meerendeels uit
pisang, keladi en andere aardvruchten. Als op-
wekkende drank wordt sagoeweer genuttigd, waar-
toe bij gebreke van arèn-boomen de nipahpalm
door het afsnijden van den bloemkolf wordt ge-
tijferd.
liet slijpen der tanden is niet gebruikelijk,
evenmin de besnijdenis; maar de bruidschat is
over het geheel vrij hoog en bestaat gemeenlijk
uit zilveren oorhangers, gouden kettingen, water-
scheppers, gong's, lila's, oude borden, lijnwaden
en slaven. De overeengekomen partijen wisselen
daarbij toestelletjes, van het merg van sagoe-
palmtakken vervaardigd, waarin pennetjes steken,
aanwijzende de voor elk onderdeel vastgestelde
hoeveelheid, welke bij gedeeltelijke afbetaling
achtereenvolgens verwijderd worden. Tot aan de
geheele voldoening is de bruidegom tot een soort
van dienstbaarheid tegenover zijne schoonouders
verplicht.
Wat het begraven betreft, zoo worden langs
het strand, overal waar een zandige plek aanwe-
',
zig s graven van Mohammedanen aangetroffen,
daaraan herkenbaar, dat er roode en witte doe-
ken omheen hangen. Op de eilandjes in het ge-
bied van Argoenoeng en tegen den vasten wal
van Erikwanas worden de lijken bijgezet in uit-
hollingen van de rotsen en deze versierd met
allerlei figuren, afbeeldingen van vogels en van
handen, ter betere herkenning dikwerf door sirih-
speeksel langs de randen rood gekleurd.
Feesten bestaan in het voordragen van liedjes
of het in een kring samenzitten tot aanschouwing
van den krijgsdans; ook de vrouwen nemen daar-
aan deel en de gewone begeleiding heeft plaats
door middel van een inheemsche trom.
Hun wapenen zijn houten lansen, soms van
speerpunten van kasuarisbeenderen voorzien, en
bogen met pijlen; ten strijde trekkende steken
zij boven het voorhoofd veeren van den jaarvogel
in het haar of tooien zich met paradijsvogels en
dragen talismans van hout of beenderen, waaraan
tresjes van menschenhaar zijn gehecht, één voor
elk afgehouwen hoofd. Koppensnellen is anders
onder hen geen gewoonte; wel volgt moord en
doodslag bij liefdesavonturen.
De zielen van afgestorvenen, die zich door dap-
perheid of anderszins zekeren naam verwierven,
worden vereerd in den vorm van houten beeldjes,
soms met doeken omwonden en den hals mei
schelpen versierd. Dergelijke beelden, maar groo-
ter en I meter hoog, plaatst men wel bij grond-
geschillen op de plek, die de grens heet, voor
de vijandelijke kampong, een teeken om aldaar
niet voorbij te gaan. Tot afwering van kwade
invloeden zijn bovendien hier en daar aan boo-
men houten beelden of vlechtwerk van bamboe
bevestigd, het laatste tevens een beletsel tegen
het gemakkelijk beklimmen.
De Papoea's van Bentoeni zijn vrij don-
ker van huidskleur, hebben een zuiver gewelfd
voorhoofd, dunne wenkbrauwen, een goed gevorm-
den niet al te grooten neus met doorboord tus-
schenschot, weinig vooruitstekende onderkaak,
langen hals, dunne onderste ledematen en nogal
achterwaarts gekeerde billen; zij zijn door elkaar
van vrij hooge statuur, eenigen sterk behaard, en
velen getatoueerd op borst en schouders. Enkelen
hebben in navolging van de Mohammedanen een
doek om het hoofd gewonden, maar anders dra-
gen zij het haar in den ragebolvorm of tot een
bos op het achterhoofd samengebonden, waarin
de met kralen versierde bamboezen kam wordt
gestoken; voorts hangers in de ooren, een stukje
riet of schelp in den neus, om den hals kralen
of schelpen, over de borst gekruiste, van blad-
nerven vervaardigde banden, over den schouder
 PAPOEA'S. 209

taschjes met sirihbenoodigdhedeu en een touwtje waar zich de kookplaats bevindt. Huisraad is niet
met talisman en om de lendenen een gordel of aanwezig, alleen hangen langs den wand de wapens
lapje van katoen; verder om arm en pols breede der mannen. Die wapens bestaan uit pijlen, bogen,
van plantcnwortcls gevlochten ringen en onder lansen en houwers. Zij voeden zich met aard-
de knie of om den enkel aaneengeregen schelpen. vruchten en sagoe en houden zich onledig met
De vrouwen dragen sarongs van de bladeren van jacht en vischvangst, terwijl de vrouwen ook
den sagoepalm, die aan de heupen open zijn en matten vlechten, die tevens als zeilen op hunne
van voren en achteren tot de knie reiken, maar prauwen gebezigd worden. Zij drinken enkel water.
anders dichtgenaaid zijn. In het laatste stadium van graviditeit betrekt de
Hun wapenen zijn bogen, waaraan nagels van vrouw een afzonderlijke hut, waar zij hare beval-
kasuaris, met pijlen en lansen, waaraan menschen- ling afwacht. Bij overlijden wordt het lijk in wit
haar is gehecht; paradijsvogels worden hier ge- katoen gewikkeld en daarna in een matje niet
schoten met pijltjes van sagoebladncrf. De wonin- ver van de woning begraven; laat de overledene
gen verschillen niet van de boven beschrevene; een weduwe achter, dan moet deze eenigen tijd
alleen is het hoofdvertrek minder hoog door lage den rouwkap dragen, zijnde een stuk boomschors
zoldering. of katoen, dat het achterhoofd bedekt en over de
De Papoea's van Bira zijn klein van ge- schouders neerhangt. Het koppensnellen is hier
stalte, nog al donker van huidskleur en sterk alom gebruikelijk; de gesnelde koppen worden
behaard; zij hebben een breeden niet doorboor- gereinigd en boven het vuur gedroogd en daarna
den neus, zeer vooruitstekenden mond, doorboorde geeft men een feest ter eere van den held, die het
oorlellen en magere ledematen, met schubben bedrijf volbracht. Overigens worden deze Papoea's
overdekt. Karakteristiek is hun haardracht, zijnde als goedaardig geroemd en komen overtredingen
bosjes haar van 6 a 8 duim lengte, die tot tres- onder hen weinig voor.
sen worden ineengcdraaid, gewoonlijk twee lagen, De Papoea's van Oeta zijn van een krach-
met een vlokje op de kruin. Zij hebben den naam tigen lichaamsbouw en hebben een middelmatige
van brutale koppensnellers te zijn. gestalte. Het hoofd heeft een smallen aan de zijden
Als het meest gevreesd staan echter de Papoea saamgedrukten vorm, het aangezicht is langwerpig
As ra bekend, die verblijf houden in het binnen- rond, de jukbeenderen staan slechts matig voor-
land van de Noordkust der golf, tegenover Ben- uit, de neus is van gewone grootte maar breed en
toeni, en slechts van tijd tot tijd naar het strand plat, hun mond is wijd en de voorste tanden in
afdalen. Van hen wordt beweerd, dat als zij vreem- beide kaken zijn driehoekig afgeslepen. Het fijne
delingen ontmoeten, die zij niet kennen, zij deze kroeshaar vlechten zij in 6 tot 9 tressen, die van
terstond afmaken en de kluifjes poffen en opeten, de kruin langs de zijden en over het achterhoofd
of wel gedeelten van het lichaam boven hel vuur afhangen en de huidskleur is zwart-bruin. Van
hangen en de afdruipende vochten op hun sagoe velen is het geheele lijf met gitzwart haar ruig
opvangen, een en ander als bijzondere lekkernij begroeid, dat echter niet verhindert dat de huid
tot versterking van eigen kracht. Ook zou een der meesten door de schubziekte afschilfert. De
Asra, vriendschappelijk met een gast etende, dezen mannen dragen allerlei soorten van mutsen en
plotseling den genadeslag toebrengen. als versierselen bovendien halssnoeren, armbanden
Ten Noorden van dezen wonen aan de bronnen en buikgordels; de vrouwen ook nog een schaam-
en vertakkingen van de Karabra-rivier een ge- bedekking van boomschors en houten pennetjes
lijknamige stam, benevens de Seremoek, om- in den neus. Ook de eersten bedekken de geni-
trent welke stammen nog volstrekt niets bekend is. taliën gedeeltelijk met een kokertje van bamboe
111. De Zuidkust van af Kaap Van den of de kalabasvrucht. Dagelijksche benoodigdheden
Bosch tot aan de Engelsehe grens. Daar worden in een over den schouder hangend taschje
dit deel van Nieuw-Guinea nog nooit goed is medegevoerd.
onderzocht, moet een opvolgende behandeling dei- Hun wapens zijn pijl en boog, lansen en knod-
verschillende stammen achterwege blijven. De sen, deze van minstens 1 meter lengte met ronden
eenigszins uitvoeriger berichten over de bewo- steel en aan het einde drie- of vierhoekig, of
ners der baai van Kaimani, der Oeta, Mairasi, wel met ruwe figuren uitgesneden. Als eigenaar-
der bewoners van de Prinses-Mariannc-Straat en dige gewoonte dezer Papoea's wordt vermeld, dat
der Toegéri nabij de Engclsche grens komen in zij uit een bamboezen koker van een armslengte
hoofdzaak op het volgende neer. een fijn stof in de lucht werpen, dat, op eenigen
De Papoea's van Kaimani zijn van mid- afstand gezien, het voorkomen heeft van een lucht-
delbare gestalte en goed gespierd, donkerbruin wolk; hetgeen zou geschieden met het doel om
van kleur en sterk behaard. Het kroczige haar elkaar onderling op eenigen afstand te doen ver-
wordt tot tressen gevlochten, langs het voorhoofd kennen; een zijwaartsche slingering van het stof
afhangende of in drie rijen rond de kruin uitge- zou daarbij op een vredelievende gezindheid, het
spreid. Zij hebben regelmatige gelaatstrekken, een recht opwaarts werpen op een uitdaging of tegen-
hoog maar smal voorhoofd, dikke wenkbrauwen, standbieding duiden. Als eenig muziekinstrument
een tamelijk vooruitstekenden neus met breede hebben zij een trom, welke voornamelijk tot bege-
vleugels en een puntige kin. De mannen tatouee- leiding van den zang gebezigd wordt.
ren het voorhoofd en beide seksen branden zich De Mairasi zijn bergbewoners, die te Lobo
met een stuk hout allerlei figuren op borst, buik afdalen. Zij hebben welgespierde ledematen, vrij
en armen. Zij dragen een lendengordel of enkel regelmatige gelaatstrekken, een donkerbruine huid,
een lapje vuil katoen, opperarm-, pols- en kuit- geen bijzonder lang haar en een zwaren baard.
banden en ringen in de ooren. Hun huizen staan Om het midden hechten zij een strook boombast
op palen boven den beganen grond, hebben twee diè tusschen de boenen wordt doorgehaald en
zijden open, omgeven door een wand van boom- dan bevestigd. Hun versierselen zijn weinig en
schors en met nipahbladeren gedekt; achter den bestaan uit snoeren van gedraaide bastvezelen om
voorwand is over de geheele breedte een gang, den hals en ringen van gevlochten rotan om armen
111 H
210 PAPOEA'S.

en beenen. Zij gaan steeds gewapend met pijl en IV. De Geelvinkbaai met daartoe be-
boog benevens werpspiezen en maken hiermede hoorende eilanden.
jacht op varkens, buideldieren en vogels. Zij drij- a. De Papoea Noemfor, die in grooter aan-
ven handel in masoi-schors, die zij naar het strand tal de Schouten-eilanden bewonen en zich ver-
tot ruiling afvoeren. Voor het aangaan van een spreid hebben over de Noordkust van Japen, de
huwelijk vlucht een meisje met haar geliefde naar eilanden Noemfor, Ambarpon en Ron, benevens
het bosch en vertoeft daar enkele dagen en nachten enkele plaatsen aan de Noordkust beoosten lèr-
om dan door de familie te worden teruggehaald. moer Sba.
De lijken worden eerst boven vuur op een stel- Met uitzondering van de boschbewoners op Wiak,
laadje uitgerookt, maar na afloop der feestelijkhe- de Ombonda op Soepiori, de Kamer op Noemfor
den ergens op een verborgen plaats nedergelegd. en de Monoarfoe op Ron, wonen deze overal in
De Papoea's der Prinses-M ariannc- kampongs bijeen; eene neiging bij hunne weste-
Straat zijn goed gespierd en hebben een forsch lijke naburen nog minder ontwikkeld, al komen
aanzien, bij middelbare gestalte en donkerbruine zij met dezen hierin overeen, dat bij voorkeur de
huidskleur, een tamelijk breeden, soms wat voor- woningen op palen boven het water worden op-
uitstekenden neus en dikke lippen. Het wollige gericht.
haar dragen sommigen zeer kort, anderen in meer- Als regel kan gelden, dat de woningen eene
dere vlechtjes van een vinger lengte rondom het langwerpig-vierkante gedaante met ruw afgewerkte
hoofd geslingerd of bij wijze van staart in den omwanding van planken of sagocbladnervcn heb-
nek afhangende; allen hebben baard of knevel. ben en gedekt zijn met aaneengeregen sagoe-,
De ooren versieren zij met ringen van rotan en nipah- of pandan-bladcrcn, bevestigd aan gesple-
den hals met snoeren van vruchtzaden, den boven- ten bamboelatten, die zoodanig zijn omgebogen
arm met gevlochten banden en den onderarm met dat de bovenzijde van het dak den vorm krijgt
een uit takjes gemaakten koker, die als schild tot van de bolle zijde van een schildpadschaal, met
afwering van pijlen moet dienen. Om de lende- de punt zeewaarts gericht en naar voren en ach-
nen slaan zij een gordel van bastvezels, die van teren over het uitgebouwde rasterwerk overhel-
achteren franjesgewijs uitloopen en waaronder van lend. Na de woning door middel van een ge-
voren het mannelijk lid wordt verborgen. De kloofden boomstam te hebben beklommen, treedt
vrouwen zijn klein en schraal, hebben kort haar men door een niet zeer breede opening in een
en besmeren, evenals vele mannen, borst en aan- middengang, waar gewoonlijk een groote prauw
gezicht met een donkerkleurig smeersel. op den vloer staat of aan de zoldering is opge-
Dun wapenen zijn pijl en boog en lange werp- hangen. Ter weerszijden van deze gang zijn
spiezen van bamboe, aan het einde voorzien van door aaneengehechte sagoebladnerven of -bladeren
weerhaken en in een op den rug gedragen lang- de vertrekken der afzonderlijke gezinnen afge-
werpigen zak worden dagelijksche benoodigdhe- schoten, die, dikwerf weder door een gangetje
den bewaard. Zij zijn zeer woest van aard en gescheiden, van een kleine deur zijn voorzien en
het schijnt zeer moeilijk met hen in aanraking in een kook- en slaapplaats worden afgedeeld.
te komen. De kleinere woningen bestaan slechts uit één
De Toegéri wonen langs de oevers der rivier vertrek.
Wai-Koesa. Het is een fiere en woeste stam, die Binnen die woningen liggen in bonte menigte
door forschen lichaamsbouw en goede spieront- dooreen, hetzij op bamboezen horden, dan wel
wikkeling uitmunt. Hun wapens bestaan alleen aan de wanden vastgehaakt of aan de zolder-
uit pijl en boog. Zij dragen het wollige haar tot planken hangende: schildpadschalen, honden- en
een groot aantal tresjes saamgedraaid en versie- varkenskoppen, geraamten van visschen, visch-
ren die met bladeren, zoodat het den schijn van tuig, pijlen, bogen, elgers, lansen, taschjes en korf-
een hoofddeksel heeft. Het voorhoofd is hoog, de jes, sagoekloppers, spatels, tabakskokers, potlepels,
oogen hebben de kleur van een hazelnoot. In het dissels, hoopen brandhout, doozen met snuiste-
oor steken zij breede ringen van de pennen van rijen, manden met sagoe, gedroogde boontjes of
Casuarisvleugels. Behalve het tusschenschot zijn gierst, ritsen van schildpadeieren, gerookte visch,
ook de neusvleugels doorboord en met stukjes potten en pannen, hoofdblokken en matten, alles
bamboe of been versierd. Om den nek slingeren zwart van den rook of vuil geworden door lang-
zij meerdere varkensstaarten. De borst is bedekt durig gebruik.
met een versiersel van bastvezels, opgetooid met Zeer merkwaardig zijn in de meeste kampongs
zaadjes en schelpen, ook om den buik dragen zij de roem-seram of huisjes, waar de aankomende
een gordel en het lid bedekken zij met een schelp. jongelingen zich afzonderen tot zij in den echt
Zij tatoueeren zich niet en schubzickte komt onder treden en steeds den nacht doorbrengen. Zij onder-
hen veelvuldig voor. Om den nek hangt een scheiden zich van andere woningen door de goede
kokosdop, waarin openingen gemaakt zijn en die afwerking bij veel kleinere afmetingen en hebben
dient om elkaar teekens te geven. Allerlei klei- schuin toeloopende, torenvormige, uitgeholde of
nigheden worden door hen in gevlochten tasschen schildpadschaalachtigc daken en in de omwanding
medegevoerd. De vrouwen hebben geen versier- twee openingen aan twee tegenovergestelde kan-
selen en alleen een strootje in het neus-tusschen- ten, waardoor de enge ruimte kan worden bin-
schot en de neusvleugels, het haar is platgedrukt nengetreden, die zoo laag is dat een kind er nau-
in zeer kleine krulletjes, de onderste ledematen welijks rechtop in kan staan en niets bevat dan
worden bedekt met een dikke laag plantenvezels, enkele hoofdblokken, doozen met goederen en
van voren en van achteren aan den gordel be- matten. De balken, die op de in het water staande
vestigd, haar voorhoofd is even hoog als dat der palen rusten, zijn gemeenlijk met allerlei figuren
mannen, maar over de jukbeenderen is haar ge- beschilderd en de niet tot beneden doorloopende
laat breeder. stijlen zijn aan het einde uitgesneden in een vorm,
Tot de Toegéri behooren de bewoners van Sile- welke in ruwe trekken toespelingen op de ge-
raka. Zie aldaar. slachtelijke gemeenschap voorstelt. Aan vrouwen
 PAPOEA'S.
Is het dan ook ten strengste verboden zich in
den omtrek dier huisjes te vertoonen. Het meest
staan zij dwars op de in zee gebouwde woningen
en zijn daarmede door lange vonders verbonden;
m elke kampong treft men er een of twee aan.
Deze Papoea's hebben bij velerlei verscheiden-
heid een vrij donkere huidskleur, regelmatige ge-
zichten en grooten vooruitstekenden mond, met
dikke lippen, bovendien vrij goed ontwikkelde
ledematen bij middelmatige statuur. De ragebol
is_niet zoo heel breed; velen dragen kort haai-
en op lateien leeftijd een ringbaard met dunnen
knevel. De vrouwen kunnen in niets op schoon-
heid bogen, het zijn ware monsters van lcelijk-
heid, tevens klein en nietig van gestalte.
De dagelijksche kleeding der mannen bestaat
uit een lendengordel van boomschors of de bui-
tenbekleeding van het omhulsel van een pisang-
boom vervaardigd. Voorts wordt een bamboezen
kam in het haar gestoken en dit dikwerf gedekt
met een hoed van pandanbladeren en dragen zij
elkaar kruisende borstbanden, opperarmbanden en
polsbanden, benevens enkelbanden van schelpen.
De vrouwen, zoo gehuwde als ongehuwde, winden
zich touwen van rotan om het lijf, waaraan van
voren een lapje blauw katoen of reepje boom-
schors is bevestigd; en beide geslachten, maar
vooral de vrouwen, versieren de ooren met hangers
van glas of schelp, terwijl zij aan de vingers
ringen van schildpad of haaienwervels dragen.
Kralen van Europeesch maaksel zijn overal zeer
in lick.
Slaven dragen gemeenlijk iets korter haar dan
vrije lieden en weinig of geen versierselen, maar
zijn anders niet te herkennen. Er zijn personen,
die twintig en meer slaven bezitten en ofschoon
deze het over het geheel niet kwaad hebben, wordt
toch over de vrouwen naar goedvinden beschikt.
Zij moeten de minst in tel zijnde werkzaamheden
verrichten en staan steeds aan het gevaar bloot
vervoerd of verkocht te worden.
Het vijlen der tanden is niet gebruikelijk, hoog-
stens wordt de onderrand gelijk geslepen, maar
wel hebben velen het septum nasi doorboord.
Tatoueeren is meer in zwang; het geschiedt steeds
door vrouwen met de doornen van een Citrus-
soort, waarna op de bloederige plekken met houts-
kool wordt gewreven. Op enkele plaatsen is het
een teeken van rouw. De mannen hebben dik-
werf kleine uitpuilingcn der huid op maag, borst
of schouder, veroorzaakt door het opleggen van
brandend zwam; na elke nieuwe kampong, die
bezocht is, wordt er een bijgezet, zoodat iemand
die veel van die littcekens heeft terstond als een
bereisd persoon in het oog valt.
Als bijzondere karaktertrek valt spoedig op
hun vroolijkheid, tot luidruchtigheid toe, zich open-
barende in druk en hard praten en groote bewe-
gelijkheid der handen, om hun woorden kracht
bij te zetten. Meermalen vindt die kunstmatige
opwinding echter haar oorzaak in het misbruik
van sagoeweer, als elders ook hier aanleiding
gevende tot grootspraak en verheerlijking van eigen
moed en heldendaden.
Een groote mate van vadsigheid kenmerkt al
hun doen en laten en ook dit is begrijpelijk, daar
zij zichzelven geen hooge eischen stellen en gaarne
veel ontvangen voor weinig arbeid. Lang achter-
een schijnen zij zich niet te kunnen of te willen
inspannen, tenzij door eenigen prikkel gedrongen,
als b. v. in het woud, waar overal vijanden kun-
211
nen verscholen zijn, een zekeren afstand binnen
een bepaalden tijd moet worden afgelegd. Overi-
gens zijn zij vlug genoeg en bewegen zich ver-
wonderlijk snel langs hellingen en over boom-
stammen, terwijl het bestijgen der woningen met
groote behendigheid geschiedt.
Bij de vele veeten tusschen de stammen onder-
ling heerscht er bij de Papoea's niet veel meer
dan een betrekkelijke rust, daar zij voortdurend op
hun hoede moeten zijn om zich, alleen zijnde, niet
te ver van de woonplaats te verwijderen. Niet dat
zij licht tot een openlijken strijd overgaan, daar-
toe zijn zij te lafhartig van aard; maar met hun
velen een enkelen te overvallen, diens hoofd af
te slaan en in triomf huiswaarts te voeren, of
weerloozc vrouwen en kinderen weg te roovcn,
daaraan kunnen zij geen weerstand bieden, ai
houdt somwijlen de vrees voor het nemen van
wecrwraak hen van dergelijke handelingen terug.
Voor zijn omgeving is hij, die nog niemand ge-
dood heeft, geen held, al wordt er nooit naar
gevraagd op welke wijze iemand een kop machtig
is geworden.
Hun wapenen zijn pijlen, bogen, lansen en
houwers; in het treffen met pijlen munten zij niet
uit en bij ontmoeting op open plaatsen blijven
de strijders veel te ver van elkaar om te kunnen
raken; de lans is dan ook beter geschikt om iemand
uit een schuilplaats te overvallen en zoodra de
getroffene neerstort, maakt een slag met den houwer
een einde aan zijn leven.
Het eenige muziekinstrument is de trom, waar-
van twee soorten, een groote en kleine, de laatste
onder den arm gehouden bij den huppelenden
rondedans; er wordt gewoonlijk met de vlakke
hand op geslagen. Bij feesten wordt de zang ook
begeleid door trommelslag; hierbij zijn het de
heldendaden van voorvaderen, die onder het af-
roepen hunner namen in het breede worden her-
dacht.
Sterk ontwikkeld is bij deze Papoea's de liefde
lot hun kroost en de vermeerdering van het gezin
wordt steeds met vreugde tegemoet gezien. Zij
volgen echter niet het gebruik van afzonderlijke
woningen bij de bevalling; deze heeft plaats in
het door hen bewoonde huis. Het kind wordt
niet van de nageboorte los gemaakt, maar deze
tegelijk uitgehaald, om het terugblijven in den
uterus te voorkomen. Dadelijk na de geboorte
wordt het in een bak met lauw water gelegd en
verder geholpen. De naamgeving volgt later, als
het kind zoowat begint te loopen, maar daarbij
heeft niets bijzonders plaats; daarentegen worden
het afscheren van het hoofdhaar, het doorboren
van neus-tusschenschot of oorlellen en het voor
hel eerst over zee gaan steeds feestelijk gevierd,
vooral wanneer het eerstgeborenen geldt.
Als man wordt de jongeling eerst beschouwd
bij de intrede in de roem-seram, zijnde een feeste-
lijkheid, die met velerlei afwisseling wel 10 dagen
duurt en bij het uittreden, wegens het sluiten
van een huwelijk, wordt herhaald. Dagen achtereen
prijkt hij dan in feestdos, met het haar tot een
wrong op het achterhoofd saamgeknoopt en daarin
versiersels van pandan- en seréh-bladeren gestoken,
het gelaat getatoueerd, om den hals een snoer van
kralen niet witte schelpen, bosjes seréh-bladeren
tusschen de gevlochten armbanden, aan den pols
breede schelpen ringen en zilveren platen, een
breeden buikband van kralen over den lendcngor-
del en schelpen aan de onderste ledematen, alles
212 PAPOEA'S.
nog opgeluisterd door llibiscus-bloemen en veel
gevlekte Codiaeum-bladeren.
Hij neemt zijn mat en hoofdblok mede en moet
in de roem-seram den nacht doorbrengen, ofschoon
hij zich anders vrijelijk kan bewegen: ook wor-
den hem door zijn familie daar de spijzen ge-
bracht, en in de ouderlijke woning eerst weder
een afzonderlijk vertrek aangewezen, als hij zich
met het meisje zijner keuze in den echt heeft
verbonden. Dit laatste nu staat in verband met de
betaling van den bruidschat, nu eens bestaande uit
een zeker getal kapmessen of houwers, oude bor-
den en zilveren armbanden, dan weder uit een
groote prauw of een ander voorwerp van waarde,
20 tot 30 stukken lijnwaad, die evenwel niet op
eens behoeven te worden afbetaald, daar het
huwelijk al spoedig na de overeenkomst kan vol-
gen en het sluiten met geen bijzondere plechtig-
heden gepaard gaat. Het is aan ieder vergund
zooveel vrouwen te nemen als hij betalen kan en
de meesten hebben daarom maar ééne vrouw,
behalve op Ron, waar zij er gewoonlijk twee
hebben.
Van gewone lieden worden de lijken óf achter
de kampongs, omwonden met matten begraven
en de grafplaats met een hoop steeneü gedekt,
óf op een bamboezen horde in het bosch gelegd,
het lichaam gestrekt met tegen het onderlijf hoog
opgetrokken knieën, en, als de weeke deelen ver-
gaan zijn, de beenderen op een eenzame plaats
of in een rotsholte weggeworpen, zonder dat er
verder naar wordt omgezien. Meer werk wordt
gemaakt van de begrafents van hen, die zich een
zekeren naam verwierven. Van deze wordt het
lijk bijgezet in een tusschen het kreupelhout op
palen rustende prauw, na alvorens met lijnwaad
en matten te zijn omwikkeld, het hoofd rustende
op een oud bord en aan hoofd- en voeteneinde
van roode vlaggetjes voorzien; of wel in een lange
doodkist gesloten, die eenigszins slen vorm eener
prauw heeft en op een stevigen staak in den
grond onder een dak van bladeren rust, na de
verrotting vervangen door een kleinere kist, waarin
de schedel in een uitgcholden karwar bewaard
wordt. Mondbehoeften worden anders niet in het
graf gelegd, wel de versierselen door den doode
tijdens zijn leven gedragen en voorwerpen van
waarde, als oude borden en zilveren platen.
De nalatenschap wordt verdeeld door den oudste
der familie. De vrouw en kinderen krijgen het
meest, maar ook de ouders en andere verwanten
krijgen een zeker aandeel, naar gelang het plaat-
selijk gebruik dit medebrengt. Slaven vallen aan
de vrouw en kinderen ten deel. Ook van een
overleden vrouw ontvangen de familieleden iets
en dezen wordt ook de bruidschat teruggegeven,
als de echt kinderloos is gebleven, anders niet.
De polsband van rotan is een teeken van rouw;
ook wordt het haar afgeschoren en door weduwen
een lap boomschors bij wijze van monnikskap
over het hoofd geslagen.
Ten einde de ziel van den overledene te kun-
nen aanroepen, hetzij om regen en wind, hulp
bij de vischvangst, ter genezing van ziekten, af-
wering van onheilen of tal van andere gevallen,
maakt men houten beeldjes (karwar), die met
wat haar van het lijk tusschen de beenen gesto-
ken in de woning worden bewaard of wel in de
prauwen meegevoerd. Als b. v. iemand ziek is en
men wil het middel tot genezing weten, dan wordt
in bijzijn der geheele familie een der leden door
berooking met wierook of andere bedwelmende
middelen in een toestand van verdooving gebracht.
Van de ziel, wier meening men verlangt te ken-
nen, wordt het beeldje op den schoot of den
schouder van den verdoofde geplaatst, met het
doel de ziel daaruit in het lichaam van den ver-
doofde te doen overgaan. Op het oogenblik, dat
dit gebeurt, vangt deze aan te beven, en, aange-
moedigd door de omstanders, spreekt de ziel door
middel van den mond des verdoofden, noemt de
middelen tot genezing, en, na bijgekomen te zijn,
weet deze niet wat hij gezegd heeft.
Men ziet hieruit, dat de vrees voor onheil-aan-
brengende invloeden groot is. Wel gelooven zij
aan een opperheer, die macht heeft over alles wat
leeft, maar hij houdt zich stil en wordt dus niet
vereerd. Het zijn de kwade geesten (manoeèn
of manwèn), die het hart uit het lichaam halen
en dit verslinden en die waarneembare rampen
in velerlei vorm teweeg brengen, zoodat men ver-
plicht is hiertegen te waken. Alle hoop op red-
ding is dus gevestigd op de hulp der zielen van
afgestorvenen door middel van de amuletten, waarin
die zielen gehuisvest zijn; deze worden op reis
in de prauwen medegenomen of om den hals ge-
dragen en men ontdoet er zich eerst van, als het
gebleken is dat het voorbehoedmiddel zijn kracht
heeft verloren.
Bij diefstal worden ordaliën toegepast, zijnde
het duiken onder water, waarbij de eerst boven
komende voor schuldig wordt gehouden, of het
dompelen der vingertoppen in een bak met kokend
water, dat den schuldige de vingers zal verschroeien.
Aan deze proeven wordt onvoorwaardelijk geloof
gehecht.
Van tijdrekening hebben zij geen begrip. Als
Venus na zonsondergang opkomt en tot zonsop-
gang aan den hemel zichtbaar blijft, dan rekenen
zij dit als Oost- of droge moeson, en bij hetzelfde
van de Pleiaden als West- of regenmoeson; maar
daartoe bepaalt zich dan ook alles.
b. De bergbewoners van het Vaste-
land. Met eenige zekerheid kan worden aange-
nomen, dat in het binnenland van Nieuw-Guinea
van af Kaap lèrmoer Sba tot aan het riviertje
Waraboesi meerdere stammen wonen, opvolgend
geheeten: Karon, Kébar, Ambèrbakèn, Arfak,
Andai, Hatam, Masibabé en Mnam.
De Karon zijn klein van gestalte, flink ge-
bouwd, zeer gespierd en hebben vooral krachtig
ontwikkelde onderste ledematen. Sommige man-
nen scheren het hoofd en houden alleen een vlok
haar op de kruin; anderen dragen het- haar kort
en weer anderen hebben lang haar en vlechten
dit van de kruin naar voren; ook zijn er die het
tot bossen samenbinden, welke ten getale van
acht regelmatig over het hoofd zijn verdeeld.
Velen hebben vederen in het haar gestoken, be-
nevens roode en groene bladeren, die ook de
ooren versieren. Voorts slaan zij om de heupen
een lap boomschors, voorzien armen en beenen
met gevlochten banden, hangen ringen van schild-
pad en schelp in de oorlel en doorboren zich het
ncus-iniddcnschot, waarin zij slagpenncn van Casua-
rissen of stukjes hout steken. Nog worden voor
het voorhoofd slagtanden van wilde varkens be-
vestigd, zoodanig dat de puntige einden den neus
raken.
De vrouwen dragen het haar meestal kort en
de enkele met lang haar vlechten dit op het
midden van het hoofd tot dunne tressen ineen.
 PAPOEA'S. 213

Een stuk boomschors, sarongsgewijs om de heu- door het ecnigszins den vorm eener ruige muts
pen geslagen, hangt tot even over de knie. Be- verkrijgt; ook zij versieren het voorhoofd met een
halve buiktouwen, oorhangers en arm- en been- schelp en hebben verder alleen rotanbanden om
banden winden zij nog gevlochten snoeren om den bovenarm. Hunne woningen bouwen zij bij
den hals. Bij haar zijn de neusvleugels doorboord voorkeur tegen de helling van een bergrug, zoo-
en daardoor fijne dorens, vogelbecnderen of dunne danig dat die slechts van ééne zijde te naderen
houten pennen gestoken. zijn; ook bij hen zijn de vloeren met boomschors
Van hunne alleenstaande woningen zijn de wan- belegd. Deze worden niet in vertrekken afge-
den en vloer vervaardigd van boomschors, stevig deeld en slechts één afgeschoten kamertje dient
bevestigd aan elkaar kruisende latten en bestrial somwijlen tot verblijfplaats der vrouwen. Voor
het dak uit aaneengeregen sagoebladeren. De vloer kraamvrouwen wordt een afzonderlijk gebouwtje
is ook de slaapplaats en bij koude dekken zij in de nabijheid opgericht, waarin zij tot hare her-
zich met een stuk schors. De Karon zwerven voort- stelling moeten verblijven. Geestrijke dranken ge-
durend in het gebergte rond, in de bosschen voed- bruiken zij weinig en ofschoon de arènpalm in
sel zoekende; zij voeden zich met boombladeren, de lagere bergstreken groeit, tappen zij dien boom
die de vrouwen verzamelen en in bamboezen kokers zelden. Karwar worden door hen niet gemaakt.
boven vuur toebereiden. Hun wapens zijn kap- De Andai zijn van lichaamsbouw eer zwak
messen, van de Papoea Noemfor ingeruild en zelf dan krachtig, het gevolg van ontoereikende en
gemaakte lansen van ijzerhout met punten van slechte voeding; vandaar schrale armen bij voor-
varkensbeenderen; met deze kunnen zij op tamelij- uitstekenden buik en een dik hoofd op een dun-
ken afsland met juistheid het doel treffen. Behalve nen hals. De oogen zijn groot en de oogopslag is
voor de jacht op wilde varkens dienen die ook vrij, de neus is min of meer afgeplat met breede
voor het dooden van menschen, daar zij groote vleugels, de mond groot en de kin wijkt iets
liefhebbers van menschenvleesch zijn. Van een terug; enkelen dragen een ringbaard; de kleur dei-
gedooden vijand worden de romp en de vingers huid is tamelijk donker, in geelachtig grijs over-
en teentoppen met de nagels weggeworpen, maar gaand koffiebruin. Een schaamgordel van boom-
het hoofd en de ledematen afgekapt en aan de schors is hun eenige kleedingstuk; voorts ste-
vrouwen ter toebereiding gegeven. Deze snijden ken zij in het spiraalsgewijs naar boven gedraaide

-
van armen en beenen het vleesch in kleine stuk- krulhaar een kam en sieren zich op met hals-
ken en vullen daarmede bamboezen kokers, die snoeren, opperarm-, pols- en schouderbanden,
met een prop gesloten boven het vuur worden ge- heupkoorden en een stukje Tritonschelp in het
plaatst totdat het vleesch gaar is, en een smakelijk doorboorde neus-tusschen-schot. Tatoueeren is bij
voedsel vormt. De schedel wordt gekloofd, de herse- hen niet gebruikelijk.
nen worden daarin gebraden en liefst met sagoepap Het huwelijk gaat niet met plechtigheden ge-
genuttigd. Dergelijke maaltijden zijn zeer feestelijk paard. Bij de bevalling wordt de kraamvrouw
en geven aanleiding tot het drinken van groote naar een weinige schreden van de woning verwij-
hoeveelheden sagoewecr, door tijfering van den derd afdak gebracht en moet aldaar onder de
arènpalm verkregen. Ten einde aan den hartstocht hoede eener oude vrouw twee weken blijven, om
van menscheneten te voldoen, gaan zij op roof bij terugkeer in de echtelijke woning deze langs
uit bij de Kébar en ook onder de Papoea's van een afzonderlijken opgang binnentetreden, daar
Ambèrbakèn. de bewoners zich anders een ziekte op den hals
De Kébar wonen dieper in het gebergte en kunnen halen. Bij sterfgevallen hebben vele for-
leggen zich op groote schaal op den landbouw maliteiten plaats. Men legt het lijk getooid met
toe. Hoofdzakelijk planten zij aardvruchten, groen- de sieraden, die de overledene dagelijks droeg,
ten en tabak en veel van de overal in Nieuw- op den vloer met de voeten in de asch der kook-
Guinea verspreide en als van Ambèrbakèn afkom- plaats. Om het lijk zetten zich de vrouwen der
stig bekende tabaksbladeren zijn door de Kébar huisgenooten en van familieleden en maken een
geteeld. Daar zij nooit hunne bergen verlaten, oorverdoovend misbaar. De mannelijke bloedver-
zijn de Karon de tusschenpersonen, die het pro- wanten treden dan een voor een nader, hurken
duct naar elders overbrengen. Echter planten ook bij het lijk neer en bestrijken zachtjes het een
de Ambèrbakèn veel tabak; overigens is van of ander lichaamsdeel, waarna zij zich verwijderen.
hen nog weinig bekend. Terwijl dit plaats heeft, wordt bij het sterfhuis
De Arfak bewonen het gebergte van dien een 7 a 8 voet diepe kuil gedolven, in den vorm
naam, ten minste dat zoo door de Noemforcn ge- cener halve maan, en men kapt tevens eenige
heeten wordt. Zij zijn vrij donker van huidskleur, stevige en aan het einde gaffelvormige boomtak-
hebben een hoog voorhoofd, zware wenkbrauwen, ken. Is men hiermede gereed, dan wordt het lijk
een breeden platten neus en dikke lippen. Het met het hoofd vooruit uit de woning naar het
haar binden zij tot bosjes bijeen of wel tot een graf gebracht en daarin geplaatst in zittende hou-
rechtopstaande pluim juist boven de kruin, terwijl ding, met opgetrokken knieën en over de borst
anderen het in drie grootere bossen vereenigen, gekruiste handen, met den rug tegen den hollen
waarvan een op het midden van het achterhoofd kant der kuil leunende. Nu worden aan beide
en de twee anderen aan weerszijden der slapen zijden van het lijk de boomtakken in den grond
uitsteken. Om het hoofd wordt een lap boom- gestoken, met de gaffeleinden naar boven, zooda-
schors gewonden, waarop van voren eenige plat- nig dat deze een halven voet boven het lijk uit-
geslepen schelpen bevestigd zijn; het neus-tus- steken, en daarop takkebossen gelegd, zoodat er
schenschot is doorboord; in de ooren hangen zij als het ware een dak boven het lijk wordt ge-
ringen van kralen of schildpad, om de armen vormd. De kuil wordt dan verder met aarde aan-
banden van schelpen, en om de lendenen slaan gevuld en het breekbare cetgerccdschap van den
zij een gordel van boomschors. Tatoueeren of het overledene boven het graf stuk geslagen en de
maken van brandwonden heeft bij hen niet plaats. scherven er op geworpen. Met de plaatsing aan
De vrouwen krullen het hoofdhaar ineen, waar- het hoofdeinde van een staak, waaraan een zakje
214 PAPOEA'S.
hangt met dagelijksche benoodigdheden, is de
begrafenis afgeloopen. Als teekeu van rouw snij-
den de naaste verwanten het hoofdhaar kort,
maar laten een vlok boven het voorhoofd staan,
waaraan een snoer kralen wordt bevestigd, welks
ondereinde om het linker oor wordt geslagen.
De Ha tam verschillen in uiterlijk slechts daarin
van de Andai, dat hun haar minder dik en lang
is en zij over het algemeen een meer havcnloos
en ellendiger voorkomen hebben. Zij dragen een
met veeren versierd kalotje, een hoofdband met
zijstukken van schelp, een voorhoofdsplaat, een
schouderband en schelpen oorhangers. In zeden
en gewoonten verschillen zij in menig opzicht van
hunne stamgenooten. Zoo zijn zij er op gesteld
hunne huizen met doodskoppen optcsicren en,
daar zij te laf zijn om een mensch zelfs onverhoeds
aantevallen, schenden zij de graven hunner buren
door er de schedels uit te stelen, tot welk einde
zij ook geroofde lieden het hoofd afslaan, daar
zij geen behoefte aan het houden van slaven heb-
ben. Hun voedsel bestaat uit pisang, bataten en
boomvruchten. Zij rooken tabak uit korte pijpen,
die met een tabakszakje verbonden aan een koord
om den hals worden medegevoerd.
Hunne huizen staan op hooge stutten, doch be-
vatten slechts één groote, hier en daar van lage
schotten voorziene ruimte en hunne spijzen berei-
den zij met zeewater, dat voor dit doel vaak drie
dagreizen ver in bamboezen kokers van het strand
gehaald wordt.
De Masibabé wonen in het binnenland, vier
dagreizen van Andai verwijderd. Zij zijn heel wat
kleiner van gestalte dan de Hatam en eenigszins
ineengedrongen, hebben weinig ontwikkelde lede-
maten, een zeer donkere huidskleur en zwaren
baard. Aan tatoueeren doen zij niet, maar enkelen
vertoonen veel brandwonden op de schouders.
Het haar draaien zij in tal van kleine vlechten ineen
en ook dragen zij een voorhoofdsplaat van schelp
en voorhoofdsversierselen van uitgesneden paarle-
moer, met gedraaide plantcnvezels in de ooren.
Het zijn ordelijke stille lieden, niet ongenegen
een eenmaal aangenomen taak vlug ten einde te
brengen.
De Manam of Mnam zijn enkel bij naam
bekend.
c. De Papoea's van Wandamcn wonen
aan de gelijknamige baai in het Zuidwesten der
Geelvinkbaai. Hunne woningen zijn nagenoeg ge-
heel gelijk aan die der Noemforcn, met het onder-
scheid dat stijlen van bamboe die van hout ver-
vangen en dat men aan de zeezijde dwarsbalken
vindt, rustende op 3 of 4 in zee staande palen,
welke dienen 01,1 er de prauwen overheen te halen,
als die bij hoog water opgeheschen en in den
middengang nedergezet worden. Verbinding met
den vasten wal komt zelden voor: bij eb staan
de huizen op het droge, maar bij vloed zijn zij
geheel door water omgeven.
De jongelingshuisjes (anjo-saran) zien er in den
regel even vervallen uit als de hoofdwoning en
hebben vaak, in plaats van het schildvormige dak,
een in het midden recht oploopende bedekking,
terwijl de midden- en hoekstijlen ten getale van
acht beneden den vloerbalk uitsteken en de af-
hangende einden uitgekapt en beschilderd zijn in
den vorm van mannelijke en vrouwelijke geni-
taliën.
Een noemenswaardig verschil met het type der
Noemforen is niet merkbaar. Over het algemeen
zijn het krachtige, goed gevormde lieden van mid-
delmatige grootte, min of meer sterk behaard,
met uitstekende posteriores, de huid zelden door
de schubzickte gehavend en bijna allen geta-
toueerd, velen zelfs in het gelaat met krulvormige
figuren over neus en voorhoofd, waarvan de einden
tot de slapen reiken. Een zelfde overeenkomst
bestaat in de versierselen. Ook de vrouwen zijn
veel getatoucerd en omhangen zich met tal van
lange snoeren van witte kralen; om de heupen
winden zij een sarong van boomschors of de roode
en witte buiktouwcn, waaraan van voren een lapje
blauw katoen tot schaambedekking en zij sieren
zich bovendien gaarne met ringen en oorhangers,
het liefst met die, welke van vreemde handelaren
zijn ingeruild.
In zeer ruime mate geven beide seksen zich
over aan het gebruik van sagoeweer, zoo van
kokos- als nipahpalmen. Zij kunnen heelwat ver-
dragen, voordat zij dronken zijn en de meeste
wandaden worden verricht in een toestand van
kunstmatige opwinding, die zich kenmerkt door
zekeren overmoed, welke op andere stammen al-
licht een gevoel van vrees teweegbrengt.
Hun wapens zijn pijlen met boog, lansen en
houwers. De schedels van verslagen vijanden wor-
den in triomf huiswaarts gebracht; met kalk en
klei bestreken legt men die op den grond: te-
midden van een kring daaromheen wordt door
de in fecstdos .gehulde mannen en vrouwen de
huppelende rondedans uitgevoerd, onder bege-
leiding van het slaan op trommen en gepaard
met een oorverdoovend gejuich, dat dagen en
nachten achtereen duurt en waarbij in tallooze
wijzigingen de heldendaden der bedrijvers worden
bezongen en hulde gebracht aan de zielen der
afgestorvenen, die bij de uitvoering hulp verleen-
den. Ook zij belichamen deze, waar noodig, in
houten beeldjes, herkenbaar aan een bolvormige
verlenging van het achterhoofd, als uitdrukkende
de wijze, waarop het haar somwijlen in een wrong
wordt samengebonden.
Zij huwen steeds met betaling van een bruid-
schat, vooral uit lijnwaden en zilveren armbanden
bestaande; naar gelang zij het betalen kunnen
nemen zij meerdere vrouwen, in vele gevallen
een nieuwe aanleiding tot twist en doodslag.
Dunne lijken begraven zij of leggen die op een
bamboezen horde in het woud, overdekt met eene
mat; zijn deze geheel tot ontbinding overgegaan,
dan worden schedel en beenderen in de een of
andere grot weggeworpen en er niet meer naar
omgezien. Als teeken van rouw wordt een rotan
polsband gedragen en door weduwen een lap
boomschors, bij wijze van monnikskap over het
hoofd geslagen.
d. De Papoea's van Jaoer wonen in het
landschap van dien naam aan de Zuidkust der
Gcclvinkbaai. De woningen en jongelingshuisjes
komen nagenoeg geheel met die van Ron over-
een; eigenaardig is evenwel dat de meeste deu-
ren der voor elk gezin afgeschoten vertrekjes van
hout zijn, dikwerf met krulvormige figuren ver-
sierd. Hun uiterlijk voorkomen biedt niets bijzon-
ders aan. De mannen zijn zelden getatoueerd,
maar hebben wel het septum nasi doorboord en
in menigte stukjes boomschors, Codiacumbladcrcn
of fijn uitgerafelde sagoebladeren tusschen de arm-
en polsbanden gestoken, met oorhangers van glas
of wortels van slingerplanten: in feestklccdij aan-
gevuld met een voorhoofdsversiersel van op boom-
 PAPOEA'S. 215

schors bevestigde schelpjes, een lendengordel van betrekkingen, die zij zeer in waarde houden. Fees-
Casuarisvederen en banden van schelpen aan enkel ten vallen als elders erg in den smaak, o. a. bij
en kuit. het doorboren der oorlellen van kinderen, ge-
De vrouwen winden hel haar tot twee wrongen woonlijk op den leeftijd van 3—5 jaar.
samen, één boven en één achter op het hoofd, /. Bij de Papoea's van Waropèn, aan de
welke worden opgehouden door bamboezen koker- Oostkust der Geelvinkbaai, hebben de huizen het
tjes en hebben in het oor lange schildpadden schildpadschaalvormige dak, worden door middel
hangers, terwijl het schaamlapje wordt gehecht van een ingekerfden boomstam beklommen en
aan veelmalen om het middel gewikkelde touwen; zijn langs de wanden verdeeld in kamertjes, met
bij feesten komen hierbij tal van versierselen, kleine ingangen in de middengalerij. Jongelings-
van op rotan in zeer kunstige figuren geregen huisjes ontbreken in den regel. Daarentegen staat
kralen, in den vorm van arm-, pols-, rug- en been- naast het hoofdgebouw en daarmede verbonden,
versieringen, buikbanden en schaambedekking, zoo- hetzij in dezelfde richting of er dwars tegen ge-
als die nergens elders wordt aangetroffen. Hun bouwd, een soort afdak ofhuisje, waarin de weduwe
wapens zijn geheel gelijk aan die der Papoea's tijdelijk verblijf houdt, totdat alle bijzondere ge-
van Wandamèn en als muziekinstrumenten dienen bruiken bij den dood van haren man zijn afge-
alleen trommen en de blaasschelp om nog meer loopen, daar het haar eerst dan geoorloofd is naar
geraas te verwekken. Aan talismans wordt als de vroegere woning terugtekeeren. Soms ziet men
elders groote waarde gehecht; houten beeldjes in de kampongs breede vierkante stellaadjes, waarop
vervaardigen alleen de lieden van Siéboc, daar een menigte Codiacum-bladcrcn zijn uitgespreid
de bewoners der Noordelijke kampongs, zoo noo- en waar na een gelukkig beëindigden snel- of
dig, de zielen der afgestorvenen aanroepen in rooftocht de alsdan met bloemen en lapjes ge-
de uitgehouwen stijlen der jongelingshuizen. Een kleurd katoen versierde wapens worden opgesteld.
bijzonderheid is, dat als bruidschat een jongeling De mannen zijn in het algemeen krachtig ge-
iemand moet gaan rooven en als slaaf aanbieden, bouwd en hebben regelmatige trekken, sommigen
welke persoon later weer wordt vrijgelaten, nadat met leekens van brandwonden en tatoueering, maa»
betaling door middel van zeker getal houwers, allen met doorboord neus-tusschenschot. De vrou-
oude borden en stukken zwart lijnwaad is gevolgd. wen hebben allesbehalve fraaie vormen, zijn klein
De Papoea's van O en, ar in het gebergte van gestalte en krijgen al spoedig een verlept
achter Jaoer zijn opvallend donkerder van huids- aanzien; zij kenmerken zich door opvallend kleine
kleur en hebben ook het neus-tusschenschot door- borsten en van velen zijn deze en is ook de geheele
boord, maar tatoueeren zich niet. Zij vervaardigen rug getatueerd. Beide seksen dragen snoeren van
zelf hun lendcngordels van boomschors en hou- tien en meer kralen in de ooren en versieren zich
den zich voornamelijk onledig met de inzameling de vingers met tal van schildpadden ringen; de
van masoi, die zij naar Napau afvoeren. schaambedekking is een lapje blauw katoen.
e. Van de Papoea's van Mor, het eenige Als ïoiivvpak trekken de vrouwen een baadje
bewoonde eiland der gelijknamige groep in het van boomschors aan, zonder mouwen, dat even
Zuidoosten der baai, zijn de huizen met de leng- over de billen reikt en met schelpen en figuren
te-as evenwijdig aan het strand opgetrokken, dat is versierd; de mannen bezigen tot dat einde breede
nergens anders wordt teruggevonden; de daken pols- en enkelbanden van rotan; een en ander
hebben niet den vorm van een schildpadschaal wordt eerst afgelegd en weggeworpen, als de ge-
en reiken niet over het voor- en achterstuk van bruikelijke betaling heeft plaats gehad, ook hier
den uilgebouwden vloer. In den wand zijn vier als zoenoffer door den drager aan de andere bloed-
deuropeningen aan de vier zijden, gewoonlijk zoo verwanten verplicht geacht.
klein, dat men slechts in gebukte houding kan Zij maken zelden houten beeldjes bij den dood
binnentreden. Daar al de woningen met een von- van familieleden en, waar zij dit in navolging
der aan het strand verbonden zijn, zoo ontbreken van de Noemforen doen, werpen zij die na een
de trap en ingekerfde boomstammen. Inwendig paar maanden op de een of andere plaats in het
verschillen ze zeer van de huizen van andere bosch weg. Zijn het evenwel erfstukken, vervaar-
Papoea's: er is nl. maar één vertrek, waar op digd bij den dood van voorvaderen, die een zeke-
kleine afstanden, één meter boven den vloer, langs ren naam hadden, dan worden ze zorgvuldig be-
de omwanding langwerpige hokken van een mans- waard en gelden zooveel als beschermheiligen
lengte zijn aangebracht, aan vier zijden gesloten, van het gezin, dat bij verwijdering dier voorwer-
met een kleine vierkante opening aan de binnen- pen zeker door een ongeluk getroffen wordt. Deze
zijde, en die tot slaapplaats dienen; naast deze beeldjes worden bij ziekten of bij het ten strijde
hokken staan overal horden met allerlei huisraad, trekken geraadpleegd, in zooverre de wichelaar er
levensmiddelen en brandhout en in een hoek is met sirihspeeksel eenige kringen omheen trekt en
wat zand op den vloer gestrooid, waar eenige hieruit den afloop voorspelt. Het wichelen speelt
cylindcrvormigc steenen op de kookplaats wijzen. trouwens hier een even groote rol als elders.
Het is een goed gevormd ras, fiks gebouwd, De Papoea's van Waropèn vieren groote fees-
niet zoo heel donker van huidskleur, weinig niet ten, als het eerstgeboren kind voor de eerste maal
de schubziekte behept en ook niet sterk behaard. naar buiten komt. Aanvankelijk blijft het in het
Het hoofdhaar is de gewone ragebol, waarin zeer vertrek bij de moeder, maar na ongeveer een jaar
lange kammen worden gestoken. Aan tatoueeren wordt het geacht het licht te kunnen verdragen
doen zij niet, maar wel hebben zij litteekens van en brengt men het in de open lucht; niet min-
brandwonden voor gedane reizen, en allen dragen der geur is er, als het eerstgeboren kind zoowat
in den neus een stukje geslepen schelp; hun begint te loopen en men het naar het strand
schaamgordel is van boomschors en wordt door brengt om dit in het zand te beproeven. Voor
henzelven vervaardigd. latergcborencn wordt zooveel omslag niet gemaakt.
Jongelingshuisjes zijn bij hen niet te vinden; Als tot Waropèn beperkt schijnt het gebruik, dat
wel vervaardigen zij beeldjes bij den dood van ongehuwde meisjes op danspartijen de jongelingen
216 PAPOEA'S. •

plagen, door hen met een gloeiend stuk hout mummies later tusschen de takken van een Brtr-
hier en daar te branden, hetgeen beantwoord guiera-boom gelegd en, als zij geheel vergaan zijn,
wordt door een lichten steek met een puntig voor- de beenderen in een kistje begraven en de sche-
werp. Ook het verwisselen der haarkammen tus- dels in een vierkant mandje gelegd. Te Ansoes
schen meisjes en jongelingen is een toeken van worden die mandjes verzameld op het eilandje
wcderzijdsche genegenheid en de eerste aanlei- Noc Wowar, vlak benoorden het eiiand Manoepa;
ding tot het sluiten van een nauweren band. De het bestaat uit een rots van zandsteen en daarop
vrees voor kwade geesten is ook hier sterk ont- zijn die mandjes vrij regelmatig naast elkaar ge-
wikkeld. plaatst.
Zeer karakteristiek is echter voor deze Papoea's De bergstammen, geheeten naar de plaatsen
en die van Zuid-Japèn het uitdrogen der lijken. waar zij wonen, voeren boschproducten af en
Eerst maakt men daartoe insnijdingen, dat de spreken een geheel andere taal dan de strandbe-
vochten er uitdruipen en dan wikkelt men het woners. Zij worden overigens als goedaardig ge-
lijk in een mal en hangt het boven een opzette- roemd en van een gerucht, alsof zij menschenelers
lijk aangelegd vuur, waar het minstens tien dagen zouden zijn, weet niemand iets af. De enkele hier
lang aan den rook blijft blootgesteld, om alsdan en daar aangetroffenen verschillen in uiterlijk
aan den zolder te worden opgehangen onder de niet van de strandbewoners, maar dragen het haar
gebruikelijke feesten met den huppelenden ronde- korter en hebben minder versierselen. Zij drogen
dans. Na eenigen tijd worden de beenderen weg- hunne lijken niet uit, kloppen de schaambedek-
geworpen en de schedel onder afdakjes van bla- king van boombast en zoeken in de bosschen
deren in het Rhizophoren-woud bewaard. damar.
g. De Papoea's van Abcré wonen op het V. De Noordkust van af Kaap d'Ur-
eiland van dien naam en hebben huizen, die niet ville tot aan de Duitschc grens. Daar de
van andere Papoea-woningen verschillen. De man- Papoea's aan dit deel der kust, op een kleine
nen kenmerken zich door niets bijzonders; lijders uitzondering na, hoegenaamd geen aanraking heb-
fan de schubz.iekte zijn er weinig en aan tatouee- ben met de westelijker wonende stammen, zoo
ring wordt vrij veel gedaan; ook dragen allen kunnen ze als een afzonderlijk geheel worden be-
het neusschelpje. De vrouwen hebben het geheele schouwd. Men onderscheidt daar achtereenvolgens
lichaam overdekt met tatoueerfiguren en soms neus- de landschappen Takar, Witriwai, Tarfia, Tantih-
stekers van 4 decimeter lengte, aan de einden met Mérah en de Humboldtbaai, terwijl ook de in de
bloemen versierd. Beide seksen tooien zich de nabijheid gelegen kleine eilandengroepen alle be-
vingers met veel ringen, de mannen bovendien woond zijn.
met oorhangers van parelmoer en de vrouwen De Papoea's aan de M amb è ram o schij-
met 7 tot 10 glazen oorringen.. De lijken worden nen veel punten van overeenkomst aantebieden
hier in een prauw op een paar slaken in zee met die der Geelvinkbaai. Als woningen dienen
begraven. slechts vervallen hutten. Sommigen dragen voor
h. Van de Papoea's van Japèn's Zuid- het voorhoofd een versiersel, uit varkenstanden
kust zijn de huisjes zeer lang; de meeste worden en kralen bestaande, of hebben het hoofdhaar op
bewoond door 50 en meer personen, en bezitten zonderlinge wijze bijeengebonden en meteen krans
ter weerszijden van de middengang vier vertrek- van Casuaris-vccrcn omhangen. De schaamlap is
ken, nog in kleinere tot stook- en slaapplaats er vervangen door een vischlijn, die wel twintig-
afgescheiden, welke men binnenkruipt door een maal om het lichaam wordt gewonden. Als neus-
kleine vierkante opening in den zeer stevigen, sieraad hebben zij stukjes been en in de oorlel
uit sagoebladnerven vervaardigden wand. Voor de dragen zij houten kokertjes. In het binnenland
daken worden als latten geen gespleten maar houden nog meerdere stammen verblijf, waarover
heelc, zeer dunne bamboestengels gebezigd, naar evenwel niets anders bekend is, dan dat een hun-
boven omgebogen om het gebogen vlak van een ner den naam draagt van Oedambesoe.
schildpadschaal te krijgen. Evenals in Waropèn Van de eilanden komt het eerst in aanmerking
vindt men er de weduwenhuisjes, alwaar de vrouw de Koe m amb a-groep, alwaar de woningen een
moet vertoeven totdat de feestelijkheden voor haar goed aaneensluitende, behoorlijk afgewerkte om-
man geëindigd zijn. wanding van de bladnerven van den sagocpalm
De bevolking heeft een type, dat niet veel van hebben, met dwarslatten stevig aan elkaar ver-
de Noemforen verschilt. Allen dragen den schaam -
bonden, en twee valdeuren van dezelfde nerven
gordel en een beentje of stukje schelp in den aan voor- en achterzijde, welke men ovcrklimt
neus; zij steken behalve de kam lal van veertjes om naar binnen te komen. Een ingekerfdc boom-
van witte duiven in het haar om zich optetooien stam dient tot trap, en de binnenruimte is niet
en mannen en vrouwen, echter niet die op leef- in vertrekjes afgedeeld, terwijl het dak van sagoe-
tijd, gebruiken 2, 3 of 4 bamboezen kokertjes, bladeren over de twee andere zijden tot laag bij
waar zij haarbosjes doorsteken, na die vooraf met den grond afhangt en tusschen de huizen allerlei
olie te hebben ingewreven. Een bijzondere vrou- Codiacum-soorten zijn aangeplant. In de omwan-
wendracht zijn zeer breede schildpadden armban- ding zijn verder geen openingen aangebracht en
den. Rood is als elders de geliefde kleur; met de tempel is zelfs aan al de vier zijden gesloten,
roode lapjes en pluimpjes versieren zij de kam- de reten zijn met droge bladeren toegestopt. De
men, talismans, armbanden en wapenen. tempel heet tosi en in eene daarnaast staande
Het rouwpak is een van boven toegenaaide kleine woning zonderen zich de jongelingen af.
mat van pandanbladcren, welke het hoofd bedekt De bevolking is zeer hulpvaardig en tot scherts
en bij overlijden van vrouw of kind zoowat een geneigd. De mannen zijn krachtig en gespierd,
maand lang door den echtgenoot of vader gedra- vrij donker van huidskleur, sterk behaald, enkelen
gen wordt. met fraaicn ringbaan! en knevel, echter niet ge-
De lijken worden eerst boven een vuur ge- tatoueerd en zonder litteckens van brandwonden.
rookt en dan eenigen tijd in huis bewaard: de Het haar der meesten hangt in tressen over het
 PAPOEA'S.
achterhoofd, waartoe het op betrekkelijk jeugdi-
gen leeftijd in kleine vlokjes door een soort gom
wordt bijeengehouden, onder het verder groeien
naar gelang zulks noodig is telkens herhaald, tot-
dat de tres de verlangde lengte van 2 of 3 deci-
meter heeft, waarna die aan het einde wordt
vastgehecht en met een kraaltje versierd; sommi-
gen dragen een pruik, om het haar voor nat
worden te beschutten. Velen hebben in den neus
twee aan elkaar gehechte slagtanden van varkens,
in de ooien ringen van schildpad, over den schou-
der en onder den tegenovergestelden oksel door-
loopcnde een borstriem van hondentanden, hals-
versiersels van schelpen en zaadjes, gevlochten
arm- en beenbanden, buikgordels van touw en
schelpjcs, en van voren een uitgcrafcld stuk boom-
schors, met een touwtje van dezelfde schors om
het middel vastgemaakt.
De vrouwen zijn ineengedrongen van gestalte
en leelijk, dragen het haar ook tot tressen ge-
vlochten, oorhangers van schildpad en schelp en
soms geslepen stukjes schelp door den neus ge-
stoken. Zij dragen twee lapjes uitgerafclde boom-
schors, een van voren en een van achteren over
het buiktouw hecngcslagen. Over het voorhoofd
achter de ooren 0111 hangt bij beide seksen het
koord van een taschje, waarin zij hun tabak en
pinang bewaren, en in den opperarmband zijn
lepeltjes van varkenstanden gestoken, dienende
om klappers uitteschrappen. Hun wapens zijn
zorgvuldig bewerkte lange pijlen en bogen.
In de tosi wordt in den Westmoeson dage-
lijks en ook des nachts feest gevierd. Alle man-
nen komen dan daar bijeen en brengen, onder
begeleiding van trom- en fluitspel, den tijd zin-
gende en in vroolijkheid door. Verschillende sagoc-
bereidingen worden in huis gereed gemaakt en
door jongens derwaarts gebracht; somwijlen brandt
men er woudvruchten. Het doel is afwering van
onheilen door aan de geesten der afgestorvenen
hulde te brengen, tot dat einde overgebracht in
houten beeldjes, die hen op verre reizen over zee
steeds vergezellen. Ook bij terugkeer van een
sneltocht worden de afgeslagen koppen hier be-
waard. De vrouwen mogen er niet nabij komen
en in den omtrek mag geen leven gemaakt of
gesproken worden; daarbinnen echter wel.
De gewoonte brengt mede steeds zijn vrouw te
schaken. Voor de leus brengt men den man dan
een lichte pijlwonde toe, waarna de familie het
meisje geeft, naar het heet om de wond te gene-
zen. De bruidschat bestaat in snoeren van hon-
dentanden en andere versierselen.
Voor de andere eilandjes is hier Jamna als
voorbeeld genomen. Aldaar verschillen de wonin-
gen niet van Koemamba; alleen is de vloer iets
naar buiten uitgebouwd en liggen daarop keuken-
gereedschap en brandhout. In het binncnvertrok
zijn gewoonlijk vier vuurhaarden, twee geheel
open en twee met toestellen om visch te rooken.
Het eenige huisje in zee is een afdak op vier
stijlen, alwaar de mannen zich vereenigen om den
Oostenwind te roepen, wanneer zij dien noodig
hebben om op schildpadden jacht te maken.
Ook hier zijn de mannen goed gevormd en ge-
spierd, hebben een brecden neus, dikke lippen,
vooral de bovenlip, een bijzonder grooten mond
en zijn over het geheele lichaam zeer behaard.
Het kroeshaar wordt veelal kort gedragen, maar
is bij enkelen tot tressen incengedraaid of som-
wijlen op het achterhoofd kiansvormig samenge-
217
bonden. Litteekens van brandwonden ontbreken
en slechts weinigen zijn op rug of borst gcla-
toueerd, maar allen hebben het neus-tusschenschot
en de oorlellen doorboord, de laatsten voortdurend
vergroot door steeds dikkere bamboe te nemen.
De vrouwen zijn allesbehalve mooi, maar vrij
hoog van statuur; allen dragen het haar kort.
Versierseken worden van den vasten wal ingeruild
en hun wapens zijn pijl en boog.
Het belangrijkste en best afgewerkte gebouw
is de tempel of dar ma, dienende tot het vieren
van feesten gedurende den tijd der haaicnvangst
en bij rooftochten, de laatste alleen tot weer-
wraak ondernomen. Dit gebouw heeft den vorm
eener gewone woning, maar is veel grootcr en rust
op hooge palen; de voor- en achterwanden, naar
het Oosten en Westen gekeerd, zijn geheel onbe-
dekt en bestaan uit beschilderde planken met een
kleine vierkante opening in het midden, die be-
klommen wordt langs een ingekerfden boomstam.
Deze stam heeft aan den voorkant de gedaante
eener mannelijke figuur met hoofdbedekking en
groote penis en aan den achterkant die van een
haaienkop met borstvinnen, beiden rood en wit
geverfd. De op de planken wanden aangebrachte
figuren zijn meest verlengde krullen, witte, roode,
zwarte en gele door elkaar, en aan de palen,
waarop het gebouw rust, zijn in duidelijk waar-
neembaren vorm groote en kleine krokodillen uit-
gesneden, dezen als het ware omvattend. De deur-
openingen zijn met kokosbladeren dicht behangen,
zoodat men er niet door kan zien, en aan weers-
zijden zijn, ter hoogte van den bovenland, in
elk zijvlak tegen den beschilderden wand men-
schclijke beeldjes van 3 decimeter hoogte met
rotan bevestigd.
Inwendig ziet men niets anders dan twee groote
vuurhaarden met de aan de zolderlattcn beves-
tigde toestellen, waarin het vleesch der gevangen
haaien gerookt en toebereid wordt en tegen den
wand, achter ringen van rotan, de fluiten, die be-
staan uit ééne dunne bamboezen geleding. Rondom
de darma zijn tal van Codiaeum-soortcn aange-
plant; zij eten daarvan een stukje bast, als zij
een tocht gaan ondernemen en steken bij feesten
de bladeren in het haar en de ooien en tusschen
de armbanden. Ook planten zij er Andropogon
en vlak voor het gebouw is de plaats, waar de
beenderen der schildpadden worden verbrand,
nadat het vleesch genuttigd is. Dit toch en haaien-
vleesch wordt alleen in den tempel gegeten. Ver-
der zijn in de nabijheid de huisjes opgericht, waar
de jongelingen vóór hunne deelneming aan de
feestelijkheden twee maanden moeten doorbrengen.
Buiten de darma dansen mannen en vrouwen
afzonderlijk. De feestkleeding, bestaat in het haar
helmvorrnig naar boven gewonden en daarin een
paradijsvogel gestoken, omhangen mei allerlei ver-
sierselen en een rood katoenen schaamlapje. Een
man gaat zingende voorop, met de vlakke hand
de maat op de trom slaande, om op een gegeven
oogenblik in gebukte houding met de beenen af-
wisselend achterwaarts op den grond te trippelen,
wat al zijn volgers terstond nadoen, gelijktijdig
met den zang als in koor invallende. De vrouwen
houden elkaar met de armen over de schouders
vast, eveneens het bovenlijf voorovergebogen, in
een halven kring met kleine passen op de maat
vooruitgaande.
Bij voorgenomen strijdtochten is er steeds feest
in de darma, ook na den terugkeer. Het grootste
218 PAPOEA'S.
feest is echter eenmaal 's jaars, met het begin
van den Westmoeson, zijnde de aanvang der haaien-
visscheiïj, dat bijna onafgebroken op kleiner schaal
wordt voortgezet, totdat de tijd voorbij is. Met
het doorkomen der Oostenwinden wordt dit bedrijf
voorloopig gestaakt. De darma laat men dan
vervallen, om dien weder in orde te brengen en
opnieuw te beschilderen tegen het intreden van
den volgenden Westmoeson. Het wichelen wordt
enkel toegepast bij diefstal om den dader te ont-
dekken. Wel dragen de Papoea's hier overal
talismans, als zij ten strijde trekken; de op de
haaienjacht medegenomene hebben vaak den vorm
van een vischstaart.
Hun dooden begraven zij in den grond: als
het lijk vergaan is, wordt de schedel ojngegraven
en in de ruimte onder de woning bewaard.
a. Van de Papoea's van Takar zijn de
woningen stevig en goed afgewerkt en van het-
zelfde model als op de eilanden, met deze bijzon-
derheid, dat het omliggende terrein buitengewoon
zindelijk wordt gehouden en elke onreinheid ter-
stond verwijderd; aanplantingen van aardvruchten
en groenten zijn door een afzonderlijke omheining
afgescheiden. Ook hun uiterlijk voorkomen ver-
schilt niet; alleen is hun neus vrij sterk gekromd,
bij overigens breede neusvleugels. Slechts enkele
vrouwen zijn getatoueerd. Velen hebben de oor-
lellen niet doorboord, of wel aan één kant, en
maar weinigen een doorboord neuskraakbeen, waar-
toe zij het schelpje van de eilandbewoners inruilen.
Hun wapens zijn boog en pijlen, de laatsten soms
aan de punt met een beentje van een spiinghaas
voorzien. Er is maar één tempel, gelijk aan dien
te Jamna, zonder beeldjes, met een huisje, waai-
de jongelingen vertoeven. Zij erneeren zich in
hoofdzaak met het kloppen van sagoe.
/'. De aan de Witriwai wonende Pa-
poea's komen genoegzaam geheel met die van
Jamna overeen.
.-. De woningen der Papoea's van Tarfia
zijn omtrent de helft kleiner dan die in Westelijk
Nieuw-Guinea en hebben naar vier zijden afhan-
gende daken, van voren en achteren met een kleine
opening, welke toegang verleent tot een naar die
kanten bij wijze van galerij uitgebouwd gedeelte.
Intusschen zijn het voor- en achterstuk der klei-
nere woningen niet overdekt en is het opvallend,
dat de naar de zee gekeerde bedekking min of
meer den vorm eener schildpadschaal heeft, welke
elders aan dit deel der Noordkust geheel ont-
breekt. De omwanding is van bamboe of sagoe-
bladnerven stevig in elkaar gezet; de deurope-
ningen worden door valkleppen van hetzelfde
materiaal gesloten.
Te Pigajab ligt de fecsttempel aan de oostzijde
en heet marim; hij is tevens de verzamelplaats
der jongelingen, waar zij den nacht verblijven.
Hun trommen zijn met zorg bewerkt en de flui-
ten bestaan gewoonlijk uit meerdere bamboe-
geledingen.
Zoowel mannen als vrouwen zijn goed gevormd
en krachtig ontwikkeld. De eersten zijn niet erg
behaard en hebben het haar in tressen van ± 4
decimeter saamgebonden, het achtereinde iir den
nek hangende en met bosjes van Casuaris-veêrcn
versierd; verder een breeden grooten neus en
over het geheel een gladde huid, weinig aange-
daan door de schubzickte. Litteekcns van brand-
wonden ontbreken geheel en slechts enkelen zijn
getatoueerd; daarentegen schijnt als verfraaiing
te gelden het maken van krulvormige figuren van
een vingerbreedte op borst en buik met natge-
maakte sirihkalk. Niet meer dan één oorlel is
doorboord, gewoonlijk de linker, nog door bam-
boezen kokertjes uitgerekt; in den neus dragen
zij rondgeslcpcn stukjes schelp en over het voor-
hoofd een sieraad van kralen en schelpjes. De
linker pols is omwonden met 4 tot 10 stuks rotan-
banden, waardoor kwetsing bij het afschieten der
pijlen voorkomen wordt, en om onderbeen en
opperarm zijn breede banden gevlochten, tevens
de dragers voor dolken en beenen schrapertjes,
die er tusschen gestoken worden. Op den buik
hangt een soort voorschootje, dat weinig bedekt
houdt, en ieder heeft bij zich een taschje van
kalapa-bladeren ter bewaring van tabak en klei-
nigheden.
De vrouwen draaien het haar eveneens tot tres-
sen of wel zij hebben zich kaal geschoren en be-
dekken het hoofd met 2 of 3 kransen van aan
elkaar gehechte tressen, die het «aanzien hebben
van krulletjes met een kale plek op de kruin.
Voorts slaan zij een breed stuk boomschors sarong-
vormig om het middel en zijn met tal van hals-
snoeren omhangen. Ook zijn het de vrouwen,
die, achter in de prauw gezeten, die sturen en
daarbij een wakend oog houden op de kinderen,
welke op het breede middenstuk bijeenzitten.
Hun wapens zijn boog en pijlen en houwers;
steenen bijlen zijn er wel te krijgen, maar in
het gebruik reeds lang door ijzeren kapmessen
vervangen. Hun hoofdblokken zijn zeer groot en
hebben de gedaante van een dier. Klapperwater
is bij feesten de eenige drank. Houten beeldjes
worden niet vervaardigd; wel is aan den voor-
steven hunner prauwen de kop van een strand-
vogel ingesneden.
./. Bij de Papoea's van het zoogenaamde
Tanah-Mérah hebben de woningen veel over-
eenkomst met die der Tarfia, ofschoon zij dichter
op elkaar staan en niet door ladders of ingekerf-
de boomstammen beklommen worden. Behalve door
valluiken .wordt toegang verleend door gewone
deuren. Van binnen is ongeveer een derde ge-
deelte afgeschoten tot slaapplaats, welke binnen-
gegaan wordt door over die afscheiding heente-
klimmen. In het hoofdvertrek zijn twee vuurhaarden
en daarboven groote trechtervormige bakken van
bladscheeden van palmen, waarop visch gerookt
wordt en die aan een der wijd uitcenliggcnde
balken van de zoldering zijn opgehangen; voorts
allerlei huisraad, niet het minst zwart berookte
potten, van de hier alom aanwezige roode klei
gebakken. Vóór of terzij van de huizen zijn niet-
overdekte vloeren boven vrij diep water aange-
bracht, waar des avonds met fakkels gevischt
wordt, door de visch, die op het licht afkomt,
tusschen de reten der planken met harpoenen te
steken.
De huizen op den vasten wal staan ook op
palen en verschillen niet van de andere; nabij
den ingang is een horde uitgebouwd tot zitplaats
en daaronder een stevig omheinde ruimte, alwaar
de lijken der afgestorvenen worden begraven.
Aan het oostelijk einde ligt de tempel, hier
kanewa milé geheeten, in zee gebouwd op
± 10 voet hooge stijlen, waartoe een kleine vier-
kante opening in den vloer toegang verschaft.
De rood en wit beschilderde einden van den nok-
balk stellen visschen voor, hetgeen doelt op een
zinnebeeldige beteekenis van voordeel bij de haaicn-
 PAPOEA'S. 219

en schildpadvangst. De kampongs zijn vrij sterk voorraad levensmiddelen, op bamboezen horden

bevolkt met een goedaardig ras van Papoea's, die saamgehoopt.
veel werk maken van het uitrekken der oorlellen, De netst afgewerkte gebouwen, die tevens den
door er telkens een dikkere bamboe intesteken; grootsten omvang hebben, zijn de tempels, onggi,
van daar dat bij velen de oorlel is ingescheurd. met afzonderlijke bestemming voor het vieren dei-
De meesten hebben een grooten dikken baard, feesten voor of na een gelukkige vischvangst
zijn nog al met de schubziekle behept en dragen (meer bijzonder van haaien) en gezamenlijk onder-
een lapje van voren of gaan geheel naakt. nomen strijdtochten. De eerste hebben een zeer
De vrouwen kunnen niet op schoonheid bogen; hoog spits toeloopend dak, met een tjèhè in top
enkelen zijn op het voorhoofd getatoueerd en velen of een torentje van hout en palmbladeren, waar-
scheren het hoofd kaal en besmeren de kruin boven een afbeelding van een visch is bevestigd;
met roode klei. Van jongens en meisjes wordt de laatste zijn veel lager en het dak heeft den
op 4- a sjarigen leeftijd aan weerszijden het vorm eener groote prauw; beiden zijn achtkantig.
haar boven de slapen afgeschoren, zoodat er een Uit de daken steken aan lange staken houten
soort kam of helm in het midden overblijft; figuren van vogels, visschen, salamanders en zelfs
het groeit echter spoedig aan en tegen de man- menschelijke gedaanten ten voeten uit, terwijl de
of huwbaarheid heeft het haar weer zijn gewone omwanding van buiten omhangen is met risten
lengte. Zoowel mannen als vrouwen dragen het gedroogde schildpadtieren en ketens van rotan-
haar kort en daarover pruiken van menschenhaar ringen. Het inwendige vertoont een groote ruimte,
of een soort kap van rotan, om de zonnestralen slechts gedeeltelijk aangevuld met netten voor de
afteweren. Neus-, oor-, pols-, been- en enkelver- jacht op wilde varkens, afbeeldingen van visschen,
siersels verschillen soms met die van elders, andere gereedschap voor het visschen, kleine prauwen,
komen weer overeen; als eigenaardig verdienen ver- wapens en kleedingstukken die tot den krijgsdos
melding vooihoofdsieraden met pitjes van wilde behooren, niet zonder regelmaat hier en daar op-
pisang-vruchten en oorhangers van de sneb van gehangen of nedcrgelegd rond de vuurhaarden,
een jaarvogel. Het borstversicrsel van varkens- alwaar bij feestelijke gelegenheden enkele gerech-
tanden met sagoe-pitjes is geheel gelijk aan dat ten worden bereid. Bijzondere waarde wordt ge-
uit de Humboldtsbaai; evenzoo de steenen bijlen. hecht aan de hier in gebruik zijnde trommen en
Behalve pijlen en boog gebruiken zij als wapen Buiten, deze worden met doeken of bladeren om-
nog dolken, uit scherp toegepunte beenderen van wonden naar buiten gebracht, opdat de vrouwen
den Casuaris vervaardigd. Hun prauwen hebben ze niet zouden zien.
maar één vlerk: voor- en achtersteven zijn zeer De mannen zijn gemeenlijk fiks gebouwd,
eenvoudig bewerkt, maar langs den buitenkant prij- sterk gespierd en zien er Hink uit. Zij zijn vrij
ken stervormigc figuren; hun pagaaien zijn bijna behaard en allen dragen een ringbaard, maar
2 meter lang en kunstig uitgesneden. Als eenig zonder knevel. Ongehuwde jongelingen dragen
muziekinstrument dient de trom. geen baard en, daar bij de kinderen het hoofd-
In het binnenland wonen de Papoea Moki; haar boven de slapen wordt weggeschoren, is bij
deze zijn veel donkerder van huidskleur, bijna volwassenen het haar midden op het hoofd tot
zwart, dragen het haar in tressen en hebben be- een soort helm samengegroeid, waarvan de ach-
halve het neusschelpje houten klosjes met been- terste langere haren met bloemen versierd in den
tjes van vleermuizen in de ooren. nek hangen. Getatoueerd zijn slechts zeer enkelen
e. Van de Papoea's in de lluniboldt- en litteekens van brandwonden ontbreken geheel;
baai zijn de huizen achtzijdig, goed afgewerkt, daarentegen is veler huid door de schubziekte ge-
op groote palen rustende, met een vloer van ste- schonden. Zij gaan geheel naakt of steken de roede
vig bevestigde niboeng-latten en een omwanding in kalebassen, waarin een ovale opening is ge-
van sagoebladnerven, terwijl de hooge daken, aan maakt. Het hoofd bedekken zij dikwerf met rotan
vier hoeken eenigszins afgerond, betrekkelijk ver vlechtwerk en met pruiken; ieder heeft een neus-
over den wand naar beneden afhangen; deze vcrsierscl van bamboe, of van twee aaneenge-
laatsten nog door een galerijtje omgeven, waarop hechte varkenstanden, met de holle zijde naar
stukken van prauwen en brandhout liggen en dat boven gekeerd en de punten tot den buitenoog-
tevens als zitplaats dient. De top der daken wordt hoek reikende. De borst wordt beschermd door
gestoken door de t jèhé, zijnde het onderste deel een hartvormig harnas; om opperarm en pols heb-
met de wortels van een soort Arcca of I'tycho- ben zij breede banden en om zich een woester
sperrrra, waarop zich een gedeelte van den stam voorkomen te geven maken zij het gelaat zwart
verheft, dat zoowat in de gedaante van een men- en besmeren het haar met roode klei.
schclijke figuur is uitgekapl en gedeeltelijk met De vrouwen zijn lang niet zoo leelijk als in
roode aarde bestreken, terwijl op het hoofdge- Westelijk Nieuw-Guinea; het kort afgesneden krul-
deelte een scherf van een aarden pot rust. De lend haar geeft het gelaat eenigszins de uitdruk-
binnenruimte is in een paar vertrekken verdeeld king van een prettig jongensgezicht; in de ooren
en op een paar plaatsen wordt door asch en dragen zij schildpadden ringen, waarvan er tot
steenen de vuurhaard gevormd, waarboven breede tien aan één lel hangen; de meisjes uitgezonderd,
toestellen tot het rooken van visch. Tot de voor- hebben alle vrouwen een stuk boomschors sarongs-
naamste voorwerpen, in deze huizen aanwezig, gewijs om de heupen geslagen; eenige zijn geta-
behooren: tampajans, uit klei vermengd met zand toueerd, maar niet vele.
door vrouwen vervaardigd; veelsoortig aardewerk, Clnder de feestelijkheden noemen we nog die,
van Tanah-Mérah afkomstig; wateremmers, ge- welke plaats hebben bij de bevalling eener
maakt van de bladschecde van den niboeng-palm; vrouw; na een dag of vijf worden dan de familie-
steenen bijlen; hoofdblokken, potlepels; pijlen, leden ten eten genoodigd en steenen bijlen uit-
met veel weerhaken aan de houten punten; bogen, gedeeld. Het begraven geschiedt op den vasten
laschjes en kala-kokers; vischtuig, waaronder algen wal, door het lijk in gestrekte houding in den
en harpoenen; een en ander afgewisseld door een grond te leggen. Bij een dood, die het gevolg is
220 PAPOEA'S. — PARADIJSVOGELS.
van wonden in den strijd bekomen, blijft het lijk
drie dagen boven aarde voordat het begraven
wordt en viert men feest in den tempel.
Litteratuur: Nieuw-Guinea in 1858, ethnogra-
phisch en natuurkundig onderzocht en beschreven
door eene Nederlandsch-lndischc Commissie aan
boord van Z. M. Etna, Amsterdam 1862; P. J.
B. C. Robidé van der Aa, Reizen naar Neder-
landseh Nieuw-Guinea, ondernomen op last der
Regeering van Ned.-Indië in de jaren 1871, 1872
en 1875—1876 door de heeren P. Van der Crab
en J. E. Teysmann, J. G. Coorengel en A. J.
Langcvcldt van Ilcmert en P. Swaan, met geschied-
en aardrijkskundige inlichtingen, 's Gravenhage
1879; C. B. H. Von Rosenberg, Reistochten naai-
de Geelvinkbaai in de jaren 1869 en 1870, 's Gra-
venhage 1875; Dr. A. B. Meyer, Auszüge aus
den auf einer Neu-Guinea Reise im Jahre 1873
geführten Tagebiichern, als Erlauterung zu der
Kuste der Geelvink-Bai und des Maccluer-Golfes,
Dresden 1875; L. M. d'Albertis, La Nouvelle
Guinee, traduction de F. Bernard, Faris 1883;
Dr. O. Finsch, Samoafahrten, Leipzig 1888; Feest-
uilgavc van het Koninklijk Instituut te 's Graven-
hage, bevattende de rapporten der reizen van
J. Van Oldenborgh in 1879, 1880 en 1881, van
11. J. Monod de Froideville en Jhr. Th. G. V.
Boreel in 1882; verder meerdere deelen van het
Tijdschrift van hel Bataviaasch Genootschap van
Kunsten en Wetenschappen, van de Bijdragen
van het Koninklijk Instituut, van De Indische
Gids, van het Koninklijk Nederlandsch Aardrijks-
kundig Genootschap, van het Natuurkundig Tijd-
schrift voor Nederlandsch-Indië, van de Nuova
Antologia di scienze cd artz, van Le Tour du
Monde en van het Anthropological Institute.
Van de talen is alleen het Nofoersch (Zie aldaar)
meer dan oppervlakkig bekend. Woordenlijsten
van Papoesche talen komen voor in verschillende,
ook Duitsche tijdschriften. Over de taal der Jo-
tafa's aan de Humboldtbaai vindt men gegevens
in een opstel van Prof. Kern, Bijdr. t. t. 1. en
vlk. VI" volgr. Dl. Vil, bl. 139 vlg.
PAPOEA-NOOT. Zie NOTENMUSKAAT, Dl.
111, bl. 38.
PAPOKOER. Alf. Amb. Zie TJAMPAKA.
PAPRIKA. Zie TJABÉ.
PARADISEA. AVES. PASSERIFORMES,
PASSERES, Paradiscidae, Paradiseinae. Zie
ATOEDA en PARADIJSVOGEI.S.
PARADOXURUS. MAMMALIA, CARNIVO-
RA, FERAE, Viverridae. Zie LOEWAK.
PARADOXURUS DERBIANUS en ZEBRA.
Zie CIVETKAT.
PARADIJSVOGELS. In het algemeen denkt
men bij het noemen van den naam „Paradijsvogel"
aan die prachtige vogelhuiden versierd met heer-
lijk gekleurde bundels zijvederen. Deze sedert de
tweede helft der zestiende eeuw ingevoerde vogels
waren verminkt door de inboorlingen van Nieuw-
Guinea; de Papoea's toch schoten die vogels met
pijlen, verwijderden daarna de romp met de poo-
ten, meestal ook de vleugels evenals het vleesch
van den kop; deze aldus verminkte huiden werden
strak aangebonden rondom een stokje, en voor het
vuur gedroogd; aldus kwamen zij in den handel.
Als eene eigenaardigheid zij terloops opgemerkt,
dat bij zulke huiden de schitterende zij vederen
steeds frisch en goed gekleurd blijven, beter dan
men ze conservecren kan volgens de tegenwoordig
gebruikelijke behandeling, welke huiden boven-
dien, aan het licht blootgesteld, langzamerhand
geheel hun schoone kleur verliezen. Volgens zeg-
gen der inlanders hadden deze vogels geen poo-
ten en moesten dus steeds blijven rondvliegen;
men beschouwde hen dus als ongewone wezens,
die hun rustplaats in het Paradijs moesten hebben,
vanwaar de naam Pa rad ijsvogels; Linnacus
beschreef nog eene soort, die hij met het oog
op deze eigenaardigheid, Paradisca apoda, „poot-
looze Paradijsvogel", noemde. Toen men later be-
merkte, dat vogels met vleugels en poolen voor-
zien meer waarde vertegenwoordigden, kwam het
bedrog aan het licht en liet men de pooten aan
de huid; een feit is het dat de oudste Museum-
exemplaren valsche pooten hebben, meestal van
Kraaivogels. De hooge prijzen, die in den handel
voor Paradijsvogelvcderen gemaakt werden, wekten
verzamellust en het gevolg is, dat er steeds meer-
dere nieuwe en ongedacht vreemd versierde en
gekleurde vormen uil het binnenland van Nieuw-
Guinea te voorschijn kwamen, zoodat men thans
het aantal beschreven soorten op een 100-tal kan
stellen; er is gegronde reden voor het vermoeden,
dat de thans nog voor blanken — soms zelfs
voor kustbewoners — ontoegankelijke bergen in
het binnenland een aantal verrassende vormen
verborgen houden. Nieuw-Guinea is het eigenlijk
vaderland der Paradijsvogels, verder komen zij
voor op de eilanden ten Oosten van Celebes, met
name Ilalmahéra, de eilanden tusschen llalmahéra
en N.-Guinea, om op de Aroe-eilanden en Australië
te eindigen. Men onderscheidt twee hoofdtypen,
nl. de Epimachinae met verlengden slanken snavel
en de Paradiseinae met korten steviger gebouw-
den snavel. Van de Epimachidae noemen wij:
Epimachus speciosus van Nieuw-Guinea, versierd
met een staart van verlengde vederen, waarvan
de twee langsten 75 centimeter meten, de borst
voorzien met een fluweelachtig zacht schild waaruit
ter weerszijden sikkelvormige vederen te voorschijn
komen, die eindigen in een breeden rand van
paars en blauw en groen; de zijden van den rug
vertoonen verlengde op zij uit hangende vederen,
de buitenste breed getopt met metallisch glin-
sterend bronsgroen; de twee langste staartvederen
zijn staalblauw gekleurd; de verlengde snavel
slank en gebogen. Ptilorhis magtiifica met een
driehoekig borstschild van kleine als schubben
uitziende vederen, blauw-groen schitterend, pur-
perkleurig bij andere verlichting; mantel als het
ware van zacht zwart glinsterend zijdeachtig flu-
weel; purperen verlengde pluimen langs de lichaams-
zijden; staart kort als 't ware vlak afgesneden, de
twee middelste vederen schitterend groen; de lange
snavel zwak gebogen. Sclcucides niger evenals de
laatstgenoemde soort van Nieuw-Guinea heeft daar-
entegen den langen snavel steviger gebouwd en
bijna recht; bundels zuiver witte vederen komen
van onder de vleugels te voorschijn, waarvan een
zestal uitloopt in zeer lange zwart gekleurde schach-
ten, met een zeer elegante bocht naar buiten
gebogen; hals en borst met fluwcelzachte diep
zwarte vederen, aan hun einde, waar zij de basis
der eerstgenoemde witte vederen bedekken, ge-
rand en getopt met helder metallisch schitterend
smaragdgroen; mantel zwart met groenen weer-
schijn; vleugels voor 't grootste gedeelte vurig
purperkleurig. Tot de kortsnaveligen der Para-
diseinae behooren onder anderen: Astrapia nigra
van Nieuw-Guinea met een staart zoolang onge-
veer als bij Epimachus speciosus, doch kopvederen
 PARADIJSVOGELS.
lluweclachtig zwart met staalblauwen glans; vede-
ren van achterkop en nek breeduitloopcnd, goud-
kleurig groen; terzijden van den kop een sterken
bundel fluweelen vederen breed naar achteren ge-
richt; vederen van hals en keel staalklcurig zwart
omzoomd door een prachtigen schitterend goud-
koperen band, die naar boven doorloopt tot achter
het oog; buik rijk dof grasgroen, de zijvederen
getopt met smaragdgroen. Parotia sexpennis mede
uitsluitend van Nieuw-Guinea, heeft een zuiver wit
schild van tusschen de oogen naar voren gericht, op-
vallend contrasteerend met den donker gekleurden
kop; boven achter de oogen ter weerszijden drie
zeer verlengde naar achteren en op zijde gerichte
vederschachten eindigend in een donker gekleurd
plaatje, een aantal korte haarvedcren aan de basis
van deze verlengde ornamenten; 't borstschild be-
staat uitkleine verguld koperkleurige schubvedcren,
staalgroen schitterend, met blauw en purper, ieder
schubje met een zwart hart. Nog prachtiger is
Parotia Carolae uitgedost, even als de vorige te
kennen aan de verlengde kopornamenten, ook wit
boven op den kop, doch terwijl bij sexpennis dit
wit een vlek van vederen vormt die naar voren
overeind gebogen kunnen worden, hebben deze
witte vederen bij carolae een gansch andere be-
stemming, zij kunnen namelijk uit elkander ge-
bogen worden, waardoor middenin een witte paarl
te voorschijn komt, liggende als het ware in een
bed van schitterend purper-violetzwart, door een
witten rand omzoomd, prachtig uitkomend tegen
een goudkleurige kopplaat, waarachter zich op
het achterhoofd een kam verheft bestaande uit
rijen glanzende schubvedcren, de voorsten groen,
de achtersten blauw-violet; zijvederen langs borst
talrijk en lang, de boyensten wit, de anderen van
kastanjebruin langzaam naar beneden toe over-
gaande in zwart. De meest zonderling versierde
van alle vogels is Pteridophora Alberti ook in
Wcst-Nieuw-Guinea gevonden; deze vogel heeft
namelijk als kopversicring achter ieder oog één
verlengde vederschacht, lang 35 cm., deze draagt
een groot aantal perkamentachtige vaantjes of
lapjes, naar de spits van den schacht steeds kleiner
wordend, de kleur van deze lapjes is een „ver-
geetmeniet"-blauw, van onderen glanzend donker-
bruin; elk lapje is fijn behaard langs den achter-
rand; deze zonderlinge schacht is met een wijden
boog naar achteren gericht. Met een lichtgelen
opstaanden kam is de nek versierd bij Diphyllo-
des magnifica van Nieuw-Guinea en Misool; deze
kam eindigt rechts en links in een bundel langere
bruin gekleurde pluimen, hier en daar oranjekleu-
rig; rugvederen metaalkleurig kastanjebruin; boyen-
vederen der vleugels hel oker geel; langs den
middenhals loopt een schitterend gekleurde sma-
ragdgroene streep; uit den korten staart komen twee
zeer lange schachten ieder voor zich in een cirkel
gebogen en metaalachtig glinsterend, deze schach-
ten zijn aan den buitenkant fijn en kort behaard;
buikzij de van 't lichaam rijk groen gekleurd, met
metaalglanzende buitenranden. Schlcgclia Wilsoni
van Waaigeou en Batanta behoort tot de klein-
sten der Paradijsvogels; de kleurverdecling is als
volgt: bovenkop helderblauw, in regelmatige figu-
ren gedeeld door zwarte strepen; dergelijke zwarte
smalle banden omranden de zeer contrasteerende
kleuren van de rugzijde, nl. vooraan helder geel,
daarna een veld helder vermiljoen, boyenvleugels
iets lichter; op de borst een schild van een metaal-
glinsterend grasgroen; staart kort afgesneden, ver-
221
sierd met twee verlengde smalle vederen, ter weers-
zijden in een krul uitstaande. Oranje, okergeel en
zwart zijn de kleuren van Xanthomelas aurcus,
slechts op Nieuw-Guinea gevonden. Kop bovenop
prachtig oranjerood met een dito kuif in den nek,
een groot rugschild van die zelfde schitterende
kleur; schoudervederen, rug en andere boven- en
onderdeden oranje-geel-okcr, aan borst en boyen-
buik meer met oranje; hals en wangen even als
staart zwart. De echte Paradisea's zijn overbe-
kend, zij behoeven geen nadere beschrijving; we
herinneren slechts P. apoda, met zijpluimen van
heldergeel overgaande in chocoladebruin, dicht
gezette heerlijk verlengde vederen, die het geliefde
damesornament zijn; deze vogel komt van de
Aroe-eilanden; P. sanguinca van Waaigeou, Ge-
mien en Batanta heeft die bundels praclitpluinicn
helder karmozijn grijswit getipt, terwijl P. minor
die versiersels schitterend geel gekleurd heeft voor
de benedcnhclft, en de boyenhelft van iedere veder
wit is; deze vogel wordt gevonden op Nieuw-Guinea
en naburige eilanden. Tot besluit nemen wij den
kleinsten Paradijsvogel, doch daarom niet minder
schitterenden Cicinnurus regius van Nieuw-Guinea,
Salawati, de Aroe-eilanden, Misool en Jobi; boven-
deden heerlijk metaal glinsterend karmozijn met
oranje weerschijn, speciaal boven op den kop;
boven ieder oog een kleine donkere vlek bestaande
uit groen fluweelachtige vederen; hals en borst
rijk purper karmozijn, getipt met dof oranje, waar-
door een dwarsband ontstaat; onder dezen laatsten
een tweede brecdere dwarsband van rijk metaal-
glinsterend groen; ter weerszijden van de borst
ontspringt een bundel verlengde pluimen, asch-
grauw gekleurd, gerand met mctaalgroen, dat van
het grijs gescheiden is door twee bandjes, een van
lcdcrklcur en een van roodachtig bruin; buik en
andere onderdeden zuiver wit; uit den met asch-
grauw karmozijn gekleurden korten staart ontsprin-
gen twee verlengde vederen als naar buitenwaarts
gebogen draden, die eindigen in een gedraaide
schijf van fraai metaalgroen. In bovenstaande be-
schrijvingen is steeds slechts sprake geweest van
het volwassen kleed van het mannetje; de wijfjes
zijn als regel buitengewoon eenvoudig gekleed,
wat vooral treft bij deze zoo overdreven met goud
en diamanten getooide mannetjes. Hoewel het te
betreuren is, is het tegelijk begrijpelijk dat juist
deze vcdcrcnpracht de mannetjes maakt tot een
gezocht handelsartikel; wanneer de mensch niet
verstandig genoeg wordt om in te zien welke
moorden gepleegd worden voor zijn pronk en
praal, zullen deze ornamenten der schepping weldra
uitgeroeid zijn, tenzij er door streng toegepaste
wetten aan die moorden een grens gesteld wordt.
Van levenswijze en voedsel valt weinig mede-
tedeelen, aangezien de Paradijsvogels zelden door
blanken in hun doen en laten bespied zijn en
omdat verreweg de meeste soorten door inboor-
lingen gevangen of geschoten worden. Uit hunne
maagrestes en het voedsel dat de weinige exem-
plaren tot nu in gevangen staat levende tot zich
nemen, besluit men dat dit bestaat uit vruchten,
bloemenhonig en insecten. De mannetjes zijn bui-
tengewoon ijdel: zij schijnen werkelijk te weten
hoe fraai zij zijn uitgedost niet alleen maar ver-
heugen er zich klaarblijkelijk over; zij vermijden
den feilen zonneschijn en komen slechts om te
drinken op den grond ook al om hunne pracht-
klccdij niet te bevuilen; wanneer zij niet eten,
zijn ze steeds bezig met zich schoon te maken,
222 PARADIJSVOGELS.
ieder veertje wordt zorgvuldig door den snavel
getrokken, vleugels en versierende ornamenten
worden voordurend uitgespreid en in volle pracht
vertoond, en met innige bewondering door den
pronklievenden bezitter beschouwd en aan alle
zijden met verrukking bekeken; dansende spron-
gen worden uitgevoerd, tonen van blijdschap en
tevredenheid worden uitgestooten; kortom als de
meest behaagzieke onder de schoonc vrouwen wijdt
deze vogel al zijn vrijen tijd aan zijn toilet. De
mannetjes schijnen te beseffen, dat de mensch op
hun tooi verzot is en mijden derhalve den jager.
De inboorlingen beloeren deze vogels in de boo-
men, waar zij zich doodstil houden; zij schieten
ze met stompe pijlen, waardoor de vogel bedwelmd,
niet dood naar beneden valt; zij worden dan of
levend verkocht of levend gehouden totdat ze
sterven, waarna de vogel dan in vaak putriden
staat den blanken verzamelaar ter hand gesteld
wordt. Sedert in het groot verzameld wordt voor
den handel gebruiken de inlanders moderne moord-
tuigen.
In sommige streken behooren de paradijsvogels
tot de dingen die als belasting worden opge-
bracht ; aldus leveren b. v. de bewoners van Moeka
paradijsvogels, karet of sago. ,
op Waigéoe, onder het bestuur van den Sultan
van Tidore, dezen jaarlijks eene schatting van
De handel in huiden van paradijsvogels is in
het Oosten niet onbelangrijk, sedert bijna twee
en een halve eeuw strekken de gedroogde huiden
van de zoogenaamde apoda tot een artikel van
uitvoer; de hoofden der dorpen aan de kust koo-
pen de huiden van de bergbewoners en verkoo-
pen ze weder aan de Boegmeezen die hen op de
kustvaart bezoeken. Op enkele plaatsen zooals
Doreh zijn de inlanders niet gewoon de vogels
te vangen; hetgeen men daar vindt wordt aan-
gebracht van Ambarbaki, 100 paal westwaarts.
Te Ternate bestaat een uitgebreide handel in
vogelhuiden. De Ned. Nieuw-Guinea Handelmaat-
schappij, voorheen C. W. R. van Renesse van
Duyvenbode, die te Amsterdam, Parijs en Ternate
vestigingen heeft, zendt hare jagers uit naar Nieuw-
Guinea en verscheept van Ternate kisten met
vogelhuiden naar Parijs.
De Javaansche naam manoek dewata, de
Maleische boeweng dewata, godenvogels, dui-
den op hun uiterlijk schoon. De Ternataansche
naam is sof o, vanwaar de namen boer o eng
sopo, sopan, soepan, sepeh soffoe af-
komstig zijn.
PARAGUAY THEE. De gedroogde en fijn-
gewreven bladen van Ilex pnrnguayensis St. HU.,
een hulst-soort van Z.-Amerika. Zij zijn daar als
Ycrba maté de gewone thee en het verbruik dezer
maté bedraagt per jaar 30 millioen kg. In de
laatste jaren begint men maté, die eveneens I a
2 °/ 0 caffeïne (= the'r'ne), maar minder looizuur
dan gewone thee bevat, ook in Europa te ge-
bruiken. Wellicht voor Indië eene cultuurplant
der toekomst.
PARAMBANAN. Zie PRAMBANAN.
PARAMPOEAN-LAUT. Zie DOEJONG.
PARANG. Steile, uit eruptiefgestcenten be-
staande top in 't Zuiden der residentie Krawang,
nabij den oostclijkcn oever der Tji Taroem, 930
meter hoog. Aan de hellingen van dezen berg
liggen pyriethoudende klei- en kiezelleien; de
pyrieten bevatten goud, maar volgens Verbeek in
uiterst geringe hoeveelheid. In de iße eeuw heeft
— PARIGI.
men er ingravingen verricht, maar in 1731, tien
jaren nadat de eerste „stuxkens Ertz" te voor-
schijn waren gebracht, is dat werk gestaakt. Zie
Fokkcns, Goud- en Zilvermijnen op Java, 1886.
PARANG. District van de contróle-afdeeling,
het regentschap en de afdeeling Magetan, resi-
dentie Madioen; met eene oppervlakte van 19.294,8
hectaren. Het district telt 34 desa's.
PARANG. Naam in Palembang en Djambi. op
Riouw en Banka, aan Wolf- II ar in gen, Chi-
rocenlrus-soorten, gegeven.
PARANG-PARANG. Mal. Zie TJARTOE.
PARAPATAN-GESTICHT. Zie LIEFDADIG-
HEIDS-INSTELLINGEN, Dl. 11, bl. 410.
PARA-RUBBER. Engelschc naam van Hevea
(Dl. 11, bl. 40). Zie voor de cultuur van dezen
belangrijken caoutchouc-boom: Teysmannia 1898,
bl. 145.
PARASIETEN. Zie WOEKER-DIEREN en
WOEKER-PLANTEN.
PARAWATA. Bokt. Zie BAMBOE.
PARE. Jav. Zie PAPARÉ, PARIJA en TJA-
RIOE.
PAREE, PARE, PAREH of PARI. (IKAN)
Collectiefnaam voor Roggen, Trygon-, Mylio-
balis- en Rkiiiobatis-soorten, op Sumatra, Banka,
Billiton, Borneo, Java, Madoera en Timor.
PAREMPASA. Mak. Zie GANDAROESA.
PAREPA. ALF. Men. Zie PEDADA.
PARE PARE. Een landschapje, gew ilijk Si
Pare Taré genoemd, behoorende tot de afdeeling
Batoe Bahra van de residentie Oostkust van Su-
matra, bestuurd door een Radja en begrensd dooi-
de landschapjes Tandjong en Pagocrawan, zoo-
mede door het Bataksche landschap Panei.
Litteratuur: Zie het artikel PERBAOENGAN.
PARE PARE. Een goed bevolkte kampong
en na Makasser de belangrijkste handelsplaats ter
Westkust van Celebes, gelegen aan de gelijkna-
mige baai nret veilige ankerplaats, welke maan-
delijks door een stoomer van de Kon. Paketvaart
Maatschappij op haar reis naar Koetei heen en
terug bezocht wordt. Die kampong met het om-
liggende land werd in 1824 door den Vorst van
Sidenreng in eigendom afgestaan aan het N.-L
Gouvernement, dat echter om politieke redenen
nimmer bezit nam van dit gebied, en het tot nu
toe in bewaring gaf aan voornoemden inlandschen
bestuurder, schoon het Makasser een scherpe con-
currentie aandoet door haar handelswaren, w. o.
vroeger ook geweren en ammunitie, grootendeels
rechtstreeks van Singapore te betrekken. De han-
del is in handen van Boegmeezen en Arabieren,
en het belangrijkste uitvoerproduct koffie.
Litteratuur: Zie de acte van den Vorst van
Sidenreng, dd. 28 Oct. 1886, Bijlagen van de
Handelingen der Staten-Generaal 1888—89.
PARIGI. Dit landschap, eigenlijk I'ahigi ge-
naamd, ligl aan den Westelijken kant van de golf
van Tomini, en strekt zich uit van Amfibaboe
Noordwaarts tot Tobinoto. Het is door een moeie-
lijk begaanbaren weg verbonden met het op de
N.kust van Celebes gelegen landschap Palos, langs
welken de handelsgoederen grootendeels vervoerd
worden. Met Moeton, Saoesoe, Poso, Todjo en
de eilanden in de Tominibaai, w. o. de Togcan-
of Schildpad-eilanden, vormt het de onderafdeeling
Tominibocht (Poso) van de ass.-res. Gorontalo.
De bevolking wordt geschat op _; 9000 zielen.
Het wordt bestuurd door een vorst met den
titel van Magaoe, wiens geslacht van Mandar af-
 PARIGI. — PARTICULIERE LANDERIJEN.
stamt, bijgestaan door vier rijksgrooten: de Djoe-
goegoc of rijksbestuurder, de Hoekoemi, de Ka-
pitan Laut en de Galar. Voorheen hadden de
vorsten van Parigi een overwegenden invloed in
de Baai van Tomini, en maakten zij ook aanspraak
op Saoesoe en Poso, doch tegenwoordig is hun
gezag tot bovengenoemde grenzen beperkt. De
verhouding van het N.-L Gouvernement tot dit
landschap is door een contract van 1863 gere-
geld. Het Rotterdamsche Zendelinggenootschap
is thans in de onderafdeeling Tominibocht (Poso)
werkzaam.
Het eigenlijke Parigi, waar de vorst woont,
ligt niet aan het strand, maar 5 palen binnen-
waarts. De voortbrengselen van het landschap zijn
rijst, maïs, boschproducten, paarden en buffels;
de handel geschiedt hoofdzakelijk met Boegmeez-
en en Chineezen die van Makasser en Goron-
talo uit een belangrijken handel in de Tomini-
bocht drijven.
Litteratuur: Zie De vestiging der Mandaren
in de Tominilandcn door J. G. F. Riedel, 'T. Bat.
1
Gen. deel XIX, 6 -' Serie, deel I; Overzichtskaart
der zelfbesturende rijkjes rond de Tominibocht
door G. W. W. C. baron van Hoëvell, T. Aardr.
tien. 2e Serie, deel X.
PARIGI. District van de gelijknamige contróle-
afdeeling, regentschap en afdecling Soekapoera,
residentie Preanger regentschappen; met eene
oppervlakte van 20.962,17 hectaren. liet district
telt 9 desa's.
PARIJA. Soend., Mak., Boeg. en Alf. Men.
Zie PAPARÉ.
PARIJO. Menangk. Zie PAPARÉ.
PARIPOEFOE. Engg. Zie MEDANG.
PARIRA. Bat. Zie PETË.
PARITAN. Amb. Aroe. Zie SIRIH.
PARITI. Hoofdplaats van de ondcrafdeeling
Amfoeang der tot de gelijknamige residentie be-
hoorende afdeeling Timor, gelegen in de Baai
van Koepang, tevens standplaats van den post-
houdcr. De bewoners zijn nagenoeg allen van
Roti afkomstig.
PARKIA. Zie PETË.
PAROENG. District van de contróle-afdeeling
Mangoenredja, regentschap Soekapoera, afdeeling
Soekapoerakolot, residentie Preanger regentschap-
pen; met eene oppervlakte van 24.817,01 hecta-
ren. Het district telt II desa's.
PAROENG. District van de contróle-afdeeling
en afdeeling Buitenzorg, residentie Batavia; met
eene oppervlakte van 40.815,62 hectaren. Het
district telt 80 desa's of kampongs.
PAROENGKOEDJANG. District van de con-
tróle-afdeeling Lcbak-kidoel, regentschap en af-
deeling Lebak, residentie Bantam; met eene op-
pervlakte van 66.697,6 hectaren. Het district telt
43 desa's.
PAROTIA. AVES, PASSERIFORMES, PAS-
SERES, Pamdiseidae, Paradiseinae. Zie CORANA.
PARRA. AVES, GRALLAE, Parridne, Par-
riuae. Zie PICHISAN.
PARRA. (PETRUS ALBERTUS VAN DER)
Geb. Ie Colombo (Ceylon) 29 Sept. 1714 uit het
huwelijk van C. Van der Parra, secretaris van het
Gouv. van Ceylon, en G. S. Spannyt. In 1728
als soldaat „van de penne" in Comp. dienst ge-
treden, klom hij op tot assistent (1731), boek-
houder (1732), onderkoopman, tevens collationist
en boekhouder ter generale secretarie te Batavia
(1736), koopman en geheimsehrijver (1739), tweede
223
secretaris van de Hooge regeering (1741), eerste
secretaris (1747) en in hetzelfde jaar Raad extra-
ordinair, daarna Raad ordinair (1751), en president
van het college van heemraden (1752). In 1753
werd hij gedesigneerd tot commissaris van Ban-
tam; in 1755 benoemd tot eersten raad en direc-
teur-generaal en 15 Mei 1 761 tot Gouv.-Gen. aan-
gesteld. Hij overleed 28 Dec. 1775 te Weltevreden.
Tijdens zijn bestuur werd de vorst van Candia
op Ceylon onderworpen en Siak veroverd en wer-
den contracten gesloten met Bima, Soembawa,
Dompo, Tambora, Sangar en Papckat.
PARTICULIERE LANDERIJEN. Aldus wor-
den de soms zeer uitgestrekte landen genoemd
welke door de Compagnie en de haar opvolgende
besturen aan private personen vervreemd zijn:
aan dezen zijn belangrijke rechten tegenover de
op die landen gevestigde opgezetencn toegekend.
Gewoonlijk wordt, wat Java betreft, onderscheid
gemaakt tusschen de particuliere landerijen be-
wcstcn de rivier de Tji-manock en de overige
landen, omdat de eerstgenoemden in 1836 aan
een bijzonder reglement zijn onderworpen, dat
voor de anderen niet geldt.
Reeds spoedig na de verovering van Jacatra
werden door Cocn gronden bij Batavia in leen
of in gebruik uitgegeven; volgens eene mededec-
ling van J. Facs (zie zijne Geschiedenis particu-
lier landbezit op West-Java, Bat. 1893, bl. ix)
gaf een plakaat van 1 April 1627 de bezitters
dier leenen het recht ter vervanging hunner leen-
brieven behoorlijke eigendomsbewijzen te beko-
men; de eerste acte van eigendomstoekenning is
van 8 April 1639. Daar het belang der veilig-
heid van de omstreken van Batavia medebracht
de uitgifte van gronden te bevorderen, werden zij
aanvankelijk geschonken of om niet uitgegeven;
de resolutie van 15 Febr. 1686 (ibid. bl. 70) be-
paalde echter, dat geene landen meer om niet,
doch alleen tegen taxatie of bij openbaren ver-
koop in eigendom zouden worden afgestaan. Voor
het eerst werd bij acte van 15 Febr. 1686 een
stuk grond tegen taxatie in vollen eigendom afge-
staan, en ook daarna werden in den regel de in
eigendom uitgegeven landen verkocht, hetzij bij
taxatie, hetzij bij openbaren verkoop. Op landen
van groote uitgestrektheid werd die regel steeds
toegepast ; verscheidene kleine landen zijn echter
nog nu en dan bij wege van donatie aan ml.
hoofden afgestaan. Tijdens de Compagnie wer-
den o. a. vervreemd de landen Seringsing en Depok
(zie DEPOK) aan den Raad van Indië Chastelein,
en het land Bogor (Buitenzorg), dat bij resolutie
van 10 Aug. 1745 aan den Gouv.-Gen. Van Imhoff
als eene bezitting in officio voor hem en zijne
opvolgers werd afgestaan. De laatste maatregel
droeg de goedkeuring der HH. XVII niet weg,
doch hunne beslissing kwam eerst na het over-
lijden van Van Imhoff in Indië en alsnu werd
het land bij resolutie van 7 Juni 1751 aan den
Gouv.-Gen. Mossel en zijne erfgenamen in eigen-
dom afgestaan. Sedert werd Buitenzorg echter aan
eiken nieuwen landvoogd overgedragen, zoodat
zelfs onder Alting in 1780 werd aangenomen dat
het „als een apanagie aan Zijne Edelheids suc-
cesseurs in officio tegen een zekere bepaalde prijs
diend over te gaan" (Ind. plakaatboek, X, bl. 451),
totdat Daendels, tegen teruggave van Weltevreden
en de betaling van een geringen koopprijs Bui-
tenzorg in beschikbaar eigendom verkreeg en het
daarop met groote winst in perceelen verkocht.
224 PARTICULIERE
Probolinggo en Besoeki, door dezen Gouv.-Gen.
voor 's lands rekening vervreemd, werden door
Rallies weder ingekocht, die echter andere aanzien-
lijke landen in Krawang, Cheribon, de Preanger,
Semarang en Soerabaja afstond, waaronder het
bekende landgoed Soekaboemi, dat onder het be-
stuur van Van der Capellen door de Regeering
werd teruggekocht. Daarna zijn nog de Tjikandi-
landen (Bantam) in 1828 en 1829 verkocht. Zie
J. Faes, Geschiedenis der Tjikandi-landen, Bat.
1895 en de daar en in zijn vroeger aangehaald
werk vermelde litteratuur.
Zij, die deze landen van de Regeering verkre-
gen, oefenden belangrijke rechten uit tegenover
de bevolking, op die landen gevestigd en die
aldaar gronden in gebruik had. Naar de meening
van Faes stonden tegenover het volle eigendoms-
recht van den eigenaar geene erfelijke bezitsrech-
ten der opgezetenen en had de eigenaar, enkele
uitzonderingen daargelaten, de bevoegdheid om
van hen zonder beperking diensten en opbreng-
sten te vorderen; de diensten, gevergd voor het
gebruik van den grond of voor het recht, daarop
te wonen, waren volgens hem gegrond op het
privaat recht van den eigenaar om daarvoor zoo-
danige bedingen te maken als hij goedvond. In-
derdaad kunnen er geene wettelijke bepalingen
worden aangehaald, waaruit blijken kan, dat een
maximum van heffingen en diensten tijdens de
Compagnie voor die landen werd vastgesteld.
Weliswaar spreekt Daendels in zijn „schriftuur",
behandeld in de Vergadering der Hooge Regee-
ring van 3 Maart 1809 (Plakaatboek XV, bl. 538)
van een wet, waarbij het aan alle landeigenaren
in de Bataviasche ommelanden verboden zou zijn
meer dan een tiende gedeelte van het product
hunner landen van dcrzelver opgezetenen te be-
dingen, — maar zoodanige wet schijnt nooit te
hebben bestaan. In een stuk van 27 Nov. 1807
(Plakaatboek XIV, bl. 536) wordt zelfs uitdrukke-
lijk geconstateerd, dat er geen vast tarief voor de
helling der landhuur bepaald is, terwijl het voor-
schrift, door Daendels bij den verkoop van Bui-
tenzorg gegeven, — dat de opgezetenen niet meer
dan V5van het gewas aan den landheer moesten
opbrengen en bij voldoening hunner verplichting
jegens den landeigenaar in het bezit gelaten wer-
den der door hen zelvcn aangelegde sawah's, — als
een vrijwillige schikking tusschen landeigenaar en
opgezetenen beschouwd werd, die ook door de
landeigenaren in de Bataviasche ommelanden ge-
volgd werd. In zijne publicatie van 13 Maart 1809,
uitgevaardigd om de bovenbedoelde, waarschijnlijk
nimmer bestaande wet intetrekken, bevrijdde hij
de landeigenaren in de Bataviasche ommelanden
ten opzichte van het recht tot heffing van een
gedeelte van de voortbrengselen der door de op-
gezetenen gebruikte landen van restrictiën en be-
palingen: zooals hij beweerde omdat door het
bepalen van een maximum dier heffingen „aan
de aangeboren traagheid en ijverloosheid van de
Javaansche opgezetenen en gebruikers dezer landen
een nieuw voedsel wordt gegeven", en „de alge-
meene industrie veragterd en de landbouw onder-
houden in dien staat van kwijning en stagnatie,
waarin dezelve zich nog bevindt". De verkoop
van de landen door Raflles, zoowel bewesten als
beoosten de Tji manock, geschiedde onder de voor-
waarde, dat geene heerendiensten van de op die
landerijen wonende lieden zouden worden gevor-
derd, noch eenige betalingen of inkomsten van
LANDERIJEN.
het volk geheven dan de zoodanige die uit de
voortbrengselen van den grond of wel van de
huur van huizen of gebouwen voortspruiten en
bestaanbaar zijn met de wetten en gevestigde ge-
bruiken des lands. — Tegenover de boven ver-
melde meening van Faes staat echter de ziens-
wijze van anderen, die van oordeel zijn dat in
West-Java zich bij de bevolking het bewustzijn
—
van een zakelijk gebruiksrecht op den grond had
ontwikkeld en dat de Compagnie, die geene
meerdere of andere rechten kon overdragen, dan
de vorsten, in wier plaats zij getreden was, be-
zaten, — bij den landverkoop die gebruiksrech-
ten der bevolking, ook zonder uitdrukkelijke ver-
klaring van zelf moest reserveeren; 't geen natuur-
lijk niet gold voor onbebouwden of door eene
vlottende bevolking bewoonden grond, zooals de
meerderheid der vervreemde perceelen was. Zie
L. W. C. v. d. Berg, Bijdr. t. t. 1. en vlk. V*
volgr. 111, bl. 169.
Was, in de meeste landen, de macht der land-
hecren groot tegenover de opgezetenen, zoo trad
toch de Regeering meermalen tusschenbeide, wan-
neer zij daarvan een te grof misbruik maakten.
Zoo werd bij de instructie voor den adjunct ge-
committeerde tot en over de zaken van den in-
lander van 21 Febr. 1806 (Plakaatboek XIV, bl.
281) gelast op „gewcctenloose landeigenaren, welke
zich, den welvaart der arme in- en opgezetenen
niet bekreunende, hun het knellend juk eener
nooit verzadigde hebzucht zonder mededoogen doen
gevoelen .... een zeer nauwkeurig en toeziend
oog te houden en, bij bevinding, dat zij zich aan
een onbillijke behandeling hunner onderhoorigen
schuldig maaken, daarvan zonder eenige conside-
ratie aan deze regeering kennis te geven en te
bepaalcn, dat daarin als dan zal worden voorzien
door hunne landerijen ten hunne profijte bij open-
bare vendutie te verkoopen". Bij het bovenver-
melde stuk van 27 Nov. 1807 werd aan een land-
eigenaar uitdrukkelijk verboden den kooper van
zijne landerijen „door eenige voorwaarde te restrin-
geren om in het heffen der huur een bepaling te
volgen, waarnaar het reeds gebleken is, dat de
ingezetenen der gemelde landen zig niet willen
schikken en dewelke door een locaal onderzoek
ook te beswarend is geoordeeld". In 1817 (St.
n°. 43) kende de Regeering zich zelfs het recht
toe voor de „Crawanger, Preanger en bijgelegene
districten te bepalen dat geen der daar gelegen
landerijen meer dan 20 ten 100 van de padi-
inzaam van de inlanders op dezelve wonende, zal
mogen worden ingevorderd, noch door hen be-
taald".
Natuurlijk was de toestand der opgezetenen op
de landerijen verschillend naarmate van het karak-
ter van den landheer, die zulke groote rechten
tegenover hen kon uitoefenen, en van de agenten
die hij gebruikte. Op verscheidene dier landen
was hij zeker diep ellendig. Zoo wordt in het
rapport der Staatscommissie van 31 Aug. 1803
(Mijer, Verzameling van instructiën enz. bl. 186)
gesproken van de onzekerheid van het lot en de
bezittingen der gemeene Javanen op de uitge-
strekte landgoederen in de Bat. ommelanden, waar-
door dezelve gedurig aan de knevelarijen en mis-
handelingen van sommige baatzuchtige landeige-
naren waren blootgesteld, en maakt de aangehaalde
instructie van 1806 gewag van goede, vreedzame
ingezetenen, die moede van de willekeur der land-
eigenaren „zich aan dezelve onttrekken, verhuizen
 PARTICULIERE LANDERIJEN.
en in de bovenlanden gaan rondzwerven om het
brood voor hen en hun kroost met rooven en
moorden te verkrijgen". Ongeregeldheden, in 1816
in de Krawangsche en Cheribonsche distrikten
voorgevallen, werden gedeeltelijk toegeschreven
aan slechte behandeling der opgezetenen op par-
ticuliere landerijen. Een en ander leidde tot de
benoeming eener commissie (besluit van 3 Jan.
1819, zie Faes, Ontwerp nieuw reglement op de
part. landerijen enz. Bat. 1897, bl. m) belast
met het onderzoek naar de wederkecrige rechten
en verplichtingen tusschen het Gouv. en de be-
zitters van particuliere gronden en tusschen de
laatstgcmelden en de opgezetenen, bij besluit van
5 Maart 183 1 vervangen door eene andere com-
missie, die in Febr. 1835 rapport uitbracht (T.
Nijv. en Ldb. in N.-L XIV, bl. 201), waarin
vooral het lid Van Beusechem de hand schijnt
gehad te hebben en dat door den Heer Faes
(t. a. p. bl. 135) van grove partijdigheid en gemis
aan waarheidszin beschuldigd wordt. Het diende
echter ten grondslag van de regeling welke spoe-
dig daarna door de Regeering gemaakt werd in
het reglement omtrent de particuliere landerijen
gelegen ten westen der rivier Tji manok (St. 1836,
n°. 19); eene regeling welke, bij art. 624 B. W.
gehandhaafd, ook thans nog van kracht is, be-
houdens eenige later ingevoerde wijzigingen (St.
1869 n». 66, 1871 n". 134, 1874 n°. 236, 1880
n». 57. Zie ook St.' 1831 n°. 23, 1555 n 75,
1878 n». 12 en B. n". 708, 1532, 1774). Enkele°-
harer hoofdbepalingen mogen thans volgen.
De vraag, of tegenover het eigendomsrecht van
den landheer ook zakelijke rechten van de bevol-
king stonden, wordt in bevestigenden zin opge-
lost door de bepaling, dat, behoudens bepaalde
uitzonderingen, alle gronden door de ml. bevol-
king met der daad bebouwd, bewerkt of onder-
houden, voor eigen rekening en risico, verstaan
worden haar in erfpacht en ter verbetering te zijn
uitgegeven, onder voorwaarde om aan den eige-
naar optebrengen het hem toekomend aandeel in
den oogst en om de verder op haar rustende ver-
plichtingen natekomen; welk recht de erfpachters
kunnen verkoopen en vervreemden, — waarbij
echter de vraag of het voor overdracht aan Euro-
peanen of vreemde oosterlingen vatbaar is, door
den rechter in verschillenden zin is beantwoord
(zie Van den Berg, t. a. p. bl. 171). Nieuwe opge-
zetenen, behalve ambtenaren, mogen zich echter,
tegen den wil van den eigenaar, niet op het
land nederzetten; daar de woeste gronden vrij
eigendom van den landheer zijn kan de inlander
daarop geen erfpacht door ontginning verwerven,
dan met diens toestemming. liet erfpachtsrecht
kan den opgezetenen door den landheer niet ont-
nomen worden; komen zij hunne verplichtingen
niet na, dan kan, op last der plaatselijke autori-
teit, het recht verkocht of, als er geen gegadigden
zijn, ten profijte van den landeigenaar verhuurd
worden. Evenmin mag de eigenaar een opgezetene
van zijn land verwijderen ; daartoe is de tusschen-
komst van het plaatselijk bestuur vcreischt. De
verplichtingen der opgezetenen bestaan in het
opbrengen van een zeker gedeelte van het gewas
tot een maximum van een vijfde, in het betalen
van tuin- en grondhuur en in het praesteeren van
heerendiensten tegen behoorlijke voeding voor het
verrichten van arbeid, in het reglement bepaal-
delijk genoemd; voor andere diensten moet hun
een geldelijke belooning gegeven worden. Het
111
225
ontginnen en bebouwen van gronden en in het
algemeen alle ondernemingen welke de landeige-
naar voor eigen profijt, risico en rekening aan-
vangt, moet hij tot stand brengen zonder de hulp
der ingezetenen, tenzij hij zich daarvan verze-
kert door het aangaan van vrijwillige overeen-
komsten, welke behoorlijk moeten worden gere-
gistreerd; neemt hij huurlingen in dienst builen
de opgezetenen, dan moet daarvan mededeeling
aan het bestuur gedaan worden, dat een register
van hen aanhoudt. Landeigenaren die andere,
meerdere of hoogere opbrengsten en diensten van
hunne opgezetenen vorderen, dan bij het regl. is
toegestaan of die het regl. ten hunnen opzichte
overtreden, kunnen daarvoor vervolgd worden;
zelfs kan hun het verblijf op hunne landen ont-
zegd worden als de Regeering hunne aanwezig-
heid schadelijk acht. Zij heeft zich enkele rechten
als onvervreemdbaar voorbehouden, zooals de be-
scherming van alle ingezetenen, de administratie
van justitie en politie, beschikking over de inge-
zetenen tot wering van rampen en onheilen, het
opleggen van belastingen, voor zoover de wettig
aan den landeigenaar toegestane heffingen daar-
door niet verminderen enz. De laatste is verplicht,
hoofden over de bevolking aantestellen en in geld
of land te bezoldigen; zij worden door het be-
stuur van een acte van aanstelling voorzien en
staan onder zijn toezicht.
Is aldus door de regeling van 1836 getracht
om de wederzijdsche rechten en plichten der
eigenaren en opgezetenen en de verhouding van
beiden tot het publiek gezag naar de toenmaals
bij de Regeering bestaande inzichten zoo goed
mogelijk aftebakenen, zoo is zij naar de mee-
ning van vele tot oordcelen bevoegden (zie o. a.
Mr. N. P. v. d. Berg, Over de econ. belangen
van N.-L, Amst. 1900, bl. 52) gebleken niet
meer te voldoen aan de eischen, die in het be-
lang zoo van eigenaren en opgezetenen als van
het bestuur redelijkerwijze kunnen worden ge-
steld ; belangen, die zeker niet gering geacht
zullen worden als men bedenkt, dat er op uit.
1897 waren 345 landen met eene oppervlakte
van 1.534.350 bouws en 1.494.891 opgezetenen,
terwijl over de 150 landen ieder meer dan 1000
opgezetenen tellen, er verscheidene landen voor-
komen met meer dan 20.000 opgezetenen, ja dat
er landen zijn met ± 75.000, 76.000 en 175.000
opgezetenen. Dat zulke toestanden tot bezwaren
aanleiding kunnen geven valt niet te ontken-
nen; verwikkelingen tusschen de bevolking en
den landheer, die in 1886 op het land Tjiomas
(Buitenzorg) ontstonden en zelfs de tusschenkomst
der militaire macht noodzakelijk maakten, deden
de wenschelijkheid eener herziening van het regle-
ment van 1836 sterker uitkomen, zoodat de Regee-
ring bij Besl. van 24 Juli 1890 n". 5 eene uit
verschillende elementen bestaande commissie van
7 leden benoemde, welke met dien arbeid belast
werd. Blijkens het laatste Koloniale Verslag is
die herziening nog steeds in bewerking. Aankoop
der landerijen van Staatswege, — een maatregel
waarop van verscheidene kanten is aangedrongen,—
wordt door de tegenwoordige Regeering niet als
van urgenten aard beschouwd.
Bewesten de Tji manoek worden ook in de resi-
dentiën Tcgal, Semarang, Japara, Soerabaja en
Pasoeroean particuliere landerijen aangetroffen, die
echter veel minder uitgestrekt zijn, dan de eerst-
-1 genoemde, en waarover zie Van Dissel in T. N.-L
'5
226 PARTICULIERE LANDERIJEN.
maatsch. v. landb. en nijv. Dl. XXII. Op uit.
1897 bedroeg haar getal 89, groot 33.974, bewoond
door 124.639 opgezetenen; slechts één dier land-
goederen telde meer dan 10.000 opgezetenen. Of-
schoon bij St. 1880 n». 150, gewijz. St. 1886 n°.
172 van Regeeringswege enkele bepalingen voor
deze landen gemaakt zijn, betreffen zij slechts be-
trekkelijk ondergeschikte punten (o. a. verplichting
der opgezetenen tot het verrichten van Gouv.
diensten, bepalingen omtrent aanstelling van hoof-
den, regelen omtrent waterwerken, verplichting
van den eigenaar om de wegen enz. te onder-
houden); overigens worden de betrekkingen tus-
schen de landeigenaars, opgezetenen en Regeering
door de oorspronkelijke koopcontracten bepaald.
Aan de bevolking aldaar is geen zakelijk recht
op de door haar bebouwde gronden van Regee-
ringswege toegekend. Een groot gedeelte der lan-
derijen op Java, 62 groot 622.971 bouws met
592.631 opgezetenen, worden door naamlooze ven-
nootschappen geëxploiteerd. In handen van Euro-
peanen bevonden zich uit. 1897, 10l groot 557-0 3°
bouws met 513.092 opgezetenen; van Chineezen
197 groot 368.810 bouws met 469.937 opgeze-
tenen ; van andere vreemde oosterlingen 74 groot
18.907 bouws met 43.870 opgezetenen. Vooral
tegen het landbezit van Chineezen werden meer-
malen bezwaren ingebracht en werd beweerd dat
deze vaak misbruik maakten van de macht, die
de landheer tegenover de bevolking bezit. Ter-
wijl vroeger het landbezit der Chineezen zich uit-
breidde schijnt dit in latere jaren te verminderen;
in 1888 bedroeg dit volgens de „Jaarcijfers" nog
426.667 bouws en nam in 1895 af tot 365.714
bouws, terwijl het 't volgende jaar ongeveer even
groot was als over 1897.
Ook op de Buitenbezittingen komen particuliere
landerijen voor, en wel in vrij grooten getale in
de Pad. Benedenlanden, het Gouv. v. Celebes en
ond., in de Minahasa en de Banda-eilanden (in
de beide laatsten notenperken); in de Pad. Boven-
landen vindt men 1 part. land, in Benkoelen 4,
Ternate 11, en in de afdeeling Djembrana (Bali)
een land, indertijd door den vroegeren ml. be-
stuurder aan een Europeaan ter ontginning afge-
staan. Eigenaren zijn zoowel Europeanen als Chi-
neezen en inlanders; met uitzondering van de
notenperken worden de landerijen, die over het
algemeen van kleinen omvang zijn, niet gebruikt
voor de teelt van producten voor de wereldmarkt.
De landerijen op Celebes zijn landen door het
Britsche tusschenbestuur tijdens den oorlog met
Boni beschouwd als door de vlucht van den
Vorst van dat rijk, Aroe Palakka, ontruimd eigen-
dom, en aan personen geschonken die zich tijdens
de onlusten met Boni bijzonder verdienstelijk had-
den gemaakt, onder dezelfde voorwaarden als waarop
zij vroeger door de Boniërs bezeten waren. Zie over
de rechten en verplichtingen dier eigenaars B. n°.
3909. Eene belangrijke monographie over deze lan-
den gaf Van Dissel, De part. landerijen in Celebes
en ond., Bat. 1885.
PARUS. AVES, PASSERIFORMES, PASSE-
RES, Paridae, Pnrinae. Zie GLATE-WINGKO.
PASA. N. G. 4 R. Zie GOFASA.
PASAL. Alf. Amb. Zie GOFASA.
PASAMAN. (GOENOENG) Zie OPHIR.
PASANG. Soend., Jav., Mad. Algemeene bena-
ming voor sommige Quercus-zoofien, fam. Cupuli-
fcrae. Het geslacht Qucrcus L. is in Ned.-Indië, be-
paaldelijk op Java en Sumatra, door talrijke soorten
— PASANGAN.
vertegenwoordigd. Op Java vindt men verscheidene
aangeduid door Pasang met een bijvoegsel, zooals
P. batoe = Q. favcnsis Mig., P. minjak = Q.
pruinosn BL enz. Zij behooren tot de hoog op-
schietende woudboomen, bezitten rechte, zuilvor-
mige stammen en groeien op de bergen van Java
tusschen iooo en 1800 meters hoogte, op Sumatra
enkele soorten veel lager. De Indische Quercus-
soorten onderscheiden zich van de Europeesche
door gaafrandige bladeren. Over 't geheel staat
het hout der Indische eiken in kwaliteit achter
bij de Europeesche soorten; zij zijn grover van
vezel en minder bestand tegen afwisselende droogte
en vochtigheid en daardoor minder duurzaam.
Toch zijn er verscheidene onder, die als timmer-
hout worden gewaardeerd en ook voor huisbouw
gewild zijn, sommige ook voor meubelen. Hun
hout is over 't algemeen tamelijk hard, vast en
zwaar en laat zich goed bewerken. De Javasche
Pasang-soorten worden door bijnamen onderschei-
den, z. a. P. gadja, P. kihioer (ook wel alléén
Ki hioer), P. kapoer, P. minjak, P. soe-
soe, P. kent ing, e. a. Zie voorts over de eiken
van Sumatra: PANING-PANING en RASSA.
PASANGAN (PEUSANGAN). Eene der Atjeh-
sche onderhoorigheden op de Noordkust van Suma-
tra. Volgens eene der Atjehsche kronieken zou
Pasangan zijn gesticht door eene volkplanting
uit de sagi der XXVI moekim's van Groot-Atjeh
onder zekeren Dja Lam Oe. Volgens den aan
diens kleinzoon door den Sultan van Atjeh ver-
leenden schenkbrief (serkata) — waarop het
tegenwoordig bestuur van Pasangan nog altijd
zijne rechten steunt — zouden de grenzen van
het toenmalige Pasangan zich hebben uitgestrekt:
in het Oosten van de Koewala Merasa (in Bajoe)
over de kampong Poentat naar den Gleh Mena-
loeng en in het Westen naar de Koewala Ajer
Masin. Welke riviermonding onder de laatstge-
noemde moet worden verstaan, is onzeker, omdat
zoowel de Koewala Djempa als de Koewala Boe-
ging (in het aan Samalangan onderhoorige land-
schap Pedada) — die door Pasangan als de oor-
spronkelijke westelijke grens opgegeven wordt —
zoutvvater bevatten. In het laatste geval zou der-
halve het geheele gebied van Pedada vroeger
tot Pasangan hebben behoord, terwijl dit staatje,
volgens bovenbedoelde serkata, zijne aanspraken
op het grondgebied der 5 verbonden hoelocba-
langschappen Gloempang Doewa, Sawang, Nisam,
Tjoenda en Bajoe altijd heeft doen gelden. Er
bestaat dus, evenals een Pedir- en een Pasei-streek,
een Pasangan-streek, waaronder de kust-
strook wordt verstaan, die zich van Gedong en
Blang Mch in het Oosten tot Samalangan in het
Westen uitstrekt. Deze streek omvat derhalve de
staatjes Pasangan, Gloempang Doewa, Sawang,
Nisam, Tjoenda, Telok Semaweh en Bajoe, waar-
van de kustlijn circa 65 Km. lang is, terwijl de
diepte van het binnenland tot aan het hoogere
gebergte van 15 tot 30 Km. varieert.
De grenzen van het tegenwoordige of eigenlijke
Pasangan, met de onderhoorigheden Djempa
(Djeumpa), Leboe (Leuboe) en Lapeihan,
zijn nog onvoldoende bekend. De westelijke grens
loopt, zooals zij van de zijde van Pasangan wordt
opgegeven, langs de Kroeëng Djempa, den Tjot
Bom, de Pintoe Karei en het beekje Sarah Siroeng
naar den Goenoeng Itam, met welken naam in
het algemeen het Barisangebergte wordt bedoeld;
terwijl deze grens volgens Pedada iets oostelijker
 PASANGAN. 227

loopt, d. w. z. van de Kroeëng Djempa over den feitelijk te niet gegaan. Een groot gedeelte der
Tjot Tjoet en den Rom Mcndjangoet (een boom) sawah's ligt braak ten gevolge van gebrek aan
naar den Goenoeng Itam. Van de zuidelijke grens werkkrachten en ploegvee.
weet men nog weinig. De linkeroever van de Kampong's van eenige beteekenis zijn, behalve
Kroeëng Pandjoï vormt de oostelijke grens. Djempa, aan de Koewala Djempa, Boegah, Iloe-
Van het terrein kan worden gezegd, dat op kamanoct, Poelau Siroen, Poelau Tomadja, Keniroï
betrekkelijk korten afstand van het strand breede en Tandjong, alle gelegen tussehen de Kroeëng
en doorwaadbare lagunes worden gevonden, met Pasangan en Kroeëng Pandjoï. De kampongs Leboe
zware bakoe-bakoe omzoomd, waarachter eerst het en Lapeihan liggen in de ten Zuiden van Gloem-
sawah- en kampongterrein begint, dat door vaak pang Doewa gelegen onderhoorigheden van die
zeer modderige rivieren is doorsneden. In dit ter- namen, die, zooals gezegd is, met Djempa nog
rein springen de uitloopers van het Barisangc- een deel van Pasangan uitmaken.
bergte (zware en steile heuvelterreinen) tot op Pasangan heet sedert 6 Aug. 1874 zich aan het
korten afstand van de kust vooruit. Deze heuvels, Nederlandsch gezag te hebben onderworpen, doch
voor het meerendeel met ilalang (alang-alang) of de houding, die het hoofd van dit staatje daarna
bosch begroeid, zijn door diepe dalen en insnij- tegen ons bestuur in Atjeh heeft aangenomen, gaf
dingen gescheiden, waar het regenwater bijna altijd weinig reden tot tevredenheid. Hij werkte den
blijft staan en zich zoodoende poelen èn moerassen uitvoer uit de door de Marine geblokkeerde havens,
—
—
vormen. De sawah's zijn met uitzondering van o. a. door het afgeven van passen, in de hand en
de moeras-sawah's, die hier talrijk zijn in Mei, zond zelfs in 1877 strijders naar Samalangan om
Juni, Juli en Augustus droog. In het begin van tegen onze troepen op te treden. Toen hij weigerde
September begint men reeds de sawah's te be- te Kota Radja te verschijnen om opheldering van
werken en zoodra de regens goed doorkomen zijn gedrag te geven, werd zijne aan de Koewala
(gewoonlijk begin October) de bibit uit te planten. Djangka gelegen ge dei (marktplaats) door de
Tusschen de reeds genoemde grensriviertjes Marine gebombardeerd en hijzelf als hoofd van
Kroeëng Djempa en Kroeëng Pandjoï heeft men dit staatje afgezet. Zijn broeder, die hem opvolgde,
nog — van het Westen naar het Oosten —
de Doï, Tjangkoel, Bikoh, Djangka- en Pasangan-
o. m. was ons bestuur wel genegen, doch miste den
invloed, die noodig was om zich met kracht tegen
rivier. De Kroeëng Pasangan, die op de Gajoe- den afgezetten hoeloebalang te kunnen verzetten.
hoogvlakte uit het groote meer Laut Tawar ont- De daardoor ontstane oneenigheden tusschen de
springt, is in haar bovenloop, volgens de nieuwste beide broeders werden wel in 1880 beëindigd,
gegevens, een majestueuse stroom, waarvan de doch in dat jaar braken onlusten uit tusschen
breedte bij Tjot Pi en Awih Getah soms meer Pasangan en Gloempang Doewa. Ten einde aan
dan 300 M. bedraagt. Na hare splitsing bij de die woelingen een einde te maken wilde de Gou-
kampong Raja verliest de rivier zich in tal van verneur van Atjeh en Ond. in Pasangan gewa-
kleine armen, die zich herhaaldelijk verleggen en penderhand optreden, doch wegens bezwaren, aan
daardoor een groot en zandig delta vormen, waar het debarkement verbonden, moest van dat plan
men, zelfs in den drogen tijd, eenige decimeters worden afgezien. Aan den toestand van regee-
in den muilen bodem zakt. Aangaande de Koe- ringloosheid, die langzamerhand door de intrigues
wala Pasangan vindt men aangeteekend, dat het van den afgezetten hoeloebalang in Pasangan ont-
in- en uitvaren met vele moeilijkheden gepaard staan was, dacht ons bestuur een einde te kunnen
gaat tengevolge van de ondiepten, die zich meer- maken door dien hoeloebalang weder tot hoofd
malen verleggen, en de zware branding, die zelfs van Pasangan te benoemen op voorwaarde, dat hij
bij kalme zee op de kust staat. den vrede zou bewaren met het hoofd van Gloem-
De poelen en moerassen zijn slechts zelden pang Doewa. Spoedig daarna verbrak hij niet alleen
om te trekken. Vóór 1898 trof men alleen over de zijne belofte om dat te doen, doch verklaarde hij
smalle rivieren bruggen aan, die dan nog zeer ook den oorlog aan de hoofden van Sawang, Nisam,
primitief en slechts voor enkele voetgangers te Tjoenda en Bajoe. Toen Telok Semaweh in 1881
gebruiken waren. Evenmin vond men tot dat door ons bezet werd en de vijandelijke benden
tijdstip wegen in dit land, tenzij men de be- bij Paleuh onze troepen verontrustten, kwam zijne
kende Atjehsche voetpaden dien naam zou willen dubbelzinnige houding nog duidelijker aan het
geven. Sedert laatstgenoemd jaar is onzerzijds ook licht. Zijn onwil om aan dezen toestand een einde
in dit gedeelte van Atjeh met wegenaanleg en te maken had het bombardement van Kroeëng
bruggenbouw begonnen. Voor de richting van den Koekoes en Djangka door de Marine tengevolge.
ontworpen stoomtramweg van Segli naar Telok De verbonden hoofden der zooeven genoemde vijf
Semaweh zie men de overzichtskaart op de schaal staatjes, die in 1882 door ons bestuur van vuur-
:
van 1 100.000, behoorende bij de Memorie van wapens, munitie en vivres waren voorzien, wisten,
Antwoord betreffende de begrooting van Ned.- gesteund door het geschutvuur der Marine, den
Indië voor 1900. Deze kaart behoort tot het laatste hoeloebalang van Pasangan tot over de Kroeëng
der op cartographisch gebied, met opzicht tot Pandjoï terug te drijven. Tot 1884 konden de 5
Pasangan, gepubliceerde officieele gegevens. verbonden staatjes hunne onafhankelijkheid be-
Omtrent het bevolkingscijfer bestaan nog geene houden, doch nauwelijks was onze vestiging te
betrouwbare gedrukte opgaven. Telok Semaweh in October van dat jaar opge-
De voornaamste bronnen van bestaan zijn land- heven of het hoofd van Pasangan trok de Kroeëng
bouw en handel. Ook wijdt zich de bevolking aan Pandjoï weder over om die staatjes opnieuw te
veeteelt. De voornaamste voortbrengselen zijn rijst, veroveren. Bij de invoering der scheepvaartregc-
pinang, suikerriet en djagoeng. De artikelen, waarin ling in 1892 dankten die staatjes het aan het
de meeste handel wordt gedreven, zijn huiden (die beleid van den resident G. A. Scherer, dat zij
in groote hoeveelheden worden uitgevoerd), pinang, wederom onafhankelijk van Pasangan werden ver-
waarvan de export nog grooter is, en rijst. De klaard; doch de bepaling, dat de lieden van
rijstuitvoer is sedert de met ons gevoerde oorlogen Pasangan, die zich van lieverlede in die staatjes
228 PASANGAN.
— PASAR GEDÉ.

hadden gevestigd, daar mochten blijven wonen, hen Gouv. dienaren zag, het niet waagde zich
was de voorname oorzaak van het ontstaan van tegen die afpersingen te verzetten. De Gouv.-Gen.
nieuwe verwikkelingen, die in 1897 den strijd Duymacr v. Twist schafte bij publicatie van 16
tusschen Pasangan en Gloempang Doewa opnieuw Dec. 1851 de belasting in het grootste gedeelte
deden ontbranden en in 1898 wederom tot een van Java af (vgl. E. De Waal, Aanteek. over Kol.
oorlog tusschen Pasangan en de 5 verbonden staatjes onderw. I, bl. 303); in 1853 en 1555 werd deze
aanleiding gaven. Toen het hoofd van Pasangan, maatregel over geheel Java uitgestrekt, behalve
na tweemalen gelast te zijn, de vijandelijkheden op de particuliere landerijen, waar het recht van
te staken, halsstarrig weigerde, dien last op te heffing aan de eigenaars toekwam, en in de Pre-
volgen, achtte de Gouverneur van Atjeh en Ond. anger, waar de belasting echter bij de hervorming
den tijd gekomen, gewapenderhand tegen Pasangan van het Preanger-stelsel in 1871 eveneens werd
en diens onwilligen hoeloebalang, Toekoe Tjihik opgeheven. Zij wordt nu slechts op die particu-
Semaoen, op te treden. Deze optreding slaagde naar liere landerijen opgebracht, waar zij vóór 1851
wensch en in October van laatstgenoemd jaar was geheven werd; het oprichten van nieuwe markten
Toekoe Tjihik Semaoen weder tot rede gebracht. is toch den landheeren alleen geoorloofd als er
Voor de bijzonderheden dezer expeditie zij ver- geene rechten geheven worden.
wezen naar het opstel „De Pasangan-expeditie in Met den naam pasar wordt op Java ook een
1898", Indisch Militair Tijdschrift, 1899. Uit de week van 5 dagen (legi, païng, pon, wagé, kliwon)
na 1898 ter Noordkust van Atjeh plaats gehad aangeduid, aldus genoemd naar de 5 markten, die
hebbende gebeurtenissen mag worden afgeleid, op 5 verschillende plaatsen in de buurt dagelijks
dat het in Pasangan nog niet rustig is. Wellicht, bij beurten gehouden worden.
dat de dood van Toekoe Tjihik Semaoen in 1900 In Benkoelen wordt een dorp of wijk, waar de
voor de geheele Pasangan-streek betere toestanden winkels zijn, markt gehouden wordt en de vreem-
in het leven zal roepen. delingen vertoeven, pasar genoemd; zulke pasars
Betreffende de organisatie van het inlandsch staan direct onder het Europeesch bestuur. In
bestuur en het rechtswezen zie men het daarom- Pa'embang noemt men pasars o. a. de plaatsen
trent onder PASEI aangeteekende. waar vreemdelingen, die zich in de binnenlanden
PASANGRAHAN. Gebouw bestemd tot tijdelijk vestigen, zich zooveel mogelijk behooren te ver-
verblijf voor personen in 's lands dienst, welke verzamelen; zij zijn meest in de onmiddellijke
zich op reis bevinden. Ook door particuliere rei- nabijheid der (Europeesche) etablissementen ge-
zigers kan daarvan gebruik worden gemaakt. De vestigd. (Valette, Aanteek. betreffende Palembang,
verplichting der bevolking op Java, om pasangra- Bat. 1887, bl. 6).
hans in heerendienst aanteleggen en te onderhou- In Painan wordt voor markt meestal het woord
den is in 1882 afgeschaft. balei gebruikt (balei selassa en b. isnain (senin),
PASAN-RATAHAN-PONOSAKAN. District doch ook pekan.
der afdeeling Belang van de Minahasa der resi- Pasar gelap is een bekend Javaansch feest,
dentie Menado, staande onder een hoofd, dat dat een week duurt, met de garebeg poeasa
den titel heeft van Majoor. Vroeger waren dit samenvalt en in alle grootere plaatsen gevierd
drie afzonderlijke districten, sedert tot een geheel wordt en wel 's avonds (vanwaar de naam). De
vereenigd. kinderen loopen dan met dezelfde kermisverma-
PASAR. Alf. Amb. Zie GOFASA. kelijkheden rond als hier te lande (toeters, lucht-
PASAR (Mal.; Jav. Ng., PEKEN, Kr. '); door ballons, molentjes enz.).
sommigen — misschien ten onrechte, zie Veth, PASARÉAN. Jav. Kr. beteekent rustplaats,
Uit Oost en West, bl. 363 —afgeleid van het namelijk van Amangkoe Rat (1646 1677), na
Perzische bazar; door Nederlanders gewoonlijk zijn dood gewoonlijk geheeten Soesoehoenan Tegal
—
passer, soms wel pas sar, geschreven en uit- Aroem, die in de priesterlijke desa Pasaréan, nabij
gesproken). Markt, marktplaats, marktdag. Zoowel Bandjaran (Tegal) begraven ligt; het graf is door
op Java ais in het Gouv. van Sumatra's Westkust een houten huisje overdekt, door verscheidene
speelt de markt, die tot in de kleinste desa's op muren omgeven en met fraaie boomen omplant;
een bepaalden dag in de week gehouden wordt, 't wordt jaarlijks door een gezantschap uit Soera-
een groote rol in het volksleven; eene levendige karta vereerd.
beschrijving van een Javaanschcn pasar gaf o. a. PASAR GEDÉ. District van het tot 't Sultans-
Poensen in Med. N. Zend. XXVI, bl. i.Vóór 1851 gebied behoorende regentschap Kalasan, residentie
bestond op Java de zoogen. passerpacht; door het Djokjakarta.
Gouv. toch werd het recht verpacht om van alles, PASAR GEDÉ. Plaats, 3V2 paal ten Zuidoosten
wat op die markten te koop werd aangeboden, van Djokjakarta, met vele bouwwerken, die aan
belasting te heffen. Was de heffing op zich zelve Sultan Ageng worden toegeschreven. Van den
reeds drukkend, daar zelfs de arme Javaan, die kraton door den Senapati, den stichter des Mata-
eene kleinigheid ten verkoop uitstalde, belasting ramschen rijks, gebouwd en door Sultan Ageng
moest betalen, zoo werd het bezwaar nog ver- vergroot en verfraaid, is weinig meer over, maai-
hoogd door de omstandigheid dat de pachters Chi- de astana of begraafplaats wordt nog steeds onder-
neezen waren, die zich weinig om het belang der houden ; zij bestaat uit verscheidene hoven, waar,
bevolking bekreunden en wier handelingen in de omringd door muren met poorten die met snij-
binnenlanden niet gecontroleerd konden worden, werk versierd zijn, beschut door houten loodsen
zoodat zij vaak hoogere rechten hieven, dan de en bewaakt door priesters, de graven liggen van
verordeningen toelieten, terwijl de Javaan, die in het regeerend vorstenhuis; het meest in aanzien
is dat van den Senapati zelven. Nog bevindt zich
i) Een ander Menangkabausch woord voor te Pasar Gedé een blauwe steen met twee lang-
inrukt is pakan dat in vele plaatsnamen in werpige, uitgesleten indrukken, omgeven door in
Menangkabausche landen als Pakan Rebari, P. den steen gesneden spreuken in het Hollandsch,
Sabtoe e. a. wordt teruggevonden. Fransch, Italiaansch en Latijn. Een zware steenen
 PASAR GEDÉ.
— PASEI. 229

vijzel staat in de nabijheid; naar den oorsprong ren broeder moest besturen, zoodat de suzereiniteit
van een en ander is vruchteloos gezocht. De nicc- van Samoedra op Pasei was overgegaan.
ning dat Pasar Gedé en Karta, waar Sultan Ageng Onder het bestuur van deze beide vorsten trachtte
gewoonlijk huisde, dezelfde kraton zouden geweest de radja van Siam Pasei cijnsplichtig te maken
zijn, is waarschijnlijk onjuist. aan dat rijk, doch hij moest de daartoe aange-
PASAR-SENEN. District van de afdeeling wende pogingen opgeven, nadat de sultan van
Stad en Voorsteden, residentie Batavia. Het district Pasei de Siameezen had verslagen. Deze vorst
telt 17 kampongs van inlanders. geraakte daarna in verwikkelingen met zijn broe-
PASEI (PASAI, PASÈ). Een gedeelte der der, den sultan van Samoedra, die gevankelijk
Onderhoorigheden van Atjeh, dat geogra- naar Tamiang werd gebracht, waarna de rijken
phisch tot de Noordkust behoort. Uit een histo- Pasei en Samoedra onder het bestuur van den
risch oogpunt beschouwd, is dit gedeelte zeker ouderen broeder werden vereenigd tot één rijk
niet minder merkwaardig dan Pedir en Groot- Pasei. liet was onder het bestuur van diens op-
Atjeh. Volgens sommigen zou eene Atjehsche volger en zoon, dat Pasei door eene Javaansche
beeldspraak Groot-Atjch het hoofd, Pedir het hart legermacht van het groote en machtige rijk Madja-
en Pasei de voeten van het aloude Atjeh noemen. pahit veroverd en verwoest werd. De sultan van
Terecht is beweerd, dat de grond, die tot het Pasei vluchtte, doch niemand wist waarheen. Af-
voormalige rijk Pasei behoorde, klassiek is. Men gaande op de geschiedenis der stichting van Singa-
vond hier, vele eeuwen geleden, verschillende poera door den vorst van Madjapahit in 1252,
plaatsen, die in de oude geschiedenis van Sumatra zal deze gebeurtenis in dezelfde eeuw hebben plaats
beroemd waren. Een daarvan — die men thans gehad. De tot heden bekende Maleische geschied-
zelfs niet meer topographisch zou kunnen be- bronnen zwijgen verder over de geschiedenis van
schrijven — werd gezegd aan het geheele eiland Pasei, terwijl de bouwstoffen voor een aaneen-
haren naam te hebben gegeven, namelijk het geschakeld verhaal daarvan niet alleen uiterst
landwaarts in (volgens Raffles) aan de Djamboe schaars, maar bovendien van weinig beteekenis
Ajer-rivicr gelegen en in inlandsche kronieken ge- zijn, zoodat sprongen van eenige tijdvakken moe-
noemde Samoedra of Samadra, waarvan de ten worden gemaakt en bij de vermelding der
Arabieren, die reeds in de I2C eeuw op dat rijk meest wetenswaardige feiten grootendeels op mon-
handel dreven, Sjamatra hebben gemaakt; een delinge overleveringen behoort te worden afgegaan.
naam, die, door misverstand, op het geheele eiland In 1509 kwamen de Portugeczen voor het eerst
toegepast, van hen in den vorm Sumatra tot in Pasei handel drijven. Diëgo Lopez Sequeira,
de Europeesche zeevaarders is overgegaan. De die er aanzienlijke hoeveelheden handelswaren
veronderstelling van Marsden, dat het door Marco laadde, werd er goed ontvangen; doch toen de
Polo genoemde en om zijne baai bekende Sa- sultan zich kort daarna schuldig maakte aan mis-
mara het tegenwoordige Samalangan (Samcr- handeling van eenige uit de gevangenis te Malaka
langan) zou zijn, schijnt volgens anderen minder ontvluchte Portugeezen, gaf deze gebeurtenis aan-
juist te zijn. Zij gelooven eerder, dal met Samara leiding tot de eerste vijandelijkheden tusschen hen
werd bedoeld Simawas of Simaweh (Telok en Pasei, met dit gevolg, dat de Pcrtugeezen, tien
Semaweh), omdat Samalangan in het bezit van eene jaren na hunne vestiging te Malaka, in 1521, er
slechte en open reede is, terwijl Telok Semaweh in slaagden, een vorst aan het bestuur over Pasei
eene vrij goede baai heeft. te plaatsen, die zich als vazal van Portugal be-
De stichting van Samoedra komt volgens eene schouwde, den Portugeezen den uitsluitenden peper-
Maleische kroniek van Pasei op het volgende handel tegen vaste prijzen vergunde en hun toe-
neer. Een van Samalangan afkomstige Atjeher stond, op zijne kosten, een fort te bouwen voor
had zich in deze streek met der woon gevestigd en eene bezetting van 100 man. Toen de Portugeezen
was bij de bevolking tot zoodanig aanzien geste- niet lang daarna met den sultan van Atjeh in
gen, dat hij haar vorst werd, waarna hij als zoo- oorlog geraakten, werd deze bezetting door de
danig te Samoedra zijn verblijf hield. Kort daarna Atjehers uit Pasei verdreven en vluchtte de sultan
werd deze plaats door zekeren, uit Mekka af- van dit rijk naar Malaka. waarop zijn gebied aan
komstigen sjech Ismaïl bezocht, die den vorst den sultan van Atjeh werd onderworpen.
en het meerendeel zijner onderhoorigen tot den Tasei geraakte daarna in verval en langzamer-
Islam bekeerde en hem den titel van sultan gaf, hand ontstonden uit het eenmaal zoo machtige
waarop deze met eene dochter huwde van den rijk eenige van elkander onafhankelijke staatjes.

—
Vorst van Perlak (Peurela), wiens hoofdplaats De oorzaken, die tot deze verbrokkeling aanlei-
spoedig daarna, tengevolge van een vijandelijken ding gaven welke gedurende het verval van
inval, werd verwoest. De bevolking vluchtte naar het Atjehsche sultanaat plaats vond
Samoedra en de sultan stichtte eene nieuwe neder-
— zijn onbe-
kend. Het bestaan evenwel van eene federatie
zetting, Pasei genaamd, die hij den vluchtelingen van Pasei, toen de Ned.-Ind. regeering in 1873
tot woonplaats gaf en waarover hij, met het daar- den oorlog aan den sultan van Atjeh verklaarde,
toe behoorende gebied, zijn zoon, ook onder den wettigt de veronderstelling, dat de Paseiers het
titel van sultan, tot bestuurder benoemde. Dit denkbeeld van vroeger één rijk te hebben ge-
verhaal wordt tot zekere hoogte bevestigd door vormd, niet geheel hebben kunnen vergeten.
den beroemden Arabischen reiziger Ibn Batoetha, Welke in den bloeitijd daarvan en later de
die, ruim eene halve eeuw na Marco Polo, in grenzen waren van het rijk Pasei is niet op te
1345, Sumatra's Noordkust bezocht en Samoedra geven. Wellicht verschilde de uitgestrektheid daar-
den hoofdzetel van den Islam in dit gedeelte van van niet veel van die der landschappen, welke
het eiland noemt. samen uitmaken hetgeen wij na 1873 hebben ge-
De eerste sultan van Samoedra overleefde den noemd: de Paseistreek. Onderde Paseistreek
eersten sultan van Pasei, die twee zonen naliet. wordt verstaan het gebied van: a de federatie
De oudste volgde zijn vader en de jongste zijn van Pasei en b de op zichzelf staande, geen
grootvader op, die zijn rijk als leen van zijn oude- deel van die federatie uitmakende landschappen:
230 PASEI.

Telok Semaweh (Lho Seumawè) en Blang Lantjang in Straat Malaka stort; 7. de Kertih-
M e h. rivier, die in haar bovenloop geheel tot het ge-
Het op zichzelf staand staatje Telok Semaweh bied van Kcrtih behoort en in haar benedenloop
behoorde eertijds tot Tjoenda, een der tot de Blang Meh van Kertih scheidt; zij is gedeeltelijk
federatie van Pasei behoorende staatjes. Blang door de Marine opgenomen en bij hare monding
Meh maakte een deel uit van het tot de Oost- circa 150 M. breed; 8. de Koewala Tjangkoel,
kust van Atjeh gerekend wordende staatje Tandjong in Kertih gelegen, van geringe lengte en waar-
Semantoh en Merbau (Meureubó). Telok Semaweh schijnlijk gedeeltelijk gegraven; 9. de Koewala
dankt zijne onafhankelijkheid van Tjoenda aan Piada, in Kertih; 10. de Koewala Telaga, even-
den sultan van Atjeh, die het in het begin der eens in Kertih; 11. de Djamboe Ajerrivier (Djambo
negentiende eeuw tot leen van het sultanaat ver- Ajé) de grens vormende tusschen Kertih en Sim-
klaarde. De federatie van Pasei bestaat uit de pang Olim en met eene circa 150 M. breede
volgende staatjes: (zie Regeerings-almanak van monding bewesten Diamantpunt in Straat Malaka
Ned.-Indië van 1900) I. Tjoenda met de onder- vallende; de rivier kan alleen in de kentering
hoorigheden a Blang Lantjang, /' Palcuh, c Bocloh zonder gevaar door de sloepen der Marine bin-
Beureugang of Boeloh Baroh, d Boeloh Blang Ara nengevaren worden wegens de hevige branding
of Boeloh Toenong, e Boeloh Gampong Teungoh, bij de monding.
ƒ Boeloh Mantjang of Boeloh Raja; 2. Bajoe; De rivieren hebben slechts een gering verval.
3. Blang Mangat met Mambang; 4. Samakoeroe; De vloed is tot diep in het binnenland merk-
5. Bloeë; 6. Gedong, verdeeld in a Kroeëng Pasei baar, waardoor het rivierwater niet voor den sawah-
linkeroever en b Kroeëng Pasei rechteroever met arbeid is te gebruiken. Overigens vormen de rivieren
Leubo Klieët; 7. Kertih met de onderhoorigheden : in dit land, waar bijna geene gebaande wegen wor-
a Matang Pandjang, b Mocliëng, e Aron, d Nibong, den gevonden, het voornaamste communicatiemiddel
e Blang Gloempang, / Boewa, g Ara Boengkoe, tusschen de kampongs.
/* Ara Keumcudóë, i Pira, j Seuleuma, k Minjè en Behalve den grooten verbindingsweg tusschen de
/ Matang Ben; 8. Matang Koeli en 9. Peutóë. Noord- en de Oostkust, die sedert 1899 wordt
De grenzen der staatjes, die in de Paseistreek aangelegd en de sedert 1881 in Telok Semaweh
zijn gelegen, zijn niet nauwkeurig aan te geven, door ons bestuur aangelegde wegen worden in de
daar zelfs onder de bestuurders daarvan nog groot Paseistreek geene ten allen tijde bruikbare land-
verschil van meening dienaangaande bestaat. De wegen aangetroffen. De gemeenschap tusschen de
door Dr. C. Snouck Hurgronjc bij het l e deel verschillende kampongs heeft, behalve te water,
van zijn in 1893 verschenen werk „De Atjehers" langs voetpaden plaats, die in den regenmoeson
gegeven kaart van Atjeh en Onderhoorigheden zelfs voor Atjehers moeilijk begaanbaar zijn. Daar
laat tot dusver het nauwkeurigst de ligging en de route voor den binnenlandschen handel tus-
de grenzen dezer staatjes zien. (Peutóë — zie schen de Oost- en de Noordkust door de Pasei-
Kol. Verslag 1899 — komt daarop niet voor). streek voert, zij hier vermeld, dat de handelaren
Ten aanzien van de grootte van een of meer van Edi (Idi) uit langs den weg gaan, gedeeltelijk
der staatjes zijn nog geene cijfers gepubliceerd. door ons bestuur na 18S0 aangelegd, over Edi
De bevolking bestaat uit gemengde Atjehsche 'Tjoet, Bagoh, Boeging en Gloempang naar Djolok
bestanddeelen, d. w. z. niet slechts uit Paseiers, Besar. Van hier trekken zij via Tandjong Semantoh
doch ook uit Atjehers, van de Noord- en Oost- naar de op den rechteroever der Djamboe Ajer-
kust afkomstig (Groot-Atjehers, Pedireezen, enz.). rivier, een weinig bezuiden Telok Nibong gelegen
Het bevolkingscijfer wordt geschat o. a. voor: kampong Djamboe Ajer. De handelsweg voert ver-
Kertih en onderh. op 25.000; Blang Meh op 500; der van hier naar de aan de Koewala Piada gele-
Bajoe op 4000; Telok Semaweh op 3500; Tjoenda gen kampong Gloempang en vervolgens vrij dicht
en onderh. op 7000; Blang Mangat en Mambang langs, doch niet over het strand, naar de Koewala
op 2600; Bloeë op 500; Gedong op 4000; Sama- Tjangkoel en van hier naar Lapang aan de Kertih-
koeroe op 3000; Matang Koeli op 2000 zielen. rivier. Van Lapang gaan de handelaren over de
Met uitzondering van Tjoenda, Blang Mangat, gedei van Kertih (Djirat Majang) naar Blang Meh,
Samakoeroe en Matang Koeli, is de Pasei-streek waar zij zich over de Kroeëng Pasei laten varen
vlak land. De rest is slechts heuvelland. De om hun tocht over Lantjoet naar Merasa te ver-
ruggen der heuvels loopen ongeveer evenwijdig volgen. Van Merasa voeren twee wegen naar
met het strand. De hoogten daarvan zijn van 50 Tjoenda en Telok Semaweh. De een loopt weder
tot 200 M. en meestal met ilalang (alang alang) niet ver van, doch niet over het strand en de
begroeid. In het heuvelland treft men slechts op andere langs den voet der in Tjoenda gelegen
enkele plaatsen ladangs aan met enkele woningen. heuvels. (Vergelijk hiermede de wegen van de
De kampongs (gampongs) liggen in het vlakke Oostkust naar de Noordkust en Groot-Atjch, die
land en voor een groot deel langs het strand en de smokkelaars volgden tijdens de blokkades, vol-
langs de rivieren en bij de monding daarvan, gens W. C. Nieuwenhuyzen: „De politiek van
waar ook de gedei's (kedei's) of pekan's (pasars) den oorlog in Atjeh", Indisch Militair Tijdschrift,
worden gevonden. 1897). Gewoonlijk sluiten zich de handelaren bij
De voornaamste rivieren zijn van het Westen elkander aan, op deze wijze karavanen vormende,
naar het Oosten: I. De Kroeëng Koekoes, de om zich beter te kunnen beveiligen tegen de roo-
grens vormende tusschen Nisam en Tjoenda; 2. de verijen in de verschillende staatjes, die zij door-
Kroeëng Mampelam, de westelijke grens van Telok trekken. Het rooven van handelsgoederen heeft
Semaweh; 3. de Kroeëng Merasa, de grensschei- nog schier overal buiten Groot-Atjeh plaats, omdat
ding vormende tusschen Tjoenda en onderh. en orde, tucht en rechtszekerheid er nog bijna alles
Bajoe; 4. de Kroeëng Lantjoet; 5. de Kroeëng te wenschen overlaten en het vuistrecht (de adat
Sekei, tusschen Bajoe en Blang Mangat ten Westen èh) er nog welig tiert. In sommige staatjes wordt
en Blang Meh en Gedong ten Oosten; de Kroeëng op den doorvoer der goederen een zeker recht
Pasei, die door Gedong stroomt en zich nabij (3 % en minder) geheven of zijn de handelaren
 PASEI. 231

verplicht, de aldaar gewilde artikelen aan de be- noemd en zijn niet veel meer dan hoofden van
volking te verkoopen. Oorlogscontrabande en opium kampongs, die in de Paseistreek nog al uitge-
werden langs de bovenbedoelde, door de boven- strekt zijn, omdat de huizen zeer ver uit elkander
streken gaande smokkelwegen vervoerd. zijn gebouwd; zij worden ieder door een wakil
Hoewel de Paseistreek eertijds zeer welvarend terzijde gestaan. Voorts wordt hier en daar (zoo-
was, heeft de handel er in de latere jaren weinig als in Telok Semaweh) de hoeloebalang nog bij-
te beteekenen. Men vond er voorheen volkrijke gestaan door 2 mantri's of kapala's bitjara
kampongs, uitgestrekte sawah's en eene aaneen- (meuntroè, Atj.) en overigens in alle aan zee ge-
schakeling van klapperbosschen. Behalve van han- legen staatjes door den sjahbandar of haven-
del en scheepvaart leeft de bevolking van land- meester, die de in- en uitvoerrechten int en het
bouw, veeteelt en vischvangst. Met de rijst- en toezicht op de gedci heeft, en door den pang-
klapperteelt vindt zij nog een hoofdmiddel van lima laut, belast met het politietoezicht op
bestaan in de pinang- en suikerrietcultuur. Peper de scheepvaart en de visscherij. In elk staatje
schijnt hier minder goed te gedijen en wordt vindt men bovendien den krani, die de cor-
slechts in geringe hoeveelheid aangeplant. De respondentie van den hoeloebalang voert en diens
uitvoer is van weinig beteekenis en bestaat hoofd- boeken aanhoudt.
zakelijk uit pandanmatten, klappers, klapperolie, Het rechtswezen, dat in alle staatjes gebleven
inlandsche suiker en geiten; alles in onbeduidende is, zooals het tijdens het Atjehsch sultanaat was,
hoeveelheden. De uitvoer heeft hoofdzakelijk plaats kenmerkt zich door de omstandigheid, dat de
naar Edi en de naburige Atjehsche staatjes. De rechtspraak rechtstreeks wordt uitgeoefend dooi-
invoer geschiedt uitsluitend van het Britsche Poeloe de besturende hoofden. Alleen de hoeloebalang
Pinang, nog altijd het centrum van den Atjehschen mag een doodvonnis uitspreken. Na 1874 zijn de
handel, en bestaat uit alle voor de Atjehsche huis- hoeloebalang's in hunne justitieele bevoegdheden
houding benoodigde artikelen, zooals lijnwaden, eenigszins beperkt door de met de Ned.-Ind. regee-
manufacturen, aarde- en ijzerwerk, tabak, enz. Ook ring gesloten contracten. Die beperkingen bestaan
wordt rijst en in de laatste twintig jaren hoornvee hoofdzakelijk in de uitlevering van sommige mis-
geïmporteerd. De rijstproductie is namelijk niet dadigers (zooals deserteurs) aan ons bestuur, het
meer, gelijk voorheen, voldoende voor de behoefte, verbod om verminkende straffen op te leggen en
terwijl in 1879 eene hevige epizoötie uitbrak, de verplichting om misdadigers, die in gemeenschap
waardoor het grootste gedeelte van het ploegvee met onze onderdanen misdrijven hebben gepleegd,
te gronde ging, zoodat van eene behoorlijke be- voor onze rechtbanken te doen terechtstaan.
werking der sawah's geene sprake meer kon zijn. Wat het Europeesch bestuur betreft, maakt de
Er is echter in de laatste jaren vooruitgang merk- Paseistreek een onderdeel uit van de onderafdee-
baar, zoodat mag worden verwacht, dat de vroe- ling Telok Semaweh (bevattende al de staatjes
gere welvaart langzamerhand zal wederkeeren wan- ter Noordkust van Atjeh van en met Merdoe tot
neer de veestapel uit den staat van verval zal zijn en met Blang Mangat) der afdeeling Onder-
opgericht. De weinige paarden, die men er aan- hoorigheden van Atjeh.
treft, zijn van de Gajoelanden afkomstig. Dit gedeelte van Atjeh is na 1873 het tooneel
De voornaamste bron van inkomsten is de hef- van voortdurende onlusten, beroering en strijd
fing van in- en uitvoerrechten door de hoofden geweest, die het de bevolking ten eenenmale
van de verschillende staatjes. Deze rechten, onder onmogelijk maakte, zich aan hare gewone bezig-
den algemeenen naam van hasil bekend, zijn heden geregeld te wijden, zoodat soms geheele
slechts van belang voor zoover het den uitvoer landstreken tijdelijk werden ontvolkt, wijl de be-
van peper betreft. De hasil werd vroeger gedeel- woners elders gelegenheid trachtten te vinden om
telijk door die hoofden en gedeeltelijk door den naar behooren in hun onderhoud te voorzien. De
sultan van Atjeh genoten. Na 1874 is ons bestuur volgende chronologische opsomming van feiten
in de rechten van den sultan getreden, ofschoon maakt een en ander duidelijk.
vóór dien tijd de hasil aan dezen zelden geregeld 1876. Mislukte poging van Toekoe moeda Ang-
werd opgebracht en van eene geregelde betaling kasa, hoofd van Blang Meh, onzen bondgenoot,
van het sultansaandeel aan ons bestuur, zelfs in om Tandjong Semantoh te veroveren.
de staatjes, die onze souvereiniteit hadden erkend, 1877. Vijandelijkheden tusschen Blang Meh en
trouwens ook zelden sprake was. Na 1892 is Gedong.
daarin, hoofdzakelijk tengevolge van de invoering 1878. Expeditie naar Gedong, die den politieken
der scheepvaartregeling, allengs orde en toestand van de Paseistreek en de vijandigheid van
regel gesteld. den hoeloebalang in hoofdzaak onveranderd liet.
Het inlandsch bestuur in al deze staatjes is vrij- Bajoe en Blang Meh schaarden zich aan onze zijde.
wel op gelijkvormige wijze geregeld. Onze vesti- 1879—1880. Verwikkelingen tusschen Gedong
ging in Atjeh bracht daarin, als gevolg van een en Blang Meh, waaraan door het hoofd van Telok
der fundamentcele beginselen onzer inlandsche Semaweh een einde werd gemaakt.
politiek, geene wijziging. Alleen kan men zeggen, 1881—1883. Woelingen van de moslemin
dat ons bestuur de verhouding tusschen enkele uit Paleuh (tanah waqf) onder Tengkoe di
staatjes op beteren grondslag heeft gebracht. Aan Awih Getah tegen onze nederzetting te Telok
het hoofd van elk staatje vindt men den hoe- Semaweh, waarin het hoofd van Pasangan, gesteund
loehalang (oelèëbalang), door ons vaak ten door de vier Boclohsche landschappen de hand
—
—
onrechte radja genoemd, die terzijde wordt ge- had, terwijl de hoofden van Nisam ten westen
staan door 4 ketocha's of ketoeha's am- van de Kroeëng Koekoes (Geukoeë) Sawang,
pat, door den hoeloehalang in belangrijke aan- Bajoe en Tjoenda onze zijde kozen.
gelegenheden te raadplegen. Zij staan aan het 1883. Vijandelijkheden tusschen Blang Mangat
hoofd van zoogenaamde districten, in de grootere met Gedong en Bajoe met Tjoenda verbonden.
staatjes moekim's geheeten. De hoofden der 1884. Vijandelijkheden tusschen Gedong en Bajoe
onderdistricten worden ketoeha's delapan ge- met Tjoenda, Nisam en Sawang verbonden.
232 PASEI. — PASOEMAH- (PASEMAII-, BESEMAH-)LANDEN.
1885—1886. Vijandelijkheden tusschen Gedong
met Blang Mangat en de Boelohsche landschappen
en Bajoe met Tjoenda verbonden.
1892. Door het beleid van den resident G. A.
Scherer kregen de door het hoofd van Pasangan
veroverde staatjes Gloempang Doewa, Blang Pan-
djang en Bajoe hunne onafhankelijkheid terug.
1898. Optreding onzer troepen uit Telok Semaweh
naar 'Tjot Triëng in Tjoenda. Expeditie tot ver-
drijving van de benden van den vorst van Pasangan
uit het gebied der verbonden hoeloebalang's van
Gloempang Doewa, Sawang, Nisam, Tjoenda en
Bajoe. Vijandelijkheden in Gedong, waar een ge-
deelte der bevolking deel nam aan de zich tot
de residentie Oostkust van Sumatra uitstrekkende
beweging van den gcestdrijver Tengkoe Tapa en
krijgsverrichtingen, tengevolge daarvan, in Kertih,
Matang Koeli, Kroeëng Pasei en Bloeë.
1899. Hernieuwde offensieve optreding onzer
troepen in de Paseistreek. Woelingen tengevolge
van de beweging van Tengkoe Tapa.
1900. Hernieuwde offensieve optreding onzer
troepen in de Paseistreek.
PASEKAN. District van het particuliere land
Indramajoe-Wcst, contróle-afdeeling, regentschap
en afdeeling Indramajoe, residentie Cheribon; met
eene oppervlakte van 10.350,87 hectaren. Het
district telt 23 desa's.
PASILAN KELAPA. Inl. drogerij; varen-
wortelstok van Polypodium rigidulum Sw., ge-
groeid op den cocospalm.
PASIR. Rijkjc op de Oostkust van Borneo, res.
Z.- en O.afdeeling van Borneo, grenzende ten N.
aan Koetei, ten W. aan de afdeelingen Amoentai
en Martapoera, ten Z. aan de Tanah Boemboe-
lrrnden en ten O. aan Straat Makasser. In de
Nota van toelichting op de acte van verband, ir,
1875 door den Vorst onderteekend, wordt de be-
volking geraamd op 17.000 zielen en de opper-
vlakte op ongev. 5000 vierk. palen. Het is in
1826 door het Sultansbestuur van Banjermasin aan
het Ned.-Ind. Gouv. afgestaan. Een opsomming
van de landen, het rijk van Pasir uitmakende,
vindt men in het contract van 3 Dec. 1889 (Bijbl.
Hand. St.-Gen. 1889/90 n°. 112).
De W. helft van Pasir is bergachtig en wordt
van het Z. naar het N. doorstroomd door de Ken-
dilo; het O. gedeelte is vlak. De eigenlijke Pasi-
reezen zijn Maleiers; Orang badjo worden aan
de kust gevonden, terwijl Boegmeezen in de hoofd-
plaats en op verschillende plaatsen langs de rivier
wonen. Voorts wordt gewag gemaakt van de Loe-
angan, een Dajaksche stam, die de N. bovenlanden
bewoont (Ind. archief, Dl. UI, bl. 452), doch geene
koppensnellers zijn zouden. De grond, die vrucht-
baar- wordt genoemd, wordt weinig bebouwd; goud
zou vooral aan het boyengedeelte der Kcndilo
gevonden worden en steenkolen omtrent het mid-
den van haren loop bij de kampong Boesoeï. Het
bestuur berust bij een Sultan, wiens geslacht uit
Madjapahit afkomstig zou zijn en die door rijks-
grooten wordt bijgestaan, onder wie de Pangéran
Mangkoe Boemi of rijksbestierder de voornaamste
is. Voorts heeft elke volksstam hare eigen hoofden.
De belastingen, die de Vorst mag heffen, worden
in het contract van 1889 opgesomd. De voor-
naamste plaatsen zijn Pasir aan de Kendilo, resi-
dentie van den Sultan, met vrij belangrijken han-
del, Rampa, Paraga, Saboeng Toeroeng, Boesoeï,
Terobok en Teringsing.
PASIR EN DE TANAH BOEMBOE. Afdee-
ling der res. Z.- en O.afdeeling van Borneo, be-
staande uit de lecnplichtige lijkjes Pasir, Pcgatan
en Koesan, alsmede uit de 'Tanah Boemboe (Zie
op de namen). De zetel van den controleur is
Kota Baroe op Poeloe laut.
PASIRPANDJANG. District van de contróle-
afdeeling Manondjaja, regentschap en afdeeling
Soekapoera, residentie Preanger regentschappen;
met cene oppervlakte van 17.611,35 hectaren. Het
district telt 20 desa's.
PASOEMAH- (PASEMAH-, BESEMAH-)
LANDEN. Onderafdeeling van de afdeeling I.ema-
tang oeloe en ilir, Kikim en de Pasoemah-landen,
res. Palembang. Zij bestaat uit het grootste ge-
deelte van de vroeger vrij onafhankelijke Pasoemah-
landen, die zich van den G. Dempo naar het Zui-
den uitstrekken langs Benkoelen tot aan den G.
Patah, waar zij aan Semindo oeloe loeas grenzen.
Pasoemah oeloe kroë en Pasoemah oeloe manna
zijn aan Benkoelen toegevoegd, waartoe zij geo-
graphisch behooren; Pasoemah oeloe lintang en
Pasoemah lebar behooren tot Palembang en vor-
men deze onderafdeeling waarvan de hoofd],laats
Bandar de zetel van een controleur is. De tot
Palembang behoorende landschappen zijn groote
plateaus, afgebroken door ravijnen soms tot een
diepte van 400 tot 600 voet. De naam Pasoemah,
die ook door het riviertje gedragen wordt, dat
Pasoemah lebar doorsnijdt en in de Lcmatang uit-
watert (welke laatste rivier evenals verscheidene
andere hier aan den G. Patah ontspringt) zou
afgeleid zijn van de soemah of semah, een visch-
soort, die in grooten getale in dat riviertje gevon-
den wordt.
De Pasoemahers, die tot het Maleische ras be-
hooren, hebben in hooge mate den Javaanschen
invloed ondergaan; zij beweren zelfs van Madja-
pahit afkomstig te zijn. Tijdens het bestaan van
het Palembangsche rijk waren zij wel in naam
daaraan onderworpen, maar feitelijk zoo goed als
onafhankelijk. Hunne verhouding tot het rijk werd
bepaald door de atoeran sindang mardéka (rege-
ling der vrije grensbewaking, zie PALEMBANG,
Dl. 111, bl. 178); als vrije grensbewakers waren
zij belast met het handhaven der grenspolitie, het
opvatten van vluchtelingen en het waken tegen
vijandelijke invallen. Toen Palembang door ons
werd ingelijfd bleef de verhouding der bevolking
tegenover de Regeering ongeveer dezelfde; zij
werd tegen het vervullen dier verplichtingen
van cultuur- en heerendiensten en belastingen
vrijgesteld. Herhaaldelijk ontstonden er echter
botsingen tengevolge van rooftochten van Pasoe-
mahers in de aan ons onderworpen aangrenzende
landstreken,waarvoor zij weigerden voldoening te
geven. In 1864 werd
nu door het Opperbestuur
machtiging verleend om krachtig tegen hen opte-
treden en zoo noodig de landstreek intelijven;
nieuwe daden van geweld maakten dit noodzake-
lijk en in 1866 werd eene militaire expeditie uit-
gezonden, die echter alleen tegen Pasoemah lebar
behoefde optetreden, daar P. oeloe manna en
Semindo oeloe loeas reeds uit eigen beweging
verzocht hadden onder Gouv. gezag gesteld te
worden en P. oeloe lintang zich niet tegen den
maatregel verzette. Na korten doch hevigen strijd
werd P. lebar in Juli in bezit genomen; in Augustus
barstte echter een opstand uit die eenen nieuwen
troepenaanvoer noodig maakte, doch in November
geheel bedwongen was. Nog eenigen tijd daarna
werd de rust hier en daar verstoord, doch na
 PASOEMAH- (PASEMAH-, BESEMAH-)LANDEN.
1868 bleek de landstreek geheel bevredigd en
gaat de bevolking, tengevolge van den vrede, door
ons bestuur gehandhaafd, in welvaart vooruit. Zie
J. S. G. Gramberg, De inlijving van het land-
schap Pasoemah, Bat. 1865; T. Bat. Gen. XVI,
bl. 536; Ind. mil. tijdschr. 1870, 1871.
De Pasoemahers zijn, — althans voor zoover
de Islam onder hen geen bekeerlingen gemaakt
heeft,— heidenen en vereeren geesten (orang
al o es), onderscheiden in goede en booze geesten
(déwa's en djins); ook de zielen der voorouders
(poejangs) deelen in die vereering. Afgodsbeel-
den en priesters worden niel onder hen gevon-
den. De dorpen zijn, — waarschijnlijk wegens
de vroeger veelal hcerschende binnenlandschc oor-
logen,— omringd door aarden wallen, met bamboe
doeri beplant waarin nauwe ingangen zijn open-
gelaten; somtijds zijn zij nog door een vrij diepe
gracht omgeven. In het midden van het dorp, dat
bestaat uit huizen, op palen gebouwd, vindt men
gewoonlijk een met steenen belegd plein aan 't welk
de vergaderzaal (balé) ligt. Hunne instellingen
komen overeen met die van de bewoners der bin-
nenlanden van Palembang; de huwelijken geschie-
den bij wijze van djoedjoer en ambil anak. De
Pasoemahers zijn goede landbouwers en telen de
rijst gedeeltelijk op sawahs; de koffiecultuur is er
niet onbelangrijk. De fraai bewerkte rotanmatten
der Pasoemahers worden in Palembang verkocht.
De bevolking is verdeeld in stammen (soembai),
wier dorpen door elkander verspreid liggen; het
bestuur berust bij stamhoofden (pasirah) en
dorpshoofden (pangéran, dipati); de eersten
hebben echter weinig macht; gewichtige zaken
worden in vergaderingen der hoofden of in volks-
vergaderingen beslist. De stam is eigenaar van
den grond; de pasirahs worden, als vertegenwoor-
digers van den stam, beschouwd als bewaarders
van den grond, die echter door de bevolking in
gebruik kan worden genomen zonder dat zij be-
lasting behoeft te betalen. Daarentegen is zij ver-
plicht het hoofd te helpen bij het bewerken zijner
velden en zijne woning te onderhouden.
Eene verzameling van voorschriften op het recht
betrekking hebbende gaf G. J. Gersen, T. Bat.
Gen. XX, bl. 108.
PASOEROEAN. Eene der residentiën van Oost-
Java, ten N. door de Straat van Madoera en ten
Z. door den Indischen Oceaan bespocld. Zij grenst
ten O. aan de res. Probolinggo, waarvan zij in
het N. door de kali Lawean, in het Z. door de
kali Glidiq gescheiden is, ten W. aan de res.
Kediri en ten N.W. aan de res. Soerabaja. Ten
O. loopt de grens over het Tengger- en Smcroe-
gebergte, ten W. over het Ardjoeno-, het Kloet-
en het Kawi-gebergte. In het Z. maken de Plctot-,
de Lengkasana- en de Tambakan-baai drie inham-
men. Ten Z.W. van deze laatste is, op geringen
afstand van de kust het woeste eiland Sempoe
gelegen, dat geene vaste bevolking heeft. De N.O.
hoek heet Hoek van Warangan, ten N.O. daarvan
ligt op ruim 10 Eng. mijlen afstand het eilandje
Karangkoko of Zwaantjesdroogte, waar een kust-
licht is opgericht.
De oppervlakte van de res. bedraagt 96 □ geogr.
mijlen; op uit. 1895 telde de bevolking 1.045.985
zielen of 10.895 per □ geogr. mijl.
Het gewest is geheel bergachtig, met uitzonde-
—
—
ring van eene vlakke strook langs de Noordkust
de vlakte van Pasoeroean en een effen terrein
in het midden — de vlakte van Malang. Langs
— PASOEROEAN. 233
het zuiderstrand liggen bovendien nog enkele kleine
zandvlakten. Eerstgenoemde vlakte bestaat langs
de Noordkust en verder landwaarts in tot de hoogte-
lijn van 10 meter boven zee uit alluviaal zand
en zeeklei. Het onmiddellijk aan zee gelegen ge-
deelte is bijna geheel tot vischvijvers ingericht.
Boven de hoogtelijn van 10 meter bestaat de bodem
geheel uit vulkanische producten, afkomstig van
den Pcnanggoengan, den Ardjoeno en den Tengger,
wier flauw hellende voeten het zuidelijke deel van
de vlakte van Pasoeroean innemen.
De vlakte van Malang, die eene geringe helling
heeft van Noord naar Zuid, begint bij Singosari,
500 meter boven zee, daar waar de voeten van
den Kawi, den Ardjoena en den Tengger in de
vlakte overgaan. In het O. wordt zij begrensd
door den voet van den Smeroe en in het Z. door
het Kendeng- of Zuidergebergte. In de aldus be-
grensde vlakte liggen: de afdeelingshoofdplaats
Malang op 445 m. en de districtshoofdplaatsen
Boeloelawang op 396 m., Kepandjen op 335 m.,
Toeren op 390 m. en Gondanglegi op 355 m.
boven zee. In het laagste, Z.O. deel van de vlakte,
nabij Soemberpoetjoeng (295 m.) heeft de kali
Brantas zich een bed van 100 m. diepte gegraven
in het vulkanisch materiaal, waarmede de geheele
vlakte van Malang is bedekt. Dit materiaal is
gedeeltelijk als steenbrokken uit de kraters weg-
geslingerd, gedeeltelijk als eene natte brei van
zand, asch en steenen met en door het regen-
water naar beneden gevoerd. De lavastroomen,
welke in de rivierbeddingen ontbloot zijn, heb-
ben soms tijdelijk den loop van de Brantas, de
afvoerrivier, gestuit en de afwatering belet, zoodat
de vlakte moerassig werd. Dat zij echter vroeger
in haar geheel een meer zou zijn geweest, is niet
aangetoond kunnen worden. Behalve in het noorden
en zuiden wordt het oostelijke deel der residentie
ingenomen door hellingen en toppen van het Teng-
ger- en het Smeroc-gcbergte. De oostgrens loopt
dwars door den krater van den Tengger, Dasar
genaamd, zoodat de G. Brama, een nieuw eruptie-
punt in dien krater en 2380 m. hoog, tot Pasoe-
roean behoort. Verder zuidwaarts loopt de grens
over den G. Ajeg-ajeg, hoogste punt de G. Djam-
bangan, 3020 m. en over den 3671 m. hoogen
top van den Smeroe, een fraaie kegel, de hoogste
van geheel Java, wiens krater bij tusschenpoozen
asch en stoomwolken uitstoot en bijna onafge-
broken met eene rookpluim is versierd. Nog in
1885 is daaruit een lavastroom gevloeid, dieeene
koffieonderncming verwoestte en vele opgezetenen
doodde. Het n.westelijke en westelijke deel der
residentie wordt ingenomen door de hellingen van
den Penanggoengan, een regelmatigen vulkaan-
kegel, hoog 1649 m., het Ardjocna-gebcrgte met
de toppen Widodaren (3333 m.),Walirang (3i50m.)
en Kembar (3030 m.) den Andjasmara-keten, den
Kloet (1731 m.) en den Kawi, hoogste top de
G. Boetak, 2859 m. boven zee.
Het zuiderdeel van de residentie is bedekt met
de hellingon van het Zuidergebergte, een tertiair
gebergte, grootendeels bestaande uit kalksteen,
met toppen van 500—800 m. boven zee. Deze
kalksteen is op de meeste plaatsen overdekt met
eene dikke laag roodbruine klei, gevormd door
den kalksteen zelf en magneetijzer, afkomstig van
andesiet-gruis.
De rivieren van dit gewest behooren tot het
gebied van de Noord- of van de Zuidkust. De
waterscheiding tusschen beiden loopt van den top
234 PASOEROEAN.
van den Smeroe naar het Zuidergebergte en verder
in westelijke richting, ongeveer evenwijdig met
de kust, naar de grens van Kediri. Naar de Straat
van Madoera stroomen de vroeger genoemde grens-
rivier Lawean, de kali Oemboelan, lager kali Ke-
pandjen en van de districtshoofdplaats Redjasa
tot de monding kali Redjasa geheeten, de kali
Gembong of rivier van Pasoeroean, welke door
de hoofdplaats stroomt, de kali Welang of kali
Kraton, welke het land Alkmaar doorstroomt,
aldaar den schoonen, 85 voet hoogen waterval
Baoeng vormt en ten n. van de districtshoofd-
plaats Kraton in zee valt, de Kedoeng I.arangan
of rivier van Bangil en eindelijk de hoofdrivier
der residentie, de kali Brantas (zie op dat woord).
Deze rivier, welke met hare talrijke zijrivieren de
gansche vlakte van Malang en de aanliggende
vulkaanvoeten als stroomgebied omvat, ontspringt
in het Ardjoena-gebergte op de oostelijke helling
van den Andjasmara, even over de grens der resi-
dentie, dus op Soerabajaasch grondgebied. Reeds
beneden de districtshoofdplaats Sisir (Batoe) wordt
een groot gedeelte van haar water afgetapt ten
dienste der bevloeiing. Zij stroomt verder zuid-
waarts langs Malang en Kepandjen en daarna
oostwaarts, voor een deel de grens uitmakende
tusschen de res. Pasoeroean en Kediri. Hare voor-
naamste zijrivieren zijn: de kali Amproeng op
den Smeroe ontspringende, met de kali Bango,
van den Ardjoena komende, welke vereenigd, ten
z. van Malang in de Brantas vallen; de kali
Kernanten die een paal ten z. van Boeloelawang
de hoofdrivier ontmoet; de kali Lesti, die van
de n. helling van den Djambangan komt, met de
kali Genteng, die van den Smeroe afstroomt,
welke vereenigd, na een westwaartschen loop ten
z. van Kepandjen in de Brantas vallen. Verder
oostelijk ontvangt de Brantas nog de Metra en
de Lawor, welke laatste ontstaat uit de vereeni-
ging van de Biroe en de Leksa, alle rivieren, van
de z.o. helling van den Kawi komende. Eene be-
langrijke zijrivier is nog de Konta, die, evenals
de Brantas zelf op den Andjasmara ontspringt.
Zij stroomt met schilderachtige kronkelingen, over
steenen en rotsblokken bruisend, door het hoog-
land van Ngantang, dat bekend is door zijne groote
koftïeproductie en vormt in haar meer noordelij-
ken loop de grens tusschen Pasoeroean en Kediri.
Bij" uitbarstingen van den Kloet heeft de Konta
belangrijke hoeveelheden zand afgevoerd. Tot het
stroomgebied van de Zuidkust behooren slechts
kleine rivieren, nl. de Leminoe of Iwoq, de Sri-
gantja, de Pengeloeran, de Soemberdoeren en de
Glidiq, vroeger genoemd.
Door middel van talrijke bevloeiingswerken, te
veel om ze afzonderlijk te vermelden, wordt het
water der bergstroomen voor den natten rijstbouw
en voor de suikerrietcultuur benut; verder is door
bedijking de moerassige streek tusschen de districts-
hoofdplaats Gempol en de afdeelingshoofdplaats
Bangil tegen het binnendringen van brmdjirwater
beveiligd.
Aan nuttige mineralen schijnt de res. Pasoeroean
arm: wel zijn ook in dit gewest talrijke vergun-
ningen uitgegeven tot het doen van mijnbouw-
kundige onderzoekingen, maar van de resultaten
dier onderzoekingen is nog zoo goed als niets
bekend. Vermelding verdient als product van uit-
voer alleen de zwavel, die verkregen wordt uit
den krater van den Walirang. Dit mineraal wordt
door de zwavelhaalders afgevoerd naar de districts-
hoofdplaatsen Pandakan of Porrong en daar voor
ongeveer ƒ3 per pikol aan Chineezen verkocht.
Warme bronnen vindt men bij Sanggariti, onge-
veer 3 palen ten w. van de districtshoofdplaats
Sisir gelegen en op een paar paal ten n. van
Ngantang. De bron van Sanggariti bevat 3,03 per
mille vaste stoffen, die bij Ngantang 10 tot 19
per mille. Het water dezer bronnen wordt met
goed gevolg aangewend tot genezing van huid-
ziekten; maar hare geneeskracht ontkenen deze
bronnen meer aan de groote zuiverheid en de
temperatuur van het water dan aan de daarin aan-
wezige opgeloste zouten.
Pasoeroean is een van de vruchtbaarste en wel-
varendste gewesten op Java. De rijstcultuur staat
—
er op een hoogen trap; de gemiddelde opbrengst
per baoe — gemiddeld 40 pikol padi
hooger dan in eenig ander gewest op Java. De
is er
Gouv. kofiïecultuur, hoewel in dit gewest nog altijd
zeer belangrijk en van grooter omvang dan elders
op Java, is ook hier achteruitgegaan; het aantal
erfpachlsperceelcn, waar koffie wordt geteeld, is
in den laatsten tijd, voornamelijk op de z.w. hel-
ling van den Smeroe en in het Zuidergebergte,
verbazend toegenomen en bedraagt ruim 200. Sui-
kerfabrieken, waarvan 3 in de afdeeling Malang,
zijn er 24; verder zijn er in de afdeeling Malang
eenige koffiepelmolens, waar de Gouv. koffie in
de roode schil wordt opgekocht en bereid, een
paar perecelen waar indigo wordt geteeld en een
40U1I ondernemingen waar uitsluitend suikerriet-
stekken worden verbouwd. Het eenige particuliere
land in deze residentie is Kedawoeng, groot 3512
baoe; er wordt rijst en suikerriet geteeld.
De gemiddelde regenval over 13—19 jaar be-
rekend, bedraagt voor de hoofdplaats Pasoeroean
1265 millimeter per jaar, voor Malang 1985, voor
Soekapoera, districtshoofdplaats op de helling van
het Tengger-gebergte 3293 en voor het erfpachts-
perceel Limburg in het Zuidergebergte, 2153 m.m.
De temperatuur ter hoofdplaats en langs de Noord-
kust komt overeen met die te Batavia. De hoog-
vlakte van Malang is opmerkelijk koeler; het
klimaat van Malang staat als aangenaam en ge-
zond bekend; evenwel komt malaria er niet veel
minder voor dan aan de strandplaatsen. Evenals
elders in Oost-Java heeft de oost-moeson in Pasoe-
roean meer dagen van droogte achtereen dan b. v.
de Preanger, hetgeen van belang is voor de koffie-
cultuur, daar de bloesem minder door regenbuien
wordt getroffen en de vruchtzetting dus meer onge-
stoord kan plaats hebben.
Door den invloed der oostelijk en westelijk ge-
legen vulkanen wordt de Z.O. passaat van rich-
ting gewijzigd en veranderd in een zuidenwind,
welke in deze residentie den naam draagt van
gronggong. Het is een warme droge wind, die
bijna even onaangenaam is als de gending in
Probolinggo.
Administratief is het gewest verdeeld in 3 af-
deelingen tevens regentschappen, nl. Pasoeroean,
Malang en Bangil, met gelijknamige hoofdplaat-
sen, II contróle-afdeelingen en 24 districten. De
contróle-afdeelingen zijn: Kota Pasoeroean, Grati,
Tengger, standpl. Poespa, Kota Bangil, Kasri,
Pocrworedjo, standpl. Lawang, Kota Malang, Batoe,
standpl. Sisir, Kepandjeu, Toeren en Toempang.
De bevolking beslaat voor verreweg het grootste
deel (ongeveer 7/s) °*t Javanen; in de afd. Pasoe-
roean en Bangil, zoomede in den omtrek van de
hoofdpl. Malang hebben zich vele Madocreezen
 PASOEROEAN.
tusschen de Javanen gevestigd. Zoo als elders op
0.-Java dringen ook hier de Madoereezen als eene
wig de Javaansche desa binnen; zij zijn eerst
koelies op landbouwondernemingen of handelaars
en weten langzamerhand door vlijt en spaarzaam-
heid in het bezit te komen van gronden. De be-
volking houdt zich voornamelijk bezig met land-
bouw, langs de noordkust ook met vischvangst
en de vischteelt in vischvijvers; op de hoofd-
plaatsen ook met handwerksnijverheid. In de afd.
Pasoeroean wonen in 39 hooggelegen desa's de
Tenggereezen (zie op dat woord); zij houden zich
bezig met den verbouw van aardappelen, kool,
uien en andere groenten, welke veel naar Malang,
Pasoeroean en Soerabaja worden vervoerd. De ver-
moedelijk uitgestorven Tenggereesche honden, ge-
lijkende op een Hollandschen herdershond, waren
bekend wegens hunne trouw en waakzaamheid.
Eene achteruitgaande industrie is het inzouten
van eendeneieren in de desa Dawe aan het meer
Kelindoengan (bij Grati) gelegen. Deze eieren wor-
den gelegd in de natte zoutachtige klei (padah)
van de vischvijvers; ze worden a ƒ3,50 per 100
verkocht en kunnen ongeveer 3 maanden goed
blijven.
De middelen van verkeer zijn: de staatsspoor-
weg, nl. de lijn Soerabaja—Bangil—Pasoeroean,
welke over Probolinggo via Loemadjang naar Pa-
naroekan gaat; de zijlijn Bangil—Malang, welke
in 1897 doorgetrokken is over Kepandjen naar
Blitar in Kediri. Van Malang uit gaan of zijn in
aanleg stoomtramlijnen, n.oostwaarts via Mcndit
naar Toempang, n.westwaarts over Pendem, Ka-
rangploso en Singosari terug naar Malang en van
daar zuidwaarts over Boeloelawang naar Gondang-
legi, met zijtakken van daar westwaarts naar
Kepandjen en oostwaarts naar Dampit. Van de
hoofdplaats Pasoeroean gaat eene stoomtramlijn
over Waroengdawa naar Sengon met een zijtak
naar Bekasi-oost. Verder zijn alle belangrijke plaat-
sen door breede, goed onderhouden grintwegen
verbonden. Van de rivieren kan voor het vervoer
geen gebruik worden gemaakt; alleen de kali
Gembong is van de hoofdplaats Pasoeroean tot
aan zee voor kleine prauwen bevaarbaar.
Behalve de hoofdplaats, de afdeelings- en dis-
trictshoofdplaatsen, elders in dit werk vermeld,
zijn nog de volgende plaatsen belangrijk: Lawang,
500 m. boven zee, dat sedert eenige jaren niet
meer onder de afd. Malang maar onder Bangil
ressorteert; het is de standplaats van een contro-
leur en aldaar heeft zich, aangetrokken door het
koele, aangename en gezonde klimaat, langzamer-
hand eene belangrijke Europeesche gemeente ge-
vestigd; de inlandsche bamboezen woningen langs
den weg en de overzijde van de rivier zijn ver-
vangen door sierlijk gebouwde steenen huizen,
optrekjes en villa's. Fr zijn: een ruim stations-
gebouw, een post- en telcgraafkantoor, eene school
voor Europeanen met ongeveer 100 leerlingen en
twee hotels, die vooral in de warme maanden
October—December door ingezetenen van Soera-
baja en Pasoeroean worden bezocht. De heuvel-
achtige omstreken zijn zeer schoon. Prigen, 580 m.
boven zee op de helling van den Walirang, van
waar men een schoon uitzicht heeft op de oostelijk
gelegen bergen en de Straat van Madoera. Kr zijn
een hotel, tevens gezondhcidsetablisscmcnt en vele
buitenverblijven. Tretes, 790 m. boven zee, met
een schoonen waterval. Op den weg van Tretes
naar den krater van den Walirang ligt op een
235
klein plateau tusschen den Kembar en den Ardjoena
het nachtverblijf Lalidjiwa, 2515 m. boven zee.
Tosari 1777 m. boven zee in het Tengger-gebergte,
aan den weg naar den Bromo, heeft een droog,
koel klimaat; er is een druk bezocht gezondheids-
etablissement. Kendalpajak en Swaroe in de afd.
Malang zijn zendingstations van het Ned. Zendeling-
genootschap. Te Banjoebiioe bij Grati en te Mendit
ten n.o. van Malang zijn druk bezochte badplaatsen.
De res. Pasoeroean is ook belangrijk wegens de
Hindoe-oudheden die men er vindt, nl. tjandi
Singosari, tjandi Toempang en tjandi Kidal, ten
w. van Malang. Bij Sanggariti is nog overgebleven
het voetstuk van een tempel en op de Oro-Oro-
vlakte bij den top van den Boetak bevinden zich
de grondslagen van twee gebouwen; eindelijk
eenige beelden in het bosch Pengaradjan op de
n. helling van den Kloet. (Zie over een en ander
onder OUDHEDEN).
Geschiedenis. In eene oorkonde van het jaar
1294 A. D., gevonden op den G. Boetak, wordt
gesproken van een rijk Toemapel, elders ook wel
Singosari genoemd, dat hoogstwaarschijnlijk de
tegenwoordige res. Pasoeroean omvatte. Dit rijk
wordt ook vermeld in het Javaansche gedicht Rangga
Lawe en daarin leest men van een oorlog tusschen
Toemapel en Daha, in Kediri. De Vorst van
Toemapel, Raden Widjaja, wordt daarin de stichter
genoemd van Madjapait. Na de verovering van
dit rijk in 1478 door Raden Patah vluchtte de
laatste vorst of een zijner zonen naar Malang, maar
werd door de troepen van Raden Patah verslagen.
Volgens eene andere overlevering vluchtte Gadjah
Mada, rijksbestuurder van Madjapait naar Seng-
gara, ten z. van Malang; zijn zoon wist het voor-
malige rijk van Singosari uittebreiden en gaf het
den naam van Soepit Oerang. Aan hem wordt
de stichting van de sterkte Koeta Bedah, ten z.
van Malang, waarvan de ruïnen nog bestaan, toe-
geschreven. Door den Portugeeschen schrijver
Mendez Pinto wordt vermeld, dat Pangéran Trang-
gana, Vorst van Demak, met de hulp van Bantam
Pasoeroean belegerde, dat nog in de macht der
Siwaiten was. Pangéran Tranggana werd gedood
door zijn bediende en na vruchtelooze pogingen
werd het beleg opgebroken. Bij de verdeeling van
het rijk van Tranggana onder zijne zonen kwam
Pasoeroean met Soerabaja, volgens de inlandsche
verhalen, aan den regent van Madoera, schoon-
zoon van Tranggana.
Na de stichting van Mataram onderwierp de
regent van Pasoeroean zich aan Soetawadjaja; zijn
gebied bleef onder Mataram tot 1685, toen Soe-
rapati in 0.-Java een rijk stichtte met Pasoeroean
tot hoofdstad. Soerapati sneuvelde in 1706 en in
1707 stichtte de bevelhebber der Compagnie De
Wilde een fort te Pasoeroean. In 1743 werd bij
verdrag met Pakoe Boewana II de Noordkust van
Java van de Tji Losari tot Pasoeroean aan de
Compagnie afgestaan, nl. het gebied langs de kust.
Het gebied van Malang en Ngantang werd eerst
in 1767 door den bevelhebber der Compagnie aan
een afstammeling van Soerapati ontrukt.
Bij de verdeeling van Java door Daendels in
9 Landdrostambten ressorteerde Pasoeroean onder
het Landdrostambt Oost-Java; na de teruggave
der 0.-I. koloniën door Engeland in 1816 werd
Pasoeroean tot eene residentie verheven.
PASOEROEAN. Afdeeling en regentschap der
gelijknamige residentie, wier n.o. gedeelte zij uit-
maakt, groot 86.373,08 hectaren of 15,7 O g. m.,
236 PASOEROEAN. — PASSIR-rASSIR. (IKAN)
en begrensd door: ten N. de zee; ten O. de resi- van 2606,04 hectaren. Het district telt 57 desa's.
dentie Probolinggo; ten Z. en ten W. resp. de PASOEROEAN (ook GEMBONG en in het
afdeclingen Malang en Bangil van dit gewest. De Hoog-Javaansch PASEDAHAN), de hoofdplaats
afdeeling telt 3 contróle-afdcdingen, het regent- van het gewest, het regentschap, de afdeeling en
schap 10 districten, met name: Kota Pasoeroean, het district van dien naam, ligt aan Straat Madoera
Kraton, Ngempit, Wangkal (hoofdpl. Kedjajan), en heeft eene veilige reede. Reeds in het begin
Kebontjandi (hoofdpl. Gondang-Wctan), Grati der i6e eeuw bestond de stad; twee eeuwen later
(hoofdpl. Grati Toenon), Djati (hoofdpl. Ngoling), was zij de hoofdplaats van het rijk van Soerapati.
Winongan (hoofdpl. Gading) en Redjasa (hoofdpl. Voor een 20tal jaren nog de vierde in rang onder
Redjasa-Lor), Tengger (hoofdpl. Ngepoh); de niet de handelssteden van Java is zij sedert het in
genoemde hoofdplaatsen zijn gelijknamig. Het aan- exploitatie komen van de staatsspoorlijn Soerabaja—
tal desa's bedraagt 484, waarvan 7 particulier en Malang, wat het vertier betreft, zeer achteruit
alle andere Gouvernements zijn. Langs de Noord- gegaan. Op het eind van 1882 bedroeg de bevol-
kust strekt zich eene vlakte uit, welke niet anders king 38.816 en op het eind van 1897 slechts
is dan de flauw hellende voet van den Tengger, 25.132 zielen.
waarop de zee tot zekere diepte alluviaal zand De kali Gembong die door de stad loopt is
en klei heeft afgezet. In die formatie zijn talrijke daar nauwelijks 20 meter breed en alleen voor
vischvijvers aangelegd wier peil onder hoogwater- kleine prauwen bevaarbaar. De drukte op de reede
stand ligt; de zee liep hier vroeger zeker verder is zeer verminderd, maar nog steeds geven de af-
landwaarts in. De kust heeft oostelijk een kaap, scheep van koffie en suiker, de visschersprauwen en
Tandjoeng Warangan en westelijk een bocht, die andere vaartuigen, die handel drijven op Madoera,
van Pasoeroean. De voornaamste der bergen dezer daaraan eene zekere levendigheid. Op de reede
afdeeling is de Tengger, die in haar zuidoosthoek komen de zeeschepen op I V2 paal afstand in 5
ligt, en dan ook slechts ten deele tot haar be- vademen water ten anker. Vóór den mond van
hoort. Aan den noordelijken Tcnggcr-voet grenst de rivier ligt eene zandbank, die het vaarwater
de zuidvoet van den Grati-vulkaan, welks krater zeer versmalt; de aanslibbing is in de laatste tien-
het meer Klindoengan bevat. Benoorden den Grati- tallen jaren nog toegenomen, zoodat thans geladen
vulkaan ligt de goenoeng Semongkrong die stel- 10 kojangsprauwen met het doode tij de bank
lig een eruptie-punt is, al valt er ook op den top niet kunnen passeeren. In de nabijheid van de
geen krater waartenemen. De Zuidgrens der af- bank wordt voortreffelijke tong gevangen.
deeling wordt gevormd door het zadel dat de Pasoeroean is overeenkomstig den landaard dei-
Tengger, naar het westen toe, verbindt met den bevolking verdeeld in wijken. Vroeger zag men
Ardjoeno; dit gebergte staat bekend als goenoeng in de hoofdstraat van de Europeesche wijk tal
Toenggangan, dan wel gebergte van Djaboeng of van fraaie heerenhuiz.en als villa's gebouwd; vele
van Selampar. De afdeeling is een paar badplaat- daarvan zijn thans vervallen; zij zijn door Chi-
sen rijk, die beide haar daarzijn te danken hebben neezen opgekocht, die aan het onderhoud weinig
aan een krachtig te voorschijn tredende bron van kunnen besteden doordat de huurprijzen zoo be-
zeer helder water; de meest bekende is 't „blauwe langrijk zijn gedaald. De Chineesche wijk bestaat
water": Banjoe-biroe, (zie op dat woord); de andere uit verscheidene straten met zeer fraaie huizen,
badplaats ligt bewesten de vorige en draagt den waarvan vele, en wel de aanzienlijkste, volgens
naam Oemboelan. Te vermelden rivieren zijn: de Europccsch model zijn gebouwd. Om de Euro-
k. Lawejan, grensrivier met Probolinggo; de k. peesche en Chineesche wijken liggen de kampongs
Oemboelan, in haar benedenloop k. Kepandjen der Javanen en Madoereezcn, die tot aan het strand
en bij haar monding k. Redjasa geheeten; deze en de daaraan gelegen vischvijvers doorloopen.
beide ontspringen op de noorder Tengger-helling; Pasoeroean heeft een fraai residentiehuis, eene
de k. Welang, die op de westelijke Tengger- nette regentswoning, eene in 1857 vernieuwde
helling ontspringt en als k. Kraton in zee vloeit. Protestantsche en eene in 1895 voltooide Roomsch-
De hoofdplaats der afdeeling is Pasoeroean (zie katholieke kerk, cene moskee met bidtoren, een
op dat woord). Vermeldingswaardige plaatsen in de fraai societcitsgebouw, dat getuigt van de vroegere
afdeeling zijn: het dorp Meiaten bij Ngoling, een welvaart der plaats, eene constructiewinkel „de
voormalige districtshoofdplaats, waar een bloeiende Bromo", met gemiddeld 100 inlandsche ambachts-
nijverheid bestaat, zijnde de vervaardiging van lieden, eene ijsfabriek en eene koffiepellerij. Ver-
stroozakken; de controleurs-standplaats Poespa, in der is er de onderneming Poeroet, die uit de ter
de buurt waarvan zich het landbouw-etablissement hoofdplaats gelegen Poeroet-bron drinkwater in
bevindt, hetwelk dient tot proefneming met Euro- buizen pompt naar het spoorwegstation, vanwaar
peesche kolonisatie in de Oost; tevens bestaat het in groote ijzeren ketels naar Soerabaja wordt
hier een gelegenheid voor ambtenaren om, dank vervoerd. De gasfabriek bestaat sedert jaren niet
zij cene Gouv.-toelage, als patiënt le klasse te meer, ook al tengevolge der verminderde wel-
worden verpleegd. Een dergelijke gelegenheid vaart; een proefstation voor de suikercultuur heeft
biedt Tclaga-sari, welk herstellingsoord onmiddel- hare plaats ingenomen. Het fortje, in 1845 ge-
lijk ligt bij Tosari, een om haar schoone en ge- bouwd, is in 1892 afgebroken. Eene stoomtram
zonde ligging en ook als hoofddorp der Tcngge- loopt van de hoofdplaats naar Waroengdawa en
reezen algemeen bekende desa. De Mohammedaan- Winangon; ze zal doorgetrokken worden naar
sche bevolking der afdeeling is van West naar Paserpan.
Oost al minder Javaansch en meer Madoereesch. PASPASAN. Bal. Zie PAPASAN.
In de afdeeling liggen het particuliere land Keda- PASSAR, PASSER. Zie PASAR.
woeng, 10 suikerfabrieken en 2 kinaplantages op PASSIFLORA. Zie LABOE.
gronden in erfpacht. PASSIR. (IKAN) Zie KADIR. (IKAN)
PASOEROEAN. District van de contróle- PASSIR-PASSIR. (IKAN) Maleische naam op
afdeeling Kota-Pasoeroean, regentschap, afdeeling Java voor eene Stckcl-Omberv isc h-soort,
en residentie Pasoeroean, met cene oppervlakte Scolopsidcs monogram ma.
 PATAHO.
— PATERNOSTER-EILANDEN. (KLEINE) 237

PATAHO. Zie BIEJAWAKH. in gewone sawah herschapen, _: 500 bouws van

PATAH SEMBILAN. Hethoogstepunt,2sooM., regen afhankelijke sawah volledig bevloeid ge-
van het Barisan-gebergte op Sumatra. Volgens den worden, terwijl de aanplant van tweede gewassen,
naam zou de gekartelde top negen punten moeten die te voren slechts op weinige gronden voor-
hebben. Door een circa 1800 M. hoogen rug is de kwam, thans zonder eenig bezwaar over de volle
Patah Sembilan verbonden met den hoogsten top oppervlakte met zeer gunstigen uitslag gedreven
van geheel Sumatra, den Goenoeng Korintji, Goe- wordt. Niet minder dan 140 grootere en tallooze
noeng Gedang of (volgens de zeevaarders) Piek kleinere inlandsche dammen, in heeren- en desa-
van Indrapoera. Beide hebben, met den Goenoeng dienst onderhouden, konden door den aanleg der
Toedjoeh, waarschijnlijk één vulkaan gevormd werken vervallen. Merkwaardig is de in dit gebied
wiens uitbarstingen eerst de twee nevengebergten genomen, en voorloopig goed geslaagde proef om
deed ontstaan en daarna den Piek als jongste ver- de waterverdeeling in detail aan de landbouwers
heffing. zelve over te laten, waartoe het gebied in kringen
PATAH TOELANG, of DAOEN PATAH van 2—300 bouws is verdeeld. Alleen aan de vel-
TOELANG en SETOELANG. Mal.; KAJOE den bij suiker- en andere fabrieken wordt het water
OERIP of GETIII OERIP of TIKEL BALOENG, door de technische ambtenaren toegewezen.
Jav.; PATATOELANG, Mak.; TIIELISOH, Mad. PATÈK. Zie FRAMBOKSIA TROPICA.
Euphorbia Tirucalli L., fam. Euphorbiaceae. PATÉKA. Mal. Amb. en'Tim. ZieSEMANGKA.
Kleine boom of heester met dunne ronde takken PATELLA SACCHARINA. Zie GASTERO-
en nagenoeg zonder bladeren, in Afrika tehuis PODEN.
behoorend doch in Indië ingevoerd. Bejaarde lie- PATENE. Mak. Zie TJAMPAKA.
den stampen de stengels fijn en leggen die bij PATENGGANG. (TELAGA) Fraai gelegen
wijze van pap op pijnlijke plaatsen der ledema- bergmeer op de westhelling van den Patoeha,
ten. Het scherpe sap wordt uitwendig bij been- 1575 meter hoog.
breuken aangewend, en is inwendig gegeven een PATERNOSTER-BOON of -ERWT. Zie
bekend inlandsch abortivttm. In den laatsten tijd SAGA.
trekken deze en soortgelijke Euphorbia''s de aan- PATERNOSTER-EILANDEN. (GROOTE)
dacht wegens het caoutchouc-gehalte van haar Een tot de afd. Makasser van het Gouv. Celebes
melksap. en onderh. behoorende eilandengroep, tusschen
PATANI. District op hel Zuidoostelijk schier- de z.w.lijkste punt van Celebes en het eiland
eiland van het eiland Halmahéra, om de Noord Lombok, in de Soenda-zee, en wel tusschen 70 20'—■
begrensd door het district Maba en om de Oost 7° 55' Z.B. en 1170 6'— 118°o' 0.L., in richting
door het district Wcda, en behoorende tot het van z.w. naar n.o. zich uitstrekkende; deze archi-
sultanaat Tidore. Meerdere Sengadji's fungeeren pel, bij de zeelieden onder den naam van „het
er als hoofden en in de voornaamste kampong, kerkhof" bekend, bestaat uit een menigte eilandjes
nicl ver van de Oostelijkste punt gelegen, heeft en riffen, de namen dragende der schepen welke
de posthouder voor Midden- en Zuid-Halmahéra zij deden vergaan, is niet opgenomen en wordt
zijn standplaats. Tusschen de bewoners en die niet bevaren. De Siboga-expedilie bezocht deze
van het eiland Gébé, dat niet ver Oostwaarts eilanden in het voorjaar van 1899; de uitgebreide
ligt, bestaat veel aanraking; zij zijn meest allen strandriffen van Sailoes kctjil en Kawasang wer-
Mohammedanen en in het binnenland vindt men den faunistisch onderzocht. Evenals de Postillon-
geen Alfoersche slammen. Hun hoofdbestaan vin- eilanden liggen de Paternoster-eilanden blijkbaar
den zij in de vischvangst. op een plateau, door ongeveer 60 meter diep
PATATOELANG. Mak. Zie PATAH TOE- water overdekt; deze plateaus zijn van elkander
I.ANG. gescheiden door dieper water waarin tot 571 m.
PATCHOULI. Zie DILEM, alsmede het op- gelood werd. De afstorting dezer plateaus is zeer
stel over vluchtige oliën (Dl. 111, bl. 68). steil naar het bekken der Flores-zee. De eilanden
PATEGOEAN-WERKEN. Deze bevloeiings- zijn klein, dichtbegroeid en slechts gedeeltelijk
werken, in de afdeeling Bangil der residentie door enkele visschers bewoond; zij worden door
Probolinggo gelegen (vgl. Dl. I, bl. 192) zijn riffen, waaronder van enorme uitgestrektheid, om-
thans geheel voltooid. Zij omvatten een terrein geven. (40 Bulletin der Siboga-expeditie).
van ongeveer 86 Km. 2 of ruim 10.000 bouws, PATERNOSTER-EILANDEN (KLEINE) of
gelegen aan den noordoostvoet van den Ardjoena, BALABALANGAN-EILANDEN. Een groep
zuidwaarts van de desa Kasri (aan den weg naar eilandjes en riffen in Straat Makasser, die in een
Prigen), oostwaarts tot even voorbij de hoofd- vierhoek liggen, aan de n.- en z.-zijde begrensd
plaats Bangil en ten noorden begrensd door de door de parallellen van 2° o' en 2° 44' Z.8., aan
kali Porrong. Deze streek wordt bevloeid uit de de w.zijde door den meridiaan van 1170 O.L. en
rivieren Pategoean en Djaganalan of Kedoeng aan de o.zijde door de 100 vaams-lijn, zijnde de
Larangan (met haar zijtak Kedondong), die haar grens der groote bank van Borneo, welke met
ongeveer ten westen en oosten omgrenzen. Vroe- diepten van 17 tot 50 vaam in Straat Makasser
ger bestond hier een zeer gebrekkig inlandsch uitsteekt. De eilanden zijn onbewoond doch wor-
irrigatie-stelsel, in 't geheel niet ingericht op spaar- den veelvuldig bezocht door visschers, zoowel van
zaam verbruik en billijke verdeeling van het water, den Borneo- als van den Celebes-wal; soms blij-
bestaande uit een zeer onregelmatig en verward ven zij er een paar maanden, zich van het eene
net van leidingen, waarin genoemde rivieren zich eiland naar het andere verplaatsende; de groote
geheel verloren. liet is sedert het jaar 1885 ver- hoeveelheden gevangen visch worden er gedroogd,
vangen door een regelmatig systeem van aanvoer- ook verzamelen zij eieren van vogels en schild-
en afvoerleidingen, waardoor de bevloeiingstoe- padden, haaienvellen, tripang, schelpen, enz. De
stand radicaal werd verbeterd. Bovendien waren eilanden zelve leveren niets op; zij zijn alle van
tot uit. Dec. 1898 binnen het gebied 173 bouws dezelfde formatie, bestaande uit een koraalbodem,
nieuwe sawah gevormd, 467 bouws moeras-sawah waarop langzamerhand door den golfslag een laag
238 PATERNOSTER-EILANDEN. (KLEINE)
zand werd gebracht en eenige plantengroei zich
heeft ontwikkeld, behalve lage gewassen ook pan-
dan-, tjemara- en ficus-soorten, waaronder van 170
voet en hooger. (Meded. op zeevaartk. geb. over
N. 0.-I. Juni 1896, n°. 3). De schepen vermijden
de Borneo-bank en houden den wal, oostelijk of
westelijk daarvan. Administratief behoort de groep
tot de res. Z.- en O.afd. van Borneo.
PATI. Afdeeling en regentschap der residentie
Japara, metende 112.569,23hectaren of 20,4Dg-m.
De afdeeling beslaat het zuidoostelijk deel van
het gewest doch reikt niet tot aan de zeekust;
immers haar grenzen zijn: N., N.O. en O. de af-
deeling Djoewana van dit gewest; Z.O. de resi-
dentie Rembang; Z. de residentie Semarang; W.
de afdeeling Koedoes van dit gewest. Telt de
afdeeling 2 contróle-afdeclingen, het regentschap
heeft 7 districten, als volgt: Pati I omvat Pati,
Selowesi (hoofdplaats Tlogowoengoe), Glonggong
(hoofdpl. Poetjangakan) en Bogoramé (hoofdpl.
Djakcnan); Pati II omvat Tenggeles (hoofdpl.
Djekoeloe-loe), Tjengkalsewoe (hoofdpl. Kajcn)
en Angkatan (hoofdpl. Gaboes); de niet genoemde
hoofdplaatsen zijn gelijknamig, De districten Ang-
katan en Glonggong zijn, hoewel klein van om-
vang, na het district Pati de meest bevolkte van
gansch Japara. Het aantal desa's bedraagt 534.
Het land bestaat uit eene alluviale vlakte, zuide-
lijk besloten door de westelijke voortzetting van
het Rembangsche kalkgebergte, dat zich voordoet
als een hooge, witte, verbrokkelde muur; noorde-
lijk door de afhelling van den vulkaan Moerija,
welks top ligt op 't noordwestelijkste punt der
afdeeling, zoomede door den bezuiden dezen ge-
legen vulkaan Pati-ajam (353 meter), welke met
een plat zadel aan den eerste is verbonden en
in wiens losse tuffen — zijn voornaamste bestand-
deel — talrijke fossiele zoogdierbeenderen zitten.
De vlakte, die eene richting zuidwest—noordoost
heeft, is tegen de grens met Koedoes aan, en ook
daar over, zeer laag en moerassig; de aldus tot
beide afdeelingen behoorende „rawa besar" watert
gedeeltelijk af door de kali Djoewana, wier aan-
vang ligt in Koedoes, grootste lengte in Pati dat
zij geheel doorstroomt, en benedenste loop in
Djoewana, waar zij bij de gelijknamige hoofdplaats
in zee valt. Deze rivier nadert zeer dicht maar
vloeit niet langs de benoorden ervan liggende
hoofdplaats der afdeeling en van het gewest, mede
Pati genaamd, waar de resident, assistent-resident,
regent, beide controleurs en wedana van het haar
bevattend district zetelen. Haar grenzen zijn vast-
—
—
gesteld bij St. 1898 n°. 144; er woonden einde
1895 17611 zielen, t. w. 241 Europeanen,
15.479 inlanders, 1805 Chineezen, 31 Arabieren
en 55 Mooren; voor de Chineeeen is er wel, voor
de beide andere vreemde oostersche natiën niet
een eigen wijk aangewezen; onder de inlanders
bestaat er eene Christengemeente. Langs Djekoe-
loe-lor en Pati loopen de groote postweg en de
lijn der Semarang—Joana stoomtrammaatschappij.
Aan den postweg heeft Pati te danken dat het
de hoofdplaats der residentie is, want toen deze
er in 1810 langs werd gelegd heeft Daendels
tevens de bestuurszetel van Djoewana naar Pati
verplaatst. Voorts gaat er een zijtak van den post-
weg van uit noordwaarts de afdeeling Djoewana
in, en zuidwaarts een naar de residentie Sema-
rang, welke Kajen aandoet, terwijl er ook door
wegen verbinding is met de andere districtshoofd-
plaatsen. In een kampong der kota is het graf
— PATIH.
van Maulana Mauliki, een zendeling van den
Soenan van Koedoes, hier door ongeloovigen ver-
moord. Overigens bevat dit regentschap nog meer
Mohammedaansche heilige plaatsen. De eenige
Hindoc-oudheden van het regentschap zijn een
3tal beelden bij de residentswoning. Bij de desa
Pangoenan, district Sclowesi, is het graf van Pandoc
Dewanata, die aldaar door de 5 pandawas is be-
graven. Daar niet ver af is het graf van Pangéran
Benawa, bekend in Java's geschiedenis als Adipati
van Djipang. De afdeeling is zeer vruchtbaar en
bestaat in de vlakte uit een schier onafgebroken
aaneenschakeling van rijstvelden. Door Europeanen
wordt landbouw gedreven op 13 erfpachtspercee-
lcn, waarvan 5 voor koffie, cacao en notemuskaat,
4 voor kapok en aloë, 2 voor kapok en Liberia-
koffie en I voor padi, djagoeng en kapok (van I
ontbreekt de opgaaf), en op 5 ondernemingen
gebaseerd op overeenkomsten met de bevolking,
nl. 4 voor suiker en I voor tabak, terwijl nóg I
dergelijke onderneming ten doel heeft de berei-
ding van kapok, boengkil en katjang-olie. De
bosschen op het gebergte dezer afdeeling geven
aanleiding tot het bestaande 2tal ondernemingen
voor den houtaankap. Het aantal uitgereikte ver-
gunningen tot mijnbouwkundige opsporingen be-
draagt er 6.
PATI. District van de contróle-afdeeling Tati
I, regentschap en afdeeling Pati, residentie Japara;
met eene oppervlakte van 117.47,16 hectaren. Het
district telt 84 desa's.
PATIAMBANG. Een der drie rijkjes, de Gajoe-
landen uitmakende. Zie GAJOE (ORANG).
PATIH. Ambtstitel van een ambtenaar op Java,
den raadsman, plaatsvervanger ofvertegenwoordiger
van den Vorst. In de Vorstenlanden (Zie aldaar)
is de Patih van den Vorst de Rijkshestierder of
Radcn-adipati. Ook hebben daar verscheidene pan-
gérans hunne patih's. De regenten op Java heb-
ben eveneens hun patih (zie BESTUUR, Dl. I,
bl. 189); waar een regentschap meer dan een af-
deeling bevat, is in elke afdeeling een patih aan-
gesteld. Het voornemen bestaat de betrekking van
patih te verbinden aan die van districtshoofd ter
hoofdplaats der afdeeling.
PATIH. Gelegen op de Westkust van Sumatra
en behoorende tot de Onderhoorigheden van Atjeh,
omvat dit staatje de vier landschappen Patih, Lagen,
Telok Gloempang en Ranoï. Het strekt zich langs
de kust uit: ten N. tot Oedjoeng Merak, ten O.
tot den Goenoeng Itam en ten Z. tot de Koewala
Baba Pintoc; terwijl het ten W. aan den Indi-
schen Oceaan grenst. De grootte van het land is
niet bekend, doch het bevolkingscijfer werd in
1888 door Van Langen op 8370 zielen (waar-
onder 1846 weerbare mannen) geschat. (Atjeh's
Westkust, T. Aardr. Gen. 1888, 1889, 1890).
Patih werd ontgonnen door zekeren Panglima Nja
Din met volk uit de XXV moekim's van Groot-
Atjeh. Daarna werden Telok Gloempang, Lagen
en Ranoï, eveneens door Groot-Atjehers gesticht.
Behalve deze hebben er zich later ook Pedireezen
gevestigd. Behalve een gedei (kedei) in elk der
landschappen treft men er de volgende kampongs
aan: Patih, Masin, Gleh Ngom, Lagen, Telok
Gloempang en Ranoï. Overigens is de bevolking
over hare peperaanplantingen (sinaboeq's) ver-
spreid. De pepercultuur, die in vroegere jaren
jaarlijks circa 30.000 pik. peper produceerde, is
—
door de herhaalde hinnenlandsche twisten en den
oorlog in Groot-Atjeh waaraan door vele plan-
 PATIH.
tets werd deelgenomen — schrikbarend achteruit-
gegaan. Behalve peper wordt rijst, op van regen-
water afhankelijke sawah's en ladang's verbouwd,
doch niet voldoende voor de behoefte, zoodat er
altijd invoer van rijst plaats heeft. De over het
algemeen zeer vruchtbare bodem is behalve voor
rijst- en peper-, ook voor koffie- en tabaksteelt
geschikt. De handel beteekent er nog niet veel.
De jaarlijksche invoer bedroeg, volgens Van Langen,
tot 1888 circa 13.000/ en de uitvoer (behalve
die van peper) 3500/. De opiumconsumtie be-
droeg tot dien datum gemiddeld 4/3 kist 'sjaars.
De, ook in den Wcstmocson vrij goede anker-
plaats van Patih is achter Poelau Kas of Kah,
doch de ontscheping is daarentegen — vooral in
den Westmoeson — moeilijk, omdat Patih slechts
door eene nauwe geul tusschen koraalriffen is te
bereiken. De baai van Gloempang is cene, even-
eens in den Westmoeson, vrij goede ankerplaats,
doch kan niet meer dan 2 schepen bevatten.
PATIKAN. Zie NANANKAAN.
PATIMARAL. Alf. Amb. Zie DJARAK.
PATIPI. Landschap op de Westkust van Nieuw-
Guinea, tusschen Roembati en Sekar aan de Zuid-
kust der Maccluer-golf gelegen en bestuurd door
een Radja, die in de gelijknamige kampong ten
Westen van den inham Wéri Aboeam verblijf
houdt. De bewoners zijn deels Mohammedanen
en deels Papoea's, behalve in twee grootere kam-
pongs nog over tal van kleinere nederzettingen
in dien inham verspreid. Vele dezer lieden ver-
toeven soms maanden lang aan de Noordkust der
golf tot het kloppen van sagoe.
PATJA. Mak. Zie KELADI.
PATJAR (heter PATJAR KOEKOE). Jav. en
Soend.; INAI, Mal.; HATIRANGGA, Bat.;
KAROENTIGI, Mak.; LAKA, Mal. Mol. (?);
LAAT, ALAAT,LALAAN, ofKOIRAKAT, Alf.
Amb.; GATJA of INENG, Atjeh.
Lawsonia inermis L., fam. Lythraceae. In de
heete gewesten van de oude wereld algemeen ge-
kweekt, waarschijnlijk uit Perzië afkomstig. Deze
plant is de henna; de fijngestampte bladeren zijn
in alle oostersche landen als verfmiddel voor nageis,
(in Zuid-Celebes ook die der voeten), in gebruik
en worden daarvoor ook in Parijs enz. aangewend.
De wortel bevat eene roode kleurstof en was oud-
tijds als Alkana vera bekend.
De patjar wordt ook wel boom-reseda genaamd,
omdat hare bloemen iets op die der reseda gelij-
ken; men kan uit deze reuk-olie bereiden (zie
Dl. 111, bl. 67). Patjar koekoe duidt op het
verven der nagels.
PATJAR KOEKOE. Jav. en Soend. Zie
PATJAR.
PATJAR TJINA. Bat. Mal. Zie TJOELAN.
PATJAR TJOELAN. Soend. Zie TJOELAN.
PATJAT. Zie PATJET.
PATJÉ. Jav. Zie BENGKOEDOE.
PATJET. Naam op Java voor een Spring-
bloedzuiger, LLirudo zeylanica, in het Maleisch
1'atj a t. Gewone Bloedzuigers worden in Maleisch
en Javaansch Lint ah genoemd.
De naam „Spring"-bloedzuiger is eigenlijk min-
der juist; de dieren bewegen zich voort als span-
rupsen, met vrij groote snelheid, laten zich op
den voorbijganger neervallen of hechten zich on-
middellijk aan zijn huid of kleederen als hij langs
een tak strijkt. Zie T. Aardr. Gen. 1898, bl. 475.
PATJING. Jav. en Soend.; SETAWAR, Mal.;
TABAR-TABAR, Bat.; OEGA-OEGA (minder
— PATJITAN. 239
juist OEGAH-OEGAH), Tem.; TA WAAN, Alf.
Men.
Costus speciosus Smilh., fam. Scitamineae. In
geheel Indië voorkomend gewas met knolvormi-
gen wortelstok, hoogen bebladerden stengel en
dichte fraai gekleurde bloemaar. Het sap van den
stengel is een middel tegen dysenterie. De wel-
riekende patjing-wortel is niet deze; zie daarover
bij POETJOEK.
PATJITAN. Afdeeling en regentschap van de
residentie Madioen, groot 140.979,84 hectaren of
25,6 □ g. m. Voor de geschiedenis zie men deze
Encyclopa;die op het gewest MADIOEN. De gren-
zen zijn: ten W., N.W. en N., de residentie Soe-
rakarta; ten N.O. de afdeeling Ponorogo van dit
gewest; ten O. de residentie Kediri; ten Z. de
zee. Het vormt dus 't zuidelijkst deel van 't ge-
west. Er zijn 2 contróle-afdeelingen en districten:
5
Patjitan omvat Patjitan en Pringkoekoe (hoofdpl.
Poenoeng); Tegalomho omvat Tegalombo, Seman-
ten (hoofdpl. Ardjosari) en Lorok (hoofdpl. Nga-
diredjo); de niet genoemde hoofdplaatsen zijn ge-
lijknamig. Het aantal desa's bedraagt 243. Bewesten
de hoofdplaatsPatjitan vangt het „Duizendgebergte"
of de Goenoeng Sèwoe aan, dat zich westwaarts
voortzet door beide Vorstenlanden. De vrij hooge
rug Pager-goenoeng scheidt de afdeeling van Solo
en van Ponorogo; op het gemeenschappelijk grens-
punt dezer drie landen verheft zich daarin de
665 meter hooge top Gedé. Dit gebergte over-
dekt verder al het land dat niet beslagen wordt
door het kalkgebergte langs de zeekust en de
vlakten van Patjitan en Ngadiredjo, de twee eenige
der afdeeling, die dus een waar hoogland vormt
met afgezonderde ligging. In het oosten verheft
zich de Goenoeng Lima, dus genoemd om zijn
5
scherpe toppen, die — 777 meter hoog — den
zeevaarders tot veilige baak strekt. Dicht bij de
Solo-grens is de mooie druipsteengrot van Kalak;
daarbij een 45 meter breede en 100 meter diepe
spleet die bij helder weer geheel te doorzien is;
oostelijk van de hoofdplaats ligt de bezienswaar-
dige druipsteengrot van Nimbang, waarin een beek
ontspringt, terwijl aan een wand een nis met beeldje
is, door de natuur gewrocht, eenigszins den vorm
vertoonende van de heilige Maagd met het kerst-
kind. In het district Semanten is de dubbele bron
van Karang-gajam, een warme en een koude, voor
badplaats in gebruik. In de kalkrotsen die, be-
halve waar hen de vlakten onderbreken, langs
de kust zich uitstrekken bevinden zich talrijke
:
vogelnestklippen. Er zijn 3 baaien die van Damas
en Koeripan, gescheiden door Kaap Lorok, en
die van Patjitan, welke de voornaamste inham is;
als een diepe zak met zijn monding tusschen de
punten Karang Semanoe en Penambon, bevat zij
de zelfs voor de grootste schepen veilige reede
van Patjitan, wier grenzen zijn vastgesteld bij
St. 1898 n°. 240. De hevige branding langs de
kust doet zich tot in de baaien gelden. De rivier
van het zuidwestelijk gedeelte der afdeeling is
de kali Groedjoegan-sèwoe, in haar bovenloop k.
Kladen en Poetjoeng, in haar benedenloop k.
Nglorobojo geheeten; die van het midden de k.
Grindoeloe of rivier van Patjitan, in haar boven-
loop, tot hare vereeniging met de k. Ploso ach-
tereenvolgens k. Watoepatoek, Kendal en Klan-
tang geheeten; in een nauwe kloof stroomt zij
langs Tegalombo (210 m.) naar Gading (65 m.);
hier wordt haar dal breeder maar blijft ingesloten
tusschen steile brecciën; nu neemt zij de van het
240 PATJITAN.
noorden komende Djetis op en loopt in zuid-
westelijke richting verder, over Ardjosari (25 m.)
tot Patjitan (7 m.) in een betrekkelijk smal allu-
viaal bed, dat zich eerst hier verbreedt; bij Ardjo-
sari neemt zij de van het noorden komende k.
Ardjosari, en beneden Patjitan, bij de desa Ploso,
een uit het oosten van den Goenoeng Lima komen-
den zijtak op; zij ontlast zich in de baai van
Patjitan; in 1836 is zij verlegd, waardoor een uit-
gestrekt deel in het westen der vlakte bevloei-
baar werd; voor matig groote prauwen is zij van
den mond tot boven de hoofdplaats bevaarbaar. In
het oostelijk deel der afdeeling vloeien: de k.
Koeripan, in haar bovenloop k. Padi, die bij
Toegoe in de kalk verdwijnt, tot Ngoempang onder-
gronds loopt, dan korten tijd in een diepe kloof
stroomt, nogmaals in de kalk verdwijnt, bij Tem-
poer-sari weer te voorschijn komt, en in de Koe-
ripan-baai uitmondt; en de k. Lorok of rivier van
Ngadiredjo, welks boventakken zich uitstrekken
tot op de waterscheiding in Kediri, die veel hout-
versteeningen meevoert, en uitmondt in de Damas-
baai. Steil gebergte sluit aan drie zijden de hoofd-
plaats in, die in de vlakte ligt, bijzonder mooi,
tusschen rijstvelden en boschjes, niet ver van de
zee af, en aan de rijkbclommerde wegen van hier
uit, west over Poenoeng naar Solo, oost over
Ardjosari en Tegalombo naar Ponorogo. De gren-
zen der hoofdplaats zijn vastgesteld bij St. 1887
n°. 147; einde 1895 woonden er 6401 menschen,
t. w. 22 Europeanen, 6115 inlanders, 256 Chi-
neezen en 8 Maleiers; voor de Chineezen is er
een eigen wijk aangewezen. Er zijn gevestigd:
de ass.-res., de regent, 1 controleur en de wcdana
van het haar bevattend district. Het fortje — Patenggang.
eene versterking van den 4< len rang — heeft cene
geringe bezetting. Tusschen de stad en het strand
ligt een moerassige streek, ten deele al herscha-
pen tot sawah. Op een rots nabij het strand is
de „Astana gentoeng", of begraafplaats van den
aarden pot, zijnde een bergspleet waarin on dei-
een aren-dakje een gesloten aarden pot staat welke
een been zou bevatten van onbepaalbare lengte,
wijl 't zich aan eiken beschouwer anders ver-
toont. Van de hoofdplaats voert een weg naar de
desa Koetjoer, waar een lang los- en laadhoofd
in de baai is uitgebouwd omdat de prauwen, door
middel waarvan de verderop liggende schepen
bevracht en gelost worden, door de branding niet
de kust genaken kunnen. Het zuidwestelijk deel
van 't regentschap is schaars bevolkt en onvrucht-
baar; de overige deelen niet en er wordt heel
wat koffie geteeld, die van Patjitan uit verscheept
wordt. Wegens de onbevloeibaarheid van veel
streken legt de bevolking zich toch meer toe op
handwerken als goud-, zilver- en ijzersmeden, tim-
meren, steen- en pottenbakken en weven, dan
op den landbouw. De kalklaag tusschen de brec-
ciën bij Tegalombo levert een buitengewoon goede
kalk. Europeesche landbouw is er niet. Tot mijn-
bouwkundige opsporingen zijn er 7 vergunningen
uitgereikt. Hindoe-oudheden zijn er geene andere
dan 2 beschreven steenen te Watoepatock.
PATJITAN. District van de contróle-afdeeling,
het regentschap en de afdeeling Patjitan, residentie
Madioen; niet eene oppervlakte van 20.249,68
hectaren. Het district telt 90 desa's.
PATMA. Mal. Zie TARATÉ.
PATMA. Jav. Rafflcsia Patma BL, fam. Cyti-
naceae. De beroemde reuzebloem van Noesa Kam-
bangan, 40 en meer cm. in middellijn. De Rafflcsia,
— PATRIJS.
die ook in Banjoewangi wordt gevonden, leeft
als wortclparasiet op eene soort Cissus (waliran).
De bloemknoppen geven de inl. drogerij kern-
bang patma (= patmo sari).
PATOEHA. Samengestelde vulkaan, die de hoog-
ste toppen bevat van de 20 Km. lange vulka-
nische keten welke van den Powek tot den Ken-
dang-W'aringin gaat, in 't zuiden der Preanger-
regentschappen. De Patoeha wordt bestegen van
de districtshoofdplaats Tjisondari of Tjiwidej, aan
den noordoostvoct gelegen. De gemakkelijkste weg
gaat vandaar eerst naar de oostelijk van den Patoeha
gelegen Kawa Tjiwidej, een zeer werkzame solfa-
tare (1870 m.). Vandaar gaat het pad westwaarts
langs den top Boengaok naar den meest bekenden
krater van den Patoeha, de Kawah poetih, aldus
genoemd naar de witachtige kleur van het zwavel-
en aluinhoudend meer, dat een deel van den bodem
inneemt. Ten zuiden van dezen krater ligt de top
met het signaal Patoeha II (2384 m.) en vlak ten
noorden van het meer de fraaie kegel Patoeha-
kalèr, het culminatiepunt (2433 m.), die ver in
den omtrek als den eigenlijken berg Patoeha wordt
aangewezen. Deze kegel heeft een regelmatigen
topkratcr met vlakken bodem. Van het signaal
op den rand (Patoeha I) geniet men een prachtig
uitzicht, vooral over het zuidelijk bergterrein tot
-
aan de zeekust. Een zeer steil en lastig pad voert
van de kawah poetih recht noordoostwaarts om-
laag naar Tjiwidej. — De bosschen van den
Patoeha behooren tot de weinige op Java, die
—
nog een groot aantal prachtige rasamala's bevat-
ten. Aan de westhelling van den Patoeha ligt
°P 1 575 m hoogte het fraaie bergmeer Telaga
PATOEKOE. Mal. Men. Zie PAKOE ADJI.
PATOKO. Tern. Zie PAKOE ADII.
PATRAS. (ABRAHAM) Geb. te Grenoble 22
Mei 1671 uit het huwelijk van A. Patras, Konink-
lijk notaris en erfelijk acten-bewaarder en O.
Blusset. Na de herroeping van het edict van
Nantes in 1685 vluchtte zijne familie naar de
Nederlanden; onze Patras trad aanvankelijk in
dienst bij een koopman te Amsterdam, doch nam
1690 dienst als soldaat en vertrok naar Batavia,
waar hij in 1691 tot provisioneel agent werd aan-
gesteld. In 1695 werd hij secretaris van den Chi-
neeschen boedelmeester te Amboina en assistent
aldaar, in 1698 boekhouder, secretaris van de
kleine en huwelijkszaken, in 1700 secretaris van
den Raad van justitie en in 1703 onderkoopman,
secretaris van den Gouverneur en den Raad der
Molukken. In 1707 werd hij opperhoofd te Djambi,
in 1709 koopman; in 1711 opperhoofd te Palem-
bang, in 1717 opperkoopman, gezaghebber van
de Westkust van Sumatra, in 1720 visitatcur-
generaal van Ned.-Indië, in 1721 commissaris en
gezant naar Djambi, in 1722 tweede opperkoop-
man van het kasteel Batavia, in 1724 Directeur
van Bengalen en in 1731 Raad extra-ordinair van
Ned.-Indië. Na den dood van Van Cloon werd
Fatras door het lot aangewezen en vervolgens aan-
gesteld tot provisioneel Gouv.-Gen. (11 Maart
1735); hij overleed te Batavia in den nacht van
2 op 3 Mei 1737. Gedurende zijn kortstondig
bestuur hadden geene belangrijke gebeurtenissen
plaats.
PATRIJS. De Groote Soenda-eilanden zijn be-
woond door een iotal soorten Patrijzen, gebracht
tot een stal geslachten; de tot eenzelfde geslacht
behoorenden bieden zeer geringe verschillen in
 PATRIJS. — PAWEII.
kleur aan, die echter constant schijnen voor ieder
eiland. Het geslacht Arboricoln met 17 soorten
levert 5 die op de Groote Soenda-eilanden leven;
A. javunicn wordt slechts op de bergen van Java
gezien; de zeldzame A. rubrirostris, bekend als
een van de rariora der Sumatra-Expeditie, leeft
op de bergen van Sumatra; A. hyperythra, wei-
nig verschillend met brunncopectus van het con-
tinent, vindt men op de bergen van Borneo; Java
heeft nog een bergbewoner in A. oricnlalis, waar-
van eene variëteit, A. sumatrana in de bergen
van Midden-Sumatra voorkomt; terwijl eindelijk
A. Char/to/ii van Sumatra en Borneo maar weinig
verschilt van A. chloropus van het Indische con-
tinent. De kleurteekcning is zeer moeilijk met
enkele woorden wéér te geven, zoodat de geogra-
phische verdeeling voldoende mag heeten om de
soorten uit te vinden; bovendien hebben de Pa-
trijzen geringe waarde in de Indische samenle-
ving ; voor A. javunicn maken we eene uitzonde-
ring, een gewild gerecht. Deze schuwe vogel is
aldus gekleurd: kop bovenop roodachtig bruin;
een band van zwarte vederen vangt aan ter weers-
zijden achter ieder neusgat, loopt rondom het
oog, zij verbinden zich op het achterhoofd; deze ver-
smolten band loopt langs 't midden van den nek en
verloopt in den zwarten band, die rond de basis van
den hals gaat; kin, bovenhals, wangen, oorbe-
klecdselen en voorkant van hals roestkleurig, de
laatste min of meer zwart gespikkeld; rug en
bovenstaartvederen donker grijs, met zwart ge-
streept; borst, buik, zijden van lichaam en onder-
staartdekvederen kastanjebruin; staart zwart met
grijs gestreept; snavel zwart; pooten rood. Slechts
van Noord-Borneo is bekend Ilaematortyx sangui-
niceps, een zwartachtig bruin gekleurde vogel; kop
bovenop en nek karmozijn, lichter langs zijden
van kop en wangen; kin en hals bleek roodbruin
met karmozijn tint: hals en borst roodachtig
kastanjebruin; de langere onderstaartdekvederen
breed getopt met schitterend karmozijn. Van het
geslacht Calopcrdix leeft sumatrana op Java en
Sumatra en borucensis op Borneo alleen; het is
de vraag in hoeverre zij werkelijk soortelijk ver-
schillen van C. oculca van het vasteland; in het
algemeen kent men deze vogels nog ongenoeg-
zaam. Beter bekend is Rollulus roulroul van Su-
matra, Java en Borneo, ook van het Maleisch
schiereiland en Siam beschreven; deze vogel is
gemakkelijk te kennen aan den bundel stijve haar-
achtigc schachten op het voorhoofd, en een kuif
op het achterhoofd. Eindelijk hebben Sumatra en
Borneo met het Maleisch schiereiland gemeen
:
Melanoperdix nigra het oude mannetje is geheel
uniform glanzend zwart gekleurd, slechts de uiterste
vleugelvederen evenals hun dekvederen zijn bruin-
achtig zwart; snavel zwart; pooten bleek leikleurig.
Het wijfje is over 't algemeen meer bruinachtig.
NB. FraueoHuus genoemd onder dat hoofd en
onder HOENDERACHTIGE VOGELS zijn
wel Patrijsachtige vogels, maar de soorten
van dit geslacht zijn tot nu niet gevonden
op de eilanden van den 0.-l. archipel.
PAUSEKROON. Zie GASTEROPODEN.
PAUW. Echte Pauwen (Merak, Jav., Mal.)
behoorende dus tot het geslacht Pavo zijn er maar
twee bekend, van welke eene soort Pavo muticus
in den 0.-I. archipel slechts op Java gevonden
wordt. De rechtopstaande kopvederen zijn veel
langer dan bij de andere soort en bijna geheel
gelijkvormig met gewone verlengde vederen; hals
111
241
en borst zijn als het ware beschubd, iedere schub
goudkleurig blauw en groen glinsterend, met een
zwarten subterminalen rand. Naakte huid rondom
het oog blauwachtig groen, naakte wang oranje ge-
kleurd. Rug en vleugeldekvederen zwart met mctal-
lieken weerschijn. Andere pauwachtigen in Ned.
0.-Indië gevonden zijn de Spiegelpauwen,
Polyplectron l/iculcurnlum en Schleiermachcri, Chal-
curus chalcurus, en de Argus-pauwen, Argusianus
argus en Grayi. Op Sumatra leeft P. biealcara-
tum, op Borneo P. Schleiermachcri; terwijl beiden
den mantel en de vleugeldekvederen met schitterend
metalliek glinsterende oogjes bedekt hebben en
korte kuifvederen den achterkop versieren, zijn
die kopvederen stijf bij bicnlcarntum, doch voor-
waarts gekruld bij Schleiermacheri en zijn de oogjes
bij de laatste soort meer hartvormig langs hals-
zijden en borst; bovendien zijn bij deze de pooten
en teenen blauwgrijs, doch bij bicalcarntum zwart.
Op Sumatra leeft Chalcurus chalcurus, die dwerg
onder de Pauwen; nergens elders is hij gevonden.
Terstond herkenbaar aan de bruine kleur afge-
broken door de roodachtige banden op de vede-
ren ; de staart is langer dan het lichaam en ver-
sierd met lichtere vlekken. De beide Argus-pauwen,
gewoonlijk Argus-fazanten genoemd, verschillen
zeer weinig in kleur; A. Grayi heeft mantel,
schoudcrvcdcrcn en vleugeldekvederen zwart even-
als de A. argus, doch gevlekt met wit en rood-
bruin en niet met lederkleur zooals bij argus,
benedenruggedeelte niet gevlekt, hals en boven-
borst helderder roodbruin, met gele schachtstre-
pen, zijden van het lichaam min of meer wit ge-
vlekt. Argusianus argus bewoont Sumatra, terwijl
A. Grayi nergens anders dan op Borneo gevon-
den is en wel in de bergbosschen. Overal waar
nog dichte maagdelijke bosschen op Sumatra zijn,
vindt men den argus, zich vaak verradend door
zijn vèrklinkend „oeauw-wau", doch geen vogel
is moeilijker te schieten, omdat hij zoo uiterst
omzichtig is en bij 't minste gevaar zwijgt; jagen
kan men hem dan ook niet, doch hij moet door
list gevangen worden, hetzij door hem te lokken
door klanknabootsing, hetzij door scherpgepunte
bamboestokken op hun speelplaatsen in den bodem
te bevestigen; de haan tracht die op alle manie-
ren te verwijderen, maakt zich woedend en driftig
bij 't vergeefsche pogen en verwondt zich ten slotte
doodelijk. Zij worden gewoonlijk in strikken ge-
vangen en kunnen dan lang in 't leven gehouden
worden. Naar het geluid dat hij maakt, noemen
de Maleiers van de Oostkust den vogel O e au,
die van de Westkust Koe au.
NB. In Deel I, bl. 485, wordt ten onrechte
gezegd dat de inlandsche naam van Ta-
lingen „Koeau" is.
PAVETTA. Zie ANGSOEKA.
PAVO. AVES, GALI.INAE, ALECTOROPO-
DES, Fhasianidae. Zie MERAK en PAUW.
PAWAN. Rivier in de Westerafdeeling van
Borneo (zie BORNEO, Dl. I, bl. 245).
PAWANG. Mal. Zie KEMBANG BOEGANG.
PAWÈH. Naam op West-Sumatra van een
karperachtige visch, Rohita Hasseltii; Labeo pleu-
rotacnia heet aldaar Leilam of Siboeroek;
Crossockeilus oblongus heet Selimang; Puntius
lateristriga wordt Tjattoeh genoemd en Pun-
tius obtusirostris Manseih; Ga ring is de naam
voor Labeobarbus soro; Baroeh voor Hampala
niacrolepidota; Djoewal voor Cycloeheilii hthys
apogou; Sclariën voor Nemaeheilus fasciatus.
16
242 PAWENG.
PAWENG. ALF. Men. Zie DAOEN GATEL.
PAWOES. Zie IKAN-I.ODAN.
PAVEN. (ANTOINE AUGUSTE JOSEPH)
Geb. te Brussel 10 Nov. 1792, werd tot schilder
opgeleid en in 181 7 als teekenaar toegevoegd aan
Reinwardt, die 't vorig jaar als „Directeur tot de
zaken van den Landbouw, Kunsten en Weten-
schappen op Java en de naburige eilanden" in
Indië was aangekomen. Payen vervaardigde, in
Nederland teruggekeerd, een reeks schilderijen,
hoofdzakelijk landschappen van Java, die in 's Rijks
Ethnogr. Museum te Leiden worden bewaard (zie
de lijst van 31 dezer schilderijen in den Cat.
Kol. Tentoonst. 1883).Payen overleed 13 lan. 1853.
PEBADAR. Zie BANG-KAKO.
PECHOECK (PETJOEK). Javaansche naam
voor een Aalscholver, Grnculus javanieus.
Op Celebes heet Grnculus melanoleucus Manon-
oelobo.
PEDADA. Mal.; PI DADA, Soend. en Me-
nangk.; BOGEM, Jav.; MANGGI-MANGGI,
Mal. Amb.; PARÈPA, Alf. Men.; LOLARO,
Tlkn.; AWAK-AWAK, Engg.
Soorten van het geslacht Sonncratia L. f., fam.
I.vthrncene. In Ned.-Indië heeft men S. acida
L. f., S. nlbn Sm. en S. apctala Ham., vrij hooge
boomen die in de Rhizophoren-bosschen voorko-
men, kenbaar aan de groote, neergedrukt kogel-
vormige, door een langen stijl gekroonde vruchten
en vrij ver van den stam loodrecht uit den grond
opstijgende ademwortels. De zuurachtig wrange
vruchten worden gegeten; de week geslagen sten-
gels dienen wel als kurk en de stam als brand-
hout. Ook soorten van het geslacht Bruguiera
Lam. worden met denzelfden naam aangeduid.
PEDADA (PEUDADA). Ten Westen door de
Koewala Pedada en ten Oosten door de Koewala
Djempa (Djeumpa) begrensd, vormt dit op de
Noordkust van Atjeh gelegen landschap een onder-
deel van Samalangan. Zie verder SAMALANGAN.
PEDATI. Mal., grobak Jav., tjikar Soera!,.;
houten vrachtkar voor het vervoer van producten
en allerlei andere waren, in afgelegen streken,
waar betere vervoermiddelen ontbreken, ook van
reizigers; lomp voertuig bestaande uit een grooten
vierkanten bak, met losse sluitstukken voor en
achter, zonder veeren rustende op een as, waar-
aan twee houten wielen draaien, weleer altijd zoo-
genaamde schijfwielen, d.w.z. cirkelvormige schij-
ven uit één stuk hout, meestal van den Irma
glnbru, een tot de Sapindacecën behoorenden boom,
met in lijsten uitstralenden stam; deze schijfwielen,
door afslijting spoedig den cirkelvorm verliezende,
waren voor de wegen dermate nadeelig, dat naast
den grooteren een pedati-weg werd aangelegd.
Tegenwoordig ziet men deze schijfwielen zelden
meer; in Europa bleven ze in de Baskische pro-
vinciën, in Asturië, waarschijnlijk ook in Gallicië
bewaard. Grobaks met zeer groote wielen, van
ongeveer 2 M. middellijn heeten glindings en
worden in Oost-Java gebruikt voor riet-transport.
Meestal is de pedati gedekt door een dakvormig
schutsel van gevlochten bamboe, van pandan- of
van roembio-bladeren, dat aan den voorkant een plaatsen van petroleum.
weinig oversteekt boven de zitplaats des voer-
mans. Op Java worden voor de grobaks gespan-
nen karbouwen en koeien, op Sumatra bezigt men kust van Sumatra gelegen tusschen Groot Atjeh
ook paarden voor de pedati; dezulke waarvoor ten Westen, de Straat Malaka ten Noorden, Mer-
men karbouwen spant zijn grooter dan die, welke doe (Meureudoe) ten Oosten en het nog weinig
door koeien en paarden getrokken worden. Vóór bekende Gajoe-gcbicd van den Kedjoeroean van
op de boomen van de pedati is een houten juk Boekit ten Zuiden. De westelijke grens wordt in
— PEDIR.
vastgemaakt en daaronder hangt een borstriem
van breed gevlochten rotan; bij het inspannen
rust de pedati met de boomen op den grond, het
trekdier wordt tusschen de boomen gedreven, buigt
den kop omlaag en neemt het juk op een der
hoorns, terwijl hij den kop tusschen het juk en
den borstriem doorsteekt; zoo schuift het zich hel
juk op den nek en den kop opheffende licht het
de pedati op. Bij deze wijze van inspannen rust
vaak 't geheele gewicht van den last op de schoft,
waardoor de dieren veel te lijden hebben, Een
derde trekdier wordt soms medegevoerd om een
der beide andere te vervangen; bij het opladen
van de pedati wordt het dak, pajon, er afgeno-
men. Niet zelden is de kar versierd met opge-
plakte prentjes, met vederen, stukjes blik of koper
of een kleine vlag; de karbouw of de koe heeft
veelal een klontongan, houten of metalen
schel om den hals. De pedati is een zeer geschikt
voertuig waar spoed geen vereischte is; de dieren
bewegen zich in stap en met snerpend gepiep en
geknars draaien de wielen achter hen, onder den
sehokkenden en krakenden wagen. Wanneer de
weg moeilijk is loopt de voerman vóór de bespan-
ning; hij duwt, maar niet hard, mede als't bergop
gaat; moet hij uitwijken, dan drukt hij het boven-
waart: gekromde eind van den disselboom daar-
henen waar de kar naai toe moet. Eenmaal op
den grooten weg haalt hij een trein van dergelijke
voertuigen in, en maakt hij den staart der colonne
één wervel langer; bij avond, na zich overtuigd
te hebben dat het lantaarntje onder den dissel-
boom nog brandt, klimt hij op den wagen en valt
in slaap, in het vaste vertrouwen dat zijn karbou-
wen hem zullen brengen waar hij wezen moet.
PEDAWA BESAR (PEUDAWA RAJOET of
RAJEU). Is thans door den achteruitgang van de
pepercultuur een der onbelangrijkste landschapjes
van Atjeh's Oostkust, ressortecrende onder het
Gouv. van Atjeh en Onderhoorigheden. I let wordt
begrensd door de landschappen Perlak en Edi
(Idi) en dringt niet zoover in het binnenland
door, dat het aan de Gajoelanden raakt. Het
lijkje is eene vestiging van jongen datum, gesticht
door een Arabier, die Atjeh in den strijd met
Dcli tusschen 1850 en 1855 had bijgestaan. De
verhouding, waarin het tot Perlak en Edi had
gestaan, gaf aanleiding tot aanhoudende twisten,
die in 1887 door een vergelijk werden beëindigd,
waarbij de Radja van Pedawa Besar zich verbond
aan dien van Perlak jaarlijks 1000 dollars te be-
talen. Zie Nota van toelichting op het contract
van 19 April 1887.
Een tiental jaren geleden bedroeg de jaarlijk-
sche peperuitvoer ongeveer 600 kojang's of 12.000
pikol's; door het wanbeheer van den tegenwoordi-
gen oelèëbalang Ilabib Mochamat, die zich ove-
rigens steeds zeer gouverncmentsgezind toonde en
daarvoor beloond werd met de gouden ster van ver-
dienste, hebben bijna alle peperplanters het land-
schap verlaten en bedraagt de uitvoer thans slechts
een zestigtal kojang's per jaar.
Ook in dit landschap zijn verscheidene vind-
PEDIR (PIDIË). Onder dezen naam worden in
het algemeen verstaan de landschappen ter Noord-
 PEDIR.
hoofdzaak gevormd door het plateau, waarop zich
de Goudberg en de Wcesberg verheffen en het
lage zadel, waarmede het in zuidelijke richting
verbonden is met het centraal gebergte van Su-
matra. De zuidelijke en oostelijke grenzen, tot
nu toe onvolkomen bekend, worden gevormd door
heuvelreeksen, die dieper landwaarts in tot hoo-
ger gebergte overgaan. De kustlijn is 36 KM.
lang. De oppervlakte bedraagt ongeveer 560 □ KM.
Het aldus ingesloten terrein is over het algemeen
—
vlak en hier en daar —
vooral nabij de zeekust
moerassig. In het noordwesten vormt een heuvel-
rug met twee passen, waardoor de Kroeëng Peuët
Plöh Peuët en de Kroeëng Padang Tidji in N.O.
richting naar zee stroomen, de oostelijke grens
van de Vil Moekims. Meer zuidelijk liggen de
heuvels Gleh Tjirih en Gleh Djroeët ten W. en
den Gleh Gapoej ten O. van de Pcdir-rivier.
Dicht bij de zuidergrens, ter plaatse waar de
Kroeëng Tiro uit het gebergte treedt, verheft
zich de zelfstandige heuvel Gleh Siblali. Nabij
de oostergrens loopt een heuvelrug ten W. van
de Pantei Radja-rivier tot aan het strand.
De geheele vlakte is bedekt met vruchtbare
rijstvelden, eenige peper-, pinang-, koffie-, noten-
muskaattuinen, djati-aanplantingcn en vele uitge-
strekte kampongs. In het N. van het eigenlijke
Pedir, in de nabijheid van de kust, vindt men
bruinkolenlagen. Van W. naar O. gaande, wordt
de vlakte doorsneden door de Kroeëng Pandci,
die in O. richting, de Kroeëng Bahei (vervolg
van de Kroeëng Peuët Plöh Peuët), de Kroeëng
Oehci (vervolg van de Kroeëng Padang Tidji),
en de Kroeëng Benggalang, die in N.O. rich-
ting loopen en allen in een gezamenlijke lagune,
evenwijdig aan de kustlijn, uitwateren. De Koe-
wala Benggalang of Peukan Baro is ondoorwaad-
baar. Vervolgens ontmoet men de Pedir-rivier
over een lengte van 27 KM. in bijna N. rich-
ting de geheele vlakte doorstroomende en met
eenige vertakkingen in de lagune langs de kust
uitwaterend. Haar koewala is ondiep en gedeelte-
lijk verzand. Zij ontslaat uit de samenvloeiing van
de Kroeëng Bambong en de Kroeëng Inong en
draagt bij Keumala den naam van Kroeëng Baro.
20 KM. ten Z. van Keumala daalt men over
een waterscheiding van 200 M. hoogte in het
stroomgebied van de zuidelijk loopende Kroeëng
Tamseh af.
Ten O. van de Pedir-rivier, ter hoogte van Keu-
mala, voert de waterleiding Boeëng Koeda Agam
een gedeelte van haar water door de geheele vlakte
naar de Kroeëng Tjoekah, wier westelijke monding
de bevaarbare Koewala Segli (Sigli) vormt, ter-
wijl de oostelijke Koewala Beurabo heet. Een
tweede waterleiding, Locëng Bintang, voert naar
het bed van de Gigiëng-rivier, wier koewala in
O. richting door den lagune-arm Aloëe in ver-
binding staat met de Koewala I ,euë, Seuleuë of
Boeren. De reeds genoemde Kroeëng Tiro heeft
tot linker zijrivier de Kroeëng Titeuë, doorloopt
meer oostelijk de vlakte in N. richting en heeft
tol monding de Koewala Ajer Leboe (lë Leubeuë).
Oostelijk van deze rivier voert de Kroeëng Triëng
Meureudoe een gedeelte van haar water door de
geheele vlakte naar de lagune, waarin meer ooste-
lijk ook de Kroeëng Mampreh (stroomafwaarts
Kroeëng Poetoe genaamd) bij Koewala Ndjong
uitwatert. Het oostelijkste gedeelte van de Pedir-
streek wordt doorstroomd door de Kroeëng Pantei
Radja en de Peudoëe. De Kroeëng Pangwa met
243
Koewala Beuratjan, een zich landwaarts uitstrek-
kende lagune-arm, vormt de oostgrens.
De Pedirstreek is verdeeld in de volgende land-
schappen; i. XII Moekims Pidië (Pedir), gebied
van Tengkoe Radja Pakeh; 2. V Moekims Reu-
beë, gebied van Tengkoe Béntara Reubèë; 3. II
Moekims Arèë, gebied van T. Béntara Arèë; 4. 111
Moekims T. Béntara Blang Rana Wangsa, gebied
van T. Béntara Blang Rana Wangsa; 5. V Moe-
kims Tjoemboe onder T. Béntara Tjocmboe; 6. II
Moekims Troeséb onder T. Keudjroeën Troeséb; 8.
111 Moekims Aron onder T. Keudjroeën Aron;
9. VI Moekims lë Leubeuë (Ajer Leboe) onder
T. Maël; 10. VI Moekims Ndjong (Endjoeng)
onder 'T. Laksamana; 11. 111 Moekims Gloem-
pang Pajong onder T. Béntara Seumasat Gloem-
pang Pajong; 12. Moekims Mocsa en Langiën
onder T. Keudjroeën van dezelfde namen; 13.
Moekim Pantei Radja onder T. Sjahboedin; 14.
Moekims Peudoeë onder T. Tjihik Peudoëe en
Triëng Gadéng onder T. I'anglima Triëng Gadéng
(onderhoorig aan 'T. Laksamana). Deze landschap-
pen vormen sedert 1540 de federatie der XII oelèë
balang's, waarvan sedert 1800 de vorst van Pedir
het hoofd is.
Verder behooren tot de Pedirstreek de land-
schappen: 15. VIII Moekims Sama Indra en J.ho
Kadjoe onder T. Béntara Sama Indra; 16. Moe-
kims Bambi en Oenóë onder T. Panglima Meugóë;
17. Kroeëng Seumideuën onder T. Meuntróë Kroe-
ëng Seumideuën; 18. 111 Moekims Pineung en Moe-
kim Peukan Baro-Peukan Sot onder T. Béntara
Pineung; 19. 111 Moekims Gigiëng onder T. Bén-
tara Paleuëh; 20. Moekim Gigiëng Meurandei
onder T. Imcuin Gigiëng; 21. II Moekims Keu-
mala onder T. Béntara Keumala en T. Keudjroeën
Keuniala; 22. IX Moekims Keumangan onder T.
Béntara Keumangan, welke te zamen de federatie
der VI oelèëbalang's vormen, waarover de sedert
honderden jaren uit een zelfde stamhuis spruitende
vorst van Gigiëng het hoofd is. Eindelijk heeft
men nog 23. Moekim VII (behoorende tot de sagi
der XXII Moekims van Groot Atjeh) onder T.
Panglima I'oliin, en 24. de tanah waqf of wakeuëh
van den Sultan. (111 Moekims Mètarcuëm, Hot
en Andeuëh).
Wegen van eenig aanbelang werden er vóór
1898 niet aangetroffen, doch zijn sedert door ons
aangelegd. Middelen van bestaan der bevolking
zijn landbouw, veeteelt, vischvangst en handel,
voornamelijk in peper en pinang.
Voor den politieken toestand in het Pedirsche
vóór 1894 wordt verwezen naar ATJEH —Noord-
kust. De Béntara Keumangan voldeed niet aan
ons verlangen, krachtig optetreden tegen Paleuh,
dat zich van zijn federatie had afgescheiden en
de zijde van Pedir hield. Tengkoe Radja Pakeh
van Pedir, die in 1894 Pekan Baroe en Pekan
Sot, waaruit onze vestiging te Segli aanhoudend
bestookt werd, door ons met geld en oorlogsbe-
hoeften gesteund, wilde zuiveren, zag daarvan af
uit vrees dat de federatie van Gigiëng zich met
de Moslemin vereenigen zou. Wel trad hij in
September van dat jaar met Béntara Tjoemboe en
Paleuh tegen de Moslemin op, doch daar Paleuh
zich spoedig terugtrok, had ook deze actie geen
resultaat. Tot aan zijn dood, in Juni 1895 bleef
hij in twist met zijn broeder Tengkoe Radja Pedir.
Hij werd opgevolgd door den ons bestuur weige-
zinden Tengkoe Radja Pakeh Mohamad Daoed.
Den I4en Nov. 1896 vonden hij en zijn oom
244 PEDIR.
Tengkoe Radja Pedir den dood bij een aanslag
op zijn leven door dezen en diens zoon Tengkoe
Hoesin ondernomen. Hij werd opgevolgd door
zijn vierjarig zoontje Tengkoe Radja Pakeh Mo-
hamad Ali Koeta Baro, die onder voogdij werd
geplaatst van Tengkoe Hoesin Ali Gedong. Het
slecht bestuur van dezen oelèëbalang gaf aanlei-
ding, dat hij uit zijn waardigheid ontzet en ver-
vangen werd door de moeder van den minderjarigen
vorst, Po Tjoet Aisjah, die aan ons Gouvernement
het bestuur der inning van de Pedirsche inkom-
sten opdroeg, doch in strijd bleef met haar voor-
ganger en met T. Hoesin, die in Maart 1897 door
zijn broeder Tengkoe Hasjim werd vermoord. In
het binnenland bleef het eveneens onrustig. De
Pretendent-Sultan, die het gebied van Sama Indra
had veroverd, werd door eenige leden der Gigiëng-
federatie binnen zijn kota le Keumala ingesloten
en door Toekoe Lampoesar genoodzaakt de vlucht
te nemen naar Pedir. Hoewel hij in medio 1895
met zijn bondgenoot, het hoofd van Tjoemboe
de kuststaten bereisde om hulp te vragen tegen
zijne vijanden, zoo vond hij die toch niet in vol-
doende mate en verkreeg die eerst nadat hij zich
bij de geestelijke partij had aangesloten, die hem
met 500 strijders in Keumala terugbracht. In Jan.
1896 voegde hij zich voor enkele maanden bij
de oorlogspartij in Groot-Atjeh. Tengkoe Béntara
Keumangan bracht inmiddels Sama Indra, dat
strijd voerde met Tengkoe Mantroï Garoet, tot
onderwerping en verzoende zich met Paleuh, dat
weder tot de federatie-Gigiëng terugkeerde. Ook
hierdoor kwam er verbetering in den toestand
om onze vestiging te Segli, die tot dien tijd steeds
aan aanslagen en beschietingen had hlootgestaan,
terwijl op de reede nu en dan gevallen van zee-
roof voorkwamen. Tengkoe Béntara Pinang Brahim
bood aan de rust in Pekan Baroe en Pekan Sot te
zullen bewaren als de Moslemin daaruit verdreven
waren en T. Panglima Meugóë van Bambi be-
loofde hem te zullen steunen tegen afstand van
een derde der in- en uitvocrgeldcn. T. Béntara
Paleuh scheen zich onzijdig te willen houden. Om
die redenen vertrok den 31™ Juli 1897 eene ex-
peditie naar Segli. Den Aug. namen de vijan-
delijkheden een aanvang en werden de verster-
kingen der Moslemin tusschen Kroeëng Barabo
en Kola Soekoen vermeesterd. Kota Pantei Radja
en Kota Oedjoeng Lantjoe werden tijdelijk door
ons bezet. Twee dagen later werd geageerd tegen
de 111 Moekims Gigiëng en Poeloe Tjitjiëm en
Gedei Poetoe veroverd. Weder twee dagen latei-
werd een tocht ondernomen naar Boeboeë en de
vijand onder Habib Hoesin verdreven. Den 15="
werd de expeditie ontbonden. Een bataljon bleef
voorloopig te Segli en T. Béntara Pinang werd
met het bestuur over het gezuiverde gebied be-
last, waar het nu verder rustig bleef. Door deze
krijgsverrichtingen was, zooals reeds gezegd is, de
toestand om Segli aanmerkelijk verbeterd, maar
bleef het bezwaar bestaan, dat in de XXII Moe-
kims van Groot-Atjeh nog steeds vijandelijke de-
monstratiën verwacht konden worden, zoolang de
VII Moekims en het terrein van daar tot aan
Segli niet van vijanden gezuiverd waren. Of er
tot dit doel nog dieper in de Pedir-riviervlakte en
tot Keumala zou moeten worden doorgedrongen,
zou de ondervinding moeten leeren. Onder de
hevelen van den Kolonel J. B. Van Heutsz werd
in de eerste helft van 1898 te Segli cene expe-
ditionaire macht bijeengebracht; den I' 11 Juni werd
de actie begonnen. Een colonne rukte in de rich-
ting van de Pedir-rivier naar kampong Garoet en
bereikte den volgenden dag Mètareuëm, na de
benden van Toekoe Ocmar, die van de Westkust
naar het Pedirschc getrokken was, te hebben ver-
jaagd. Den 4<= M Juni rukte een colonne uit Seli-
moen naar Padang Tidji in de VII Moekims, en
een afdeeling uit Garoet naar Grong Grong haar
tegemoet. Nadat deze troepen Panglima Polim
verdreven en zich in de VII Moekims vereenigd
hadden, trokken den I2 en Juni twee colonnes
onder Kolonel Van Heutsz en Overste Willems
door de Pedir-vallei. Pocloh Tjitjiëm en Kota Poe-
loh werden stormenderhand op Habib Hoesin ver-
overd, het gebied van T. B. Keumangan werd
doorgetrokken, Toekoe Oemar bij Gleh Siblah
naar het Oosten verdreven en Keumala den 14c"
bereikt. Den ißen was de colonne Van Heutsz
op haar terugweg door de VII Moekims tot het
strand ten W. van Segli genaderd, en den vol-
genden dag kwam Overste Willems, na meer
Oostelijk te hebben aangehouden tot opsporing
van Toekoe Oemar, in het kampement te Segli
terug. De Selimoen-colonne ging vervolgens over
zee naar Groot Atjeh terug; een weg naar Padang
Tidji werd getraceerd en een Decauville-spoor-
baan tot het bezet gehouden Garoet gelegd. Den
n
26,: rukten onze troepen in Z.O. richting naar
Gloempang Pajong, waarbij ernstige gevechten
geleverd werden, en bezetten vier dagen later
Teupin Raja, na Toekoe Oemar te hebben verslagen.
Na op de Oostkust de door Tengkoe Tapa ver-
broken rust te hebben hersteld, keerde Kolonel
Van Heutsz den i en Aug. naar Segli terug, van-
waar de Overste Willems de VII Moekims had
doorkruist en hevigen tegenstand had ondervonden
bij zijn tocht over Keumala en Tjot Moeroeng. De
troepen van Toekoe Oemar werden uit het kust-
gebied naar Keumangan verjaagd, de Kolonel Van
Heutsz, die doorgetrokken was tot den Siblah-
heuvel, bracht hem een groot verlies toe, maar ver-
volgde te vergeefs Panglima Polim in de richting
van Tamseh. De bergkloof van dien naam werd nu
door Toekoe Oemar bezet en zoodanig versterkt,
dat Overste Willems haar niet kon forceeren. Den
22cn Aug. rukten Van Heutsz en Willems met
2 colonnes tegen die positie op. Toekoe Oemar
verliet haar en trok naar de Westkust. In het
begin van Sept. bezocht Van Heutsz Teupin
Raja, waar hij Toekoe Gloempang Pajong gevan-
gen nam en waarheen een weg werd aangelegd.
In het einde van die maand werden de oostelijk-
ste landschappen Pantei Radja, Triëng Gadéng
en Peudoeë bezocht. In Endjoeng, waar het ons
vijandige hoofd Tengkoe Polim in Jan. 1898 was
gestorven, streden twee partijen over de troons-
opvolging. Door onze voortvarende actie was het
verzet gebroken. Fr werden wegen aangelegd van
Segli naar Tjot Moeroeng en van Mètareuëm naar
Keumala en I. B. Keumangan, die 25.000 dollars
moest betalen, werd opgedragen een weg aante-
leggen van Gleh Siblah naar Teupin Raja. IJzeren
bruggen werden over de Pedir- en Benggalang-
rivicren geslagen. Een stoomtramweg zal Segli
met de VII Moekims verbinden, om wellicht later,
over de waterscheiding, mot die van Kota Radja
tot Sclimocn in verbinding te worden gebracht.
De colonne-weg daarheen kwam gereed. T. Man-
troï Garoet en vele andere hoofden onderwier-
pen zich. Hunne inkomsten, uit de handen van
ons bestuur le ontvangen, werden geregeld. Het
 PEDIR.
— PEKALONGAN.
dragen van wapenen door de bevolking werd
verboden. Maatregelen werden getroffen om eene
belasting te heffen op den invoer. Twee bataljons
inf. en een peloton cavalerie bleven in het Pedirsche
en te Padang Tidji in garnizoen. Den i6en Oct.
werd onze versterking te Gleh Gapoei ontruimd.
Bij een in het einde van dat jaar ondernomen
tocht door het geheele gebied werd de bevolking
overal rustig gevonden. Slechts in het heuvelter-
rein en in de VII Moekims hielden zich nog
kleine benden kwaadwilligen op. In de vallei van
Tamseh verzamelden zich echter de nog vijandige
elementen onder den Pretendent-Sultan en Pang-
lima Polim. Daarheen werden uit Selimoen en
Segli colonnes gedirigeerd, die de vallei den I4 en
Maart 1899 bereikten en den vijand gevlucht
vonden. Zij werd voorloopig bezet gehouden en
van daar werden tochten ondernomen naar Geum-
pang en in het gebergte tot in de bovenlanden
van Meureudoe. De beide garnizoensbataljons in
Atjeh konden nu worden verminderd. De Mare-
chaussee werd gebracht op ongeveer 2000 hoof-
den met 20 officieren. Op den lcn Juni 1899
ondernam Van Heutsz een tocht van Segli tot
'Tamiang. In het Pedirsche ondervond hij daarbij
eenig verzet van de daarheen gevluchte benden
van ranglima Polim, het eenige hoofd van betee-
kenis, dat met den Pretendent-Sultan en diens
naaste familielid, Toewankoe Mohamad nog niet
tot onderwerping kwam.
PEDOEË (PEUDOEÊ). Een der op de Noord-
kust van Sumatra gelegen en tot de federatie van
Pedir behoorende landschappen en eene onder-
hoorigheid van het staatje Endjoeng.
PEGADEN. District van het particuliere land
Pamanoekan- en Tjiascmlandcn, residentie Kra-
wang; met eene oppervlakte van 28.595,88 hecta-
ren, liet district telt 37 desa's.
PEGADINGAN. District van de contróle-afdee-
ling Madjenang, regentschap en afdeeling Tjilatjap,
residentie Banjoemas; met eene oppervlakte van
60.665,99 hectaren. Het district telt 38 desa's.
PEGANTENAN. District van de contróle-afdee-
ling, het regentschap en de afdeeling Pamekasan,
residentie Madoera; met eene oppervlakte van
15.270,52 hectaren.
PEGATAN EN KOESAN. Een tweetal rijkjes
op Borneo, ressorteerendc onder de afdeeling Pasir
en de Tanah boemboe, res. Z.- en O.afd. van Borneo,
en onder één vorst geplaatst. Zij grenzen ten N.
aan Tjantoeng en Boentar Laut, ten O. aan Batoe
Litjin en Straat Poeloe Laut, ten Z. aan Sebambau
en Tanah Laut en ten W. aan de afdecling Mar-
tapoera (voor nadere bijzonderheden zie contract
van 13 Nov. 1875). Het lijkje Pegatan werd onge-
veer in het midden der l8e eeuw gesticht door
een Bocginees, die het van den Vorst van Ban-
jermasin in pacht ontving; door dien Vorst werd
het aan Nederland afgestaan. Het Gouv. gaf het
weder in leen uit aan den toenmaligen bestuurder
(1838), aan wien ook, wegens diensten tijdens de
Banjermasinsche onlusten bewezen, Koesan in leen
werd gegeven, benevens de tot Tanah Boemboe
behoorende landschappen Poeloe Laut en Batoe
Litjin, die echter later een afzonderlijk bestuur
verkregen. De Vorst wordt in zijn bestuur bijge-
staan door den Rijksbestierdcr (Poea-adoe), den
Imam en volkshoofden; voor een lijst der belas-
tingen, in de lijkjes geheven, zie het bovenge-
noemde contract. Het land is bergachtig, met bos-
schen bedekt, en dooi' vele rivieren doorsneden;
245
rijst en peper worden vooral verbouwd, terwijl
goud en diamanten de voornaamste delfstoffen zijn.
Koesan wordt geraamd op 73,7 D mijlen, met
eene bevolking van ongev. 10.000 zielen, die wei-
nig welvaart geniet. De landbouw en nijverheid
staan op lagen trap, evenals de handel, die gering
is; de voornaamste bronnen van inkomsten zijn
het inzamelen van boschproducten en het bewer-
ken der goudmijnen in de districten Sela, Sclilau
enTamoeni; in het district Koesan worden diamant-
mijnen gevonden. Behalve de genoemde districten
bevat Koesan nog het district Pamoewoelan.
Pegatan wordt op slechts 3,5 □ mijlen geschat
met eene bevolking van ongev. 10.000 bewoners,
meest Boegmeezen, welke vrij welvarend is en
vooral ia den handel en landbouw haar onder-
houd vindt. Behalve dezen zijn de visscherij, het
weven van sarongs en het diamantgraven hare voor-
naamste bestaansmiddelen.
PEGE. Bat. en LoEB. SOM. Zie ALIJA.
PEJAPEH. Mad. Zie KAJOE APOE.
PEKALONGAN. Residentie van Midden-Java,
ten N. door de Java-zee bespoeld, grenst ten O.
aan de res. Semarang. ten Z. aan de res. Bagelen
en Banjoemas en ten W. aan de res. Tegal. Vol-
gens den Javaanschcn schrijver Poerwa Lelana is
de naam Pekalongan afgeleid van kalong of kaa-
long, een visschersterm voor: vindplaats, nl. van
visch; het kramawoord Pengangsalan beteekent
hetzelfde. De beteekenis: plaats waar veelkalorrgs
zijn, van kalong, vliegende hond, moet als minder-
juist beschouwd worden, ook omdat het krama-
woord daarmee niet overeenstemt.
In het zuiden loopt de grens derresidentie over
het Diëng-gebergtc en den rug die de waterschei-
ding uitmaakt tusschen Pekalongan en Banjoemas.
De oppervlakte van dit kleinste gewest van Java
bedraagt 32,3 □ geogr. mijlen; de bevolking be-
droeg op het eind van 1895 567.727 zielen of
17.576 per □ geogr. mijl.
Alleen het n.westelijke gedeelte der residentie
is geheel vlak; oostwaarts van Batang begint de
bodem reeds heuvelachtig te worden. Verreweg
de grootste, zuidelijke helft van het gewest is be-
dekt met de uitloopers van den bergketen, die
van den G. Prahoe in het z.o. loopt tot den G.
Slamat in Tegal. Het vlakke n.westelijke gedeelte
is eene voortzetting van de vlakte van Tegal; het
strekt zich uit van de westgrens tot voorbij Batang.
Aan dit driehoekige alluviale gedeelte grenst eene
strook kwartairc grond, die ten o. van Batang de
kust raakt en die, alleen door eenig alluvium af-
gebroken, voortloopt tot aan den moerassigen lin-
keroever van de kali Koeta, die de grens met de
res. Semarang uitmaakt. Achter deze kwartaire
strook ligt aan weerszijden van den grooten post-
weg eene strook heuvelachtig tertiair terrein, be-
slaande uit brecciën, mergels en zandsteenen, mee-
rendeels tot het district Soebah behoorende. De
hoogste top van dit terrein is de G. Lendjong
(429 M.). Ten n. van de districtshoofdplaats Kadjen
ligt mede eene smalle heuvelreeks, uit brecciën
en zandsteenen bestaande, welke aan de opper-
vlakte tot eene bruine klei zijn verweerd, waar-
tusschen brokstukken andesiet voorkomen. Het
overige 3/4 van de residentie wordt bijna geheel
ingenomen door vulkanen en vulkanische berg-
terreinen, die hunne grootste hoogte bereiken in
de bergketen op de zuidergrens, waarop zich,
van het oosten naar het westen, de volgende top-
pen verheffen: de Trahoe (2565 m. boven zee),
246 PEKALONGAN.
de Boetak (2222 m.), de Sikoetjing (1900 m.) en
de Raga Djambangan (2175 m.). In het zuidwes-
telijkste deel van het gewest bestaat de bodem
uit tertiaire sedimenten.
In het vulkanische gebied — over het geheel
zwaar bergterrein ■— worden diepe ravijnen be-
grensd door scherpe en smalle ribben, die zich
van het zuiden naar het noorden en noordwesten,
steeds afnemend in diepte en hoogte, uitstrekken,
tot zij zich verliezen in de kwartaire en alluviale
gronden van het n.westelijke deel der residentie.
De Prahoe, wiens voet één paal ten oosten van
Soebah tegen het tertiair gebergte stuit, heeft een
grooten, ingestorten kraterwand, waarvan nog enkele
stukken overgebleven zijn; de kraterbodem wordt
het Diëng-plateau genoemd, hetwelk bezuiden de
grens der residentie, dus in Bagelen, ligt. De
Sikoetjing heeft aan de noordzijde, dus binnen
de residentie, eene kraterachtige ruimte, waarin
twee kleine meertjes, Telaga Lanang en Telaga
Indra, aan de kanten met biezen begroeid, gele-
gen zijn. De Raga Djambangan heeft op den top
twee ingestorte, concentrische kraters; aan de
noordzijde, bij Tjoeroekmoentjar, is een lava-
stroom te zien, waarover de Sangkarang, vele
watervallen vormende, naar beneden huppelt. De
kwartaire gronden bovengenoemd, die van 60 m.
tot 10 m. boven zee afdalen, hebben eene roode
of roodbruine kleur; de alluviale gronden beslaan
uit grijze klei, die nabij de zee sterk met zand
vermengd is.
De rivieren behooren alle tot het stroomgebied
van de Java-zee; overeenkomstig de richting der
ravijnen stroomen zij van het zuiden naar het
noorden en noordwesten. De voornaamste zijn:
de kali Koeta of Koeto, die op den Prahoe onder
den naam van kali Lampir ontspringt; haar voor-
naamste zijrivier is de kali Satrian. Verder: de
kali Langsean of rivier van Soebah; de kali
Lodjahan, welke langs Bandjarsidajoe en Batang
stroomt en onder den naam van kali Samboeng
in zee valt; de kali Pekalongan, ontstaan uit de
samenvloeiing van de kali Koepang en de kali
Soemilir, welke door de hoofdplaats stroomt, waar-
aan zij haren naam ontleent; de kali Boengangan,
ontstaan uit de vereeniging van de kali Welo en
de Sengkarang. Eindelijk de kali Genteng, wier
linkerzijrivier in het zuiden en de kali Sragi, die
in het noorden de grens met Tegal uitmaakt. Al
deze rivieren ontspringen op het zuidelijke grens-
gebergte; ook in dit gewest zijn zij dienstbaar
gemaakt aan de bevloeiing. Zoo is de beneden-
loop van de kali Genteng geheel gewijzigd door
tal van waterleidingen. Bij de desa Kesesi is een
groote stuwdam in deze rivier.
In de mioceene lagen van dit gewest komt
petroleum voor. De Ned. Handelmaatschappij heeft
bij de desa Kendangserang, aan den linkeroever
van de kali Genteng gelegen, boringen naar deze
vloeistof doen verrichten. De boringen van eene
andere Mij. in het district Bawang hebben geen
grrnstig resultaat opgeleverd en zijn gestaakl in
1900. Op het eind van 1899 waren nog 10 ver-
gunningen tot mijnbouwkundige opsporingen van
kracht. Vermelding verdienen de warme bronnen
bij Pelantoengan; deze desa is, wel is waar, even-
als de bekende badinrichting van dien naam, op
Semarangsch grondgebied gelegen, maar de warme,
geneeskrachtige bronnen liggen op beide oevers
van de grensrivier Lampir, dus ook in het Peka-
longansche. Ook het leprozengesticht ligt binnen
Pekalongan. De bronnen ontleenen hunnen heil-
zamen invloed op enkele ziekten aan de tempe-
ratuur en den hoogen graad van zuiverheid van
het water. (Zie PELANTOENGAN).
Het n.w. gedeelte van de residentie is zeer dicht
bevolkt en zeer goed bebouwd; behalve rijst wordt
suikerriet geteeld; dit laatste wordt verwerkt in
9 suikerfabrieken. Op ongeveer 20 erfpachtsper-
ceelen wordt koffie — meest liberia —
en op twee daarvan ook kma; eindelijk zijn er
geteeld
3 indigo-fabrieken.
De regenval bedraagt ter hoofdplaats Pekalongan
2180 millimeter per jaar; de meeste regen valt
in Januari; de droogste maand is Augustus. Het
klimaat is ter hoofdplaats koeler dan op de andere,
langs het noordcistrand gelegen hoofdplaatsen.
Administratief is het gewest verdeeld in 2 af-
deelingen tevens regentschappen, nl. Pekalongan
en Batang, met gelijknamige hoofdplaatsen, 6 con-
tróle-afdeelingen en 11 districten. De contróle-
afdeelingen zijn: Pekalongan, Kadjen, Doro, Ba-
tang, Keboemen (standplaats Soebah) en Bandar.
De bevolking bestaat uit Javanen die in de noorde-
lijke helft het Javaansch met de 0-klank en in de
zuidelijke helft, evenals in Tegal, een deel van
Bagelen en de westelijk daarvan gelegen gewesten,
met de «-klank uitspreken. De plaatsnamen Peka-
longan, Wiradesa, Batang en Soebah komen voor
in de beschrijving van den tocht, dien Dr. De
Haan als afgezant van den Gouv.-Gen. J. P. Coen
in 1622 deed naar Mataram. In 1743 werd bij
verdrag met Pakoe Boewana II de noordkust van
Java van de Tji Losari tot Pasoeroean en dus ook
het regentschap Pekalongan aan de Compagnie
afgestaan. In 1808 werd Pekalongan een land-
drostambt en in 1812 eene residentie.
De Hindoe-oudheden die in deze residentie wor-
den aangetroffen zijn de hoogst belangrijke stee-
nen trappen, Boeddha-trappen geheeten, die uit
de laaglanden naar het Diëng-plateau voeren op
plaatsen, waar de hellingen steil zijn. De eerste
sporen van die trappen vindt men bij de desa
Simbangklawen in het district Keboemen, van
waar zij zuidwaarts langs de desa Deles en door
den koffietuin Kalipoctih, hoewel meermalen afge-
broken, zijn te volgen tot de desa Sigemplong,
op den Prahoe nabij de grens van Banjoemas ge-
legen. De Boeddha-trappen in Pekalongan zijn
eerst in 1867 ontdekt. Zij zijn gehouwen van
zachte lava-steen, ongeveer l/2 m. lang en zonder
versiering. Behalve als middel om de tempels op
den Diëng te bereiken zullen deze trappenwegen,
die ook in het n. van Bagelen gevonden worden,
waarschijnlijk ook gediend hebben voor het ver-
keer tusschen midden-Bagelen en midden-Pcka-
longan.
Door het in exploitatie komen van de stoom-
tramlijn Semarang—Cheribon in 1899, is Peka-
longan in het spoorwegverkeer opgenomen. Be-
halve de groote postweg, die deze residentie van
west naar oost doorsnijdt, heeft de noordelijke
helft een tal van goede wegen, die de districts-
hoofdplaatsen en tusschengelegen desa's verbinden.
In de zuidelijke helft treft men, wegens het zeer
zware bergterrein, slechts te paard berijdbare wegen
en voetpaden aan.
PEKALONGAN. Afdecling en regentschap der
gelijknamige residentie, metende 16,9 O g. m. of
92.439,40 hectaren en vormende de westelijke ge-
westshelft. De grenzen zijn: ten N. de zee, ten
O. de afdeeling Batang van dit gewest, ten Z.
 PEKALONGAN. — PEL. (JOHANNES
de residentie Banjoemas, ten W. de residentie
Tegal. De afdeeling is verdeeld in 3 contróle-
afdeelingcn en 6 districten, als volgt: de contr.-afd.
Pekalongan, omvattend Pekalongan, Wiradesa en
Kedoengwoeni; Kadjen, omvattend Kadjen en
Paninggaran; Doro, omvattend het zesde district,
dat ook Doro heet. De hoofdplaatsen zijn alle
gelijknamig. Het aantal desa's bedraagt 659. Langs
de kust is het land vlak; meer zuidwaarts is het
geheel overdekt door de uitloopers van het cen-
traal- of Pembarisan-gebergte, dat is de keten,
die den Slamat in 't westen verbindt met den
—
—
Prahoe in 't oosten, welke keten zelf voor zoo-
verre de zuidgrens der afdeeling vormt. Van
de talrijke toppen daarin zijn voor deze afdeeling
te noemen : de Rogo-Djambangan (2175 m.), tevens
de hoogste van alle, en de Goenoeng Sikoetjing
(1900 m.) waarop het Indra-meer. Eene andere
bergketen ligt op het meer zuidelijk deel dei-
grens met Tegal. Onder de rivieren der afdeeling
zijn te noemen: 1. de kali Pekalongan, ontstaande
uit de vereeniging van de Koepang, die op de
waterscheiding bij het Telaga Indra ontspringt,
met de Socmilir; van slechts geringe bevaarbaar-
heid, ontleent zij haren naam aan de hoofdplaats
der afdeeling — tevens van het gewest —
zij door vloeit; 2. de k. Boengangan met hare
waar
groote boyenzijtakken, de Sengkarang en de Welo;
3. de k. Sragi met de Paninggaran en de Oetama;
in haren benedenloop is de Sragi grensrivier met
Tegal onder den naam van k. Oeloedjami, naai-
de zoo heetende desa op het gebied der Tegalsche
afdeeling Pamalang; 4. de k. Genteng en haar
boventak de Keroeh, beide grensrivieren met Tegal;
de Genteng verdeelt zich in de Kajangan en de
Gawe, waarvan de eerste direkt in de Tjomal-rivier
valt, terwijl de andere verdeeld wordt in eenige
leidingen, waaronder de Toemhal, die mede op
de Tegalsche grens loopt, welke dus achtereen-
volgens wordt gevormd door de Keroeh, Genteng,
Toembal en Sragi of Oeloedjami. De monding der
k. Pekalongan wordt versperd door een uitge-
strekte, voortdurend zich verleggende zandbank,
waarop eene hevige branding staat, waardoor alle
varen hier gevaarlijk, en veelal in den Westmoeson
onmogelijk is. De begrenzing der reede van Peka-
longan is vastgesteld bij St. 1898 n°. 240, die
der hoofdplaats zelf bij St. 1886 n». 230. De
hoofdplaats (zie op dat woord) behoort tot de
grootere plaatsen van Java. Zij ligt in het noord-
oosten der afdeeling, niet ver van de zee, ter
weerszijden van de naar haar geheeten rivier, en
evenals Wiradesa — dat in de vorige eeuw de
zetel van een afzonderlijken regent was
aan den grooten postweg,
— ook
haar voornaamste
straat, van welken hier een zijtak uitgaat die
in zuidoostelijke richting de afdeeling Batang van
dit gewest invoert. In de vlakte en het lagere
gebergte zijn de belangrijkste plaatsen onderling
verbonden met een net van rijwegen. In het zwaar-
dere gebergte zijn geen zulke wegen. Machtige
bosschen bedekken de bergen, maar niet overal;
de Europeesche landbouwnijverheid heeft zich hiel-
en daar een arbeidsveld gezocht: 11 erfpachts-
perceelen zijn in de afdeeling uitgegeven, waar-
van 8 voor koffie en kma, 2 voor koffie alleen,
I voor padi, klappers en visch, terwijl nog 1 — PEL. (JOHANNES LUDOVICUS JACOBUS
deels in Batang gelegen — alleen voor klappers
in ontginning is. Op overeenkomsten met de in-
landsche bevolking werken er 3 ondernemingen
voor suiker en 1 voor indigo.
LUDOVICUS JACOBUS HUBERTUS) 247
PEKALONGAN. District van de contróle-afdee-
ling, het regentschap, de afdeeling en de resi-
dentie Pekalongan; met eene oppervlakte van
6184,58 hectaren. Het district telt 112 desa's.
PEKALONGAN. Hoofdplaats van het gelijk-
namige gewest, regentschap, de afdeeling en het
district van dien naam, ligt op 2 paal afstand van
de Java-zee aan beide oevers van de kali Peka-
longan, welke zich met kronkelenden loop dooi-
de plaats slingert. De voornaamste straat is de
groote postweg, die van het zuidoosten komt,
eerst noordwaarts gaat, een grooten boog beschrijft
en dan in zuidelijke richting de stad weder ver-
laat. Eene brug op ijzeren schroefpalen verbindt
de beide oevers van de vrij breede rivier. Nabij
de brug ligt het in 1753 gestichte fort, dat toen
aan het strand lag, waarvan het thans, tengevolge
van de aanslibbing, ongeveer 2 paal verwijderd
is. De ruimte binnen de steenen wallen is thans
geheel ingericht tot gevangenis en hospitaal.
Het aantal inwoners bedroeg op het eind van
1895 36.816 zielen, nl. 363 Europeanen, 32.327
inlanders, 3154 Chineezen, 921 Arabieren en 51
andere vreemde oosterlingen.
De Europeanen wonen meerendeels aan den
linkeroever van de rivier, deels langs den post-
weg, die met fraaie kanariboomen is beplant, deels
om een vierkant plein door tamarinden bescha-
duwd. Aan dit plein liggen de residentswoning,
het residentiebureau, de scholen en de in 1852
gebouwde protestantsche kerk. De Hindoebeelden,
die vroeger op het plein vóór het residentiehuis
stonden, zijn verdwenen. De aloen-aloen met de
regentswoning en de moskee liggen ongeveer een
paal bezuiden het residentiehuis. Voor de Chi-
neezen zijn 4 wijken en voor de Arabieren en
andere vreemde oosterlingen is ééne wijk aange-
wezen. De inlanders wonen tusschen de aloen-
aloen en de Chineesche wijken en verder aan
alle kanten van de stad in dicht bebouwde kam-
pongs. Er is veel vertier ter plaatse door den
handel, waarvan de 5 pasars met hunne toko's
en warongs de middelpunten zijn. —
Een voor-
naam handelsartikel zijn de gebatikte sarongs, de
bekende kam Pekalongan. De fraaist bewerkte
sarongs, voor den uitvoer bestemd, worden ten
huize der groothandelaren of in eene soort kain-
beurzen opgekocht, waarvan de voornaamste ge-
legen zijn in de kampongs Godang en Kergan.
Eene andere tak van nijverheid, vroeger zeer
belangrijk, nl. het rooken van eenden voor den
uitvoer, is zoo goed als te niet gegaan.
Een goede rijweg loopt van de hoofdplaats
evenwijdig met de rivier naar de reede, die ge-
heel open is, en waar 4—7 vadem water staat.
De monding van de kali Pekalongan wordt ver-
sperd door een zandbank, waarop eene hevige
branding staat, die het verkeer met de reede zeer
bemoeilijkt en in den Westmoeson dikwijls ge-
heel onmogelijk maakt.
De hoofdplaats heeft een aangenaam en gezond
klimaat; het is er door de nabijheid der bergen koe-
ler dan op andere strandplaatsen aan de Noordkust.
PEKISAR. Zie HOENDERS.
PEKKING. Zie BANDA.
PEKOLA. Atikii. Zie TANDJOENG.
HUBERTUS) (leb. 10 Jan. 1823 te Maastricht,
trad hij op ißjarigen leeftijd als vrijwilliger bij
het Ned. leger in dienst, vertrok als sergeant-
majoor der inf. in 1846 naar Indië en werd in
248 PEL. (JOHANNES LUDOVICUS JACOBUS
Juni 1848 2e luit. Hij nam deel aan de beide
Bonische expeditiën (1859—60), alwaar hij het
ridderkruis der M. W. O. 4<= kl. verdiende. In
1865 tot Majoor bevorderd werd hij in 1869 tot
Directeur der Militaire School te Meester Comelis
benoemd, welke betrekking hij waarnam tot hij
in April 1870 tot Luit.-Kol. werd bevorderd. Na
ruim een jaar als Militaire commandant van Palem-
bang gediend te hebben, vertrok hij wegens ziekte
voor twee jaren naar Nederland. Na zijn terug-
keer nam hij deel aan de 2e expeditie naar Atjeh.
Op 6 Jan. 1874 werd hij voorloopig en een maand
later als Kolonel definitief commandant der 2° bri-
gade. In April d. a. v. werd hij, na het vertrek
van Van Swieten, belast met het civiel en militair
gezag te Atjeh. Na bevestiging onzer stelling trad
hij aldaar offensief in de VI, IV en IX Moekims
op, tot afsluiting van ons gebied van Kroeng
Raba tot Kroeng Raja en stierf plotseling den
24 en Febr. 1876 in het bivak te 'Tonga, vóór dat
hij zijn programma had voltooid, om de kust-
strook van Kroeng Raja tot Kroeng Raba en
daarbij ook de VI Moekims te veroveren en in
het bijzonder de toegangen naar zee te bezetten
en Groot Atjeh geheel van de zee aftesnijden, de
bevolking van dit gebied hare beteekenis naar
buiten geheel te ontnemen en haar daardoor te
dwingen zich aan onze macht te onderwerpen;
een programma dat eerst in 1877 onder Gen.-
Maj. Diemont geheel volvoerd werd.
Zie Ind. Mil. 'Tijdschr. 1876, bl. 97.
PELA. Eigenlijk broeder, bij uitbreiding: de
of- en defensieve verbonden, die, tot hulp in den
krijg, tusschen de negorijen op Ceram, Ambon
en de Oeliasers onderling bestonden en nog be-
staan, thans meer ten doel hebbende elkander
wederzijds te helpen; pela-schappen bestaan tus-
schen christen- en mohammedaansche en heiden-
sche negorijen onderling. Het sluiten van derge-
lijke verbonden heet angkat pela. (Van Hoëvell,
Ambon en de Oeliasers, bl. 157 v.).
PELADJOE. Naam van het benedendeel der
Komering, een zijtak der Moesi, welke zich tegen-
over het eilandje Gombora in die rivier stort. Zie
MOESI. De Peladjoe is bekend door den hevigen
strijd in 1819 en 1821 om het bezit van Palem-
bang gevoerd. Zie PALEMBANG, Dl. 111, bl. 177.
PELAGA. Mal. Zie KARDAMOENGGOE.
PELALAWAN (POELAU LAWAN). Dit land-
schap, waartoe ook de eilanden Poeloe Moeda,
aan de monding der Kampar-rivier gelegen, Sera-
pong en Penjalean behooren, bestaat uit het bene-
denstroomgebied van de Kampar-rivicr, en grenst
ten O. aan Straat Malaka, ten N. aan Siak, ten
W. aan Lima Kota en ten Z. aan Indragiri. De
landgrenzen zijn nog niet nauwkeurig bepaald.
Vroeger maakte het een deel uit van de Djo-
horsche onderhoorigheid Siak, doch nadat laatstge-
noemd landschap onder Radja Ketjil — zie OOST-
KUST VAN SUMATRA, Dl. 111, bl. 95 — een
zelfstandig rijk was geworden, werd het een onder-
hoorigheid van Siak, waarover Sultan Radja Alam
zijn schoonzoon Said Osman, die hem in zijn
strijd over de opvolging met zijn broeder Radja
Mohamad gewichtige diensten had bewezen, als
Wakil of gemachtigde aanstelde met den titel van
Tongkoe Besar. Said Osman werd opgevolgd door
zijn zoon Said Abd'oerrachman, een broeder van
Said Ali, die in 1791 Sultan Jahya onttroonde,
zelf met de galar Abd'oel Djalil Saifoedin Sultan,
van Siak werd, en wegens bewezen diensten het
HUBERTUS) — PELANDOE.
landschap Pelalawan als apanage schonk aan
Abd'oerrachman's zoon Tongkoe Hasiin. Sedert
is Pelelawan een zelfstandig landschap, dat be-
stuurd wordt door een Radja met den titel van
Tongkoe Besar, bijgestaan door een Rijksraad uit
vier leden bestaande met de galar's Maharadja
Lela Poetra, Datoeq Bandar, Datoeq Kampar en
Datoeq Laksamana. In 1881 erkende het de Sou-
vereiniteit van het N.-L Gouvernement.
De grond is voor het grootste deel laag en
moerassig en slechts enkele ruggen (pematang),
die bij hoog water niet onderloopen, zijn voor
bewoning en landbouw geschikt. Heuvelachtig ter-
rein wordt alleen aangetroffen aan de grens met
de Lima Kota. In 1887 en volgende jaren werd
een groot deel van het landschap in concessie ge-
geven aan Europeesche ondernemers, doch wegens
de moerassigheid van den grond, en de moeielijke
af- en opvoer langs de Kaïnpar-rivier — zie het
artikel BENO
exploitatie.
— kwam geen enkele concessie tot
Volgens inlandsche berichtgevers zou de Batang
Nila, een rechter zijtak van de Kampar-rivicr, rijk
zijn aan stroomtinerts, doch uit een deskundig
onderzoek in 1888 is gebleken, dal zij magnetisch
ijzerzand voor tinerts hebben aangezien.
Het landschap is zeer dun bevolkt; het zielen-
tal wordt op ongeveer 8000 geschat. De meerder-
heid der bevolking bestaat uit Orang Talang
OOSTKUST VAN SUMATRA, Dl. 111, bl. 94 —,
— zie
de overige bewoners zijn afstammelingen van Djo-
horeezen en Menangkabauers. De voornaamste be-
staansmiddelen zijn landbouw ter voorziening in
eigen behoeften en de inzameling van boschpro-
ducten, voornamelijk rotan, getah-soorten, balam-
en soentei-pitten. Behalve voedingsmiddelen, rijst
en djagoeng, worden klapperboomen en op de
eilanden ook sagopalmcn aangeplant.
I)e voornaamste kampongs zijn: Pelalawan, waar
de Radja woont, en een ontvanger der in- en
uitvoerrechten is geplaatst; Tandjong Moersaka;
Tanah Niboeng en Langgam. In die kampongs
wonen eenige Chineezen, die zich met den handel
in lijnwaden, aarde-, ijzer- en koperwerk, en met
den opkoop van boschproducten bezighouden. De
in- en uitvoer geschiedt van en naar Singapore,
hetzij rechtstreeks per prauw, hetzij langs den
weg Trataq Boeloe-—Pakan Baroe; —
KUST VAN SUMATRA. Op het eiland Sera-
zie OOST-
pong wonen een aantal Chineesche houtzagers en
balkcnkappers.
Litteratuur: Het rijk Pelalawan door J. Faes,
T. v. h. Bat. Gen. deel XXVII; Tocht naar het
rijk van Poeloe Lawan door een oud-ambtenaar
van het en de tocht naar de Batang
Nila door G. Sieburgh, T. v. h. Binnenl. Bestuur
1889; Reis van Siak naar Pelalawan door J. A.
van Rijn van Alkemade, T. v. h. Aardr. Gen.
2C Serie; Dwars door Sumatra. Tocht van Padang
naar Siak onder leiding van den Hoofd-Ingenieur
d. Staatsspoorwegen J. W. IJzerman, 1895.
PELANDOE. Naam van Macropus Bru/iii,
een Buideldier (zie BUIDELDIEREN), op de
Aroe-eilanden ook Aijir; op de Kei-eilanden
noemt men het Aha. Den laatsten naam geeft men
op Groot-Kei ook aan een ander Buideldier, Pc-
rnmeles dorcyana. Op Amboina wordt hij K o e s o e-
aroe genoemd. De Maleiers noemen hem Pelan-
dok-aroe, naar de uitwendige gelijkenis op een
Muskusdiertje, Moschus of Tragulus, Palandokh
in 't Maleisch.
 PELANDOK-AROE. — PEMALI. 249

PELANDOK-AROE. Zie PELANDOE. gebruikt. Al naarmate het kajoc pelet meer of

PELANTOENGAN. Badplaats in de residentie minder fraai gevlekt is, stijgt of daalt't in waarde;
Semarang, afd. Kendal, op de grens van Peka- vooral zoekt de inlander naar stukken die hem
longan, gelegen in een van de n. helling van den schccdcn geven met zuiver kringvormige figuren.
Prahoe (Diëng-gebergte) afdalend ravijn, op 693 m.
boven zee. Op verschillende plaatsen vindt men
1 Pelet wordt lang niet in alle exemplaren van
Klcinhovia gevonden; volgens Teysmann ontstaat
warme en koude bronnen, waarvan de eersten het door inwatering in het gave levende hout,
een temperatuur hebben van 46, 41 en 37°; ver- dat daarna door nieuwe houtlagcn gedekt wordt
der welt er een dikke, zwartachtige aardolie in en niet tot bederf overgaat. Volgens de Javaan-
de onmiddellijke nabijheid van het riviertje dat sche legende wilde Dampoe-Awang de dochters
het dal doorsnijdt. Te Pelantoengan werd een van Kaloekoean ontvoeren, doch werden deze door
gezondhcids-etablissement opgericht, dat door Dr. Wishnoe's tusschenkomst opgenomen in het hart
Van der Stok uitvoerig beschreven is in Gen. T. van den timaha-boom (zie L. Th. Mayer, De Ja-
v. Ned.-Indië, XVI, bl. 259 (vgl. Ind. Gids, 1886, vaan als landbouwer en veefokker, 1898, bl. 20).
bl. 1478); de vroeger heerschende meening dat PELLOENG. Javaansche naam voor een Pur-
de bronnen een beduidende hoeveelheid jodinni perkoet, Porphyrio indicus; op Celebes heet
bevatten, is door zijne onderzoekingen bewezen zij Den toe la.
onjuist te zijn. De buitengewone kuren, die vroe- PELLONA. PISCES,
ger door een ondernemer aan de kracht van het Clupeiuu. Zie BOELAN-BOELAN en HARING.
water werden toegeschreven, zijn gebleken min- PÈLO. Menangk. Zie OEBI.
stens zeer overdreven te zijn voorgesteld; toch PELOEMAT. Een der tot het ter Westkust
gaf die kwakzalverij aanleiding dat lepra-lijders van Sumatra gelegen en van de Atjehsche Onder-
naar Pelantoengan werden gezonden, die er natuur- hoorigheden deel uitmakende staatje Laboean Iladji
lijk niet genazen en de reputatie van de bad- behoorende landschappen. Zie verder LABOEAN
plaats benadeelden. De bronnen behooren tot de 11 \ 1 )JI.
zg. indifferente thermen: heetwaterbronnen zonder PÉLOKKAN. Een ter Westkust van Sumatra
bepaald geneeskrachtige bestanddeelen in eenigs- gelegen landschap, tot het van de Atjehsche Onder-
zins beduidende hoeveelheid, wier waarde gelegen hoorigheden deel uitmakende staatje Laboean Hadji
is in de hooge temperatuur van het water. Vol- behoorende. Zie verder LABOEAN HADJI.
gens de mededeelingen van Dr. Kohlbrugge (Verg. PELOM. Lamp. Zie MANGGA.
Ind. Gen. 28 Nov. 1899, bl. 255) kunnen de PELOPERDIX. AVES, GALLINAE, Tclrao-
baden worden aangewend tegen chronisch rhcu- nidae, Perdicinat. Zie BOEJOE-RIMBO.
matisme en malaria, doch is het klimaat er in PELTOPHORUM. Zie BAKOE, PETA PETA
den W.moeson guur, vochtig en onaangenaam en en SOGA.

.
dan voor lijders aan de eerstgenoemde kwaal onge- PEMALI, pamali of boejoet, Mal.; ring-
schikt. Zie ook PEKALONGAN, Dl. 111, bl. 246. ker, Jav.; boejoet, Soend., is het Polynesische
De in het artikel Gebangan genoemde gelijk- taboe, namelijk de heiligheid en onaantastbaar-
namige bron ligt op 13 paal van Pekalongan heid van aan de hoogere machten gewijde of door
en ontspringt uit een trachiet-conglomeraal, waru' haar in bezit genomen zaken, personen of plaat-
zich een kom gevormd heeft; het water heeft een sen. Gevolg daarvan is de onttrekking aan het
temperatuur van 300 Het is jodiumhoudend even- handelsverkeer of zelfs het verbod van gebruik
als dat van de bron Asinam, op 5 paal van Ge- der zaken of plaatsen, en onschendbaarheid der
bangan, waarvan het water een temperatuur van personen. Overtreding van een en ander brengt
460 heeft. (Zie Schncider, Bijbl. 'T. Aardr. Gen. den schuldige noodwendig onheil aan. Ook han-
VII, bl. 20). Van het Gebangan-water, dat wel delingen kunnen op denzelfden grond aan alle
is aanbevolen ter versterking van de kracht der of aan sommige categoriën van personen verbo-
verteringsorganen, was, vroeger althans, een depot den zijn. De Bataks noemen het begrip kemali,
te Rotterdam gevestigd. de Boegmeezen pemali of pantong, de Toba's
PELARGOPSIS. AVES, PICARIAE, 11 Al roboe; de Oio Ngadjoe in Borneo's Z.O.afdee-
CYONES, Alccdinidae, Alcedininae. Zie BOEA- ling pali, in de Boesang-taal van Centraal-Borneo
BOEA, RADJA-OEDANG en TENGKE. lali, de land-Dajaks van Serawak porik. Andere
PELECANUS. AVES, ANSERES, Pelecauidac, of eenigszins afwijkende woorden voor hetzelfde
Pe/ecauinae. Zie WALANG-KADDA. begrip zijn bij de Timoreezen pomali, de Al-
PELEM. Jav. Zie MANGGA. foeren van Ilalmahéra boboso, de bewoners van
PELEM. District van de contróle-afdeeling, het Boeroe po toe, in de Molukken poso, ook pa-
regentschap en de afdecling Bodjonegoro, residentie poso en baboso, in de Minahasa posan,
Rembang; met eene oppervlakte van 23.406,32 poso, fosso, in Bolang Mongondo pota en
hectaren. Het district telt 141 desa's. lii; in Posso spreekt men van kapali en de
PELEM PESING. Oost-Java. Zie KAWENI. Makassaren noemen wat pemali is kasipalli,
PELENG. Eiland in den Bangaai-archipel. Zie de bewoners der Zuidwester-eilanden loeli. Het
het artikel BANGAAI (Dl. I, bl. 99) en verder pan tang der Atjehers, wat door de adat streng
HUIS (Dl. 11, bl. 61) en
HUWELIJK (Dl. 11, verboden is en,zounaar de algemeene opinie, heil-
bl. 63). looze gevolgen medebrengen, is gelijkwaardig
PELET. Jav. en Soend. Naam voor het ge- aan het pemali; de voorschriften daaromtrent be-
vlekte houtvan A'lciuhoviahospitaL.(zieTlMAHA) treffen zoowel zekere handelingen als het gebruik
en van sommige andere boomen. liet wordt ge- van bepaalde woorden. Het sabang der Bataks
vonden in het hart van oude boomen, zijnde dat komt met pantang overeen en is een van oudsher
gedeelte hetwelk zwarte, bruine en witle vlekken dagteekenend verbod.
of vlammen heeft, en wordt door de Javanen bij Het roboe der Toba's is meestal van tijdelij-
uitstek gaarne voor handvatscis en scheeden van | ken aard maar kan ook permanent zijn. Het is
I
krissen, fraaie piekstokken, kleine doozen enz. de afzondering waarin een persoon of eene zaak
 250 PEMALI. — PENGASIII.
wordt gesteld, waarvan de aanraking of gemeen-
schap ongeluk zou teweegbrengen : jonggehuwden,
moeder en kind kort na de geboorte, pas ge-
bouwde kampong, hoofden in oorlogstijd, pocsaka's.
Of het geldt de uitsluiting of afsluiting van per-
sonen of zaken die beveiligd moeten worden tegen
kwade invloeden van buiten, b. v. tegen epide-
miën; ook het gebruik van de podoman als nacht-
verblijf door de volwassen meisjes behoort tot
deze rubriek.
In Centraal-Borneo is pemali zoowel de naam
voor het tijdperk van onthouding als die voor de
toestellen welke de geesten moeten bevredigen of
hun symbolisch de volkswenschen kenbaar maken;
van deze toestellen zijn er een aantal, onderschei-
den door verschillende achtergevoegde woorden.
Me 1 o noemt men daar het zich onthouden van
werken en van verkeer met anderen, den toestand
van lali (pemali).
Wanneer plaatsen en zaken ondersteld worden
door geesten te zijn in bezit genomen of door
zielen van afgestorvenen te worden bewoond, is
het pemali al zulke handelingen te verrichten
welke die geesten zouden kunnen hinderen. Bij
uitbreiding van beteekenis wordt dan de plaats
zelve of het voorwerp zelf pemali, in den zin
van heilig, gewijd: tampat pemali, batoe pemali,
enz. Is het noodzakelijk de plaats te ontwijden,
dan dient een offer gebracht te worden om de
geesten te bevredigen.
Pemali is het bij bepaalde gelegenheden als
ongeoorloofd geijkte dingen te doen; de denk-
beelden daaromtrent zijn legio en verschillen in
de onderscheidene deelen des Archipels. Er zijn
denkbeelden te dien aanzien welke men schier
overal terugvindt, en andere alleen voor bepaalde
localiteiten geldend. Somtijds is het verbod abso-
luut, doch niet zelden is het ook van tijdelijken
of voorwaardelijkcn aard. Het mag overbodig ge-
acht worden deze verschilpunten door enkele voor-
beelden toe te lichten.
Dat men ook in het spreken kan zondigen tegen
de adat van het pemali bleek uit het boven ge-
zegde over de pantang-voorschriften en uit het in
het artikel Naamgeving medegedeelde omtrent het
noemen van eigen-namen. Ook het gebruik van
de gewone namen van sommige dieren is hier en
daar pemali; men omschrijft dan en noemt den
olifant een hooggeplaatst persoon, den tijger groot-
vader, enz. Aan deze eerbiedsbetuiging is zeker-
lijk het geloof aan zielsverhuizing mede niet vreemd.
Het niet mogen eten van sommige dieren, even-
eens locaal zeer verschillend, houdt desgelijks som-
wijlen verband met de zielsverhuizing.
Nabootsingen van het pemali zou men kunnen
noemen de verbodsbepalingen die tot de opvoe-
ding der kinderen behooren en waarbij de voor-
spiegeling van schrikbarende gevolgen niets dau
bangmakerij is.
PEMBOEAN of SOERIANG. Rivier aan de
Z.kust van Borneo. Zie BORNEO, Dl. I, bl. 246.
PENAGA. Mal. Zie NJAMPLOENG.
PENANDJOENG-BAAI, aan de Zuidkust van
Java en aan den Oostelijkstcn uithoek der Preanger,
is door een tandjoeng of in zee loopende land-
strook verdeeld in een Westelijke (Dirk de Vries-)
en een Oostelijke (Maurits-)baai, of Penandjoeng
koeion en wètan. Nautisch belang heeft de baai
niet, daar zij zoowel voor z.w. als voor z.o. win-
den open ligt.
PENANG. Mad. Zie PINANG.
PENANGGOENGAN. District van de contróle-
afdeeling, het regentschap en de afdeeling Bondo-
woso, residentie Besoeki; met eene oppervlakte
van 18.945 hectaren. Het district telt 44 desa's.
PENANGGOENGAN. District van de contróle-
afdeeling Batoe, regentschap en afdeeling Malang,
residentie Pasoeroean; met eene oppervlakte van
24.713,44 hectaren. Het district telt 84 desa's.
PENANGGOENGAN. Vulkaan op de grens
van Soerabaja en Pasoeroean, 1652 M. hoog, uit
den spoortrein nabij Bangil zichtbaar als een
voorberg van den Ardjocna en uit de pasang-
grahan van Trawas, op de helling van den laat-
sten gelegen, als een lompen sta-in-den-weg, die
het uitzicht naar de vlakte belemmert. De berg
is een regelmatige kegel, met kleinen topkrater
en zou een fraaien vorm hebben indien hij niet
omringd werd door een aantal kleinere toppen,
secundaire eruptiepunten; bijna op elk punt van
waarneming wordt hij door twee dezer logge bij-
bulten geflankeerd. De benedenhellingen zijn met
bosschen en tegalans bedekt, maar 't bovendeel
is geheel met alang-alang en glagah begroeid,
behalve eenig bosch in de ravijnen. Van werking
is niets bekend.
PENAWAR. Mal. Zie GEMBOLO.
PENDEN. Zie HARING.
PENDJALOE. District van de gelijknamige
contróle-afdeeling, regentschap en afdeeling Galoeh,
residentie Cheribon; met eene oppervlakte van
25.339,5 hectaren. Het district telt 58 desa's.
PENDJARINGAN. District van de afdeeling
Stad en Voorsteden, residentie Batavia. Het district
telt 11 kampongs van inlanders.
PENGALADEN. Zie TOEREAN IN PATE.
PENGARON. Hoofdplaats van het district Riant
Kiwa en Rian, Kanan, afd. Martapoera, res. Z.-
en O.afd. van Borneo, standplaats van den con-
troleur, gelegen aan de Riam Kiwa en den G.
Babaris. De plaats is bekend door de steenko-
lenmijnen, Oranje Nassau, in hare nabijheid ge-
legen.
PENGAS. Zie GARÈNG.
PENGASIH. Regentschap behoorende tot het
Sultansgebied der residentie Djokjakarta, gelegen
aan den rcchter(wester)oever van de rivier Progo
en dus deel uitmakende van de zoogenaamde
Koelon-Progo, welke landstreek ook wel vermeld
wordt onder den naam Mataram-koelon. De hoofd-
plaats van het regentschap, gelegen aan den voet
van het Koelon-Progo- of Kelir-gebergte, is ge-
—
—
lijknamig; en de verdeeling in districten 14
in getal is als volgt: Serang, Djasoctan, Ba-
njoemeneng, Ngoelakan, Djombokkan, Banaran,
Kedoengsago, Kedoenggalik, Boetoeh, Panggang,
Mahesan-kilen, Mahesan-wetan, Djantoeran en Pe-
ngasih. Dit landschap is bepaald aangewezen voor
het onderhoud van den vorst zelf; namens hem
worden er ambtenaren aangesteld, die de padjeg
tegen een vasten maatstaf heffen en geheel uit-
keeren behoudens eene percentsgewijze belooning;
Europeesche ondernemingen van landbouw zijn
er niet. De begrenzing van het zeer grillig ge-
vormde regentschap bestaat uit: de regentschap-
pen Nanggoelan in het N. en W.; Adikarto of
Karangkemoening in het W. en Z.; en Sen-
toio in het O. In zijn Z.O.lijken hoek heeft het
regentschap eene Z.waartsche verlenging, welke
zich ten slotte O.lijk ombuigt, waardoor een
deel der Rawa Kadilompo hierbinnen komt te
vallen. — Het heuvelland van dit regentschap
 PENGASIH. — PEPER. 251

wordt — als reeds bleek— gevormd door den

ffauwen voet van het, boven bij een zijner plaat-
PENTAPRION. Zie GERRES.
PEPARÉ. Bat. Mal. Zie PAPARÉ.
selijke namen vermelde „W.lijke grensgebergte", PEPEK. Zie SINTAU.
dat den geheelen N.W.kant van Djokjakarta en PEPER. De peper, oudtijds in kleine hoeveel-
de aangrenzende deelen van Bagelen en Kedoe heden naar Europa gebracht en een kostbaar arti-
bedekt. De rivier Galoer doorloopt een paar kceren kel (peperduur),, was te Rome reeds in den tijd
het regentschap, dat bezuiden de hoofdplaats nog van Plinius eene gezochte specerij en werd dat
doorsneden wordt door den spoorweg, van de later in de middeleeuwen in steeds toenemende
residentie Bagelen uit op Sentoio. mate. De bloei van Venetië hing voornamelijk
PENGGAGA. Mal. Zie ANTANAN.
PENGHAWAR (PANAWAR) DJAMBI. Ook
samen met den peperhandel — tot het direct ver-
keer met Indië (1498) dien handel kwam verplaat-
in Europa als bloedstelpend middel gebruikelijke sen; toen de Portugeezen hunne tochten naar het
drogerij: de haren van Cibotium-soorten. Onder verre Oosten uitstrekten werd de aangevoerde hoe-
denzelfden naam worden op Java gebruikt de be- veelheid grooter. Nederland, dat ook zijne peper
haarde stronken van andere varens (Alsophila, Ba- en andere specerijen uit de Portugeesche havens
la ntium), in de Preanger als pakis kidang be- betrok, besloot, toen deze, op het einde der i6e
kend. Zie PAKOE TI HANG. eeuw, door de Spanjaarden gesloten waren, zelf
PENGOELING. Zie PANGOLING-SISIK. naar het Oosten te stevenen. Daar was peper aan-
PENGOELOE. Op Java, en ook wel elders, vankelijk het voornaamste artikel van ruil; wel
b. v. in Palembang, de naam van een geestelijke stond 't in wezenlijke waarde zeer ten achter bij
(Zie Dl. I, bl. 547); bij de Maleiers op Sumatra de kaneel, de kruidnagelen, bij muskaatnoten en
duidt de naam pengoeloe (panghoeloe) een volks- foelie, maar, algemeencr in gebruik, had 't een
hoofd aan, met name bij de Menangkabauers (Zie veel grooteren omzet. Nog in het jaar 1720 be-
Dl. 11, bl. 489). Door het Gouv. aldaar aange- droeg de opbrengst van de peper omstreeks 30 %
stelde districtshoofden worden wel panghoeloe van de geheele waarde der door de 0.-I. Comp.
laras genaamd, de negarie-hoofden panghoeloe gerealiseerde koloniale producten. In Bantam had
kapala. omstreeks dien tijd ieder inwoner boven de 16
PENGOENG. Zie BENGOENG. jaren 500 peperranken te onderhouden. Voor iedere
PENIDA. (NOESA) Ook Noesa Pandita bahar peper, ongeveer 3 pikols, ontvingen de man-
genaamd, waarvan de zeevarenden Bandieten-eiland doers die het opzicht hadden, een halven Spaan-
gemaakt hebben ; eiland gelegen aan den Z. ingang schen mat; het plantloon dat de bevolking in
van Straat Lombok, en behoorende tot het rijk natura ontving, stond gelijk met vier Sp. matten
Kloengkoeng op Bali. Het wordt wel als verban- per bahar. Handel in peper was aan ieder verbo-
ningsoord gebruikt voor die Balmeezen, welke vol- den en het gansche product moest aan den Sultan
gens de instellingen van dat rijk strafbaar zijn. geleverd worden, die voor de bahar zeven of acht
De straat tusschen Penida en de kust van Bali Sp. matten betaalde. Uit diens handen ging de
is voor de scheepvaart veilig. geheele voorraad over aan de Compagnie, die de
PENING. (RAWAH) De vlakte van Ambarawa bahar met 15 Sp. matten voldeed. Van 1687—1787
(-f- 475 M. boven zee) is een der oude meerbed- werden gemiddeld jaarlijks 9000 bahars aan de
dingen van Java. Zij wordt ten W. begrensd door Comp. geleverd, maar van jaar tot jaar was de
het Djamboe-gebergte, ten O. door de mergel- opbrengst zeer verschillend; in 1723 bedroeg zij
hcuvcls van Zuid-Semarang, en werd een meer 13.000, in '24 19.000, in '25 11.000 bahars. Na
toen de vulkanen Merbaboe en Telomojo ten Z. 1775 kon zij slechts éénmaal, in 1781, 11.000
en Ambarawa ten N. hunne producten tegen de bahars halen en zonk 't volgend jaar tot 4500
oudere bergen aanlegden. Het meer verkreeg eene bahars, waarna de vijf volgende jaren gemiddeld
afvloeiing naar 't westen en na verloop van eeuwen 5500 bahars leverden. In 1796 was, na eene korte
is deze, de K. Toentang, er in geslaagd de vlakte opflikkering, deze belangrijke cultuur bijna geheel
grootendeels droogteleggen. Het deel dat nog steeds te niet gegaan. In den loop der eeuwen is door
onder water staat is de Rawah Pening, een ovaal 't dwangstelsel en 't monopoliseeren van de 0.-I.
moeras, 4 Km. lang en 2,5 breed, waarin een Comp., het product uit de meeste streken onzer
aantal riviertjes hun slib aanbrengen, maar dat bezittingen verdwenen en de geheele handel daarin
grootendeels een slappen veenbodem heeft. Dat bijna uitsluitend in handen der Engelschen over-
het moeras vroeger grooter was, bewijzen de vele gegaan. Dat de peper ondanks die beperking van
met rawah samengestelde dorpsnamen in den om- aanplant een belangrijk artikel is gebleven, zoo-
trek. In 1838, 1845, 1865, 1868 en 1885 hebben wel voor Ned. Oost-Indië als in den wereldhandel
zich tengevolge van de ontwikkeling van gassen in het algemeen, kan blijken uit de onderstaande
heuveltjes van enkele meters hoogte in het meer tabel, waarin ook de loop der prijzen in de vei-
gevormd, de meesten aan de westzijde. Halfvergane lingen hier te lande gedurende de laatste tien
boomstammen werden daarbij zichtbaar. jaren is aangegeven.
PENIJOE. Zie ROELOEL. In het volgende staatje is nl. vermeld onder:
PENIOEH. Zie BOEJOE RIMBO. a de loop der prijzen in Nederland van Lampong-
PENIWEN. Bekende Christengemeente gele- peper; in centen per '/s kilo;
gen in Malang, res. Pasoeroean. Zie Eigen Haard, b de invoer in Nederland van peper;
1892, bl. 87. c de voorraad aldaar op 31 December;
PENJINGAT of POELOE MARS. Eilandje, dde invoer j op de 7 hoofd-
gelegen in de onmiddellijke nabijheid van Tandjoeng e de alleveringen j markten van Europa
Pinang (eiland Bintang, res. Riouw), residentie / de voorraad op 31 Dec.
van den Onderkoning van Riouw. Zie RIOUW. g de uitvoer uit Ned.-Indië;
' te zamen;

PENJOE. Zie KATONG. (alles in tons van 1000 kilo)

PENTALASMUS ANATIFERA. Zie EEN-
DEN MOSSEL.
252
a c d 1829, n°. 56) en Van den Bosch werd de peper-
..
1890.. 27 25 ig.670 19.250 5-575 9.426
.. 19
220
i8gi 1035 505 21.765
18.330 9.010 8.634
••
1892.. «51 1549 1913 22.530
19.680 11.860 12.426
1893 14 4096 52og 25.510
16.905 20.465 9.299
1894.. 11 2854 6419 20.305 18.355 21.285 IO.278 den Archipel peper gekweekt wordt, als b. v. in
1895.. 11 2805 7842 ig.260 16.840 23-705 8.717 benkoelen, Palembang en op Banka, is de pro-
1896 10! 1277 6121 16.265 17.655 22.315 15-479 ductie daar niet groot genoeg om van merkbaren
1897.. 16Ï 1435 475i 18.920 19.640 21.595 14-532 invloed te zijn op den handel.
1898 221, 1999 4929 19.850 ig.góo 21.480 14-431
i8gg.. 28] 1753114972 17.850 2i.igo 18.140
betreft, die volgens sommigen uit Voor-Indië, vol-
De waarde der van Ned.-Indië uitgevoerde peper,
blijkt uit de volgende cijfers, betreffende het jaar
.
1898:
Uitvoer naar Naar andere
Nederland landen Totaal
gld. g_ Kiel.
Witte peper... 16.535 261.815 278.350
Zwarte peper.. 271.783 1.725.911 1.997.694
Staartpcper... 32.075 247.170 279.245
of gezamenlijk meer dan 2/2 millioen gulden.
Van het geheele peperproduct, dat op ruim
30 millioen kilo wordt geschat, komt drievierden
uit den 0.-I. archipel, en wordt het meerendeel
naar Engeland uitgevoerd; ook Hamburg is eene
belangrijke stapelplaats van peper.
De stijging der prijzen in de laatste jaren is
een bewijs dat het verbruik de voortbrenging nog
overtreft en heeft ten gevolge gehad, dat op ver-
scheidene plaatsen in de 0.-I. bezittingen, waar
de teelt niet bestond of was verwaarloosd, deze
opnieuw is ter hand genomen. De gedwongen cul-
tuur die op Java bestond van 1830—63, leverde
nooit op wat men er mede bedoelde. In 1872 werd
de gedwongen cultuur in Benkoelen opgeheven
en thans voorziet de vrije cultuur op Sumatra en
de omliggende eilanden den handel van dit pro-
duct en wel in de eerste plaats Atjeh, van ouds-
her het pepcrland bij uitnemendheid, in de tweede
de Riouw-Lingga-archipel en in de derde de Lam-
pongsche districten. In Atjeh rijst en daalt de
belangrijkheid der staatjes met de peper-productie
in gelijke mate. Tcrlak of Peureula op de Oost-
kust overtreft in uitvoer de overige landschappen
van Atjeh's onderhoorigheden; in de laatste jaren
bedroeg die uitvoer ongeveer 26.000 pikols. Pedawa
besar daarentegen, waar 10 jaar geleden de uit-
voer nog 12.000 pikols bedroeg, welke thans tot
op een tiende is verminderd, behoort daarom
tegenwoordig tot de onbelangrijkste staatjes. In
den Riouw-Lingga-archipel is de peper-cultuur, met
die van de gambir, de eenige belangrijke; bijna
uitsluitend zijn beide in handen van Chineezen. In
1896 leverde de residentie Riouw 75.000 pikols,
de witte van ƒ6B tot ƒB2, de zwarte van ƒ3l
tot ƒ34 per pikol. In de l.ampongs neemt de
cultuur, reeds sedert eeuwen bestaande, gaande-
weg toe. De ladingen peper, welke de 0.-l. Comp.
vroeger van den Sultan van Bantam, den ouden
leenheer der Lampongsche hoofden, ontving, waren
voor meer dan de helft van den Sumatraanschen
overwal afkomstig. In de onderafdeelingen licne-
den-Langkat en 'Tamiang, ter Oostkust, toont de
bevolking veel lust voor de pepercultuur; moeras-
sige gronden worden daar drooggelegd en, op het
voorbeeld van Atjeh, boomen tot steunsels geplant
in plaats van de vroegere staken. Onder Daendels.
Du Bus (onder wiens bestuur eene handleiding
PEPER.
voor peperplanters werd uitgegeven; Stbl. N.-I.
cultuur op Java krachtig opgebeurd, maar thans
heeft zij op dit eiland niet veel te beteekenen. In
de jongste jaren begint men aan de plant weder
meer aandacht te schenken en stekken te planten
aan den voet der schaduwboomen op de koffte-
ondememingen, om zoodoende eene bijcultuur te
verkrijgen. Hoewel ook in andere gewesten van
Wat de geografische verspreiding van de plant
gens anderen uit Achter-Indië en Malaka afkom-
stig is, men vindt haar over geheel Z.O. Azië
en den 0.-I. archipel, voornamelijk op Sumatra,
in Noord- en Zuid-Oost Borneo, in Siam, in het
Malabarsche gebied en eenige andere naburige
streken van Voor-Indië; verder minder algemeen
in Cochinchina, in eenige gedeelten van Malaka,
op sommige Philippijnen en op Ceylon. Overge-
bracht is zij naar eenige Wcst-Ind. eilanden en
naar eenige plaatsen van tropisch Amerika.
Botanisch behoort de peperplant (Piper nigrum
LI) tot de groote familie der Piperaceae, waarvan
meer dan 1000 soorten bekend zijn. Zij is een
klimmende heester, met knobbeligen, geleeden
stengel van donkere kleur, bit de stcngelknoo-
pen ontspringen hechtwortcls. De stengel vormt
broze takken van niet meer dan twee voet lengte.
De afwisselend geplaatste bladeren zijn lederach-
tig, met donkergroen boven- en lichtgroen onder-
vlak; de onderste bladeren zijn flauw hartvormig,
de hoogere hreed-eirond, alle gaafrandig, s—y5—y ner-
vig, met toegespitsten top; zij zijn ongeveer 1 deci-
meter lang. De meestal tweeslachtige, witte bloe-
men zijn vereenigd tot gesteelde, hangende aren
of katjes. Na den bloei vervormen de vruchtbe-
ginsels zich tot bolvormige, eenzadige bessen, eerst
groen, later rood, daarna zwart; aan één aar vindt
men van 20 tot 30 bessen. De handel onderscheidt
zwarte en witte peper, maar beide zijn van de
Piper nigrum afkomstig. De bessen, gedroogd
en ingcschrompeld, zijn de zwarte peper, de daarin
zittende kernen, voor de droging van schil en
vruchtvleesch ontdaan, de witte peper. De Malei-
sche naam van de zwarte peper is lada itam,
van de witte lada poetih. Te Batavia verstaat
men onder maritja de fijngestampte zwarte peper
(Jav. ng. maritja, kr. marijos).
Een hoofdeigenschap van deze plant is de sterk
prikkelende smaak en geur der vrachtjes; aan dit
kenmerk ontleent zij hare waarde als handelsarti-
kel. Bij chemische analyse blijkt de peper te be-
vatten eene actherische olie (1,6—2,2%), een
weeke hars, brandend van smaak; piperine (tot
9%). een kristallijn, neutraal lichaam; ongeveer
5 % anorganische verbindingen; in peperasch is
steeds ijzer en mangaan. Soortgelijke aromatische
bestanddeelen vindt men terug in sommige dee-
len van eenige nauw verwante planten, de staart-
peper of cubebe (zie KOEMOEKOES) een bekend
geneesmiddel, de sirih daoen en sirih boea (zie
aldaar) en de lange peper (lada pandjang,
tjabé djawa of tj. soela (zie aldaar) De zoo-
genaamde „Spaansche" (zie de herkomst dezer be-
naming bij 0.-I. KERS, Dl. 111, bl. 90 en voorts
(ook voor lombok) het opstelTJABÉ) of Cayenne-
peper (geslacht Capsicum), in smaak eenigszins
 PEPER. 253

gelijkende op de peper, behoort tot cene andere eene groene bemesting met onkruid en afgewaaide
familie (Solanaccac). boomtakken, geen bemesting geschiedt. Daaren-
De pepercultuur slaagt zoowel in hooge als in tegen is overal waar de pepercultuur samengaat
lager gelegen landen en vereischt een vruchtbaren, met die van gambir, gewoonte de afgekookte
humusrijken bodem, veel warmte en vochtigheid, gambir-bladeren als mest te gebruiken, maar het
eenige schaduw en beschutting tegen wind. In is de vraag of dit wel bemesting is; hetzelfde kan
sommige streken gedijt de pcperplant ook op min- gevraagd worden van de op de Riouw- en Battam-
der vruchtbaren bodem. Daar de plant eene klim- eilanden en in de omstreken van Singapore gebe-
mende is, behoeft zij eenigen steun, om te voor- zigde houtskool. Een mede door de Chineezen
komen dat zij langs den grond kruipt en weinig veelvuldig gebruikte meststof is gebrande aarde,
vruchten kan dragen. Voor steun worden levende tanah bakar; op sommige plaatsen wordt met
boomen of wordt dood hout gebruikt. Het laatst- visch-afval en met bedorven visch bemest. Opmer-
genoemde vindt nog toepassing in den Riouw- king verdient hierbij, dat 90% der te Singapore
Lingga-archipel, maar aan deze manier is het ingevoerde witte peper van Riouw komt; de bes-
nadeel verbonden, dat, na eenige jaren, de staken sen zijn daar buitengewoon groot en dus bijzon-
door nieuwe vervangen moeten worden, en deze der geschikt voor witte peper.
verwisseling is voor de plant nadeelig. Bijna overal Heeft de plant eenmaal eenige hoogte bereikt,
elders bezigt men dan ook levende leiboomen en dan vereischt zij niet veel zorg meer en bestaat
wel de dadap-boom (Lirythrina) die tevens het deze alleen in het doen afsnoeien en op bepaalde
voordeel heeft eenige schaduw, voor de peper- hoogte houden der plant. Volgens sommigen kun-
plant noodig, aftewerpen, soms ook de areca-palm. nen de ranken tot eene hoogte van 15 meter
Volgens den schr. van het hieronder vernielde opgroeien, maar men houdt ze, om de bessen
opstel „De intensieve pepercultuur", zelf peper- gemakkelijker te kunnen oogsten en eene over-
planter, is het beter dat bij deze cultuur geen matige belasting der steunsels te voorkomen, veel
gebruik gemaakt wordt van leid- en schaduw- korter. Groote vochtigheid zal alleen dan scha-
boomen, omdat zij geenerlei voordeel, maar vele den, indien niet het terrein door aard en ligging
nadeden hebben; vooreerst moet de peper, die het water spoedig gelegenheid geeft tot afvloeien.
een zwak en weinig uitgebreid wortelgestel heeft, Plotseling invallende regens kunnen de bloe-
den bodem met de wortels van den steunboom sems wel eens benadeelen; langdurige droogte
deelen; verder wordt het omleggen zeer bezwaar- doet de planten geen goed, daar zij den voort-
lijk en kost het onderhoud der boomen geld. gang van den groei belemmeren. Ten bewijze van
Naar hij meent heeft de peper geen schaduw de taaiheid der plant mag nog worden aange-
noodig en geeft zij in de schaduw niet meer pro- voerd dat de aschregen, welke de groote Kra-
duct, al groeit zij sterker; alleen de pas geplante katau-uitbarsting in 1883 vergezelde en voor de
stekken behoeven eenige schaduw tot zij blad pepertuinen der Lampongs het ergste deed vree-
gemaakt hebben. Hij beveelt staken aan van ijzer- zen, integendeel oorzaak schijnt geweest te zijn
hout, Eusideroxylon Zwageri, die niet behoeven van een tijdperk van ongewone ontwikkeling en
verwisseld te worden na eenige jaren. Ter beschut- vruchtbaarheid. Op vruchtbaren grond kan de
ting of beschaduwing der jonge peperplantjes heeft plant reeds in het y of 4» jaar vrucht voortbren-
men wel de gewoonte den pepertuin eerst met een gen. Haar maximum van draagkracht bereikt zij
ander gewas te beplanten, vooral met rijst; in de eerst op 7 —9 Jarigen leeftijd, om terug te gaan
Lampongs plant men vóór de peper, ten einde na 15—20 jaren. In den 0.-I. archipel heeft men
den grond geschikter te maken, twee gewassen, gewoonlijk twee oogsten per jaar, één tusschen
eerst maïs en daarna, tegelijk niet het uitzetten October en Maart en één tusschen April en Sep-
der dadaps, rijst. Geplant worden de stekken, die tember. In dichter hij den evenaar gelegen stre-
in het tweede jaar hij het snoeien worden gesne- ken heeft men onregelmatiger oogsttijden, terwijl
den ; in enkele gevallen (in Siam b. v.) wordt zaad in sommige landen de oogsttijd geheel afhangt
gezaaid ter plaatse waar de peperrank behoort te van de wisseling der jaargetijden. Het oogsten
groeien. De plant ontwikkelt zich snel; in goeden geschiedt op tweeërlei manier, naar gelang zwarte
grond groeit zij in het eerste jaar 2 of 3 voet, in of witte peper zal worden bereid. Voor zwarte
het tweede nog 4 of 5 voet. In het begin vereischt peper plukt men de tros zoodra eenige der bessen
zij veel zorg aan snoeien en het uitbreken van rood worden; men wacht niet tot alle bessen rood
alle overtollige waterloten, en moeten de gevallen zijn, daar de eerstrijpenden dan zouden afvallen;
ranken zorgvuldig weer opgehonden worden. Voor in Natal wacht men tot er 10 of 12 bessen per
—
het opbinden wordt tali lon o gebruikt, de bin- tros rood zijn geworden; —de trossen worden op
nenste bast van verschillende planten. In den matjes in de open lucht, blootgesteld aan weer
Riouw-Lingga-archipel geschiedt dit met koelit en wind, uitgespreid om in de zon te drogen.
tepis. De dikke stengels worden met tali Na eenige dagen worden de bessen zwart en
idjoek, van de arenvezel, opgehonden. Bij uiter- netvormig gerimpeld; als de tros genoeg gedroogd
sten van droogte of vochtigheid sterven de stek- is, wordt deze tusschen de handen gewreven of
ken licht af. Om de plant in korten tijd sterk te met de voeten getreden om de bessen, de peper-
ontwikkelen, heeft men de gewoonte ze na een korrels of peper„bollen", van den stengel los te
jaar van haar steunsel los te maken, neer te leg- maken; zij zijn bijna kogelrond, 3'/2—4V2 millim.
gen en in den grond te begraven; uit de knoopen in doorsnede, met nauwelijks zichtbare sporen van
ontspruiten dan talrijke loten, die, opnieuw zich de 3 of 4 stempels en met 1 zaadkorrel. Bij warm
ontwikkelende en vasthechtende, binnen weinige weder zijn de bessen binnen 3 of 4 dagen, en bij
jaren een dicht, breed en krachtig omkleedsel koel weder of regen binnen 8 of 10 dagen droog;
vormen aan boom of staak. Behalve in Britsch- vervolgens worden zij door wannen van alle 011-
Indië, schijnt deze gewoonte overal te heerschen. -reinheden en de lichtere, nog onrijpe bessen ge-
Daar wordt het terrein tweemaal 'sjaars bemest, zuiverd en in manden of zakken bewaard tot
terwijl op Sumatra, uitgezonderd hier en daar later vervoer. Bij sterke hitte buiten gedroogd,
254 PEPER. — PEPERHAVENS.
wordt de peper zwart en bij lagere temperatuur
binnenshuis of in loodsen lichtbruin; gewoonlijk,
bij eenige vraag, maakt laatstgenoemde hooger
prijs. Om het schimmelen tegen te gaan, waartoe
de zwarte peper bij vochtig weder neiging ver-
toont, en tevens het drogen te bespoedigen wordt
de peper gerookt, op eene inrichting die met eene
eest overeenkomt, in den rook van groen hout.
Wordt voor de zwarte peper rijp en groen door
elkander geplukt, voor de witte peper (de grauw-
witte doffe, gladde korrel) welke vooral bereid
wordt in Malabar, in den Riouw-Lingga-archipel en
in geringere hoeveelheid in Atjeh en op Malaka,
worden de rijpste roode bessen gekozen. Deze
worden uitgezocht en in mandjes in stroomend of
in stilstaand water aan een fermentatic-proces onder-
worpen; na 8 of 10 dagen barst de huid, waarvan
de korrel vervolgens gescheiden wordt door trap-
pen en wasschen; daarop volgt het drogen in de
zon, 't wrijven tusschen de handen en het ziften.
Welke soort de betere is, de zwarte of de witte,
mag eene quaestie van smaak heeten; de witte
peper heeft dit voor dat zij alleen van de beste
en rijpste vruchten verkregen wordt; maar daar
tegenover staat, dat door het wecken de kracht
van de peper, naar men beweert, aanmerkelijk
vermindert omdat de buitenschil, het parenchyma-
leuse weefsel dat bij de bereiding verloren gaat,
een bijzonderen smaak en geur heeft door zijn
rijkdom aan olie- en harshoudende cellen. Som-
migen spreken dit tegen, op grond van het feit
dat het aroma van het vruchtvleesch ligt in eene
vluchtige olie, die bij het drogen nagenoeg geheel
verdwijnt. Hoewel hooger in prijs, bijna het dub-
bele, wordt zij veel minder aangevoerd dan de
zwarte peper; het schijnt dat de planters in den
Archipel op hare voortbrenging zich niet toeleg-
gen, wijl de zwarte, eerstens een grooter gewicht
gevende, minder werk vereischt, spoediger is af
te leveren en naar verhouding dus ook snelleren
omzet verzekert. Daartegenover staat dat voor
witte peper vracht en verpakking goedkoopcr zijn.
Al zijn de zwarte en witte peper van dezelfde
plant afkomstig, toch onderscheidt men in som-
mige landen van voortbrenging nog verschil-
lende „rassen" of verscheidenheden van de ge-
kweekte plant. Die onderscheiding is gegrond op
verschil van ontwikkeling, opbrengst en levens-
duur der plant en de geaardheid der vrucht. Het
verschil in voorkomen en hoedanigheid of prikke-
lend vermogen der vrachtjes, waarnaar de han-
del zijne prijzen stelt, mag niet geheel als het
gevolg van min of meer zorgvuldige teeltwijze
beschouwd worden, maar wijst zeker op dieper
liggende invloeden, zooals die van verschil in
bodem en klimaat. De van Singapore uitgevoerde
schijnt 't meest gewaardeerd, daarop volgt die van
Pinang, terwijl de Bataviasche, meerendeels af-
komstig uit de zuidelijke gewesten van Sumatra,
't minst gezocht is. De wereldhandel onderscheidt
—
de peper ook nog wel als Engelsch (van Mala-
bar — Tellichery, enz. de allerbeste waar
Malaka), Portugeesch (uit Voor-Indië,zg. Goa-
en
peper) en Hollandsch.
Omtrent de vruchtbaarheid van de peperstruik
kan, op grond van eene vergelijking van de pro-
ductie in verschillende landen, worden aangeno-
men, dat de peperplant, bij de tegenwoordig meest
zorgvuldige kweekwijze door de Oosterlingen, van
haar derde tot haar twintigste, wellicht vijf-en-
twintigste jaar vruchten kan dragen en in hare
jaren van volle vruchtbaarheid, zegge van onge-
veer het zesde tot zestiende jaar en naar gelang
van ligging en vruchtbaarheid des bodems, aard
en hoeveelheid van bemesting, enz. eene gemid-
delde jaarlijksche opbrengst geven van 15, soms
wellicht tot 30 of 35 pikols droogproduct per bouw.
Vervalsching van peper geschiedt door vermen-
ging met andere stoffen, om het gewicht te ver-
meerderen; de verwerking van oorspronkelijk
zwarte peper tot witte, dus het schillen van eerst-
genoemde handelswaar, zooals tegenwoordig op
groote schaal gebeurt (alleen te Pinang jaarlijks
12 tot 15.000 pikols) mag niet bepaald eene ver-
valsching genoemd worden, hoewel de langs den
anderen weg bereide witte peper superieur is:
maar eene echte vervalsching is het vermengen
met de zwarte bessen van Fmbelin Ribes, die een
eenigszins kruidigen smaak hebben en in uiterlijk
zooveel op peper gelijken, dat het mociclijk is
ze daarvan te onderscheiden.
Litteratuur: Beschrijv. Catalogus Kol. Mus.
Haarlem, I, 1884, 6e stuk, bl. 347; P. J. van
Houten, Handleiding voor de pepercultuur, Amst.
1890 en de zeer uitvoerige litteratuur-opgaaf daarin,
waaraan nog is toe te voegen: Econ. 1872, 11,
bl. 1057; TN.L. N.-L XXXVI, bl. 419, XXXVIII,
bl. 461; Ind. Gids 1887, I, bl. 835; Teysmannia
1 (1890), bl. 95, II (1891), bl. 261, 351, 410,
480; T. B. B. VI, bl. 85; J. Bosscha, De inten-
sieve pepercultuur, Teysmannia XI (1900), bl. 65.
De oude geschiedenis van peper en peperhan-
del vindt men in de werken van F. A. Flückiger
(deze Encycl. Dl. I, bl. 527) alsmede in een op-
stel van C. Hartwich, Aus der Gesch. der Gewürze,
1894. Eene uitvoerige beschrijving van den mikro-
skopischen bouw van de peperkorrel, met afb. gaf
Dr. W. Busse in Arbciten a. d. Kais. Gesundh.
ambt zu Berlin, Bd. IX (1895). In dit opstel is
vermeld de volledige litteratuur, tot 1895, over
het chemisch en mikroskopisch onderzoek van
peper en de vervalschingen. Bijzonderheden over
de pepercultuur in Eng.-Indië vindt men in Walt's
Diclionary VI, 1, bl. 811, aangevuld door de
„Agricultural Ledger" (Calcutta) van 1898 n°. 7
en 1900 n°. 3.
PEPÈREK. Zie KAREH. (IKAN)
——
PEPERHAVENS. De peperhavens vond men
in de I7 e en lßü eeuw wat onze bezittingen
in den 0.-I. archipel betrof alléén op de West-
kust van Sumatra. Tijdens de 0.-I. Comp. en het
verblijf der Engelschen waren op Sumatra de
:
voornaamste peperhavens Benkoelen, Indrapoera,
Padang, Priaman, 'Tikoe, Ajer Bangis, Natal en
Baros. De peper werd niet alleen in den omtrek
dezer plaatsen gekweekt, doch ook derwaarts (in
tjoenia's) van de ter Westkust gelegen Atjehsche
havens heengevoerd. Het levendigst was de peper-
handel te Padang en Benkoelen. Na de ontrui-
ming van Sumatra door de Engelschen en sedert
ons gezag aldaar, meer vasten voet verkrijgende,
zich, hetzij door gedwongen levering of anders-
zins, met de pepercultuur bemoeide, ging deze
meer en meer achteruit en verplaatste zich in
het begin der 19° eeuw de peperhandel langza-
merhand van onze bezittingen ter Westkust van
Sumatra naar de Westkust van Atjeh, waar de
pepercultuur, ondanks het zoo gebrekkig bestuur
der Atjehers, bloeide en de peperhandel voorna-
melijk in handen kwam van Engelschen, Ameri-
kanen en Franschen. De Westkust van Atjeh werd
onophoudelijk, doch het meest in de maanden
 PEPERHAVENS.
— PERICROCOTUS.
Maart en September, door hunne koopvaardij-
schepen bezocht, ofschoon die kust weinig ge-
makken voor deze schepen opleverde, de bran-
ding er steeds sterk is en het laden en lossen
overal moeilijk en gevaarlijk kan worden genoemd.
Tot omstreeks de helft der igl eeuw waren de
-'
meest bezochte Atjehsche peperhavens, behalve
de reede van O root-A tjeh, langs de Westkust te
vinden en, van het Zuiden naar het Noorden
gaande: Sinkel (sedert 1840 door ons bezet),
Troemon, Bakongan, Asahan, Meuki (Maki), La-
boean Iladji, Manging, Soesoe, Koewala Batoe,
Melaboe (Analaboe), Rigas en 'Telok Gloempang.
De talrijke kleinere strandplaatsen voerden der-
waarts de overige peper, waarvan de jaarlijksche
productie op 300.000 pikols werd geschat; terwijl
de uitvoer te Padang, hoe langer hoe onbedui-
dender geworden, in 1844 tot 689 pikols was
gedaald. De vette peperjaren behooren echter ook
ter Westkust van Atjeh sedert geruimen tijd tot
het verleden. Verschillende redenen hebben daar-
toe medegewerkt. De meeste daarvan dagteckenen
van vóór de vestiging van ons gezag in Atjeh
(1873). Na de stichting van Singapore (1819) en
sedert de opkomst van Poeloe Pinang en Malaka
kwam de Oostkust van Atjeh meer en meer in
cultuur. De stichting der meeste Atjehsche neder-
zettingen aan die kust dagteekent van het eerste
gedeelte der 191: eeuw. De pepercultuur is daar
hoofdmiddel van bestaan geworden. De peper-
planters ondervinden aldaar de afpersingen niet,
waaraan zij ter Westkust, bij den verkoop van hun
product, blootstonden, noch het knellend mono-
polie der hoofden aldaar, dat ter Oostkust niet
bestaat, waar de planters rechtstreeks met de op-
koopers kunnen onderhandelen en voorschotten
voor de cultuur door de (meerendeels Chineesche)
geldschieters te Pinang worden gegeven. Binnen-
landsche beroeringen, verwoesting der peperaan-
plantingen door overstroomingen, de met ons sedert
1873 uitgebroken oorlog, de in 1877, 1878 en
1879 heerschende cholera en veepest, de daarop
gevolgde mislukking van den padioogst en de
daardoor ontstane hongersnood ter Westkust heb-
ben het overige gedaan om de peperteelt aldaar
sedert aanmerkelijk te doen verminderen. In ver-
band hiermede ontstonden ter Oostkust ook peper-
havens, die langzamerhand het leeuwenaandeel van
den pepcruitvoer kregen, ook omdat de Noord-
kust van Atjeh slechts zeer weinig peper produ-
ceert. De meest bezochte peperhavens werden toen
aan de Oostkust van Atjeh gevonden en wel:
Simpang Olim, Djolok Tjoct, Djolok Rajoet, Bagoh,
Edi Tjoet, Edi Rajoet, Pedawa Rajoet, Soengei
Raja, Perlak, Modjopahit en Langsar. De voor-
naamste haven sedert 1873 werd Edi Rajoet of
kortweg Edi genoemd.
Na de invoering der zoogenoemde scheepvaart-
regeling voor Atjeh (zie o. m. Staatsbl. 1892 n°.
203 en 1893 n°. 83) waarbij slechts de daarbij
genoemde havens voor den algemeenen handel
zijn opengesteld, terwijl de overige havens alleen
toegankelijk zijn voor kustvaart, kan men sedert
1892 onder de peperhavens slechts verstaan de
bij de Scheepvaartregeling voor den algemeenen
handel opengestelde havens.
PEPERREK-GIGI. Zie GAZZA.
PERAMELES. MAMMALIA, MARSUPIA-
LIA, POLYPROTODONTIA, Peramclidae. Zie
PELANDOE en BUIDELDIEREN.
PERBAOENGAN. Dit landschap is een onder-
255
hoorigheid van den Sultan van Serdang (residentie
—
—
Oostkust van Sumatra) zie in het artikel CON-
TRACTEN de verklaring dd. 6 Oct. 1865 en
wordt bestuurd door een afstammeling van het
Serdangsche vorstengeslacht met den titel van
Radja, die lid is van den Serdangschen Rijksraad
of Kerapatan. Sedert 1895 heeft de Sultan van
Serdang den ouden sultanszetel Rantau Pandjang
verlaten wegens de ongezonde ligging dier plaats
te midden van uitgestrekte moerassen, en zich met
der woon gevestigd in de kampong Perbaoengan,
gelegen aan de rivier van dien naam, niet ver
van een uitgestrekt zeestrand begroeid met Aroe-
of Tjamara-boomen en in een streek met zandigen
bodem, waarom zij zeer gezond genoemd wordt,
en het plan is ontworpen om daar een gezond-
heids-etablissenient voor Europeanen opterichten.
In die kampong staat het eindstation van den
Deli-spoorweg, welke tot Bedagei zal verlengd
worden. Zij ligl in het centrum van een aantal
tabaksondernemingen en heeft een tamelijk groote
inheemsche bevolking, die behalve van de cultuur
van rijst op afgeplante tabaksvelden veel werk
maakt van die van klappers en Liberia-kofne.
Het verkeer is daar vrij druk en de handel, die
grootendeels in handen van Chineezen is, van
beteekenis.
Litteratuur: Zie De grenzen van de residentie
Sumatra's Oostkust en van haar samenstellende
deelen door H. A. Hijmans van Anrooy, 'T. v.
h. Aardr. (Jen. 2'« serie, Deel I.
PERBOEAN. District van de contróle-afdeeling
Gemoeh, regentschap en afdeeling Kcndal, resi-
dentie Semarang; met eene oppervlakte van 6926,13
hectaren. Het district telt 69 desa's, alle gouver-
nements.
PERDIKAN-DESA. Zie DESA'S. (VRIJE)
PERDIX. AVES, GALLINAE, ALECTORO-
PODES, Phasianidac. Zie PIKER en PATKIIS.
PERELAER. (MICHEL THÉOPHILE HU-
BERT) Geb. te Maastricht den 4"" Aug. 1831,
werd hij aanvankelijk te Rome voor priester opge-
leid doch trad in 1854 in dienst bij het 0.-I. leger;
in 1859 werd hij tot aeD luit. benoemd, nam deel
aan de krijgsbedrijven in de Z.- en O.afd. van
Borneo, waarbij hij de Mil. Willemsorde verwierf
en van 1860—1864 het civiel gezag in de Groote
en Kleine Dajak uitoefende. In 1864 keerde hij
naar Java terug, werd in 1870 tot kapitein be-
noemd, en na een verblijfin Europa (1870—1873)
in 1877 tot majoor bevorderd. In 1879 werd hij
op verzoek eervol ontslagen.
Zijne voornaamste geschriften zijn: Ethnogra-
phischc beschrijving der Dajaks, Zalt-Bommel 1870;
De Bonische expeditiën, 2 dln. Leiden 1872; Borneo
van Zuid naar Noord (ethnogr. roman), Rotter-
dam 1881; Uit de oude doos, Sprokkelingen over
Ned.-Indië, Rott. 1882; Nederlandsch-Indië, met
teekeningen van Jhr. J. C. van Rappard, Leiden
1882; Een kwart eeuw tusschen de keerkringen,
4 dln. Amst. 1884—1885; Baboe Dalima (Opium
roman), 2 dln. 1886.
PERÈNG. Mad. Zie BAMBOE.
PERGAM. Zie PAGAM, KATE en DUIF.
PERGOEM. Zie PAGAM.
PERGULARIA. Zie TONGKENG.
PERICHAETA. VFRMES, OLIGOCHAE-
TAE, TERRICOLAE, I'crichacfidae. Zie KAD VS
PERICROCOTUS. AVES, PASSERIFOR-
MES, PASSERES, Campophagidae. Zie KAS-
SOEMBO-METAH-KETJIL.
256 PERIJA.
PERIJA. Mal. Zie PAPARÉ.
PERING. District van het tot 't Sultansgebied
behoorend regentschap Nanggoelan, residentie
Djokjakarta.
PERING. Lamt. Zie BAMBOE.
PERIPIA. Zie GEKKO.
PERIPLANETA. ARTICULATA, INSECTA,
ORTHOPTERA, Blattidnc. Zie TJORO.
PERKAMENT. Werd vroeger op Java uit buf-
felhuiden bereid en voor cartographische doelein-
den, plans, kaarten, enz. gebruikt; de enkele exem-
plaren die daarvan nog te vinden zijn geven blijk
van eene deugdelijke bereiding.
PERKEN. Zie NOTENMUSKAAT, Dl. 111,
bl. 36.
PERKOETOET. Zie DERO en DUIF.
PERLAK of PEUREULA. Een der oudste
en voornaamste rijkjes van Atjeh's Oostkust, res-
sorteerende onder het Gouv. van Atjeh en Onder-
hoorigheden. Tot Perlak behooren de staatjes:
Djeungki, Simpang Anas en Bajan linkeroever
(Bajan rechteroever is eene onderhoorigheid van
het rijkje Langsar. Zie Regeeringsalmanak van
Ned.-Indië van 1900). Door de vruchtbaarheid
van het land, vooral van de Simpang Anas en
de Aloer Niri-streek, heeft de pepercultuur er een
zeer hooge vlucht genomen en overtreft de peper-
uitvoer verre dien van de andere landschappen
van Atjeh's onderhoorigheden. De laatste jaren
bedroeg die ongeveer 1300 kojangs of 26.000
pikols.
In eigenlijk Perlak is de bevolking van Pasa-
nganschen (Peusanganschen) oorsprong; in de
pepertuinen van Aloer Niri vindt men veel volk,
afkomstig van Samalangan, terwijl Simpang Anas
meest door lieden van Gedong (Gcudong) bevolkt
is. De laatsten maakten het ons bestuur en dat
van den oelèëbalang dikwijls zeer lastig, maar
worden thans in bedwang gehouden door onzen
post aan de Bajan.
De Bajan-rivier vormt de zuidelijke grens tus-
schen Langsar (Langsa) en Perlak; in het bin-
nenland grenst het landschap westelijk aan de
Gajoe-landen, waar de Perlak-rivier haar oorsprong
heeft, noordwestelijk aan het landschap Edi (Idi)
en noordelijk aan het landschap Pedawa Rajoet
(Rajeu).
I>e oeléëbalangs werden oudtijds afwisselend
gekozen uit twee geslachten; met het bestuur van
den tegenwoordigen oelèëbalang Teungkoe Tjhi
Moeda Pasangan — niet te verwarren met den
overleden radja van Pasangan, T. Tjhi Pasangan —
is daaraan een einde gekomen, daar deze zijn vader
opvolgde.
Ook in Perlak wordt de radja terzijde gestaan
door vier oudsten— de ketoea's ampat geheeten
en door een sjahbandar, welke met de afdoening
— geleverd door Koorders en Valeton, in hunne
van handelszaken belast is.
Er zijn in Perlak door de Kon. Maatschappij
tot ontginning van petroleum-bronnen in Ned.-
Indië twee spuitende bronnen aangeboord; ge-
noemde maatschappij zal deze petroleum door een
meer dan 100 KM. lange leiding afvoeren naar
hare ïaffincerderij aan de Bcsitang (Langkat, Su-
matra's Oostkust) omdat de Perlak-rivier en de
overige rivieren van eerstgenoemd landschap een
te lagen drempel hebben om den afvoer van petro-
leum te kunnen bewerkstelligen.
PERLING. Zie SLING.
PERNIS. AVES, ACCIPITRES, FALCONES,
Falconidae, Aquilinae. Zie ALANG en AMISJAK.
— PETÉ.
PERON. LEM-LEM, Jav.; BRETAWALI,
Jav.; BARATAWALI, Soend.; POETARWALI,
Mal.; TOEBA BIDJI, vui.g. Mal.; ANTAWALI,
Bal.; BOBATOE, Tem.; HOEMOEROET, Kei.
Anamirta paniculutn Colebr. (= A. Coeculus
W. et Al), fam. Mcnispermaceae. Houtige slinger-
plant, door geheel Indië verspreid. Zij levert de
Cocculi Indici, die als „kokkelkorrels" een
bekend vischvergift (zie TOEBA) en insectendoo-
dend middel zijn, en sinds vier eeuwen daarvoor
ook in Europa worden aangevoerd. Kokkelkorrels
bevatten de giftige en bittere pikrotoxinc.
PERONIA. Zie GASTEROPODEN.
PERSE. Amb. Kis. Zie SRIKAJA.
PERSEA. Zie APOKAT.
PERTIBI. Zie PORTIBI.
PERUBALSEM. Bruine welriekende balsem
verkregen uit den stam van Toluifera Percirac
BailL, fam. Pnpilio/iuccne, een boom der berg-
wouden van San Salvador, die bereids naar Java
werd overgebracht, doch daar nog niet ten nutte
gemaakt is. De Perubalsem (Balsamum Peruvianum
of B. Indicum) werd vroeger via Callao (Peru)
naar Spanje verscheept, vandaar de naam. Hij
wordt veel gebruikt als uitwendig geneesmiddel,
o. a. tegen schurft; voorts in de parfumerie en
als vanielje-surrogaat.
PESANTREN. Zie MOHAMMEDANISME,
Dl. 11, bl. 575-
PESER. District van de contróle-afdeeling, het
regentschap en de afdeeling Tjiandjoer, residentie
Preanger regentschappen; met eene oppervlakte
van 16.834,51 hectaren. Het district telt 16 desa's.
PETAI. Mal. Zie PETÉ.
PETALING. Mal.
Ocha/iostochys nmentacca Must., fam. Olncaceae.
Boom, algemeen in het Maleische schiereiland, en
ook op Borneo (en Sumatra?) aangetroffen. Hout
geschikt voor meubels.
PETANAHAN. District van de contróle-afdee-
ling, het regentschap en de afdeeling Karanganjar,
residentie Bagelen; met eene oppervlakte van
10.797,58 hectaren. Het district telt 105 desa's.
PETA PETA. Mal.
Peltophorum dasyrhachis Kurz = Caesalpiuia
,/asyrliaehis Mig., fam. Leguminosae, onderfamilie
Cnesalpineac. Boom van Sumatra, Java en Malaka,
als schaduwboom in gebruik, evenals C arbo-
reu Zoll.
PETAQ (SOUND.) of KOPO (Jav.). Naam voor
verschillende boom- en heesterachtige Eugenia-
soorlen. Eene volledige beschrijving van alle (62)
Javaansche soorten van dit geslacht en der sub-
geslachten die thans daartoe gerekend worden
(fumbosa, Syzygium, Caryophyllus) is in 1900
„Bijdrage n°. 6".
PETAR. Lamp. Zie PETÉ.
PETAURUS. MAMMALIA, MARSUPIALIA,
DIPROTODONTIA, Phalangeridae, Phalangcri-
»-.-. Zie TIKOES-KALAPA en BUIDELDIEREN.
PETÉ. Jav.; PEUTEUI, Soknd.; PETAI,Mai..;
PARIRA, Bat.; PETAR, Lamp.; KADAWONG,
Banda.
Parkin Roxburghii Don, fam. Leguminosae,
onderfamilie Mimoseac. Met nog eenige verwante
vormen, misschien als soorten te beschouwen.
Groote boom met dubbclgcvinde bladeren, in Z.-
Azië tehuis behoorend. De onrijpe zaden, die een
zeer sterken knoflookachtigen geur bezitten, wor-
den gekookt of rauw, even als die van dj eng-
 PETÉ.
— PETROLEUM.
kol, met graagte gegeten. Andere soorten van
Parkia zijn bekend als in Jav. pet et, Soend.
peundeuj en Mal. alai of als Jav. goede en
Soend. goendjaé. De zaden van P. intermedia
Hassk. geven de inlandsche drogerij kedawoen g.
Volgens Tjondra Negara moet deze boom in
Oost-Java niet voorkomen, terwijl hij tevens ver-
meldt, dat het gebruik der zaden hoofdzakelijk
tot West-Java beperkt is en men ze in Midden-
Java slechts zelden nuttigt.
PETÉ TJINA of PETÉ ZEYLAN. Mal. Ba-
tavia; KEMLANDINGAN, Jav.
Leucaena glauca Benth., fam. Leguminosae,
onderfamilie Mimoseae. Boom in warme landen
algemeen. Levert een hard hout; de onrijpe peu-
len worden bij de rijst gegeten. In W.-Indië schijnt
het eten der jonge takken het uitvallen der haren
van manen en staart bij paarden en ezels te
veroorzaken.
PETIS. Zie OEDANG.
PETOLA. Mal.; PATOLA, Jav. Dit woord,
van onbekende beteekenis, hangt met een aantal
Indische zaken samen. In het Sanskrit beduidt
het i°. eene soort geschilderde zijde van Guze-
rate, en eenige andere geweven stoffen, 2°. eene
.
soort bittere komkommer, 30 eene soort schelp-
dier (patolaka, Sanskr.). In de verschillende talen
van den Ind. archipel heeft dit woord soortgelijke
bctcekenissen behouden. In het Jav. is het eene
soort fijne zijden stof of zijden barège, meest
helder van kleur (kam petola). Op Ambon is
kam patola een rood lijnwaad van bijzonder pa-
troon en zeer gewild. Voorts heeten verschillende
Cucurbitaceae, van de geslachten Luffu, Tricho-
snnthes en Momordicu (zie PAPARË) in Indië
petola. Een dezer, Luffa Petola uit Japan, heeft
er den soortnaam aan ontleend. Als naam eener
veelkleurige schelp, Beja petola, komt dit woord
o. a. voor in Rumphius, Amb. Rariteitkamer (11,
bl. 71). Dezelfde auteur vermeldt ook een groote
slang van dien naam, Oelar petola. In de Mina-
hasa heet nog heden een Pytkon-soort petola,
evenals eene Luffu. Verband tusschen dezen gelijken
naam voor slang en plant schijnt alleen te worden
gevonden bij ééne plantensoort, nl. Trichosauthcs
anguina, een bitter komkommergewas met vruch-
ten die op een slang gelijken. De „oelar petola"
kan echter den naam ook gekregen hebben naar
de heldere kleur, vergeleken met „kam petola"
en „beja petola"; ook een „kajoe patola" is op
Ambon bekend. De slang petola is beschreven
als Coluber pet hola /.., syn. Oxyrhopus petolarius,
volgens Cat. Brit. Mus. levende in Z.-Amerika. In
Fransche woordenboeken vindt men ook vermeld
Pétole (péthole): Serpent d'Afrique.
PETROLEUM. LANTOENG, LATOENG,
Jav.; MINJAK TANAH, Mal. Bijna veertig jaar-
geleden, in 1863, is voor het eerst de petroleum
in Ned. Oost-Indië ter sprake gekomen. De hoofd-
ingenieur, chef van het mijnwezen De Groot noemde
destijds als vindplaatsen de residenties Semarang,
Soerabaja, Madoera en Palembang, en in eerst-
genoemde residentie meer bepaaldelijk de omstre-
ken van Pocrwodadi en Goeboek en in het regent-
schap Kendal bij I.imbangan, Selokaton en Pelan-
toengan. De vindplaatsen in Soerabaja waren niet
met juistheid op te geven. Op Madoera waren
het de afdeelingen Madoera, Pamekasan en Soe-
menep. In Palembang bij Bali Boekit inde Banjoe
Asin en bij het riviertje I.alang, een zijtak van
de I.ingi, die in de Lematang valt. Naar aanlei-
111
257
ding van deze berichten is in 1866 de oprichting
beproefd van eene maatschappij tot ontginning
van petroleumbronnen in Ned.-Indië; in de toen
verspreide circulaire, die ó. a. geteekend is door
P. Bleekcr en W. R. Van Hoëvell, wordt Oost-
Java als 't rijkst aan petroleum voorgesteld. Hoe-
wel niet meer dan de bescheiden som van een
ton werd gevraagd, is deze niet bijeengebracht
kunnen worden en de zaak is afgesprongen. lets
later in hetzelfde jaar 1863 berichtte Junghuhn
over bronnen bij Ipo tusschen Moko-Moko en
Benkoelen en in de residentie Cheribon. Hij advi-
seerde den Min. van Koloniën niet naar bergolie
te laten zoeken in de 0.-I. bezittingen. In 1865
maakte J. S. G. Gramberg gewag van bronnen in
de afd. Lematang Ilir bij Kasang Radja, in het
district Benakat beneden Moeara Enim, in de afd.
Moesi Ilir en bij Bali Boekit.
Het eerste onderzoek van regeeringswege ge-
schiedde in 1873 in het Cheribonsche district
Madja, en was door boringen van particulieren
voorafgegaan; noch hier, noch in de res. Soera-
baja, waar het onderzoek in 1875 plaats vond,
waren de uitkomsten voldoende om de verleende
concessies te aanvaarden.
In 1887 werd aan den voormaligen mijn-inge-
nieur A. Stoop concessie verleend ten name van
de „Dordtsche maatschappij tot opsporing en ex-
ploiteeren van petroleumbronnen op Java", die
in 1890 haar naam wijzigde in dien van „Dordtsche
petroleum-maatschappij" en waarvoor in 1897 in
de plaats trad de „Dordtsche petroleum-industrie-
maatschappij", om petroleum te winnen in eene
streek begrensd door de rivieren de Porong en
de Soerabaja, de kali Mas en de Straat Madoera.
Aan dezelfde maatschappij werd in 1889 de con-
cessie „Djabakotta" verleend, tot winning van
petroleum in de disa. Djabakota en Djenggolo I
(afd. Soerabaja en Sidoardjo). Bovengenoemde con-
cessionaris verkreeg, als gemachtigde van de inland-
sche rechthebbenden op de gronden van 12 desa's
in het distr. Goenoeng Kendang der afd. Lamongan,
res. Soerabaja, daarenboven eene petroleum-con-
cessie onder de benaming van „De twaalf dessa's".
De uit de mijnconcessiën „Djabakotta" en „De
twaalf dessa's" verkregen ruwe olie, zoomede die
uit een naburig onderzoekingsterrein, dat in 1896
is overgegaan in de mijnconcessie „l.idah Koeion",
wordt sedert 1891 verwerkt in de rafrineerfabriek
te Wonokromo, die door een 7 K.M. lange buis-
leiding met het boorterrcin verbonden is. In 1889
werd door de Maatschappij de eerste in Ned.-Indië
gewonnen petroleum aan de markt gebracht; zij
produceerde toen 8000 kisten. De uit de ruwe olie
verkregen bijproducten zijn gasoline, smeer-olie,
asphalt, benzine, lucigeen-olie en residu. Door
hare ligging in eene nijvere landstreek exploi-
teerde de Maatschappij van den aanvang af de
verkregen nevenproducten. In het l e jaar der ex-
ploitatie begon zij met eene productie van 74.000 L.
residu en 720 L. smeer-olie; zij gebruikte de ben-
zine als brandstof in de raffinaderij, terwijl o. a.
de ijsfabriek te Soerabaja het residu als brand-
stof gebruikte. In 1892 steeg het verbruik van
gasoline van 4800 tot 7000 kisten en werden o. a.
door eene suikerfabriek gedurende den maaltijd
900 II.L. residu per maand verwerkt. Het vol-
gend jaar werd eene fabriek in werking gebracht
welke de speciale bereiding der smeer-olie beoogde.
In 1894 leverde de Maatschappij 56.000 kilo as-
phalt aan den Waterstaat voor bestrating.
'7
258 PETROLEUM.
Gedurende de laatste vier jaren werden bijpro-
ducten verkregen in de volgende hoeveelheden:
i8g6 i8g 7 i8g8 1899
gasoline
(kisten) 4499 4542 6373 5745
machine-
olie & smeer
(kisten) 6690 3866 I2.g32 12.568
residu
(liters) 6.o6g.oo6 6.261.881 7.g5o.i26 11.545.6g8
asphalt
(kilo) 359-037 416.578 421.824 276^46
lucigeen-
olie
(kisten) 1970 5000 8goo 8512
De productie aan lichtpetrolcum nam jaarlijks
met een aanzienlijk bedrag toe; de productie, in
kisten, der Dordtsche petr.-ind.-maatsch. bedroeg in
1891 79.179 1894 452.728 1897 1.454.976
1892 247.839 1895 779.23 g 1898 1.490.338
1893 276.062 1896 1.206.105 1899 1.642.780
1900 (Jan. t/m. Aug.) 1.115.000, tegen 1.078.000
in dezelfde periode van 1899; iedere kist inhou-
dende twee blikken (a 36 L.).
In den aanvang van 1900 begon deze Maat-
schappij geregeld paraftine-kaarsen aan de markt
te brengen.
Op Java wordt petroleum verkregen uit de kalk-
en mergelheuvels van Soerabaja, Semarang en
Rembang, in eerstgenoemde residentie ook uit den
voet dier heuvels, in de vlakte. Er zijn thans op
dit eiland 10 petrolcum-ontginningen; 6 in de
res. Soerabaja: „Djabakotta", „De twaalf dessa's",
„I.idah Koeion" (distr. Goenoeng Kendang), be-
nevens „Goenoeng Sahari" en „Dadoengan" (beide
afd. Soerabaja) die aan Chineezen behooren en
„Metatoe" (afd. Grissee). In de res. Semarang
liggen er twee, „Klantong-Sodjomerto" (distr.
Troeko, afd. Kendal) en de „Grobogan"-conce-.sie
(distr. Poerwodadi). Van de eerste waren Chinee-
zen de houders die echter hunne rechten hebben
ingebracht in de „Java petroleum-maatschappij"
te Amsterdam; de tweede werd in 1896 inge-
bracht in de te Amsterdam opgerichte „Ned.-Ind.
petroleum-maatschappij". In de res. Rembang lig-
gen twee ontginningen, „Tinawoen" (afd. Blora)
en „Panolan" (afd. Bodjonegoro); de eerste be-
hoort tot de „Maatschappij tot expl. der petro-
leum-concessie Tinawoen", gevestigd te Soerabaja;
de tweede behoort aan de Dordtsche Maatschappij.
In 1897 werd nog opgericht de „Petroleum-maat-
schappij Rembang" welker bron ligt in het district
Ngawen.
De bovengenoemde Java petroleum-maatschappij
bracht van Juli —Dec. lßgg uit 10 putten gemid-
deld per maand 95.000 L. te voorschijn; in Jan.
1900 bedroeg deze hoeveelheid 105.000 L, in Mei
van dat jaar leverden de productieve putten 100.000
L. De raffinaderij begon in Juli '99 te werken,
en de productie aan ruwe olie was toen nog niet
voldoende om haar geregeld in bedrijf te houden.
De totale consumplie voor de eilanden Java
en Madoera bedroeg in 1896 3.600.000 kisten,
welke consumptie voor 1889 slechts op 2.500.000
kisten werd begroot. De vooruitzichten der petro-
leum-industrie op Java zijn dus gunstig; de aan-
wezigheid van het mineraal is over een groot ge-
deelte van het eiland geconstateerd. Het schijnt
dat de olie is ontstaan uit milliarden foramini-
feeren, want een menigte kalkschalen dezer orga-
nismen heeft men daarin aangetroffen en de
olie-houdende lagen zijn veelal gelegen in fora-
minifeeren-kalkbanken te midden van de zachte
kleisteenen, die in den ondergrond dezer miocene
lagen veel talrijker zijn dan kalken en mergels.
Buiten onzen Indischen archipel ligt voor de petro-
leum-industrie een uitgestrekt gebied open; de 6
hoofdmarkten van het Oosten, Bombay, Calcuüa,
Hongkong, Shanghai, Japan en Java worden van
Amerikaansche en Russische petroleum rijkelijk
voorzien; in lßg6 bedroeg de tolale invoer ruim
35 millioen kisten. De consumptie neemt in het
Oosten belangrijk toe: in een zestal jaren ver-
meerderde zij met 3 millioen kisten. Tot in de
kleinste desa's en kampongs is het gebruik door-
gedrongen. De hoedanigheid der 0.-I. petroleum
doet niet onder voor die der concurreerende soor-
ten, en eerstgenoemde kan nog met winst verkocht
worden wanneer de laatste verlies opleveren.
Omtrent de petroleum op Java deelt het Kol.
Verslag van 1899 mede, dat van de tot medio
1899 op Java uitgegeven 10 concessiën in 1898
de „Grobogan"-concessie in Semarang en de con-
ccssie-„Goenoeng Sahari" in Soerabaja niet wer-
den geëxploiteerd, terwijl op „Dadoengan" in laatst-
genoemd gewest wel boringen werden verricht,
maar geen product werd verkregen. De opbrengst
van „Klantong-Sodjomerto" in Semarang van
22.680 L. ruwe petroleum werd verkocht aan de
omwonende inlandsche bevolking, daar nog geen
pijpleiding was aangelegd tot afvoer naar de te
Semarang opgerichte raffinaderij. Betere uitkom-
sten gaven de concessiën „Djabakotta", „De twaalf
dessa's", Lidah Koeion" en „Metatoe" in Soera-
baja, zoomede „Panolan" en „Tinawoen" in Rem-
bang. Uit de terreinen van de eerste vier dezer
—
concessiën, die in Soerabaja, werden gewonnen
35.049.891 L. ruwe petroleum, welke ruwe olie
zonder de bijproducten te rekenen —ruim 55,7%,
namelijk 19.542.920 L., licht-olie uitleverde of
542.858 kisten van 36 L., eene hoeveelheid welke
nochtans minder was dan in 1897, toen alleen
drie van de bedoelde concessiën („Metatoe" kwam
eerst in 1898 in exploitatie) 627.g6g kisten had-
den opgeleverd. „Panolan" produceerde in IBgB
34.473.474 L. ruwe petroleum, d. i. a 54 "/„
571.614 kisten licht-olie, tegen 463.553 kisten in
1897. Van Jan. t/m. April 1900 152.537 kisten,
tegen 168.303 in dezelfde periode van ißgg.
Omtrent „Tinawoen" is enkel het ruwe product op-
gegeven, nl. 23.118.014 E- i n iBgB tegen ig.550.504
L. in 1897.
De zes concessie-velden „Klantong-Sodjomerto",
„Tinawoen", „Panolan", „Djabakotta", „De XII
dessa's" en „Lidah Koeion" hebben in 1899 opge-
leverd 97.800.000 L. ruwe petroleum. Van „Matatoc"
ontbreekt de opgaaf.
De concessie van de „Madura petroleum explo-
ratie maatschappij" bestaat uit twee terreinen ter
gezamenlijke grootte van 157.560 bouws in de
afd. Bangkalan en Soemenep. De rechten dezer
Maatschappij werden op het eind van ißgg overge-
nomen door de Dordtsche petroleum-maatschappij.
Jan Huyghen van Linschoten schrijft in zijn
„Itinerarium, ofte Schip-vacrt" (cd. 1623, bl. 25)
over Sumatra: „Het heeft eenen vierighen Swe-
velbergh, ende affirmeren datter een Fonteyn is
die louter en enckel Balsem vloeyt". In aanmer-
 PETROLEUM. 259

kmg nemende dat de petroleum tegen huidziekten toestand, doordien de zoutwaterproductie der put-
gebruikt werd, en wordt, is het niet gewaagd deze ten van het terrein Telaga Said, waar in 't begin
fontein van balsem voor een petroleum-bron te van dat jaar 16 putten in exploitatie waren, ten
houden. De eerste mededeelingen in onzen tijd koste van de olie-productie vermeerderde. Ver-
omtrent petroleum op Sumatra hadden betrekking zwakking van putten is een gewoon verschijnsel
op eene geringe hoeveelheid aard-olie bij het dorp en treedt na meer of minder langen tijd steeds
Kollok op het voetpad vandaar naar Telawch, bij in; het middel daartegen is het boren van nieuwe
het Soengei Doerian-kolenveld (Pad. Bovenlanden). putten. Aanvankelijk kon men niet denken, dat
Omstreeks denzelfden tijd, 1876, werd eene aard- deze vermindering van productiviteit in korten
oliebron gevonden in het lijkje Perlak op Suma- tijd zulk een omvang zou aannemen als later ge-
tra s Oostkust; de hoeveelheid verzamelde olie bleken is het geval te zijn. Onder deze omstan-
bedroeg in dat jaar ongeveer 140 L. per etmaal. digheden werd de exploratie van het terrein Boekit
Het was bekend dat in dezelfde residentie, van Mas, waar reeds in 1897 op 10 plaatsen vruchte-
de oevers der Lepan-rivier tot aan de grens van loos was geboord, krachtig hervat. In
1898 wer-
Atjeh, dus over een afstand van meer dan 50 KM. den er 23 nieuwe boringen gedaan, gemiddeld ter
op verschillende plaatsen, aan de Besitan, de Hala- diepte van 770 voet, die echter wegens onvol-
ban, de Simpang kiri en de Simpang kanan, bij doende resultaten werden gestaakt, evenals eene
het graven van ondiepe putten petroleum werd in dat jaar ondernomen nieuwe boring ter diepte
gevonden; sedert jaren werd door de Maleiers uit van 825 voet op het terrein Besitang, waar nog
deze telaga's de ongezuiverde olie gebruikt voor geen oliebassin was aangetroffen. Inmiddels wer-
verlichting, voor het kalefaten van prauwen en als den ook op verschillende plaatsen van het oude
geneesmiddel. In 1883 werd door het inlandsche be- concessie-veld boringen gedaan, in de hoop nieuwe
stuur van Langkat concessie verleend voor petro- bronnen te vinden, zij het ook op grooter diepte;
leum-ontginntng op een terrein van 500 bouws, van de 18 slaagden er 7, zoodat hiermede op
de eerste concessie voor dit doel op Sumatra. In Telaga Said verkregen waren 25 rendeerende put-
1885 werd met de boring van de Telaga Toeng- ten, waarvan er in October 1898 3 ophielden te
gal-bron een aanvang gemaakt en op 31 M. ver- vloeien. De productie van alle putten op het oude
kreeg men door het uitpompen van het boorgat concessie-veld te zamen is teruggeloopen van
gedurende 3 dagen een rendement van 8640 L. 18.000 vaten (van 159 L.) ruwe olie per etmaal
olie; in 1887 was dit tot 23.000 L. per dag ge- tot 8000 vaten in Juni, 4000 in September en
stegen. In 1890 werd de concessie in de „Kon. 3500 in December 1898, in welke maand 22 put-
Ned. maatschappij tot exploit. van petroleum- ten olie gaven. De sterke vermindering hield ook
bronnen in Ned.-Indië" ingebracht. In Juni 1891 nog in November van 't volgend jaar, 1899, aan,
konden, nadat een tweede put geboord was, reeds daar in die maand de productie beliep 2000
18.000 kisten per maand aan de markt gebracht vaten licht-olie per etmaal, in December iets
worden. Een derde put leverde dagelijks 300 HL. meer. Tengevolge van deze vermindering bleef
en ruim een jaar nadat de exploitatie was aange- een teruggang van de noteering der aandeelen
vangen bedroeg de dagelijksche productie aan ge- niet uit; 2 Jan. 1897 waren zij genoteerd 850 °/0 ,
raffineerde petroleum 1300 kisten. In 1894 deed 1 Juli '97 800, 2 Jan. '98 625, I Juli '98 534V2,
de toenemende productie behoefte gevoelen aan 2 Jan. '99 243'/j, I Juli '99 196, 2 Jan. 1900
eene betere afscheepplaats dan die waarover aan 279, 2 Juli 1900 228/2 en op het eind van dat
de Babalan-rivier kon worden beschikt en werd jaar omstreeks 300 %. Bij de beoordeeling van
de iets noordelijker gelegen Aroe-baai daartoe dezen loop der aandeelen dient in aanmerking
aangewezen, de eenige zeeboezem in Straat Malaka te worden genomen de kapitaals-uitbreiding van
op de Oostkust van Sumatra die voor groote sche- ƒ5 millioen op /"6'/j millioen, die in de tweede
pen toegankelijk is; op het eiland Sembilan in helft van IS9B heeft plaats gehad.
die baai kwamen de noodige werken voor opslag De concessie-terreinen dezer Maatschappij in
en verscheping tot stand. De Maatschappij bedient Langkat: „Telaga Said", „Besitang", „Aroe-baai"
zich van tank-schepen om het product te vervoe- en „Boekit Mas" benevens de terreinen van de
ren en heeft te Hongkong en te Shanghai groote 2 in Maart 1899 van kracht geworden concessiën
tank-inrichtingen. In 1897 werden 8 nieuwe putten „Simpang kiri" en „Simpang kanan" in Tamiang
geboord; op het eind van dat jaar was de totale beslaan gezamenlijk een oppervlakte van 263.795
productie van de bronnen dezer Maatschappij tot bouws. Naar het Kol. Verslag van 1899 mede-
12.000 vaten daags gestegen. In 1895 bedroeg deelt, exploiteerde zij nog altijd slechts het eerst
de gemiddelde productie per put en per jaar in verkregen concessie-veld „Telaga-Said". Uit de
N.-Amerika 20.000, in Rusland 130.000 en in concessies „Telaga-Said" en „Boekit Mas" werden
Langkat 330.000 kisten. In verband met de groote in 1899 1.806.800 units licht-olie verkregen. Bij
productie was een tweede raffinaderij noodzakelijk; eene boring op het terrein „Aroebaai" werd geen
de eerste is gelegen aan de Balaban-rivier op olie-bassin aangetroffen; op het einde des jaars
10 KM. afstand van het concessie-terrein. De vol- was ook eene boring in Tamiang onderhanden.
gende cijfers geven van de toenemende voort- Van de 4 overige concessie-velden ter Oostkust
brenging tot 1898 een overzicht: van Sumatra, alle in Langkat en in verschillende
1892 144.703 units 1896 1.851.512 units handen, leverde in 1898 slechts „Boeloe Telang"
1893 401.370 „ 1897 4-564-987 „ product, nl. 8000 kisten licht-olie, in 1899 167.000
1894 1.042.943 „ 1898 5.479.294 „ units, „Boekit Tinggi" in '99 24.300 units.
1895 1-334-249 „ 1899 1.820.658 „ De petroleum-maatschappij „Sumatra-Palem-
1900 (tot en met Nov.) 1.164.900 units a 37,8 L. bang" (afd. lliran en Banjoeasin) met een con-
tegen 1.640.500 in dezelfde periode van 1899. cessie-terrein van 30.000 bouws, beschikte uit.
Deze productie werd uitsluitend verkregen in de 1898 over 28 produceerende putten. In Decem-
raffinaderij Pankalan-Berandan. ber kon met het raffineeren worden begonnen;
In 1898 kwam er een groote verandering in den de productie beliep in die maand 24.505 units
260 PETROLEUM.
en wisselde in de eerste 6 maanden van 1899 af
tusschen 31.000 en 58.000 units per maand; in
't geheel werden in het l e semester van 1899
verkregen 286.500 units, in het 2'- 407.500, totaal
694.000; van Jan. tot en met Nov. 1900 747.000
units, tegen 601.500 in dezelfde periode van 1899.
Met den verkoop van het product belast zich de
„Koninklijke".
De petroleum-maatschappij „Moeara Enim"
(onderafd. Lematang llir, afd. Lematang Oeloe en
Ilir, Kikim en de Pasoemah-landen) bezit een
concessie-terrein groot 31.205 bouws. Haar plan
om eene nieuwe maatschappij te stichten, met
een kapitaal van 30 millioen, waarin de „Moeara
Enim" zou deelnemen voor 4 millioen om dan
samen te gaan met de „Standard Oil Cy" van
New-Vork, die 6 millioen zou storten, kwam niet
tot uitvoering, ingevolge een bericht van den Min.
van Koloniën, waarin gewezen werd op de waar-
schijnlijke bezwaren die bij de oprichting der
nieuwe maatschappij door het Indisch Bestuur
zouden worden gemaakt. Daarna is van het maat-
schappelijk kapitaal groot 10 millioen, en waar-
van reeds 4 millioen was geplaatst, nog evenveel
in aandeelen uitgegeven en het avans, verkre-
gen bij die uitgifte, gebezigd om de koopsom
te voldoen van het terrein Babat, groot 57-800
bouws, op den linkeroever der Moesi. Deze con-
cessie is op dezelfde voorwaarden verleend als
de concessie „Moeara Enim". In 1898 werden
op laatstgenoemd terrein aangeboord 2 bronnen,
waardoor het getal op 7 werd gebracht, welk
aantal in 1899 tot 10 vermeerderde; in de eerste
helft van 1900 werden 8 nieuwe bronnen aange-
slagen, die bij werking met vol vermogen 525 ton
ruwe olie per dag kunnen geven. In het geheel
kan het olieveld, na deze vermeerdering, ruim 900
ton per dag opleveren. De hoeveelheid voor de
markt geschikte licht-petroleum van Januari t/m.
Mei 1900 verkregen bedroeg 276.800 units. De
140 KM. buisleiding naar de raffinaderij te Pe-
ladjoe bij Palembang, en de pompstations waren
uit. 1899 zoover gereed dat de olie van Moeara
Enim naar Peladjoe kon worden geperst; de pijp-
leiding kan 600 ton ruwe olie per dag doorlaten;
in de raffinaderij kunnen 500 ton ruwe olie daags
verwerkt worden. De hoeveelheid voor de markt
geschikte licht-petroleum bedroeg vanJan. tot en
met Mei 1900 8304
ton of ongeveer 276.800 units.
Op het terrein „Babat" waren in 't geheel, tot
Juni 1900, 14 bronnen geboord, omtrent welker
productiviteit echter nog geen opgaven kunnen
worden gedaan. Door de Maatschappij werd voor
den afzet van alle op de raffinaderij bereide licht-
olie en residu een contract gesloten met de „Shell
transport- and trading-Cy. (lim.)" te Londen,
welke als agent een en ander in hare schepen te
Palembang in ontvangst neemt, ten vervoer naar
de plaatsen van verkoop, om het product te ver-
handelen tegelijk met hare eigene producten.
Volgens het verslag dezer Maatschappij over
1899 is door haar op het terrein Kollok in de
afd. Tanah Datar der Pad. Bovenlanden een bron
aangeboord die 6000 L. per dag sterk paraffine-
houdende olie levert.
Op Borneo is petroleum gevonden in de afd.
Amoentai, en Martapoera (distr. Riam Kiwa) aan
den voet van den berg Pakken bij Rantoe Boedjoer.
In Koetei zijn twee concessiën van kracht (op
beide terreinen is ook de winning van steenkool
toegelaten) nl. „Louise" (of Sanga-Sanga, een zij-
takje van de Mahakam) 28.900 bouws groot, en
„Mathilde" (of Balik Papan, aan de gelijknamige
rivier) groot 22.900 bouws. Beide concessiën, zich
in één hand bevindende en in 1898 voor 't eerst
product, 3600 ton ruwe olie geleverd hebbende, zijn
in 1899 overgedragen op de te Amsterdam gevestigde
„Ned.-Ind. Industrie- en Handelmaatschappij". In
laatstgenoemd jaar was de productie 31.000 ton
zware olie, 265 ton geraffineerde licht-olie.
Van andere olievelden in Koetei, beheerd door
de „Shell transport- and trading-Cy." wordt be-
richt, dat in Augustus 1899 de exploitatie is aan-
gevangen en dat zij in den aanvang van 1900
wekelijks 20.000 ton ruwe olie voor den dag
bracht; de raffinaderij leverde dagelijks 2300 ton;
de hoeveelheid in 1899 geraffineerde olie bedroeg
250.000 ton; het hoofdetablissement is te Moeara
Djawa gevestigd. Ook op Poeloe Miang, op de
kust van Berou, is een terrein in exploitatie.
Van de Nederlandsche petroleum-maatschappijen
hebben de volgende de exploitatie van bronnen
(ook) in Ned. 0.-Indië ten doel:
I. Kon. Nederl. Maatschappij tot exploitatie
van petroleumbronnen in Ned.-Indië, gevestigd te
's Gravenhage 16 Juni 1890. (Rechteroever der
Lepan-rivier). Kapitaal ƒ5.000.000.
2. Oostersche exploratie- en exploitatie-maat-
schappij, gevestigd te Amsterdam 15 Nov. 1894.
Kap. ƒ600.000.
3. Nederl.-Ind. exploratie-maatschappij, geves-
tigd te 's Gravenhage 30 Dec. 1895 (explor. van
gronden in Palembang). Kap. ƒ300.000.
4. Ned.-Ind. petroleum-maatschappij, gevestigd
te Amsterdam 8 Mei 1896 (District Poerwodadi,
afd. Grobogan en terreinen in de afd. Sragen en
Ampel). Kap. ƒ700.000. — (Wegens ongunstige
resultaten dezer maatschappij is eene nieuwe opge-
richt, de Nieuwe Ned.-Ind. Petr.-Mij. met het doel
boringen te doen en voort te zetten in de ver-
gunningen der Ned.-Ind. Petr.-Mij.).
5. Java petroleum-maatschappij, gevestigd te
Amsterdam 13 Juni 1896 (Klantong res. Sema-
rang). Kap. ƒ1.000.000.
6. Oost-Indische exploratie-maatschappij, geves-
tigd te Rotterdam 27 Jan. 1897 (res. Semarang).
Kap. ƒ300.000.
7. Sumatra petroleum-maatschappij, gevestigd
te 's Gravenhage 4 Maart 1897 (res. Palembang,
distr. Moeara Enim). Kap. ƒ 100.000.
8. Dordtsche petroleum-industrie-maatschappij,
gevestigd te Amsterdam 20 Maart 1897. Kap.
ƒ15.000.000.
9. Petroleum-maatschappij Rembang, gevestigd
te 's Gravenhage 27 Maart 1897 (distr. Ngawen,
afd. Blora; distr. Rogorami, afd. Pati). Kap.
ƒ500.000.
10. Japara petroleum-maatschappij, gevestigd te
's Gravenhage 6 Mei 1897. Kap. 500.000.
11. Petroleum exploratie-maatschappij Tegal,
gevestigd te 's Gravenhage 20 Mei 1897 (distr.
Watoekoempoel, afd. Pemalang). Kap. ƒ500.000.
12. Petroleum-maatschappij Sumatra-Palembang,
gevestigd te 's Gravenhage 21 Mei 1897. Kap.
ƒ7.000.000.
13. Petroleum-maatschappij Moeara Enim, ge-
vestigd te Amsterdam 26 Mei 1897 (onderafd.
Lematang llir, afd. Lematang Oloe en Ilir, Kikim
en de Pasoemah-landen). Kap. ƒ10.000.000.
14. Exploratie-maatschappij Balangan, gevestigd
te Batavia. (Afd. Amoentai, Z.- en O.afd. van
Borneo). Kap. ƒ150.000.
 PETROLEUM.
15- Madura petroleum-exploratic-maatschappij,
gevestigd te Rotterdam 1897. (Afd. Bangkallnn
en Soemenap). Kap. ƒ 100.000.
16. Rotterdamsche petrolcum-maalschappij, ge-
vestigd te Rotterdam. (Distr. Selokaton, afd. Ken-
dal, res. Semarang). Kap. /1.500.000.
Litteratuur: E. 11. v. Baumhauer (V. M. K.
Ak. v. W. afd. Nat. 2' rks. III); J. S. G. Gram-
berg (Nat. T. v. N.-I. XXVIII, 1865, bl. 467);
W. 11. De Greve (T. N. en L. in N.-L XI, 1865);
—
C. De Groot (T. Inst. Ing. 1871 72, Not. bl.
144; 1872—73, bl. 7); IL A. Mansfeldt (J. M.
N.-I. 1876, 11, bl. 183); A. Stoop (J. M. N.-L
1888, T. Adm. Ged. bl. 5); B. S. Raisden (Rep.
Gons. U. S. n«. 153 June 1893, bl. 171); L. De
Stoppelaar, De petroleuni-industrie, 1897; Een
poging tot oprichting eener maatsch. tot ontginn.
van petroleumbronnen in N.-Ind. in 1866 (I. G.
1898, 11, bl. 333); D. De Loos, Beschr. Cat.
Kol. Mus. XVIII, 2- dr. 1899; en de jaarver-
slagen der verschillende maatschappijen.
PEUËUNG. SOEND. Zie EPOENG.
PEUHEUR. SOEND. /.ie lIIIANG.
PEUTEUJ. Soend. Zie PETÉ.
PHALANGER. MAMMALIA, MARSUPIA-
LIA, DIPROTODONTIA, J'halangeridae, Pha-
langerinae. Zie KOESSI >E.
PHALANGISTA. Zie BUTDELDIEREN.
PHALAROPUS. Zie TRANJEPOOT.
PHALLUS. Groep van champignons, kenbaar
aan den zonderlingen vorm, door den naam aan-
geduid; in onze taal heeten zij niet ten onrechte
„stinkzwammen". Reeds door Rumphius (VI, bl. 56)
wordt eene soort als Phallus daemouum of Boetoe
setan beschreven; het is de op Java vrij alge-
meen voorkomende fraai gesluierde Dictyopep/os
c/egaus h'ulil et v. Hasselt (= Dictyophora phal-
loideu Desvl). Nog 15 andere soorten zijn op Java
bekend; zij zijn onlangs alle bestudeerd door
O. Penzig. zie Arm, de Buitenzorg XVI (1899),
M. 133-
PHARMACIE. De bepalingen, die de uitoefe-
ning der artsenijbereidkunst in Ned.-Indië rege-
len, zijn bereids vermeld in Dl. I bl. 55 2 dezer
Encyclopaedie, terwijl eenige opmerkingen over
pliaiinaceutlsche praeparaten aldaar voorkomen op
bl. 556. Over 't algemeen kan men zeggen, dat
de uitoefening der pharmacie in Indië niet essen-
tieel verschilt van die hier te lande; de recepten
zijn meerendeels dezelfde als die hier voorgeschre-
ven worden, en voor de bereiding zijner medicij-
nen moet de Indische apotheker, zoo goed en zoo
kwaad als hem zulks in het tropisch klimaat moge-
lijk is, het voor Nederland vastgestelde artsenij-
boek volgen, nl. de „Pharmacopoea Neerlandica",
Ed. 111 (1889). Thans wordt echter de uitgave
overwogen van een „Indisch supplement" bij de
nieuwe lands-pharmacopoea, welke in bewerking
is. De Indische civiele apotheken verschillen van
de Nederlandsche in uiterlijk, daar zij weinig op
winkels gelijken, doch meestal zijn gevestigd in
eene ruime en koele zg. binnengalerij. Zij zijn
gewoonlijk voortreffelijk ingericht en ruim voor-
zien van artsenijen; toch kunnen zij den Indi-
schen toko-aard niet geheel verloochenen, daar
men er een aantal zaken koopt die hier te lande
niet in de apotheken worden aangetroffen, als
buitenlandsche gcheimmiddelen (spécialités), bril-
len, fotografie-apparaten, chirurgische instrumenten
enz. — verklaarbaar is zulks, daar er in Indië
geen drogist- en geen instrument-winkels zijn.
— PHARMACIE. 261
Volgens den Regeeringsalmanak van 1900 zijn
een of meer particuliere apothekers gevestigd te
Batavia (12), Buitenzorg (2), Bandoeng (2), Soe-
kaboemi, Cheribon, Tegal; Semarang (5), Soera-
baja (8), Modjokerto, Pasoeroean, Malang, Probo-
linggo, Djokjakarta (2), Soerakarta (2), Kediri,
Blitar, Padang, Medan, Makasser (2) en Banda.
Veel meer dan in het moederland treedt in
Indië de militaire pharmacie op den voorgrond.
De organisatie van dezen dienst is t. a. p. reeds
vermeld en werd laatstelijk geregeld bij order
van den mil. gen. dienst 1897 n°. 1. Thans be-
draagt het aantal mil. apothekers 40, die op II
ouderen na allen de bevoegdheid hebben de art-
senijbereidkunst uitteoefenen, 3 voeren den doctors-
titel. Aan de opleiding der mil. apothekers heeft
de Regeering zich steeds bijzonder laten gelegen
lig£en i ni et alleen met het doel goede pharma-
ceutische hulp in de hospitalen (nagenoeg de
eenige ziekeninrichtingen in Indië) te hebben,
doch ook om te kunnen beschikken over analytici
en nattiurhistorici in 's lands dienst. Reeds in 1849
was op advies van den genialcn Prof. G. J. Mulder
te Utrecht een breed plan voor de opleiding der
pharmaceuten vastgesteld, waarbij o. a. bepaald
werd, dat de kweekeltngen na voltooiing hunner
chemische opleiding zouden worden gedetacheerd
te Leiden, om zich aldaar bekend te maken met
de tropische planten in 's Rijks herbarium en met
de akademisehc verzamelingen van dieren en mine-
ralen. Tot voor weinig jaren is deze bepaling ge-
handhaafd, echter met weinig onmiddellijk nut,
daar de ouderwetsche Indische hospitaaldicnst niet
wel vereenigbaar is met wetenschappelijker, ar-
beid, en bovendien slechts karig bezoldigd werd.
Een aanzienlijk deel der mil. apothekers heeft
dan ook spoedig in Indië naar een goed heenko-
men gezocht in andere takken van 's lands dienst
(den Raad van Indië niet uitgezonderd) en meer
nog in particuliere betrekkingen en in de cultures.
De bloei der Gouv. kinacultuur (Dl. 11, bl. 222)
is bijna uitsluitend het werk van pharmaceuten.
In den laatsten tijd van Prof. G. J. Mulders per-
soonlijke leiding was de pharmaceutische oplei-
ding te Utrecht zeer in verval gekomen. Later is,
vooral door de toewijding van diens opvolger
Prof. 11. Wefers Bettink, de studie te Utrecht
beter geworden, maar het valt zeer te betreuren
dat, nu de opleiding toch zuiver universitair is,
de Indische pharmaceuten niet over de K
landsche hoogescholen worden verdeeld, gelijk
voor de Indische artsen reeds lang het geval is,
en met uitstekend gevolg. Allengs werd de positie
in Indië iets dragelijker en kwamen er dus meer
liefhebbers, en zoo bezit thans ons Indisch leger
weder een corps van kundige artsenijbereiders,
tot scheikundige en microscopische onderzoekin-
gen alleszins bevoegd. Jammer slechts, dat van
hun capaciteiten zoo weinig partij kan getrokken
worden, door den drukken dienst, en vooral ook
omdat de laboratoria zeer onvoldoende zijn en
er eene goede regeling voor de daar te verrich-
ten werkzaamheden ontbreekt. In tegenstelling
met de civiele apotheken in Indië, zijn nl. de
militaire apotheken erbarmelijk gehuisvest en
pover ingericht, zelfs op plaatsen als Batavia en
Soerabaja. Ook ontbreekt er het hulppersoneel
bij de receptuur of geheel, of wordt dit genomen
uit vaak min geschikte hospitaalsoldaten en dwang-
arbeiders. In vele, vooral kleinere garnizoenen
(zelfs te Buitenzorg!) worden de militaire apothe-
262 PHARMACIE. — PIEPERS. (Mr. MARINUS CORNELIS)
ken overgelaten aan apothekersbedienden (adju-
danten), die wel tot de receptuur bevoegd zijn,
maar noch de zuiverheid der artsenijen kunnen
controleeren, noch ook keuringen en onderzoe-
kingen ten behoeve der legerverpleging zouden
kunnen verrichten.
PHASCOGALE. MAMMALIA, MARSUPIA-
LIA, POI.YPKOTODONTIDAE, Dasyuridae,
Dnsyurinac. Zie KWARAN.
PHASEOLUS. Zie KATJANG, KATJANG
IDJO en KATJANG ROEWAJ.
PHASMA. ARTICULATA, INSECTA, OR-
THOPTERA, Pkasmidae, Bacilinae. Zie AY
OKI.TT LAUN.
PHILEMON. AVES,PASSERIFORMES,PAS-
SERES, Mcliphagidae, Meliphaginae. Zie FOEHR.
PHLEGOENAS. Zie DUIF.
PHODILUS. AVES, ACCIPITRES, STRIGES,
Strigidae. Zie WOWO-WIWI.
PHOENICOPHAËS.AVES,ITCARIAE,COC-
CYGES, Cuculidae, Pkoenicophainae.ZießOÉNAl-
ANDOE en DAGM-DAGM.
PHOENIX DACTYLIFERA L. De dadelpalm
wordt op Java wel als sierplant gekweekt, doch
draagt daar zelden vrucht.
PHONYGAMA. AVES, PASSERIFORMES,
PASSERES, Paradiseidac, Paradiseinue. Zie DO-
BERA.
PHORMIUM TENAX L. f., fam. Lilincenc.
Nieuw-Zeelandsch vlas. In Indië als sierplant ge-
kweekt, doch nog niet voor vezelgewinning aange-
wend, aangezien daarvoor geene geschikte machine
bekend is.
PHOTINIA. Zie LOQUAT.
PHYLLANTHUS. Zie DAOEN MENIRAN,
DEMPO LELET, KATOEMBA, MALAKA,
MAKEHWEH AWEHWEH, PLILAK en
TJERMË.
PHYLLIDIA AERUGINOSA. Zie GASTERO-
PODI.N.
PHYLLIRHOË AMBOINENSIS. ZieGASTE-
ROPODEN.
PHYLLIUM. ARTICULATA, INSECTA, OR-
THOPTERA, Phasmidae, Phylliinae. Zie AY
OELIT LAUN.
PHYLLORHINA. MAMMALIA, CHIROP-
TKRA, MICROCHIROPTERA, Rhinolophidae,
FhxUorhiiiinac. Zie LOWO en KEBBLEK.
teridae. Zie LODAN (in addenda) en CACHELOT.
PHYSIC NUT. Engelsche naam van Jatropha,
zie D|ARAK KOESTA (Dl. I, bl. 457).
PIALLING. Zie TANAU.
PIASA (ITASSO). Klein rijkje aan de Boven-
Kapoeas, Westkust van Borneo, bestaande uit één
kampong met ongev. 270 zielen, onder een hoofd
(radja) met den titel Raden Patih. De laatste acte
van verband is van 18 Mei 1896. Hand. Stat.-
Gen. 1896/97, Bijl. 139 n°. 4.
PIASSAVA. Grondstof voor borstels en bezems,
zijnde de vezelstrengen uit de bladscheeden van
twee Braziliaansche palmsoorten, nl. Atinten funi-
fern (Bahia-piassava) en Leopoldina Piassava (Para-
piassava, de fijnste soort). Van verschillende andere
palmen heeft men dergelijk materiaal in den han-
del gebracht, zoo de African bassfibrc van
Rap hia vinifera, en vooral de Bassin e, uit de
bladscheeden van den Indischen Palmyra-palm,
Bomssus filnbelliformis (zie LONTAR). Sedert
1891 is deze bassine als goedkoop surrogaat van
piassava een belangrijk handelsartikel geworden,
dat vooral van Colombo wordt aangevoerd. Af
en toe komt ook van Java bassine aan de markt.
Als surrogaat van deze bassine dient weder ge-
spleten bamboe, die echter in deugdelijkheid verre
achterstaat bij piassava en bassine. Kittool-vezel,
die o. a. voor haarborstels dient, komt van de
palm Caryotn urens. Ned.-Indië zou vermoedelijk
meer voordeel kunnen trekken uit den (elders
sterk toenemenden) uitvoer van plantaardige bor-
stelsurrogaten ; zie dienaangaande Buil. Kol. Mus.
XVI, bl. 27 (Juli 1897).
PICA. Zie EKSTER.
PICHISAN. Javaansche naam voor een klein
Waterhoentje, Parra indica. Op Celebes heet
Parrn crislata Pihndo.
PIDADA. Soknd. en Menangk. Zie PEDADA.
PIDJANTONG. Zie CHESS en BOERONG-
DJANTONG.
PIDJER. In den inlandschen drogerijenhandel
de naam van ruwe borax, uit China aangevoerd;
wordt ook bij het batikken gebruikt.
PIDJET (Mal. Jav.; minder juist PITJIT).
Massage van het geheele lichaam of van een ge-
deelte daarvan, als aangenamen prikkel reeds in
oude tijden in zwang. Bij pi dj et wordt meer
geknepen; bij o e roet meer gewreven. Bij groote
vermoeidheid wordt deze massage veel loegepast
en ook bij verschillende ziekten. Bij pidj et wordt
met de volle hand geknepen en met de duimen
gewreven; het laatste meestal op plaatsen van
het lichaam, waar een zenuwtak op een harde
onderlaag kan gedrukt worden. Meestal wordt
daarbij geen olie of iets dergelijks gebruikt. Bij
oeroet worden vooral de spiermassa's gewreven
en daarbij gebruik gemaakt van de eene of andere
olie. Meestal worden de beide methoden vereenigd
aangewend en daaraan toegevoegd het buigen en
rekken der gewrichten. Dus bezigden de inlanders
al langen tijd massage voor geneeskundige doel-
einden alvorens die in de geneeskunde in Europa
werd ingevoerd. De man of de vrouw die het
pidjetten als beroep uitoefent, toekang pidjet,
gebruikt daarbij dikwijls groote kracht, waardoor
de operatie wel pijn doet, maar na afloop ervan
een dusdanig gevoel van welzijn geeft, dat velen
aan het pidjetten verslaafd raken.
PIDJETAN. Jav. Zie DOEKOE.
PIDJITAN. Mal. Zie DOEKOE.
PIEK VAN BONTHAIN. Zie BONTHAIN.
(PIEK VAN)
PIEK VAN INDRAPOERA of VAN KO-
RINTJI. Zie KORINTJI. (PIEK VAN)
PIEPERS. (Mr. MARINUS CORNELIS)
Geb. te Amersfoort 16 Nov. 1835, zoon van Mr.
P. E. Piepers en L. C. Krantz. Na te Leiden ge-
studeerd te hebben, promoveerde hij aldaar den
9"» Dec. ißsg op theses.
In Jan. 1863 trad hij in Indië in dienst en be-
kleedde aldaar eenige administratieve, doch meest
rechterlijke betrekkingen zoowel bij het openbaar
ministerie en de militaire, als bij de civiele en
strafrechtspraak over Europeanen en inlanders. Als
lid van het Hoog Gerechtshof nam hij een belang-
rijk aandeel aan verschillende zeer uitgewerkte
gewichtige adviezen door dat College uitgebracht,
bepaaldelijk over de invoering van een nieuw
strafwetboek en de herziening der rechterlijke
organisatie; over dit laatste onderwerp werden
door hem aan de Indische regeering bijzondere
voorstellen ingediend. Mr. Piepers verliet in 1894
als vice-president van het Hoog Gerechtshof den
 PIEPERS. (Mr. MARINUS CORNELIS)
dienst met pensioen, en vestigde zich te 's Gra-
venhage; hij is Ridder Ned. Lectiu.
Op juridisch en staatkundig gebied werden door
hem een tal van grootere en kleinere opstellen
gepubliceerd in het Recht in Ned.-Indië en het
Indisch Weekblad van het Recht, van welke de
voornaamste zijn die over de priesterraden in
n°. 1265 en 1266 van het laatste en in deel LX
van het eerste. Verder in de Handelingen der
N.-I. Juristenvereeniging, voornamelijk „Het nota-
riaat voor Inlanders". In de Bijdragen tot de
kennis van het Staat-, Provinciaal- en Gemeente-
bestuur in Nederland (1888) „De Ned.-Ind. Staats-
dienst en het Kon. Bcsl. van 14 Febr. 1888";
in het Tijdschr. voor N.-L, waarvan het belang-
rijkste is dat getiteld „Gelijkstelling van Vreemde
Oosterlingen met Europeanen" (1898).
Afzonderlijk verschenen van zijne hand: De
Politierol (1868); Een onderwerp van Ned.-Ind.
strafwetgeving in de 2e Kamer der St.-Gen. (1876);
Macht tegen Recht I e ged. (1884); drie brochures
over de quaestie der Costa-Rica-Packet (1895
1897); ééne over de Atjeh-qttaestic (1896); ééne
— hij belast werd met het samenstellen van een
over De Indische mijnwet en het eigendoms-
recht (1899); De rechtszekerheid van den inlan-
der in Ned.-Indië op het gebied van het straf-
recht (1900).
Op zoölogisch gebied publiceerde Mr. Piepers
verscheidene kleinere mededeelingen in het Tijd-
schrift voor Entomologie, het Nat. Tijdschrift
voor Ned.-Indië en andere periodieken. Meer uit-
voerig waren die in het eerstgenoemde tijdschrift
toegevoegd aan de beschrijving door P. C. T.
Snellen van de soorten van Lepidoptera door hem
in Z.-W. Celebes verzameld; alsmede de opstellen
in datzelfde „Ueber das Hom der Sphingiden-
Raupen", „Ueber die Farbe und den Polymor-
phismus der Sphingiden-Raupen", en „Ueber die
Entwicklungsgeschichte einiger Javanischcn Papi-
lioniden-Raupen", alsmede die in het andere ge-
titeld „Observations sur des vols de lepidoptères
aux I. O. N." (1890) etc, en „Nouvelles obser-
vations etc." (1897). Van zijne beschrijving, met
den heer Snellen, der lepidoptera van Java is
thans het eerste gedeelte, de Heteroeera of zoogen.
nachtvlinders verschenen in afl. I en 2 van Dl. 43
T. v. Entomologie. In het Tijdschrift der Ned.
Dierk. Ver. (1898) vindt men van de hand van
Mr. Piepers „Die Farbenevolution (Phylogcnie
der Farben) bei den Pieriden"; in de Vragen des
Tijds (1895) „Bescherming van dieren en planten
van staatswege"; en in het Tijdschrift voor Ned.-
Indië (1896) „Door welke maatregelen kan tot
eene rationcele bescherming der inheemsche die-
ren- en plantenwereld in N.-I. worden gekomen?",
enz. Behalve het opstel in de Vragen des Tijds
hebben alle deze geschriften op N.-I. betrekking;
ditzelfde is ook het geval met eene taalkundige
studie in De Gids (1875) gepubliceerd „Over de
Ned. taal in Oost-Indië". Van algemeene strekking
zijn Piepers onlangs verschenen opstel „Hcrvor-
ntingsstudiën, I, De blijde boodschap der weten-
schap" en het artikel „De tegenwoordige inzich-
ten omtrent het strafrecht en het onderwijs daarin
aan 's rijks hoogescholen" gepubliceerd T. v. Straf-
recht, Dl. XIII, bl. 138.
PIERSON. (Mr. NICOLAAS GERARD) Ge-
boren te Amsterdam 7 Febr. 1839, uit het huwe-
lijk van J. L. Gregory Pierson met J. Oyens. Na
eenigen tijd in het buitenland vertoefd te heb-
ben, ten einde zich voor den handel te bekwa-
— PINANG. 263
men, vestigde hij zich in 1861 als koopman in
zijn geboortestad, werd in 1865 Directeur der
Surinaamsche bank en in 1868 Directeur der
Nederlandsche bank. Pierson, die bij zijne drukke
praktische bezigheden tijd en gelegenheid wist te
vinden de wetenschap der staathuishoudkunde met
uitnemenden uitslag te beoefenen, werd in 1875
door den Leidschen Senaat benoemd tot doctor
honoris causa in de rechten; toen, bij de stich-
ting der Amsterdamsche universiteit in 1877 een
afzonderlijke leerstoel voor staathuishoudkunde en
statistiek werd opgericht, was hij de aangewezen
man om haar te vervullen. Hij bekleedde het
ambt van Hoogleeraar tegelijk met dat van Di-
recteur der Ned. bank; toen hij in 1885 tot pre-
sident-directeur dier instelling benoemd werd, zag
hij zich echter genoodzaakt het professoraat neder-
teleggen. In 1891 (21 Aug.) trad hij op als Min.
van finantiën en vervulde die betrekking tot Mei
lßg4. In 1897 werd hij tot lid der 2e Kamer
gekozen doch nam niet als zoodanig zitting, daar
Kabinet, waarin hij als Min. van finantiën optrad.
Deze betrekking wordt nu nog door hem bekleed.
Mr. Pierson is lid der Kon. Akad. van Weten-
schappen en sedert 1898 Kommandeur Ned. Leeuw,
nadat hij in 1882 tot Ridder dier orde benoemd was.
Pierson's wetenschappelijken arbeid beweegt zich
hoofdzakelijk op het gebied der staathuishoudkunde.
In meerdere werken van hooge waarde en in tal-
rijke tijdschrift-artikeleu bewees hij zijn meester-
schap op dat terrein. Zijn beide hoofdwerken „Leer-
boek der staathuishoudkunde" (2 dln. 1° dr. Haarl.
1884—'go, 2C dr. ißg6—'g7) en „De grondbe-
ginselen der staathuishoudkunde" (l e dr. Haarl.
1875—'76, 4e dr. 1896) worden algemeen als stan-
daardwerken erkend en zijn ook voor den beoefe-
naar van de koloniale huishouding van beteekenis.
Meer speciaal op Ned.-Indië hebben betrekking
het nog altijd belangrijke werk „Het kultuurstel-
sel Amst. 1868" waarvan in 1877 eene omwer-
king verscheen onder den titel „Koloniale politiek
Amst.", alsmede een opstel „De nieuwe regeling
der landrente op Java" in T. v. N.-Indië, 1873,
I, bl. 171. Men zie ook zijn artikel „Nog iets
over de landrente in Bombay" in 'T. v. Ned.-
Indië", 1873, I, bl. 309.
Eene korte doch belangrijke bijdrage ter ken-
schetsing van Mr. N. G. Pierson gaf Mr. 11. B.
Greven in Woord en beeld, 1897.
PIETIK. Zie BADJING en EEKHOORN.
PIEZORHYNCHÜS. AVES, PASSERIFOR-
MES, PASSERES, Muscicnpidae. Zie BIEL
PIHNDO. Zie PICHISAN.
PIJE-PIJE. Zie CHODOK.
PIKA. Zie BOEDENG.
PIKER. Javaansch voor Pcrdix chinensis; een
andere Patrijs, Perdix javanicn, heet op Java
Dagoe.
PIKOL. Zie MATEN EN GEWICHTEN.
PILANG. Tav. Zie KI.AMPIS.
PILEOPSIS HUNGARICUS. Zie GASTERO-
PODFN.
PIMELODUS. PISCES, IMIVSOSTOMI, Si-
luridac, Pimelodina. Zie I.IMPOK en DJENGAL.
PIMPINELLA. Zie ADAS MANIS.
PINA. Indisch weefsel van Ananasvezel. Wordt
in kleine hoeveelheid van Singapore naar China
uitgevoerd.
PINANG. Mal.; DJ AM lil'.. Soend. en Jav.;
WOHAN,Hoog-Jav.; PENANG,Mad.; DJAMBI,
264 PINANG. — PINUS
Mal. Pal. ; RAPS, Mak. ; HÈNA, Tem. ; TENGA
of WOEAK, Alf. Men.; KAMTJOE, N.G.4R.;
BÈRÈN, N. G. Noemt.; FOEA, Boer.; SOI,
Alk. Amb.; BOEA of POEA, Amb. Gor. en
Leti; POEJA, Amb. Akoe; POÖ, Amb. Kis;
OROMOL, Amb. Bab.; OERAJ of OEGAJ,Lamp.;
ISOE, Amb., Kei; ISÓA, Amb. Ten.; MAMAAN,
801. Mong.; PINENG, Atjeh.
Arcca Catecku L., fam. Palmae. De naam betel-
palm, aan deze plant gegeven, is minder juist,
daar „betel" de benaming is voor de sirih, welke
benaming door het Portugeesch uit het Tamiel
tot ons is gekomen (zie P. J. Veth, Uit Oost en
West, bl. 227). Hooge palm met gevinde blade-
ren en vertakte onder de kroon geplaatste bloem-
trossen. In geheel Indië gekweekt. De vruchten,
betelnoten, ook wel areeknoten genaamd, worden
algemeen gebezigd bij het sirihkauwen. In het
huishoudelijk leven der inlandsche bevolking van
Ned.-Indië vervult de betelpruim een groote rol;
in iedere woning vindt men een koperen of hou-
ten schaal waarop betelblad, tabak, kalk, gambir
en pinang-noot in koperen doosjes en bakjes voor
de gasten gereed liggen. Het aanbieden daarvan
gaat ook aan iedere beraadslaging vooraf en het
aanbieden en aannemen beduidt vrede en vriend-
schap. In vele streken van den Archipel geldt
het gereedmaken en het aanbieden van een betel-
pruim door een meisje aan een jongeling als teeken
van genegenheid en het aannemen van de gave
staat gelijk met een begin van vrijage. Om de
betelpruim te maken worden een of twee van de
geurige, roodsappige en bittere bladeren der betel-
of sirihplant (zie SIRIH) genomen, die men op
de knie afveegt, om er daarna de punten af te
scheuren en ze vervolgens te bestrijken met een
weinig kalk van eene fijne, uit schelpen gebrande
soort; dan breekt men een stuk van een schijfje
gambir en knijpt met den pinang-kraker een stukje
pinang-noot af en beide ingrediënten worden in
het blad gewikkeld, dat dicht gevouwen, in den
mond gestoken en gekauwd wordt. De Maleier
verkiest een jonge, de Javaan een oude pinang-
noot. Terwijl zij de betelpruim in den mond heb-
ben, steken zij een weinig gekorven tabak tusschen
lippen en tanden en brengen die om te kunnen
spreken tusschen de lippen en het tandvleesch.
Een sirih- of betelpruim duurt een goed kwartier,
vandaar dat dit tijdsverloop in het Javaansch den
naam heeft van sapanginang (van kinang) d. i. de
duur van een sirihpruim. Eenige vooraf gereed-
gemaakte pruimen draagt de inlander die dit genot-
middel gebruikt, op weg altijd bij zich.
Vooral tegen wonden en verzvaeringen wordt
het met sirih en Areca-nooX vermengde speeksel,
onder het uitspreken van bezweringen, op de aan-
gedane plek uitgespuwd. De blad- en bloemschee-
den dienen tot het inpakken van goederen. Ook
het hout der stammen wordt gebruikt. Waar de
Areca-paXm in sommige streken van den Archipel
ontbreekt, worden de noten van elders aange-
voerd en vormen een niet onbelangrijk handels-
artikel op de inlandsche markt; zoo wordt o. a.
van Padang jaarlijks eene hoeveelheid van 2—3000
pikol uitgevoerd. In Europa wordt de areca-noot
in de veeartsenijkunst aangewend, als middel tegen
lintworm enz.
De tegenwoordig in Indië veel als sierplant ge-
kweekte „roode pinang" is Cyrtostnchys Rendah
BL, op Banka Pajong antoe heetend.
PINANG RATJE. Een zeer samengesteld Am-
MERKUSII.
bonsch geneesmiddel, volgens een door Ludeking
medegedeeld voorschrift uit 59, meest aromatische,
bestanddeelen (fijngehakte wortels, basten, blade-
ren, vruchten) bestaande. Het geniet in geheel
Indië zekere reputatie als universeele medicijn,
tegen koortsen, diarrhoea, slechte spijsvertering
enz. Men trekt er ook bitter van.
PINARIK. Bataksch landschapje, gelegen op
de grens van Padang Lawas en Laboean Batoe,
of op de grens van de residentiën Tapanoeli en
Sumatra's Oostkust. Het ressorteert onder de afd.
Padang Lawas, doch was vroeger een twistappel
tusschen Bila (Sumatra's Oostkust) en Goenoeng
Tinggih (Sumatra's Westkust), beschouwende ieder
Pinarik als zijne onderhoorigheid. De hoofdplaats
Pinarik is een welvarende kampong en een van
de grootste kampongs van Padang Lawas, met
groote bevolking.
Geheel anders is het landschapje van dien naam,
gelegen aan de zuidelijke grens van Padang Lawas
met Sumatra's Oostkust, dat zeer armoedig is en
weinig volk telt.
PINASA. Bat. Zie NANGKA.
PINDANG. (IKAN) Zie KEMBOENG. (IKAN)
PINDING. Zie GARÈNG.
PINDIS. Mal. .Zie KEPINI.
PINENG. Atjeh. Zie PINANG.
PINGGIRS. Onder dezen naam is een volks-
stam bekend, in de Vorstenlanden op Java geves-
tigd; volgens Veth, Java T- druk Dl. I, bl. 390,
afstammelingen van een deel der bewoners van
Balambangan die door Sultan Agong van Mata-
ram, na de verovering van eerstgenoemd rijk, naar
Mataram werden overgevoerd, waar hunne vrou-
wen meestal als minnen in den Kraton gebruikt
werden, terwijl de mannen een handwerk uitoefen-
den. In Ind. Gids, 1884, I, bl. 85 wordt echter
verhaald, dat wanneer vorstelijke kinderen gezoogd
moesten worden, deze minnen vroeger van Bali of
Balambangan werden ontboden. De naam ping-
gir, kant of wal, zou hunne afkomst van den
Oosthoek of Oostwal van Java aanduiden. Zij waren
meestal bij elkander in bepaalde kampongs, kam-
pong mienggiran, die zoowel in Djokjakarta als
in Soerakarta gevonden worden. In de Nawala
Pradata, art. 24, wordt voorgeschreven dat, in
tegenstelling met de Kalangs, de afstamming der
Pinggirs door de moeder bepaald wordt.
PINGKO. Soend.; KRAMINAN, Jav.; KHEU-
ROEH, Mad.; TOEMBAWA, Alk. Men. —
andere Dysoxylou-soorlcn worden met deze namen
ook
aangeduid.
Dysoxylon -ramijloriiiu Miq., fam. Meliaecac.
Hooge, lijnrechte boom in de bosschen der berg-
streken van West-Java. De stam, die in lijsten
uitloopt, geeft een grof maar sterk timmerhout,
dat zeer tegen insecten bestand is. Zie ook TOEM-
BAWA.
PINJOE. Zie KATONG.
PINKEL. Mal. Mol. Zie ADAS.
PINOEH (PINOH).. Zijtak van de Melawi, een
zijrivier der Kapoeas, Borneo's Westkust. Zie voor
haar en voor de Pinoeh-landen MELAWI, Dl. 11,
bl. 479. Belangrijke bijzonderheden over de rivier
en de Pinoeh-landen zijn te vinden in een opstel
van J. P. J. Barth, T. Bat. Gen. XXXIX, bl. 581,
die het getal der bewoners op niet meer dan 3
a 4000 stelt.
PINTAU. Zie TAMPOOA.
PINTI PINTI. Zie MOEREI.
PINUS MERKUSII Jungh. et De Vriese.
 PINUS MERKUSII.
Hooge denneboom van Sumatra en Borneo, ook in
Eng.-Indië. Het hout (kajoe toesam) is zeer harsig,
zoo zelfs dat het voor fakkels kan dienen; bij in-
snijding vloeit terpentijn uit den stam. Zie verder
bij HOUTSOORTEN, Dl. 11, bl. 56.
PIOSNE. Amb. Kis. Zie SAGOE.
PIPAKAN. BAKDJ. Zie ALIJA.
PIPER. Zie KOEMOEKOES, 1 PEPER en
SIRIH.
PIPI-DANTJIANG. Zie CHIGLET.
PIPI-LOEREJAN. Naam in West-Sumatra voor
eene II apv og e 1-soort, Psarisomus psittncinus ;
andere Hapvogels zijn Templanah, Eurylae-
mus ochromelas; Moegkoplano, Boerong-
palano of Tampalano voor Cymborhynchus
macrorhynchut; Limpi-limpi en Oen geh
tampalano, Corydon sumatranus. De Maleiers op
Oost-Sumatra noemen < 'ymboryuchus macrorhynchus
Tjoetjoeran-oetjan. Eurylaemus ochromelas
heet op West-Sumatra Toeroenan oedjan.
PIPI-SALEM. Zie OEWIS.
PIPIT-BONDOL. Zie RIJSTVOGEL.
PIPTURUS. Eenige soorten van het geslacht
I'ipturus Wedd., fam. Urticaceae, leveren soort-
gelijken vezeligen bast als gloega (Dl. I, bl. 585).
PIRIK. Zie BERI-BERI.
PISANG. Mal. en Hoog-Jav.; GEDANG,
Laag-Jav. en Mad.; TJAOE, Soend.; GAOL,
Bat.; OENTI, Mak.; OETI, Boeg.; POENTI,
Lamp., Alf. Men. en Tid. Bom ; KOI, Tem.;
'MBÈF, N. G. Noemf.; TAL, N.G.4R.; BAGO,
Ment. Som.; FOEAT,Boer.; FOEDI, Amb.Wat.;
GAHÉ, Nias; IDJO, Engg.; Ï.OKA, Boet.;
MOEÖE, Amb. Kis. en Kei; MOEK, Amb. Aroe;
OEÖET, Amb. Bab.; OEDI, Amb. Let.; POETI,
ook Lamp.; TAGIN, 801. Mong.; OEKI, HOEKI,
OETJI, KOERA, KOELAL, TEMA of TELE-
WAL, Alf. Amb.; LAMBI, Goront.
Algemeene namen voor soorten van het geslacht
Musa Linn., fam. Scitamineae. Door sommigen
worden alle pisang's beschouwd als variëteiten van
M. sapientum L. Het aantal soorten is bijzonder
groot en deze worden plaatselijk door eigen namen
onderscheiden. De pisang's of bananen zijn ook
in den Ind. archipel zeer in tel als een smakelijk
en geschikt voedingsmiddel, dat deels bij de maal-
tijden het brood kan vervangen. De wijze, waarop
de inlander zuigelingen met pisang voedl, nl. zoo-
als men worst stopt, is echter bedenkelijk. Men
eet ze rijp meest versch, soms gedroogd, ook ge-
poft of door het tegenblazen van warme rook gaar
gemaakt, in het Oostelijk gedeelte van den archi-
pel vaak met zeewater toebereid. Voor de chemi-
sche samenstelling en voedingswaarde vergelijke
men de tabel in het artikel VOEDINGSMIDDE-
LEN. De bloemen en blocmkolven zijn in enkele
streken een gezochte groente. De stam, die uit de
vast om elkander gerolde bladscheden gevormd
wordt en zich laat afschilferen, is in gebruik tot
het inpakken van tabak en vruchten; de bladeren
bezigt men wel in de plaats van borden en als oog-
schermen en pajongs.ln den laatsten tijd tracht men,
doch aanvankelijk zonder succes, opjavapisang-cul-
tuur te drijven ter bereiding van meel (zg. Stanley-
meel) voor de Europeesche markt. Ook als vezel-
plant begint de pisang daar meer de aandacht te
trekken.
In en nabij desa's en kampongs vindt men den
pisang aangeplant, soms in pisangtuinen, en de
sierlijke planten, met het mooie, maar door regen,
wind en insecten spoedig gehavende, blad, geven
— PISONIA. 265
het dorp een vriendelijk aanzien. In deze diepe
inscheuring der bladeren ziet men eene voordee-
lige inrichting in verband met de geweldige tro-
pische regens. Bladeren met groote ongedeelde
bladschijven zijn in streken met grooten regenval
onbestaanbaar; het weefsel tusschen de zijnerven
is bij de pisang-bladeren plaatselijk uitermate teer
en scheurt dadelijk gemakkelijk in; de gewonde
rand wordt spoedig geheeld en zoo verandert elk
blad, dat aanvankelijk enkelvoudig was, in een
samengesteld blad, ongeveer als de palmbladen
die in den knop enkelvoudig maar ontplooid
samengesteld zijn (Dr. Costerus in Eigen Haard,
iS Maart 1899). Zelfs bij de nederzettingen der
Koeboes op Sumatra ontbreken de pisang-plan-
ten niet. Trossen (sisir's) pisang hangen in
eiken warong en lapau te koop. Van eene op
Sumatra gekweekte soort, met oneetbare vruchten,
worden de bladeren voor huishoudelijk gebruik,
b. v. als emballage voor gekookte rijst gebezigd;
in het Lebongsche brengen de vrouwen dagelijks
manden vol van dit blad, in vierkante stukken
gesneden, tot dit doel naar de doesoen. Van de
wilde pisang (in Midden-Sumatra pisang paro-
pah genaamd), die mede oneetbare vruchten heeft,
is het blad dunner en taaier; het is ook in dit
blad, boven houtvuur of onder asch gedroogd, dat
tabak wordt gerold voor cigaretten. Dit droge blad
wordt mede bij wijze van papier gebruikt om voor-
werpen in te bewaren. De wilde pisang (p. kol e)
van Java, vooral in Tjilatjap en Koeningan alge-
meen, levert de pisang-was, welk product onlangs
aan chemische analyse is onderworpen (zie Tijdschr.
v. Nijverheid ißgg). Voor het pisang-blad als
kleeding zie Dl. 11, bl. 499; voor de pisang, die
de kofo levert, Dl. 11, bl. 277.
De schoone sierplant, die in vuig. Mal. pisang
kipas (waaier-pisang) heet, — ook wel pohon
ajcr (waterboom), uit hoofde van het water dat
zich in de bladoksels verzamelt,
Maduguscariensis Adans., tot
— is Ravenala
dezelfde planten-
familie behoorend.
PISANG. (POELOE) Rots-eilandje, behoo-
rende tot de groep der Zeven-eilanden, op de
Westkust van Sumatra, ter hoogte van Padang en
de reede van deze plaats dekkende tegen Z.W.-
winden. Het is 600 M. lang en 450 breed. Hel
eiland is niet bewoond in den eigenlijken zin,
maar er staat een verblijf voor dwangarbeiders.
Aan de o.zijde liggen koraalbanken en in de
nabijheid daarvan is een goede ankerplaats, waal-
een twintigtal schepen eene plaats vinden en die
gebruikt werd vóór het tot stand komen van de
Emma-haven, waar de stoombooten en schepen,
koers zettende naar een steenen merkpaal op het
eiland, bij Poeloe Pisang ten anker kwamen; de
verbinding met den vasten wal van Sumatra werd
per stoomprauw en door sloepen onderhouden.
De andesiet-heuvels van het eiland zijn 32 M.
hoog. De fraaie plantengroei en de uitstekende
gelegenheid tot baden, maken het tot een gezocht
oord voor uitstapjes van Padang's ingezetenen.
Een teekening op schaal van 1 : 10.000 van Poeloe
Pisang is gegeven op profielblad 6, kaart n". 11
behoorende bij Verbeek's Top. en geol. beschr.
van een gedeelte van Sumatra's Westkust, Bat. 1883.
PISANG. (IKAN TJOETJOET). Zie TJOE-
TJOET. (IKAN)
PISITAN. Soend. Zie DOEKOE.
PISONIA. Zie HATÈ BOELAN en WIDJOJO
KOESOEMO.
266 PISTIA. — PLANTENNAMEN.
PISTIA. Zie KAJOE APOE.
PISUM. Zie POLONO.
PITAI. Landschap op het eiland Timor, be-
hoorende tot de onderafdeeling Amfoeang der af-
deeling Timor van de residentie van dien naam;
het ligt ten Zuiden van het staatje Amfoeang.
PITANG. Inlandsche naam van eene vischsoort.
Zie DJENGAL.
PITH. Zie KURKHOUT (Dl. 11, bl. 336).
PITHECANTHROPUS ERECTUS. Zie DU-
BOIS (Dl. I, bl. 474) en VERSTEENINGEN.
PITHECOLOBIUM. Zie D|ENGKOL.
PITHECOLOBIUM SAMAN Pth., fam. Legu-
minosae, onderfamilie Mimcusene. De „regenboom"
van Trinidad, op Java als schaduwboom gekweekt.
In den bast komt een giftig alkaloïdisch bestand-
deel voor, evenzoo in P. bigeminum Hort. Bog.
(= Albizzia lucida Benth.).
PITJAQ. Zie AGAS.
PITJOENG. Soend. Zie PANGEI.
PITOEMPANOEWAË. Afgeleid van pitoe,
zeven en banoewa, negrie of landschap, is een
confederatie van zeven Bonische volkplantingen
in het ten Noorden der Tjinrana-rivier gelegen
kustgebied van Wadjoe en Loewoe. Vroeger waren
zij onderhoorig aan Wadjoe, doch ongeveer in het
midden der I8» eeuw kwamen zij tegelijk met het
Wadjoesche landschap Timoeroeng onder de sou-
vereiniteit van Boni. Aan dit verlies van grond-
gebied, dus ook van de vrije vaart op de Tjinrana-
rivier en van het uitsluitende recht tot heffing
van in- en uitvoerrechten op die rivier, is voor-
namelijk de gespannen voet te wdjten, waarop de
rijken Wadjoe en Boni voortdurend tegenover
elkaar hebben gestaan. De confederatie wordt be-
stuurd door een Doeloeng als palili of vasal van
Boni, bijgestaan door een raad of ada, waarin de
Hoofden der zeven landschappen zitting hebben.
Zooals de titel Doeloeng reeds aanduidt, is het
Hoofd der Pitoempanoea een der voornaamste aan-
voerders in den oorlog. Als zoodanig heeft hij aan
het Bonische hof een gelijke rang als de Doeloeng
van I.amoeroe, die tot de palili paseadjengang be-
hoort, dus zich tot Boni verhoudt als een vriend,
aanverwant of bondgenoot, zoodat de invloed van
het Bonische bestuur in dat landschap weinig te be-
teekenen heeft, en de verplichtingen van den Doe-
loeng zich bepalen tot bijstand in den oorlog, het op
bepaalde tijden verschijnen ten hove en het deelne-
men aan door den Vorst van Boni te geven feesten.
Litteratuur: Het Leenvorstendom Boni, door
J. A. Bakkers, Tijdschr. v. h. Bat. Gen. deel XV;
De Bonische expedities door M. F. 11. Perelaer,
1872; Zuid-Celebes door P. B. van Staden ten
Brink, 1884.
PITOEROEH. District van de contróle-afdee-
ling, het regentschap en de afdeeling Koetoardjo,
residentie Bagelen; met eene oppervlakte van
8455,08 hectaren. Het district telt 89 desa's. De vierde of koude zone strekt zich uit van
PITRAH. Zie MOHAMMEDANISME, Dl. 11, 7500 tot 10.000 voet en omvat het bovendeel der
bl. 546.
PITTA. AVES, PASSERIFORMES, PASSE-
RES, Piltidae. Zie SINTAU.
PITTE-WONNO. Zie AJAM.
PLABOEAN. District van de contróle-afdee-
ling Tjitjoeroeg, regentschap Tjiandjoer, afdecling
Soekaboemi, residentie Preanger regentschappen ;
met eene oppervlakte van 81.144,94 hectaren.
Het district telt 14 de
PLACOBRANCHUS HASSELTII. Zie GAS-
TEROPODEN.
PLAGIOCHILA. Belangrijkst geslacht van Indi-
sche levermossen. Een 57 tal Javaansche soorten,
deels zeer schoon van vorm, is onlangs beschreven
door Dr. V. Schiffner in zijne monographie: Die
Hepaticae der Flora von Buitenzorg, Dl. I, 1900.
PLAGUSIA. PISCES, ANACANTHINI, Pleu-
ronectidae. Zie LIDAH.
PLAJEN. District van het tot 't Sultansgebied
behoorend regentschap Goenoeng-Kidoel, residen-
tie Djokjakarta.
PLANDOEK. Zie PAI.AXI )OKH.
PLANTENGORDELS. Junghuhn heeft, om de
beschouwing van Java's planten gemakkelijker te
maken, het eiland naarmate van de verschillende
hoogten boven den zeespiegel, in vier gordels of
zonen verdeeld, die zich zoowel door de eigen-
aardige cultuurgewassen als door het verschil van
plantbekleeding van elkander onderscheiden, of-
schoon er van eene scherpe begrenzing of van
plotselingen overgang geen sprake kan zijn. De
verscheidenheid van plantengroei, in verband met
het verschil in hoogte, houdt eenigermate gelijken
tred met die naar het verschil van geographische
breedte, zoodat op Java in de hoogste of koudste
zone de vegetatie een karakter vertoont, dat in
vele opzichten aan den plantengroei der gema-
tigde luchtstreck herinnert.
De eerste of heete zone strekt zich uit van het
zeeslrand tot op eene hoogte van 2000 voet; uit-
sluitend tot dezen gordel behooren de uitgestrekte
alluviale vlakten die den meest geschikten bodem
voor de teelt van voedingsgewassen aanbieden.
Men zou deze zone die van de rijst- en suiker-
cultuur kunnen noemen.
De tweede of gematigde zone omvat de berg-
hellingen op eene hoogte van 2000 tot 4500 voet
boven den zeespiegel. Hare uitgestrektheid zal
nauw een vijftigste van de heete zone bedragen;
de tot haar behoorende bodem is bijna overal
sterk hellend en met eene zeer vruchtbare, door
verweering der vulkanische gesteenten ontstane
laag aarde bedekt. Daar waar nog niet de cultuur
van koffie, kma, thee, enz. de plaats der bosschen
heeft ingenomen, is het terrein dezer tweede zone
bijira geheel met oorspronkelijke wouden bedekt;
naar de cultuurgewassen kan men haar de zone
der koffiecultuur noemen.
De derde of koele zone reikt van de hoogte
van 4500 tot die van 7500 voet. De bodem be-
staat hier alleen uit de hellingen van vulkanische
kegels en is zeer vruchtbaar, samengesteld als hij
is uit verweerde vulkanische gesteenten, vermengd
met vermolmde overblijfselen der bosschen. In
uitgestrektheid bedraagt deze gordel nog geen
van die des eersten. Het karakter der
vegetatie is in 't algemeen dat van schaduwrijke,
hoogstammige wouden, eene gewijzigde voortzet-
ting van die in den vorigen gordel.
hellingen en de toppen van een twintigtal bergen.
De bodem is bedekt met lavabrokken, zand en
gruis; de verweering heeft zeer langzaam plaats.
De rijkdom der flora is in deze koude gewesten
zeer verminderd en de gansche vegetatie bestaat
voor een groot deel uit aan Europa eigene ge-
slachten. (Vgl. Junghuhn, Java, 2e dr. 1850, I,
bl. 202 v.;'Veth, Java, I, bl. 134 v.).
PLANTENNAMEN Planten kunnen op tweeër-
lei wijze worden aangeduid, nl. met de wetenschap-
pelijke en met de inlandsche namen. Eerstgenoemde
 PLANTENNAMEN.
namen hebben het voordeel dat zij streng systema-
tisch zijn, d. i. geslacht en soort aanwijzen, dus de
plaats van elk gewas in het plantenstelsel, en dat
zij door de geleerden van alle landen begrepen
worden; zij hebben het nadeel, dat zij nog al eens
door nieuwe namen (synoniemen) vervangen wor-
den (zoo vaak nl. als de inzichten der botanici over
de verwantschap der plant wijzigingen ondergaan),
en dat zij lang, alsmede lastig te onthouden en
moeilijk correct uittespreken zijn, vooral voor de
velen, die niet de Latijnsche of Grieksche naams-
afleiding kennen en daarbij ook ongeoefend zijn
in de botanische kunstwoordenleer. Als leiddraad
voor deze systematische plantennamen geldt tegen-
woordig algemeen de Index K e wen sis (zie Dl.
11, bl. 219). Bij alle in deze Encyclopaidie ver-
melde Indische planten zijn de namen volledig
medegedeeld; bepaaldelijk is achter hen steeds
ook vermeld de naam van den auteur, eene bij-
voeging die noodwendig moet geacht worden, daar
soms twee of drie soorten van planten door ver-
schillende auteurs met denzelfden naam aangeduid
zijn, en voorts, omdat de auteursnaam tevens eene
vingerwijzing geeft, waar en wanneer de plant
door hem beschreven is. De namen der tweede
categorie, de inlandsche plantennamen, zijn voor
het practisch gebruik in Indië van veel meer be-
teekenis dan de Latijnsche namen, aangezien de
Europeaan gewoonlijk in plantenkennis verreweg
de mindere is van den inlander, en hij door dezen
moet worden onderricht aangaande den aard en
de eigenschappen der planten zijner omgeving.
Het aantal Indische plantennamen is aanzienlijk,
wellicht meer dan 100.000, daar vooral de ge-
kweekte gewassen, alsmede hunne onderdeden, in
verschillende stadiën van ontwikkeling zelfs, namen
hebben in elk der vele Indische talen en dialec-
ten. Dit ongemeen groot aantal inlandsche namen
bewijst zoowel den rijkdom der Indische flora als
het goede waarnemingsvermogen van Indische vol-
ken ; immers alleen dan ontvangt eene plant een
inlandschen naam, indien zij door haar nut, vorm,
kleur, reuk, in bijzondere mate de aandacht heeft
kunnen trekken. Opmerkelijk is, dat de inlander
ook vele namen heeft voor plantengeslachten en
voor grootere groepen, die z. i. gelijkenis en ver-
wantschap vertoonen; over dergelijke „generieke"
namen schreef Prof. P. J. Veth in de inleiding
van de Bijdragen tot de kennis der flora van Mid-
dcn-Sumatra (Sum.-Exped. IV, 11, bl. 9—15).
Onze kennis dier namen vangt aan hij G. E. Rum-
phius (1627—1702), bij dien uitnemenden natuur-
onderzoeker, wiens invloed zelfs na twee eeuwen
nog zóó groot en zóó onmiddellijk is, dat het
soms schijnt alsof hij nog rondwandelt, leerende
van de Indische planten en dieren, en opwekkend
tot nader onderzoek der landen van de Oost-
Indische Compagnie. Hij heeft in het „Amboinsch
Kruidboek" den grondslag gegeven voor het ver-
zamelen der inlandsche plantennamen, en wel van
de twee groepen, nl. de in den geheelen archipel
voor cultuurplanten en landbouwproducten gang-
bare algemeene namen (meestal Maleisch), en het
veel grooter getal locale namen. Rumphius ver-
meldt deze laatste voornamelijk van de Molukken;
namen van Java en Bali geeft hij in geringer getal,
die van Sumatra en Borneo bijna niet. Het aantal
Rumphiaansche plantennamen kan op 8000 geschat
worden; er zijn daaronder in onbruik geraakte
namen en zelfs van uitgeroeide volken (Banda),
doch verreweg het grootste gedeelte is nog van
267
beteekenis en behoeft slechts eene taalkundige
revisie om voor het heden bruikbaar te zijn, te
meer daar Rumphius van bijna alle door hem ge-
noemde namen de controle mogelijk maakt door
zijne beschrijvingen en afbeeldingen, welke gemak-
kelijk met de tegenwoordige systematiek in ver-
band gebracht kunnen worden, gelijk destij ds (1864)
reeds geschied is in Hasskarl's Clavis Rumphiana
(zie Dl. I, bl. 274 en Dl. 11, bl. 24)
Na Rumphius is onze kennis der plantennamen
lang stationair gebleven, evenals trouwens de ken-
nis der planten zelve. (Van de Moluksche flora
was men, het zij tot Neerland's schande gezegd,
voor twee eeuwen beter op de hoogte dan thans!)
De meeste auteurs, die zich in deze eeuw met de
Indische flora hebben beziggehouden (zie BOTA-
NISCHE LITTERATUUR, Dl. I, bl. 270) ver-
zamelden ook inlandsche namen, meer of minder
juist, naarmate hun taalgevoel zuiverder en hun
kennis der inlandsche huishouding grooter was;
dikwijls waren beide echter uiterst gebrekkig en
zoo zijn een groot aantal onjuiste of slecht ver-
stane inlandsche namen in de botanische littera-
tuur opgenomen. Hoofdzakelijk hebben de plant-
kundigen hun arbeid tot Java beperkt. Door de
werkzaamheden aan den Buitenzorgschen tuin zijn
daar vooral de Soendaneesche namen goed hekend
geworden; de catalogus van 's Lands Plantentuin
(al van 1866 dateerend) bevat een zeer onvolle-
dige doch vrij nauwkeurige lijst van Soendanee-
sche plantennamen. Allengs werden bij den voort-
gang der Indische taalstudiën ook een groot aan-
tal plantennamen door de lexicographen bijeen-
gebracht, meest echter zonder botanische kennis,
zoodat het dan onmogelijk is uittemaken, welke
soort met een bepaalden inlandschen naam be-
doeld is: feitelijk behoort bij iederen nieuwen in-
landschen naam een gedroogd takje (herbarium)
der plant als bewijsstuk. Eene poging, om alle
namen („rijp en groen") in een „Plantkundig
Woordenboek van N.-Indië" te vereenigen, werd
in 1876 verricht door G. J. Filet; van dit boek
verscheen in 1888 eene slechts weinig verbeterde
2e uitgave, die 9283 namen aanwijst. Eene ap-
preciatie van dit feitelijk zeer gebrekkige botani-
sche woordenboek (Filet was nagenoeg leek en
op botanisch èn op linguïstisch terrein en hij heeft
ook niet eenmaal het kruidboek van Rumphius ge-
kend) is al gegeven in deze Encycloptcdie (Dl. I,
bl. 277). Het bock is algemeen verspreid, omdat
het handig en beknopt is en vooral, omdat dit het
eenige werk van dien aard is in onze Indische
litteratuur. Een aantal gegevens over Indische
plantennamen zijn bijeengebracht in het Koloniaal
Museum te Haarlem; deze instelling bezit ook
een door 11. Doeff bewerkt register der Rum-
phiaansche namen, met vele aanvullingen. Verre-
weg het meest is op dit gebied gearbeid door den
oud-resident F. S. A. De Clercq, die zich sints
jaren met de studie der Indische plantennamen
bezighoudt, en daarvan thans eene breed opge-
vatte bewerking heeft ondernomen. Voor de namen
der geslachten (niet der soorten !) der boomen van
Java is in 1894 nog een woordenboek verschenen
van den houtvester S. H. Koorders (zie 1)1. 1,
bl. 277 en Dl. 11, bl. 289), accuraat bewerkt doch
onpractisch ingericht; het bevat ook eene inlei-
ding over de waarde van de inlandsche namen.
Vele Ned.-Indische namen zijn opgenomen in de
zeer degelijke „Index to the native and scientifie
names of Indian and other Eastern Economie
268 PLANTENNAMEN. — PLANTENSTOFFEN.
Plants and Products, by J. Forbes Watson, 1866",
in welk werk bij iederen inlandschen naam de
auteur is genoemd, door wien die naam het eerst
is vermeld. Eene mede voor ons gebied zeer bruik-
bare 3000 namen tellende lijst: Malay Plant Names,
by H. N. Ridley, verscheen te Singapore in 1897
(Journ. Straits Branch R. As. Soc. XXX). Voor
de plantennamen der Filippijnen, die in vele ge-
vallen tot controle van in onze bezittingen ge-
bruikelijke namen kunnen dienen (zie Dl. I, bl.
559), bestaat geen afzonderlijk woordenboek.
Litteratuur: Behalve de in den tekst aange-
wezen werken, bevatten opmerkingen over den
aard en het gebruik van inlandsche plantennamen:
Junghuhn, Java; Veth, Java, I, bl. 483; R. 11.
C. C. Scheller, in Tijdschr. v. h. Bat. Gen. XXV,
bl. 319; A. 11. Berkhout, in Tijdschr. v. Nijv. en
Landb. in N.-1., XXXVII, bl. 355; A. G. Vorder-
man, in Nat. Tijdschr. v. N.-I. LIX, bl. 140; als-
mede eenige opstellen in Teysmannia (11, bl. 170;
111, bl. 391; IV, bl. 23, 327; V, bl. 52). Voor
het gebruik van Indische plantennamen als plaats-
namen, zie Ind. Gids, Dec. 1900.
PLANTENSTOFFEN. Uit den aard der zaak
zal men in deze Indische Encyclopa-die slechts
eene opgave verwachten van die plantenstoffen,
welke uitsluitend of voornamelijk uit Ned.-Indische
planten worden bereid, dan wel, die voor Indië
van bijzonder belang zijn. Voor zooverre deze laat-
sten met landbouw, handel en nijverheid samen-
hangen, zijn zij in afzonderlijke opstellen meer
uitvoerig behandeld, zoo de gommen, harsen, in-
digo en andere kleurstoffen, kma- en opiumalka-
loïden, koffiebestanddeelen, looistoffen, vluchtige
en vette oliën, suiker enz. Voor plantenstoffen als
voedsel raadplege men het artikel VOEDINGS-
MIDDELEN in dit werk. In de hier volgende
tabel zijn bij voorkeur die Indische plantenstoffen
opgesomd, welke de typische bestanddeelen zijn
van planten onzer koloniale flora, voor zooverre
deze reeds chemisch onderzocht is. Bij iedere
plantenstof is eene zoo kort mogelijk geformu-
leerde beschrijving gegeven van den aard en de
samenstelling; bijzonderheden over de stamplan-
ten en haar nuttig gebruik zoeke men in de af-
zonderlijke artikelen, welke in deze Encyclopedie
aan de voornaamste Indische planten zijn gewijd.
De methoden, waarop chemische stoffen uit plan-
tendeelen worden afgescheiden, zijn toch eigenlijk
alleen toetepassen door de in dergelijk onderzoek
geoefende scheikundigen, en zij behoeven hier
dus niet uiteengezet te worden. Eene goede
handleiding voor die bereiding ontbreekt, juist
omdat de phytochemischc analyses zeer varieeren
en geenszins zoo stelselmatig toetepassen zijn,
als de scheiding van mineralen b. v. Eenige
algemeene onderzoekingsmethoden vindt men in
een geschrift van wijlen Prof. G. Dragendorff,
„Die qualitative und quantitative Analyse von
Pflanzen und Pflanzentheilen", 1882. Het beste
handboek over plantenstoffen, echter reeds sterk
verouderd, is dat van A. en Th. Husemann en
A. Hilger, „Die Pflanzenstoffe in chemischer, phy-
siologischer, pharmakologischer und toxikologischer
Hinsicht", 1882. Een kleine „Dictionary of the
active principles of plants", door C. E. Sohn,
verscheen in 1894. Eenige nieuwere gegevens over
geneeskrachtige plantenstoffen vindt men in de
werken van Dragendorff („Die Heilpflanzen", 1898)
en Hartwich („Die neven Arzneidrogen", 1897);
over plantaardige vergiften in de handboeken der
toxicologie van Lewin (2 e uitg. 1897), Kobert,
e. a. Voor verschillende groepen plantenstoffen zijn
in de laatste jarenafzonderlijke werken verschenen,
zoo over alkaloïden van Guareschi en Kunz-Krausc
(1899), over glukosieden van Van Rijn (1900), over
vluchtige oliën vanGildemeisteru. Hoffmann(iB9g),
over vette oliën van Schaedler (1897), over suikers
van Von Lippmann (1895), over celstoffen van Cross
a. Bevan (1895), over eiwitstoffen van Cohnheim
(1900), over harsen van Tschirch (1900), over looi-
stoffen van Trimble (1894), over kleurstoffen van
Rupc (1900), over getah-pertja van Obach (1898)
enz. Veelal moet de onderzoeker echter voorlichting
zoeken in de speciale tijdschriften, in chemische
woordenboeken of in dissertaties, en nog vaker
moet hij bij het onderzoek van plantenstoffen zijn
eigen weg vinden.
Wat nu betreft de Indische plantenstoffen, zoo
is bereids in een tweetal opstellen dezer Ëncy-
clopasdie medegedeeld, welke litteratuur daarover
bestaat, en in welke opzichten deze studie samen-
hangt met de algemeene plantenkunde en met de
geneeskunde, nl. in de opstellen BOTANISCHE
LITTERATUUR (Dl. I, bl. 270) en GENEES-
MIDDELEN (Dl. I, bl. 556). Het stelselmatig
onderzoek dier stoffen is in Indië eerst aange-
vangen in 1888, toen bij 's Lands Plantentuin te
'Buitenzorg een chcmisch-pharmacologisch labora-
torium werd opgericht. In die „Mededeelingen"
van genoemden tuin, welke van dit laboratorium zijn
uitgegaan, nl. in de nrs. VII, X, XIII, XVIII, XX V,
XXIX en XXXI, vindt men" alle nieuwere phyto-
chemische gegevens uit Indië bijeen. In Greshoff's
„Ind. Nuttige Planten" (1894 —1900) is de chemie
van een 50tal der belangrijkste gewassen geschetst.
Hoewel tegenwoordig het onderzoek van planten-
stoffen ook in Nederland meer de belangstelling
wekt dan vroeger, zijn op dit gebied toch nog
slechts de eerste schreden gezet en is onze phyto-
chemische kennis der tropische plantenwereld nog
zeer onvolledig, gelijk ook uit de hier volgende
opsomming kan blijken, daar van vele belangrijke
geneeskrachtige en giftige gewassen, ja zelfs van
geheele Indische plantenfamiliën, nog geen enkele
scheikundige analyse bestaat.
Abrine (J eg uiri ti ne). Giftige eiwitstof
(phytalbumose) uit de zaden van Abrus prccalo-
rius L. Uiterst giftig, doch alleen indien zij direct
.
in het bloed gebracht wordt. Inspuiting van 1
mgr. is voor een mensch doodelijk.
Acaciine. Giftig alkaloïd uit den bast van
Acacia tcnerrima Jut/gli.
Aceton (Dimethylketon). Vluchtige vloei-
stof, o. a. bij destillatie van sommige plantendee-
len verkregen. Form. CjHjO; Kp. 580
Acorine. Bitterstof in den wortelstok van Aco-
rus Calamus L. Form. C3(l H 6n O 0?; Sp. 97°.
Ac se ui in e. Fluoresceerend glukosied in Acs-
culus en verschillende andere planten (LLxmcno-
dictyon, Gclscmium). Form.C 15 H|c09 ; Sp. i6o°(r).
Splitshaar in suiker en aesculetine (C<jll (i o 4 :
:
Sp. 270°). Eene oplossing 1 1.000.000 vertoont
nog zwak blauwe fluorescentie. Tegen malaria aan-
bevolen.
A 1angi i n e. Bitter alkaloïd uit den bast van
Alangium, fam. Comr
Albumine's (Albuminoïden , Proteï-
den). Eiwitstoffen, zoowel van dierlijke als van
plantaardige herkomst. Zij zijn alle stikstofhou-
dend, in koud water oplosbaar, doch bij verhitting
tot 60 a Bo° onoplosbaar wordend (gestremd of
 PLANTENSTOFFEN.
gecoaguleerd eiwit). De eiwitstoffen worden in
verschillende groepen verdeeld. Zie verder bij
VOEDINGSMIDDELEN.
Alen rit inez.u u r. Kristallijn zuur uit lak (zie
Dl. 11, bl. 345 — niet uit Aleurites !). Form.
C,3H26 04; Sp. 102°.
Alizarine (Dioxy anthrach inon). Oranje-
roode kristallijne stof, gebonden en ook vrij voor-
komende in meekrap, mangkocdoe en chaywortcl.
.
Form. Cl 4H8 04 ; Sp. 290 0 Ook andere anlhra-
chinon-verbindingen komen in genoemde verfplan-
ten voor, o. a. purpurine (= trioxyanthrachinon,
Cl 4H8 05 ; Sp. 253 0 ).
Allylver bindingen. Reeks van onverza-
digde verbindingen, de atoomgroep Csj H 5 bevat-
tend. Zij komen meest, gebonden tot glukosieden,
voor in de Crucifcren, Capparidceën en verschil-
lende andere planten; o. a. in papaya-zaad. Ertoe
behoort bijv. de zwavelhoudende mosterdolie.
Aloïne. Kristallijne geelgekleurde bitterslof uit
Aloë-soorleß. Form. C, 6 H ]6O,; Sp. 1470 Genees-.
krachtig (drastisch); staat in verband met emodine.
Alphonseïne. Kristallijn giftig alkaloïd uit
bladen en bast van Alphonseu, fam. Aiiou-,
Alstonine (Chlorogenine). Alkaloïd uit
de basten van verschillende soorten van Alstoiiiu.
Form. C2] H 2O N2 O4 ; Sp. igs°. Koortswerend.
Andere alkaloïden uit dit geslacht zijn: Ditamine
(C|6 H|O NO 3 ; Sp. 75°), Echitamine of Ditaïne
(C 22 II 28 N 204 ; Sp. 2060 ), Porphyrine of Alsto-
nicine (C 2, H25 N3ü3 ; Sp. g7°) enz.
Amygdaline. Glukosied uit de bittere aman-
delen en uit de zaden van verwante Pomaccae, ook
in andere gewassen (o. a. Gymnema, Sloanea, Pha-
.
scolus). Form. C 2O II21 N0,,; Sp. 120 0 Geeft bij
splitsing door emulsine suiker, benzaldehyd en
de uiterst giftige cyaanwaterstof (blauwzuur).
Amyrine. Kristallijne stof uit de elemi-hars,
van Cnnnrium. Form. C3O H 5O O; Sp. ig3u (ez)
en iBi°(/3).
Anacardiumzuur. Kristallijn zuur, naast
cardol aanwezig in de vruchtschil van Anacnrdium
en andere scherpe planten derzelfde familie. Form.
C44 HO4 O,; Sp. 26°.
Ancis trocladin e. Kristallijn giftig alkaloïd
uit den bast van Ancistrocladus Vuhlii, fam. Pit-
tosporaceae.
Andrographid. Kristallijne bitterstofuitAn-
drogiaphis panieu/ata Nees. Form. Cl5II21 04
Andromedotoxine(Asebotoxine). Uiterst
. zoë en eenige andere harsen. Form. C-t H 602 ; Sp.
giftige bitterstof, in geringe hoeveelheid aanwezig
in verschillende Ericaceae, als Andromeda, Azalea,
Rhododcndron. Form. Cj| H5l O,0 ; Sp. 229.
Anethol. Kristallijn bestanddeel van anijsolic
en eenige andere oliën uit de familie der I 'mbel-
.
liferen. Form. C]O II, 2 O; Sp. 21 0 ; Kp. 232°.
Anthocyaan. Kleurstof van vele bloemen,
rood in zuur celsap, doch blauw wordend onder
invloed van alkaliën.
Antiarine. Zeer giftig kristallijn glukosied
(hartgift), uit het melksap van Antiaris toxicaria
Leseh. Form. C2l II 4., O 10: Sp. 225 0 Splitsbaar
in suiker (antiarose, C6 H l2 05 ) en antiarigenine
(Csi HjoOjJ Sp. 1800). Voorts bevat het melksap
nog kristallijne hars C2 4 Sp. 173°.
Api in e. Kristallijn glukosied in sommige i'm-
bellifercn (Apium, AuthriscusJ. Form. C2l H :(2 0| fl ;
Sp. 228. Geeft bij splitsing suiker en de gele
sublimecrbare stof apigenine (C^HhjOj).
Appelzuur (Oxy barnsteenzuu 1). Kristal-
lijn zuur, in het plantenrijk zeer verspreid, vooral
269
den. Form. C 4H6 05 ; Sp. ioo°.
Ara b inezu ur. Koolhydraat in Arabische en
.
in onrijp ooft, deels vrij, deels aan kalk gebon-
andere in water oplosbare gomsoorten, deels als kalk-
en kali-zout aanwezig. Form. C, 2 1I2J olt.0lt Levert bij
inwerking van verdunde zuren de kristallijne zg.
.
gomsuiker of arabinose (C 5 H,o 0 5).
A r a c h i n e z u u r. Kristallijn vetzuur uit Arachis-
olie (zie Dl. 11, bl. 204 en 111, bl. 70) e. a. oliën.
Form. Sp. 75°.
Arbutine. Kristallijn glukosied uit de blade-
ren van Arbutus en andere Ericncenc. Form.
C|g Hm osj; Sp. 1880 Splitsbaar in suiker en hy-
drochinon. Naast arbutine komt in deze planten
ook methylarbutine voor Sp. 175°).
Arecoline. Vluchtig vloeibaar alkaloïd uit de
zaden van Arcca Cnlecku L. Form. CB H| 3 N02 ;
Kp. 209. De betelnoten bevatten bovendien nog
eenige kristallijne alkaloïden, als Arecaïne
(C: H„ N0 2 ; Sp. 213°), Arecaïdine (C, IL, NOa ;
Sp. 223°) en Guvacine (C6 H„NO 2 ; Sp. 271 0 ).
Aristolochin e. Kristallijne giftige bitterstof
.
uit verschillende Aristolockia-sooiten. Form.
C„H„Nj,Ots ?
Artarine. Alkaloïd in den bast van Zanthoxy-
/«wn-soorten. Form. C 2l H.2 j N04 ; Sp. 240°.
Asparagine. Kristallijne neutrale stof(amide)
in vele, vooral kiemende, planten aanwezig. Form.
C4 H8N 203
Assamine. Giftig glukosied (saponine) uit de
zaden van Assamthee. Form. C lB H 8 0|o? Deze
zaden bevatten nog eene andere soortgelijke stof:
Assamzuur.
Atropine. Zeer giftig alkaloïd in eenige Sola-
nncene,o.a. in AtropnenDntura. Form. C n Ii23 N0 3 ;
.
.
Sp. 1160 Sterkwerkend geneesmiddel, o.a. in de
oogheelkunst gebruikt ter pupilvernauwiug.
Aurantiamarine. Bitter glukosied uit de
vruchtschillen van Citrus. Form. C2 3
Basso tin e. Koolhydraat uit Tragacanth en
andere in water onoplosbare gomsoorten. Form.
Ce H lO 0 5
Bebee r i n e (B ibi r i n e). Alkaloïd in verschil-
lende plantenfamiliën aangetroffen, o. a. in Laur'nceae
(Nectandra e. a.). Identisch met Buxine en Pelosine.
.
Form. ClB Hj|N03 ; Sp. 1800 Koortsmiddel.
Benzoëzuur („Flores benzo ës"). Kristal-
lijn zuur, o. a. door sublimatie verkrijgbaar uit ben-
.
120°; Kp. 2500 Geneesmiddel.
..
Berberine (Xanthopicrit). Geelgekleurd
bitter alkaloïd, in velerlei planten aanwezig, o. a.
in de Berberidaceae. Form. C ïO H n NO 4 ; Sp. 120 3
Geneeskrachtig, niet giftig. Verfstof.
.
Betaïne (Oxy n eur in e). Kristallijne ongif-
tige base in verschillende planten aanwezig. Form.
C5 H ]3NO3. Smelt na watervcrlics bij 1500
Bixine. Kristallijne oranjeroode kleurstof uit
orlean (Bixn). Form. C2B H34 05 ; Sp. 1890
Bocconiinc(Sanguinnrine). Kristallijn gif-
tig alkaloïd uit de vruchtjes van Bocconia fru-
tescens L.
Bonducid (G uilandinine). Bitterstof uit de
zaden van Guilaudiua Bon,luc I. Form. Cl 4H lfi 05
Borneol. Uit de echte Baros-kamfer, van
.
Dryobatanops. Ir orm. C]o H I8 O; Sp. 2030 ; Kp.
212°. Antisepticuni.
Bornesit. Kristallijn koolhydraat, voorkomende
in Borneo-caoutchouc. Form. C, H, 4 06 ; Sp. 1750
Bornesit is de methyl-verbinding der suikersoort
.
Dambose Sp. 2120 ).
270
hout,
(C„H u 08).
..
PLANTENSTOFFEN.
B r a s ili ne. Kristallijne kleurlooze stof uit rood-
van Caesalpinin. F'orm. C]6II 14 05 Gaat
door oxydatie over in de violette kleurstof Brasileïne
Brucine. Alkaloïd in Slrychnos-%ooc\.en (nie t
in Bruccn!) F'orm. C23 H 2(! N204 ; Sp. 1700 Kramp-
wekkend gift evenals strychnine, doch somaal
zwakker.
Buteïne. Glukosied uit de bloemen van Buten
.
frondosa. Geeft bij splitsing door zuren de gele
kleurstof tesu, en ook eene kristallijne stof
Cl 5H 14 05 ; Sp. 217°.
Caffeïne (theïne, methyltheobrom me,
trimethylxanthine). Kristallijne werkzame stof
(diureïde) in koffie en thee, alsmede in maté,kola,
guarana. Form. CB H, 0 N4 O2 ; Sp. 229 0 Geneesmid-
del en essentieel bestanddeel van alle genoemde
plantaardige genotmiddelen.
Calpicarpine. Giftig alkaloïd uit de zaden
van Culpicarpum, fam. Apocynaccne. Tetanus-
wekkend.
Capsicine (Capsaicine). Alkaloïd uit de
vruchten van Capsicum nnnuum en andere soor-
ten van dat geslacht, hetwelk ook nog scherpe har-
sige stoffen bevat. F'orm. C| 8 II 28 N03 ; Sp.630 .
Cardol. Blaartrekkende olieachtige vloeistof uit
den vruchtwand van Anacardium. F'orm. C2I HjfjOj.
Dit heet „cardol vesicans" in tegenstelling met
„cardol pruriens" uit Semccarpus.
Carotine. Oranjegele kleurstof uit den wortel
van Daucus Carotu, in meerdere modificaties zeer
verspreid in het plantenrijk. De carotine's zijn
phytosterine-esters van verschillende vetzuren.
Carpaïne. Bitter kristallijn alkaloïd uit de bla-
deren van Carica Papuya L. Form. Cl4H25 N0 2 ;
.
.
Sp. 1210 Hartgift.
Carposid. Kristallijn ongiftig glukosied, naast
carpaïne voorkomend in papaja-bladeren.
Carthamine. Kristallijne kleurstof uit de
,
bloemen van Carthamus (saffloer). F'orm. C) 4H |r Osj.
.
Caryophylline. Kamferachtige kristallijne
stof in kruidnagels. F'orm. C2O H32 O2 ; Sp. 285 0
Castilloïd. Kristallijne bitterstof uit de zaden
van Castillon elasticn Cerv.
Catechine (Catechuzuur). Kristallijne
samentrekkende stof in de gele catechu, van Un-
caria. Form. C 2, H2 9 Sp. 2170
.
Cathartinezuur. Glukosied, als calcium- en
magnesium-zout aanwezig in debladeren van Cnssia
(senna) en Mimosu. Geeft bij splitsing suiker en
cathartogeenzuur.
Cerberinc (Cerberid). Kristallijne giftige
stof (toxinc) uit de zaden van Cerbern Odollnm
Ham. F'orm. C2 71 Sp. 1910 Sterk hartgift.
Cerine's (Cerotinc's). Groep van kristal-
lijne stoffen van wasachtigen aard (hoogmoleku-
laire alkoholen), zeer verspreid in het plantenrijk,
bijvoorb. in kinabast de Cinchocerine (cinchol)
-
Q2O U34 O; Sp. I3g 3 Gelijken op phytosterine's.
Chavicol. Phenolachtig bestanddeel van sirih-
olie, van Chnvicn (Piper). F'orm. C, H )0 O; Kp.
. .
.
2400 Sterk antiseptisch.
Chinine, cinchonine, chinidine, cin-
chonidine. Zie over deze alkaloïden het arti-
kel KINA in deze Encyclopaedie.
Chinovine. Glukosiedische kristallijne bitter-*
stof in Calisaya-kina en sommige andere planten.
Form. C3O H 4B 08 Splitsbaar in suiker (chinovose,
,
C0 H )2O s zijnde eene methylpentose, isomeer met
rhamnose en fucose) en chinovazuur (C32 H 4B Oj ?)
Chlorophyll (Bladgroen). Kleurstof van
groene plantendeelen, in alkohol oplosbaar met
fraaie roode fluorescentie. In de bladeren is het
bladgroen gemengd met bladgeel (xanthophyll).
Chloroxyline. Kristallijn alkaloïd uit den
bast van Chloroxylon, fam. Mclincene.
Cholesterine's (Phytosterine's). Kristal-
lijne neutrale stoffen, in verschillende modificaties
in het plantenrijk verspreid, aldaar vaak de vette
oliën vergezellend. Form. van Phytosterine s. s.
C2 6 Sp. 133°-
Choline. Kristallijne ongiftige basische stof,
in geringe hoeveelheid in vele planten aanwezig.
Form. C 5 H, 5 N02 .
Chrysarobine. Kristallijne neutrale stof uit
Andira en vermoedelijk ook andere planten der
fam. Leguminosae. Form. CIS H|2 03 ; Sp. 1620
Uitwendig geneesmiddel bij sommige huidziekten.
.
Geeft bij zuurstofopname:
Chrysophaanzuur (Rheïne). Kristallijne
gele stof in senna, rhabarbere.a. p.Form.C 15 H|o04 ;
Sp. 1020 .
Cinnameï'ne. Kristallijne stof, o.a. in Peru-
balsem (Dl. 111, 1,1. 256). Form. Clfi H 14 02 ; Sp.
390 ; Kp. 3200 .
Citral. Welriekend aldehyd uit citroen-oliën.
(Dl. I, bl. 600).
.
Form. C| o H| 6 O; Kp. 2280 Ook in gras-oliën
Citroenzuur. Kristallijn zuur in citroenen
en vele andere vruchten. Form. Cc H 8 O,; Sp. 153°.
.
Cocaïne (Ben zoy lmethy lecgonin e). Uit
de bladeren van Erythroxylon Coca e. a. s. Form.
C] 7H2 |N0 4 ; Sp. gB°. Geneesmiddel, plaatselijk
gevoelloos makende. In de Java-coca zijn nog andere
alkaloïden, eveneens verbindingen van ecgonine
(C 9 H,5 N03 ; Sp. 205 0 ), o.a. Cinpamylcocaïne (cin-
namylmethylecgoninc) C ] 9H 23 N04 ; Sp. 1210
Coclaurine. Als curare werkend kristallijn
alkaloïd uit bast en bladeren van Cocculus lauri-
folius DC.
Colchicine. Giftig alkaloïd uit Colchicum,
vermoedelijk ook in verwante planten (Liliaccae)
aanwezig. Form.
geneesmiddel.
.
Sp. 1540 Heroïsch
Colocynthine. Bitter en drastisch glukosied
.
uit Colocyntkis, vermoedelijk ook in verwante
planten uit de familie der Cucurbitaceae aanwe-
.
zig. Form. C 5O HB4 ()23 Wordt door verdunde zuren
gesplitst in suiker en colocyntheïne.
Coniine. Giftig vloeibaar en vluchtig alkaloïd
uit Coniu 111, wellicht ook in eenige andere Umbellife-
rae. Form. CB H,7,N; Kp. 166 Nog andere alkaloï-
0
.
den zijn in deze plant aanwezig, o. a. de kristallijne
,
Conhydrine (CB H„ NO; Sp. 127 Kp. 226 ).
0 0
Crotonid. Uiterst scherpe harsige stof uit de
bladeren van Tiglium. Uit de blaartrekkende olie is
afgescheiden eene hars ClB H ]8 ()4 ; Sp. 900
Cubebine. Kristallijne bitterstof uit Cubeba
.
(staartpeper). Form. C, 0 H 10 O3 ; Sp. I25 0
Cumarine (Tonka-kamfer). Kristallijne
.
riekstof in een groot aantal planten. Form. C9 He 02 ;
Sp. 67 0 ; Kp. 2900 Parfum. (Zie Dl. 111, bl. 64).
Curanginc. Bitter glukosied in het kruid van
Cmanga amara Juss. Form. C 4B H)sj Ojj ; Sp. 172°.
Geeft bij splitsing curangenine (C 3O H4l O,; Sp.
132 ) en suikers (rhamnose en glukose).
Curcu m i n e. Kristallijne oranjegele kleurstof
uit Curcuma. Form. C2l HM 06 ; Sp. 1830
Cyaanwaterstof (Blauwzuur). Uiterst
giftig vluchtig bestanddeel van vele Indische phin-
ten (zie o. a. Pangium !), meest als glukosied (amyg-
daline e. a.) aanwezig. Form. CN H; Kp. 260 .
 .
PLANTENSTOFFEN.
Cycleïne. Op buxine (bibirine) gelijkend
alkaloïd uit Cyelea (fam. Menispermnccnc).
Cymol (Me thy 1 p ropylbenzol). Koolwa-
terstof in vele aetherische oliën. F'orm. C, O H, 4 ;
Kp. 1750
v
Cytisine. Kristallijn alkaloïd uit Cytisus( Gou-
den regen") en verschillende andere Papilionacene,
als Vlex, Sophora, Euckrcsta; redenen waarom
het ook als ulexine, sophorine, euchrestine, be-
schreven is. Form. C,, II 14 N2 0; Sp. 1530 Zeer
giftig.
. van het magncsiumzout voorkomt in Indisch geel
Daphni p h y 11 in e. Hartspierverlammend alka-
loïd uit de zaden van Daphnipkyllum bancanum
Kurz, fam. Euphorbiaceae.
.
Datiscine. Kristallijn glukosied uit Datisca.
F'orm. C2I H 24 0,i; Sp. 1900 Geeft bij splitsing
isodulciet (rhamnose) en de gele kleurstof Datisce-
tine (C 15 n 12 06 ; Sp. 237 ).
Daturine (= Hy oscy am in e). Alkaloïd uit
Datum, fam. Solannceae. Form. Cn H23 N0;
Sp. 1060 .
Derrid. Giftige stof (toxine) uit den wortel
van Derris elliplica Benth. Form. C3l H 3(,O iri;
.
Sp. 73 0 Voor visschen doodelijk in eene verdun-
ning van 1 d. derrid op 5 millioen d. water. Derrid-
achtige lichamen komen in vele vischvergiften der-
zelfde familie (Pupi/ionaceaeJ voor.
Digitalinc (beter: Digitoxine). Giftig
kristallijn glukosied uit de bladeren van Digilalis
(vingerhoedskruid). F'orm. C4 9 Sp. 2430
Splitsbaar in suiker en digitogenine (C) 5H24 03 ).
Deze plant bevat nog andere giftige bestanddeelen
en de „digitaline" verschilt zeer in sterkte al naar
de wijze van bereiding en graad van zuiverheid.
Deze stof is de type der sterkweikende genees-
middelen uit de „digitalis-groep", die voornamelijk
op het hart werken, en waartoe van Indische plan-
tenstoffen behooren bestanddeelen van Antiaris,
Cerbera, Ncrium, Vinea e. a.
Dioscorine. Kristallijn giftig alkaloïd uit de
knollen van Dioscorea hirsuta BL e. a. s. F'orm.
.
CI3 H, 9 N02 ; Sp. 43°-
Dulciet (Melampyriet). Kristallijne zoete
stof (zeswaardige alkohol), in verschillende planten
aanwezig. Form. C 0H )4 O6 ; Sp. 1880 .
Echinopsine. Kristallijn giftig alkaloïd uit
Echiuops, fam. Compositae. F'orm. C n H9 NO;
Sp. 1520 Een phcnylpyridon?
Elaeocarpid. Giftige stikstofvrije bitterstof
uit de zaden van Flaeocarpus, fam. FJacocarpaceae.
Ellagen-looizuur. Looizuur, haast andere
in sommige Indische looimiddelen aanwezig, o. a.
in myrobalanen en dividivi. F'orm.
Dit zuur gaat bij verwarming tot lio" over in
kristallijn Ellagzuur (C I4 H,. Og).
Embeliazuur. Kristallijn oranjekleurig zuur
uit de vruchtjes van Fmbe/ia Ribcs Burin. Form.
.
CiB H2B O4 ; Sp. 1420 Geneeskrachtig (lintworm-
drijvend).
F 2me ti ne. Alkaloïd uit braakwortel (Cephaelis).
.
F'orm. C ]s H 22 N0, 2 ; Sp. 70 0 Deze medicijn bevat
:
alsneven-alkaloïdCephaëline,C 14 H.2.) N()2 Sp.l20 0
Emod i n e ('T rioxymethyl a n t h r a c h i n o n).
Kristallijne roodgele stof. In vele purgantia (aloë,
senna, rhabarber, frangula) als werkzame stof vrij
en gebonden aanwezig in verschillende modifica-
ties. Form. C 5H ]0 O5 ; Sp. 2230 (uit aloë) en 2500
(uit frangula).
Ericoline. Harsig glukosied uit de bladeren
van verschillende Ericnceac. F'orm. C34 H 56 021 ?
Erythrinine. Giftig alkaloïd, eenigszins op
271
cytisine gelijkend, uit den bast van Erythriun
(Stenotropis) Brotcroi Hnssk.
Eugenol. Sterkriekend vloeibaar bestanddeel
van kruidnagelolie, kaneélbladerenolie enz. Form.
.
ClO H 12 O2 ; Kp. 253 0 Zie Dl. 111, bl. 4.
Eu p hor bon. Scherpe harsige stof, zeer ver-
spreid in het geslacht Euphorbia. Form. C2O H36 O ;
Sp. 67°.
Euxanthinezuur. Kristallijn geel zuur, waar-
en dat vermoedelijk gevormd wordt uit een eigen
bestanddeel van manga-bladeren. F'orm. C, g ;
Sp- 1 57°- Dit zuur is splitsbaar in glycuronzuur
(*--6 Ii 10 O,) en euxanthon (C 13 H8 04 ; Sp. 2400 ).
Filixzuur (Filicine). Kristallijne stof in de
wortels van sommige varens. Form. C| 4 H|(jo s ;
Sp. 1800 .
Flemmingid. Kristallijne oranje kleurstof uit
de peulen van Fleiumiugia. Form. C l
2HI203 ;
.
Sp. 172\
Fraxine. Kristallijn glukosied uit den bast
van l'iaxiiius en andere planten. Form. C| C H|B o,o;
Sp. 320°. Geeft bij splitsing suiker en fraxetine
(C 10 H 8 O5 ; Sp. 2270 ).
Galluszuur (Trioxy benzoëzuur). Kris-
.
tallijn zuur, dat de looistof vergezelt in thee,
dividivi, granaatbast enz. F'orm. C, H 605 ; 5p.2300
Gambogiazuur. Gele harsige kleurstof van
. .
guttegom. Form. C 2O H 24 04 Zie Dl. I, bl. 619.
O nul theri ne. Kristallijn glukosied van Gaul-
theria en eenige andere planten (o. a. Spiraca,
Polygala). Form. C, 4 11]8 08 Geeft bij splitsing
door verdunde zuren, of door het in de plant aan-
wezige ferment gaultherase, suiker en methylsali-
cylaat. (Dl. 11, bl. 5 3).
Gel se min e. Giftig kristallijn alkaloïd in den
wortel van Gelsemium-sootten, fam. Loganiaceae.
Form. C 24 Sp. 45 0 .
Glukose (Dextrose). Druivensuiker; zeer
verspreid in het plantenrijk, o. a. in vruchten, ook
als splitsingsproduct van glukosieden. Form.
.
encn H t-2 ofi;0fi ; Sp. 1460
O lycyrrhizine. Zoete kristallijne stofinzoet-
houtwortel, v. Glycyrrhiza-soorlen, alsmede in saga-
blaadjes, van Abrus. Form. C 44 Sp. 2000
G ossy petine. Glukosiedische gele kleurstof
.
uit de bloemen van Gossypium. F'orm. C]6HI2Og
Gelijkt op quereitrine.
.
Grumileïne. Giftig kristallijn alkaloïd uit
Gruwilca-soorlen, fam. Rubiacene. Sp. 135°.
Gurjunzuur. Kristallijn zuur in gurjunbalsem.
Form. C 22 Sp. 2200 ; Kp. 2600 .
Gym 11 e 111 azu ur. Uit de bladeren van Gyru-
.
ncma sylvestris R. Br., wellicht ook andere soorten.
Form. C32H55 0 12 ; Sp. 6o°. Geneeskrachtig, neemt
. .
tijdelijk het smaakgevoel weg.
Gynocardiazuur. Uit de olie van Gynocar-
dia, vermoedelijk ook
. van andere Pangieuc. Form.
C,4 H24 02; Sp. 30 0 Geneesmiddel bij lepra (?).
Haemateïne. Roode kleurstof van zg. blauw-
,
.
hout (Hacmaloxy/ou). Form. CI(1 H ]206 Zij ont-
staat eerst door oxydatie der kleurlooze kristallijne
Haematoxyline (C lf II I4Ok ; Sp. 120°).
Hedychiol. Kristallijne stof uit den wortel
van Hedychiuiu spicalum Sm., fam. Zingiberaceae.
Form. CI2 H l403
Helianthzuur. Glukosiedisch looizuur in de
zaden van Ilelianlhiis. F'orm. Cl4HlB Og
Hernandiine. Alkaloïd uit Hernandin, fam.
Lauraccae. Ademhalingsgift.
Hesperidine. Bitter glukosied in de vrucht-

272 PLANTENSTOFFEN.
schillen van Cï/yw-r-soorten. Form. Cia HOO 02 (?);
.
Sp. 2500 Geeft bij splitsing suiker (glukose en
rhamnose) en hesperitine (C| 9 Hl60 4 ? Sp. 2250 ).
Hurine. Uiterst scherpe amorphe vluchtige stik-
stofvrije stof uit het melksap van Hum crepitnns
.
L. Sp. 22 0 Geeft op de huid eczeem.
Hydrochinon (Paradi oxy ben zo 1).Kristal-
lijne stof, in vrijen toestand en glukosiedisch ge-
bonden aanwezig in de bladeren van verschillende
.
planten uit de familie der Ericnceae. F'orm. C0H 602 ;
Sp. 1690 .
Hymenodictyonine. Kristallijn alkaloïd uit
den bast van Hymenodyclion-soorten. Form.
Sp. 66°.
Hyoscine. Amorph giftig alkaloïd, o.a. in
Datura (vooral in de bloemen). Form. H 2l N 1 )4
II y paphorine. Kristallijne stikstofhoudende
giftige stof uit de zaden van Erythrinn (Hypa-
phorusj subumbmns Hassk. F'orm. C| 4 HIB N2 O2
Indigotinc (Indigoblauw) en andere be-
. schil en den bast van Lansium, fam. Meliaceae.
standdeelen van indigo, zie Dl. 11, bl. 81.
Indikaan (Indoxyl-glukosied). Kristal-
lijn indigo-leverend glukosied uit Indigofera e. a. p.
.
(Polygonum,Phojus). F'orm.C )4 H n NO|?J Sp.ioo'.
8
Geeft bij splitsing suiker en indoxyl (C PI, N O),
welke stof op zich zelve het indigo-leverend lichaam
is bij weede (Isatis) e. a. p.
Indol. Kristallijne vluchtige stof, vermoede-
lijk het riekend bestanddeel der bladeren van
Pacderia e.a. p. F'orm. C 8H 7 N; Sp. 52 '; Kp.245 0
Inosiet (Nuciet, Phaseomanniet). Kris-
tallijne suikersoort in verschillende planten voor-
.
komend. Form. Cb H 12 0(j; Sp. 210°.
Inuline (Sinis trine). Koolhydraat uit de
wortels van Inuln en andere composieten. Form.
Cc H 10 O5 ; Sp. 160.
Isodulciet (Rhamnose). Koolhydraat, bij
de splitsing van sommige glukosieden gevormd.
Form. C,H 1( O0 ; Sp. 93
Isotominc. Giftig, op lobeliine gelijkend, al-
kaloïd uit het versche kruid van Isotomn longi-
filorn Presl.
Jambosine. Kristallijne niet-alkaloïdische stof
uit denbast van Eugen iafa mbosn.Form. C ]o H l5Nü3;
Sp. 77'-
Javanine. Alkaloïd, bereid uit het amorph
alkaloïd-mengsel van Javaansche Calisaya-kina.
Kaempferid. Kristallijne gele stof uit den
wortelstok van Kacmpfei ia Gulangn (kentjoer).
Form. C 1() H| 2 On ; Sp. 224 \ De galanga-wortel
bevat ook nog galangine (CisH ]o O s ; Sp. 215 0 )
en alpinine (Cn H ]2 O s ; Sp. 1730 ).
Kaempferol. Kristallijne vluchtige stof uit
vorenstaande. Form. C, 2 H ]4 03; Sp. 50°.
Kamalid (Rottlerine, M allo t oxine).
Bitter kristallijn werkzaam bestanddeel van kamrila,
d. z. de klierharen van Roltlcru-wuchtjcs. Form.
Qr.i UsoOfli S P- 200
"-
Kamfer (Camphora). Kristallijne stof (stea-
ropt) door destillatie gewonnen uit de twijgen van
den kamferkancelboom. Form. C lo H| n O ; Sp. 175';
.
.
Kp. 2040
Kaneclzuur (Pheny lacry lzuur). Kris-
tallijn zuur, uit sommige harsen en vluchtige oliën
te bereiden. Form. C 9H8 02 ; Sp. 1330 ; Kp. 300\
Kickxiine. Giftige eiwitstof in het melksap
van Kickxia (fam. Apocynnceae).
Kinarood. Amorphe stof, door oxydatie van
kina-looizuur gevormd. F'orm. C 2B H22 Ó]4 Zij is
de oorzaak dat versch geschilde kina-bast aan de
lucht onmiddellijk een bruinroode kleur aanneemt.
.
.
Kinazuur. Kristallijn zuur, als kalkzout voor-
handen in kma, koffie e. a. p. Form. C 7H 12 (.)6 ;
Sp. 162°.
Kinorood. Roode hars uit kino. Form.
C2B II 2 2 0 M ; Sp.l6s'. Zij ontstaat uit de kleurtooze
kristallijne kinoïne (C| 4 H ]206 ) door waterverlies.
Koffielooizuur. In koffie en andere plan-
ten (Strycknos, Ilex). Form. Ci 5 H 18 08 Splits-
baar in suiker en koflïezuur (dioxykaneelzuur,
C 9H8 04 ; Sp. 2130 ).
Kopsiine. Giftig alkaloid uit de zaden en
den bast van Kopsiu, fam. Apocynaceac. F'orm.
C 2 2 Sp. 65°.
Laevulose (Fructose). Suikersoort naast
.
dextrose in vruchten voorkomende en zich van
deze bij polarisatie onderscheidend door het links-
draaiend vermogen. Form. C e H, 2 08 .
Lansiumzuur. Giftig zuur uit de vrucht-
Lapachol. Kristallijne gele kleurstof in hout
van Bignonia. Form. C IS H, 4 03 ; Sp. 1400
Laurotetanine. Kristallijn giftig alkaloïd in
verschillende Indische planten uit de familie der
Lauraccae, o. a. in Tetranthcrn. F'orm. C l9H23 N 05 ;
Sp. 134°-
Limonine. Kristallijne bitterstof uit de zaden
van Citrus limonum en andere citroen-soorten.
F'orm. C 2
Sp. 275.
Lobeliine. Vloeibaar giftig alkaloïd uit Lo-
beliu-soorten. Form. C, B H23 N 02 .
Loganine. Kristallijn glukosied uit het vrucht-
vleesch van Strycknos. Form. C25 H 34 0, 4 ; Sp. 215.
Looizuur s.s. (Tannine s.s., Digallus-
zuur). Uit galnoten enz. Form. C ]4HlO 09 Ad-
stringent (samentrekkend) geneesmiddel. Er zijn
.
nog vele andere looizuren, deels glukosiedisch.
Gemeen hebben zij o.a. de eigenschap huid in leder
te veranderen (eiwitstoffen neerteslaan) en met ijzer-
zouten donkerblauw of -groen te verven (als inkt).
Lophopetaline (Pseudo-rabelaisine).
Amorph glukosied uit den bast van Lophopetatum.
Hartgift.
Lunasiine (Rabelaisine). Giftig alkaloïd
uit den bast van Lunasin of Rubelnisin, fam.
Rutaceae.
Macclayine. Kristallijn glukosied uit de zaden
eener Illipe-soort. Form. Cl 7H32 O 10 ? Splitsbaar
.
in suiker en macclayetine (Sp. 210 ).
Mangostin e. Kristallijne neutrale gele stof
uit de vruchtschillen van Gnrcinin Mnngostnna
L. Form. C2O H 22 O5 ; Sp. 173.
Manniet (Fraxinine). Kristallijne zoete
stof (zeswaardige alkohol), in een groot aantal
planten (o. a. vooral in Oleacene), ook in lagere
;
(champignons), aanwezig. Form.C 6 ri I 406 Sp.l65 1
Marlcine. Giftig alkaloïd uit de bladeren van
Marlea, fam. Cornacene. Gelijkt op alangiine.
Melksuiker (Lactose). Kristallijne suiker
.
uit melk. Zou ook in het plantenrijk voorkomen
(Achras). Form. Ci2 H 22 0,,; Sp. 205°.
Melodiuine. Giftig alkaloïd uit de zaden van
Melodinus luevigatus BL, fam. Apocynaceac.
Ment hol. Kristallijn bestanddeel (stearopt) uit
pepermuntolie en sommige andere aetherische oliën.
Form. C, 0 H20 0; Sp. 43'; Kp. 212 0
Methylalkohol. Bij destillatie van verscha-
lende plantendeelen optredend en daarbij vermoe-
delijk uit meer samengestelde stoffen ontstaande.
Form. C II 4 O ; Kp. 66°.
M e thy lsalicylaa t. Zie deze F'ncycl. Dl. 11,
bl. 503.
 PLANTENSTOFFEN.
Mierenzuur. Vluchtig zuur, ook bij destillatie
van sommige plantendeelen optredend. Form.
CHjO,; Kp. 99°.
Morindine. Kristallijne gele kleurstof uit
Morinda citrifolia L. Form. C26 H2B 0 14; Sp. 245°.
Gelijkt op ruberythrinezuur. Door sublimatie van
morindine ontstaat de ook reeds in de plant voor-
komende morindon (C ]S HIO OS ; Sp. 272°).
Morine. Kristallijne kleurlooze (doch gekleurde
verbindingen leverende) stof uit geelhout van
Morus tinctorin en Artocarpus integrifolia. F'orm.
J
.
Ci»}H|q02 ; Sp. 285 Genoemde geelhouten be-
vatten ook nog Maclurine (C 13 H 10 O6 ; Sp. 200 J)
en Cyanomaclurine (C lB H l6O,).
Morphine en andere opium-bestanddeelen, als
codeïne, meconzuur enz., zie het artikel OPIUM.
Mudarine (Asclepion?). Harsige bitterstof
uit den wortel van Calotropis gignntea R.Br.
Braakwekkend. F'orm. C2O H34 O3?
Murrayine. Glukosied uit de bloemen van
.
Murrayn exotica. Form. C lB H22 O 10 ; Sp. 170°.
Geeft bij splitsing suiker en murrayetine(C 12 H 12 05 ;
Sp. no°).
Muscarine. Zeer giftige alkaloïdische stof,
naast choline (amanitine) voorkomende in vlie-
genzwam (Amnniln muscariu) e. a. giftige cham-
pignons. F'orm. C 5 H,s N 03
Naringine (Aurantiine, Isohesperi-
di n e). Bitter glukosied uit de bloemen van Citrus
decumana. Form. C 2 3 Sp. 171°. Geeft bij
splitsing een suiker (isodulciet) en naringenine
(C 15 H 12 05 ; Sp. 248 ).
Nelumbine (Nupharine?). Bitter alkaloïd
uit de kiemen van Nelumbium. Form. C lB H24 N202?.
Hartgift.
.
Neriine (Oleandrid). Giftig glukosied uit
oleander-bladeren. Werkt als digitaline.
Nicotine. Uiterst giftig vloeibaar en vluchtig
alkaloïd in het geslacht Nicotiunu. F'orm. CI(,H I4N2 ;
Kp. 247°.
Ochnageel. Phlobapheen-kleurstof uit den
bast van Ochna. Form. C2B H 22 Os
Olie-bestanddeelen. Voor de in oliën en
vetten voorkomende glyceriden en daaruit verkre-
gen vetzuren, zie deze Encycl. Dl. 111, bl. 58.
Ophioxyline (Pseudobrucine). Kristal-
lijn giftig alkaloïd uit den wortel van Rnuwolfia
(Ophioxylon).
Oroxyline. Kristallijne sterkwerkende bitter-
stof uit den bast van Oroxylum indiaan Vent.
F'orm. Cm Hl208 ?
Orthosiphonine. Kristallijn bitter glukosied
uit de bladeren van Orthosiphon statnineus Benth.
Oxaalzuur (Zuringzuur). Kristallijn zuur
in vele planten, bepaaldelijk in Oxalidaccac (o. a.
Averrhoa). F'orm. C 204 H2 ; Sp. 187°. In groote
dosis giftig. Het calciumoxalaat komt vaak als
lange scherpe naaldkristallen (raphieden) in plan-
tendeelen voor en veroorzaakt dan een pijnlijke
.
en zelfs gevaarlijke scherpte bij het kauwen, vooral
indien de plant naast deze kristalnaalden opgeloste
giftige stoffen bevat, die dan als 't ware in de
veroorzaakte wondjes worden geënt.
Oxyacanthinc. Kleurloos kristallijn alkaloïd,
naast berberine in Berberis-soorten voorkomend.
F'orm. CIB H, 9 N03 ; Sp. 210
Pachymose. Koolhydraat uit de zwamknollen
van Pachyma. F'orm. C3O H4B 038 ?
Pachyrhizid. Giftige stof uit de zaden van
Pnckyrhizus angulntus. F'orm. C3O H24 O ]n; Sp. 81°.
Komt in giftige eigenschappen met derrid overeen.
111
273
Papayotine (rapaïne). Gestremd-eiwit en
fibrine oplossend ferment (plantaardig pepsine)
uit het Papaja-melksap. Geneesmiddel.
Pelletierine (Punicine). Giftig alkaloïd
uit den bast van Punica Granatum L. F'orm.
C 8H 15 NO; Kp. 195°. Nog andere alkaloïden zijn
uit granaatbast geïsoleerd, als methylpelletierine
(C9 H n NO;Kp. 215") en isopelletierine (CB H)S NO;
Kp. 195°). Deze beide zijn even als pelletierine
vloeibaar; vast is de pseudopelletierine (C9 H, 6 NO;
Sp. 48 0 ; Kp. 246°).
Pentosanen. Groep van gomachtige lichamen,
in het plantenrijk zeer verspreid. F'orm. C5 H8ü4 .
Zij leveren suikers der pentose-groep (C s 111q0 5 ).
P e r s eï t.Kristallijne stof (zevenwaardige alkohol)
uit de vruchten van Persea. Form. Cj H, 6 O,;
Sp. I8 Levert een suiker der heptose-groep.
Phillyrine. Kristallijn glukosied in verschil-
lende Oleaceae. Form. C26 H3J 0,,; Sp. 1 10. Splits-
baar in suiker en phillygenine (C 2O H22 Oe).
Phoeniceïne. Violette kleurstof uit purper-
hout (Copaifera), verwant aan brasileïne en hae-
.
mateïne. Form. Ct4 H )4Of> Ontstaat uit de kleur-
looze kristallijne stof Phoenine, C l4H ](i 0,.
Phlobaphenen. Groep van amorphe meest
bruinroode kleurstoffen, door oxydatie van looi-
zuren ontstaande en zeer verspreid in afgestorven
plantendeelen, vooral basten. Vele hebben de form.
C( o H 8°4-
Phloridzine. Kristallijn glukosied uit den
wortelbast van Pomaeeae. F'orm. C2I H 24 0, 0 ; Sp.
.
1080 Veroorzaakt bij dieren diabetes (glukosurie).
Splitsbaar in suiker en phloretine (C, 5 H,4 O s ;
Sp. 180 ).
Phyllanthid. Kristallijne bitterstof uit de
blaadjes van PhyllanthusNiruriL. Form.C30 H 31 Og.
Physalid. Amorphe bitterstof uit de bladeren
van Pkysalis. Form. C l4 H| B 05 .
Pikrotoxine. Kristallijne giftige neutrale stof
uit de vruchtjes van Anamirta (kokkelkorrels) en
de wortels van Slepkania. Form. C30 H34 0,3; Sp.
201°. Volgens recent onderzoek is pikrotoxine een
mengsel van pikrotine (C, 5 H 18 0-,) en pikrotoxinine
(C, 5 H, f ,0 6 ).
Pilocarpine. Alkaloïd uit de jaborandi-bla-
deren, van Pilocarpus-soorten. F'orm. Cn Hi O N2 O2
Piperine. Alkaloïd uit de vruchtjes van Piper
.
nigrum L. e. a. s. Form. C n II, 9 N03 ; Sp. 129°.
Piperovatine. Kristallijn alkaloïd in Piper
ovatum Vahl en vermoedelijk in andere soorten.
Form. CI6 H2I N0 2 ; Sp. 1230 .
.
Pithecolobiine. Giftig alkaloïd, op sapo-
toxine gelijkend, uit den bast van Pithecolobium
.
Snman Benth. en Albizzia lucida Benth.
Plumbagon (Plumbagine, Pseudo-
ophioxyline). Kristallijne oranjegele scherpe
stof uit den wortel van Pluitibago-soorten. Form.
C|o nl3 Oe ; Sp. 72 0
Plumierid (Agoniadinc). Glukosied uit
den bast van Plumicra ncutifolia Poir. e. a. s.
Form. C3»HM 0 1(ll Sp. 1530
Podocarpin ezuur. Kristallijn hoofdbestand-
deel van Javaansche Podocurpus-ha.rs. Form.
Cn H22 03 ; Sp. 187°.
Polychroit (C roe in e). Glukosiedische kleur-
stof uit Crocus (saffraan) en vermoedelijk ook in
,
andere planten (o. a. bloemen van Nyctanthes).
Form. C4 4 Splitsbaar in suiker en croce-
,
tine (C 34 FI 4r 09 ). Voorts bevat saffraan nog eene
glukosiedische bitterstof, pikrocrocine (C3B Hr 6 On ;
Sp. 75°)-
i8
274

. PLANTENSTOFFEN.

den wortelbast van Polygonum. F'orm. C2l H 2O Ot0 ; Sp. 2550

Sp. 202 3 Geeft bij splitsing suiker en emodine.

..
Polygonine. Kristallijn geel glukosied uit siedische bitterstof uit Santadera. F'orm. C29 H 34 On ?;
.
Santaline (San talzuur). Kristallijne kleur-
Polyterpenen. Bestanddeelen van sommige stof uit rood santalhout, van Pterocnrpus. F'orm.
balsems en oliën, hoofdbestanddeel van caout- C ir, H1405; Sp. IO40

.
chouc. Form. (C)n H 10)«. Santonine. Kristallijne werkzame stof in worm-
Popowiine. Kristallijn alkaloïd in bast en kruid (van Artemisia). Form. Qg Hjg Oj; Sp. 1700
bladeren van Popowin, fam. Anonncenc. Nevenbestanddeel is Artemisine(C, 2 H lB 04; Sp.2Oo°).
.
Protopine (= F'umarine). Giftig kristallijn Sapindine. Giftig glukosied (sapotoxine) uit
alkaloïd in vele Papaveraceae en Fumuriaceae, het vruchtvleesch van Snpindns. Form. C34 HB4 021
o.a. ook in opium. F'orm. C2oH,9 N05 ; Sp. 204 J Saponine's. Groep van glukosieden, zeer ver-
Pseudo-cubebine. Kristallijne stot uit de spreid in het plantenrijk. F'orm. C„ H 2« 010O 10
valsche cubebe van Piper Lowong BL Form. (11 = 17—26). Saponine-houdende plantendeelen
C2O FI.20 O6 ; Sp. 122°. Gelijkt op cubebine, doch geven een sterk schuimend en scherp smakend
wordt niet rood met zwavelzuur. aftreksel. De giftige saponine's worden als sapo-
Pseudo-indikanen. Groep van chromogene toxine's aangeduid. Bij splitsing geven zij suiker
glukosieden in vele Indische planten, o. a. Ver- en kristallijne sapogenine's.
benaccne. Geven bij splitsing suiker en groene of Sapotine (Arganine?). Glukosied uit de
blauwe kleurstoffen, doch geen indigotine. zaden van Achras Sapota L. Form. C29 H, 2 O2 0;
Purpurine(Trioxyanthrachinon). Kleur- Sp. 240. Wordt door zuren gesplitst in suiker
.
stof uit meekrap e. a. p. F'orm. CI4 H 8 05 ; Sp. 253 0 en saporetine (Cn H32 O, 0).
Quassiine (Quassiid). Kristallijne giftige Sappanine. Kristallijne stof uit sappanhout,
bitterstof uit het hout van Quassia en vele andere naverwant aan Brasiline. Form. C l2HlO Ö4
Simarubnceac. Form. C 3 2 Sp. 210. Sarcolobid. Flarsige giftige stikstofvrijc stof
.
Querciet. Kristallijne zoete neutrale stof (vijf- (toxine) uit Sarcolobus, fam. Asclepidiaccne. Gelijkt
waardige alkohol) in de zaden van Qucrcus e. a. p. in werking op coniine.
Form. C„H 12 05 ; Sp. 235 0 . Senecionine. Kristallijn giftig alkaloïd uit
Quercitrine. Kristallijn geel glukosied uit Senecio-sooxien. Form. CtB H 25 N Oe
den bast van Quercus en vele andere planten.
.
Sesam in e. Kristallijne stof uit sesamzaad.

(rhamnose) en qucrcetine
.
Form. C2l FI 22 0 12; Sp. 1670 Splitsbaar in suiker Form. C2 2 Sp. 1230
Sp. 250).
.
Skatol (Methylindol). Kristallijne slecht-
Raffinose (Plussuiker, Mei i tos er). riekende stof uit faeces; ook in het plantenrijk
Kristallijne suiker in verschillende planten, o. a. optredend, o. a. Celtis-hout, Sterculin-blocraen,
in katoenzaad. F'orm. C]B H32 O 10 ; Sp. 87% Cyalhodium-mos, enz. Form. C9H9N; Sp. g3°.
Ricine. Giftige eiwitstof (phytalbumose) uit Solanine. Giftig alkaloïd uit de bladeren en

.
Ricinus-zaad. 0,2 gr. (uit 5 gr. zaad) bij onder- andere deelen van verschillende Solunum-soovten.
huidsche inspuiting voor den mensch doodelijk. .
Form. C4 2 Sp. 235 0 Solanine is een
Ricinine. Neutrale ongiftige kristallijne stof glukosiedisch alkaloïd, en wordt door zuren ge-
.
in Ricinus-zaad. Form. C)l H,gN 4 04 ; Sp. I94 3 splitst in suiker en solanidine (C26 H 4l N 02 ;
Splitsbaar in methylalkohol en ricininezuur Sp. 208 J ).
(C15 H 14 N4 04). Solan thzuur. Kristallijn zuur uit zonnebloem-
Rietsuiker (Saccharose). Kristallijne sui- bladeren (Ilelinuthus). F'orm. C„ H,O 0 ln ; Sp. 1440
ker in vele planten, bepaaldelijk in Sncchnrum Sorbiet. Kristallijne zoete stof (zeswaardige
en Bèta. Form. Cl 2H22 0,,; Sp. 1600 Zie ver-
der bij SUIKER.
. alkohol, isomeer met manniet en dulciet), in vele
vruchten aanwezig. Form. C G H l4O e .
Rhinacanthine. Harsige roode stof uit den Spigeliine. Zeer giftig amorph alkaloïd in
wortel van Rhinncantkus communis Nees. F'orm. Spigelin (fam. Loganiuceae).
C l4H lB °4- Stachyrine. Kristallijne alkaloïdische stof
Rubery thrinezuur. Kristallijn glukosied in de knollen van Stackys en de bladeren van
in meekrap en mangkoedoe. Form. C2 6 Citrus. F'orm. C 1H 13NO J; Sp. 210.
Sp. 260. Geeft bij splitsing suiker en alizarine. Streblid. Als antiarine werkende stikstofvrije
Deze verfwortels bevatten ook nog het Rubiadine-
glukosied (C 21 H2()09 ; Sp. 270 ).
harsige stof (toxine) uit Streblus. Sp. 65 0
Strophanthine. Uiterst giftig en bitter glu-
.
Rutine (Sophorine). Kristallijn geel gluko- kosied uit Strophnnthus en vermoedelijk ook in
sied uit Ruta en verschillende andere planten verwante Apocynaceac. Form. C 2fjH34 0, 0 ; Sp.
(Cappnris, Polygonuni). Gelijkt op quercitrine. .
172 Werkt als digitaline, doch 1500-maal ster-
Form. C2l H 32 0 18 ; Sp. 190°. Geeft bij splitsing ker. Splitsbaar in suiker en strophanthidine

.
quercetine en rhamnose. (C„H,8 0,; Sp. 1700 ).
Safrol (Sikimol). Zuurstofhoudend sterkrie- Strychnine. Kristallijn alkaloïd in Strychnos
kend bestanddeel van verschillende vluchtige oliën. en eenige verwanteLoguniacene. F'orm. C 2l H22 N 202;
Form. C, O H]O O2 ; Sp. I2 } ; Kp. 2320 . Sp. 265". Uiterst bitter (nog merkbaar I —600.000)
Salicine. Kristallijne glukosiedische stof uit en giftig: veroorzaakt stijfkramp of tetanus.
.
Salix e. a. p. Form. C l 3H 18 07; Sp. 1970 Splits-
baar in suiker (dextrose) en saligenine(= salicyl-
Styracine. Kristallijne vluchtige stof in Styrax
e. a. harsen. Form. ClB H l6O a ; Sp. 44 J Genoemde
alkohol), C,HB Oa ; Sp. 82. Als geneesmiddel hars bevat ook de aromatische koolwaterstof Styrol
gebruikt (werkt als salicylzuur). (C 8 H 8 ; Kp. 145°.
Salicylzuur (Oxybenzoëzuur). Kristal- Superbine. Alkaloïdische giftige amorphe stof
lijn zuur, o. a. te bereiden uit Gnullheria-o\ie uit den wortel van Gloriosa superba L. Form.
(methylsalicylaat). Form. C, H B 03 ; Sp. 156. Be- Cj-2 I leo Ns 0 17 ?
langrijk geneesmiddel en bederfwerende stof. Tectochinon. Kristallijne neutrale stof bevat
Samaderine. Kristallijne giftige niet-gluko- in djati-hout (Tectonu). Form. C ) 8H1( j02 .

PLANTENSTOFFEN.
Terpenen en andere bestanddeelen van vluch-
tige oliën en essences, zie deze Encycl. Dl. 111, bl. 63.
Theobromine(Dimethylxanthine). Kris-
tallijne stof (diureïde) in cacao en kola. F'orm.
, .
C, Hg N402 sublimeerend bij 2900 Genotmiddel;
ook als geneesmiddel (diureticum).
Theophylline. Kristallijne stof der zelfde
samenstelling als theobromine (dimethylxanthine),
voorkomende in thee. F'orm. C, Hg N402 ; Sp. 2640
Thevetine. Kristallijn giftig glukosied uit de
. WANG.
zaden van Thevetiancriifolinyuss.F
Sp. 170°. Gelijkt op cerberinc. Splitsbaar in sui-
ker (glukose) en theveresine(C H O,l ?; Sp.l400 ).
4B lo
Thy mol (Thy,mkamfer). Kristallijn bestand-
deel (stearopt) van thym- en sommige andere vluch-
tige oliën, vooral die van Carum copticum Benth.
Form. CIO H l4O ; Sp. 50°; Kp. 230-. Antisepticum.
Toxalbuminen (Toxalbuminoïden, Bio-
toxinen). Giftige eiwitstoffen, o.a. in de zaden
van Abrus, Ricinus, Jutropha, Tiglium en in som-
mige melksappen (Artocarpus). Zijn uiterst giftig,
mits direct in het bloed gebracht. Bij stremming
(door koken b.v.) houden zij op giftig te zijn.
Trichosanthine. Groene kleurstof (geen
chlorophyll) uit het vruchtvleesch van Trichosnn-
thes pubera.
Trimethylamine. Sterk als haringpekel rie-
kende vloeistof, bij destillatie van sommige plan-
tendeelen, o. a. bladeren van Chenopodium, de
bloemen van Intidesma, enz. verkregen. Form.
N C3H9 Kp.; 3°.
Tropacocaine(Benzoylpseudotropine).
Kristallijn neven-alkaloïd der Java-coca. Form.
.
C, 5 II 19 N 02 Werkt als cocaïne.
Tylophorine. Giftig alkaloïd uit alle deelen
van Tylopkora, fam. Asclepidiacene.
Tyrosine. Kristallijne stof bij splitsing van
eiwitstoffen optredend. Form. C9Hn N 03
Umbelliferon (Oxycumarine). Kristal-
. (zie Dl. 11, bl. 282) die bij 6o° smelt en meer
lijne stof in sommige planten aanwezig of daar uit
andere bestanddeelen ontstaande. F'orm. C9H603 ;
Sp. 2240 .
Uncariine. Giftig kristallijn alkaloïd uit de
.
bladeren van Uncaria glabrata DC. e. a. s.
Uvariine. Op buxine gelijkend alkaloïd uit
Uvaria, fam. Anonaceae.
Valeriaanzuur. Vluchtig vetzuur, bij destil-
latie van sommige plantendeelen optredende. Form.
C 5H 10 O2 ; Kp. 176°.
Vanilline. Kristallijne riekstof uit vanielje
en benzoë. Form. C 8H8 03 ; Sp. Bi°; Kp. 285 0
.
I d. vanilline kan als aroma
40 d. vanielje ver-
vangen.
Vasicine. Kristallijn alkaloïd uit de bladeren
van Adkatoda Vasica Nees.
Ventilagine. Harsige roode kleurstof uit den
wortelbast vanF*«irï/«,gY>.F'orm.C 15H 14O fl ; Sp.no".
Veratrlne (Cevadine). Kristallijn alkaloïd
uit Sabadilla-zaad. Form. C 32 Sp. 205 0
Vincine. Giftig alkaloïd in Vinca, fam. Apo-
cynaceae. Hartgift.
Vitexine. Kristallijne glukosiedische gele
kleurstof uit het hout van Vitex. F'orm. C|5 H 14 0,.
Wistariine. Giftig kristallijn glukosied uit
den bast van Wistnrin. Sp. 204°.
Wrightiine (Conessine). Kristallijn alka-
loïd uit Wrightia en Holarrlienn-soorten. Form.
N 2 ?; Sp. 122°.
Wijnsteenzuur. Kristallijn zuur in vele vruch-
ten. Is in verschillende optische modificaties be-
kend, nl. rechtsdraaiend, linksdraaiend en optisch-
.
— PLANTLORE. 275
inactief (druivenzuur). F'orm. C 4 H e 06 ; Sp. 1350 .
Xanthine. Kristallijne stof, in 't dieren- en plan-
tenrijk (o.a. in thee) aanwezig. F'orm. C 5H4 N4 02
Zetmeel (Amylum). Koolhydraat, in korrels
van bepaalde structuur in de plantencel aanwezig.
Form. (C„ H lO 05 )„. Zie verder bij VOEDINGS-
MIDDELEN.
PLANTENTALG. Zie MINJAK TENGKA-
PLANTENTUIN. ('s LANDS) Zie BOTANI-
SCHE TUIN.
PLANTENVETTEN. Tusschen deze en vette
oliën is geen doorgaand verschil; alleen de con-
sistentie, die van de temperatuur afhankelijk is,
doet een stof als vet, dan wel als olie aanwij-
zen. Men zie dus voor alle vetten het artikel
OLIËN, Dl. 111, bl. 58, alsmede MINJAK en
MINJAK TENGKAWANG, Dl. 11, bl. 514.
PLANTENWAS. Dit product is van verschil-
lende herkomst, en komt voor als een rijpachtige
laag op de bladeren of vruchten van sommige
planten, dan wel als uitscheiding van den stam
of als bestanddeel van het melksap. De belang-
rijkste plantenwas is de Carnauba-was, afkomstig
van de bladeren der Braziliaansche palmsoort Coper-
nicia cerifern Mnrt., welke was in groote hoeveel-
heid uitgevoerd wordt. Ook in Ned.-Indië worden
plantenwassen gewonnen, die echter wel voor de
inlandsche huishouding van eenige beteekenis zijn,
doch nog niet in den Europeeschen handel ge-
bracht zijn. Zoo de pisang-was, die op Java (vooral
in Tjilatjap en Kocningan) verkregen wordt door
uitkoken van de bladeren eener wilde Musn-sooxi
(pisang kole). Deze was smelt bij 80° en bestaat
uit myricine; zij wordt wel gebruikt bij het ba-
tikken. Uit het melksap van eene Ficus-soort ge-
wint men door koken op Java de gondang-was
harsachtig is. Dan is er nog de proet-was, welke
van de woekerplant Balanophora wordt ingeza-
meld. Niet tot de ware plantenwassen behooren de
zg. Japansche was en de myrten-was, zie voor deze
het artikel OLIËN (VETTE) (Dl. 111, bl. 61,62).
PLANTENZIJDE. Aldus worden sommige als
zijde glanzende plantaardige vezels, meer bepaal-
delijk vruchtpluis, aangeduid. De meest bekende
soort is die van Calolropis (zie BADOERI); ook
andere planten uit de familie der Asclepidiacene en
Apocynaceae leveren soortgelijke zijde, o.a. Beau-
monlin gmndifiora Wall. De „silk-cotton" der
Engelschen is onze kapok (Dl 11, bl. 194).
PLANTLORE. Men noemt tegenwoordig aldus
de studie der planten in haar verband met het
volksleven. Plantlore is dus een onderdeel van
folklore, dat is de geheele schat van traditie door
een volk zelf allengs verzameld. De „folklorist"
zoekt het verband en de geschiedenis van oude
volksgewoonten en volksverhalen in den loop der
tijden te volgen tot den huidigen dag. Bij Ooster-
sche volken is de plantlore een veel belangrijker
onderdeel van de algemeene folklore dan in onze
gewesten, gelijk dan ook de volkskennis van plan-
ten in de tropen veel grooter is. Botanie is niet
ten onrechte wel eens „de eenige wetenschap der
natuurvolken" genoemd, en de zuiver inlandsche
kennis van planten in den Indischen archipel, dus
onze „Indische plantlore", is bijzonder uitgebreid,
zooals reeds uit het groot getal inlandsche plan-
tennamen, en ook inlandsche plantaardige medi-
cijnen en vergiften blijkt. Er bestaat in onze
Ned.-Indische litteratuur geen werk over deze
276 PLANTLORE.
— PLOTOSUS.

plantlore, gelijk trouwens ook de Indische folklore- fraaie groote bloemen, zoowel in F'ngelsch- als
geschriften in 't algemeen veel zeldzamer zijn dan in Ned.-Indië voorkomend. In Midden-Java alge-
bijv. die over de folklore in Engelsch-Indië, en meen op berghellingen en vlakten. Deze boom
zelfs in Afrika en Australië. Men moet zich dus vormt het sieraad der alang-alang wildernis door
de gegevens voor de plantlore uit verschillende zijne vuurroode in trossen afhangende bloemen,
geschriften bijeenzoeken. Eenige aanduidingen, waaruit eene gele kleurstof wordt verkregen. Uit
wat tot dit gebied behoort, mogen hier plaats den bast vloeit de Butea-kino, die als samen-
vinden. Allereerst is een belangrijk element in trekkend geneesmiddel gebruikt wordt.
de plantlore: de inlandsche opvatting der bezie- PLASOE. Zie KEMANGGA.
ling van planten; over dit „plantenanimisme" PLATAX. PISCES, ACANTHOPTERYGII,
zijn verschillende bijdragen geleverd door G. A. Camngidae, Cnmngina. Zie GAMPRET.
Wilken en laatstelijk door A. G. Vorderman. PLATINA. In de goud- en diamantgroeven
Met de animistische opvatting hangen een groot der afd. Martapoera (Borneo) komt vrij algemeen,
aantal zaken op plantlore-gebied samen: zoo de doch zelden in eenigszins belangrijke hoeveelheid,
inlandsche waardeering van vele geneeskrachtige platina voor; het zijn de vroegere ontginningen
kruiden, zooals bereids in Dl. I, bl. 557 uiteen- bij Katapang, Mangalam en Kalaman en voorts
gezet is. Dan de vele animistische gewoonten bij die van Hinoet en Rinarit welke dit metaal leve-
het planten en oogsten: alleen van de rijst en ren; van de diamantgronden waren die bij G.
den klapperboom ware eene afzonderlijke plant- Lawak rijker aan platina dan de overige. De
lore te verzamelen, en evenzoo bij de andere oogst- oorsprong van het platina wordt gezocht in
gewassen. Hiertoe behoort bijv. het toespreken het serpentijn en dit schijnt ook voor de afd.
van vruchtboomen om ze tot vruchtdragen opte- Martapoera juist te zijn, in zoover dat ook hier
wekken, de vrees om vruchtboomen te vertoornen weder het contact van dit gesteente met de kris-
door het plukken van onrijp ooft, enz. Animis- tallijne leien als de oorspronkelijke plaats van
tisch zijn ook de plechtigheden, die vaak verbon- afscheiding moet worden aangezien. Het steeds
den zijn met het inzamelen van boschproducten, samen voorkomen met chroomijzer maakt de af-
alsmede de bijzondere taal, of juister een beperkt stamming uit serpentijn te meer waarschijnlijk.
aantal van bijzondere woorden, gebezigd bij het Posewitz (Borneo, bl. 316) vermeldt analyses,
winnen van Baros-kamfer (de zg. „pantang kapoer"), waaruit blijkt dat het platina-zand van Tjampaka
van aloë-hout („pantang garoe"), van getah pertja, bestaat uit onregelmatige grauw-glanzende blaadjes
van pelet enz. Herinnerd zij hier dat over planten- en afgeplatte kogeltjes van vrij zuiver platina
animisme de Duitsche philosophische litteratuur (s.g. 16,68) vermengd met topaas, hyacint, robijn,
een beroemd boek heeft aantewijzen, nl. G. T. diamant, spinel, kwarts, chroom-, magneet- en
F'echner, Nanna oder Ueber das Seelenleben der platina-ijzer. De zuiverheid was (8 analyses) 57,13
Pflanzen, waarvan de eerste uitgave in 1848, de tot 82,60 %. De inlanders wierpen het metaal
tweede in 1899 verscheen. Een modern tegen- (mas kodok = kikkergoud) weg omdat zij het niet
hanger van Fechner's geschrift is bijv. J. E. Taylor, smelten konden. (Ausland 1887, bl. 32g; Jaarb.
The Sagacity and Morality of Plants, 1884. mijnw. XXII, ißg3, bl. 408, wet. ged.).
Feitelijk heeft elk opvallend verschijnsel in de PLATOEK of PLATOK. Zie TOEKKI.
zoo rijke Indische plantenwereld zijne plaats en PLATYCEPHALUS. PISCES, ACANTHOP-
beteekenis in de plantlore der inlanders gekre- TERYGII, Triglidae, Cottina. Zie BOBOSSOK.
gen, en des te meer, indien het verschijnsel zeld- PLATYDACTYLUS, REPTILIA, LACERTI-
zaam of treffend is; men denke bijv. aan het ge- LIA, Gccconidae. 'Lic TOKÉ en GEKKO.
bruik als talisman van de steenen in cocosnoten, PLATYLOPHUS. AVES,PASSERIFORMES,
van de tabasheer in bamboe enz. PASSERES, Prionopidae, Prionopinac. Zie BOE-
Een bijzonder zuivere bron om kennis van vele RONG-KOEDOK.
dezer, op onmiddellijke natuurbeschouwing be- PLATYSMURUS. AVES,PASSERIFORMES,
rustende, détails van Indische plantlore te put- PASSERES, Corvidae, Corvinae. Zie TANKER-
ten, is de schat van spreekwoorden, spreek- OELANG en TANKEROEI.I 1..
wijzen en raadsels, aan het plantenrijk ont- PLEUROBRANCHUS PERONII en PLEU-
leend. Onze Ned.-Ind. litteratuur bezit van die ROTOMARIA. Zie GASTEROPODEN.
spreekwoorden in verschillende talen bereids zeer PLICHI-KEMBANG. Zie CHESS.
goede verzamelingen; ook voor andere onderdeden PLILAK, KI PARE. Soend.
van plantlore zijn vele elementen aanwezig. Eene Phyllauthus mol/is MUIL Arg. = Glochidion
inleiding tot Indische plantlore, ook in verband met molle BL, fam. Euphorbincene. Boom van Java en
de huidige natuurwetenschap, gaf onlangs Dr. M. Celebes. De bladeren hebben als „slangeblad"
Greshoff in eene Teyler-lezing (Album der Natuur eene kortstondige beroemdheid genoten als middel
1899). Van algemeene werken over de, eerst inde tegen slangen- en dollehondsbeten.
laatste decenniën meer op den voorgrond tredende, PLOCEELLA. AVES, PASSERIFORMES,
plantlore-studiën zijn bepaaldelijk te noemen de PASSERES, Ploceidae, Ploceinne. Zie TAMPOOA.
Engelsche handboeken van F'olkard en Thiselton PLOCEUS. AVES, PASSERIFORMES, PAS-
Dyer, en de uitgaven der „Folklore Society" te SERES, Ploccidoc, Ploceinne. Zie TAMPOOA.
Londen. Over een aan dat van Ned.-Indië verwant PLOEMBON. District van de gelijknamige
folklore, plantlore daaronder begrepen, verscheen: contróle-afdeeling, regentschap, afdeeling en resi-
W. W. Skeat, Malay Magie, being an introduction dentie Cheribon ; met eene oppervlakte van 6704,1
to the folklore and popular religion of the Malay hectaren. Het district telt 59 desa's.
Peninsula, London 1900. PLOEG. Zie LANDBOUWWERKTUIGEN,
PLAOSAN. (TJANDI) Zie PRAMBANAN. Dl. 11, bl. 353.
PLASA. Jav.; PALASA, Soend. PLOIARIUM. Zie BANGKA.
Butea frondosa Roxb., fam. Leguminosae, onder- PLOTOSUS. PISCES, PHYSOSTOMI, Silu-
familie Pupilionaceae. Boom van 40—50 voet met ridue, Flotosina. 'Zie LIMPOK en SAMBILANG.
 PEOTUS. — POEI.OE LAUT. 277

PLOTUS. AVES, ANSERES, I'lolidae, Plo- POEGER. District van de contróle-afdeeling

tiuae. Zie DANDANG-AYER. en afdeeling Djember, regentschap Bondowoso,
PLUCHEA. Zie BEI,OENTAS. residentie Besoeki; met eene oppervlakte van
PLUGGE. (PIETER CORNELIS) Geb. te 107.241,48 hectaren. Het district telt 24 desa's.
Middelburg 12 April 1847, overleden te Buiten- POEJA.
Amb. Aroe. Zie PINANG.
zorg 29 Juni 1897. Hij studeerde in de pharmacie POEJO.
Zie DRIGOEL.
aan het athenaeum te Amsterdam en zette zijne POEKANG, KOEKANG of TOEKANG (ook
studiën voort aan de universiteit te Groningen, wel POECAN). Maleische naam op Sumatra voor
waar hij gedurende zes jaren assistent was van den
een Loris of Nachtaap, Nycticebus tardigra-
physioloog Prof. D. Huizinga, en waar hij op 29 dus; op Oost-Sumatra Boekang. De Maleiers
Sept. 1876 tot Dr. phil. nat. bevorderd werd op onderscheiden de grootere exemplaren onder den
een proefschrift, get. „Bijdrage tot de kennis der
naam Broeh-samoendi; zij koesteren voor
photochemie". Na rrijne promotie was Plugge kortendeze dieren een bijgeloovige vrees en durven ze
tijd werkzaam aan het staats-laboratorium te Tokio
niet in hunne woning houden.
in Japan. Hij verkreeg in 1878 den nieuw opge- POEKI ANDJING. Mal. Zie NAM-NAM.
richten leerstoel voor pharmacie aan de Groning- POEKIJANDJENG.. Mak. Zie NAM-NAM.
sche universiteit, welk ambt hij tot zijn dood toe POELAI. Mal. Zie GABOES.
bekleed heeft. Zijne inaugureele rede, op 24 Sept. POELASAN. Sound.
1878, handelde „Ovei de ontwikkeling en het tegen- Nephe/ium mutabilc BL Vruchtboom naverwant
woordig standpunt der vergiftleer"; zijne rectorale
aan ramboetan (Zie aldaar). Het vruchtvleesch van
rede, op 16 Sept. 1890, over „De invloed der poelasan is even smakelijk, en laat gemakkelijker
scheikunde op de ontwikkeling der geneesmiddel- van de schil los dan bij ramboetan.
leer". Plugge heeft zich verdienstelijk gemaakt POELASARI. Jav., Mal., Mak. en Soend.;
door een aantal onderzoekingen van phytochemi- PALASARI, Soend. ; ADAS POELASARI, Mal.
schen en toxicologischen aard, vooral op het ge- =
Gynopogon stcllatum Labill. Alyxia stellntn
bied der Indische plantenstoffen; ook wist hij R. et Sch., fam. Apocynaceac. Heester die in Malaka
belangstelling voor dergelijke studiën hier te lande
en over geheel Ned.-Indië verspreid voorkomt en
optewekken. In iBg7 ondernam hij, schoon lijdende,
ook in Nieuw-Caledonië wordt aangetroffen. Alle
eene reis naar Java, om eenigen tijd in het phar-
deelen der plant worden als reukmiddel tusschen
macologisch laboratorium bij 's lands plantentuin
kleederen gelegd. De cumarinehoudende bast wordt
werkzaam te zijn, doch overleed reeds weinige veel als ml. geneesmiddel gebruikt.
weken na zijne aankomst. Eene levensschets van POELAU. Zie POELOE.
Prof. Plugge (met portret en lijst zijner geschriften)
POELAU LAWAN of P. LAWANG. Zie
door Prof. D. Huizinga, komt voor in „Gallerie her-
PELALAWAN.
vorragender'Therapeutiker und Pharmakognostcn der POELÉ PANDAK. Jav. en Bat. Mal. Zie
Gegenwart",Genf'9s. Eene afbeelding van Plugge's AKAR TIKOES.
grafmonument op het kerkhof te Buitenzorg, met bij- POELOE (POELAU). Mal. eiland. Voor namen
schrift, vindt men in „Album der Natuur", 1899. met Poeloe samengesteld, niet in de hier volgende
PLUMBAGO. Zie DJARONG. artik. behandeld, zie het woord van onderscheiding.
PLUMERIA. Zie BOENGA KEMBODJA- POELOE KAJOE. Een tot de Atjehsche Onder-
PLUVIALIS. AVES, GRALLAE, Chamdrin- hoorigheden behoorend en op de Westkust van
dae, Chnmdrinne. Zie CHIBOEGAN. Sumatra gelegen staatje, dat door de Ajer Manis
PNIHINGS. Volksstam aan de boven-Mahakam, van Koewala Batoe en door de Ajer Bekali van
nabij het Müller-gebergte. Nog slechts enkele fami-
Soesoeh wordt gescheiden; terwijl het binnenlands
lies wonen aan de Kapoeas, van welke rivier zij aan Blang Pedir grenst. De bevolking is van Pedir-
naar de Mahakam zijn getrokken. Zie Dr. A. W. schen oorsprong en zal niet meer dan 200 zielen
Nieuwenhuis, In Centraal Borneo, Leiden 1900. bedragen, waarvan 30 weerbare mannen. De neder-
PO. Mak. Boet. Zie MANGGA. zetting beteekent weinig meer, doch heeft alleen
PODARGUS. AVES,PICARIAE, CORACIAE, eenig belang wegens de, ook in den kwaden moe-
Podargidae, Podarginae. Zie CHABA-WONNO son goede ankerplaats, die men er aantreft. De
en GEITENMELKER. landbouw bepaalt zich tot rijstcultuur en het plan-
PODI. Zie SIDOWAJA. ten van tweede gewassen. De pepercultuur, die
PODICEPS. AVES, ANSERES, Podicipidne, vroeger 20.000 pikol's jaarlijks produceerde, heeft
Podicipinnc. Zie TITIHAN. niets meer te beteekenen en de handel, die er
PODIN. Naam door de inboorlingen op de was, heeft zich naar Soesoeh verplaatst.
N.O.kust van Nieuw-Guinea gegeven aan een POELOE KAPAL. Zie ONRUST.
Buidel dier (zie BUIDELDIEREN), Dorcopsis POELOE LAUT. Eiland gelegen ten Z.O. van
Mulleri; volgens Quoy en Gaimard Kopewa; Borneo (Koesan), waarvan het door Straat Laut
bij de Papoea's in het district Lobo Fan ei. Poeloe gescheiden is. Het wordt van het N. naar
PODOCARPUS. Zie KI POETRI. het Z. door een bergketen doorsneden, die Z.W.
PODOCOCHLI. Zie GASTEROPODEN. tot de kust zich uitstrekt, waarin G. Sebetoeng,
POEA. AMB. Gok. en Leti. Zie PINANG. G. Djambangan en G. Soemalawi de voornaamste
POEAR DATAR EN MAHI. Onderafdeeling toppen zijn, en waarvan een aantal riviertjes (Sera-
der afdecling I. Kota, res. Padangsche bovenlan- tak, Boengoer, Sedjaka Oostelijk, Semboetan, Se-
den, met hoofdplaats Soeliki, zetel van een con- koejang, Siriroempoet Westelijk) afstroomen. Er
troleur. Zij bevat de larassen: Kota Lawas, Soe- worden steenkolenlagen in het N. van het eiland
liki en Mahi. Zie KOTA, Dl. 11, bl. 300. gevonden; ongev. 1880 waren er 4 ontginningen
POECAN. Zie POEKANG. in werking, thans is er volgens Kol. Verslag 1899
POËCILOPTERA. Zie CICADEN. slechts een concessie van kracht, waarvan de onder-
POEDING. MAL. Zie KATOMAS. nemers de terugneming verzocht hebben. Poeloe
POEDING PRADA. Mal. Zie ANDONG. laut wordt op 4,5 D mijlen geschat met ± 800
278 POELOE LAUT. — POELOE WEH.
een Pangéran
bewoners; het wordt bestuurd door eilanden tot de Anambas-groep behoorende worden
en behoort tot de 8 landschappen, die Tanah opgegeven en wel 19 als liggende bij Djemadja
boemboe (Zie aldaar) uitmaken. Het rotsachtige, en 77 bij Siantan. De naam Anambas-eilanden is
grootendeels uit den G. Sawangbestaande, eilandje bij de inlanders geheel onbekend. De huizen op
Seboekoe ressorteert onder Poeloe laut. Djemadja en Siantan staan op palen, op laatstge-
POELOENG. District van de gelijknamige noemd eiland meerendeels boven het water. Het
contróle-afdeeling, regentschap en afdeeling Pono- Maleische gedeelte van de bevolking belijdt den
rogo, residentie Madioen; met eene oppervlakte Mohammedaanschcn godsdienst en houdt zich bezig
van 29.608,72 hectaren. Het district telt 38 desa's. met klapper- en sagoc-cultuur en ook met visch-
POELOE PANAITAN. Zie PRINSENEILAND. vangst; de Orang laoet, die heidenen zijn, bijna
POELOEPETAK (RIVIER VAN) of AN- uitsluitend met de inzameling van alles wat de
DJAMAN. Rivier op Borneo's Zuidkust, zijtak van zee oplevert. Ook rijst wordt verbouwd maar niet
de Barito (Zie aldaar en BORNEO) die deze met voldoende voor de consumtie. Terempa op Sian-
de Kapoeas Moerong verbindt. liet door de rivier tan is de grootste Chineesche nederzetting van
doorstroomde gelijknamige landschap, ook Koeala de Poeloe Toedjoeh. Het uitsluitend recht tot ver-
Kapoeas genaamd, vroeger een afzonderlijk district, koop van opium wordt door het inlandsch zelf-
vormt een onderdeel der afdeeling Dajaklanden. bestuur verpacht; het pachtgebicd op de Poeloe
POELOE RAJA. Zie NOH, Dl. 111, bl. 32. Het Toedjoeh omvat slechts de Djemadja- en Siantan-
eiland is niet meer de zetel van een ass.-res. maar groepen. Het pandelingschap is er bekend en de
van den controleur der gelijknamige onderafdeeling. panclelingen mogen de helft der opbrengst van
POELOES. Luportea stimulans Mig., eene hunnen arbeid aanwenden tot schulddelging. De
netelplant die ook voorkomt in de stepperivieren gezondheidstoestand laat te wenschen over. (Zie
van de afd. Padang Lawas, en wellicht de oor-
zaak is van eene huidziekte, die veel heeft van
—
verder t. a. p. in Tijdschr. Aardr. Gen. bl. 27 45
en 154—175).
ringworm, waarmede de menschen, die van het POELOE WEH. Eiland, gelegen tusschen
water dier rivieren gebruik maken, geplaagd wor- 95 0 18' en 95° 24' O.L. en 5 0 46' en 50 56' N.8.,
den. Verg. DAOEN GATEL. door de Bengalenpassage van Poeloe Bras of 1,am-
POELOESAN. Jav. poejang en door de Malakapassage van Groot-
Triumfelta rhomboidea fncq., fam. Tiliuccuc. Atjeh gescheiden, waartoe het geographisch en
Kruidachtige plant, door geheel Indië verspreid. staatkundig behoort. Volgens H. P. T. Witkamp
Zij levert een goede vezel en geldt voor genees- (zie T. Aardr. Gen. 2e serie, Dl. IX, bl. 367)
krachtig. bedraagt de grootte 162,62, volgens E. Heldring
POELOE TJINGKO. Is een van onze oudste (zie T. Aardr. Gen. jaarg. 1900) met de daartoe
nederzettingen geweest op Sumatra's W.kust, waar behoorende eilandjes Klah, Roebia en Selakoï, 130
de ruïnes van een daar bestaand hebbend fort nog vierkante kilometers. Het is schaars bevolkt en telt,
zichtbaar zijn. Het is thans verlaten en niet meer met de niet-Atjehsche bevolking, nog geen 1000 zie-
dan een eilandje met geringen klapperaanplant len. Enkele Pedireezen uitgezonderd, is de Atjehsche
aan den ingang van de baai van Painan. bevolking, evenals hare hoofden, uit de XXVI
POELOE TOEDJOEH. Eilandengroep in het moekim's van Groot-Atjeh afkomstig. Herhaalde-
Z. gedeelte van de Chineesche Zee, tusschen het lijk gaan Atjehers van genoemde sagi voor kor-
Maleische schiereiland en Borneo, meer dan 300 teren of langeren tijd derwaarts om, na er eenige
grootere en kleinere eilanden omvattende tot het maanden te zijn gebleven, naar Groot-Atjeh terug
Linggasche rijk behoorende, die gezamenlijk eene te keeren. De plaatsen, van waar zij gewoonlijk
afdeeling vormen van de res. Riouw en Onder- uitzeilen, zijn de koewala's Gigiëng, Loeë en Doe-
hoorigheden, met een Luit. der Chineezen te roeng. Als aanlegplaats op het eiland Weh wordt
Siantan gevestigd. Zij zijn begrepen tusschen in den regel gekozen Anoï Hitam (anoï' = zand)
1050 20' en 1090 20' O.L. en reiken van 1° Z.B. omdat op deze plaats geen koraal wordt aange-
tot 50 N.B. Waarom aan die eilandenwereld de troffen. De wetenschap hiervan is noodig om, bij
naam van Zeven eilanden gegeven is, valt mogelijke beroeringen, de landing van vijande-
niet met zekerheid te zeggen; wel heeft men be- lijke benden uit Groot-Atjeh te kunnen beletten.
weerd: omdat van de 3 hoofdgroepen waarin zij Gedurende het sultanaat behoorde het eiland
verdeeld worden nl. de Anambas-, Natoena- en tot het sultansdomein of tanah waqf. Het eiland
Tambelan-eilanden (zie op deze namen), slechts is in 6 districten verdeeld: Balohan, Paja ofTelok
7 eilanden, t. w. Djemadja, Siantan, Poeloe Laoet, Goeloeng, Anoï Ilitam of Lamnga, Sabang, Anak
Boengoeran, Soebi, Serasan en Gr. Tambelan, be- Laoet en Iboes of Silang. De districten werden
woond zijn en onder geregeld bestuur staan. Maar door hoofden bestuurd, die onder de onmiddel-
inderdaad zijn veel meer dan deze 7 eilanden lijke bevelen van den sultan stonden en daarom
bevolkt en, naar de bewoners zeggen, sedert over- hoeloebalang radja werden genoemd.
oude tijden. De inlanders verdeelen dezen gehee- Het district Balohan strekt zich rondom de baai
len archipel in 7 groepen, aangeduid door de boven van dien naam uit van af Oedjoeng Sekeh tot
gebezigde zeven namen en in de Maleische kro- aan Oedjoeng Djaboï' en is van het district Paja
nieken vindt men ze als Poeloe Toedjoeh ver- gescheiden door de waterscheiding van den Boekit
meld; van deze indeeling is de naam hoogst waar- Tjot Laboe; van het district Anoï Hitam door
schijnlijk een gevolg. In de lijst behoorende bij de waterscheiding van het gebergte Tjot Roeng
het suppletoir contract van 19 Aug. 1864 vindt of Bak Getoem; van het district Anak Laoet door
men 205 eilanden als tot de Poeloe Toedjoeh de waterscheiding van den Tjot Abeh. Het district
behoorende opgenoemd en in groepen verdeeld. Paja strekt zich uit oostwaarts van Oedjoeng Djaboï
(Tijdschr. Aardr. Gen. 2* Ser. XV, 1898,bl. 21). tot westwaarts de Goeha Sarang en van hier noord-
Ter aanvulling van het op 't artikel Anambas- waarts over de waterscheiding van den Goenoeng
eilanden (Dl. I, bl. 33) gezegde, kan hier nog wor- Long Angen naar de Pria Laoetbaai; terwijl het,
den vermeld, dat in de bovengenoemde lijst 96 zooals reeds gezegd is, door de waterscheiding
 POELOE WEU. 279

van den Boekit Tjot Laboe van het district Balohan vaarwaters tusschen die eilandjes en Poeloe Weh
is gescheiden. liet district Lamnga strekt zich uit zijn voor kleine inlandsche vaartuigen bruikbaar.
van Oedjoeng Sekeh langs de waterscheidingen De wegen zijn nog schaars op het eiland. Er
van het gebergte Tjot Bak Getoem en den Boekit loopt een llinke, 4 a 5 M. breede karreweg van
I.amkroeëng tot aan Ocdioeng Tapak Gadjah. Het de steigers te Sabang, heuvelop langs de woning
district Sabang strekt zich uit langs de baai van van den administrateur van het steenkolen-etablis-
dien naam van af Koewala Pantjoer tot aan Oedjoeng sement, de gebouwen der „Atjeh-associatie", de
Masam, van waar de grens verder loopt tot Oedjoeng woning van den dokmeester, het marine-etablisse-
Tapak Gadjah, om voorts de waterscheidingen te ment of schippershuis, het civiel-etablissement,
volgen van den Boekit I.amkroeëng en Oelak het post- en telegraafkantoor, de rapatzaal en
Batoe. Het district Anak Laoet strekt zich uit controleurswoning en verder langs de versterking
van Oedjoeng Teping Poe Oeë tot aan de Koe- naar Balohan. Deze weg, die op de hoofdplaats
wala Pantjoer, waar de grens verder de water- begrint, maar daarbuiten met laag gras begroeid
scheidingen volgt van den Boekit Oelak Batoe is, wordt geacht voor infanterie, cavalerie en ar-
en het Tjot Abeh-gebergte. Het district Iboes is tillerie begaanbaar te zijn. De weg naar de prise
van het district Paja gescheiden door de water- d'eau (het meer Anak Laoet), den terminus dei-
scheiding van den Goenoeng Long Angen en waterleiding, die de versterking en Sabang van
grenst verder aan zee. water voorziet, is circa 2 M. breed, doch niet
De voornaamste kampong's zijn: in het district geschikt voor karren. (Zie de eerste der drie kaar-
Balohan, i. Balohan, 2. Lekong, 3. Blang Baroe; ten, behoorende bij de brochure „Sabang bay
in het district Paja, I. Paja, 2. Kenekaj, 3. Dja- coaling station Pulo Weh or Way, North Sumatra.
boï, 4. Begrawang, 5. Merelo, 6. Ateuh; in het Proprietors: The Sabang-Bay Harbour and Coal
district Anoï Hitam, 1. Anoï Hitam, 2. Oedjoeng Company Limited"). Verder treft men op het
Sekeh; in het district Sabang, I. Sabang, de stand- eiland de van ouds bestaande voetpaden aan,
plaats van den controleur met eene militaire be- waarvan de voornaamste zijn: I. van Sabang naar
zetting sedert 18 Mei 1893, toen onze vlag er Ijer Meleh, 2. van Sabang over den Tjot Abeh
geheschen werd, onder de bevelen van een luite- naar Anoï Hitam, 3. van Ijer Meleh naar Anoï
nant der infanterie, 2. Ijer Melch, 3. I.amkroeëng; Hitam, 4. van Anoï Hitam naar Oedjoeng Sekeh
in het district Anak Laoet, I. Kroeëng Raja; twee voetpaden, waarvan het eene het strandpad
en in het district Iboes, I, Tepang Lajoe. en het andere het landpad wordt genoemd, 5.
De bevolking legt zich op ladangbouw en peper- van Balohan naar Oedjoeng Sekeh. (Zie voor deze
cultuur toe. Hoewel de grond zich uitmuntend paden o. m. de reeds vermelde „Overzichtskaart",
voor laatstgenoemde cultuur eigent, werd tot onze Topogr. bureau).
komst op het eiland niet meer geproduceerd dan Van den mineralen rijkdom van het eiland is
150 pikol's in het district Balohan, 600 pikol's nog weinig bekend. Niet ver van Djaboï, in het
in het district Paja en 120 pikols in het district district Paja, wordt zwavel gevonden en verza-
Sabang per jaar, hetgeen voornamelijk te wijten meld. In lß9g werd door den Gouv.-Gen. aan
was aan oneenigheden tusschen eenige Atjehsche een Europeesch ingezetene op Java vergunning
hoofden. In de laatste jaren bedroeg de peper- verleend tot het doen van mijnbouwkundige onder-
productie jaarlijks gemiddeld ongeveer 1000 pikol's. zoekingen op P. Weh.
Het eiland is zeer bergachtig zooals de „Over- Sedert 1877 is de aandacht op dit reeds vóór
zichtskaart van Groot-Atjeh en aangrenzende kust- 1873 door onze Marine bezocht eiland gevestigd
:
staten", schaal I 200.000, van het Topographisch wegens de gunstige ligging er van voor den wereld-
Bureau in Ned.-Indië van 1898 laat zien. De handel en de groote scheepvaart door de aldaar
voornaamste berg- en heuveltoppen zijn de G. aangetroffen wordende baaien van Sabang en Ba-
Iboes, 470,8, de G. Koelam, 615, de G. Lemo lohan '). Eerst in 1884 namen wij er feitelijk
Mati, 563,6, de G. Si Meregoeh, 540,9, de Tjot bezit van, doch op zeer bescheiden wijze, zonder
Bak Kroeët, 146,4, en de Tjot Laboe Bak Oeë vestiging van Europeesch bestuur en militaire be-
363,4 M. hoog (de verhevenheden beneden de zetting. Deze kwamen er eerst in 1893. Sedert
300 M. boven het omliggende terrein worden 1895 werd Sabang een kolenstation, waarvan
volgens de Ned.-Ind. terreinleer hoogte of heuvel de administratie, volgens contract met het Ned.-
genoemd). Het eiland telt eenige beken en spruit- Ind. Gouv., door de firma De Lange en C°. te
jes, waarvan de Kroeëng Pantjoer, de Kroeëng Batavia wordt gevoerd, eerst onder den naam van
Raja, de Kroeëng Pria Laoet en de Kroeëng „Atjeh-associatie", later dien van „Maatschappij
Blang Koewala tot de voornaamste behooren, doch zeehaven en kolenstation Sabang", die thans be-
heeft geene enkele rivier van beteekenis. Voorts schikt over eene uitgestrekte vestiging aldaar. In
vindt men op het eiland twee kratermeeren; het 1897 werd Sabang telegraphisch verbonden met

'
grootste, Anak Laoet genaamd, ligt op ± '/2 mv Atjeh en verder met Ned.-Indië, enz. In 1898
afstand van de zee, bij de Sabangbaai; het klein- werd er een 3000 (beter gezegd een 2800) tons
ste, ten zuiden van het grootste gelegen, heet Paja dok van Soerabaja geplaatst. De Sabangbaai is
Senarah of Nagrah (zie de kaart, behoorende bij vrij van hindernissen en zoowel over dag als
het opstel van W. C. Nieuvvenhuyzen, „Poeloe Weh- 's nachts gemakkelijk binnen te komen, zóó zelfs,
zeehaven", Ind. Gids, 1897). Beide meren leveren dat het gebruik van een loods niet noodig is.
goed drinkwater. De ingang der baai is 750 M. breed. De anker-
De zee maakt in het eilartd twee diepe insnij- plaats is ruim, circa 1500 M. lang en 900 M.
dingen: de Balohanbaai in het Zuiden en de Sa- breed, binnen den afstand van ongeveer 100 M.
bangbaai in het Noorden. De laatstgenoemde baai van de kust met eene diepte van 15 tot 22 vadems;
kan in drie deelen worden verdeeld: 1. de eigen-
lijke Sabangbaai met het eilandje Klah, 2. de Pria 1) Door sommigen wordt weinig vertrouwen
I.aoetbaai, 3. de Iboesbaai met het eilandje Roebia in de toekomst van P. Weh gesteld. Zie o. m.
en bij Oedjoeng Bak Oeë het eilandje Selakoï. De Verg. Ind. Gen. 9 Jan. 1894 bl. 25.
280 POELOE WEH. - POENTJAK.

25 groote stoomschepen kunnen er thans veilig kristen, Javaansch catechisatieboek, 1889; Bijbel-
ten anker komen zonder elkander in doen en laten sche geschiedenissen des Ouden Testaments, in
hoegenaamd te hinderen. De bodem der baai, uit het Javaansch, 1881; Bloemlezing uit Javaansche
eene combinatie van zand en koraal bestaande, prozageschriften, 1893; Eerste Javaansche lees-
kan dus niet anders dan uitmuntende ankergrond oefeningen, 1893; Volzinnen en opstellen ter ver-
worden genoemd. De schepen liggen er zoo kalm taling in het Javaansch, 1894; Grammatica der
als maar gewenscht kan worden. De voornaamste Javaansche taal, 1897; Brieven over den Islam
vuurtoren van Atjeh bevindt zich op P. Bras (Breuë), uit de binnenlanden van Java, 1886.
doch aan de zuidwestelijkste punt van den ingang Voorts schreef hij de volgende tijdschriftartike-
der Sabangbaai, op het eilandje Klah of Klas is len: in „Mededeelingen vanwege het Ned. Zend.-
een wit licht, op een afstand van 60 en op de Gen.: Een en ander over den godsdienstigen toe-
noordoostelijkste punt van den ingang der baai, stand van den Javaan, VIII, bl. 214, IX, bl. 161;
bij Oedjoeng Perhimpoewan, is een rood licht, op Bijdragen tot de kennis van den godsdienstigen
een afstand van 32 mijlen zichtbaar, terwijl een en zedelijken toestand des Javaans, IX, bl. 333,
rood licht op het gouvernementsgebouw tegenover X, bl. 23, XIII, bl. 153, 313, XIV bl- 259; Een
den ingang der baai haren omtrek aanduidt. De Javaansch handschrift: Djaka Sëlining, X, bl. 235;
steigers en boeien zijn met witte lampen en lan- Uit mijnen werkkring, aan het einde van 1865,
taarns verlicht, zoodat de schepen ook 's nachts XI, bl. 130; Eenige vragen over de zending op
—
—
ten anker kunnen komen. Het dok een drij-
Java beantwoord, XII, bl. 32; De Javanen en
vend droogdok wordt door dezelfde maat- het Evangelie, XIV, bl. 123; lets over Javaansche
schappij bediend. Behalve Cardiff- en Ombilinkolcn naamgeving en eigennamen, XIV, bl. 304; Mang-
verkoopt zij ook Bengaalsche kolen. oen Dosiah, XV, bl. 207; De Wajang, XVI, 1,1.
Het klimaat van P. Weh heeft veel overeen- 59, 204, 233, 353, XVII, bl. 138; Gato-lotjo, Jav.
komst met dat van Singapore en Colombo. Het handschrift, XVII, bl. 227; Uit Kediri, XVII, bl.
kan er nogal waaien. De afstanden van Pinang, 422; Djakat en Pitrah, XVIII, bl. I ;' Djaka SoepS,
Singapore, Hongkong en Colombo zijn respectie- pangéran van Sëndang (Sëdaju), Jav. handschrift,
velijk 308, 608, 141 7 en 902 (zee)mijlen. Stoom- XIX, bl. 33; Javaansche woningen en erven, XIX,
schepen van of naar China en Japan gaan dicht bl. 101, 317, XX, bl, 21; Belastingen op de inland-
langs het eiland, zoodat zij geen tijd verliezen, sche woningen, XIX, bl. 317; Lijst van Javaan-
zich daar van kolen en water te voorzien, het- sche woorden, die betrekking hebben op den huis-
geen zoowel over dag als 's nachts kan geschie- bouw, XX, bl. 21; lets over de kleeding der
den, aan den steiger liggende; twee voordeden, Javanen, XX, bl. 257, 377, XXI, bl. 3; Javaan-
die te Colombo en Singapore niet vereenigd zijn. sche dieven, XXII, bl. 394; Karakterschetsen (Uit
Ten slotte is Sabang eene vrijhaven. het desa-leven op Java), XXIII, bl. 157; Djimat,
POELOSARI. Vulkaan in Bantam, 1346 M. XXIII, bl. 229, 333; Djati Koesoema, Javaansch
hoog, tot de Karanggroep behoorend. Het hoogste handschrift, XXIV, bl. 97, 213; Mattheus Aniep
deel vormt een fraaien, slanken kegel; in den krater,
(Eene bijdrage tot de kennis der geschiedenis van
waarvan slechts de oostelijke wand aanwezig is, de zending op Oost-Java), XXIV, bl. 333; Naar
liggen eenige solfataren; uitbarstingen zijn niet en op de Pasar, XXVI, bl. 1; Bijgeloof, XXVI,
bekend. bl. 80; Johannes Paq-Dasimah, XXVII, bl. 161;
POENAGA. Mak. Zie NJAMPLOENG. Paulus TS Sari, XXVII, bl. 283, 333; lets over
POENAI. Zie BOENAI. den Javaan als mensch, XXIX, bl. 26, 113; lets
POENAI-DJAMBOE. Zie JOWAN-BONDOL over het Javaansche gezin, XXXI, bl. 113, 221;
en DUIF. lets over de Javaansche desa, XXXVII, bl. 226,
POENANS. Zwervende Dajaksche volksstam. 309, XXXVIII, bl. 24, 97; Dadoeng-kapoentir,
Zie DAJAKS, Dl. I, bl. 414 en vgl.: Dr. A. W. XXXI, bl. 26; Een Mohammadaansch tractaatje,
Nieuwenhuis, „In Centraal Borneo", Leiden 1900. XXXII, bl. I ; Het Daboes van Santri-Soenda,
POENDAK. District van het tot 't Sultansge- XXXII, bl. 253; De evangelisatie op Java, XX XIV,
bied behoorend regentschap Nanggoelan, residentie bl. 391; Welke beteekenis heeft de genees- en
Djokjakarta. heelkunde in en voor de Zending? XXXVII, bl.
POENEI. Zie BOENAI en DUIF. 273; Eene treffende Javaansche term, XLIV, bl.
POENEJ. Zie POONAI.
POENEJ TANAH. Zie DELIMOE.
I. —
In „Tijdschr. v. h. Bat. Gen.": Aanteeke-
ningen op de Lakon Karta. WijogS, XXIX, bl.
POENÈL. Alf. Amb. Zie NIPAH. —
101 190; Aanteekeningen op de Lakon Djrila-
POENG-POENG. Tid. Bom. Zie NIPAH. dara-rabi, XXXI, bl. 387 —476.
POENSEN. (CAREL) Geb. te Amsterdam t. 1. en vlk.":
— In „Bijdr. t.
wetten, VI, 6, bl. 74;
Javaansche
den 9 en Mei 1836, volgde hij van 1855—1860 Mangkubumi, VI, 8, bl. 223.
als zendeling-kweekeling de lessen aan het Zen- PÖENTANG. Zie GOBIUS.
dinghuis te Rotterdam, vertrok in het laatste jaar POENTI. Lamp., Alf. Men. en Tin. Bom.
naar Java, waar hij tot 1863 zendeling-leeraar was Zie PISANG.
te Madjawerna en daarna tot 1891 te Kediri. Den POENTI KAJOE. Lamp. Zie PAPAJA.
I2 en Juni 1891 werd hij benoemd tot Hoogleeraar
POENTJAK. Naam van het hoogste punt op
in het Javaansch aan de Indische instelling te den postweg Buitenzorg—Tjiandjoer, op de water-
Delft, en aanvaardde het ambt 10 Sept. d. a. v. scheiding van Tji Liwong en Tji Taroem, en de
met een toespraak: „De Indische ambtenaar en grens van Batavia en de Preanger regentschappen.
de beoefening der Indische talen". Het werd door Daar poentjak top beteekent, meent men wel,
hem bekleed tot de opheffing dier instelling den dat de weg over den top van den berg Mega-
1
i" Sept. igoo. mendoeng (Zie aldaar) is gelegd door „een gril
Aan Poensen danken wij de volgende werken: van Daendels". Tot zulk een dwaasheid was Daen-
Kidung, Javaansche liederen, 3 deelen; Ontjèn- dels echter niet in staat en men kan hem hoog-
ontjèn, Javaansch leesboek, 3 deelen; Wuwulang stens verwijten den postweg niet te hebben gelegd
 POENTJAK. — POERWAKERTA.
zooals thans de militaire weg en de spoorlijn loo-
pen, over het vlakke zadel tusschen Salak en Ocdé.
De top van den Megamendoeng (Telaga) is 1725 M.
hoog en behoort tot een steilen, vulkanischen berg-
rug, die zich zuidelijker tot 2040 M. in den Geger
Bintang verheft. Tusschen deze beide toppen ligt
de pas Pocntjak, met een hoogte van 1482 M.
De weg stijgt aan weerszijden zeer steil omhoog,
aan den Buitcnzorgschen kant met hellingen van
12°—14°; vóór de voltooiing van den spoorweg
was hier een druk postverkeer. De reiswagens
werden met tot 10 of 12 karbauwen in plaats van
de paarden, of met voorspannen van karbauwen
vóór de paarden, omhooggetrokken. Thans doet
men de reis meestal met „klein vervoer", een „kar-
retje" (kahar ballon) met drie of vier paardjes.
Van den pas heeft men een prachtig vergezicht
over een groot deel der Preanger.
POERABAJA. Eene kampong in het district
Djampang-Tengah, afdeeling Soekaboemi, resi-
dentie Preanger regentschappen (Java), waarbij
gevestigd is het in 1888 opgerichte remonte-
dep ót (zie Dl. 11, bl. 387), beschikkende over
eene uitgestrektheid gronds van ruim 546 bouws.
POERBALINGGA. Afdecling en regentschap
der residentie Banjoemas, ter oppervlakte van
81-935,79 hectaren of 14,gQ g. m. Het vormt — balingga der Serajoedal-stoomtrammaatschappij.
van 't westen gerekend — het derde kwart der
noordlijke helft van het gewest. De grenzen zijn:
Noord, de residentie Tegal; Oost — voor het
allernoordelijkste deel — de afdeeling Poerwa-
kerta, en —■ voor het overige —, de afdeeling
Bandjarnegara, beide van dit gewest; Zuid en
West, de afdeeling Banjoemas van dit gewest.
De afdeeling is in haar geheel en onder denzelf-
den naam tevens contróle-afdeeling, en deze omvat
de 3 districten van het regentschap: Poerbalingga
(gelijknamige hoofdplaats), Kertanegara (hoofd-
plaats Bobotsari) en Tjahjana (hoofdplaats Boeka-
tedja). Het aantal desa's bedraagt 312. De gesteld-
heid des lands is in het Noorden zeer bergachtig,
met mindering naar het Zuiden toe, alwaar zich
het noordelijk deel der Serajoe-vlakte bevindt. Het
gebergte der afdeeling is de over de noordgrens
verloopende centraal- of Pembarisan-keten en de
daaruit vrij recht Zuidwaarts loopende dwarsjukken.
In dien keten verheft zich op het gemeenschappe-
lijk grenspunt dezer afdeeling met hare zusteraf-
deeling Poerwakerta en met de residentie Tegal
de vuurberg Slamat (3472 M.); andere toppen zijn:
op de grens met Tegal, de Poelasari (1136 M.) en
de Djaga, welke laatste het noordlijkst punt der
afdeeling is; op de grens met hare zusterafdeeling
Bandjarnegara en de residentie Pekalongan, de
Kendoeng. In het Noorden van het district Tjahjana
ligt niet ver van de grens de Lawit met het graf
van den pangéran Djamboekarang, dat ten doel
strekt aan bedevaarten; naar de „tjahjakanabejan"
hem op een zuidwaarts van dezen gelegen heuvel
geopenbaard, zou de eerstbedoelde — en bij uit-
breiding zijn later regentschap — „tjahja" of
„tjahjana" zijn geheeten; het graf wordt onder-
houden door de perdikan-desa Makam, die tus-
schen Lawit en Tjahjana ligt. De westgrens der
afdeeling wordt bijna geheel gevormd door de
kali Djompong, van den Slamat afstroomende,
een rechter zijrivier van de Klawing, den grooten
stroom van het onderhavig landschap, waaraan
de hoofdplaats ligt; zij voert in hoofdzaak alle
water van het noordlijk grensgebergte af; na op-
neming der Djompong is zij langs den overblij-
281
venden afstand westelijke grensrivier der afdeeling.
Uit het Oosten, dus links, neemt zij eerst op de
Gintoeng, die op het noordelijk deel van de oost-
grens der afdeeling loopt; lager de Pekantjangan,
uit Bandjarnegara, die meer zuidelijk over zekeren
afstand de oostelijke grensrivier der afdeeling
is. De Klawing eindigt met te vallen in de k.
Serajoe, die der afdeeling tot zuidelijke grens-
rivier strekt. De hoofdplaats heet ook Poerba-
lingga. Hare grenzen zijn vastgesteld bij St. 1887
n°. 138. Er zijn gevestigd de assistent-resident,
regent en controleur, zoomede het hoofd van het
haar bevattend district. Zij ligt in de vlakte die
zich uitbreidt tusschen den Slamat en het gebergte
bij de gewestelijke hoofdplaats Banjoemas, 46 M.
b. z., en is een keurig net oord met fraaie be-
stuurshoofdswoning. Op het einde van ißgs telde
zij eene bevolking van 11.883 zielen, waarvan
5g Europeanen, 11.430 inlanders en 3g4 Chinee-
zen. Deze laatsten hebben er hun eigen wijk, wat
ook het geval is te Bobotsari en Boekatedja. Be-
halve aan de Klawing, welke rivier bij de hoofd-
plaats eene aanmerklijke breedte heeft, ligt Poer-
balingga — en ook Bobotsari — aan den weg
van Pamalang op Banjoemas; verder zal de plaats
eindpunt worden van de zijlijn Bandjarsari—Poer-
Erfpachtperceelen zijn er in deze afdeeling niet;
wel een 3tal ondernemingen werkende op over-
eenkomsten met de inlandsche bevolking, waar-
van 2 voor suiker — een derde suikeronderneming
—
is tijdelijk gesloten en I voor tabak. Het aan-
tal uitgegeven vergunningen tot mijnbouwkundige
opsporingen bedroeg (tot 31 Juli ißgg) 6. Hindoe-
oudheden zijn er niet te vermelden.
POERBALINGGA. District van de contróle-
afdeeling, het regentschap en de afdeeling Poer-
balingga, residentie Banjoemas; met eene opper-
vlakte van 20.958,87 hectaren. Het district telt
130 desa's.
POEREN. Alf. Amb. Zie NIPAH.
POERI. Aldus worden de vorstelijke paleizen
op Bali genoemd die, evenals de kratons op Java,
uit verschillende gebouwen en pleinen bestaan,
door een muur omgeven, en waar vaak honderden
personen, tot de vorstelijke hofhouding behoo-
rende, verblijf houden. Eene beschrijving van het
paleis van den Vorst van Badoeng, vrijwel met
de overige poeri's op Bali overeenkomende, gaf
Jacobs, „Eenigen tijd onder de Baliërs", bl. 176.
Ook op Lombok heetten de paleizen poeri's (op
bl. 431 Dl. II wordt ten onrechte gezegd dat de
tempels er aldus genoemd werden); de poeri's
om en nabij Mataram zijn uit den strijd in 1894
op Lombok gevoerd bekend. Zie platte grond
van den poeri te Tjakra Negara. Cool, De Lom-
bok-expeditie, bl. 130 en 180.
POERI-MEJRAH, -POETIH. Zie HARING.
POERING. Jav. Zie KATOMAS.
POERING. District van de contróle-afdeeling,
het regentschap en de afdeeling Karanganjar, resi-
dentie Bagelen; met eene oppervlakte van 16.781,33
hectaren. Het district telt 126 desa's.
POEROE. Koeb. SüM. Zie RAMBOETAN.
POERWAKERTA. Afdeeling en regentschap
der residentie Banjoemas, met een oppervlak van
75.625,48 hectaren of 13,7 D g- m., uitmakende —
van het Westen gerekend — het tweede kwart
van het noorderdeel van het gewest, en begrensd
door: in het Noordwesten, de residentie Tegal;
in het Noordelijkste gedeelte van het Oosten, de
282 POERWAKERTA.
afdeeling Poerbalingga; in het overig gedeelte van
het Oosten en in het Zuidoosten, de afdeeling
Banjoemas; in het Zuiden en Westen, de afdee-
ling Tjilatjap; alle genoemde afdeelingen behoo-
ren tot het onderhavig gewest. Op de noordgrens
ligt ter plaatse waar de afdeeling zoowel aan have
zusterafdeeling Poerbalingga als aan het gewest
Tegal grenst, de vuurberg Slamat (3472 M.), die
zich verheft in het over de noordgrens verloo-
pend centraal- ofPembarisan-gebergte, dat in weste-
lijke richting hem met den Tjerme verbindt. Voorts
is de afdeeling langs de zuid- en westgrens met
gebergten overdekt, doch langs de oostgrens — hiervan loopt de grens der afdeeling met die ge-
—
behalve waar die wordt gevormd door de uitloo-
pers van den Slamat vlak. De geheele afdee-
ling vormt 1 contróle-afdeeling, genaamd Poerwa-
kerta, welke al de 3 districten van het regentschap
omvat, m. n.: Poerwakerta, Adjibarang en Djamboe
(hoofdplaats Djatilawang). De niet genoemde hoofd-
plaatsen zijn gelijknamig. Het aantal desa's be-
draagt 235. Op een deel der oostgrens vloeit de
Peloes, een rechter zijrivier der Klawing; op de
zuidoostgrens de Serajoe, die zich van hier zuidelijk
buigt, en van den Slamat en het Pembarisan-ge-
bergte gevoed wordt door de Logawa met hare
boyenzijtakken: de Bandjaran of rivier van Poer-
wakerta en de Proekoel, zoomede door de Tadjoem.
De hoofdplaats der afdeeling heet ook Poerwa-
kerta. Het is een uitgestrekte, fraaie en belom-
merde plaats, tegen de helft der oostgrens van
de afdeeling gelegen, in de vlakte tusschen den
Slamat en het gebergte bij de hoofdplaats Banj-
oemas. Behalve aan de voornoemde rivier ligt zij
aan den weg van Banjoemas over Adjibarang op
Tegal. De grenzen zijn vastgesteld bij St. 1887
n°. 138. Zij strekt ten zetel aan den assistent-resi-
dent, den regent, den controleur en het hoofd van
het haar bevattend district. Op het eind van 1895
woonden er 11.588 menschen, t. w. 75 Euro-
peanen, 10.872 inlanders, 616 Chineezen en 25
andere vreemde oosterlingen. Den Chineezen is hier,
en ook te Adjibarang en Djatilawang, een afzon-
lijke wijk aangewezen. Europeesche landbouw
wordt in deze afdeeling gedreven: op 3 erfpachts-
ondernemingen, waarvan 1 voor kma en 1 voor
liberiakoffie en cacao (van de derde ontbreekt de
opgaaf); en op 2 ondernemingen berustend op
overeenkomsten met de inlandsche bevolking, waar-
van I voor suiker, de andere voor tabak. Er zijn
4 vergunningen tot mijnbouwkundige opsporingen
uitgegeven (tot 31 Juli l8gg).
POERWAKERTA. District van de contróle-
afdeeling, het regentschap en de afdeeling Poer-
wakerta, residentie Banjoemas; met eene opper-
vlakte van 19.618,1 hectaren. Het district telt
107 desa's.
POERWAREDJA. District van de contróle-
afdeeling, het regentschap, de afdeeling en de
residentie Banjoemas; met eene oppervlakte van
21.446 hectaren. Het district telt 84 desa's.
POERWODADI. District van de gelijknamige
contróle-afdeeling, regentschap en afdeeling Gro-
bogan, residentie Semarang; met eene oppervlakte
van 35.036,16 hectaren. Het district telt m desa's,
alle Gouvernements.
POERWOREDJO. Afdeelingen regentschap der
residentie Bagelen, ter oppervlakte van 49.576,92
hectaren of 9 □ g. m., beslaande het zuidoostelijk
deel van het gewest, en begrensd door: in het Noor-
den en Noordoosten, de residentie Kedoe; in het
Oosten en Zuidoosten, de residentie Djokjakarta;
— POERWOREDJo.
in het Zuidwesten en Westen, de afdeeling Koe-
toardjo van dit gewest; in het Noordwesten, de
afdeeling Ledok van dit gewest. De geheele af-
deeling vormt I contróle-afdeeling: Poerworedjo,
omvattend de 3 districten waar het regentschap
in verdeeld is: Poerworedjo, Loano en Tjangkrep.
De hoofdplaatsen zijn alle gelijknamig. Het aantal
desa's bedraagt 413. De afdeeling is in 't noorden
en oosten bergachtig, overigens vlak. Het gebergte
op de grenzen der afdeeling met de residentiën
Kedoe en Djokjakarta is bekend onder den naam
van het Kelir-gebergte. Over de hoogste toppen
noemen:
westen. Van die toppen zijn te op de
grens Loano-Kedoe, de Koenir (969 M.) en op
de grens Tjangkrep-Djokja, de Gepak (857 M.).
Verder ligt in Loano, nabij de grens van dit
district met Tjangkrep, de 7 a 800 M. hooge
Kelir-top Wangsi met de 4 grafsteden van raden
Djamboe, prins van Mataram, eersten verkondiger
des Islams in Bagelen, en zijne twee helpers, zoo-
mede van een vromen Loano'schen prins, die in
dit gezelschap begeerd heeft te rusten. Op dezen
zelfden berg wast een waroe-soort, van welks hout
onvergelijkelijke lansschachten vervaardigd worden.
Op de grens van Loano met Ledok verheft zich
de 606 M. hooge top Talok. Andere Mohamme-
daansch-heilige plaatsen, dan de genoemde, zijn:
het graf van njaï Bagelen in de desa Bedoek aan
den weg van Tjangkrep naar Semanggi in Koe-
toardjo; en het graf van den stichter van het
rijkje Banjoe-oerip, een van het hof zijns vaders
verbannen Madjapahitschen prins met name pangé-
ran Djaja Koesocma, in de desa Gangeng. Hin-
—
—
doesche oudheden zijn volgens Dr. Verbeek's
lijst in dit regentschap slechts ter hoofdplaats,
t. w. de 3 beelden en 4 ornamenten van tempels
op het erf achter de residentswoning; maar in
Prof. Veth's Java (Dl. 111, bl. 405) wordt nog
melding gemaakt van een lingga in het klaarblij-
kelijk naar dat voorwerp genoemde dorp Bagelen,
gelegen in de huurt van Bedoek, dat bij uitbrei-
ding zijn naam vervolgens aan 't geheele regent-
schap heeft gegeven. In het oosten van 't district
Loano bevindt zich de zoute bron Banjoe-asin.
Door haar uiterst geringe bevaarbaarheid strekt
zich het belang van de rivieren dezer afdeeling
slechts uit tot den landbouw. Op zoo goed als
de geheele westgrens vloeit de kali Dijak van het
gebergte bewesten Sapoeran in Ledok; zij valt
met doorgaans zuidwaartschen loop in de k. Le-
rong. Van deze laatste is de k. Bogowonto een
andere groote zijtak; ontspringend op de zuid-
westelijke helling van den Soembing (afd. Ledok)
heeft zij ook een zuidwaartschen loop, doorsnijdt
de afdeeling geheel, haar in eene westelijke en
eene oostlijke helft deelend, vormt in haren boven-
loop voor een zeer klein gedeelte de noordweste-
lijke afdeelingsgrens en in haren benedenloop de
zuidoostelijke grens der afdeeling, tot aan het punt
waar de residentie Djokja aan deze afdeeling en
aan Koetoardjo grenst, als wanneer zij vervolgens
laatstgenoemde afdeeling — en daarmee de resi-
dentie Bagelen — van het gewest Djokja schei-
dend, in de Lerong valt; zij is onbevaarbaar. De
gezonde en ruim aangelegde hoofdplaats der afdee-
ling, mede Poerworedjo geheeten, ligt aan de Bo-
gowonto in eene vruchtbare vlakte; zij strekt —
tevens hoofdplaats van het gewest zijnde — ten zetel
aan den resident, regent en controleur alsmede
aan het hoofd van het haar bevattend district.
 POERWOREDJO.
Hare grenzen zijn vastgesteld bij St. 1887 n°. 119.
—
Einde 1895 woonden er 13.21 1 menschen, nl. 331
Europeanen, 11.528 inlanders, 1300 Chineezen
in hun eigen wijk — en 52 Afrikanen. Bekend
is het voorheen belangrijke militaire kampement,
dicht bij de hoofdplaats gelegen, Gedongkebo.
Loano en de hoofdplaats liggen aan den grooten
zuidelijken weg van Java; bij laatstgenoemde geeft
deze een tak af naar Semanggi aan den Lcrong-
mond. Een klein blokhuis nabij de rivier bestrijkt
het scheipunt dezer wegen. De meening is geop-
perd geworden, dat bij oorlog, Poerworedjo het
geschiktst is voor tijdelijken zetel der Ned.-Ind.
regeering. De spoor, deze afdeeling in zuidooste-
lijke richting doorloopend, doet met een oostelijk
gerichte zijlijn de hoofdplaats aan, die daarvan
eindpunt is. In de bergdistricten telen de inlan-
ders veel koffie. De eenige Europeesche onder-
neming is eene voor suikerrietbihit, op overeen-
komsten met de inlandsche bevolking werkend,
en gelegen in 't district Poerworedjo. Tot 31 Juli
1899 waren er 3 vergunningen tot mijnbouwkun-
dige opsporingen verstrekt.
POERWOREDJO District van de contróle-
afdeeling, het regentschap en de afdeeling Poer-
woredjo, residentie Bagelen; met eene oppervlakte
van 10.873,33 hectaren. Het district telt 146 desa's.
POERWOREDJO. District van de gelijknamige
contróle-afdeeling, regentschap en afdeeling Bangil,
residentie Pasoeroean; met eene oppervlakte van
17.454,84 hectaren. Het district telt 61 desa's.
POESAKA. PoesEka, Jav. k. en ng. Onder
dezen naam wordt nagenoeg algemeen in den
Archipel verstaan heilig of heilaanbrengend erf-
goed, dat met grooten eerbied wordt behandeld
en vaak met offers, meestal reuk- of spijsoffers
vereerd. Die vereering is een uiting van fetisisme
en eigenlijk is een poesaka dan ook een fetis,
waaraan de ziel of geest van vroeger geleefd heb-
bende personen gedacht wordt voortdurend of
tijdelijk gebonden te zijn en op wier hulp en
bijstand men in ruil voor offers en vereering
meent te mogen rekenen. Daaruit volgt, dat de
meest uiteenloopende zaken, dingen van allerlei
aard, poesaka kunnen zijn en dat is ook inder-
daad het geval. Zoowel een handschrift als een
steen, zoowel een haarlok als een wapen, een
kleed of een stuk huisraad treft men als poesaka aan.
Niet alle poesaka's bezitten gelijke heilaanbren-
gende kracht; de meesten hebben slechts betee-
kenis voor den bezitter en diens nakomelingen,
maar er zijn er ook die door velen, ja door elkeen
worden beschouwd als schutspatroon, als helper
in ziekte en nood, als vervuiler van wenschen en
begeerten. Is de gewone poesaka als familie-fetis
te beschouwen, deze zoude men volks-fetisen kun-
nen noemen. Voorbeelden van deze laatsten zijn
de schedels en de tempajan's, djawet's of
balanga's (aarden potten, zie POTTEN) der
Dajaks, de barang pamanahan der Maleiers,
de pinggan pasoe (heilige schotels) der Bataks,
evenals de voorafgaande, voorwerpen van ouden,
niet met juistheid bekenden oorsprong, en ook
de mastika's of bezoarstecnen.
Poesaka's, waaraan men groote heilaanbrengende
kracht toeschrijft, worden gewoonlijk zorgvuldig
toegedekt veelal boven in huis, op een zoldertje
bewaard en niet dan met allerlei plichtplegingen
voor den dag gehaald bij bijzondere gelegenheden
of wanneer van hen hulp in een bijzonder geval
moet worden gevraagd. Veelal worden ze in water
— POESPA. 283
gelegd of met water overgoten, en dat water wordt
gebruikt om de velden te besprenkelen ter verze-
kering van een rijken oogst, om zieken te bevochti-
gen ten einde herstel aan te brengen en voor ge-
zonden als voorbehoedmiddel. Maar ook het neder-
leggen van het heilaanbrengend voorwerp, wat het
ook zijn moge, bij of de aanraking er mede van
den zieke, meest gepaard met een reukoffer, wordt
voldoende geacht.
Tot de belangrijkste poesaka's behooren de rijks-
sieraden (Zie aldaar), kabesaran, die van vorst
op vorst overgaan en niet slechts beschouwd wor-
den als de schutspatroons der vorsten, maar aan
welker bezit als het ware de volle uitoefening van
de vorstelijke waardigheid gebonden wordt geacht.
Toch zijn er voorbeelden dat ook zonder de rijks-
sieraden het gezag der vorsten werd erkend. Ook
tot deze poesaka's behooren de meest uiteenloo-
pende zaken; het meest voorkomend zijn wapens,
als krissen, lansen en zwaarden, in 't algemeen
voorwerpen waarmede vroegere vorsten in nauwe
aanraking zijn geweest. Dat ook deze poesaka's
hun waarde daaraan ontleenen dat zij alle be-
schouwd worden als door de zielen dier vorsten
bewoonde relieken, blijkt vooral daaruit dat men
er onder aantreft klecdingstukken door die vorsten
gedragen, zelfs deelen van het lijk, zooals hoofd-
haar, of de placenta van een vroegeren vorst, in
diens hoofdhaar gewikkeld.
Is aan poesaka altijd het begrip verbonden:
overgegaan van vroegere geslachten op het tegen-
woordige, en wordt dan ook het woord wel in
de algemeene beteekenis van gëerfd goed ge-
bruikt, toch is volstrekt niet alles wat gëerfd is,
poesaka, in den hierbedoelden zin, al kan het
dat door de een of andere omstandigheid worden.
Op Java wordt een gewoon erfdeel dan ook niet
poesaka, maar warisan genoemd. De Maleier
van Sumatra's Westkust daarentegen noemt, naast
harta pentjarian: het zelfverworven goed (zie
MENANGKABAUERS, Dl. 11, bl. 490), harta
poesaka alle onverdeeld erfgoed, als velden,
wildernis, huizen, vee, wapens, kostbaarheden, al
datgene wat in den regel onder toezicht van de
hoofden der gezinnen, bestemd is tot onderhoud
van de leden daarvan. Hetzelfde denkbeeld van
gelukbrengend door toedoen van de daarin ver-
blijvende geesten der voorouders, ligt waarschijn-
lijk hieraan ten grondslag, maar tegenwoordig
wordt ook door de Maleiers groot onderscheid
gemaakt tusschen de harta poesaka in het alge-
meen en een poesaka als fetis.
Ook de erftitel der Menangk. Maleiers, waar-
van bijv. elke familie er één bezit, die van den
laatsten broeder op den oudsten zusterszoon be-
hoort over te gaan, wordt galar poesaka ge-
noemd.
POESARAN. Zie GOGE.
POESO. Zie GOBIUS.
POESOE. Alf. Amb. Zie ALIJA.
POES-OETAN. Zie MATJAN.
POESPA. Soend.
Schima Noronkae Reiniv., fam. Ternstroemia-
ceae. Een hooge, rechte boom in de bergstreken
van West-Java, alwaar hij zeer menigvuldig in de
bosschen groeit. Hij draagt eene donkere, dicht
bebladerde loofkroon met groote witte bloemen,
en is reeds op een afstand te herkennen aan de
rozeroode kleur van het jonge loof. Zijn stam
bevat een roodachtig, fijn, vast en sterk, deugd-
zaam timmerhout, dat voor huisbouw en andere
284 POESPA.
doeleinden, vooral ook voor harde voorwerpen,
zooals rijststampers, zeer gezocht is. S. g. 0,69.
De bast dient tot het bedwelmen van visschen.
De bloemen heeten als ml. drogerij tjangkok.
Met poespa wordt wel verward Gordonia excelsa
81., een verwante boom van W.-Java, daar ook
als Ki sapi en Ki man dj el bekend.
POESPO. Eene desa, gelegen in het district
Tengger, afdeeling en residentie Pasoeroean (Java)
in de nabijheid waarvan, te Gandasoli, in
September 1890 werd begonnen met het nemen
van eene proef met het doen ontginnen door min-
vermogende Europeanen (hoofdzakelijk gepensio-
neerde militairen beneden den rang van officier)
op Java en Madoera verblijf houdende, van stuk-
ken grond voor den kleinen land- en tuinbouw,
voor ieder niet grooter dan 5 bouws. Uitbreiding
van een perceel of toewijzing van een tweede
perceel aan denzelfden persoon zou later, wan-
neer daartoe termen aanwezig mochten zijn, op
aanvraag plaats kunnen hebben. Zij, die als kleine
land- en tuinbouwers werden toegelaten, moesten
een certificaat van goed gedrag kunnen overleg-
gen en mochten ieder binnen de grenzen van de
daarvoor bestemde terreinen een perceel uitkie-
zen. Bij elk der terreinen zou, tot leering en lei-
ding der toegelaten personen, zoo noodig, een
ervaren tuinman — waarvoor ook een hunner zou
kunnen worden gekozen —■ in tijdelijken dienst
worden aangesteld. Het Gouvernement zorgde ver-
der voor de behoorlijke afbakening, de kaartee-
ring en het opmaken van den meetbrief dezer
perceelen alsmede voor de oprichting van een-
voudige bamboezen woningen en de aanschaffing
van het hoogst noodige huisraad (waaronder hang-
lampen) en gereedschappen. Ten slotte werden
de toegelaten personen op Gouvernements kosten
met hun gezin naar de plaats van bestemming
vervoerd. Hun, die zich misdroegen of de goede
bedoelingen der Regeering zouden trachten te
verijdelen, kon het verder gebruik van en ver-
blijf op het geoccupeerde perceel binnen zekeren
termijn worden ontzegd. Op elk perceel kon ook
de teelt van koffie door den resident van Pasoe-
roean worden toegestaan, wanneer hiermede niet
in strijd met de bepalingen en de belangen van
het Gouvernement werd gehandeld. Daar het slechts
eene proef gold, werden de perceelen van Gou-
vernementswege slechts tot wederopzeggens in
bruikleen afgestaan.
Toen de plannen der Regeering omtrent de
oprichting dezer landbouwkolonie bekend waren
gemaakt, meldden zich circa 80 personen, meest
gewezen militairen, schriftelijk en mondeling tot
den resident van Pasoeroean, met het verzoek
om zich als kolonist te Poespo te mogen vesti-
gen. De resident vond het echter om verschil-
lende redenen raadzaam, voorloopig slechts aan
10 personen, waarvan 8 gewezen militairen, gron-
den uit te geven. leder ontving 5 bouws grond,
omdat, naar 's residents oordeel, geringere uitge-
strektheden den kolonisten niet genoeg konden
opleveren om in hun levensonderhoud te voor-
zien, met het oog op de geïsoleerde ligging der
terreinen en de daaruit voortvloeiende hooge trans-
portkosten naar de verkoopplaatsen. De ontgin-
ningskosten vielen nogal tegen, ook tengevolge
van voortdurende regens, door het verrichten der
allereerste werkzaamheden, zooals het rooien van
het terrein, het kappen der woudboomen, enz., en
den bouw van de woningen der kolonisten met
— POESPO.
bijgebouwen en kleine stallingen voor paaiden
en koeien benevens kippenhokken. De kolonis-
ten verklaarden echter de geldelijke tegemoet-
koming van het Gouvernement gaarne als een
voorschot te willen beschouwen en bereid te zijn,
die gelden, te beginnen met het jaar 1892 af te
betalen. Bij gebrek aan kundig dagelijksch toe-
zicht en tengevolge van den spoed, bij de ont-
ginningen betracht, en ook doordat de kolonisten
wegens hunne onwetendheid herhaaldelijk de dupe
werden der kunstgrepen van het inlandsch werk-
volk, werd over het algemeen zeer duur gewerkt.
Het grove en zware werk der eerste ontginning
en de grondbewerking werden door inlanders ver-
richt; de lichtere arbeid kwam op de schouders
der kolonisten. Deze moesten steeds met inlan-
ders samenwerken, die, als vaste opgezetenen der
perceelen, de Europeanen in het werk bijstonden
en lief en leed met hen deelden.
De landbouwkolonie is op een terrein geves-
tigd, dat vrij staatsdomein geacht wordt te zijn.
De hoogte boven den zeespiegel varieert van 2000
tot 2600 voet. De gronden zijn van middelmatige
kwaliteit en over het algemeen nog al geacciden-
teerd; zij beslaan eene uitgestrektheid van 112
bouws. Ofschoon het terrein aan de oost- en west-
zijde door water is omgeven, ging de geregelde
watervoorziening met niet weinig moeilijkheden
gepaard, omdat de riviertjes in die streken steile,
hoogopstaande ravijnwanden als oevers hebben,
zoodat men het water op grooten afstand boven-
strooms moest afleiden of aftappen. Een groot
bezwaar was het, dat de kolonie niet met karren
kon worden bereikt, zoodat voor den op- en afvoer
van goederen — hoewel slechts over een afstand
van I J/2 paal— van paarden moest worden ge-
bruik gemaakt. Het Gouvernement schafte zich
daarom voor ieder kolonist een paard aan. Boven-
dien ontving ieder hunner nog eene koe, terwijl
voor de voortteling van het rundvee een bastaard
Europeesche dekstier werd aangekocht. Een der
kolonisten wenschte zich speciaal op de veeteelt
toe te leggen; eenige anderen hadden zich Euro-
peesche en Chineesche varkens aangeschaft en
bijna allen legden zich op het fokken van pluim-
vee toe. Een hunner hield een toko.
Op het einde van 1891 was de totaal-indruk
der kolonie nog ver van gunstig en was de wel-
stand der kolonisten nog zeer gering; doch op
het einde van 1894 konden deze reeds op vol-
doende wijze door land- en tuinbouw in hun levens-
onderhoud voorzien. De kolonie telde toen 16 kolo-
nisten; het gros ontving rijkspensioen, de anderen
kregen eene geldelijke ondersteuning van Gouvcr-
ncmentswege. In 1895 en iBg6 bevonden er zich
17, op het einde van 1897 waren er 16, op het
einde van 1898 telde men 20 en medio lBgg
18 personen als hoofden der gezinnen van kolo-
nisten, voor het meerendeel volbloed Europeanen,
waaronder echter niet veel Nederlanders. Te be-
treuren is het, dat onder hen in vele gevallen
nog weinig samenwerking bestaat, doordat er tus-
schen hen te veel naijver heerscht, de oorzaak
van vele twisten. De verhouding tusschen de kolo-
nisten en de inlandsche bevolking was over het
algemeen goed. Ofschoon de meesten hunner met
inlandsche huishoudsters leven, die hun niet zel-
den van veel nut zijn, werkt dit de toenadering
tusschen de kolonisten en de bevolking over het
algemeen niet in de hand. Voor godsdienst en
onderwijs arbeidt een evangelist onder hen.
 POESPO.
— POETJOEK.
Tot het verrichten van veldarbeid waren bijna
alle kolonisten genegen en geschikt. Zelfs op het
heetste gedeelte van den dag werd gewerkt, waar-
van door gewoonte geene nadeelige gevolgen wer-
den ondervonden. Over het algemeen voldeden
zij, die in de kolonie gevestigd bleven, zeer goed.
In dit opzicht was geen verschil merkbaar tus-
schen hen, die uit noordelijk en hen, die uit zui-
delijk Europa afkomstig waren. Zij, die er bleven,
waren tevreden met hun lot. Blijkbaar was het
hun ernst met de zaak. Nu deed het Gouverne-
ment trouwens veel voor hen. Zelfs genoten de
kolonisten met hunne gezinnen medische hulp
uit Tosari op Gouvernemcnts kosten. De water-
voorziening werd zoodanig verbeterd, dat zelfs in
den oostmoeson de kolonie in voldoende mate
over het noodige water kan beschikken. De in
de eerste jaren na de vestiging der kolonie tal-
rijke mutatiën, het veelvuldig va et vient der
kolonisten zijn in den laatsten tijd verminderd.
De aanvankelijk verkondigde meening, dat zij, die
blijven, slechts in de ochtend- en namiddaguren
veldarbeid zouden kunnen verrichten, is sedert,
nadat zij door de feiten was weerlegd, losge-
laten.
In de kolonie worden verschillende soorten
groenten en aardappelen gekweekt en klapper-
boomen, koffie, allerlei vruchtboomen en kapok
aangeplant, terwijl verder nog rijst, druiven, va-
nille, enz. worden geteeld. De kapok- en pisang-
cultures zijn zeer voordeelig. De groententeelt,
waarbij in het begin door de concurrentie der
inlandsche bevolking en de hooge transportkosten
vele teleurstellingen werden ondervonden, begint
den kolonisten eene aardige verdienste op te leve-
ren. Later werden ook notemuskaatboomen en
ananassen aangeplant. De cultuur der ananassen
bleek zeer loonend. De koffie staat er zeer goed
en de koffieplantsoenen zijn er in den laatsten
tijd belangrijk uitgebreid. Een groot deel der ge-
teelde producten wordt verkocht en onder de
opkoopers zijn veel inlanders. De veeteelt begon
reeds spoedig resultaten af te werpen. Thans kan
de veestapel vrij aanzienlijk worden genoemd.
De melk der koeien en de daaruit bereide boter
worden gedeeltelijk verkocht.
Waren de resultaten der in lBgo met de stich-
ting der kolonie genomen proef aanvankelijk niet
gunstig, langzamerhand verbeterde dit, zoodat de
jaarlijksche subsidiën der Regeering allengs kon-
den verminderen. De in dat jaar door de Regee-
ring getroffen maatregel verkeert echter nog steeds
in de phase van proefneming en heeft niet veel
meer dan één schrede op den weg der Europee-
sche en Indo-Europeesche kolonisatie in Oost-
Indië afgelegd. Wanneer het juist is, dat hier op
eene hoogte van 650 meter, zoowel door den
Europeaan als door den Indo-F'uropeaan, zonder
nadeel voor hunne gezondheid, een groot gedeelte
van den dag veldarbeid kan worden verricht, dan
is daarmede zeker een der voornaamste argumen-
ten van de baan geschoven, waarmede steeds de
mogelijkheid van landbouwkolonisatie in Oost-
Indië door Europeanen werd bestreden. Is de
quaestie echter daardoor opgelost? Men mag in
dit geval nimmer den machtigen steun, dien de
Regeering tot het welslagen der proef verleende,
uit het oog verliezen. Zullen de kolonisten in
latere jaren geheel op eigen wieken kunnen drij-
ven? Zal het hun gelukken, zich door eigen arbeid
op den duur een eenigszins menschwaardig bestaan
285
te verzekeren ? De kolonisten hebben tot dusver
het bewijs daarvan niet geleverd. Gaat de Regee-
ring hierbij door met hun bronnen van inkom-
sten te verschaffen, geheel vreemd aan het land-
bouwbedrijf — zooals het bij sommige kolonisten
huisvesting verleenen aan weesjongens — dan zal,
hoe goed die maatregel op zichzelf overigens moge
zijn, dat bewijs ook later moeilijk kunnen worden
geleverd en kan die kolonisatie ons niet leeren,
wat wij zoo gaarne zouden willen weten.
De landbouwkolonie te Poespo bezit reeds eene
rijke litteratuur. Behalve hetgeen daarvan in de
sedert 1889 verschenen Koloniale verslagen, de
Javaschc courant en de stukken der Indische be-
grooting wordt medegedeeld, vindt men daarover
zeer belangrijke opstellen in Indische en Neder-
landsche dagbladen en tijdschriften. De lezens-
waardigste zijn de reeks artikelen van Batavus
in De Javabode van Oct. 1891 en de verhande-
ling van J. E. Barkmeijer in het Tijdschrift voor
Nijverheid en Landbouw in Ned.-Indië, jg. 1899.
POESSAR. Sobnd. Zie TEMPONÈK.
POETER. Zie DERO.
POETER-GENNI. Zie DERO.
POETER-LAHOET. Zie TOYANG.
POETI. Lamp. Zie PISANG.
POETIEJA. Zie BOEROENG-DARA-LA-
HOET.
POETIH. (BANJOE) Beek aan de noordelijke
helling van den Idjen, de afvloeiing vormende
van den grooten kratercircus van dien vulkaan.
Zij neemt als Banjoe pait (bitter water) haren
oorsprong in het meer van den werkenden krater,
de Kawah Idjen en heeft daar een sterk samen-
trekkenden, inktachtigen smaak door het groot
gehalte aan zwavelzure aluinaarde, zwavelzuur
ijzeroxyde, zwavelzure kalk en zwavelzure mag-
nesia. In 't noorden van den krater neemt de
Banjoe pait de Kali sat op, die zich met een
hoogen waterval in de steile, huiveringwekkende
kloof stort, waardoor de Banjoe poetih tusschen
honderden meters hooge wanden den krater ver-
laat. Het water der Kali sat is, vooral door eenige
daarin uitstroomende warme bronnen, sterk alka-
lisch; het bevat koolzure kalk en koolzure mag-
nesia. In de meeste gevallen neutraliseeren het
alkalische en het zure water elkaar en dan heeft
de Banjoe poetih dezelfde vuile slijkkleur als alle
rivieren van Java; soms heeft het alkalisch water
de overhand en dan heeft waarschijnlijk een zwakke
afscheiding van aluminiumhydroxyd plaats, die aan
het water der Banjoe poetih alsdan de melkkleur
geeft, waaraan zij haar naam dankt. Maar na zware
regens in 't gebergte zwelt de Banjoe pait sterk,
en is ook het water der Banjoe poetih zuur. Het
is dan kristalhelder; het vee dat ervan drinkt,
sterft; de rijst wordt er geheel door gedood,
evenzoo het jonge suikerriet, soms ook het oudere;
de machines der suikerfabriek Asem bagoes wor-
den er sterk door aangetast. Deze sterkste ver-
schijnselen komen tegenwoordig zelden voor; ook
kan men door een sluis en een afvoerkanaal het
water buiten de sawahs om naar zee voeren. Men
heeft hier te doen met een der zeer zeldzame ge-
vallen, waarin de vulcaniciteit van den bodem,
die overigens de vruchtbaarheid zoozeer bevor-
dert, schadelijk werkt voor den landbouw
POETJÉ KANIPA. (IKAN) Maleische naam
op Java en Madoera voor eene Mo er-aal-soort,
Muratna talabou.
POETJOEK. Indische drogerij: CVv/wx-wortel,
286 POETJOEK.
van Snussurea Lappa Clnrke, fam. Compositae, uit
noordelijk Eng.-Indië aangevoerd en in alle ooster-
sche landen, vooral in China (ook bij de Chinee-
zen op Java) een zeer gezocht geneesmiddel, dat
in eigenschappen op Radix hclenii (alant) gelijkt.
Oudtijds was Costus-vtoxteX ook in Europa bekend
en kwam het, als andere Indische producten, door
tusschenkomst der Arabieren derwaarts; reeds Theo-
phrastes en Dioscorides beschrijven deze artsenij.
Vroeger meende men dezen wortel afkomstig van
eene gembersoort, daarom Costus speciosus gehee-
PATJING.
ten. Zie
POETJOENG. Jav. Zie PANGEI.
POETRAWALI. Jav.
Tinospora crispa Miers., fam. Menispermnceae.
In Engelsch- en Ned.-Indië voorkomende slinger-
plant. De bittere stengels dienen als inlandsch
geneesmiddel.
POETTOET. Zie BAKOE.
POEWAR. Mal. Zie KARDAMOENGGOE.
POEWASA. Zie MOHAMMEDANISME, DI.
11, bl. 546.
POGOEAT. Zie PAGOEAT.
POGONATHERUM. Zie DJOEKOET PA-
LIJ AS.
POGOSTEMON. Zie DILEM.
POHON GEMOETI. Mal. Tim. Zie AREN.
POHON MERAH. Vulg. Mal.
Eupkorbin (Poinsettin) pulcherrimn Grnh., fam.
Euphorbiaceae. Bekende Indische sierplant, uit
Centraal-Amerika afkomstig; zij is o.a. afgebeeld
in het plaatwerk van Mevr. Hoola van Nooten
(zie deze Ene, Dl. I, bl. 275). Het melksap is zeer
scherp, als van de meeste planten dezer familie.
POHON OEPAS. Mal. Zie ANTJAR.
POHON SAGÉROE. Mal. Amb. Zie AREN.
POHON SAGOE. Vulg. Mal. Zie SAGOE.
POHON TALANG. BANDA.ZieHATÈ BOEL AN.
POINSETTIA. Zie POHON MERAH.
POKI-POKI. Alf. Men. Zie TÉRONG.
POKOK BOEAH KERAS. Mal. Zie KEMIRI.
POLAJ. Mad. Zie GABOES.
POLAMBANGKING. Een regentschap van de
onderafdeeling Takalar, vormende met de onder-
afdeeling Bankala de afdeeling Takalar (Gouver-
nement van Celebes en Onderhoorigheden). Het
grenst ten N. en O. aan het Goasche rijk, ten
Z. aan de onderafdeeling Bankala, ten W. aan
de Glarangschappen Lakatong en Linkes en aan
het Lomoschap Topedjawa. Het bestaat uit de
landschapjes Malewang, Bonto Kedatto, Montjong-
komba en Lassang, elk bestuurd door een Gla-
rang, uit de rechtstreeks onder den regent staande
ornaments- of Kalompowankampongs Patalassang,
Sompoe, Pasoeleang, Bilatjadi, Tamasongo, Salaka
en Sabientang, en uit de vroeger zelfstandige doch
thans onder den regent van Polombangking ge-
stelde Glarangschappen Ballo en Manoedjoe. De
enclave Pappa vormt een zelfstandig district. De
regent woont te Paleko (Malewang), en moet ge-
kozen worden uit de Glaranggeslachten van Male-
wang, Bonto Kedatto en Montjongkomba. De bodem
is voor het grootste deel vlak en nabij de ooste-
lijke Goasche grenzen heuvelachtig. Landbouw en
veeteelt zijn de bestaansmiddelen van de bevol-
king, die als onrustig, roofziek en zeer aan haar
adat gehecht bekend staat.
Litterutuur: De feitelijke toestand in het Gou-
vernementsgebied van Celebes en Onderhoorig-
heden door P. J. Kooreman, Ind. Gids, Febr. 1883
en volgende.
— POLITIE.
POLAND. (THEODORUS) Geb. te Alkmaar
20 Febr. 1795, trad hij op Isjarigen leeftijd in
dienst bij het korps pupillen; hij behoorde tot
het gedeelte van het korps dat in 181 1 bij de
zeemacht werd ingelijfd. In 1814 werd hij soldaat
bij het Ned. leger, weldra bij een regiment, voor
0.-lndië bestemd en maakte daarmede den veld-
tocht van Waterloo mede. Den I2=" Mei 1817
kwam hij als korporaal te Batavia, werd denzelf-
den dag tot sergeant bevorderd en woonde in
dien rang verschillende krijgstochten in Cheribon,
Bantam en Riouw, en als sergeant-majoor de krijgs-
bedrijven in Celebes bij. In 1825 (2 Juni) tot
2en luitenant aangesteld, onderscheidde hij zich
zeer in den Java-oorlog, zoodat hij in 1828 tot
Ridder Mil. Willemsorde benoemd werd. Na het
einde van dien oorlog werd hij naar Sumatra's
Westkust verplaatst en nam daar, sedert 24 Dec.
1832 als l c luit. deel aan de krijgsbedrijven tegen
de Padri's, waarbij hij opnieuw zich zeer onder-
scheidde o. a. bij het ontzet van fort Amerongen.
In 1834 werd hij benoemd tot adjudant bij den
Sultan van Madoera; 24 Aug. 1836 werd hij kapi-
tein, 7 April 1842 majoor en 7 Jan. 1845 luit.-
--kol.; in dien rang maakte hij deel uit van de
3= expeditie tegen Bali en werd als belooning
voor de daarbij bewezen diensten tot Ridder
y- kl. Mil. Willemsorde bevorderd; in 1834 was
hij tot Ridder Ned. Leeuw benoemd. Kort nadat
Poland den rang van kolonel tit. verworven had
(4 Juli 1853) werd hij (7 Nov. d. a. v.) eervol uit
den dienst ontslagen; hij overleed te Tjilatjap
den 19™ Dec. 1857.
„Toontje" Poland was een bij uitnemendheid
populaire figuur; met bijzondere voorliefde is zijn
leven beschreven door W. A. v. Rees, Toontje
Poland, Indische typen, Arnhem 1867. Vgl. Hand.
Ind. Gen. VII, bl. 77.
POLEJANG. Dit landschap is een onderhoo-
righeid van Boeton, en is gelegen tegenover Moena
op het Z.O. schiereiland van Celebes. Het wordt
begrensd ten W. door Loewoe, ten N. door Laï-
woeï, ten O. door Roembya en ten Z. door de
Straat van Tyoro. Het wordt bewoond door Al-
foeren, die bekend staan onder den naam van
Neneboer.
Litterutuur: Beschrijving en geschiedenis van
Boeton door A. Ligtvoet, Bijdr. t. t. 1. en vlk.
IVe Serie, 11.
POLIAETUS. AVES, ACCIPITRES, PAN-
DIONES. Zie ALANG en RADJA-WALI.
POLITIE. In kringen met zuiver inlandsche
organisatie, — staatjes met recht van zelfbestuur,
dorpen aan welke de regeling harer huishoude-
—
lijke aangelegenheden is overgelaten enz., maakt
de handhaving der openbare orde en veiligheid
een onderdeel van het bestuur uit, dat daarmede
als het ware samensmelt en geheel berust in han-
den der hoofden met gezag bekleed, zoodat geen
bepaalde lijn tusschen politie en bestuur getrok-
ken kan worden. Maar toch — ook afgezien van
het feit dat met name de dorpshoofden in tal
van gewesten door ons bestuur met zekere politie-
werkzaamheden'belast worden en in zooverre spe-
ciale politie-ambtenaren zijn, — treft men ook
daar, waar de genoemde organisatiën ongerept
bestaan, vaak personen aan, die met bepaalde
politie-werkzaamheden belast zijn, —
o. a. met
het opsporen van misdrijven en het vervolgen
van overtreders — zooals de djogobojo op
Java (zie DESA, Dl. I, bl. 443) e de malim,
°
 POLITIE.
manti en doebalang der Menangkabauers (zie
SOEKOE).
Ook waar men met eene organisatie van Gouv.-
wege te doen heeft, vormt de politie geen afzon-
derlijken tak van bestuur, maar is hare uitoefening
voor een goed deel toevertrouwd aan de bestu-
rende ambtenaren en hoofden, met name waar
het de preventieve politie geldt, t. w. de zorg
voor de openbare orde en veiligheid en de hand-
having der daarop betrekking hebbende verorde-
ningen, alsmede het opsporen van plegers van
strafbare handelingen, een en ander voor zoover
dit niet valt binnen de repressieve of rechts-
politie, d. w. z. het vervolgen of doen vervolgen
van strafbare handelingen voor den bevoegden
rechter. Het hoofd van het openbaar ministerie
in Indië, de procureur-generaal hij het Hoog Ge-
rechtshof, oefent het algemeene toezicht op de
politie uit; wat de preventieve politie betreft
moeten de daarbij werkzame ambtenaren wel zijne
aanschrijvingen nakomen en hem kennisgeven van
alles, wat zijne tusschenkomst kan vereischen,
maar is het toch vooral het hoofd van het ge-
westelijk bestuur dat in zijn gewest de algemeene
leiding der politie in handen heeft. Daarbij staan
dezen ter zijde zoowel de assistent-residenten als
het personeel van het inlandsch bestuur; op Java
de regenten, patihs, districts- en onderdistricts-
hoofden, elders de met dezen gelijkstaande hoof-
den. Ook het dorpshoofd heeft binnen den kring
zijner gemeente een vrij uitgebreide politie-macht,
die voor een deel haren oorsprong in de gemeen-
telijke instellingen vindt en door dezen bepaald
wordt, maar toch ook deels berust op verorde-
ningen van Europeeschen oorsprong, zooals het
reglement op de uitoefening der politie enz. op
Java, en die moet worden uitgeoefend met inacht-
neming der bevelen door de betrokken ambtenaren
gegeven. Deze hebben ook daarbij de regelen dei-
ambtelijke hiërarchie in acht te nemen doch kun-
nen zich, wanneer spoed noodzakelijk is, onmid-
dellijk tot den lageren ambtenaar of hoofd wen-
den. Terwijl de taak der controleurs bij het
hinnenlandsch bestuur op de Buitenbezittingen,
voornamelijk wanneer zij hoofden van afdeelingcn
zijn, ook de zorg voor de politie omvat, hadden
hunne collega's op Java vroeger slechts zeer wei-
nige bemoeiingen met dien tak van dienst; in
latere jaren is hunne taak in dit opzicht uitge-
breid en zijn zij ook daardoor meer dan vroeger
—
bestuursambtenaren geworden. Bij St. 1880n°. 164
werd hun, — enkele uitzonderingen daargelaten,
de verplichting opgelegd om van misdrijven en
overtredingen binnen hun ressort begaan en waar-
van zij kennis droegen, onmiddellijk mededeeling
te doen aan den bevoegden ambtenaar van politie,
terwijl hun in sommige gewesten of gedeelten
daarvan is opgedragen het opsporen van overtre-
dingen van de wettelijke bepalingen betreffende
de opiumpacht, St. 1876 n°. 136, 1892 no. 80,
1897 n». 18, 1898 n». 91. Over de rechtsmacht
in politiezaken, den controleurs toevertrouwd, zie
RECHTSWEZEN. Speciaal met de uitoefening
der politie, onder de bevelen van het hoofd van
gewestelijk bestuur, zijn belast de assistent-resi-
denten voor de politie — te Batavia, Semarang,
Soerabaja (aan wien in 1897 controleurs voor de
politie zijn toegevoegd, zie ook St. 1900 n. 135,
136), Padang, Palembang en Makasser,
peesche wijkmeesters, schouten,
— Euro-
waterschouten,
onderschouten, hoofden der Oostersche vreemde-
287
lingen en politie-dienaren. Bij de reorganisatie
van de politie op Java en Madoera in 1897 (St.
n°. 65) zijn de corpsen pradjoerits (politie-solda-
ten) opgeheven en zijn in hunne plaats in dienst
gesteld 10 corpsen gewapende politie-dienaren,
bij elk van welke een Europeesch instructeur is
aangesteld. Eindelijk hebhen de inlandsche offi-
cieren van justitie, de djaksa's en hunne adjunc-
ten, eene gewichtige taak hij de uitoefening der
politie onder de inlanders; hunne werkzaamheden
liggen echter meer op het gebied der rechts-
politie en zullen, evenals die der Europeesche
ambtenaren van het openbaar ministerie, bij het
RECHTSWEZEN vermeld worden. In hetzelfde
artikel zullen ook de strafwetten en de keuren
en reglementen van politie ter sprake komen,
welke hoofdzakelijk de politie-ambtenaren tot leid-
draad bij hunne werkzaamheden dienen. Maar
bovendien zijn er nog tal van verordeningen welke
onderwerpen op het gebied der staatshuishouding
regelen, die min of meer tot het gebied der politie
behooren, zooals de zorg voor de openbare ge-
zondheid (zie EPIDEMIEËN, PROSTITUTIE,
voor maatregelen tegen hondsdolheid St. 1890
n°. 144), het toezicht op de aanwerving en het ver-
voer van inlanders als werklieden (zie KOELIE),
alsmede op de hadji's (zie HADJ) enz. Het is
onmogelijk hier al de onderwerpen optesommen,
waarover de zorg der politie, en met name van
het hoofd van het gewestelijk bestuur zich uit-
strekt; hier zij alleen nog melding gemaakt van
de voorschriften omtrent het voeren van passen
bij binnenlandsche reizen. Voor Europeanen is
de verplichting daartoe geheel afgeschaft, zelfs
buitenlandsche passen zijn voor hen niet meer
verplicht; voor zoover zij geen ingezetenen zijn
hebben zij voor het doen van reizen eene spe-
ciale vergunning noodig (zie VERDEELING
DER BEWONERS VAN NED.-INDIË). In het
belang hunner veiligheid is echter voor het rei-
zen in sommige streken buiten Java en Madoera
een afzonderlijke pas noodig, afgegeven door
het hoofd van gew. bestuur. Inlanders mogen
zich vrijelijk bewegen in het gewest hunner in-
woning, op Java over het geheele eiland, doch
kunnen van het plaatselijk of districtsbestuur
kosteloos een reispas bekomen. Over zee reizende
moeten zij voorzien zijn van een pas door het
plaatselijk bestuur eveneens kosteloos afgegeven
op vertoon van eene vergunning tot reizen door
het betrokken inlandsch hoofd. Andere inlanders
en met inlanders gelijkgestclden moeten bij reizen
van een pas voorzien zijn, die gewoonlijk voor
een jaar geldt en aan de plaatselijke besturen
vertoond moet worden; zij kunnen daarmede slechts
korten tijd in dezelfde afdeeling verblijven. Tal
van verordeningen regelen dit onderwerp in de
Buitenbezittingen; voor Java en Madoera zie St.
1863 n°. 83, 1870 nO. 88, 1875 n». 103, 1886
n°. 56, B. 3218, 3966, 4510; Sumatra St. 1870
n«. 12; Banka St. 1870 n». 8; Billiton St. 1870
n°. 11; Borneo's W.afdeeling St. 1865 n". 141,
1870 n°. 90; Z.- en O.afd. v. Borneo St. 1870
n«. 13; Celebes St. 1864 n». 137, 1870 n°. 89;
Menado St. 1880 n°. 100; Ternate St. 1870 n°.
92, 1897 n». 149; Amboina St. 1870 n». 91, 1897
n». 149; Timor St. 1870 n«. 9, 1893 n». 89; Bali
en Lombok St. 1888 iv». 60. De strafbepaling
voor inlanders e. m. h. g., aangetroffen zonder
pas in de gevallen waarin het voeren van de reis-
pas wettelijk is voorgeschreven, is te vinden St.
288 POLITIE. — PONOROGO.
1887 n. 74 (waarover zie T. Binnenl. Best. 11, Noorden, de afdeeling Magetan van dit gewest —
bl. 27),1892 n°. 220. Voor buitenl. passen voor voor het westelijk '/:, — en de afdeeling Madioen
van dit gewest — voor het oostelijk 2/3 gedeelte —;
vreemde Oosterlingen zie B. 3190, 3268, 4509.
Belangrijk voor de kennis der politie op Java ten Oosten, Zuidoosten en Zuiden, de residentie
en Madoera zijn de praeadviezen en discussiën
over dit onderwerp in 1887 gehouden in de N.-I.
juristcn-vereeniging; zie hare Handelingen over
dat jaar. In 1874 werd door eene commissie een
rapport uitgebracht over de politie op Java, dat
echter geene nieuwe organisatie voorstelde, maar
zich bepaalde tot het voordragen van enkele ver-
beteringen ten opzichte van inmenging van het
desabestuur en meerder Europeesch toezicht.
POLLICIPES. Zie EENDENMOSSEL.
POLONG. Soend. en Bat. Mal.; KATJANG
KAPRI, Jav.
De erwt, Pisu/n sativum L., fam. Leguminosae,
onderfamilie Papilionnccne. Algemeen gekweekt
gewas. Erwtjes zijn als groente zeer gezocht.
POLYANTHES. Zie KEMBANG SEDEP
MALEM.
POLYGALA BUTYRACEA Heckel, fam. Po-
lygnlnceue. Kruidachtige plant uit tropisch Afrika.
In Indië proefswijze gekweekt om de oliehoudende
zaden, die de „Beurre du Gabon" leveren. Er
zijn op Java ook vele inlandsche soorten van dit
geslacht; sommige dienen voor geneesmiddel, als
I'. glomeratn Lour. (Soend. Djoekoet malela),
andere worden giftig geacht, als P. venenosa Juss.
F'erstgenoemde soort bevat vooral methylsalicylaat,
laatstgenoemde saponine.
POLYNEMUS. PISCES, ACANTHOPTERY-
GII, Polvnemidue. Zie DRAADVISSCHEN.
POLYPLECTRON. AVES, GALLINAE,
ALECTOROPODES, Pkasianidae. Zie KARO-
KARO.
POLYSTICTUS Fr. Een geslacht van cham-
pignons, na verwant aan Polyporus en daarmede
vaak vereenigd. Ruim 400 soorten, meest op boom-
stammen levende en vooral in tropische gewesten
algemeen. In Ned.-Indië zijn verschillende als giftig
bekend („koelat oepas"). De meest gewone is de
bloedroode djamoer bromo (Zie aldaar).
POLYSTOMA. Zie INGEWANDSWORMEN.
POMACENTRUS. PISCES, ACANTHOPTE-
RYGII, PHARYNGOGNATHI, Pomaccntiidac.
Dit zijn de Juffervisschen, kleine maar prach-
tig gekleurde vormen, die onder de tropen leven
op de levende koraalriffen en zich met de Polypjes
voeden. Hun lichaam is kort, zijwaarts samenge-
drukt, bedekt met kamvormige schubben; de mond
is klein; de oogen zijn middelmatig of vrij groot;
zij zijn meestal met dwarsbanden en fraaie kleuren
voorzien. Zie voor inlandsche namen onder KA-
TOENKO.
POMATORHINUS. AVES, PASSERIFOR-
MES, PASSERES, Timcliidae, Crateropodes. Zie
BOXKREK.
POMPAK. Zie KATE.
POMPELMOES. Zie DJEROEK.
PONDANG. Mal. Men. Zie PANDAN.
PONDJI. Bat. Zie KAPOEK.
PONGAN. Zie BLO-KETOEPA.
PONGGOK. District van het tot Soesoehoenans-
gebied behoorend regentschap Klaten, afdeeling
van dien naam, residentie Soerakarta.
PONGO. Zie DARIS.
PONOROGO (PANARAGA). Afdeeling en re-
gentschap der res. Madioen, metende 124.324,36
hectaren of 22,6 D g. m. en vormende het mid-
dendeel van het gewest. De grenzen zijn: ten
'
Kediri; ten Westen, de afdeeling Patjitan van dit
— voorvoor
de zuidelijke — en
—
gewest de residentie
Soerakarta de noordelijke helft —. De
afdeeling heeft 2 contróle-afdeelingen, het regent-
schap 6 districten, als volgt: Ponorogo omvat
Ponorogo, Somoroto en Djebeng (hoofdplaats Sla-
hoeng); Poeloeng (hoofdplaats Soegian) omvat
Poeloeng, Koetoe (hoofdplaats Gandoe) en Ardjo-
winangoen (hoofdplaats Sambit). De niet genoemde
hoofdplaatsen zijn gelijknamig. Het aantal desa's
bedraagt 313. De gesteldheid des lands is berg-
achtig, aan drie zijden insluitende het in 't midden
gelegen zuidelijk deel der Slahoeng-Ngawi-vlakte,
welke flauw van zuid naar noord helt. Van hare
zusterafdeeling Patjitan wordt de afdeeling ge-
scheiden door den bergrug Pager-goenoeng, waarin
ter plaatse alwaar zij beide grenzen aan de resi-
dentie Soerakarta, de 665 meter hooge top Gedé
verrijst. Voorts verheft zich op de oostgrens de
—
Wilis, welke als een ineengestorten vuurberg
bestaat uit een aantal onregelmatig door elkander
—
geworpen toppen en pieken, waarvan een is de
Goenoeng Ngebel, bekend om het er op gelegen
meer van dien naam:
zijn diepst 46 meter
Telaga Ngebel, dat
— —
734 meter boven zee
ligt, omgeven door steile, met acazia's begroeide
op
oevers, en rijk is aan visschen en schildpadden.
Het meer heeft aan de zuidzijde uitwatering, niet
direkt, maar door poreuze zand- en lapilli-lagen.
Aan den westvoet van den Wilis, aan den groo-
ten weg van Madioen naar Ponorogo, ligt een
warme bron, met name Oemboel, wier water drink-
baar is en, versch, een frisschen smaak heeft, doch
eenigen tijd bewaard naar zwavelwaterstof begint
te rieken. De afdeeling bevat bijna het geheele
boyenstroomgebied der k. Gandoeng of rivier van
Madioen, dien zeer voornamen zijtak van den
bengawan Sala. Hare boventakken ontspringen
deels op den Wilis: k. Watoe of Ngendeng; deels
op de waterscheiding bezuiden Slahoeng (den
Pager-goenoeng): k. Watoepajoeng of k. Slahoeng;
deels op den benoordwesten de afdeeling gelegen
Lawoe: k. Tempoeran, die uit het Solo'sche komt.
Al deze takken vereenigen zich omtrent de hoofd-
plaats Ponorogo tot de bengawan Madioen, welke
verder noordwaarts stroomend ook het overige
naar haar toestroomende water van den Lawoe
en Wilis opneemt. Gezegde hoofdplaats, die ook
Karang-gebang wordt geheeten, ligt 100 meter
boven zee in de vruchtbare vlakte. Bij het eind
—
van 1895 bedroeg haar zielental 15.312, waarvan
42 Europeanen, 14.790 inlanders, 478 Chineezen
voor wie er een afzonderlijke wijk is aangewezen —
en 2 Maleiers. Zij strekt ten zetel aan den assistent-
resident, den regent, een der controleurs en het
districtshoofd van het haar bevattend district. Het
is eene nette, welvarende plaats, met inlandsche
Christengemeente, en de astana (begraafplaats) van
Batara Katon, een Madjapaitsche prins, stamvader
van het heerschend regentengeslacht; diens tal-
rijke afstammelingen vormen den zoogenaamden
Ponorogo'schen adel, die zeer arm is, den akker-
bouw uitoefent, maar met onderscheiding door
den gemeenen man behandeld wordt. Die astana
heeft zeven dikke ringwallen ; de toegang is verbo-
den. Voorts is de hoofdstad bekend om de inland-
sche papiermakerij: in groote hoeveelheid wordt dit
 PONOROGO.
hier vervaardigd en uitgevoerd; de deugdzaamheid
er van wordt zeer geroemd (zie PAPIER). De
landwegen waaraan Ponorogo ligt, zijn: een weste-
lijke over Somoroto het Solo'sche in; een zuidelijke
naar Sclahoeng m;t zuidoostelijke afsplitsing over
Sambit naar 't gewest Kediri; een noordelijke naar
Madioen; en een oostelijke naar Poeloeng. Onder-
ling zijn al deze plaatsen door nog meer wegen
verbonden; aan een daarvan ligt ook Djaboeng.
Op 6 palen afstands van Ponorogo is de perdikan-
desa Tegalsari met zijn grooten en wijdvermaarden
pesantrèn (Mohammedaansche ondeiwijs-inrich-
ting), door een tot 3000 bereikend aantal jonge-
lingen bezocht. Deze desa heeft natuurlijk een
heel drukke pasar, is groot, netjes en welva-
rend. De school werd in 1742 gesticht door Pakoe
Boewana 11, die na de inneming zijner kraton
Kartasoera hierheen gevlucht was. Bij de desa
Glang, die ook Ngoerawan wordt genoemd, lig-
gen ruïnen van een kraton, wellicht die der hoofd-
stad van het oude Hindoerijk Ngoerawan. Talrijk
zijn de Hindoc-oudheden van dit regentschap:
een zeker aantal bevindt zich te Weltevreden in
't museum; op 't assistent-residents-erf ter hoofd-
plaats staan eenige beelden en een loemboeng
met jaartal. Ook is hier in 1868 eene oorkonde
op 4 koperen platen gevonden. Een andere loem-
boeng met inschrift staat te Djaboeng (distr. Koetoe)
aan den weg naar Trenggalek. Op verschillende
punten liggen beschreven steenen, ook hier en
daar heelden, o. a. een klein beeld dat gebroken
is, met 4 armen bij den pasanggrahan aan het
meer Ngebel met jaartal aan de achterzij. In de
doekoeh Sirah Keting (desa Bedingin, distr. Ardja-
winangoen) bevindt zich onder groote boomen
een geheel vervallen tempel; nu zijn er slechts
een trap van 7 treden en een banaspati van over.
Op den Goenoeng Darawati (den hoogsten Wilis-
toPi 255 1 meter) treft men 4 steenhoopen in den
vorm van afgeknotte pyramiden aan. Daarbij, een
weinig lager, 2 terrassen door muren van aarde
en ruwe steenen omgeven. De inlanders verbou-
wen in dit vruchtbare regentschap rijst, koffie,
tabak en suiker. Door Europeanen wordt hier
geen landbouw gedreven; erfpachtsperceelen zijn
er in 't geheel niet. Voor den houtaankap werkt
er 1 onderneming. Tot 31 Juli 1899 waren er
verstrekt 5 vergunningen tot mijnbouwkundige
opsporingen.
PONOROGO. District van de contróle-afdeeling,
het regentschap en de afdeeling Ponorogo, resi-
dentie Madioen; met eene oppervlakte van 13.052,25
hectaren. Het district telt 54 desa's.
PONTIANAK. In verschillende streken van
den Indischen archipel wordt door de inlandsche
bevolking vrij algemeen geloofd dat vrouwen, die
vóór de bevalling in het kraambed bezwijken, in
geesten of spoken veranderen, welke pontia-
nak's genoemd worden en dan de levenden,
vooral zwangere vrouwen, leed trachten te doen.
Soms worden zij voorgesteld als eene vrouw met
eene holte in den rug of wel met eene opening
voor in de borst die door het geheele lichaam
tot aan den rug gaat. Meestal hebben zij echter
de gedaante van een vogel, zooals een witte gans
en houden verblijf op de toppen van boomen,
van waar zij een klagend geluid „nja! nja!" laten
hooien. Op Borneo's Westkust is haar gewoon
verblijf onder een kapokboom. Terwijl zij het
vooral op zwangere vrouwen voorzien hebben,
deze dragen dan ook bij sommige volken, b. v.
— ligging en llet verstandige bestuur van Abdoe'r
111
— PONTIANAK. 289
op Timor, een mes bij zich om zich tegen de
spoken te verweren, — wordt hier en daar ook
aangenomen dat de pontianaks de mannen van
hunne genitalieën trachten te berooven, zooals op
Borneo's Westkust, de Ambonsche eilanden en
ook bij de Maleiers van Malaka. Om te voorko-
men dat gestorven vrouwen als pontianaks zullen
rondvliegen worden bij Makassaren en Boegmeez-
en aan in het kraambed gestorvenen in iedere
armholte een ei geplaatst en daarna de armen
goed tegen het lijf gedrukt en steekt men in de
binnenzijde van de handen eenige naalden; uit
vrees de eieren te laten vallen en de naalden
verder te doen indringen houden zij zich rustig.
Bij de Amboneezen worden de armen en beenen
der bedoelde vrouwen bij het in de kist liggen
met spelden beprikt en plaatst men onder iederen
arm en onder de kin een ei, bedekt het lijk met
het stuk van een vischnet en windt het haar om
een in de kist geslagen spijker. Ook bij de Timo-
reezen geschiedt iets dergelijks. Op Borneo's West-
kust worden ook wel als pontianaks beschouwd
de zielen der kinderen die tengevolge van het
ontijdig overlijden der moeder levenloos geboren
zijn. Zelfs op Java bestaat onder Javanen en Soen-
daneezen het geloof aan pontianaks, die bij laatst-
genoemden koentianaks genoemd zouden wor-
den. In de Z.- en O.afdeelingen van Borneo wor-
den dergelijke spoken hantoe-barawak ge-
noemd, op Nias bechoe matiana.
PONTIANAK. Landschap gelegen op de West-
kust van Borneo, ressorteerende onder de residentie
Borneo's Westerafdeeling. Het wordt begrensd: ten
W. door de Chineesche Zee, ten N. door Mam-
pawa en Landak, ten N.O. door Landak, ten O.
door Tajan en Meliouw en ten Z. en ten Z.O.
door Koeboe, en wordt gevormd door het stroom-
gebied van de Kapoeas, de machtigste rivier van
de residentie Westerafdeeling van Borneo, wier
bronnen in het centraalgebergte zijn gelegen. Op
ongeveer 12 geogr. mijlen van haar monding
splitst zij zich in twee armen, waarvan de eene,
de Mendouw, in een zuidelijke richting voort-
loopt, de andere den naam Kapoeas behoudt,
en in een hoofdzakelijk westelijke richting met
een bocht naar het Zuiden, haar vaart zcewaarts
voortzet. Tal van zijtakken scheiden zich vooral
van de Mendouw af in haren loop naar zee, zoo-
dat zoodoende een ware delta wordt gevormd, die
in haar geheel genomen een uitgestrektheid heeft
van ongeveer 144 vierkante geogr. mijlen, waar-
van er ongeveer 83 tot Pontianak behooren, de
rest tot Koeboe (Zie aldaar), een weinig bevolkt
landschapje, dat zich indertijd van Pontianak heeft
afgescheiden. Beneden Soeka Lanting zendt de
Kapoeas geen zijtakken meer naar zee. Tot het
landschap Pontianak behoort ook het eiland Datoe.
De stichting van het Sultanaat Pontianak dagtee-
kent van de laatste helft der iBe eeuw. In 1772
bracht Pangéran Sjarief Abdoe'r Rahman, de zoon
van een Arabischen fortuinzoeker, genaamd Sjarief
Iloesein ibn Ahmed el Kadri, die zich voorna-
melijk door zijn vroomheid tot rijksbestuurder van
Mampawa had weten te verheffen, eene vestiging
tot stand nabij de plek, waar thans de hoofd-
plaats Pontianak is gelegen, welke haar naam
ontleende aan de geesten, pontianak's, die daar
verblijf hielden, en door Abdoe'r Rahman met
geweervuur werden verdreven. Door haar gunstige
Rahman, dat den handel zekerheid verschafte, en
«9
290 PONTIANAK.
de veiligheid handhaafde, geraakte die vestiging
spoedig zoo zeer tot bloei, dat zij een welvarende
handelsplaats werd. Het duurde niet lang, of de
0.-I. Comp. kwam met haar in aanraking. De
Sultan van Bantam stond namelijk aan haar zijn
aanspraken op Soekadana en Landak af, waarna
zij in 1778 een commissaris daarheen zond, die
met Abdoe'r Rahman een contract sloot, waarbij
deze formeel als Sultan werd erkend, aan hem
Pontianak en het landschap Sanggouw of Sesango
in leen werden afgestaan, en aan de 0.-I. Comp.
handelsvoordeelen werden verzekerd, die tot de
oprichting van een handelsetablissement te Pon-
tianak leidden, hetwelk evenwel om de geringe
winsten in 179 1 weder gesloten werd. De pogin-
gen van Abdoe'r Rahman om zich met geweld
meester te maken van Sanggouw of Sesango mis-
lukten evenwel, en ook later heeft Pontianak's
heerschappij zich nimmer over dat landschap uit-
gestrekt. Meer succes had Abdoe'r Rahman in
Mampawa, waar hij zijn oudsten zoon Sjarief
Kasim als Panembahan aanstelde. Na zijn over-
lijden in 1808 volgde Sjarief Kasim hem als
Sultan van Pontianak op, die Goesti Djali, een
zoon van den verdreven vorst, tot Panembahan
van Mampawa aanstelde, en zich door onderlinge
huwelijken van diens vriendschappelijke gezind-
heid verzekerde. Abdoe'r Rahman en zijn opvol-
gers beweerden ook de suprematie te hebhen
over Landak, Tajan en Matan, zonder dat zij in
die landschappen echter ooit eenig gezag hebben
kunnen uitoefenen. Dientengevolge is hun su-
prematie over die landschappen nimmer erkend
geworden. Na het herstel van het Nederlandsche
gezag in den Indischen archipel werden nieuwe
contracten gesloten met Pontianak, Landak en
Matan, en toen de Sultan van Pontianak in 1822
voor goed afstand had gedaan van zijn aanspra-
ken op Tajan, ook met den Vorst van dat land-
schap, aan wien de titel van Panembahan werd
verleend. Blijkens het met Sultan Kasim van Pon-
tianak gesloten contract stelde hij zich onder de
bescherming van het N.-I. Gouvernement, dat samen
met hem het gezag zou uitoefenen en de inkom-
sten deelen. Kort hierop stierf Sultan Kasim. Zijn
broeder Sultan Osman volgde hem op, met wien
nader werd overeengekomen, dat hem jaarlijks
een vaste som zou worden uitgekeerd, terwijl het
meerdere der inkomsten zou komen ten bate van
's lands kas. In 1855 werd de meer dan tachtig-
jarige Sultan Osman op eigen verzoek van het
gezag ontheven, en opgevolgd door zijn zoon
Sultan Hamith, met wien een nieuw contract werd
gesloten, bepalende, dat de vaste jaarlijksche toe-
lage aan den Sultan zou bedragen ƒ50.400, en
dat justitie en politie over alle inwoners van het
rijk, van welke natie ook, door het Gouvernement
zou worden uitgeoefend. Sultan Hamith stierf in
1872, en werd opgevolgd door zijn oudsten zoon
Sjarief Joesoef, met wien een nieuwe overeen-
komst werd aangegaan, inhoudende o. m., dat de
uitoefening der politie over de inlandsche bevol-
king in Pontianak buiten de Gouvernements-
etablissementen wordt toevertrouwd aan het rijks-
bestuur in overleg en in overeenstemming met
de Gouvernementsambtenaren. Tegelijk werden ge-
regeld de belastingen, welke de Sultan van zijn
onderdanen — ook van de Dajaks — mocht hef-
fen, en welke heerendiensten deze verplicht waren
te presteeren. Sultan Joesoef stierf in 1895 en
werd opgevolgd door zijn oudsten zoon den tegen-
— PORONG.
woordigen Sultan, die den titel voert van Pangé-
ran Ratoe Sjarief Mohamad Pakoe Negara. De
bevolking van het geheele landschap Pontianak
wordt op ongeveer 35.000 zielen geschat.
Over landbouw, nijverheid, handel, verkeers-
middelen, zie het artikel BORNEO; voor de ge-
lijknamige gewestelijke en afdeelingshoofdplaats
wordt mede verwezen naar dat artikel, Dl. I,
bl. 253, waarbij alleen nog zij aangeteekend, dat
de bevolking volgens de laatste telling bestaat
uit: 186 Europeanen, 11.542 inlanders, 4590 Chi-
neezen, 724 Arabieren en 187 andere vreemde
Oosterlingen, en dat de gezondheidstoestand niet-
tegenstaande haar ligging onder de linie in een
zeer moerassige streek bevredigend, en het kli-
maat gematigd is, althans minder warm, dan op
vele plaatsen gelegen op de Noordkust van Java.
Halverwege de monding van de Kapoeas en de
stad Pontianak ligt Batoe Lajang, waar zich de
begraafplaatsen van de Sultans van Pontianak be-
vinden, deels bestaande uit natuurlijke rotsblok-
ken, deels uit opgetrokken muren, welke door
een batterij worden beschermd, en prijken met
een aantal graftomben, omringd door welriekend
geboomte. Merkwaardig is vooral de grafstede
van den stichter van het Pontianaksche vorsten-
huis, die onder de heilige graven gerekend, en
met bedevaarten vereerd wordt.
Litteratuur: Borneo's Westerafdeeling door P. J.
Veth; Nederlandsch Oost-Indië door Mr. P. A.
Van der Lith; Twee maanden op Borneo's West-
kust door M. Buys; Bijlagen der handelingen der
Staten-Generaal zitting 1857—1858 n°. 35, zitting
1875—1876 n°. 82, zitting 1881—1882 n<>. ICO
en zitting 1895—1896 n°. 110.
PONTIANAK EN OMMELANDEN. Afdee-
ling der res. Borneo's Westerafdeeling, omvat-
tende het landschap Pontianak, met uitzondering
van de districten Peneti en Soengei Kakap, die
onder de afdeeling Soengei Kakap ressorteeren.
Zij wordt bestuurd door een assistent-resident, die
zijn zetel op de hoofdplaats heeft.
POÖ. Amb. Kis. Zie PINANG.
POONAI of POENEJ. Maleische naam op
Sumatra voor Duif; Poonai jamboe is PUlo-
pus fiambu; Poonai tanna is Chalcophaps in-
dien; Poonai oebar is Treron nipalensis.
POPAJA. Mal. Men. Zie PAPAJA.
POPAK.,Zie SINTAU.
POPARÉ. Mal. Mol. en Tem. Zie PAPARÉ.
PORAH. Het 2e groote eiland van den Men-
tawei-archipel, door de eilanders Si Kobou, en
door de Hollanders in de vorige eeuw Goed For-
tuyn, geheeten. Zie verder MENTAWEI-EILAN-
DEN, Dl. 11, bl. 498.
PORCELEINHOORNS. Zie GASTEROPO-
DEN.
PORONG. Hoofdarm van de Brantas (Zie
aldaar). De i. v. Brantas genoemde werken tot
het geschikt maken van dezen arm voor den af-
voer van nagenoeg al het Brantas-water zijn thans
voltooid; zij bestonden, behalve uit de bijko-
mende werken ten behoeve der irrigatie, voorna-
melijk uit het verbreeden en verdiepen en gedeel-
telijk verleggen der geheele rivier. Het laatste
geschiedde op twee plaatsen: over een afstand
van 8 K.M. beneden den spoorweg bij Gambiran,
waar de rivier een meer rechten loop kreeg ten
zuiden der vroegere bedding en aan den bene-
denmond, waar het recht naar zee gaande over-
laadkanaal, dat beneden de spoorbrug bij Porong
 PORONG. — PORTUGEEZEN IN DEN
aanvangt, in de plaats van den vroegeren rivier-
mond gesteld werd. Dit kanaal heeft thans groo-
tendeels eene breedte van 120 M., zich naar den
mond tot ruim het dubbele verwijdend. De mond
is geheel nieuw gegraven door de vischvijvers
(zie de kaarten in Verslagen over de Burg. Op.
Werken, 1892 en 1898).
PORPHYRIO. AVES, GRALLAE, Galliuuli-
dae, Porphyrioninae. Zie PELLOENG.
PORTIBI (PERTIBI). Eertijds een zeer voor-
name kampong in Padang Lawas, res. Tapanoeli;
zij is thans gesplitst in Portibi djoeloe (boven-
strooms) en Portibi djai (benedenstrooms). In het
begin dezer eeuw had Portibi 33 kampongs onder
zich met _: 1000 huisgezinnen, daarmede het land-
schap Batang Pane vormende. De hoofden hadden
toenmaals grooten invloed en groot gezag. Een
onder hen was de krijgshaftige Patoewan Djoe-
madoel Alam, trouw bondgenoot van Toeankoe
Tamboese, die in den Padri-oorlog in het noorden
zulk een gewichtige rol gespeeld heeft. Na den
val van Dalo, de hoofdplaats van T. Tamboese,
in 1838, werd nabij Portibi eene redoute met
een kleine militaire bezetting gebouwd, die in
1843 weder verlaten werd. In den onrustigen tijd,
die daarop volgde, waren Portibi en Hadjoran de
hoofdkampongs op de vlakte van Padang Lawas,
doch ook sedert dien tijd dagteekent de splitsing
van eerstgenoemde kampong, ten gevolge van
oneenigheid tusschen Patoewan Djoemadoel Alam
en zijn broeder Patoewan Kocmala di atas, die
hem overleefde en feitelijk zijn opvolger werd.
Deze had toen Portibi djai gesticht. Toen in 1879
het Gouv. zich andermaal in Padang Lawas ves-
tigde, werd Portibi tot afdeelingshoofdplaats aan-
gewezen, totdat in 1882 het wenschelijk werd
geacht de hoofdplaats te verleggen naar Goe-
noeng Toewa.
Beide Portibi zijn aan den rechteroever van de
Batang Pane gelegen, nabij de monding van de
Siroemambe. Beide kampongs zijn vuil en smerig,
omgeven door levende bamboe-omheiningen.
PORTUGEEZEN IN DEN MALEISCHEN
ARCHIPEL. (DE) Onder de handelsartikelen,
in de Middeleeuwen langs den weg, welke liep
over de Italiaansche stedenrepublieken, naar de
verschillende landen van Europa gevoerd, bekleed-
den de producten van den Maleischen archipel,
zijne specerijen vooral, een eerste plaats. Natuur-
lijk, dat, toen de Portugeezen in 1498 onder
Vasco da Gama Vóór-Indië hadden bereikt en al
spoedig daar een stelling van beteekenis waren
gaan innemen, zij hunne oogen wendden naar het
verre Oosten.
Eén der desiderata hunner koloniale staatkunde
van die dagen is geweest het beheerschen der
handelswegen, welke leidden van Oost naar West;
en dit kon slechts bereikt worden door het zich
nestelen in vaste punten langs die wegen, welke
reeds gewichtige handelscentra waren of beloof-
den zulks te worden. Nu vloeide de handel van
Oost-Azië, voorzoover die zeehandel was, en van
den Maleischen archipel in dien tijd bijna geheel
samen in één middelpunt, nl. Malaka, door zijn
ligging aan de zeestraat tusschen het Oosten van
Azië en het Westen daartoe als van zelf aange-
wezen.
Van dit handelsemporium uit gingen de spece-
rijen en andere koopwaren van Oost-Azië en den
Archipel (aangebracht door de bewoners der stre-
ken zelve, waar de producten tehuis hoorden, o. a.
MALEISCHEN ARCHIPEL. (DE) 291
Chineezen, of door tusschenhandelaren in naderbij
gelegen streken; of door te Malaka gevestigde
kooplieden zelf opgehaald) langs de vaste kust of
over Ceilon naar de Westkust van Vóór-Azië,
—-
vanwaar zij vóór de komst der Portugeezen
gewoonlijk langs de Perzische Golf en de Roode
—
Zee de Levant en Egypte bereikten en zóó hun-
nen weg vonden naar Europa.
Die handel bewesten Malaka was grootendeels
in handen van Arabische kooplieden; de Portu-
geezen werden bij hunne komst in Azië commer-
ciëele mededingers van kooplieden, welke den
Mohammedaanschen godsdienst beleden en niet
alleen kooplieden waren, maar ook, zelfs in stre-
ken waar geen Mohammedaansche staten waren
gesticht, grooten staatkundigen invloed bezaten.
Die invloed is gebruikt, om de Portugeezen te
weren, óók uit den handel, en al spoedig zagen
de laatsten in, dat, wilden zij handel drijven, zij
dien handel moesten verdedigen en monopolisee-
ren: hun handel moest in vele streken een mono-
polistisch karakter dragen of zou niet kunnen be-
staan. Drie hoofdfactoren hebben dan samengewerkt
tot een strijd tusschen Christendom en Halve Maan
bijna van het eerste optreden af der Portugeezen
in Oost-Afrika en West-Azië: want naast gods-
diensthaat en handelsconcurrentie kwamen nog te
staan de wat men thans zou noemen imperialisti-
sche neigingen der Portugeezen. De Portugeezen
nu hebben al spoedig een groot deel van den
handel op Europa in Oostersche producten in
handen gekregen. En dit te gemakkelijker, omdat
de handel langs Klein-Azië en Egypte hoe langer
hoe meer groote bezwaren bood: hooge tollen,
drukkende rechten door de beheerschers dier stre-
ken op de koopwaren gelegd, onveiligheid in de
Middellandsche Zee, veroorzaakt door het optre-
den der Turken tegen de Italiaansche steden,
tegen Venetië in de eerste plaats.
Maar, al mocht reeds in de eerste jaren der
l6c eeuw de handel bewesten Vóór-Indië wijzi-
gingen ondergaan ten voordcele der Portugeezen,
ten nadeele hunner mededingers, daar beoosten
bleef eerst die handel nog zijn oude wegen gaan.
Ook bleef Malaka een uiterst gewichtig centrum.
Behalve Arabische kooplieden hadden zich daar
gevestigd of kwamen daar handel drijven Flindoe-
kooplieden van Vóór-Indië en van Java, niet be-
lemmerd om het verschil in godsdienst door den
Mohammedaanschen sultan van Malaka. Ook hier
had plaats gevonden wat in de geschiedenis zoo
dikwijls plaats vindt: de handel bracht welvaart,
bracht rijkdom; de rijkdom stelde in staat macht
uit te oefenen ook buiten eigen grenzen, wanneer
de lust daartoe kwam of wanneer het belang van
den vorst of van zijne onderdanen — handelsbe-
langen vooral — daartoe aanspoorde. De beheer-
scher van Malaka, eenmaal aan Siam onderworpen
geweest, had zich vrij gemaakt en op zijn beurt
zijn macht doen gevoelen aan streken in den
omtrek zijner stad.
Het belang van Malaka dan is den Portugeezen
niet ontgaan. Evenmin ontging het hun, dat hunne
Arabische en Hindoe-mededingers, niettegenstaande
hunne pogingen het te beletten, nog wel kans
zagen, de te Malaka opgekochte handelsartikelen
Westwaarts — zelfs naar de Roode Zee —
blijven vervoeren, zij het dan ook in toenemend
te
geringere mate. Wilden de Portugeezen den han-
del met Oost-Azië en den Archipel in handen
krijgen, dan moest dat in Malaka zelf geschieden.
292 PORTUGEEZEN IN DEN MALEISCHEN ARCHIPEL. (DE)
Schepen werden uit Lissabon naar het Oosten
gezonden met de bepaalde bedoeling, Malaka te
trachten te bezeilen. Het gebeurde. Op het eind
van 1509 werd de Noordkust van Sumatra be-
—
—
reikt, de peperhavens Pedir en Pasei beide
toen onafhankelijke rijkjes bezocht, daarna
Malaka. De ontvangst was in den beginne gun-
stig, handelsbetrekkingen werden aangeknoopt.
Dit was echter niet naar den zin der Arabische
kooplieden. Zij waarschuwden Malaka's vorst voor
de nieuw aangekomen vreemdelingen, door hem
te wijzen op den invloed en de macht, die zij
reeds op de kust van Malabar hadden weten te
verkrijgen; zij maakten gebruik van der Portu-
geezen onhandig optreden; zij stookten den Sultan
——
tegen hen op en tevens door den godsdienst
in 't spel te brengen diens onderdanen. Een
verraderlijke overval deed de Portugeezen Malaka,
na het bedrijven van vijandelijkheden, verlaten
en naar Vóór-Indië terugkeeren, onderweg weer-
wraak uitoefenende op vaartuigen van den Ar-
chipel.
Inmiddels was in 1509 de onderkoning van
Portugeesch-Indië, Francisco de Almeida, afgetre-
den en opgevolgd door Affonso de Albuquerquc,
onder den titel gouverneur. Deze krachtige per-
soonlijkheid was meer dan zijn voorganger de
man van een zich van hare gevolgen bewuste
koloniale politiek; minder dan zijn voorganger
werd hij door de omstandigheden geleid, meer
dan de Almeida beheerschte hij ze. Hij was bij
uitstek de man, om het hooge gewicht van Malaka
voor den handel in te zien niet alleen, maar ook
om de gelegenheid aan te grijpen, dat handels-
centrum in de macht te brengen der Portugeezen:
een middel te meer om den handel tusschen het
Oosten en Europa te monopoliseeren.
Goa, dat de hoofdstad zou worden van Portu-
geesch-Indië, werd in 1510 door de Albuquerque
veroverd; in het volgend jaar was Malaka aan de
beurt. De vorst van dit rijk had blijkbaar wel
begrepen, dat hij gevaarlijk spel speelde, vooral
toen de verovering van Goa het aanzien der Por-
tugeezen aanzienlijk had verhoogd. Hij trachtte
nog den storm te bezweren en nam een vriende-
lijke houding aan. Maar Malaka's lot was reeds
beslist.
Niettegenstaande de bezwaren van vele zijner
raadslieden zette de Albuquerque — die wist,
dat hij hiermede handelde in overeenstemming
met de te Lissabon opgevatte denkbeelden —
zijn plan door: in Mei 151 1 ging een flinke vloot
onder zeil, onder leiding van den gouverneur zel-
ven: wèl een bewijs, hoe hoog deze het belang
van Malaka aansloeg. Bij aankomst vóór Malaka
werden nog onderhandelingen gevoerd, men kon
het niet eens worden, de Portugeezen openden de
vijandelijkheden en hunne eischen stegen: zoo
werd gevorderd vergunning, een fort te Malaka
te bouwen. Deze werden niet ingewilligd; de
vijandelijkheden werden voortgezet en na ernsti-
gen strijd, waarbij Malaka's vorst niet door al
zijne onderdanen in voldoende mate werd ge-
steund, viel Malaka in Augustus den Portugeezen
in handen. Zijn beheerscher vluchtte naar Pahang,
een leenstaat van Malaka, later op het eiland
Bintang, dat tot zijn rijk behoorde.
Een Portugeesche vesting werd gebouwd en toen
de verdreven vorst weigerde, het voorstel der Por-
tugeezen te aanvaarden, om terug te kecren en het
bewind weder op zich te nemen behalve over de
Portugeesche vesting, werd het bestuur over Malaka
door de Portugeezen geregeld; Malaka werd een
Portugeesche stad. Men trachtte den verloopen
handel er weder heen te trekken en aldra gelukte
dit, en wèl niettegenstaande Malaka zelf in de
eerste jaren moest worden verdedigd en met suc-
ces verdedigd werd tegen aanvallen der Maleiers
van het schiereiland zelf, tegen aanvallen van Ja-
vanen (1513), van den op Bintang gevestigden
verdreven vorst, welke laatste het den Portugee-
zen in Malaka soms zeer moeilijk maakte in den
strijd, die soms werd overgebracht naar Bintang zelf.
Malaka is onder Portugeesch bestuur niet alleen
gebleven een bloeiende handelsplaats, niettegen-
staande de soms onrustige tijden door aanvallen
van buiten (gebeurtenissen, waarbij hier slechts
kan worden stilgestaan, voorzoover zij invloed
hadden op der Portugeezen verhouding tot som-
mige deelen van den Maleischen archipel), Malaka
is ook geworden het uitgangspunt der betrekkin-
gen tusschen de Portugeezen aan de ééne zijde,
Oost-Azië en den Maleischen archipel aan den
anderen kant.
Reeds vóór Malaka's verovering — het bleek
zoo juist — waren de Portugeezen met het Noor-
den van Sumatra: met Pasei en Pedir, in aanra-
king gekomen. Toen waren de aanrakingen goed,
maar de Portugeezen bedierven ze, doordat zij
kaapvaart dreven op schepen, welke de havens
van Noordoost-Sumatra bezochten. En al is de
verhouding met Pasei b. v. al spoedig weder ver-
beterd en al zagen de Portugeezen door zich te
mengen in binnenlandsche twisten, in 1521 kans,
daar een versterkt punt te bezetten, een der gron-
den was gelegd voor de ongunstige verhoudingen
tusschen de Portugeezen en verschillende inland-
sche staten, groot of klein.
Weldra toch waren de Portugeezen in het eerste
tiental jaren van hun zijn in Malaka met andere
streken van den Archipel en omgeving in aanra-
king gekomen: met Sumatra's Oost- en West-
kusten, ook (1519) met Atjeh (aanrakingen, die
spoedig van vijandelijken aard werden). Verder
met Pahang, Patani, Siam, China en andere stre-
ken buiten den Archipel, waarop echter hier niet
verder kan worden ingegaan.
Ook meer Zuid- en Oostwaarts breidden zich al
spoedig na Malaka's verovering de betrekkingen
der Portugeezen uit. Het waren vooral de eilanden-
groepen, welke de specerijen leverden, die hunne
aandacht bezig hielden. Geen wonder: men ver-
nam, dat te Malaka de kruidnagelen en muskaat-
noten van 5 tot 7 maal den prijs maakten dien
zij in 't land der producten zelf hadden opge-
bracht. Nog op het eind van 1511 zond de Albu-
querque, toen nog zelf in Malaka, eenige schepen
naar de Molukken onder bevel van Antoniod'Abreu:
het was de eerste tocht van Europeesche schepen
naar het Oosten van den Archipel. Grësik, toen
een druk bezochte handelsplaats op Java, werd
aangedaan en van daar uit werd koers gezet naar
Banda. Hier op de Bandagroep werd handel ge-
dreven en d'Abreu verkreeg een lading niet alleen
van de muskaatnoten van Banda zelf, maar ook
van de kruidnagelen, welke door de Bandaneezen
uit de Molukken werden gehaald en op de Banda-
eilanden ten stapel gebracht. Katoentjes van Vóór-
Indië waren het — zeer gezochte — ruilmiddel,
door de Portugeezen gebruikt bij deze handels-
operatiën.
D'Abreu keerde toen naar Malaka terug, maar
 PORTUGEEZEN IN DEN
een vaartuigje waarop een zijner officieren zich
bevond, F'rancisco Serraö, geraakte van hem af
en kwam na eenige lotgevallen bij 't schiereiland
—
Hitoe aan. Hij stond de Hitoeeezen bij tegen de
bewoners van Hoeamowel en met succes. De
mare hiervan verspreidde zich tot in de eigenlijke
Molukken en de sultan van Ternate, de mach-
tigste der vier op elkaar naijverige vorsten, die
onder elkander de heerschappij over de Molukken
hadden verdeeld (die van Ternate, Tidore, Batjan
en Djilolo) noodigde de Westerlingen in zijn rijk.
Serraö ging hierop in en in 1512 verschenen de
eerste Portugeezen op Ternate.
Handel was het hoofddoel, en in de eerste jaren
ziet men thans de Portugeezen van Malaka uit
handel drijven met Ternate niet alleen, maar ook
met Tidore. Reeds in deze eerste jaren kwam
weder een eigenschap van de Portugeezen aan
den dag, welke ontevredenheid wekte en de kiem
legde voor ernstige onaangenaamheden: de min-
achting dezer Westerlingen voor den bruinen broe-
der. Maar voorloopig bleef het in dit opzicht bij
op zichzelf staande uitingen en er waren genoeg
factoren, die de Portugeezen welkom deden zijn
in de Molukken: naijver onder de vorsten onder-
ling en hunne hoop op handelswinsten.
Zelfs drong de sultan van Ternate er op aan,
dat de Portugeezen zich blijvend op zijn eiland
zouden vestigen. Dit geschiedde in 1522, toen
Antonio de Brito op Ternate een fort bouwde.
De Portugeezen verkregen toen het monopolie
van den kruidnagelhandel.
Zij waren thans echter niet meer de eenige
Europeanen, welke in de Molukken waren ge-
—
vestigd. Antonio de Brito vond op Tidore ook
de Spanjaarden. Deze waren op Magalhaes'
bekenden tocht — over de Thilippijnen in de
Molukken gekomen (zie het artikel SPANJAAR-
DEN IN DEN MALEISCHEN ARCHIPEL,
waarin ook zal worden besproken de strijd tus-
schen Portugal en Spanje om de Molukken) op
het eind van 1521. De sultan van Tidore ont-
ving hen vriendelijk: hij, de mededinger van Ter-
nate's vorst, zag in de Spanjaarden rivalen der
Portugeezen, welke immers Ternate tot verblijf
hadden gekozen. Ditmaal echter deed de vestiging
der Spanjaarden in de Molukken den Portugeezen
nog geen hinder, integendeel de Spanjaarden gin-
gen op Portugeesche schepen Tidore verlaten het
gevaar voor concurrentie was voorloopig verdwe-
: (door onmacht of door onwdl der onderling zoo
nen. Wèl zijn later de Spanjaarden teruggekomen
en met gejuich door Portugals vijanden in de Mo-
lukken (b. v. Tidore, Makjan) ingeroepen, maar
ten slotte zijn zij tot op de inlijving van Portugal
bij Spanje in 1580 geene vijanden of tegenstanders
geweest van zooveel beteekenis, dat zij de Portu-
geezen hebben weten te verdringen uit den Moluk-
schen handel of ook maar ten slotte hunne ernstige
mededingers zijn geworden in de Molukken.
Concurrentie toch in den handel trachtten de
Portugeezen zooveel mogelijk te weren: een mono-
polie in den handel van de Molukken stond op
hun program. Ilct gevolg is geweest verzet van
hen, te wier nadeele deze monopoliezucht in
praktijk werd gebracht; een verzet dat te grooter
afmetingen aannam, naarmate de middelen om
daartoe te geraken forscher waren. Het beletten
van den handel van inlandsche vaartuigen
handel b. v. tusschen de Molukken en Java was
— de
in handen van Amboneezen, Javanen en Banda-
neezen, welke de specerijen naar Java brachten,
MALEISCHEN ARCHIPEL. (DE) 293
vanwaar zij grootendeels verder naar Malaka enz.
werden vervoerd — des noods met geweld, deed
weerwraak uitoefenen. Fr was meer: de Portu-
geezen zagen reeds spoedig in, dat zij ook in den
Archipel het monopolie niet zouden verkrijgen
of behouden tenzij desnoods met wapengeweld.
Het stichten van versterkingen langs de handels-
wegen moest dus een deel hunner koloniale poli-
tiek uitmaken. En niet ieder land volgde het voor-
beeld van den sultan van Ternate, om vrijwillig
een dergelijke versterking te dulden. Een poging
om op de Banda-eilanden een vast punt te be-
zetten (1523) stuitte af op het verzet der bewo-
ners : van staatkundigen invloed der Portugeezen
op die groep is dan ook geen sprake geweest,
slechts dreven zij daarop een handel, die in de
tweede helft der 16= eeuw echter om de geringe
winsten geheel werd overgelaten aan de inland-
sche handelsvaartuigen, welke de specerijen via
Java naar Malaka en Atjeh brachten.
De vijandschap nu, welke de monopolie-poli-
tiek der Portugeezen bij de Oostersche volkeren
opwekte, gaf hun gelegenheid hun invloed uit te
breiden. Op den duur toch waren de Oosterlingen
in den krijg niet tegen de Westerlingen bestand
en ten gevolge van overwinningen der Portugee-
zen werd de vijandschap der inboorlingen de
indirecte oorzaak, dat Portugal veld won. Vooral
gebeurde dit, waar, zooals o. a. in de Molukken,
de verschillende vorsten tegenover elkander ston-
den en niet één lijn trokken tegen de Europee-
sche indringers, ja, waar binnenlandsche twisten
de Europeanen in de gelegenheid stelden, terrein
te winnen of uit te breiden. Natuurlijk kan in
het bestek van dit artikel niet in bijzonderheden
worden getreden ten aanzien van het optreden
der Portugeezen in de Molukken, een optreden
dat niet beperkt bleef tot Ternate en Tidore,
maar waarin ook andere eilanden der Molukken
werden betrokken, en zich dikwijls door wreed-
heid, bijna altijd door laatdunkendheid en gebrek
aan waardeering van den godsdienst, de gebrui-
ken enz. van den inlander, meestal door onver-
stand, heeft gekenmerkt. Met woeker werd echter
wat misdreven was tegen den vijand, door dien
vijand terugbetaald. Moeilijke dagen hebben de
Portugeezen in de eerste helft der 16° eeuw in
de Molukken doorleefd en de onvoldoende hulp
dikwijls overhoop liggende Portugeezen) uit Malaka
of Goa vermeerderde meer dan eens die moeilijk-
heden. Moeilijkheden te bedenkelijker nog, als
onderlinge naijver de Portugeezen in de Molukken
onder elkaar verdeelde — en dit was niet zeld-
zaam. Dat aan hun eigen houding in de eerste
plaats de ongunstige toestanden waren te wijten,
blijkt wel hieruit, dat nobele, flinke, onbaatzuch-
tige gouverneurs der Molukken, als Antonio Galvaö
(1536—1540) den invloed der Portugeezen, ook
buiten Ternate, handhaafden en vermeerderden en
tevens zich bemind wisten te maken bij den Aziaat.
In '535 was door den voorganger van Galvaö,
den capitaö de Moluca of gouverneur te Ter-
nate, Tristaö d'Ataïde (1533 —1 de toenma-
lige sultan van Ternate, Tabaridji, die ontevreden
was over de ergerlijke handelingen der Portugeezen
en waarschijnlijk zijne ontevredenheid had doen
blijken, op voorgeven van verraderlijke plannen
naar Goa gezonden om zich bij den Onderkoning
te verantwoorden. Als sultan van Ternate werd
aangesteld een zeer jonge prins, Hairoen.
294 PORTUGEEZEN IN DEN MALEISCHEN ARCHIPEL. (DE)
I
De verbannen sultan nu nam in Goa het Chris-
tendom aan en deze daad nam den koning van
Portugal zoozeer vóór den ex-sultan in, dat van
Lissabon het bevel kwam, hem in zijne waardig-
heid te herstellen. Tabaridji had buitendien aan
Portugal geschonken het eiland Ambon, waarop
Ternate rechten pretendeerde, gelijk trouwens èn
de vorst van Ternate èn andere vorsten der Mo-
lukken eilanden der Ambon-groep hadden onder-
worpen of althans aan zich onderworpen rekenden.
De nagelcultuur was ongeveer het tweede kwart
der 16'- eeuw van de Molukken naar Ambon over-
gebracht en van ongeveer dezen tijd dagteekenen
ook sporen omtrent nadere aanrakingen der Por-
tugeezen met het schiereiland Hitoe. Ook hier
echter werkten allerlei factoren mede om hen in
—-
botsing te brengen met de Hitoeëezen, aanhangers
van den Islam: godsdienstgeschillen, monopolie-
zucht, de laatdunkende houding der Portugeezen
en hunne ongebonden leefwijze. Zij werden ver-
dreven van Hitoe —■ althans van de Noordkust
en vestigden zich ongeveer 1537 op Leitimor,
welks heidensche bewoners overhoop lagen met
de Hitoeëezen. Deze laatsten nu dreven veel handel
op de Molukken, en Hitoe was een der stapel-
plaatsen der kruidnagelen, waar Javanen, Banda-
kelen aanbrachten
—
neezen, Makassaren ze opkochten en hunne arti-
o. a. wapenen, welke in de
Molukken tegen de Spanjaarden werden gebruikt.
Galvaö liet in 1538 de handelsvloot, welke van
alle zijden aan Hitoe's kusten was gekomen, ver-
nietigen en de Portugeesche invloed werd zeer
versterkt op de Ambongroep, al werkten ook hier
dezelfde factoren als elders in een voor dien in-
vloed schadelijke richting. De schenking nu van
Tabaridji kon dien invloed nog vergrooten.
In 1544 werd tot maatregelen overgegaan, om
dien ex-sultan op Ternate's troon te herstellen.
Maar men had daar geplaatst sultan Hairoen.
Deze werd nu in 1545 door verraad opgelicht en
in boeien naar Malaka overgebracht, waarheen
Tabaridji zich reeds had begeven. Deze laatste
echter overleed te Malaka, vóór hij weder naar
Ternate had kunnen vertrekken. Hij had bij testa-
ment den koning van Portugal tot zijn opvolger
benoemd en in 1545 werd aan de Ternataansche
Grooten verklaard, dat het rijk aan Portugal was
overgegaan. Hairoen werd nu op den troon her-
steld; het motief voor zijn vervanging door Taba-
ridji was met diens dood vervallen.
Het aldus steeds meer onder Portugal's invloed
komend Ternataansch rijk werd overigens uiter-
lijk in aanzien vergroot, doordat door den krani-
gen gouverneur Bernaldim de Sousa (155° —155 2 )
het lastige Djilolo in 1 55 1 aan Ternate werd onder-
worpen en Tidore vernederd.
Met de uitbreiding van den invloed der Portu-
geezen in het Oosten van den Archipel trachtten
zij gepaard te doen gaan Christelijke propaganda.
Onder het gouverneurschap van de Ataide vindt
men daarvan reeds sporen op Halmaheira, maar
de overgang van de Heidenen daar tot het
Christendom vond veelal plaats in de hoop, voor-
deel te verkrijgen, b. v. hulp der Portugeezen
tegen Mohammedaansche tegenstanders. Galvaö
heeft ook ten zeerste voor de Kerstening geijverd
ook op de Ambon-eilanden, en trad hierbij op
tegenover de Mohammedaansche vorsten van Ter-
nate en andere eilanden die van deze pogingen
niet waren gediend, omdat zij inzagen, dat de uit-
breiding van het Christendom reeds gepaard ging
en verder gepaard zou gaan met de uitbreiding
van het gezag en den invloed der Westerlingen
welke dien godsdienst predikten. Vooral sedert
dekomst en het verblijfin die streken (1546—1547)
van den bekenden edelen Jezuïeten-zendeling Fran-
cisco Xavier, werd met kracht de propaganda in
het Oosten van den Archipel (de Molukken en
de Ambon-groep, vooral de Oeliasers) gedreven.
In Malaka, dat in 1559 door den Paus was ver-
heven tot zetel van een bisschop, die den Malei-
schen archipel tot zijn geestelijk gebied had, had
men een Jezuïeten-college en op Ternate. Op Batjan
b. v. had de Kerstening groot succes. Op Solor
en Timor en aangrenzende eilanden hebben de Je-
zuïeten, later vooral echter de Dominikanen (sedert
± 1560), gunstige resultaten hunner bekeerings-
pogingen gezien. Toch zijn de vruchten van dit
alles niet in verhouding geweest tot de pogingen
om het Christendom er te planten. Nergens in
den Archipel (Malaka er buiten gerekend) —■ ook
—
niet in het Oosten (de Solor- en Timor-grocp uit-
gezonderd) heeft het Portugeesch gezag een
zóó diepgaanden invloed gehad, dat het iets blij-
vends van beteekenis heeft tot stand gebracht.
Het politiek gezag heeft ten slotte nergens diep
wortel geschoten, al heeft het zich lang staande
gehouden; en dit politiek gezag was een eerste
vereischte voor het instandblijven van het Katho-
licisme, de propaganda waarvoor een staatkundig
doel tevens beoogde, en die meer naam-Christe-
nen maakte dan Christenen. En buitendien, de
Christelijke propaganda vond steeds meer tegen-
over zich de propaganda van den Islam, die in
den Archipel een grooten voorsprong had, vooral
omdat hij de vorsten en Grooten van verschillende
rijken reeds had gewonnen of in den Portugeesehen
tijd nog won en uit Java, Banda, Makasser enz.
steeds voedsel vond. De Islam won het dan ook
in den strijd om uitbreiding van het geloof in het
Oosten van den Archipel in den tijd der Portugee-
zen zeer beslist van hunne propaganda en dit is
gevoelig merkbaar geweest bij der Portugeezen po-
gingen in die richting. Zoo op het eiland Ambon,
waar ongeveer 1565 de Christelijke propaganda
het zoo goed als geheel moest afleggen tegen den
Islam en vanwaar de Portugeezen moesten wijken
naar de Oeliasers, waar het Christendom beter
stand hield.
Inmiddels bleef — om tot Ternate terug te
keeren — sultan Hairoen een volkomen loyale
houding ten aanzien der Portugeezen aannemen.
Al moge hij niet hebben vergeten de onrecht-
vaardige en vernederende behandeling hem aan-
gedaan, trouw bleef hij (misschien ook uit vrees
voor Portugal's macht, die op Ternate wel gering
was, maar van Malaka en Goa hulp kon krijgen;
ook uit de overweging, dat Portugal's bijstand
zijn invloed kon doen en ook deed toenemen
tegenover zijne mede-vorsten in de Molukken,
vooral tegenover Tidore) de zijde der Portugeezen
houden, trouw bleef hij zijne verplichtingen tegen-
over hen nakomen. Portugeesche tijdgenooten ver-
klaren van hem, dat hij den Portugeezen meer
gerechtigheid bewees, dan zij hem.
Dit laatste nu was niet jurer gros. Hairoen
had niet te roemen over overgroote gerechtigheid
van den kant der Westerlingen. De gouverneur
Duarte d'Eca (1555 —1557) laat Hairoen gevangen
nemen, omdat deze zich verzette tegen diens inha-
lige handelingen en doet hem een pijnlijke en
vernederende gevangenschap ondergaan. Een op
 PORTUGEEZEN IN DEN MALEISCHEN ARCHIPEL. (DE)
stand van Ternate, die de Molukken geheel in
beroering brengt, is het gevolg. De storm wordt
bezworen, toen Hairoen weder in vrijheid wordt
gesteld en d'Eca naar Voor-Indië wordt opgezon-
den. Hairoen wreekt zich niet. Eenige jaren latei-
wordt hij opnieuw vernederd, doordat men hem
uitdrukkelijk bij acte laat erkennen, dat hij slechts
als vazal van den koning van Poitugal zijn rijk
bestuurt. Maar daarentegen wilde hij geen afstand
doen van de rechten van zijn kroon op h. v. Klein-
Ceram en bleef hierbij op zijn stuk staan. Hij had
op de Ambon-groep overigens den voortgang van
het Portugeesche gezag te aanschouwen; in 1569
werd door de Portugeezen een fort op Hitoe ge-
bouwd, nadat de macht der Hitoeëezen met wapen-
geweld was gebroken.
Hairoen, hoewel steeds een loyale houding tegen-
over de Portugeezen aannemend, bleef dan, binnen
de perken van het hem opgedrongen vazalschap,
zijne rechten handhaven, zijn macht uitbreiden
en tegelijk daarmede de uitbreiding van den Islam
bevorderen. Botsingen bleven dan ook niet uit
en vooral zijn post vatten tegenover de Christe-
lijke propaganda deed hem gehaat worden in de
oogen der Portugeesche Jezuïeten-zendelingen.
Hairoen werd het slachtoffer: in 1570 werd hij
op laaghartige wijze vermoord op aanstoken van
den Portugeeschen gouverneur van Ternate, Diogo
Lopez de Mesquita.
Die moord werd het sein voor een algemeen
verzet der Ternatanen tegen de gehate Wester-
lingen, onder leiding van Hairoen's oudsten zoon,
sultan Baboellah of Baab, die zwoer het verzet
niet te zullen opgeven vóór de Portugeezen uit
de Molukken waren verdreven. Hij ontving steun
van een groot aantal Tidoreezen en het verzet
tegen de Portugeezen werd door hem ook over-
gebracht naar de Ambon-eilanden. Geheel het
Oosten van den Archipel werd het tooneel van
den strijd. Op het eind van 1574 ging de Por-
tugeesche vesting op Ternate aan Baboellah bij
verdrag over. De meeste Portugeezen weken uit
naar Ambon, waar zij zich hadden weten staande
te houden. Anderen gingen naar Tidore, en wer-
den daar goed ontvangen door den Sultan, die
evenals de vorst van Batjan begon te vreezen
voor de machtsuitbreiding van Ternate en die trou-
wens hoop had, handelsvoordeelen voor zijn rijk
te trekken uit het verblijf der Portugeezen in
zijn land. Het werd open oorlog tusschen Ternate
en Tidore en op verzoek van Tidore's sultan
bouwden de Portugeezen van Ambon op Tidore
in 1578 een Portugeesch fort.
lets later, in 1580, en op het Iberisch schier-
eiland vallen de bekende gebeurtenissen voor,
welke Portugal met Spanje vereenigen en dus ook
het Portugeesch-lndië. Die vereeniging heeft wei-
nig invloed gehad op de wijze van bestuur en
handel der Portugeezen in het Oosten, in den
Maleischen archipel. Er was voor hen zelfs een
voordeelige kant aan verbonden: doordat de
Spanjaarden, op de Philippijnen gevestigd, thans
met hen één rijk uitmaakten, konden deze hen
hulp verleenen b. v. in de Molukken en op Ambon.
En de toestand der Portugeezen dadr was zorg-
wekkend genoeg. Baboellah bleek hoe langer hoe
meer een geduchten tegenstander te zijn en breidde
steeds meer zijn macht en invloed uit. Hij, die
zich noemde de heer der 70 eilanden, strekte zijn
gezag uit over of pretendeerde rechten op Min-
danao, over een groot deel der Molukken in
295
engeren zin, over een deel der Ambon-groep en
de Papoesche eilanden, over de Noordoost- en
Oostkust van Celebes en aangrenzende eilanden,
zelfs tot op Bima. Maar zijne dagen waren geteld:
in 1583 of 1584 overleed hij. Hij had aan den
invloed der Portugeezen in de Molukken een zeer
gevoeligen slag toegebracht, had aan de Kerste-
ning van die streken eveneens beletselen in den
weg gelegd zóó groot, dat de resultaten er van
zoo goed als vernietigd waren geworden; maar
geheel verdwenen was die invloed nog niet. Ook
na zijn dood hebben de Spanjaarden en Portugee-
zen den krijg met Ternate moeten voortzetten,
hun plaats op Tidore hebben zij weten te behou-
den, maar hunne positie was in de Molukken ten
zeerste verzwakt. Ook op Ambon en omliggende
eilanden hebben zij zich gehandhaafd en hier
beteekende hunne stelling iets meer dan in de
Molukken.
Zóó was de toestand der Portugeezen in het
Oosten van den Archipel, toen de Nederlanders
in 1595 hun eersten tocht naar Indië begonnen.
Zooals dit alles in 't Oosten van den Archipel
geschiedde, zoo ook in het Westen. En juist daar
greep spoedig na de verovering van Malaka door
de Portugeezen een wijziging plaats in de machts-
verhoudingen der inlandsche rijken onderling en
wel door de grootere plaats, welke Atjeh gaat
vragen in de rij der staten en staatjes op Sumatra.
De monopolie-politiek der Portugeezen was hier-
van een der oorzaken. Deze trachtten den vrijen
handel te verhinderen overal waar zij invloed
hadden, zoo b. v. in Pasei. Het gevolg was dat
de handel andere havens zocht: in dit geval Atjeh,
dat een tusschenstation van beteekenis was, dat het
tusschenstation is geworden voor den handel door
de Mohammedaansche kooplieden bewesten Malaka
op den Archipel gedreven. Dit bracht welvaart
in dit tot nog toe tamelijk onbeteekenend rijk,
dat, nog in 't begin der i6e eeuw een vazalstaat
van Pedir, zich onafhankelijk maakte en Pedir
onderwierp en ook Pasei, waaruit in 1524 de Por-
tugeezen door Atjeh werden verdreven. In 1567
werd Aroe door Atjeh veroverd. Atjeh wordt nu
gaandeweg het centrum van het verzet tegen de
Portugeezen in het Westen van den Archipel, een
centrum van te meer beteekenis, toen in 1526
de Portugeezen den ex-sultan van Malaka van
Bintang verdreven en dit broeinest van vijandelijk-
—
heden voorloopig onschadelijk maakten. Djohor
op het Maleische schiereiland een nieuwe stich-
ting — werd thans de zetel van het Maleische
rijk, en Djohors sultans gaan voort met den strijd
tegen de Portugeezen, welke hunnen voorzaten
Malaka hadden ontweldigd. In dezen kamp tegen
Djohor aan den eenen, Atjeh aan den anderen
kant hebben de Portugeezen van Malaka zich weten
staande te houden, zij het dan ook meer dan eens
met groote moeite (b. v. bij het beleg in 1551
tegen Djohor, gesteund door Javanen van Djapara;
bij de aanslagen in 1568 en 1573 tegen Malaka
door de Atjèhers, in 1574 tegen een Javaansche
vloot, spoedig daarop (1575) tegen Atjèhers), vooral
——
ook met het oog op het zwakke garnizoen van
Malaka. Ook deze verwikkelingen die schade-
lijk werkten op Malaka's handel kunnen in
dit artikel over dezen Archipel slechts in het alge-
meen worden besproken, niet in bijzonderheden
worden nagegaan. Ook hier in het Westen van
den Archipel handhaven zich de Lusitanen en
weten zij ten slotte den handel te beveiligen —,
296 PORTUGEEZEN IN DEN MALEISCHEN ARCHIPEL. (DE)

maar ook doet dit Atjeh, dat steeds in bloei, in kwart der l6e eeuw in handelsaanrakingen waren
aanzien, in macht stijgt; terwijl het Maleische rijk gekomen. Vooral het sandelhout werd in die stre-
langzaam, maar zeker in aanzien daalt — niette- ken door hen opgekocht en al spoedig werden
genstaande vleugjes van herstel in macht
tengevolge van verwikkelingen en oorlogen met
— ook deze eilanden geregeld door Portugeesche schepen
bezocht. In de tweede helft der i6e eeuw is ook
Atjeh sedert ongeveer het midden der i6e eeuw. hier sprake van Christelijke propaganda, evenals
Wat in de Molukken gebeurde, gebeurde ook hier: op het Oostelijk en Zuidelijk gedeelte van F'lores.
de vrees van de naburige inlandsche staten voor De pogingen tot Kerstening, welke hier vooral
een machtig rijk, in dit geval Atjeh, deed nabu- uitgingen van de Dominikanen, leidden hier in het
rige streken toenadering zoeken tot Malaka (b. v. uiterste Zuidoosten van den Archipel, tot het ves-
van Sumatra's Westkust) en de Portugeezen veel tigen ook van staatkundigen invloed. Op Solor
minder last van die staten (b. v. Djohor) krijgen, werd tusschen ongeveer 1560 en 1570 een fort
dan anders het geval zoude zijn geweest. Ja! in gebouwd en de Dominikanen legden daarin op
1568 bezocht Djohor's sultan Malaka, de vroegere hunne kosten garnizoen; zij regelden het Euro-
hoofdstad van het rijk zijner vaderen, vereenigd peesch bestuur op het eiland: eerst later (op het
als Portugeezen en Djohorieten toen waren in ge- eind der ió 1-' eeuw) werd de aanstelling van een
meenschappelijken krijg tegen Atjeh. Die gemeen- capitaö (gouverneur) overgenomen door de Regee-
schappelijke vijandschap was oorzaak van verbon- ring. Ook hier stond de Christelijke propaganda
den tusschen Malaka en Djohor, welke plaats tegenover die van den Islam en het bouwen
maakte voor den vroegeren oorlogstoestand; een eener versterking op Solor door de Dominikanen
gunstige verhouding, welke verkoelde, daarna ver- was een vciligheidsmiddel om veilig te zijn tegen
broken werd (1585—1587) door „monopolische de aanhangers van den Islam. Maar de Moham-
proceduyren" van den eenen zoowel als van den medanen waren ook hier weder niet de voor-
anderen kant. Deze hernieuwde vijandschap tus-
schen de Portugeezen en Djohor had een voor
:
naamste vijanden der Portugeezen dit waren zij
zelf, die door hunne laatdunkendheid en hun
eerstgenoemden gunstige terugwerking op de hou- minachtend optreden tegen de inboorlingen dier
ding van het in die dagen tijdelijk door binnen- haat opwekten en hen tot krijg dreven, totdat in
landschc beroeringen verzwakte Atjeh, welks toen- 1598—1599 de Portugeezen bijna door hen uit Solor
malige sultan, de usurpator Ala-oed-din Sjah, vrede waren verdreven en slechts met groote moeite zich
met Malaka sloot in 1587 of 1588, een vrede, hebben kunnen staande houden.
die den omtrek van Malaka veiliger deed worden De betrekkingen der Portugeezen met de Kleine
voor den handel dan in lang het geval was ge- Socnda-eilanden in deze periode laten wij verder
weest, en die ongunstig heeft gewerkt op de ont- rusten, om even te wijzen op die met Java. Staat-
vangst der Nederlanders, toen deze in 1599 voor kundigen invloed van hlijvenden aard hebben de
het eerst Atjeh aandeden. De vriendschap tus- Portugeezen nergens op dit eiland uitgeoefend en
schen Atjeh en Malaka verminderde echter al ook hun handel, op Java gedreven, nam geen
spoedig weder, vooral toen Atjeh's sultan zag, groote plaats in. Slechts een enkel woord kan
dat de Spaansch—Portugeesche macht het plan dan ook in het bestek van dit artikel aan de be-
koesterde, een versterking in Atjeh op te richten trekkingen der Portugeezen met dit eiland worden
en daartoe een verzoek aan Atjeh's beheerscher gewijd.
deed; en toen de Portugeezen weer handelssche- Bij de komst der Portugeezen in Malaka waren
pen gingen aanslaan langs Atjeh's kusten. daar gevestigd Javanen, daar zeer invloedrijke
De Molukken en Ambon in het Oosten, Malaka kooplieden en niet te verwonderen is het, dat de
in het Westen zijn de hoofdvestigingen der Por- verovering der stad indruk heeft gemaakt in die
tugeezen in den Archipel geweest. Maar daarbij streken van Java, vanwaar die kooplieden waren
zijn hunne betrekkingen met, hun invloed op die gekomen en waarmede drukke handelsbetrekkin-
streken niet gebleven. gen werden onderhouden. Die indruk blijkt uit
Met de Papoesche eilanden en Nieuw-Guinea betrekkingen, welke tusschen Java en het Portu-
zijn zij in aanraking gekomen; op Banda hebben geesch Malaka kwamen te ontstaan. Zij waren
zij handel gedreven. Verschillende streken van niet steeds van vriendelijken aard. Op Java breid-
Celebes (vooral de Noordoostkust met de eilanden den de Mohammedaansche beheerschers van de
benoorden, de Sangi-groep, en den Zuidwesthoek) havensteden in die jaren ten zeerste hun gezag
zijn hun bekend geworden; met Borneo hebben en gebied uit ten nadeele van den Hindoe-vorst
zij deels betrekkingen gehad, vooral met Noord- van Madjapait. Deze laatste heeft onmiddellijk
en Noordwest-Borneo; deels hebben zij althans getracht, in goede verstandhouding te komen met
de kusten verkend. De aanrakingen met de eilanden de nieuwe beheerschers van Malaka. Een der haven-
benoorden ons tegenwoordig gebied (Mindanao, vorsten daarentegen, dipati Oenoes van Djapara,
enz.) vallen buiten het bestek van dit artikel, even- die reeds vroeger, vóór de verovering van Malaka,
als die met verschillende streken van Oost-Azië het oog op die stad schijnt te hebben geslagen, be-
(China, Japan enz.): Macao was in de 2C helft proefde in 1513 een vergeefschen aanslag daarop.
der i6e eeuw een zeer belangrijk punt voor de Al spoedig daarna zijn Portugeesche schepen
Portugeezen geworden voor hun handel met die om handel te drijven opzettelijk of op hun tocht
streken. Toch zijn al die relaties niet van zoo naar de Molukken in de havens van Oost-Java
groote beteekenis geweest, vooral ook hebben vele verschenen. Eerst vriendelijk ontvangen, ook in
ervan in het tijdperk vóór de komst der Neder- de havens van Oenoes, dre, met Madjapait in
landers in het Oosten te weinig hlijvenden in- strijd, geen lust had de Portugeesche schepen
vloed gehad, om in dit artikel er anders dan ter zich tot vijand te maken, deed de eigenaardige
loops op te wijzen. handelspolitiek der Portugeezen, in kaapvaart ont-
Dit is niet het geval ten opzichte van de Solor- aardende, die vriendelijke verhouding veranderen:
en Timor-cilanden en naaste omgeving, waarmede de Portugeesche schepen werden in de Javaansche
de Portugeezen reeds in het begin van het tweede havens aangehouden, vooral toen Madjapait in
 PORTUGEEZEN IN DEN MALEISCHEN ARCHIPEL. (DE)
1518 was gevallen en de Mohammedaansche rijkjes
(onder hoofdleiding van denbeheerscher van Demak)
vrijer in hunne bewegingen waren. In die streken
van Java, waar de Islam de overhand nog niet
had verkregen, vonden de Portugeezen daarente-
gen eene betere ontvangst: zóó nog na den val
van Madjapait in den uitersten Oosthoek, zóó in
West-Java (Soenda), zoolang dit nog niet onder
den invloed van den Islam was gekomen. Ja, op
West-Java stonden zij tusschen 1521 en 1526 op
het punt, met toestemming van den Hindoe-vorst,
een versterking op te richten bij Soenda Kalapa
(Djakatra), toen de Mohammedanen van Demak
meester werden van West-Java en het plan der
Portugeezen verijdelden. Aanslagen van eigenlijk
Java uit op Malaka toonden verder een vijandi-
gen geest van de Mohammedaansche beheerschers
tegen het Malaka der Portugeezen, die den handel
ook der Javanen in den Archipel bemoeilijkten,
(in vereeniging met Djohor in 1551, in overleg
met Atjeh in 1574). Daartegenover staat, dat de
Portugeezen van Malaka minstens sedert ongeveer
het midden der l6c eeuw weder handel hebben
gedreven op Java, ook op West-Java (o. a. op
Bantam en Soenda Kalapa). En da&r in Bantam
troffen hen de Nederlanders in 1 596 aan op hun
eersten tocht naar Indië.
Toen de Nederlanders begonnen te overwegen
de mogelijkheid, zelven de specerijen van het Oosten
uit die streken te gaan halen in plaats van uit Por-
tugal, was er in hunne oogen o. a. één bezwaar dat
niet licht woog, dat nl. de Portugeezen een mach-
tige macht in dat Oosten vormden. Nu was Por-
tugal sedert 1580 aan Spanje onderworpen en de
mogelijkheid bestond, dat die Portugeesche macht
in Azië een vijandige macht zou blijken te zijn.
Al spoedig na hunne komst bleek dan ook, dat
die mogelijkheid een werkelijkheid was: de Por-
tugeezen hebben de verhouding, waarin zij ston-
den tot het aan de Nederlanders vijandige Spanje,—
voor hen zelf te kwader ure — gebruikt om de
nieuw aangekomen Westerlingen, waarin zij gevaar-
lijke mededingers zagen, te bemoeilijken. Maar er
bleek nog iets anders, nl. dat het Portugeesche
koloniale rijk, hoe machtig uiterlijk nog, veel
minder krachtig was, dan men wel had gevreesd.
Wèl wist men, dat zijn beste dagen reeds voorbij
waren, maar al spoedig zag men, dat de Neder-
landers in het Oosten opgewassen waren tegen
de Lusitanen, vooral toen door de oprichting in
1602 van de Oost-Indische Compagnie ook de
Nederlanders in Indië een ecuheid van belang
hadden. Reeds was het verschil tusschen uiterlij-
ken schijn en innerlijke macht gebleken bij de
verschijning der Engelschen in 't Oosten sedert
het laatste kwart der l6 e eeuw, toen Drake's
komst in 1579 schrik bracht in de harten der
Portugeezen in de Molukken, toen Lancaster in
1592 met één schip de omstreken van 't Maleische
schiereiland onveilig kon maken.
Het ligt niet op den weg van dit artikel, de
oorzaken na te gaan van het verval der macht
van de Portugeezen in het Oosten, te minder daar
de kern van die macht niet in den Archipel heeft
gezeten. Misbruiken in bestuur, in rechtspleging;
overwegende invloed der geestelijkheid in de wereld-
lijke aangelegenheden ten bate van de macht dier
geestelijkheid zelf, waardoor de koloniale inkom-
sten voor een groot deel werden opgeslokt; jaloe-
zie en twisten onder de ambtenaren, die dikwijls
ten gevolge had o. a. snelle afwisseling van be-
297
stuurshoofden; wantrouwen en ondank van de
Regeering in Europa; ongeschiktheid van vele
ambtenaren en officieren; hiermede zijn enkele
oorzaken aangestipt. Maar bovenal de hebzucht
der Portugeesche ambtenaren en officieren. „Vroe-
ger" zegt Jan Huygen van Linschoten, die onder
Portugeesch bestuur Azië had bezocht: „vroeger
streed men hier 0111 prijs en eerc te verwerven,
maar nu ter tijt zijnse al om rapen uyt". En er
bestaat voor dat „rapen" te meer gelegenheid,
omdat onder zekere omstandigheden de handel
was opengelaten, óók voor de ambtenaren en offi-
cieren, de beambten en soldaten; een regeling,
ten overvloede onvoldoende geregeld. De winsten
kwamen niet in de schatkist, zij kwamen groo-
tendeels in de zakken van het regeeringspersonccl
in 't Oosten. Er kwam bij de vijandschap van vor-
sten en volkeren in Azië; de achteruitgang van
't moederland.
En toen verschenen op het eind der l6c eeuw
andere Westerlingen, onder wie de Nederlanders
op den voorgrond treden, welke slagen zouden
toebrengen, die de Portugeesche macht in het
Oosten zoo goed als geheel hebben vernietigd.
Wij bepalen ons hier weder tot die slagen, welke
in den Archipel zijn gevallen, en behandelen deze
te korter, wijl hunne geschiedenis samenvalt met
de reeds in verschillende artikelen besproken ge-
——
schiedenis der Nederlanders in den Archipel.
De eerste aanrakingen der Nederlanders het
bericht van wier verschijning in het Oosten groo-
ten schrik onder de Fortugeezen teweeg bracht
met de Portugeezen in den Archipel zijn geweest
—
die van de Houtmans vloot met de Portugeezen
in Bantam in 1596 : zij waren het isbekend
niet van vriendschappelijkcn aard. De Portugee-
—
zen waren toen met Bantam in goede verhouding,
maar in den tijd, die sedert verliep tot aan de
komst der tweede Nederlandsche vloot in Indië,
waren de bordjes verhangen, vooral door het onhan-
dig en aanmatigend optreden der Portugeezen.
Dit had invloed ten goede op de ontvangst van
Jacob van Neck in Bantams havens in 1598. lets
dergelijks vond plaats, toen in 1599 Wybrand
van Waerwijck met een eskader van van Neck's
vloot Hitoe bezocht: hij steunde, zij het ook in
geringe mate, de Hitoeëezen in hun strijd tegen
de toen nog op Lci-Timor gevestigde Portugeezen.
Eveneens bij van Waerwijk's komst op Ternate
in hetzelfde jaar.
Al spoedig begonnen dan ook de vijandelijk-
heden tusschen de Portugeezen en de Nederlan-
ders in den Archipel. Onder de belangrijke ge-
beurtenissen uit dien tijd zijn te memoreeren de
zeeslag bij Bantam in December 1601, toen Wol-
fert Hermanszoon tot wijken dwong de veel
grootere, maar minder goed bruikbare, Portugee-
sche vloot onder André Furtado de Mendoza, die
uit Goa in den Archipel was gekomen, om de
Nederlanders tegen te staan en Bantam te tuch-
tigen: een overwinning, die den naam der Neder-
landers in den Archipel zeer verhoogde; de ver-
overing in 1603 door het eskader van Jacob van
Heemskerck van een rijk geladen Portugeesch
galjoen in de buurt van Djohor, welk feit een
voor de Nederlanders gunstigen indruk maakte
op Djohor's sultan; de overgave in Februari 1605
van het Portugeesche fort op Lci-Timor aan Steven
van der Hagen, waardoor de Portugeesche invloed
op de Ambon-eilandcn geheel werd gebroken; de
verovering van het Portugeesche fort op Tidore
298 PORTUGEEZEN IN DEN MALEISCHEN ARCHIPEL. (DE)

in Mei 1605 door Cornelis Bastiaenszoon, waar-
door het rijk der Portugeezen op de Molukken
uit was: niet zij, maar de Spanjaarden zagen in
1606 kans, zich daar weder te vestigen; de mis-
lukte aanslag op het door Furtado de Mendoza
verdedigde Malaka, in 1606 door Cornelis Mate-
lieff de Jonge met behulp van Djohor onderno-
men, onmiddellijk gevolgd door de vernietiging
van een deel der Portugeesche vloot vóór Malaka
door denzelfden Nederlandschen vlootvoogd, het-
welk onder meer een toenadering tusschen de
Nederlanders en het toen vijandelijk tegenover
de Portugeezen staande Atjeh ten gevolge had;
de verovering in 1613 van het Portugeesche fort
op Solor door Apollonius Scotte.
Scotte verdreef echter de Portugeezen niet uit
deze streken, niettegenstaande hij hunne verster-
king had genomen. Integendeel, hij liet toe, dat
op Flores Portugeezen met der woon gevestigd
bleven, te eerder, omdat hij meende, dat zij den
Nederlanders van dienst zouden kunnen zijn bij
den handel op Timor. Dit nu had ten gevolge,
dat in den uitersten Zuidoosthoek van den Archi-
pel de Portugeezen gevestigd bleven. En zij heb-
ben zich in dien uithoek gehandhaafd. Larentoeka
op Flores werd eerst hun centrum, vanwaar uit
zij met de Nederlanders in die gewesten den strijd
voortzetten.
Overigens waren dus de Portugeezen al spoe-
dig na de komst der Nederlanders in het Oosten
beroofd van staatkundig gezag op de eilanden van
den Archipel. Wèl bleven zij handel drijven op
sommige streken van Java, op Makasser, op Broenei
enz. Maar Malaka was in den omtrek het over-
blijfsel van hun politieke macht geworden. Dit
overblijfsel nu was echter van groote beteekenis.
Het was het aanknoopingspunt tusschen wat de
Portugeezen bezaten bewesten Malaka, met Goa
als centrum, en wat zij nog aan betrekkingen had-
den behouden met den Archipel (waaronder b. v.
de Oostkust van Sumatra) en Oost-Azië met Macao
als eindpunt. Buitendien, daargelaten het gewicht
dat Malaka voor de Portugeezen had, op zich zelve
was de veste door haar ligging voor ieder begeer- dat de Portugeezen nog handel dreven in den
lijk, die invloed in het Oosten wilde hebben.
Geen wonder, dat zoowel in Europa als in Indië
liet zou te ver voeren, de pogingen der Neder-
landers om Malaka in handen te krijgen te be-
schrijven, of het politieke schaakspel tusschen
Atjeh, Djohor en de Compagnie te schetsen. In
1629 o. a. liet de toenmalige sultan van Atjeh,
Iskandar Moeda, een aanval doen op Malaka, maar
werd door de Portugeezen, gesteund o. a. door
Djohor, op gevoelige wijze teruggeslagen. Dit suc-
ces had ten gevolge dat de Portugeezen onder
bevel van Nuno Alvares Botelho in 1630 voor
Djambi verschenen en eenige Nederlandsche en
Engelsche schepen, daar zich bevindende, met suc-
ces aanvielen. Aan de andere zijde werden de
plannen tot een gezamenlijk optreden van de Com-
pagnie en Atjeh meer en meer overwogen. De
Nederlanders begonnen de Malakasche wateren
steeds meer te bekruisen en sedert 1633 begint
een insluiting der stad. Toch wilde Atjeh eerst
Djohor geheel ten onder brengen, zoowel Iskandar
Moeda, als na zijn dood in 1636 diens opvolger.
De vrees voor vergrooting van Nederlands macht
in den Archipel bracht het hare bij tot den onwil
van Atjeh's beheerscher. Maar de Compagnie ging
met de „besettingh" der veste voort; de handel
der stad verliep — en die tusschen Vóór-Indië
en Macao werd bemoeilijkt —, de levensmiddelen
werden schaarsch: de stad werd „in d'uyterste
extremiteyt gebracht ende de negotianten ten prin-
cipale van daer gediverteert". In Augustus 1640
begon met behulp van Djohor een geregeld beleg
en den I4 en Januari 1641 gelukte het aan Minne
Willemszoon Kaartekoe en Johannes Lamotius de
stad te veroveren, na een dappere verdediging
onder leiding van Manoel de Sousa Coutinho.
Hiermede was, met uitzondering van hunne stel-
ling op de Solor- en Timor-groep, de staatkundige
rol der Portugeezen in den Archipel uitgespeeld.
Wèl daarentegen bleven zij van Macao en Solor-
Timor uit handel drijven op verschillende streken
van den Archipel. Toen in 1642 bekend werd,
dat in 1641 tusschen Portugal, hetwelk in 1640
zijne onafhankelijkheid had verkregen, en Neder-
land een tienjarig bestand was gesloten, bleek het,
Archipel op Makasser, op Bima, op Solor en Timor.
De handel op Makasser was de belangrijkste.

—
de Nederlanders omgingen met het plan, zich van Immers tengevolge der cynisch-streng doorgezette
die stad meester te maken; en dit het bleek monopolie-staatkunde onzer Oost-Indische Com-
reeds — van de eerste jaren van hun zijn in Azië pagnie ten aanzien der Molukken en der Ambon-
af. Gemakkelijk ging dit echter niet, te minder, eilanden werd van uit die streken een drukke
omdat van de krachten der Nederlanders elders zg. smokkelhandel in de specerijen gedreven op
in Azië veel werd gevorderd. Nooit echter werd Makasser. Daarheen kwamen nu ter markt de Euro-
dit doel uit het oog verloren, te minder omdat peesche kooplieden, Portugeezen in de eerste plaats.
de Portugeezen van Malaka uit de Nederlanders De strijd tusschen Makasser en de Compagnie is
in den Archipel (Bantam, Mataram, enz.) tegen- niet uitgebleven en toen, eerstin 1660, ten gevolge
werkten, zoodra de gelegenheid zich voordeed van de welgelukte expeditie onder Van Dam en
Hetzelfde doel had de sultan van Atjeh, en de Truijtman, Makasser werd overwonnen, later in
hoop, dat de Nederlanders hem zouden helpen in 1667 en 1668 Speelman dit rijk volkomen verne-
de verovering der stad, deed de verhouding tus- derde, was het gedaan met den handel der niet-
schen Atjeh en de Compagnie beter zijn dan Nederlandsche Europeanen op Makasser. Uitdruk-
ijverzucht tusschen de beide machten en handels- kelijk werd bepaald, dat geen vreemde Europeanen
geschillen haar anders zouden hebben gemaakt. tot den handel mochten worden toegelaten. Het
Ook Djohor, dat, bevreesd voor Malaka en tevens bleek toen, dat nog een aanzienlijk aantal Portu-
voor Atjeh, afwisselend in oorlog en vrede met geezen in Makasser verblijf hield: hunne uitzet-
die stad was, vergat nooit, dat Malaka eens tot ting was een nieuwe slag voor der Lusitanen han-
het rijk had behoord. Maar de Compagnie wilde del in den Archipel.
niet, dat die stad Atjehsch zoude worden of Djo- Met de onderwerping van Makasser was weder
horsch; geen van beide rijken mocht in macht een deel van den Archipel door de monopolisee-
toenemen, integendeel zij moesten elkaar „consu- rende Compagnie voor den handel gesloten, voor-
meeren"; en Malaka moest Nederlandsch territoir zoover die handel niet in haar handen was. Het
worden. terrein voor kooplieden buiten de Compagnie was
 PORTUGEEZEN IN DEN MALEISCHEN ARCHIPEL. (DE)
al weder beperkt geworden; de handel had zich
buiten dit onvrije terrein geconcentreerd, vooral
in Bantam. Ook daar dreven Portugeezen handel.
Ook daar was hun commercieel rijk uit, toen de
bekende gebeurtenissen van 1682—1684 ten ge-
volge hadden de sluiting van Bantam voor de
Compagnie, die Bantam naar haar wil zette.
Thans was nog alleen de uiterste Zuidoosthoek
van den Archipel voor de Portugeezen van belang.
De geschiedenis van hun zijn daar is echter na
hunne verdrijving uit de Molukken, uit Malaka,
uit Makasser, uit Bantam een zuiver locale ge-
schiedenis, die het best kan worden besproken
bij de behandeling dier streken zelf. (Zie artikel
TIMOR).
Litteratuur: de bekende opstellen van P. A.
Tiele over de Europeërs in den Maleischen archi-
pel; De Jonge, Opkomst; Tiele—Heeres, Bouw-
stoffen.
Vooral in Tiele's opstellen vindt men de Por-
tugeesche bronnen en litteratuur besproken en
genoemd; men kan hierbij vergelijken Danvers'
overigens onbetrouwbaar boek over The Portu-
guese in India en Rouffaer's opstel over het Tijd-
perk van den godsdienstovergang in den Malei-
schen archipel in Bijdr. t. t. 1. en vlk. VIe volgr.
dl. 6, bl. in. J. E. H.
PORTULACA. Zie GELANG.
PORTUNUS. ARTICULATA, CRUSTACEA,
DECAPODA, Thalamitidae, Portuninae. Zie KE-
PITING.
PORZANA. AVES, GRALLAE, Rallidae, Ral-
linne. Zie BOELOE-ITO.
POSSO (POSO). Landschap v. Centraal-Celebes,
gelegen aan de Zuidkust der Golf v. Tomini, in het
O. begrensd door de Maleë-rivier, die het scheidt
van 't landschap Todjo; in het W. door de Bega-
rivier en het hooggebergte v. Centr.-Celebes, die
de grens vormen met de rijkjes Saoesoe, Sigi en
Mandar; in het Z. door de voortzetting v. het
gebergte van Centr.-Celebes die het scheidt v.
het rijk Loewoe aan de Golf v. Boni. Vóór de
reizen v. den zendeling Kruyt meende men tot
het landschap alleen het gedeelte te moeten reke-
nen ten O. der rivier en het meer v. Posso.
De kustlijn, zich uitstrekkende van de monding
der Bega tot die der Maleë-rivier vertoont twee
tamelijk groote inhammen: de baaien v. Mapane
en v. Posso. Behalve in de baai van Mapane is
de geheele kust zwaar begroeid en begint het
terrein er direct te stijgen. Overal langs de kust
loopt een zandbank, tot 100 M. breed, die bij
laag water op sommige plaatsen droog valt en
hier en daar met rizophoren begroeid is. Alleen
in de baai v. Mapane vertoont zich ook koraal.
De kust is voor kleine vaartuigen gemakkelijk te
bereiken. liet verschil tusschen hoog- en laaglij
is ± 1 M., bij springtij 1,25 M. Buiten de zand-
bank zinkt de zeebodem dadelijk zeer diep.
Het land is uiterst bergachtig. Op de Z.grens
vinden wij de gebergten Lembangpango en Taka-
lekadjo, met eene gemiddelde hoogte van 1700 M.,
die de waterscheiding vormen tusschen de Golf
v. Tomini en die v. Boni, en zich in n.w. rich-
ting, dicht langs den w. oever van het meer voort-
zetten in een woest, rotsig hooggebergte, dat aan
de kust eindigt bij Kaap Pemandingi (of Posso).
De naam van dit gebergte is Paamposoe. Naar
het n.o. zet de Takalekadjo zich voort in het hooge
waterscheidingsgebergtc tusschen de Golf v. Tomini
en die v. Tomori en het grensgebergte tusschen
— POSSO. 299
Posso en Todjo met eene gemiddelde hoogte van
1500 M., welke den naam dragen van Wanam-
pompanejo en naar de zijde van het meer in een
glooiend, vrij dicht bevolkt heuvelland overgaan,
hetwelk Lamoesa heet, en ± 500 M. boven de
zee ligt. Vlakten van eenige beteekenis vindt men
slechts aan de kust bij Mapane, ten z. van het
meer bij de monding der Kodina, ten n., waar
de Posso-rivier het meer verlaat en bij de samen-
vloeiing v. de Posso- en Tornasa-rivieren. De bergen
ten n. van het meer zijn steile en scherpe toppen
van koraal-kalk, waaronder een der voornaamste
is de Lebanoe, ± 400 M. hoog. Ten o. van het
meer zijn de toppen meer afgerond en bestaan
zij uit kwartshoudende, kristallijne schiefer waarin
ijzererts wordt aangetroffen. Ook aan de w.zijde
is deze formatie de overheerschende, doch wordt
zij op de halve lengte van het meer onderbroken
door een breede bank van korrelige, kristallijne
kalksteen.
De Posso-streek is zeer waterrijk. Zij omvat
het geheele stroomgebied der Posso-rivier, die de
afwatering vormt van het meer v. Posso, waarvan de
belangrijkste voedende stroom de Kodina is. Het
meer, gelegen op eene hoogte van ± 500 M., is
geen kratermeer, doch ontstaan tengevolge eener
tektonische inzinking van de aardkorst. Volgens de
volkslegenden ontstond het in den strijd der goede
en booze geesten: „Lamoa" en „Longga". De
lengte-as loopt van z.z.o. naar n.n.w., terwijl de
grootste lengte ± 30 K.m., de grootste breedte
±15 K.m. bedraagt. De bodem bestaat uit blauw-
grijze klei, doch aan de n.kust komen op som-
mige plaatsen breede zandbanken voor. Het meer
heeft ongeveer den vorm van een rechthoek, maar
op de plaats waar de Posso-rivier het verlaat, vormt
het een diepe trechtervormige inham. Langs de
oevers is het zoo ondiep dat de bewoners hunne
vaartuigen— „Motto's" genaamd, bestaande uit
een uitgeholden boomstam, en waarvan er soms
meerdere door dwarsbalken tot één geheel worden
vereenigd — daar voortboomen, maar op eenigen
afstand van de kust bedraagt de diepte meer dan
312 M. Het meer kreeg zekere vermaardheid door-
dat de ingenieur R. F'ennema er gedurende een
onderzoekingsreis in verdronk (op 27 Nov. ißg7)
De w. oever van het meer is woest en rotsachtig
en weinig bewoond, terwijl de o. oever tamelijk
dicht bevolkt is. Het water schijnt zeer helder blauw,
en er komen veel mollusken, krokodillen en eene
soort zeer groote bloedzuigers, „oelengkara" ge-
naamd, in voor. Den grootsten watertoevoer krijgt
het van de Kodina, eene aan de monding ± 25 M.
breede, sterk kronkelende rivier met vele zijri-
viertjes, die een onbekenden oorsprong heeft, en
zich aan de z.zijde, door eene moerassige vlakte
in het meer stort. Ónder de vele kleinere rivier-
tjes die verder aan het meer water toevoeren is
de Kaija aan de w.kust de voornaamste. De afwa-
tering heeft plaats door de Posso-rivier, die het
meer verlaat bij Tandongkajoekoe. Bij eene lengte
van ±17 geographische mijlen heeft de rivier,
welker hoofdrichting van z. naar n. is, aan de mon-
ding eene breedte van _: go M. die gaandeweg tot
50 M. afneemt. Een breede zandbank aan de mon-
ding maakt haar voor grootere schepen ontoegan-
kelijk, hoewel hare diepte daar voorbij van 3 tot
Met blotto's is ze bevaarbaar tot Pa-
7 vademeenis. eind
loeasi, boven de samenvloeiing met de
Tornasa, dat in 2'/j dag roeien is te bereiken.
Boven Paloeasi vindt men zeer vele watervallen
300 POSSO.
die soms eene hoogte van 10 M. hebben. Het
water, in den bovenloop helder, wordt stroomaf-
waarts grijs van kleur. De stroomsnelheid is vrij
aanzienlijk. De oevers zijn beneden Paloeasi laag,
zoodat zij dikwijls overstroomd worden. De linker-
zijrivieren zijn weinig in getal en zeer onbedui-
dend. Onder de rechterzijrivieren neemt eene eer-
ste plaats in de Tornasa, die zich bij Kalingoea
door een 40 M. breede kloof in de Posso-rivier
stort en tot ± 10 minuten gaans stroomopwaarts
bevaarbaar is. De Tornasa, die ontspringt op het
waterscheidingsgebergte tusschen de Golf v. Tomini
en die v. Tomori heeft zeer vele zijrivieren, waar-
van de linker voornamelijk ontspringen op het
hoogland der To Ondaë, de rechter, waaronder
de Sinaoelea en Kinapapoea de voornaamste zijn,
in het grensgebergte v. Todjo.
Verdere rivieren van eenige beteekenis zijn:
de Mapane, die in het gebergte v. Centr.-Celebes
ontspringt, en de Tongko, die haar oorsprong
vindt in het grensgebergte van Todjo, terwijl beide
zich uitstorten in de Golf v. Tomini. Geen van
beiden is bevaarbaar. De voornaamste plaatsen
aan de kust zijn Posso en Mapane. De eerste is
sedert lßgs standplaats van den controleur en
tevens het zendingsstation voor de Posso-streck,
terwijl er ook een korps van 30 pradjoerits is
gestationeerd. Mapane is de belangrijkste uitvoer-
haven voor boschproducten. Er is eene Boeginee-
sche vestiging en er bevinden zich eenige' Chi-
neesche handelaren. Verder liggen alle kampongs
meer in het binnenland, gewoonlijk op heuveltop-
pen, terwijl zij tevens zijn versterkt met levende
bamboe-omheiningen waarin smalle poorten, soms
met vvachthuisjes erboven. Wanneer eene kampong
in de vlakte is gelegen bevindt zich steeds in de
nabijheid eene hooggelegen versterking, om in
tijd van oorlog tot woonplaats te dienen. Door
de vele oorlogen der stammen onderling, epide-
mieën en den wisselbouw worden telkens kam-
pongs verlaten en nieuwe gegrondvest. Als voor-
naamste plaatsen in 't binnenland zijn te noemen:
Saijo nabij Posso, Kalingoea en Taliboi in het
land der To Kadomboekoe, Imboe en Kajoekoc
in de streek der To Wingkemposso, Pentjawoe Ftno
van de To Lamoesa, Bomba van de To Ondaë,
Bandoa van de To Lage en Tamocngkoe van de
To Pebato.
De verbindingswegen van het landschap worden
gevormd door de rivieren en, voorzoover deze
onbevaarbaar zijn, door zeer moeilijk begaanbare
voetpaden. Er bestaan twee verbindingen van de
Golf v. Tomini met het meer: i<= een weg van
Posso langs den rechteroever der Posso-rivier, die
bij eene lengte van ± 55 paal in 6 dagen is
afteleggen; 2 e een weg van Mapane, die bij Ta-
moengkoe door een rotan hangbrug over de Posso-
rivier heengaat en zich daar met den vorigen ver-
eenigt en die in 5 dagen kan worden afgelegd.
Uit het binnenland loopen vele paden samen te
Roemoeroe aan de Posso-rivier vlak bij Paloeasi,
waarheen de verzamelaars van boschproducten deze
brengen om ze verder per blotto naar de kust te
voeren. De afstand Posso—Roemoeroe kan stroomop
in 2 dagen worden afgelegd, stroomaf in ±6 uren.
Het meer kan van de uitwatering der Posso-rivier
tot de monding der Kodina in 2 dagen worden
overgestoken. De verbinding v. de meerstreek met
de Golf v. Tomori wordt tot stand gebracht door
een pad dat uitgaat van Lamoesa, aan de z.o.zijde
van het meer; die met Loewoe aan de Golf v. Boni
door een weg welke van de monding der Kodina
z.waarts loopt over het grensgebergte met Loewoe,
waarover drie passen voeren, van w. naar o.: de
Watangkoeme, de Takalekadjo die het meest ge-
bruikt wordt en op 1670 M. boven de zee gele-
gen is, en de Djarari Kodina. Deze weg komt
aan de Golf van Boni uit te Watoe, terwijl een
zijpad afgaat naar Bocraoe.
Het klimaat is zoowel aan de kust als in het
binnenland gunstig te noemen. De afwisseling
der moesons is ongeveer gelijk aan die op Java:
de droge tijd loopt van Augustus tot November,
de meeste regen valt in de maanden Januari en
Februari. In het binnenland valt het geheele jaar
door zeer veel regen, hetgeen aanmerkelijk bij-
draagt tot den waterrijkdom der streek. Aan de
kust is de gemiddelde temperatuur ± 850 Fahren-
,
heit, aan het meer _; 75 0 terwijl ze hier 's nachts
en 's morgens soms tot 68° daalt. De meest voor-
komende ziekten zijn koorts en pokken, welke
laatste soms hevig woeden. Ook lijden zeer velen
aan huidziekten, van welke een eigenaardige vorm
die is, waarbij zich bulten op het lichaam ver-
tooncn. De voornaamste cultuurgewassen zijn: rijst
(die op droge velden op groote schaal wordt ver-
bouwd), miloe (mais), suikerriet, sagopalmen (die
alleen in het binnenland voorkomen), arèn-palmen
(waaruit de sagoweer wordt bereid) en kokosboo-
men. Onder de boschproducten nemen de voor-
naamste plaats in: ebbenhout, ijzerhout, bamboe,
foeja (boomschors, die geklopt de grondstof voor
de kleeding oplevert), rotan, was en dammar (welke
laatsten de voornaamste artikelen van uitvoer zijn).
De veestapel bestaat uit geiten, varkens en kar-
bouwen, welke laatste men in het wild laat rond-
loopen totdat men voor den rijstbouw hunne dien-
sten noodig heeft. Onder de wilde dieren zijn de
meest voorkomende: herten en wilde zwijnen; ver-
scheurende dieren worden niet aangetroffen.
De bevolking van Posso behoort tot de Alfoeren
v. Centr.-Celebes die worden aangeduid met den
collectieven naam: Toradja of Toriadja = men-
schen van het bovenland („to" = mensch). (Zie
voor zeden, godsdienst enz. onder TORADJA).
Aldus worden zij genoemd door de bewoners van
Loewoe en andere zuidelijke streken, terwijl die
in het w. hen noemen: „Topantoenocosoc", d.i.
hondeneters. Zij worden verdeeld in verschillende
stammen, waarvan de voornaamste zijn, gaande
van het z. naar het n., en ten o. van de rivier en
het meer van Posso: de Tolamoesa, Topalandé,
Torano, Toondaë, Tolagé, Torompoc, Towingkem-
posso en Tokadamboekoe. Ten z. van het meer
wonen de Topoeoembotto, ten n. ervan en ten
w. van de Posso-rivier: de Topebato. Onder de
oudste stammen worden gerekend de Toondaë en
de Tolagé. Tusschen deze stammen zijn geen be-
paalde grenzen aantegeven. Het zielental wordt
voor de geheele Possostreek bij benadering ge-
schat op ± 25.000. Over de taal van al deze stam-
men zie TORADJASCHE TALEN; aan de kust
wordt ook Boegineesch gesproken. Al de stam-
men zijn heidenen en het werk der zending is
nog geheel in zijn begin.
Behalve met landbouw houden zij zich voorna-
melijk bezig met het smeden van lanspunten en
klewangs, waarvoor in het binnenland overvloedig
ijzererts wordt gevonden, de foeja-bereiding en
het pottenbakken (zie over industrie onder TO-
RADJA). De handel bestaat grootendeels in uit-
voer van boschproducten die zij te Posso of Mapane
 POSSO. — POST- EN
inruilen tegen katoentjcs, garens, kralen, gereed-
schappen enz. De meest gangbare munten voor den
ruilhandel in het binnenland zijn: rijksdaalders,
gambir en kralen.
Het landschap Posso is staatkundig eene onder-
afd. van de afd. Gorontalo der res. Menado. De
controleur dient vooralsnog slechts tot bevordering
van de aanraking met het binnenland, waar de
invloed van ons Gouvernement nog uiterst gering
is. Wel werd op 14 Aug. 1888 met eenige radja's
van Posso een contract gesloten (te vinden in B.
H. St.-G. 1889—'90 n°. 103 en Ind. Gids, 1890,
11, bl. 1326) doch weldra bleek dat al de stam-
men de souvereiniteit erkennen van den Datoe van
Loewoe, zoodat dit contract van geenerlei waarde
is. De Datoe van Loewoe oefent zijn gezag door
tusschenkomst van den makolév.Lamoesa, die woont
te Pantjawoe F'no ten z.o. van het meer, uit op
de overige kabosenja's (kamponghoofden). (Zie
over bestuur onder TORADJA). Om de 7 of 9
jaren ontvangt hij van de verschillende stammen
eene schatting, bestaande uit: foeja, genaaid bok-
kenhaar, was, rijst en witte kippen; van de Toon-
daë en Tolagé uit een slaaf. Sedert 20 a 30 jaren
erkennen bovendien de Topebato de souvereini-
teit van den vorst van Sigi, aan wien zij dezelfde
schatting verschuldigd zijn, terwijl de Tokadom-
boekoe ook den vorst van Todjo als heer erken-
nen. Deze machtsverhouding heet „palili" of „mé-
poewé" (als heer erkennen). Bij de bevolking
zelve zijn omtrent de geschiedenis slechts legen-
den bekend. De verklaring die zij geeft van het
gezag van Loewoe is dat de Datoe in het bezit is
van eenige voorwerpen, afkomstig van een ouden
vorst, die heerschte in de meerstreek, en welke
veroverd werden toen deze vorst in een oorlog
met Loewoe onderworpen en zijn kampong „Pa-
mona", aan de n.o.kust van het meer, verwoest
werd. Reeds in de I4 e eeuw werd Posso met de
overige Tomini-landen onderworpen door Goron-
talo, dat het later afstond aan Limbotto. Te mid-
den van de vele oorlogen tusschen beide rijken
herkreeg de streek weldra hare onafhankelijkheid.
In de I7<-' eeuw werden deze landstreken bij het
Bangaaische tractaat door de 0.-I. Comp. gegeven
aan Ternate, waarna ze in de 18 eeuw werden
verklaard tot grondgebied v. de Comp. zelve. Bij
een later contract wees zij Posso weer toe aan
Limbotto en bij contract van g Jan. 1828 werd
het land opnieuw vrij verklaard. Inderdaad heb-
ben al deze onderwerpingen zich bepaald tot het
brandschatten van kampongs aan de kust, even-
zeer als de veroveringen waarop èn Loewoe èn
Parigi hunne aanspraken gronden, berusten op
strooptochten die niet tot in het binnenland door-
drongen, daar de bergvolken van Posso voor woest
en wreed doorgingen.
Het gezag dat Parigi zich aanmatigde (en dat
„mosentoewé" samenleven als vrienden, wordt ge-
noemd doch inderdaad weinig verschilt van het
„mépoewé") wordt door het Gouvernement tegen-
gegaan, zoodat de Datoe van Loewoe nog de eenige
is die rechten op Posso kan doen gelden.
Litteratuur: Alb. C. Kruijt, Mijne eerste erva-
ringen in Posso, Med. Ned. Zend.gen. 36" Jrg.
bl. 225; ibid. 37e Jrg. bl. 1; Mijne tweede reis
v. Gorontalo naar Posso, ibid. 37c Jrg. bl. 101;
Eenige feesten bij de Posso-Alfoeren, ibid. 37" Jrg.
bl. 115; Naar het meer v. Posso, ibid. Jrg.
bl. 1; De foeja-bereiding in Posso, ibid. Jrg.
bl. 200; De legenden der Posso-Alfoeren aan-
TELEGRAAFDIENST. 301
gaande de eerste menschen, ibid. 38 e Jrg. bl. 339;
Een en ander aangaande het geestelijk en maat-
schappelijk leven v. de Posso-Alfoeren, ibid. 39c
Jrg. bl. 2, 106; 40= Jrg. bl. 7, 121; 41= Jrg. bl.
I ; Het tengkè-offer bij de Posso-Alfoeren, ibid.
39ee Jr g- hl. 230; Van Paloppo naar Posso, ibid.
42 Jrg. bl. 1; Grammaticale schets v. de Barcë-
taal, Bijdr. Inst. 5= Rks. VIII, bl. 203; Het
stroomgebied v. de Tomasa-rivicr, Tijdschr. Aardr.
Gen. 2e Ser. Dl. XVI, bl. 593; Mijne reis v.
Gorontalo naar Poso (Posso) met den Gouv.st.
„Zeeduif" 4—16 Febr. 1892, Med. Ned. Zend.-
gen. Jrg. bl. 225; Mijne eerste ervaringen te
Posso (Menado); Maandber. N. Z. G. 1892, n°. 12,
bl. 193 (vgl. ibid. 1893, n°. 4, bl. 49); Mijne
—.
ervaringen in Posso (Sept.—Dec. '92), ibid. 1893,
n°. 6, bl. 81. Adriani en A. C. Kruijt, Van Posso
naar Parigi, Sigi en Lindoe, Med. Ned. Zend.gen.
—
42« Jrg. bl. 396. S. C. J. W. Van Musschenbroek,
Toelichtingen bij de kaart v. de bocht v. Tomini en
aangrenzende landen, Tijdschr. Aardr. Gen. Dl. IV,
bl. 93. — G. W. W. C. Van Hoëvell, Todjo, Posso
en Saocsoe, Tijdschr. v. h. Bat. Gen. XXXV, bl.
I ; Bijschrift bij de kaart der Tomini-bocht, Tijd-
schr. Aardr. Gen. 2 C Ser. Dl. X, 1893, bl. 64. —
J. G. T. Riedel, De Topantunuasu of oorspron-
kelijke volksstammen v. Centraal-Celehes, Bijdr.
Inst. 5'- Rks. I, bl. 77. — Petermann's Mittei-
—
lungen, Der Posso-See in Celebes, Bnd. 42 (1896)
bl. 160. 11. Von Rosenberg, Het meer v. Posso
op Midden-Celebes, Tijdschr. Aardr. Gen. VII
(Med.) bl. 153. — P. und F. Sarasin, Reisebe-
richte aus Celebes, Zeitschr. d. Gesellschaft f.
Erdk. zu Berlin, Bnd. XXX (1895) bl. 311; P. A.
Gallas, Het landschap Posso, Tijdschr. Aardr. Gen.
2= Ser. Dl. XVII, bl. 801; R. F'ennema, De geo-
logie v. het Posso-Meer, Tijdschr. Aardr. Gen.
Dl. XV, bl. 53.
dienst.
— —
POST- EN TELEGRAAFDIENST.
Compagnie.
Historisch overzicht. —— Post-
0.-I.
Van een eigenlijken postdienst
tijdens de 0.-I. Comp. kan geen sprake zijn. De
voorschriften op het verzenden van brieven wer-
den bijna uitsluitend gegeven tot handhaving van
het verbod om, anders dan officieel aan de be-
voegde autoriteiten, iets omtrent den handel enz.
van de Comp. te schrijven. Hoewel tegen de over-
treding van dit verbod zware straffen waren be-
dreigd, schijnt er nog al eens tegen gezondigd te
zijn, het werd althans telkens herhaald en ver-
scherpt. De uit Indië naar Europa te verzenden
particuliere brieven moesten gelegd worden in
„de gemeene doose", aanwezig bij een opperkoop-
man der Comp. te Batavia, waarmede ze met de
officieele brieven „aan de Bewindhebberen" ver-
zonden werden. Ook de uit Holland naar Indië
verzonden particuliere brieven moesten in een
verzegeld pakket gesloten worden en was het aan
ieder, die niet daartoe aangewezen was, verboden
zich met het overbrengen en bestellen der brie-
ven te belasten. Te Batavia werden de brieven
ter hand gesteld aan den deurwaarder bij den
Raad van Justitie, die ze opende en ze „naer
lecture" sorteerde en in een alphabetisch register
inschreef. De brieven moesten afgehaald worden
bij den deurwaarder, die daarvoor niets in reke-
ning mocht brengen. Er bestond echter gelegen-
heid om gaven in een bus te doen, waarvan de
opbrengst half voor den deurwaarder en half voor
de armen was. Dit voorschrift schijnt in verge-
telheid te zijn geraakt; het werd in 1660 ten
302 POST- EN TELEGRAAFDIENST.
minste weder verordend, ten einde een ingeslopen
misbruik tegen te gaan, nl. om de brieven in
herbergen ten toon te stellen. De deurwaarder
kreeg bij de nieuwe ordonnantie recht op eene
vergoeding voor zijne bemoeiingen. In verband
met het verbod om in particuliere brieven iets
over 's Compagnies zaken te schrijven, mochten
de schepen na vertrek geen brieven meer aan
boord nemen en vóór aankomst geen brieven
afgeven.
Omtrent de verzending van brieven tusschen
Batavia en de verdere plaatsen van Indië (de
buijtenposten) blijkt alleen dat de zg. patsjallangs
(een soort van inlandsche vaartuigen) behalve
voor het kruisen op roovers en zeeschuimers ook
aan het bestellen van brieven enz. op de buiten-
posten dienstbaar werden gemaakt. De eerste ge-
regelde vaart — nl. om de veertien dagen
vervoer van brieven dateert van 1754 en wel
— voor
tusschen Batavia, Cheribon, Tegal en Semarang.
Voor de verzending van officieele brieven tus-
schen de Republiek en Indië werd bij voorkeur
van de schepen der Comp. gebruik gemaakt;
moest de verzending met vreemde schepen plaats
hebben, dan mocht de correspondentie niets be-
vatten, waaruit nadeel voor de Comp. kon voort-
vloeien. Dat de overbrenging van brieven tusschen
Holland en Indië in die dagen niet bijzonder
vlug ging, kan hieruit blijken, dat de kennisge-
ving van het optreden van Mr. v. Cloon als
Gouv.-Gen. niet minder dan 7/2 maand onder-
weg bleef.
In 1746 werd het eerste postkantoor opgericht
nl. te Batavia. Het werd beheerd door twee post-
meesters, die belast waren met het aannemen en
verzenden der aankomende en uitgaande brieven
en pakketten, welke alle in een register werden
geboekt. Aan hen was geheimhouding opgedragen.
Voor hunne bemoeiingen kregen zij eene beloo-
ning, die afhing van de grootte en zwaarte der
blieven en pakketten. Het postkantoor heeft voor
de verzending van officieele brieven niet lang
gewerkt; reeds in 1747 werd bevolen om die
brieven op den ouden voet (met de „gemeene
doose") te verzenden.
Naar aanleiding van de vele klachten omtrent
de ongeregelde bezorging van particuliere brieven
en de aanzienlijke porten, werd in 1785 bepaald
dat de voor Holland bestemde brieven moesten
bezorgd worden ter Generale Secretarie te Batavia,
waar ze gepakt werden in verzegelde pakketten,
geadresseerd aan de Kamer te Amsterdam of eene
der andere Kamers, met bijvoeging van de letters
P.B. = particuliere brieven. In 1789 werd eene
betere regeling gemaakt omtrent het vervoer en
de porten. Voor de behandeling van particuliere
brieven, die men op „Compagnies etablissemen-
ten" in Indië naar Europa en omgekeerd van de
Republiek naar Indië wenschte te zenden, werden
zoowel te Batavia als op eenige der „buijtenpos-
ten", zg. gecommitteerden aangesteld, die de brie-
ven hadden te sorteeren naar hunne grootte, waar-
naar ze in 9 klassen verdeeld waren. Het port,
dat voor de l« klasse 6 st. en voor de ge klasse
7 gulden bedroeg, werd door middel van stem-
pels op de brieven aangeteekend. De pakketten
met brieven gingen vergezeld van eene lijst aan-
duidende het aantal brieven der verschillende klas-
sen en het bedrag der porten. De lijst van vrij-
stellingen van briefporten was vrij groot en bevatte
voornamelijk de hooge autoriteiten in de Repu-
bliek en de voornaamste gezaghebbers der Comp.
in Europa en in Indië.
Bij aankomst te Batavia van een Compagnies-
schip uit de Republiek of de Kaap de Goede
Hoop afkomstig, werden de pakketten met brie-
—
—
ven losse brieven mochten niet medegenomen
worden door de gecommitteerden van boord
afgehaald en overgebracht naar het „Kasteel",
vanwaar ze, na ten overstaan van den Commis-
saris-Generaal geopend en nagezien te zijn, bezorgd
werden : de officieele rechtstreeks aan hunne be-
stemming en de particuliere door middel van het
postkantoor te Batavia, en c. g. de gecommitteer-
den op de „buijtenposten". De gecommitteerden
die een „douceur" genoten naar mate der ont-
vangen porten, hadden jaarlijks verantwoording
te doen aan de Indische Regeering, die verslag
naar Nederland moest zenden.
Tijdvak van 1800—1811. Zoolang de
wegen in slechten toestand verkeerden, kon van
een geregeld postverkeer geen sprake zijn. Ook
in dit opzicht heeft de voltooiing van den groo-
ten postweg onder Daendels enorm veel verbe-
terd. Van een geregelde paardenpost blijkt dan
ook eerst uit het in 1808 uitgevaardigde „provi-
sioneel reglement op het postwezen", dat reeds
in het volgende jaar (den I*™" van Wintermaand)
werd vervangen door het „Reglement voor de
—
posterijen en voor de inspectie der wegen en her-
bergen op Java". Voor de posterijen het zg.
generaal postwezen
districten, nl.:
— was Java verdeeld in vier
Bantam, van Bantam tot Batavia;
Batavia, van Batavia tot Karrang Sambong;
Semarang, van Karrang Sambong tot Sema-
rang, en
Soerabaja, van Semarang tot Soerabaja.
In elk van deze districten, waarover een com-
missaris der wegen en posterijen was aangesteld,
werden één generaal postkantoor en verschillende
prefecturen (stations) opgericht. Het postkantoor
te Batavia stond onder directie van het college
van President en Schepenen en dat der overige
districten van de respectieve prefecten. Over elk
der prefecturen was de scriba of „ander intelli-
gent persoon" aangesteld.
De inkomsten der posterijen, nl. de portgel-
den, kwamen ten voordeele van het Gouverne-
ment, behalve die van het district Batavia, welke
in de stadskas vloeiden. Bij het provisioneel regle-
ment waren de vroeger vastgestelde porten ver-
hoogd met 100 °/0, maar bij het Reglement van
1809 werd het port van een enkelvoudigen brief
(tot een lood wegende) bepaald op 7/2 tot 15
stuivers naar mate van den afstand, voor zwaar-
der brieven liep het tarief op tot 3 rijksdaalders.
Voor gefrankeerde brieven werd het port met een
vierde verhoogd. Voor brieven uit Europa en
Amerika of andere overzeesche landen aange-
bracht, werd een port berekend van I tot 22/ e
rijksdaalder. Voor brieven van meer dan gewone
dikte (wat onder „gewone" dikte werd verstaan
blijkt niet) was dubbel port verschuldigd. Vrij-
dom van port voor particuliere brieven werd niet
verleend.
Op elk der postetablissemcnten werd een re-
gister aangehouden, waarin van eiken aankomen-
den en uitgaanden brief aanteekening werd ge-
houden.
De overbrenging der brieven geschiedde in
 POST- EN TELEGRAAFDIENST.
gesloten valiezen door in uniform gekleede postil-
lons te paard, die steeds vergezeld waren door
een wegwijzer, des nachts toortsdrager (om het
wild gedierte af te schrikken) en op zeer onvei-
lige wegen daarenboven door twee gewapende
mannen. Aan de postillons was de bijzondere
zorg over de zakken aanbevolen „exponerende
des noods hun leven voor deszelfs behoud".
Tusschen Batavia en Buitenzorg bestond een
dagelijksche dienst; tusschen de overige plaatsen
tweemaal 's weeks.
Engelsch bestuur (1811 —1816). Onder het
Engelsch bestuur werden aanvankelijk de bestaande
bepalingen omtrent de posterijen gehandhaafd.
Slechts werden eenige onbelangrijke wijzigingen
gebracht in de porten en betere voorzieningen
voor het verkeer tusschen Batavia en Buitenzorg
getroffen.
9 Maart 1813 werden uitgevaardigd nieuwe
„Regulations for the post establishment on the
island of Java". Behalve een verbetering in de
wijze van verantwoording der ontvangen porten,
valt te vermelden dat de brieven, waarvan het
port door den geadresseerde moest worden vol-
daan, verzonden werden onder het opschrift „hear-
—
ing postage"; bij weigering van betaling werd
het dubbel port
— voor heen en terug inge-
vorderd van den afzender, aan wien geen brieven
meer bezorgd werden, vóórdat de betaling was
geschied. Aan speciaal genoemde officieele perso-
nen was portvrijdom voor hunne particuliere cor-
respondentie toegestaan. Het port werd evenals
vroeger naar het gewicht en den afstand bere-
kend. Voor „open" verzonden „registers, news-
papers" enz. was een lager port vastgesteld. Dit
is de eerste maal dat van een port voor druk-
werken sprake is. Zoowel de postwagendienst als
de paardenpost op Java werden ingetrokken.
Als bronnen voor het bovenvermelde zijn gebe-
zigd: Ned.-Ind. Plakaatboek door Mr. J. A. v. d.
Chijs; Staat der Nederlandsch Oostindische bezit-
tingen onder het bestuur van den Gouv.-Gen.
H. W. Daendels (1808— 1811), 2= stuk, 's Gra-
venhage 1814; Plakkaten, Reglementen enz. van
het Britsche Gouvernement op het eiland Java,
3 deelen, Batavia 1813—-1816.
Tijdvak van 1816—1862. De opgeheven paar-
denpost moet blijkens latere besluiten reeds in
1816 weder zijn ingevoerd. In 1818 (St. n". 64)
werd het in Nederland vigeerende „Reglement
op de behandeling der correspondentie van en
op de Koloniën en verdere overzeesche landen
met uitzondering van Groot-Britannië" ook toe-
passelijk verklaard op de correspondentie van de
Koloniën met Nederland, met bijvoeging van eenige
bijzondere bepalingen omtrent de verzending, ont-
vangst en verdere behandeling der brieven. Het
port voor een enkelvoudigen brief, niet meer dan
een lood wegende, was vastgesteld op 12 stuivers
Nederl. = 15 stuivers Ind. (in 1823 werd bepaald,
dat de tarieven alleen in Holl. munt zouden wor-
den uitgedrukt) met opklimming per half lood
van het half port, tot 200 lood = 23/2 maal het
enkelvoudige port. Frankeering was facultatief ge-
steld. Voor de per scheepsgelegenheid aangebrachte
brieven werd aan den gezagvoerder van het schip
5 stuivers Ind. per brief uitbetaald, waarvoor hij
verplicht was de brieven aan het postkantoor af
303
te geven. Voor de verzending der brieven uit
Indië waren de postkantoren te Batavia, Sema-
rang en Soerabaja aangewezen.
In 1823 (St. n°. 3) verscheen een nieuw „Re-
glement op de brieven- en wagenpost op het
eiland Java". De administratie van dezen dienst
was, onder het bestuur van de hoofddirectie van
financiën en het plaatselijk toezicht van de resi-
denten, opgedragen te Batavia, Semarang en Bui-
tenzorg aan postmeesters en elders aan postcom-
miezen. Als grondslag voor het port, dat steeds
vooruit betaald moest worden, werd gerekend één
duit voor eiken paal afstand met een minimum
van 10 duiten. Voor het drukwerk onder kruis-
band bedroeg het port '/g van dat van een brief
met een minimum van enkel briefport. Behalve
dienstbrieven waren vrij van port de zendingen
van gedrukten door de Landsdrukkerij aan parti-
culieren, en de „in officio" geschreven stukken
van de onder de bescherming van het Gouverne-
ment staande sociëteiten en instellingen, zooals
kerkelijke genootschappen, armenverzorgers enz.
Gelden en verdere zaken van waarde moesten
worden aangeteekend en werd daarvoor dubbel
port berekend; dit aanteekenen gaf echter geener-
lei recht op schadeloosstelling in geval van ver-
lies. Van de onbestelbare brieven werd elk kwar-
taal opgaaf gedaan in de Javasche Courant.
Tusschen de voornaamste plaatsen bestond eerst
3maal, en sedert 1828, 2maal 's weeks een post-
dienst. In 1829 (St. n°. 102) werd bevolen dat
bij alle postkantoren expeditie-boeken moesten
worden aangelegd, waarin alle aankomende brie-
ven werden ingeschreven en waarin door de ge-
adresseerden voor de ontvangst der brieven moest
worden geteekend. Deze maatregel bleef bestaan
tot 1873 toen zij wegens de groote belemmering
van den dienst, die niet opwoog tegen het nut,
werd ingetrokken (St. 1873 n°. 232).
Het brievenvervoer in Indië was geen Gouver-
nementsmonopolie; wel werd van Gouvernements-
wege door een postillonsdicnst of op andere wijzen
in het vervoer der post voorzien, maar slechts op
bepaalde routes, zooals op den grooten postweg
van Anjer naar Banjoewangi en op eenige andere
wegen.
Over het eiland Madoera werd de postdienst
op kosten van de Vorsten ten behoeve van het
Gouvernement onderhouden.
Verzending der post van de eene Indische haven
naar de andere moest, behoudens eenige uitzon-
deringen, geschieden met schepen, die in Indië
thuis behoorden en werd daarvoor alleen zeeport
geheven, dat berekend werd volgens het regle-
ment van 1818.
Brieven bestemd naar of afkomstig uit andere
landen dan Nederland waren bij verzending langs
den gewonen weg zoowel aan land- als aan zee-
port onderworpen. Frankeering was verplicht.
Langs den zg. landweg verzonden gold een spe-
ciaal tarief, dat blijkens het Kol. Verslag over
1849 aan de leden der Kamer overgelegd, maar
niet daarbij afgedrukt werd.
Voor de correspondentie tusschen Nederland
en Indië met de overlandpost via Southamp-
ton kwam in 1848 (St. n°. 53) een reglement
tot stand, dat, met aanvulling van eenige bepa-
lingen in het volgend jaar (St. 1849 n°. 22) ook
toepasselijk werd verklaard op de verzending via
Marseille. In beide gevallen werden de brie-
ven enz. door de Indische administratie te Singa-
304 POST- EN TELEGRAAFDIENST.
pore afgehaald en gebracht, waarvoor een maan-
delijksche stoombootdienst tusschen Batavia en
Singapore werd onderhouden. Via South amp-
—
—
ton bedroeg het port voor een enkelen brief
tot 16 wichtjes ƒ1,70 en voor elke 8 wichtjes
meer '/2 X dit port daarenboven. Het port voor
nieuwspapier en andere drukwerken werd per vel
—
berekend. Via M ar se i lic was voor een enkelen
brief tot 7/2 wichtjes— verschuldigd ƒ 1,80,
van 7V2 tot 10 wichtjes '/.2 X dit port en daar-
boven opklimmende met een '/2 X het port per
6 wichtjes. Later werden ook schikkingen getrof-
fen voor verzending over Triest tegen hetzelfde
port als over Marseille.
Behalve de geregeld onderhouden postgemeen-
schap tusschen de voornaamste plaatsen op Java
kon zelfs in 185 1 nog geen sprake zijn van eene
algemeene organisatie van den postdienst. In
eenige residentiën bestond zelfs nog geen posterij,
maar vond de bestelling plaats door politiediena-
ren of onbezoldigde bestellers; in andere residen-
tiën liet de posterij veel te wenschen over, ter-
wijl in slechts enkele residentiën een postdienst
was georganiseerd en die was nog vrij primitief.
Om verandering in den toestand te brengen
werd in 1852 de ambtenaar bij het Nederlandsch
postwezen J. P. Theben Terville naar Indië ge-
zonden om de posterij aldaar te bestudeeren en
de middelen aan te wijzen welke tot verbetering
konden leiden.
In afwachting daarvan werden op Java eenige
wijzigingen in de tarieven en de postenloopcn
gebracht en werd de in 1823 aan verschuilende
instellingen verleende portvrijdom beperkt tot de
van Gouvernementswege erkende godsdienstige of
kerkelijke genootschappen. Voor uit Nederland
langs den gewonen weg aan militairen beneden
den rang van officier gezonden brieven werd een
verlaagd port van 5 cent ingesteld. Ook op de
buitenbezittingen werden eenige verbeteringen aan-
gebracht.
Bij gebrek aan statistische gegevens is het niet
mogelijk om door cijfers eenig beeld te geven
van de ontwikkeling van het postverkcer vóór
1846. Hoewel over de jaren 1846—1862 in de
Kol. Verslagen wel opgaven voorkomen van het
aantal brieven welke in het buiten- en in het
binnenlandsch verkeer werden verzonden en ont-
vangen, heeft men gemeend ook over dit tijdvak
geen statistieken te moeten geven, aangezien de
bedoelde opgaven weinig vertrouwen verdienen
en er dus toch geen conclusiën uit te trekken
zijn. Over sommige jaren zijn geen opgaven ver-
strekt; over andere jaren slechts gedeeltelijk. Soms
wordt in een volgend verslag over een bepaald
jaar een geheel ander cijfer vermeld dan in het
vorig verslag was opgegeven, met bijvoeging van
de vrij leuke opmerking dat die verschillen niet
op te helderen waren. Telkens blijkt dat de op-
gaven niet juist waren, doordat de brieven soms
dubbel, ja zelfs drie- en vierdubbel waren geteld;
nl. niet alleen werden de cijfers der kantoren
van afzending en ontvangst, maar dikwijls ook
de opgaven van de tusschenliggende kantoren der
doorgezonden brieven opgenomen. Daarbij komt
nog dat men in de wijze van statistiek niet con-
sequent bleef.
Naar aanleiding van de rapporten van den Heer
Theben Terville kwam in 1862 een eigenlijke
organisatie der posterij tot stand, waarom het
historisch overzicht niet verder dan tot dat jaar
wordt uitgestrekt en het verdere behandeld is in
verschillende onderdeelen.
Behalve van de Staatsbladen, Ind. Almanakken
en Kol. Verslagen is voor het hierbesproken tijd-
vak nog gebruik gemaakt van het overzicht van
de ontwikkelingsgeschiedenis van den Ind. post-
en telegraafdienst door Ten Brumtneler, voorko-
mende in de eerste uitgaaf (1883) van den bij
Kolff en C°. te Batavia uitgegeven post- en tele-
graafgids.
I. B innenlandsche dienst. De in 1856
in Nederland aangekomen rapporten van den heer
Theben Terville werden, na overwogen te zijn
bij de Departementen van [Koloniën en van Fi-
nanciën, onder welk laatste Departement de Nederl.
posterij toen ter tijde ressorteerde, ter omwerking
naar Indië teruggezonden. Na veel wikken en
wegen en veel correspondentie kwam in 1862 het
„Nieuwe reglement op de brievenposterij" (St.
1862 n». io3«) tot stand, dat reeds i°. Jan. 1863
in werking trad, behalve de bepalingen omtrent
frankeerzegels en postwissels, welke eerst in 1864
ingevoerd konden worden.
Bij dit reglement werd het Gouvernements-
monopolie voor de posterij ingevoerd waar het
—
gouvernement den postdienst uitoefent; in het hin-
nenlandsch verkeer werd een uniform briefport]
van 10 cent per 15 gram zoowel bij gefrankeerde
als ongefrankeerde verzending — vastgesteld; het
Gouvernement stelde zich aansprakelijk voor aan-
geteekende brieven, waarvoor bij verlies, behou-
dens overmacht, ƒ25 werd vergoed; frankeer-
zegels werden ingevoerd; de gelegenheid werd
opengesteld tot verzending van kleine sommen
geld per postwissel.
Voor monsters en stalen van koopwaren boven
15 gram wegende bedroeg het port V 3van het
briefport; voor dag- en weekbladen, onverschillig
de grootte, 2 cent per vel, en voor andere druk-
werken 2 cent per heel, I cent per '/s, en V2
cent per V 4vel druks. Voor bestelloon binnen
den afstand van 4 palen van een kantoor werd
niets berekend; buiten dien kring moesten de
geadresseerden zich met den kantoorchef verstaan
voor hel afhalen der correspondentie.
Nadat in 1864 het port voor ongefrankeerde
brieven en pakketten op 10 cent boven dat voor
gefrankeerde gesteld was, werd het port der mon-
sters gebracht op 10 cent per 50 gram en dei-
drukwerken, geen couranten zijnde, op 5 cent
per 50 gram. Naar aanleiding van requesten van
uitgevers op Java werd het port voor couranten
in 1875 gebracht op 1 cent per 25 gram en der
andere drukwerken op 2 cent per 20 gram. In
1863 werden de eerste brievenbussen in Indië
geplaatst, nl. te Batavia, Semarang en Soe-
rabaja.
Om zoo spoedig en zoo goedkoop mogelijk uit-
breiding te geven aan het aantal postenloopen
op Java, waaraan dringend behoefte bestond, werd
in 1863 een proef genomen met aanbesteding
van het bezorgen der post (en het overbrengen
van reizigers) aan particulieren. De aanbesteding,
waarvan de voorwaarden zijn opgenomen in de Jav.
Cour. van 7 Jan. 1863, mislukte totaal. In 1874
werd deze proef, echter op kleiner schaal, her-
haald en met succes. Sedert zijn vele contracten
in bedoelden zin gesloten (zie opgave in de Reg.
Alm. 1900, deel I, bijl. L L). Langzamerhand
werden de postenloopen op Java belangrijk uit-
 POST- EN TELEGRAAFDIENST. 305

gebreid; in 1877 bestond tusschen de voornaam- geheel herzien. Na lange voorbereiding kwam in
ste plaatsen reeds een dagelijksche dienst, terwijl 1881 (St. n». 138) het thans (1900) nog vigee-
ook vele plaatsen 3maal 's weeks door de post rende „Reglement voor den postdienst" tot stand,
bezocht worden. Voor het overbrengen der dienst- dat beter en systematischer is ingericht dan dat
correspondentie tusschen de bestuursambtenaren van 1862. Het Reglement kwam, evenals de „Alge-
van een gewest op Java werden voornamelijk meene bepalingen" tot uitvoering daarvan, den
hecrcndienstplichtigen gebruikt (de zoogenaamde l c Jan. 1882 in werking. De voornaamste wijzi-
districtspost). " die het Reglement in dat van 1862 bracht
gingen
Op de Buitenbezittingen was het overbrengen zijn de volgende:
der post—
—
voornamelijk uit dienstcorrespondentie I°. openstelling der gelegenheid tot invordering
bestaande op vele plaatsen uitsluitend aan van quitantiën (zie §111);
heerendienstplichtigen overgelaten. Gaandeweg .20 verlaging van de porten in het binnen-
werd ook aldaar speciaal personeel aangesteld voor landseh verkeer, o. a. de toelating van documen-
de bezorging der post. ten (papiers d'affaires) tegen verminderd port, dat
Ter uitvoering van art. 87 van het Reg.-Rcgb, evenals de monsters op 2 cent per
50 gram is
luidende „Het geheim der aan de post of andere bepaald. Het port van ongefrankeerde brieven
instellingen van vervoer toevertrouwde brieven werd echter verhoogd tot het dubbele van dat
is onschendbaar, behalve op last des rechters, der gefrankeerde brieven;
in de gevallen bij algemeene verordening om- 3". toelating van 'aanteekening ook van andere
schreven", werden bij K. B. in St. 1868 n". 42 stukken dan brieven en briefkaarten en open-
bepalingen vastgesteld betreffende het in beslag stelling van de hulppostkantoren tot verzending
nemen en openen van brieven en pakketten. van aangetcekende stukken en postwissels;
Art. 1 van dit besluit is vervangen door art. 8 .
40 regeling van het eigendomsrecht van ter
van het nog vigeerende postreglement van 1881 post bezorgde stukken; deze blijven het eigen-
(St. n°. 139). Art. 2 is zelfstandig blijven be- dom van den afzender, terwijl er geen beslag op
staan: terwijl bij K. B. in St. 1893 n°. 240 de kan worden gelegd dan met medewerking van
bevoegdheid is geregeld om brieven enz. aan te den rechter;
houden en in beslag te nemen. (Het K. B. in s°. regeling van de zg. expresse bestelling,
St. 1868 is dus niet
—
—
zooals Margadant, R. R. waarvoor een port van 50 cent binnen den bc-
deel 111, bl. 186, zegt vervangen door dat stelkring is vastgesteld. Bij het reglement zijn
van 1893). verschillende straffen toepasselijk verklaard op
De postdienst, welke nog steeds ressorteerde fraudes met binnenlandsche postzegels enz., het-
onder den Directeur der producten en der civiele geen in 1887 uitgebreid werd tot huitenlandsche
magazijnen, werd in 1867 onder het Departement postzegels enz.

— —
van Binncnlandsch Bestuur gebracht. De Chef Blijkens de Mem. v. Antw. Ind. begr. 1901 is
van den dienst Inspecteur was tevens chef een herziening van het postreglcment onderhanden.
van het postkantoor te Batavia; de kantoren te In verband met de uitbreiding die het vervoer
Semarang en Soerabaja stonden onder directie der post langs spoorwegen — gaandeweg ook
van postmeesters, de overige 32 kantoren op Java langs stoomtramwegen
en de 17 kantoren op de Buitenbezittingen wer-
— verkreeg, werd in 1892
overgegaan tot het invoeren van een ambulanten
den door postcommiezen beheerd, en de hulp- postdienst langs de staatsspoorwegen op Java.
postkantoren door hulppostcommiezen. Met die Daardoor ontstond de gelegenheid om bij alle
laatste functie werden op verschillende hulppost- stations en halten, waar geen post- of hulppost-
kantoren telegrafisten belast. Het plan bestond kantoren gevestigd zijn, niet-aangeteekende stuk-
om de combinatie van den post- en den tele- ken te verzenden en af te halen; bestelling aan
graafdienst zoodoende langzamerhand te verkrij- de huizen heeft van die stations en halten uit
gen; aanvankelijk had dit echter geen succes, niet plaats. Aldaar zijn de voornaamste soorten
zoodat van het voornemen werd afgezien. In 1870 van frankeerzegels enz. verkrijgbaar gesteld.
kwam het denkbeeld echter weer op en werden In 1892 is de districtspost op Java en Madoera
meer en meer proeven voor de vereeniging van van het binncnlandsch bestuur overgegaan op
die diensten genomen, met het gevolg dat die den postdienst en werd zij tevens dienstbaar ge-
vereeniging in 1875 tot stand kwam (zie St. n°. maakt aan een geregeld particulier postverkeer.
72) en in 1878 geheel was doorgevoerd (St. n°. Op plaatsen waar post- en hulppostkantoren zijn
29). De vereenigde dienst ressorteert onder het gevestigd zijn deze belast met het verzenden en
Departement der Burg. Openh. W.; de Chef — ontvangen der stukken der districtspost, op de
die intusschen van zijn functie van chef van het overige stations zijn postinrichtingen van eenvou-
postkantoor te Batavia was ontheven — draagt digen vorm, zg. bestelhuizen, opgericht. Deze
den titel van Hoofdinspecteur; onder hem zijn bestelhuizen, welke door postbodenloopen eens of
gesteld inspecteurs, adjunct-inspecteurs en com- meermalen per week met elkander en met het
miezen en verder personeel. naastbijzijnde post- of hulppostkantoor in verbin-
In 1878 (St. nO. 48) kwamen nieuwe voor- ding staan, zijn voor dezelfde doeleinden aange-
schriften voor benoembaarheid van het vereenigd wezen als de evengenoemde stations en halten.
personeel in werking, welke gewijzigd zijn bij De algemeene bepalingen tot uitvoering van het
St. 1884 n°. 225. Tevens kwam in dat jaar een postreglement werden bij St. 1891 n°. 254 geheel
regeling tot stand voor het vervoer der post langs opnieuw vastgesteld, waarbij tevens eenige noo-
de spoorwegen. dige wijzigingen werden aangebracht. Ook werden
In 1880 bedroeg het aantal kantoren 164, nl. de, sedert 1881 hij wijze van proef ingestelde,
81 post- tevens telegraafkantoren, 19 postkanto- depots van postwaarden bij neringdoenden enz.,
ren, 1 telegraafkantoor en 63 hulppostkantoren. wegens het geringe gebruik dat er van gemaakt
Aangezien het reglement van 1861 niet meer werd, opgeheven.
voldeed aan de eischen van den dienst, werd het I>e formatie van het personeel van den post-
111 20
306 POST- EN TELEGRAAFDIENST.

en telegraafdienst werd bij St. 1896 n°. 162 op- elkaar staan en vallen. De vereischte goedkeuring
nieuw vastgesteld en later nog eenigszins uitge- door de wetgevende macht werd verkregen bij de
breid. Op I Jan. 1900 bestond het personeel uit Wet van 8 April 1893 (Ned. St. n°. 59). Aan de
548 Europeesche ambtenaren, inbegrepen de beide Maatschappijen werd toegezegd ƒ 2400 per enkele
postagenten te Singapore en Pinang; 1116 inland- reis, indien de verschillende trajecten binnen be-
sche klerken en verder personeel. Het Europeesch paalde tijden werden afgelegd, welke tijden bin-
personeel is verdeeld als volgt: I hoofdinsp., nen 5 jaar verkort moesten zijn, waartegenover
chef v. d. dienst; 11 inspecteerende ambt.; 125 ƒ4OOO per reis wordt uitbetaald. De versnelde
kantoorchefs, 180 hoofd- en andere comm.; 40 dienst is door beide Maatschappijen reeds in 1895
adjunctcomm., 91 hulppostcomm.; 93 klerken (waar- ingevoerd.
van 12 vrouwelijke), 2 technische ambt. en 5 Tot 1876 had de verzending van alle brieven-
lijnopzichters. malen uit Indië naar Europa en verdere landen
In 1899 bedroeg het aantal kantoren — be- via Nederland plaats; in dat jaar werd met de
halve de bestelhuizen der districtspost —
nl. 114 post- tevens telegraafkantoren; 11 post-
412, Italiaansche administratie een regeling getroffen
voor eene rechtstreeksche uitwisseling.
kantoren; 91 hulppostkantoren, waarvan 21 tevens Op de tusschen Batavia en Singapore varende
telephoonkantoren en 26 tevens spoorwegtelcgraaf- mailbooten deden Ned.-Ind. postambtenaren dienst
kantoren; 191 spoorwegtelegraafkantoren en 5 speciaal voor het in ontvangst nemen en afgeven
telephoonkantoren. der brievenmalen te Singapore. Deze dienst werd
De postambtenaren zijn tevens belast met den in 1878 opgeheven en vervangen door de plaat-
verkoop van gezegeld papier en plakzegels als- sing van postagenten (Ned.-Ind. postambt.) te
mede met de behandeling van den dienst der Singapore en Penang (St. 1878 n°. 38), aan wie
postspaarbank (zie POSTSPAARBANK). is opgedragen om de correspondentie van en voor
Uit de hierna volgende tabel (bl. 307) moge Indië zoo spoedig mogelijk hare bestemming te
de ontwikkeling van het binncnlandsch postver- doen bereiken. Van dezen maatregel profiteeren
keer van 1865 af blijken. De cijfers stellen de voornamelijk de in de nabijheid der Straits Settle-
hoeveelheden per post verzonden stukken in ge- ments gelegen streken, zooals de N.- en O.kust
heele duizendtallen voor. van Sumatra, Riouw, de W.kust van Borneo, aan-
gezien voor het buitenlandsch zoowel als voor het
11. Buitenland sche dienst. Gaandeweg hinnenlandsch postverkeer dier streken daardoor
was het port voor brieven in het verkeer van gebruik kan worden gemaakt van de vele en snelle
Nederland en Indië verminderd tot 90, 105 en stoomverbindingen der Straits.
80 cent naar gelang de verzending over Mar- Het port bij verzending geheel over zee (per
seille, Triest of Southampton plaats vond. zeepost) van Nederland naar Indië onderging ver-
Nadat die porten nog verlaagd waren resp. tot schillende wijzigingen, nl. in 1882 werden ook
70, 100 en 65 cent, werd in 1870 de dienst via briefkaarten en documenten tegen verlaagd tarief
Southampton gestaakt, en het port voor ver- verzonden; in 1885 werd het port voor gefran-
zending via Marseille en Triest gebracht op 60 keerde brieven gebracht op i2'/2 cent per 15
en 65 cent voor gefrankeerde en 80 en 75 cent gram en voor ongefrankeerde op 25 cent; in 1889
voor ongefrankeerde brieven. De dienst over Triest gefr. brieven 10 cent en ongefr. 20 cent; docu-
verviel in 1877. Door de opening van het Suez- menten, drukwerken en monsters 2 cent per 50
kanaal (1871) werd een rechtstreeksche dienst gram (met diverse minima); in 1899 (St. n°. 69)
(zeepost) om de 6 weken ingesteld; port: brieven brieven 5 cent per 15 gram en briefkaarten 2/2
20 cent per 1 5 gr., drukwerken en monsters 5 cent.
cent per 40 gr. Ook de porten voor verzending tusschen Neder-
Met de stoomvaartmaatschappij „Nederland" land en Indië per „mail" ondergingen gaandeweg
werd in 1875 een contract gesloten voor een ge- vermindering, vooral door toetreding van Ned.-
regelden maildienst tusschen Nederland en Indië Indië tot de Algemeene Postvereeniging (1877).
éénmaal 's maands via Napels en op de thuisreis Per Franschc en Fmgelsche mail verzonden werd
via Padang, tegen een subsidie van ƒ3OOO per toen geheven voor gefr. brieven 25 cent per 15
reis. De dienst werd achtereenvolgens uitgebreid gr., voor ongefr. 40 cent, gedrukte stukken en
tot een 14- en tot een iodaagschen, maar in 1887 monsters 7Va cent P er 5° g r -i briefkaarten l2b/2
weder op een I4daagschen teruggebracht, waar- cent per stuk. In verband met het verdrag van
voor telkens nieuwe contracten gesloten werden. Parijs (1878) werd het port der briefkaarten ver-
,
Ook werd bepaald dat van Jan.—Mei in plaats laagd tot 7/2 drukwerken en monsters tot 5 cent
van Padang, Penang en Atjeh zouden worden aan- per 50 gram, tegen welk port ook documenten
gedaan. Ingevolge het contract van 1887 wordt (papiers d'affaires) werden toegelaten. Ingevolge
Padang steeds (op de uit- en thuisreis) aange- het verdrag van Lissabon (1885) wordt voor onge-
daan, en later is Napels door Genua vervangen. frankeerde brieven het dubbele van het port dei-
Ook met de „Rotterdamsche Lloyd" werd een gefrankeerde geheven. In 1889 kwamen de vol-
contract gesloten voor een I4daagschen dienst via gende porten tot stand: gefr. brieven 15 cent
Marseille, aanvankelijk echter tegen uitkeering per 15 gr., documenten, drukwerk en monsters
van de bij het Algemeen postverdrag bepaalde 3 cent per 50 gram met een minimum resp. van
bedragen voor zeevervoer, aangezien die Mij. niet 15, 3 en 5 cent, welke porten na het verdrag
aan denzelfden eisch van snelheid kon voldoen van Weenen (1891) voor verzending van Neder-
als de „Nederland". land naar Indië verlaagd werden tot de thans
Reeds in 1887 bestond een wekelijksche dienst nog geldende porten, nl. gefr. brieven l2'/ 2 cent
tusschen Indië en Nederland door beide maat- per 15 gram; briefkaarten 5 cent; drukwerk,
schappijen te zamen. In 1892 werden met de documenten en monsters 2/2 cent per 50 gram,
„Nederland" en de „Rottcrd. Lloyd" nieuwe con- ,
met een minimum resp. van 2/2 i2'/2 en 5 cent.
tracten gesloten voor den tijd van 15 jaar, die met In het verkeer van Indië met andere landen
 POST- EN TELEGRAAFDIENST. 307

.:
dan Nederland bedragen de porten gefr. brieven
25 et., ongefr. brieven 37'/ï et per 15 gram;
briefkaarten 7/2 et., documenten, drukwerken en
monsters 5 et. per 50 gr., met een minimum resp.
van 15, 5 en 7/2 et. Voor het verkeer met de
Straits en Port. Timor is een verlaagd port vast-
,
gesteld, nl. gefr. brieven l2'/2 ongefr. 25 et.
per 15 gr.; briefkaarten 5 et.; documenten, druk-

Binnenlandsch postverkeer (in duizendtallen).

AANGETEE-
BRIEVEN z DRUKVl'ERKEN V. KENDB STUK-
y>

x 't cd H KEN ONDER

o < . w /:
M VOREN-

_
Cl t/3
3
«> ?!
PARTICULIERE O X. STAANDE BE-
a O
DIENST ü
J-i
O
ï y
c GREPEN
gefr. I ongefr. I totaal s <U O)
•O
q
3
g
'S-0 dienst I part.

863 1070
4 1233
5 •397
6 1467 i9
7 1549 f
6
8 1636 1270 16
9 1625 1278 .6
7o 1705 «379 '5
1 1811 1330 lo
2 1883 1515 (6

3 2064 1641 &

4 i53i 442 !974 873 '9
5 1627 460 2087 756 13
6 1912 2g6 2208 716 1705 76 9 28 76
7 2047 274 2321 729 1605 159 ij 26 109
8 2207 320 2527 812 1808 152 ■5 30 114
9 2253 2go 2543 877 1820 ng 17 35 132
80 2466 294 2760 931 1963 127 17 38 141
1 2498 285 2783 915 5i7 1756 137 21 42 151
2 2603 299 2902 976 582 1807 199 25 0,4 49 167
3 2762 291 3053 977 640 1965 274 25 1,6 55 174
4 2799 280 3079 972 716 2101 363 21 4 62 187
5 3004 254 3258 1005 788 2259 388 26 3 73 210

6 3053 253 3306 956 821 2532 455 35 7 79 209

7 3"4 265 3379 998 906 2362 577 33 9 94 217
8 3303 231 3534 1049 1001 2510 702 28 8 96 234
9 3637 236 3873 1211 1079 2846 813 41 9 101 259
90 3665 241 3906 I22g 1165 3056 920 39 11 109 268
1 3713 229 3942 1233 1278 3353 1000 47 16 121 288
2 3872 245 4117 1368 1360 3571 1058 5' 17 '33 3io
3 4172 226 4398 1629 1407 3444 1158 54 26 150 324
4 435o 236 458i 1708 1513 3722 1337 5« 32 159 348
5 4904 259 5163 1922 1611 3965 1456 7" 33 214 405
6 5156 224 538o 1S70 1674 4430 963 76 35 210 463
7 5435 236 5671 2029 1799 4186 ic57 77 40 257 476
8 6263 243 6506 2167 1924 5094 1276 83 48 284 512
9 6311 251 6562 2201 2033 537o 1405 89 57 308 549
308 POST- EN TELEGRAAFDIENST.

werken en monsters 2/2 et. per 50 gr. met een
,
minimum van 12V2 2/2 en 5 cent.
Het aanteekenrecht is van 50 et. op 25 et. en
in 1877 tot 10 cent verlaagd.
Op de eerste postcongressen werden de Neder-
landsche koloniën steeds vertegenwoordigd door
de gedelegeerden voor Nederland. Met het oog
op het toenemende belang van de koloniale posterij
werd echter in 1891 besloten de koloniën door
een afzonderlijken afgevaardigde te doen verte-
genwoordigen. Zoowel op het congres te Weenen
(1891) en te Washington (1897) als op de tele-
graafconferentiën te Parijs (1890) en Budapcst
(1896) werd daarvoor aangewezen de Heer joh.
J. Perk, thans Referendaris, Chef van het Kabinet
van den Min. van Koloniën.

Buitenlandsch postverkeer (in duizendtallen).

UIT INDIË VE1 .ZONDi :n in het buitenla: :D ONTVANGEN

x. V, H
o
B
z a/.«.,

-
V. DRUKWERKEN H HSB pE DRUKWERKEN ï* esj c
B> Z
& > z a *
SHog
H3 S r.
y. KoaS
in vel-
Kg. len
£
3 '-c
-j z 3
a
in vel-
Kg. len
J
B
3o I - ,- -
E
S l*j O Q \< ='
866 154 127 150 500
7 153 133 H3 523
8 151 118 147 547
9 167 135 147 614
70 163 134 143 610
1 162 140 146 639
2 193 166 155 661
3 l8l 164 181 617
4 193 168 2 190 620
5 205 169 3 212 633 2
6 213 156 5 220
525 4
7 258 9 4 6 242 40 5 4
8 287 7 0.01 6 10 294 5i 11 7
9 ■309 8 0.02 8 15 33i 55 0.03 8 11

80 358 9 0.0 1 6 19 360 66 0.1 6 i.i

1 367 9 O.OI 7 22 376 69 0.05 8 16
2 407 10 0.02 9 27 444 81 0.1 13 20

3 412 H 0.04 10 3° 426 87 0.2 17 22

4 459 n 0.2 8 34 419 94 0.7 9 22

5 473 12 "■3 9 39 431 96 0.4 10 25

6 452 i.è o-5 11 41 448 99 0.6 i5 27
7 465 •3 0.7 9 45 518 100 1 10 3'
8 515 i-I I 8 50 551 113 2 i5 36
9 540 16 2 11 54 580 127 3 16 42
90 557 «7 2 10 60 685 134 3 «5 -15
1 57i iS 3 16 64 789 149 3 17 5'
2 597 20 4 31 69 745 6
172 34 5o
3 592 23 3 IS 76 637 173 7 3i 60
4 642 23 3 19 82 734 180 6 3» 68
5 640 208 6 31 80 837 1463 7 <>5 78
6 688 224 6 27 85 792 1377 5 ■17 67
7 735 210 8 45 101 761 1256 4 5- 75
8 762 217 8 36 110 75i 1226 4 4S Si
9 803 2l8 13 26 121 764 1227 5 5' SS
 POST- EN TELEGRAAFDIENST. 309

Op het Weener congres en later ook op dat te
Washington werden voor Indië behalve het hoofd-
verdrag (met bijbch. slotprotocol) onderteckend:
de postwissel- en incasseerings-overeenkomsten en
het pakketpostverdrag met de bijbehoorende regle-
menten.
1892 (St. n°. 137) tot stand kwamen. Evenals
voor den buitenl. postwisseldienst zijn ook alle
postkantoren voor den buitenl. incasseeringsdienst
opengesteld.
De voor Nederland, Suriname en Curagao be-
stemde postwissels worden tegen een bepaalden

'
De hiervoorgaande tabel (hl. 3°B) geeft de hoe- koers afgegeven (thans, 1900, ioo 3/4 0 0 ), terwijl
veelheden stukken die per post verzonden werden voor de naar andere landen bestemde wissels eer!
in het buitenlandsch verkeer, in geheele duizend- maatstaf van herleiding van de verschillende mun-
tallen. ten is vastgesteld.
In 1896 is ook een postwisseldienst geopend
111. Postwisseldienst en Incasseeringsdienst. met de Ver. Staten van Amerika, en wel via
a. Binnenland. Volgens het postreglement van Nederland. Van de in 1899 (St. n°. m) open-
1862 (St. n°. 1030) werden aan alle postkantoren gestelde gelegenheid om met de niet tot de intern,
postwissels verkrijgbaar gesteld aanvankelijk tot postwisselovereenk. toegetreden landen bijzondere
een maximum van ƒlOO, later tot een onbepaald schikkingen of overeenkomsten tot het onderhou-
bedrag (St. 1875 n". 230), betaalbaar aan de daar- den van een rechtstreekschen postwisseldienst te
toe opengestelde kantoren. liet recht bedroeg 1 % treffen, is tot nu toe geen gebruik gemaakt. In
met een minimum van 5 et. De wissels worden niet het evengenoemde St. zijn verdere voorzieningen
door de posterij, maar door de nemers zelf, hetzij getroffen, noodig door de besluiten van het post-
als brief, hetzij op andere wijze, overgemaakt. Bij congres te Washington (1897); o.a. is het recht
het reglement van 1881 (St. n°. 138) werd de dienst vastgesteld op i2'/2 cent voor elke ƒ12,50 of ge-
opnieuw geregeld en het maximum bedrag gesteld deelte van ƒ12,50 tot ƒ 50, daarboven l2'/ 2 cent
op ƒ1000; het recht bedraagt 10 cent per ƒlO voor elke som van ƒ25 of gedeelte van ƒ25,
of gedeelte daarvan. Bij laatstgenoemd reglement uitgezonderd voor Groot-Britannië en de Ver.
werd tevens de gelegenheid opengesteld tot het Staten van Amerika, dat op 25 en 15 cent per
invorderen van gelden op kwitantiën tot een /"io bepaald is.
maximum bedrag van ƒlOO en voor een gelijk Blijkens de Memorie van Antw. Ind. begr. 1901
recht als voor de postwissels. Aanvankelijk wer- zal eerlang de gelegenheid worden opengesteld
den slechts eenige kantoren voor dien dienst tot verzending van telegrafische postwissels.
opengesteld; met ingang van 1883 werd hij echter Door de in de volgende tabellen (bl. 310 en
reeds tot alle postkantoren uitgebreid, terwijl in 311) vermelde cijfers over 1864—1898 kan men
het volgend jaar ook eenige hulppostkantoren met een beeld krijgen van de ontwikkeling van de
den postwisseldienst werden belast, welk aantal postwissel- en incasseeringsdiensten.
gaandeweg vermeerderde.
b. Buitenland. In 1874 werd ook gelegen- IV. Pakketpost. Reeds in 1887 bestond er ge-
heid gegeven tot overmaking van geld per post- legenheid om postpakketten van Nederland naar
wissel tusschen Nederland en Indië tot hoogstensIndië te verzenden, doordat de Nederlandschc
ƒ 150. Het in Nederland geheven recht bedroeg postadministratie met de stoomvaartmaatschappijen
20 et. per ƒ10; in Indië werd aanvankelijk ge- „Nederland" en „Rott. Lloyd" contracten daar-
heven 10 et. per ƒlO, welk recht echter al spoe-voor had gesloten. Met dezen dienst had echter
dig (1876) uit vrees voor speculatie en om de de Indische administratie geen rechtstreeksche be-
concurrentie voor handelswissels niet onmogelijkmoeienis.
te maken op 25 et. per ƒlO gebracht werd. Het te Wcencn in 1891 gesloten internat, pakket-
In 1877 werden met Duitschland, Zwitserland,postverdrag werd voor Indië onderteekend onder
België, Luxemburg en Groot-Britannië overeen- voorbehoud, dat de invoering van den dienst niet
komsten gesloten tot het overmaken van geld, aanstonds behoefde te geschieden.
waartoe de Nedcrlandsche postadministratie hare De binnenlandsche dienst werd geregeld
tusschenkomst verleende; van het recht dat p. m.bij het Reglement in St. 1892 n". 268, dat I April
3 % bedroeg ontving genoemde administratie een 1893 in werking trad, evenals de uitvoeringsbepa-
zeker gedeelte. In het volgend jaar kwam een lingen welke opgenomen zijn in St. 1892 n°. 269.
rechtstreeksche dienst tusschen Indië en Frankrijk
De pakketten mogen niet meer dan 5 Kg. wegen
tot stand. De postwissels werden aanvankelijk niet
en geen grooter inhoudsmaat dan 20 dM.3 en langs
zelf verzonden, doch zg. advieslijsten. Ter bespoe-
geen der vlakken grooter afmetingen hebhen dan
diging werd in het nieuwe postwisselreglement 60 cM., welke maxima in 1896 (St. n°. 29) voor
van 1879 (St. n°. 159) — dat in 1881 in werking
het vervoer per postbode, postillon of postprauw
trad— bepaald dat de postwissels zelf zouden
worden verzonden. In het postreglement van 1881
werden verlaagd tot resp. 3 Kg., 6 dM.3 en 40
cM. Het vervoer geschiedde aanvankelijk alleen
(St. n«. 138) werd ook de buitenlandsche post- langs de spoorwegen, stoomtramwegen, met de
wisseldienst geregeld. Het reeds genoemde maxi-booten der Kon. Paketvaartmij. en andere gere-
mum van ƒ 150 in het verkeer tusschen Neder- gelde stoomvaartdiensten en met postkarren. In
land en Indië werd in 1888 verhoogd tot ƒ250 1896 werden de vervoermiddelen aanmerkelijk uit-
en ook van toepassing verklaard op het verkeer gebreid door openstelling van verschillende tra-
met België, Duitschland, Italië, Luxemburg en jecten welke per postbode, postillon of postprauw
Zwitserland. bediend worden.
Door toetreding van Ned.-Indië tot de inter- Het port is samengesteld uit: iO. een vast recht,
nationale overeenkomsten omtrent de postwissels dat naar gelang van het gewicht (1, I—3 3 5
en incasseeringen (1891) was eene regeling noo- Kg.) bedraagt 25, 30 of 35 et.; 2". de kosten
dig voor den laatstbedoelden dienst en werden van vervoer, volgens voor de verschillende ver-
ook nieuwe bepalingen gemaakt voor den buiten- voermiddelen vastgestelde tarieven. De sub 2°.
landschen postwisseldienst, welke regelingen in genoemde bedragen worden aan de ondernemers
 Postwisseldienst (in duizendtallen guldens).

Binnen! ndsche Buitenlandsche

naar Nederland uit Nederland naar andere uit andere

3 ■ afgegeven ontvangen landen afgegeven landen ontvangen
-o

aantal bedrag aantal bedrag aantal bedrag aartal bedrag

866 1 19,

7 1725
8 1808

9 i865

7° 2000

ï 2l5 7

2 2196
5 2470
4 63 3833
5 67 4271 i3 n54 0.6 34
f, 75 4556 11 946, 07 47 o 1 7 O.06 1 8
7 82 5o46 i4 992 0.8 46 o.4 3o O 1 5
8 84 5090 i5 1023 3o 1 58 O2 9
9 88 552G 1G no7 48 1 86 o3 i4
8o 95 6073 *7 1167 55 2 111 o4 16

98 63oi n 7o o o5
ï '9 7-' 122 21
i 102 6297 18 n34 63 3 i5i o5 »7
3 106 638o '9 n64 74 3 i52 o4 16
4 110 6000 '9 n3o 73 3 i49 o5 20

5 11G 5g5o '9 1111 2 7^ 3 160 o.5 21

6 118 588o 20 1149 2

74 3 171 o5 22

7 121 5872 20 1116 2 73 3 165 0.6 33

8 128 5452 21 lo.'n 2 86 4 i 75 06 34
9 i35 5917 21 1008 2 io5 4 i53 0.6 3i
9° l42 63o8 io4i 98 4 i53 o5
2.1 2
*9
ï i5i 5969 23 1106 4 98 4 i63 oJ 22

2 161 G56 7 24 "97 4 io4 4 181 o4 21

3 167 63i3 25 12l3 3 i4i 5 228 o5 5o

4 180 6687 a8 l3ig 3 .57 6 •J32 o5 2o'

5 i85 6goC 29 i366 4 166 6 a58 °7 35

6 i85 7022 34 i44i 4 166 7 269 0.8 36
7 187 685 7 35 1372 4 i84 7 287 08 38
8 '9i 6864 33 i386 4 206 8 32-i 0.9 4o
9 19S 66og 39 i564 4 2t% 9 322 1 5i
 POST- EN TELEGRAAFDIENST. 311
der vervoermiddelen uitgekeerd voor zoover voor ketten, pakketten met expresse bestelling en zg.
die uitkeering geen bepaalde tarieven zijn vast- hinderlijke pakketten. In het buitenlandsch ver-
gesteld. keer zijn pakketten toegelaten tot een gewicht
Met de pakketpost mogen niet worden ver- van 3 of 5 KG. Zij mogen langs geen der zijden
voerd: levende dieren en planten, ontplofbare de afmeting van 60 c.M. te boven gaan en geen
stoffen en andere gevaarlijke voorwerpen, en de grooter inhoudsmaat hebben dan 25 dM.3 ; echter
voorwerpen waarvan de in- en uitvoer verboden zijn pakketten toegelaten die een lengte hebben
is (opium) alsmede eetbare vogelnestjes. Voor van I M., mits de breedte en dikte niet meer dan
verlies of beschadiging, mits niet veroorzaakt door 20 cM. bedraagt (regenschermen, wandelstokken
overmacht of het gevolg van slechte verpakking enz.). Voor den buitenlandschen dienst zijn op
zijnde, wordt schadeloosstelling verleend naar de enkele uitzonderingen na dezelfde kantoren open-
waarde, tot een maximum van ƒ2,50 per Kg. gesteld als voor den binnenlandschcn dienst (zie
De voor den binnenlandschen dienst opengestelde genoemde bijl. p. en t. gids).
kantoren zijn genoemd in den post- en telegraaf- Behalve hetgeen in het binnenlandsch verkeer
gids 1900 bijl. C; van de aankomst van pakket- verboden is, mag in het buitenlandsch verkeer
ten bestemd voor andere plaatsen of buiten den niet verzonden worden per pakketpost, hetgeen
bestelkring wordt per post kennis gegeven. niet toegelaten is in andere landen. Het port en
Na de invoering van denbinnenlandschen dienst de verdere formaliteiten zijn voor de verschillende
werd de bui tenlandsche dienst ter hand ge- landen afzonderlijk bepaald,
nomen en overeenkomstig de bepalingen van het In het rechtstreeksch verkeer over zee tusschen
internat, verdrag geregeld bij het K. B. in St. Nederland en Indië wordt, naar gelang de pak-
1893 n 2 53 en de uitv. bepalingen in St. 1893 ketten wegen, 1, I—3 of 3—5 Kg., geheven
°-
n<). 255, terwijl bij het K. B. in St. 1893 n°. 254 ƒ0,85, ƒ1,25 °f/!,7- Voor dit verkeer werden
de porten van de rechtstreeks over zee tusschen met de stoomvaartmaatschappijen „Nederland" en
Nederland en Indië uitgewisselde pakketten wer- „Rott. Lloyd" contracten gesloten, waarbij de ver-
den bepaald. goeding bepaald werd op ƒ4O voor 1 M.' pak-
Van de uitzonderingsbepalingen van het intern, ketten en ƒ2O voor eiken M.' meer. De ledige
verdrag werd gebruik gemaakt om zich niet te manden en zakken beneden 1 M.' worden koste-
belasten met pakketten met aangegeven waarde
welke blijkens de Mem. v. Antw. Ind. begr. 1901
—loos, daarboven tegen ƒ2O per M.' vervoerd.
In 1895 (St. 215) werd gelegenheid gegeven
eerlang zullen worden toegelaten — verreken pak- om regelingen te treffen met landen, die niet tot

Incassecringsdienst (in duizendtallen guldens).

1UNNENLANDSCH VERKEER BUITENLANDSCH VERKEER

totaal be- Uit Xederland ter invorde- Uit andere landen

drag der ter ring aangeboden ter invordering aangeboden
inv. aang.
quitantren
betaald onbetaald
, ,'
bedrag
betaald lonbetaaldj
| bedrag
, , betaald onbetaald

1882 II 4 7
3 31 12 19
4 6l 27 34
5 139 61 78
6 215 97 118
7 346 178 168
8 437 238 199
9 503 286 217
i8go 485 307 178
1 57i 35i 220

2 615 387 228

3 698 463 235 22 12 lo 0.1 0.08 o.o3
295 16 0.8
4 926 631 29 '3 0.4 o.4
5 1061 721 340 47 26 21 1.4 0.7 o-7
6 1221 821 400 5i 3i 20 1.1 0.8 o-3
7 1427 g6o 467 54 33 21 2-5 2.1 o.4
8 1607 1087 520 66 40 26 2.7 1.2 i-5
9 1789 1224 565 66 37 29 3-8 2-3 i-5
312 POST- EN TELEGRAAFDIENST.

het intern, verdrag zijn toegetreden, waarvan in ,

zegels in diverse kleuren nl. van 1, 2, 2-/2 3, 5
lßg6 gebruik werd gemaakt ten opzichte van de (eijfertypen), 10, 12'/,, 15, 20, 25, 30, 50 en 250
Straits Settlements eninißgßvan Queens- cent. In afwachting van een nieuw type zijn in
land. 'Tevens werden de uitvoeringsbepalingen 189S van alle waarden van 10 et. en hooger (be-
(St. ißg3 n°. 255) geheel opnieuw vastgesteld bij halve van 30 et.) uitgezonden Nederlandsche zegels
St. 1895 n°. 216, en de datum van inwerking- met de nieuwe beeltenis van 11. M., voorzien van
treding voor een en ander bepaald op I Oct. 1895. een zwarten overdruk; boven de waarde, onder
Overeenkomstig het verdrag van Washington Ned.-Indië. De zegels met de beeltenis des Konings
werden bij St. 1899 n*. 110 eenige onbelangrijke kunnen met ingang van I Jan. 1901 niet meer
wijzigingen in den buitenlandschen dienst gebracht. voor frankeering gebezigd worden, terwijl tot 1 Juni

—
De hieronder vermelde cijfers duiden het aan- 1901 gelegenheid tot inwisseling bestaat.
tal pakketten aan —in geheele duizendtallen
dat gedurende 1893—1898 in het binnen- en bui-
Tortzegels. Als de outlst bestaande portze-
gels van Indië worden beschouwd de etiquettcn
tenlandsch verkeer werd verzonden en ontvangen. waarop het „te betalen port" werd ingevuld en
waarvan exemplaren datcerende van 1845/47 ge-
Pakketpost. vonden zijn in het oude archief te Batavia. In
1874 werden de eerste feitelijke portzegels uit-
8 7 6 5 4 1893 gezonden. Het type is hetzelfde als in Ne lerland
gebruikt wordt. Langzamerhand worden de oude
typen, waarop alleen een groot cijfer stond, ver-

BlNEL.
6
2 57 5i 42 33 ió O il. vangen door zegels waaronder „cent" staat. Vroeger
had elke waarde een verschillende kleur, thans
40 35 28 22 I

co ■ii. zijn alle waarden van dezelfde kleur nl. rood.

9
,
Er zijn 9 soorten, nl. van 2/3 5, 10, 15, 20, 30,

VERK
— VERZOND BUITENLADSCH
ïS 17 15 12 9 3
I
40, 50 en 75 et.
Briefkaarten. De eerste uitgaaf had plaats
in 1874 nl. voor het hinnenlandsch verkeer, en
124 114 IOl 82 64 28 z
in 1877 voor het buitenlandsch verkeer. De vorm,
Kg. tot kleur en de opschriften zijn herhaaldelijk gewij-
2.4 2.4
2.8 2-3
2.1 2.1
2-3 2
>-5 0.2
1.6 0.2
11 UIT
Kg. Ne inp:
3
na r zigd. Ze dragen dezelfde zegelstempels als van
de frankeerzegels en de binnenlandsehe, behalve
llollandsche ook Maleische en Javaansche op-
schriften. Er bestaan 4 soorten: enkele en dub-
3-5 ■derlan
:Ë
2.2 1.8 1.9 1.6 i-3 o.i Kg. bele binnenlandsehe met zegelstempels van 5 et.,
en enkele en dubbele buitenlandsche met stempels

6.2 5-6 4.4 0.5 7/2 cent.

7-4 6.5 o| van
In 1899 zijn briefkaarten welke door de par-
ticuliere nijverheid uitgegeven zijn, toegelaten,
0.9 0.1 é^ 11
ü
2
1.8 1.4 1.2 mits de stevigheid van het papier en voor zoover
de voor het buitenlandsch verkeer bestemde kaar-
4 4 4 4 3
0.8 Kg. tot uit IN ten betreft, ook de opschriften, overeenkomen met

V E R K
i
de door het Gouv. verkrijgbaar gestelde.
7
Kg. 1—3 INDIË Gezegelde briefomslagen werden voor

Nedrlan
9 8 6
10 1-3 het eerst gebezigd in 1878. Er zijn 5 soorten,
Kg. 3—5 nl. van 10, 12-/2, 15, 20 en 25 cent. Die na 1884

17 '5 15 12 9
*S
3i 28 27 23 4.6
i8 o1
'3
8.8 7
5-4 4.6 3-5 0.8 <ja
V. Postwaarden. Bij het reglement van 1862
(St. n". 103(7) werd de uitgifte van frankeer- en
portzegels mogelijk gemaakt en bij dat van 1881
(St. n». 138) en de alg. bep. tot uitvoering daar-
van (St. 1891 n". 254) werd de ingebruik- en bui-
tengebruikstelling opnieuw geregeld.
F ran keerzegels. De eerste frankecrzegels
waren die van 10 cent, met de beeltenis van
Koning Willem 111 (3/4 gezien), waarvan 2 uit-
giften (1863 en 1865) plaats hadden. Dit type
werd in 1870 gewijzigd, niet alleen wat betreft
de beeltenis (en profil) maar ook de rand; o.a.
werden de bloem en dolfijn vervangen door een
mercuurstaf en een anker. Van dit type werden
zegels van verschillende waarden uitgezonden.
Voor alle waarden beneden 10 cent is de beelte-
nis (1883—1888) vervangen door een groot cijfer,
aanduidende de waarde. In 1892 werd de beelte-
nis des Konings vervangen door die der Koningin
(kinderkopje). Er bestaan 13 soorten van frankeer-
ONTVAGE
uitgegeven dragen een ovaal stempel. Van alle
waarden behalve van 25 et. zijn in 1900 nieuw-
model Nederlandsche briefomslagen uitgezonden
■ou voorzien van overdrukken als bij de frankeerzegels.
Voor nadere bijzonderheden zie men het „Stan-
daardwerk over de postwaarden van Nederland
en zijne Koloniën", Deel 11, Amsterdam Maart 1895.
Officieele periodieke uitgaven. —■ Jaarlijks ver-
schijnt een verslag omtrent den post- en telegraaf-
dienst, alsmede sedert 1897 een post- en telcgraaf-
gids. Het eerste verslag voor den vereenigden
dienst was over 1875; van den telegraafdienst
zijn van 1858 tot 1875 afzonderlijke verslagen
verschenen. Fcn door Kolff en C°. te Batavia
bezorgde gids heeft slechts twee jaargangen (1883
en 1884) beleefd.
Volledigheidshalve geeft men in de volgende
tabel (bl. 313) eenige cijfers in duizendtallen van
guldens omtrent de ontvangsten en uitgaven van
de beide diensten. Men houde echter daarbij in
het oog, dat de ontvangsten niet geheel juist zijn,
omdat daaronder begrepen zijn fictieve posten voor
dienstbrieven en regeeringstelegrammen, terwijl
onder de uitgaven voor het personeel alleen reke-
 POST- EN TELEGRAAFDIENST. 313

ning is gehouden met de kosten der actief-die-
nenden, dus niet met vcilofs- of nonactiviteits-
traktementcn en kosten van overtocht.
Telegraafdienst.— Aanleg van telegra-
phische verbindingen. In 1855 werd op
voorstel der Ind. Regeering 's Konings machti-
ging verkregen tot het oprichten van electro-
magnetische telegraphen in Indië. De eerste rege-
ling omtrent den aanleg kwam in 1858 (St. n°. 37)
tot stand, welke in 1876 (St. n°. 257) vervangen
werd door bepalingen omtrent den aanleg en het
gebruik van telegrafen in Ned.-Indië. Ingevolge
deze bepalingen, die, behoudens de in 1878 (St.
n». 101), 1889 (St. nO. 213) en 1891 (St. n". 235)
daarin gebrachte wijzigingen, nog van kracht zijn,
mogen in Indië geen telegraphen — kabels daar-
onder begrepen — aangelegd en voor het ver-
keer opengesteld worden dan door of met ver-
gunning van de Regeering, met uitzondering van
die welke over het eigendom van een bijzonder
persoon of van eene onderneming loopende, alleen
voor den eigenaar dienen. In het algemeen belang
kan de Regeering tijdelijk bezit nemen van par-
ticuliere telegraphen of die doen opruimen. Onver-
minderd recht op schadevergoeding moet ieder de
voor den aanleg van telegraphen door de Regee-
ring of bijzondere ondernemingen noodige gra-
vingen, opmetingen enz. op zijn eigendom gedoo-
gen. Straffen zijn bedreigd tegen het opzettelijk
verduisteren, vervalsenen en openen van telegram-
men of mededeelen van den inhoud daarvan aan
onbevoegden door telegraafbeambtcn.
Ook zijn straffen opgenomen tegen het vernie-
len of beschadigen van telegraafwerken te land
en onder zee, dit laatste als gevolg van de toe-
treding van Indië tot de in 1884 te Parijs geslo-
ten internationale overeenkomst tot bescherming
van onderzeesche telegraafkabels.
Landlijncn. Met den aanleg van landlijnen
werd aangevangen tusschen Batavia en Buiten-
zorg, over welke lijn 23 October 1856 het eerste
telegram verzonden werd. Die lijn diende aan-
vankelijk slechts ten gebruike van het Gouver-
nement, maar nadat in 1857 de lijn Batavia—
Soerabaja met een zijtak Semarang—Ambarawa
tot stand was gekomen, werd het gebruik van de
telegraaf voor het algemeen opengesteld. In 1859
bedroeg de lengte der lijnen reeds bijna 2700 K.M.
en het aantal kantoren 28. Gaandeweg werd het
net op Java en ook het aantal kantoren uitgebreid.
In 1866 werd een aanvang gemaakt met den
aanleg van landlijnen op Sumatra. De aanleg, die
bij Telok Betong begonnen werd, was in 1871
reeds gevorderd tot Padang (ruim 1200 K.M.) en
in 1873 tot Singkel (ruim 600 K.M.).
Op Java, maar meer nog op Sumatra, had men
met verbazende moeilijkheden te kampen bij den
aanleg van landlijnen. Een zeer groot bezwaar
werd ondervonden in het verkrijgen en houden

Ontvangsten en uitgaven (in duizendtallen guldens)

ITVANGSTEN z SA .DO
> TOELICHTING VAN BIJZONDERE
<
1 UITGAVEN
1
werke- 3 voor- 1
nadeelig

'
lijke memorie totaal
deelig

880 I3i7 549 1866 2158 293

1 1282 502 1784 2054 270
2 1292 463 1755 2167 412
3 1337 427 1764 2403 639
4 1362 404 1766 2318 552
5 1354 376 I730 2065 335
6 1324 384 1708 2070 262
7 1357 388 1745 2138 393
8 1388 338 I?26 3127» 1401 * o. a. Kabel Java-Bali-Celebes
9 i47o 344 1814 2049 235
90 I5 12 378 1890 2034 144
1 1656 380 2036 2054 18
2 1746 617 2363 2790* 427 * o. a. Kabel Deli-Atjeh
3 1741 568 23og 1979 330
4 1869 592 2461 2035 426
5 1965 57i 2536 1947 588
6 2116 684 2800 2058 742
7
8
2145 618
643
2763
2847
2533*
2176
230
67I
• o. a. Kabels Lombok cn Poeloi
Weh
2204
9 2306 630 2936 2073 864
314 POST- EN TELEGRAAFDIENST.

van goede steunpunten. De aanvankelijk gebe- graafambtcnaar was geweigerd, werden geen pogin-
zigde palen en dolken waren niet alleen zeer gen meer gedaan om Batavia rechtstreeks met Sin-
kostbaar, maar hadden zeer veel te lijden van gapore te verbinden, totdat de onderhandelingen,
stormen, terwijl ze ook dikwijls door dieren (o. a. aangeknoopt met de „British Australian" telegraaf-
olifanten) werden omvergeworpen. Het bezigen maatschappij in 1870 leidden tot het verleenen van
van levende boomen (vooral kapokboomen) had eene vergunning aan die Mij. tot het in werking
veel succes, hoewel een groot bezwaar was dat brengen van eene telegrafische verbinding van Java
vele boomen door de aanhechting van de isola- (Batavia) met Singapore en Java (Banjoewangi)
toren, door den bliksem of door witte mieren stier- met Australië (Port Darwin). Deze vergunning,
ven. Ook werd de communicatie dikwijls gestoord die zonder eenig uitsluitend of over een bepaald
door afvallende takken, hetgeen op verschillende aantal jaren uitgestrekt recht werd verleend, is
trajecten voorkomen werd door het aanbrengen opgenomen in de Staatscour. van 3 Mei 1870 en
der lijnen in het midden van den weg. Het toe-
zicht van de lijnwachters liet aanvankelijk veel
.
in Bij bl. nc 2351. Door de verbinding Batavia
Singapore, die einde 1870 tot stand kwam, was
—
te wenschen over; toen dit verbeterd werd kwa- Indië tevens aan het wereldtelcgraafnet aange-
men de storingen veel minder voor, doordat de sloten, daar de genoemde Mij. reeds kabels gelegd
lijnen beter onderhouden werden. had tusschen Singapore en Penang en Madras.
Bij het aanleggen van spoorwegen werden de In het volgend jaar werd de kabel Banjoewangi—
telegraaflijnen daarlangs gelegd en de bestaande Port Darwin voor het publiek opengesteld. De
lijnen opgeruimd. Daardoor is het o. a. te ver- vergunning ging in 1873 over op de „Eastern
klaren dat de lengte der lijnen soms verminderde, Extension Australasia and China" telegraafmaat-
zie de statistische opgaven hieronder. Om ver- schappij, welke Mij. successievelijk verdere kabel-
sperring van de spoorbaan te voorkomen werden verbindingen in den Archipel tot stand bracht, nl.
als steunpunten voor de spoorweglijnen ijzeren Singapore—Banjoewangi (1879), een tweeden kabel
palen gebezigd. Banjoewangi—Port Darwin (1879), Banjoewangi—
Met veel moeite werd in 1887 eene verbinding Roebuckbaai [West-Australië] (1889) en Penang—
van West- met Oost-Sumatra (van Padang Sidem- Medan (ißgi), terwijl aan haar in lßg3 de be-
poean naar Medan) tot stand gebracht, welke schikking werd gegeven over den reeds genoem-
ook met het oog op de sedert (1891) internatio- den draad, welke van Batavia tot Banjoewangi
nale verbinding met Penang van belang is. was bijgespannen. De vergunning van 1870 werd
Als schakel in de internationale verbinding tus- op de bedoelde kabels en de landlijn van toe-
schen de Straits en Australië verdient verder ver- passing verklaard (zie de Staatscour. van 15 Juli
melding dat in ißg3 tusschen Batavia en Banjoe- 1879, iq Oct. 1888,4F'ebr. 1892 en 30 Dec. 1891).
wangi voor het internat, verkeer een speciale De kabel tusschen Batavia en Singapore was
draad werd bijgespannen (1165 K.M.), welke ter herhaaldelijk gestoord, hetgeen werd toegeschre-
beschikking van de „Eastern Extension" telegraaf- ven aan de inwerking van zeediertjes (teredo's),
maatschappij — zie hieronder — werd gesteld. waarom hij in 1881 vervangen werd door een
Oorspronkelijk werden overal Morse-toestellen nieuwen, waarvan de kern niet alleen met getah
gebezigd, die met een stalen punt teekens in het perlja maar ook met een spiraalsgewijze strook
papier drukten, deze werden echter reeds spoedig van dun messing omkleed is.
vervangen door blauwschrijvende toestellen of als Na de reeds genoemde kabelverbinding tusschen
zoodanig ingericht (Digney-systeem). Een proef Java en Sumatra waarop nooit een geregeld ver-
om Hughes-toestellen, welke onmiddellijk druk- keer is onderhouden, werd in 1871 een nieuwe
letters in plaats van telegraaftcekens overbrengen, Gouvernements-kabel tusschen Anjer en Telok
in te voeren, mislukte; deze toestellen bleken Betong uitgelegd, welke, na herhaaldelijk bescha-
voor Indië ongeschikt. Als batterijen waren eerst digd te zijn geweest, vooral door witte mieren,
die van Daniell in gebruik, welke echter vervan- in 1875 eene groote herstelling en in 1878 een
gen werden door Meidinger-elementen en later gedeeltelijke vernieuwing moest ondergaan. Met
door die van het systeem-Leclanché, dat nog ver- de Krakatau-ramp (1883) verdween de kabel spoor-
beterd werd. loos; in 1884 werd een nieuwe kabel gelegd,
Zeekabel v erbi ndinge n. Reeds in 1859 van dezelfde constructie als die tusschen Batavia
kwam eene kabelverbinding tusschen Batavia, en Singapore en wel van Anjer naar Kalianda
Muntok (Banka) en Singapore, met een zijtak (Lampongbaai). In 1896 werd, in plaats van Anjer,
van Muntok naar Palembang, tot stand. (Zie het Bodjong (Java's 4e punt) het uitgangspunt van
in druk verschenen verslag omtrent het leggen den kabel.
van den kabel van Batavia naar Singapore door Het in 1876 ontworpen plan om eene rond-
J. Groll). Kort na de uitlegging brak de kabel gaande verbinding te maken Java—Celebes—Borneo
en dit herhaalde zich zóó dikwijls en de herstel- (Bandjermasin en Pontianak) —Banka—Billiton—
ling daarvan vorderde zulke groote kosten, dat Sumatra—Java kwam, wegens de groote kosten,
hiervan in Oct. 1861 werd afgezien. In 1865 werd niet tot uitvoering. In 1887 werden gelden toege-
een gedeelte opgehaald, en na met gemoetie (zie staan voor een kabel van Java (Landangan)—Bali
het „Verslag wegens de bekleeding van een tele- (Boeleleng, later bij de juiste benaming Singaradja
graafkabel met gomoetoe-vezelstof", opgenomen genoemd)—Celebes (Makasser), welke in het vol-
in het Tijdschr. d. Ned. Mij. v. Nijverh. 1867, gend jaar gereed kwam. Het bij de begrooting
Deel VIII, S. 7) te zijn omkleed, bij wijze van voor 1890 gedaan voorstel tot kabelverbinding
proef uitgelegd tusschen Anjer en Teiok Betong, van Makasser met Bandjermasin werd verworpen.
doch zonder gunstige resultaten. Nadat eene aan In 1889 werd een kabel gelegd tusschen Java
een Engelsch ingenieur verleende concessie — (Scmanboeng) en Madoera (Tandjoengan). In 1892
waarbij een regeeringssubsidie was toegezegd — werd het net uitgebreid met eene kabelverbinding
wegens niet-nakomen der voorwaarden vervallen tusschen Belawan (Sumatra's Oostkust) en Oleh-
was en eene concessie-aanvraag van een Ind. tele- leh (Atjeh) en in 1897 met die tusschen laatstge-
 POST- EN TELEGRAAFDIENST. 315

noemde plaats en Sabang (Poeloe Wèh) en tus-
schen Singaradja (Bali) en Ampenan (Lombok).
Behalve de kabel tusschen Java en Madoera,
welke met eigen middelen uit den in Indië aan-
wezigen kabelvoorraad werd gelegd, werden al
de genoemde Gouvernementskabels geleverd en
gelegd door de „Eastern Extension", hetgeen meer
dan 22 ton gekost heeft. Om een denkbeeld te
geven van de enorme kosten, die het onderhoud
der kabels vordert, moge dienen dat van lßgo
tot lßg4 ruim ƒ g2.000 voor reparatie moest wor-
den betaald. De kabel tusschen Java en Sumatra
kostte in het elfjarig tijdvak van 1872 tot 1883
aan herstelling en vernieuwing niet minder dan
ƒ214.828 of p. m. ƒ20.000 per jaar.
Bij de Indische begrooting voor 1901 zijn gel-
den toegestaan voor eene kabelverbinding van
Java (Landangan) naar Borneo (Bandjermasin) en
voor eene landlijn van Bandjermasin over Amoentai
er, Balik
Papan naar Samarinda (Koetei), terwijl
blijkens de verklaring van den Min. v. Kol. in
de Tweede Kamer het in de bedoeling der Regee-
ring ligt om eerlang credietcn aan te vragen om
die verbinding door te trekken tot Menado.
De ervaringen opgedaan tijdens den oorlog tus-
schen en de Zuid-Afrikaansche Repu-
blieken hebben de aandacht gevestigd op het ge-
vaar, dat er in gelegen is, dat Indië slechts door
kabels van een Engelsche maatschappij aan het
wereldtelegraafnet verbonden is. Uit de op de
desbetreffende vragen van de Staten-Generaal dooi-
de Regeering gegeven antwoorden blijkt, dat de
Regeering zich zeer ernstig bezig houdt met het
de reglementen van 1873 (St. n°. 103) en 1876
(St. n". 119) uitgevaardigd alvorens het, behou-
dens de in 1889 (St. n°. 113), 1890 (St. nO. 131),
1891 (St. n». 237) en 1892 (St. n°. 255) daarin
gebrachte wijzigingen thans nog vigeerende „Regle-
ment voor den telegraafdienst" van 1886 (St. n°.
gg) werd ingevoerd. Volgens dat reglement mogen
de telegrammen gesteld zijn in elke taal waarvan
de letters door de seinteekens kunnen worden
overgebracht, mits zij in die taal duideiijk ver-
staanbaar zijn. Ook zijn telegrammen in overeen-
gekomen taal toegelaten, indien zij gesteld zijn
in het Nederlandsch, Engelsch, F'ransch, Duitsch,
Italiaansch, Latijn, Spaansch of Portugeesch en
elk woord niet meer dan 10 letters bevat. Desge-
vorderd moet den beambte inzage gegeven worden
van de gebezigde code. Eveneens mogen telegram-
men in geheimschrift verzonden worden. Het ge-
heim letter- of cijferschrift moet echter uitsluitend
uit letters van het alphabet of uitsluitend uit
Arabische cijfers bestaan. Overeenkomstig de in-
ternationale bepalingen zijn verschillende facilitei-
ten ingevoerd zooals: collalionncment, ontvang-
LANDLIJNEN KABELS
lijnen draden lijnen draden lijnen draden
1857 1000
1889 6853 9.I26 897 897
1000

vraagstuk hoe een of meer van Engelsche lijnen 8 2670 2670 90 6863 9-097 910 949
onafhankelijke verbindingen van Indië met Neder- 9 2725 2725 1 6851 9-095 910 948
land zouden verkregen kunnen worden. 60 375o 3800 2 6843 IO.272 1447 1486
De ontwikkeling van het telegraafnet kan blij-
ken uit de volgende cijfers, aangevende de lengte
1 375o 3800 3 6909 10.559 1447 1486
der lijnen en draden in K.M.; na het totstandkomen 2 2700 2750 4 6984 IO.82O 1452 1491
van de kabelverbindingjava— Bali—Celebes (1888) 3 2700 2750 5 6891 IO.84O 1452 1491
gesplitst voor landlijnen en kabels. 4 2700 2750 6 6818 IO.779 1452 1491
Binnenlandsch verkeer. In de eerste jaren
bestond het personeel uit den aard der zaak slechts 5 2700 2750 7 6834 IO.995 1673 1714
uit weinig beambten. De eerste feitelijke formatie 6 3750 3800 8 6834 IO-995 1673 1714
werd in 1860 (St. n°. 41) vastgesteld onder het be- 7 3750 3800 9 6942 n.ng 1674 1716
heer van den Directeur der producten en civiele 8 375o 3800
magazijnen. De chef van den dienst droeg den titel
van hoofd-ingenieur, onder hem stonden ingenieurs, 9 3225 3775
adj.-ing., telegraphisten die in 3 klassen verdeeld 70 3250 3775
waren en leerling-telegraphisten. Omtrent de samen- 1 43oo 4700
smelting van den postdienst met den telegraafdienst
is reeds in het artikel over eerstgenoemden dienst
2 4525 55oo
gesproken.
3 5200 6250
Aanvankelijk bestond er slechts eene voorloo- 4 5600 6750
pige regeling voor de verzending van telegram- 5 5600 6850
men, welke in 1863 (St. n°. 12) vervangen werd 6 5625 6850
door het „Reglement voor de correspondentie
door middel van de Gouvernementstelegrafen in 7 5650 6goo
Ned.-Indië". Volgens dit reglement mochten slechts 8 5600 7000
de Nederlandsche en Maleische talen gebezigd 9 5800 7400
worden, terwijl geheimschrift alleen voor regee- 80 5862 7413
ringstelegrammen was toegelaten. Het tarief werd 1 5880 7402
berekend naar den afstand (kringen ten getale
van 6) en per telegram van 20 woorden; het be- 2 5885 7547
droeg 70 cent per kring voor een enkelvoudig 3 5762 7358
telegram en 35 cent voor elke 10 woorden meer. 4 5765 7805
Een woord van meer dan 7 lettergrepen en een
getal van meer dan 5 cijfers werden elk voor 5 5774 7814
twee woorden gerekend. 6 5745 7812
Nadat het reglement was vervangen door dat 7 6556 8705
van 1871 (St. n°. 19), werden achtereenvolgens 8 9640
316 POST- EN TELEGRAAFDIENST.

berichten, openbestelling, dringende verzending
enz. Vooruitbetaald antwoord wordt berekend even-
als een gewoon telegram; oorspronkelijk werd
daarvoor het driedubbele tarief gevorderd.
Het aantal kringen werd gaandeweg tot 10 uit-
gebreid; de straal van den ien kring bedroeg 10
geogr. mijl, van den 2'" 15 g. m. meer, van den
3«" 20 g. m. meer enz., zoodat de lo= kring een
straal had van 325 g. m., terwijl het tarief werd
verminderd tot 50 et. per kring, voor elke 10
woorden meer 25 et. meer. Een enkelvoudig tele-
gram in den i'" kring kostte dus 50 et., in den
2en ƒl, in den loen ƒ5.
Met ingang van 1882 (St. n". 203) werd het
woordtarief ingevoerd, maar het kringenstelsel be-
houden. Het aantal kringen werd echter verminderd
tot 3. Er werd geheven een vast recht dat voor de
3 kringen bepaald was op resp. 20, 40 en 60 cent
en een tarief per woord van resp. 4, 8 en 12 cent.
Binnenlandseh verkeer.
Voor het verkeer langs de kabels werd boven-
dien een kabeltarief geheven, dat voor den kabel
Java—Bali oorspronkelijk per woord op 8 et.,
Bali—Cclebes op 20 et. en voor het traject lava
Celebes op 28 et. werd vastgesteld, maar reeds
—
spoedig verlaagd resp. tot 6, 8 en 10 cent. Voor
den kabel Laboean Deli—Oleh Leh werd een tijde-
lijk kabeltarief ingevoerd van 10 et. per woord.
Deze kabeltarieven werden in 1892 afgeschaft
toen voor geheel Indië het 5 kringenstelsel werd
ingevoerd. De stralen der eerste 4 kringen be-
dragen resp. 75, 335, 1200 en 3000 K.M.; groo-
tere afstanden vallen in den se"5e kring. Het vaste
"
recht werd vastgesteld op resp. 25, 50, 75, 100
en 125 cent en het woordtarief op 3, 6, 9, 12
en 15 cent.
In 1893 werden alle spoorwegtelegraafkantoren,
die sedert 1883 voor het algemeen verkeer zijn
opengesteld, in het kringentarief opgenomen.

TELEGR .MM EN
OPBRENG 1
DER BIJ» iNDERE TELEGRAMMEN
BIJZONDERE- REGEERING!

aantal
aantal E«niddeld aantal
aantal gemiddeld in het gemiddeld gemiddeld
tele- , aantal tele- aantal geheel
woorden , woorden
grammen woorden grammen woorden (duizend- per per
(duizend- (duizend- per (duizend- (duizend- per tallen
guldens) telegram
tallen) tallen) telegram tallen) tallen) telegram woord

875 286 .• r 416 1.45

6 289 23 421 1.42
7 297 22 443 1.46
8 291 «3 1.45
422
9 308 22 446 i-53
880 6-755 38.50
310 21-79 «4 924 424 i-37 O.OÓI I
1
307 6.383 2o.7g «9 1.080 37-24 415 i-35 O.0650
2
295 5-631 ig.06 *9 957 33-— 428 1.45 O.0760
3 271 4.066 14-99 29 97o 33-45 440 1.62 0.1083
4 278 4.054 14.60 29 974 33-59 45° 1.62 O.I I IO

5 280 3.912 13-99 29 947 32.65 448 1.60 0.1146

6 265 3-593 2S 918 32.78
13-57 414 1.56 0.1152
7 264 3-443 '3-03 27 927 34-33 4" ■•55 0.1194
8 285 3-633 12.40 32.12 1.51 0.1186
24 7gi 43i
9 316 3.968 12.54 29 924 32.12 487 1.54 0.1228
890 319 3.876 12.15 30 977 32.40 483 i-5i 0.1246
351 4-233 12.07 32 1.000 31.61 526 1.50 0.1240
2
355 4.240 11.91 30 871 28.83 543 i-53 0.1282
3 377 4.586 12.18 31 899 28.g6 507 i-35 0.1106
4 39 1 4-845 12.42 37 1.236 33-o6 539 1.38 0.1113
5 377 4.607 12.22 36 1-079 3o.37 538 1.49 O.I2I2
6 385 4-729 12.2g 1-350 166
42 32.39 552 1-43 O.I
7 376 4-457 ".85 42 1.318 31-38 5o5 i-34 O.H33
8 360 4.216 11.70 38 32.61
i.22g 483 i-34 0.1146
9 362 4.201 11.59 36 1.160 3I-85 490 1-35 0.1166
 POST- EN TELEGRAAFDIENST. 317

Voor telegrammen die over de kabels van de
„Eastern Extension" (d.i. over Medan —Penang —
Singapore—Batavia) tusschen Sumatra en de andere
eilanden van den Archipel worden gewisseld, wordt
slechts 50 cent per woord gerekend. Bij alle post-
kantoren in de Buitenbezittingen kunnen telegram-
men worden aangenomen ter verzending door de
Gouv. telegraafkantoren of door de te Penang
en Singapore gevestigde kantoren der „Eastern
Extension".
De hiervoorgaande statistiek (bl. 316) geeft het
aantal bijzondere en regeeringstelegrammen gedu-
rende 1875—1899 in het binnenlandsch verkeer
verzonden, en de opbrengst der bijzondere tele-
grammen.
Hoe het verkeer zich over de verschillende
kringen verdeelt kan blijken uit het volgende
overzicht, getrokken uit het Verslag over 1898:
aantal opbrengst
'
Opli:
..urnen per telegram per woord geseind en alleen nieuws ter publiceering in die
I« kring IO5.82I ƒ0.59'4 ƒ0.0510 bladen bevatten; zij moeten in verstaanbaar En-
tie een beter aandeel te bedingen in de op-
brengst van het buitenlandsch telegraafvcrkeer.
De genoemde eind-taks werd nl. in ißgo voor
de eilanden buiten Java verhoogd tot 40 cent en
in lßg7 voor Java tot 15 cent, waartegenover
echter de transittaks (geheven voor de telegram-
men die over de lijnen der „Eastern Extension"
gaan, maar noch voor Indië bestemd noch van
daar afkomstig zijn) van 7/2 cent tot 5 cent ver"
minderde.
Niettegenstaande deze verhóogingen werd het
tarief tusschen Nederland en Indië aanmerkelijk
verlaagd nl. in ißgo tot ƒ3,72 5 per woord voor
Java en ƒ4,05 voor de overige eilanden, welke
bedragen in 1897 gebracht werden op ƒ3,14 en
ƒ3,47; het laatste cijfer spoedig nog tot f3,30..
Sedert 1890 bestaat verder een speciaal tarief
voor dagbladtelegrammen, d. z. telegrammen die
door correspondenten aan hunne bladen worden

3C
4 C
„-»
I45.589
9°-347
18.457
-1.18"
-„ 1.84»
2.62 3B
„ O.I O39

B o.i5
, 0.19
14
gelsch gesteld worden.
Dat tarief bedroeg aanvankelijk ƒ 1,42 per woord,
39 maar werd reeds spoedig verminderd tot ƒ 1,35 en
5C ,, 67 B 3-34'
5
s, Q-23
96 in 1897 tot ƒ1,03, van welk bedrag de Ind. admi-
alle kringena nistratie als eind-taks 2 cent ontvangt.
te zamen 360.281 /i-34 /o.n« Voor het locaal verkeer tusschen Penang en
de Oostk. van Sumatra en Atjeh bedraagt het
In de laatste jaren waren van de ioo binnenl. tarief slechts ƒ0,50 per woord, waarvan aan de
telegrammen gemiddeld 40 in inlandsche en 60 Ind. administratie als eind-taks 20 cent wordt
in Europeesche talen gesteld. toegekend.
Buitenlandsch verkeer. Aangezien over Het buitenlandsch verkeer is evenals het bin-
de in 1859 tot stand gebrachte verbinding tus- nenlandsche geregeld bij het reglement van 1886
schen Java en Singapore nooit een geregeld ver- (St. n». 99)-
keer is kunnen worden gevoerd, kunnen de
1870 geldende bepalingen voor het buitenlandsch Uit de volgende cijfers (tabel bl. 318) van de
verkeer buiten beschouwing blijven. verzonden, ontvangen en doorgezonden telegram-
Toen in 1871 Indië met het wereldtelegraafnet men en de opbrengst van die telegrammen moge
verbonden was, werd besloten om toetetreden tot de ontwikkeling van het buitenlandsch verkeer
het Internationaal Telegraafverdrag, hetgeen ge- blijken van 1875—1899.
schiedde op de in Dec. 1871—Jan. 1872 te Rome
gehouden telegraafconferentie. Telephonen. De bepalingen omtrent den aan-
Aanvankelijk gold voor het buitenlandsch tarief leg en het gebruik van telegrafen werden in 1883
een 3 kringen stelsel en werd het evenals in het (St. n°. 145) toepasselijk verklaard op telephonen.
binnenlandsch verkeer berekend per telegram van Omtrent den Gouvernements-telephoondienst,
20 woorden. Een telegram van 20 woorden van welke feitelijk een uitbreiding van den telegraaf-
Indië naar Nederland kostte ongeveer ƒ 73 a ƒ 75. dienst is, werden regelen gesteld bij St. 1884
Naar aanleiding van het Intern. Verdrag van n°. 52. Op verschillende plaatsen waar geen tele-
St.-Petersburg (1875) werd met ingang van 1876 graafkantoren bestonden werden telephoonkantoren
het woordtarief ingevoerd, bij welke gelegenheid opgericht, die met het naastbijzijnde telegraaf-
de kringen werden opgeheven. Het uniform tarief kantoor werden verbonden.
tusschen Indië en F'uropa (behalve eenige landen)
bedroeg aanvankelijk ƒ4 per woord, welk tarief Particuliere telephonen. In 1880 werd
echter al spoedig verhoogd werd tot ƒ4,12' per aan eenige particulieren voor den tijd van 25 jaar,
woord. zonder eenig uitsluitend recht, concessie verleend
Van dit bedrag ontving de Ind. administratie voor het aanleggen en exploiteeren van telephoon-
als eindtaks het bij de concessie van 1870 be- verbindingen te Batavia, Weltevreden, Tandjong
paalde bedrag van 7VI cent P el woord. Priok, Semarang en Soerabaja en tusschen de eerste
Op de internat, conferentiën was Indië steeds drie plaatsen onderling. Van de bruto ontvangst
vertegenwoordigd door de Nederlandsche afge- moet aan het Gouvernement als cijns worden be-
vaardigden, maar aangezien het Indisch net zoo taald 10% 's jaars. De plannen, tarieven en verdere
zeer was uitgebreid, werd het van belang geacht voorwaarden moeten door de Regeering worden
om op de conferentie te Parijs (1890) een afzon- goedgekeurd. Aanvankelijk werd voorgeschreven
derlijk gedelegeerde voor Indië te doen optreden, dat de verbindingen met de centraal-stations onder-
nl. den bij het artikel over den postdienst reeds gronds moesten worden aangelegd; maar wegens
genoemden hoofdambtenaar bij het Dep. v. Kol. de bezwaren door inductie werd van die verplich-
Joh. J. Perk, die ook als afgevaardigde op de ting spoedig ontheffing verleend. De Regeering
conferentie te Budapest (1896) fungeerde. De heer kan de lijnen ten allen tijde naasten.
Perk vond èn te Parijs èn te Budapest gelegen- Reeds in 1882 werd met den aanleg der lijnen
heid om in overleg met den vertegenwoordiger een begin van uitvoering gemaakt. Aan dezelfde
der „I'astern Extension" voor de Ind. administra- concessionarissen werd op dezelfde voorwaarden
318 POST- EN TELEGRAAFDIENST.

ook eene concessie verleend voor telephonen ter
Sumatra's Oostkust, welke echter niet uitge-
voerd werd.
In Batavia, Weltevreden en Tandjong Priok
begon de exploitatie in 1883; in Semarang en
Soerabaja in 1884.
De concessionarissen droegen hunne rechten
over aan eene maatschappij, nl. de Ned.-Indische
telephoon-maatschappij.
Het aantal aanvragen om concessiën nam in de
volgende jaren steeds toe, waarom in ißg4 model-
voorwaarden werden vastgesteld voor dergelijke
concessiën.
In het volgend jaar werden ook modelvoor-
waarden gepubliceerd omtrent intercommunale
telephoonverbindingen, waarvoor als voorbeeld
genomen was de in ißg4 verleende concessie
voor aanleg en exploitatie van telephonen tus-
schen Batavia, Semarang en Soerabaja, welke con-
cessie sedert is overgedragen aan de Intercom-
munale telephoonmaatschappij. De lijnen zijn ge-
legd langs de Gouv. telegraaflijnen en verbonden
niet alleen met de perceelen der geabonneerden,
maar tevens met publieke spreekcellen en de
telegraafkantoren. Voor een gesprek van hoogstens
3 minuten wordt gevorderd tusschen Batavia en
Soerabaja ƒ6, tusschen Batavia en Semarang ƒ5
en tusschen Semarang en Soerabaja ƒ3,50.
De concessie is verleend voor 25 jaar, maar
reeds nadat de onderneming 10 jaar in exploi-
tatie is kan de Staat haar naasten. Van de bruto-
ontvangst is 10% als cijns aan het Gouverne-
ment verschuldigd.
Aangezien men in de intercommunale telepho-
nen nadeel ziet voor de opbrengst van de tele-

Buitenlandsch verkeer.

TELEGRAMMEN

Opbrengst
voor de
VAN EN NAAR I] in ï; DOORGEZONDE!
Ind. adm.
aantal gemiddeld aantal gemiddeld (in duizend-
aantal aantal
telegram- woorden
aantal telegram- aantal tallen
men woorden men woorden
woorden
(duizend- (duizend- per (duizend- (duizend-
guldens)
per
tallen) tallen) telegram tallen) tallen) telegram

1875
6
20

24
ö v
'5"Sc
a

O ö cj
N
3 rr
o.
- 46
43
7 40 "a
u a> c
■o ara S 62
§ tïr K
o &»

t2V T3 -&«
8 42 62
9 52 712 13-69 'JZ u ■"
•e 67
80 31 352 11.26 27 346 12.88 54
1 32 344 io.4g 33 397 11.8g 55
2 35 362 10.14 38 436 "•49 59
3 *1 408 9-96 43 486 11.42 66
4 41 407 9.96 48 520 10.86 68
5 42 399 9-36 49 538 11.06 69
6 40 368 9.14 46 555 11.11 70
7 42 368 8.72 53 649 12.31 77
8 50 433 8.69 59 770 13-09 86
9 57 487 8-57 61 782 12.74 84
90 63 528 8.33 66 814 12.41 95
1 69 583 8-39 78 i.og6 i4.og 139
2 68 549 8.10 87 1.306 15.08 165
3 68 537 8.— 90 1-393 15-52 166
4 7i 556 7.84 89 i-3i4 14-75 164
5 70 545 7.78 121 i-97o 16.23 212
6 77 607 7.92 153 2.364 15.48 257
7 87 676 7.82 150 2.092 13-92 243
8 90 713 7-93 150 1-943 12.99 241
9 97 79i 8.15 177 2.315 13-05 274
 POST- EN TELEGRAAFDIENST. — POSTSPAARBANK. 319

—
—
graaf, gaan er in den laatsten tijd stemmen op ook naar aanleiding van de jongste verslagen der Post-
in de Staten-Generaal om den telephoondicnst spaarbanken, in Groot-Britannië en Frankrijk",
aan den Staat te trekken. Daaromtrent is echter en geschreven in bovengenoemd Weekblad enz.,
nog geen beslissing genomen. De Regeering heeft stelde zich in betrekking met den schrijver en
alleen verklaard dat de zaak in overweging is. noodigdc hem uit om — in overleg met Indische
Blijkens de Mem. v. Antw. Ind. begr. igoi wacht colleges en autoriteiten — de organisatie eener
de beslissing nog op een rapport van den Dir. Postspaarbank, ginds, te willen bewerken.
B. O. W. betreffende de financieele gevolgen. De voornaamste moeielijkheden, die hier te over-
Op het aanleggen van telephonen voor eigen winnen waren, bestonden in: n het vinden van
gebruik zijn ingevolge het reeds genoemde St. een geschikt stelsel voor de plaatsing der gelden;
1883 n°. 145 dezelfde bepalingen van toepassing b het treffen eener doelmatige voorziening in de
als op het aanleggen van telegraaflijnen voor dat bezwaren die (bij het, ter juridische karakterisee-
doel. Vele vergunningen werden daartoe verleend. ring der boekjes, hier éénig aanbevelenswaardig,
W. F. Gerdes Oosterbeek. stelsel, dat van titels op naam) voortvloeien:
POSTO. Zie LARANTOEKA (Hoofdplaats). uit het gemis van een Burgerlijken Stand voor
POSTSPAARBANK. Reeds lang bestond bij de inlanders. Over de vraag of deze bezwaren
enkelen de overtuiging, dat het dringend noodza- volkomen zijn opgelost, zie A. Sassen, T. v. Ned.-
kelijk was, aan de in Ned.-Indië bestaande, zéér Indië, Jan. igoo.
beperkte gelegenheid, tot vruchtdragend beleggen De organisatie der Indische postspaarbank werd
van spaarpenningen, van Rijkswege uitbreiding te geregeld bij St. ißg7 n». 2g6, iBgB n". 274, 1899
geven. n°. 4. (Vgl. St. 1898 n°. 102); zij trad den i<="
Immers, wèl waren er ginds door het loffelijk Juli IBgB in werking, nadat haar toekomstige be-
particulier initiatief eenige niet-gouvernementeele heerder zich — onder leiding van den Directeur
spaarbanken tot stand gekomen, nl.: die te Sema- der Rijkspostspaarbank in het moederland
rang in 1853, te Batavia in 1857, te Soerabaja noodige ervaring te Amsterdam had eigen gemaakt.
— de

in 1859, te Makasser in 1876 en te Padang in Enkele der voornaamste onderdeelen van de

1879; wèl werden er, naast deze grootere insti- organisatie der nieuwe instelling laten wij hier
tuten, nog twee kleinere, beter met den naam volgen: i°. De interest, aan de inleggers uitte-
van spaarkassen te bestempelen, vooral door toe- keeren, is gesteld op 2,4%; 2°. De rentegevende
doen van Prot. zendelingen in den laatsten tijd maxima werden gebracht: a voor afzonderlijke
in 't leven geroepen, nl.: die te Modjowarno in personen, en voor collectiviteiten, niet vallende
1888, en die te Menado in 1896; maar, hoeveel onder de bij letter b aantegeven rubrieken, op
nut haar in werkingtreden ook stichtte, dat door ƒ1200; b voor vereenigingen, stichtingen en fond-
haar bestaan niet in genoegzame mate was vol- sen, van maatschappelijk of godsdienstig belang,
daan aan de behoeften ten deze, begon men in of tot onderling hulpbetoon, op ƒ2400; terwijl
steeds klimmende mate te beseffen. genoemde maxima niet gelden: voor de Regeering
In Indië zelf was het vooral de Ned.-Ind. Maatsch. van Ned.-Indië, wanneer zij zelve van de Post-
van Nijverheid en Landbouw, te Batavia (Zie o. a. spaarbank gebruik maakt, voor de belegging van
dl. XXXI, bl. 209, van haar tijdschrift), die zich onder haar berustende, aan derden toebchoorende
met warmte deze gewichtige zaak aantrok. En, .
gelden; 30 Ten aanzien der beschikbare gelden
naast die Maatschappij, mogen met volle recht werd vastgesteld, dat zij, voor zooveel mogelijk,
enkelen harer leden (vooral de hh. Jonker en Mr. in Ned.-Indië zouden rentegevend gemaakt wor-
N. P. v. d. Berg) hier meer bijzonder worden den, door: a het disconteeren van vendu-accepta-
genoemd. tiën en van Gouvcrnements wissels; b beleening
In het moederland was het voornamelijk de op onderpand, voor drie maanden of op korteren
heer Armand Sassen, die (aanvankelijk in „De termijn, van fondsen, welke als zoodanig door de
Economist", 1885—1887, en later in het Weekbl. Javasche Bank worden toegelaten, zoomede van
voor Prov., Gem.- en Waterschaps-Obligatie's"), aandeelen dier Bank; c belegging in fondsen,
de dringende noodzakelijkheid van het tot stand welke in aanmerking komen voor de belegging
komen eener Postspaarbank in Ned.-Indië, meer- van de gelden der Rijkspostspaarbank, in Neder-

o. a. ook op de goede resultaten, door instellingen,

.
malen krachtig bepleitte. Deze schrijver wees toen land; 40 Voorts is bepaald, dat, indien het niet
mogelijk blijkt, het geheele bedrag der beschik-
als de bedoelde, verkregen in Britsch-Indië, Cey- bare gelden in Ned.-Indië rentegevend te maken,
lon, Japan, de Kaapkolonie, Sierra-Leone, Canada, voor de belegging van het overschietende gedeelte
Nieuw-Zeeland, Nieuw-Zuid-Wales, Queenskvnd, door den Gouv.-Gen. de tusschenkomst wordt inge-
Victoria, Zuid-Australië en Tasmanië, en hij maakte roepen van den Min. v. Koloniën; geschiedende
tevens melding van de succursale's: a der Fran- alsdan de belegging in Nederland, volgens nog
sche Postspaarbank, i°. te Alexandrië, 2°. te nader vasttestellen regelen. In afwachting van het
.
Tanger, 30 te Constantinopel; b der Italiaansche tot stand komen daarvan, zal bedoeld gedeelte
:
Postspaarbank te Assab, Massawa, en in Tunis; worden geplaatst: a in Inschrijvingen, op een dei-
c der Japansche Postspaarbank: in Korea en in Grootboeken van de Nationale Schuld; b in be-
China. wijzen van aandeel, of in schuldbekentenissen:
Bij den geringen steun dien de zaak vond, was in de geldleeningen, die, respectievelijk, ten be-
het van groot gewicht, dat een onzer volksverte- hoeve van het Immigratiefonds, en voor produc-
genwoordigers, door eigen waarneming met Indi- tieve werken, ten laste van de kolonie Suriname
sche toestanden bekend geraakt, Mr. H. D. Le- worden uitgegeven.
vyssohn Norman, zich met volle overtuiging aan De resultaten, door de Indische Postspaarbank
—
—
de zijde der voorvechters stelde (Hand. ißgi/g2, tot dusver verkregen, mogen alles in aanmer-
bl. 168). De toenmalige minister, Mr. W. K. king genomen gunstig worden genoemd.
baron van Dedem, kennis genomen hebbende van Aan het einde der éérste dienstperiode, welke
een artikel, door Arm. Sassen, getiteld: „Over en tot afsluiting kwam (1 Juli—31 Dec. i8g8), be-
320 POSTSPAARBANK.
— POTTEN EN
droeg het aantal in omloop zijnde spaarbankboek-
jes 6114 (waarvan 2738 ten name van inlanders
en vreemde oosterlingen), terwijl het gezamenlijk
saldo te goed der inleggers, met inbegrip der
rente, ƒ766.666,g1 beliep. Er werd aan de 123,
voor den spaarbankdienst opengestelde kantoren
der posterijen gedurende dat tijdsbestek ingelegd
ƒ863.1g1,32, en terugbetaald ƒ100.208,23 (zie:
het Verslag, omtrent den dienst der Postspaar-
bank, in Ned.-Indië, over iBgB.
Volgens het Verslag, over ißgg, waren er, aan
het einde van dat jaar, in omloop: 17.010 spaar-
bankboekjes, waarvan 7608 gesteld ten name van
inlanders en vreemde oosterlingen. — Het saldo-
tegoed der gezamenlijke inleggers beliep (rente
inbegrepen) op dat tijdstip ƒ 2.10g.800,58.
Voor den dienst der Postspaarbank waren er
toen opengesteld: 125 hoofdkantoren en 53 hulp-
kantoren der Posterijen.
De som der inlagen, in lßgg gedaan, bedroeg:
ƒ2.404.430,85; terwijl die der terugbetalingen
.
ƒ1.091.966,75 beliep.
Ten slotte zij hier nog vermeld, dat— zoowel
in het moederland, als in Indië, zich een streven
openbaart, om, op deze of gene wijze, de Post-
spaarbank in 0.-lndië dienstbaar te maken aan
de bevordering van het landbouw-crediet aldaar
(Zie het aangehaalde artikel van Sassen, T. v.
Ned.-Indië, in welk artikel o. a. zijn aangeduid
de officieele stukken, betrekkelijk de Begrooting
van Ned.-Indië, dienstjaar 1900, die ten deze te
raadplegen zijn).
POTAMIDES. Zie GASTEROPODEN.
POTAMOPHILUS BARBATUS. Een op Bor-
neo en Sumatra voorkomende Ottermarter; de oudere
naam is Cynogalt Beuetlii. Zie BOMPRANG.
POTROMÈNGGALA. Jav. Zie TENGGOELI.
POTTEN EN POTTENBAKKERIJ. Hetgeen
de pottenbakkerskunst in den 0.-I. archipel voort-
brengt is, op weinige uitzonderingen na, niet ge-
schikt om onze bewondering te wekken. Door vorm,
kleur of versiering munten potten noch pannen uit;
en van een praklischen kant bezien blijken zij zoo
onsterk te zijn, dat een enkel stootje hen gemak-
kelijk doet barsten of breken. Hun leven is kort,
maar daar zij onverglaasd gebruikt worden en bij
de spijsbereiding de poreuze wand telkens iets van
de spijzen opneemt, is de groote breekbaarheid
voor de gebruikers allicht niet uitsluitend nadeel.
Schier allerwege bepaalt men zich voor dagelijkseh
gebruik tot het vervaardigen van pannen en pot-
ten in den eenvoudigst denkbaren vorm, zooals
ook ten onzent sedert eeuwen weinige en weinig
gecompliceerde stamvormen erfelijk bleven in het
pottenbakkersbedrijf. Oost en West verschillen,
op het glazuur na, in dit vak al heel weinig.
F.cnvoud en schoonheid gingen, hier noch daar,
hand aan hand. Niet op deze voorwerpen is 't,
dat in den Archipel de kunst van modelleeren
en versieren zich heeft geoefend; het broze mate-
riaal vond men blijkbaar ongeschikt voor het vast-
leggen eener kunstuiting; en zoo bleef het potten-
bakkerswerk door allerlei tijden heen onveranderd,
totdat de ongelijke strijd van Ie pot de fer et Ie
pot de terre aanving, waarin laatstgenoemde bin-
nenkort en onbetreurd zal ten onder gaan.
Geheel anders is 't met hetgeen uit den ouden
tijd in den Archipel aanwezig bleef. Het verschil
tusschen de vaak polychrome, verglaasde schotels
en potten van eertijds, in factuur, lijn en kleur
iets voornaams vertegenwoordigend, en de pro-
POTTENBAKKERIJ.
ducten der hedendaagsche pottenbakkerij is zóó
groot, dat 't voor de hand ligt een invoer van
eerstgenoemde voorwerpen aan te nemen, tenzij
er aanleiding is om te gelooven aan eene ver-
vaardiging in den Archipel zelf, maar door vreem-
den of althans met vreemde leiding en onder
vreemden invloed. Op de inlandsche pottenbak-
kerij heeft dan deze meergevorderde kunst blijk-
baar niet den geringsten indruk gemaakt; zij is
er langs en overheen gegaan, zonder meer.
In de volgende bladzijden is bijeengebracht het
voornaamste uit de litteratuur over het onderwerp.
Aanvangende met het westelijk gedeelte van den
Archipel, komt het. eerst aan de beurt:
StTMATRA. — In de res. Tapanoeli neemt
het pottenbakken, dat bijna uitsluitend door vrou-
wen geschiedt, eene voorname plaats in onder de
takken van nijverheid. De vervaardiging geschiedt
op zóó primitieve wijze, dat het product weinig
soliede is en ruw van maaksel, waarop alleen de
waterkruiken van Padang Lawas een gunstige
uitzondering maken. De gele klei wordt op een
buffelhuid door middel van een rijststamper met
fijn zand en water vermengd. Dan vormt men de
klei tot een cylinder en snijdt daarvan met een
draad uit den klapperbast kleine reepjes af om
de steentjes te kunnen verwijderen uit de grond-
stof. Nu maakt men er ballen van, die ieder
groot genoeg zijn voor één pot; deze kleiklompen
worden drie etmalen onder groene bladeren be-
waard om uit te zweeten. Met behulp van een
ronden steen en een houten, ingekorvcn plak
wordt de klomp uitgehold; met een gladde plak
doet men de in de klei geslagen ribben weder
verdwijnen. De rand wordt gevormd met behulp
van een rotan hoepeitje, dat als mal dienst doet.
Zoover gekomen moet de pot vijf uur in de scha-
duw drogen alvorens afgewerkt te kunnen worden,
d. w. z. de pot moet nog meer buik krijgen,
alweder door kloppen, de figuurtjes moeten er
op getrokken worden en hij moet drogen en in
een vuur van ilalang en bamboe bakken. Een
vrouw kan tien potten per dag maken en krijgt
daarvoor op de markt 30 tot 50 duiten.
Als bewaarplaats voor water en palmwijn ge-
bruikt men in Silindoeng, Toba en aangrenzende
streken aarden potten, hoedan, van gelijken
vorm als die voor het koken van spijzen worden
gebezigd. Vooral op het schiereiland Samosir en
in Si Gaol, aan den meeroever tegenover Lagoe
Boti gelegen, is de pottenbakkers-industrie van
beteekenis; men maakt er hoedans van verschil-
lende grootte, doch steeds in den gewonen prioek-
vorm. In Padang Lawas bloeit de pottenbakkerij
vooral in Baroemoen Tonga en Oeloe Baroemoen,
zoomede hier en daar in het veel noordelijker
gedeelte, de zoogenaamde Dolok; er wordt deug-
delijk en vrij sierlijk werk geleverd, dat niet
alleen in Padang Lawas gezocht is. De grondstof
is een lichtgrijze klei, die, na gedroogd te zijn,
tot poeder gestampt en vervolgens gezift wordt,
daarna met asch van rijstkaf in verhouding van
:
2 I gemengd en, onder bijvoeging van wat kiezel,
met water gekneed wordt. Het bakken geschiedt
op den grond, met droge, gespleten bamboe en
droog gras als brandstof. Figuren worden op den
buitenwand aangebracht, vóór het bakken, met
een ijzeren mes, zoowel naar de versiering op
andere voorwerpen als naar vinding en smaak
van de werkster. Van verschillende figuren voor
 POTTEN EN POTTENBAKKERIJ. 321

verschillende stammen en van dezulke die stam- stroo of droge ilalang bedekt. Waterkannen wor-
teekens der bezitters voorstellen is geen Batak den op dezelfde wijze vervaardigd, doch na het
iets bekend. De gendi's zijn, naar gelang van den bakken, nog heet zijnde, met hars bestreken, waar-
vorm, onder verschillende namen bekend: taboe door al de poriën gedicht worden en de kan een
nan marlangkat, die soms een zilveren be- zwart glanzend oppervlak krijgt. De poreusheid,
legsel om den kop hebben; t. pantjaran, die de verdamping bevordert, waardoor het water
beide zonder tuit; t. sahan, met een tuit en afkoelt, gaat zoodoende verloren.
aan de tegenovergestelde zijde een looze tuit; In de afd. L Ko t a (Sumatra's Westkust) wordt
deze taboe is van boven gesloten en de vulling de pottenbakkerij voornamelijk beoefend in de
geschiedt door 8 gaatjes in den kop; een balletje larassen Goegoe en Pajabassoeng. Naast potten
van klei in de buikholte dient als schuurmiddel en pannen en ander aardewerk voor dagelijksch
bij het reinigen. De looze tuit is voor de aar- gebruik, worden daar niet onverdienstelijke water-
digheid om iemand te laten beproeven aan den kruiken (gendi's) en bloempotten vervaardigd.
verkeerden kant te schenken; t. tsewa lang- Alles geschiedt uit de hand, zonder wiel.
kat, zwart, zonder en t. na marsahan met In Palembang is Kajoe-agoeng aan de Ogan
tuit. In vroegere tijden waren in Padang Lawas de hoofdzetel dezer industrie. Bijna alle vrouwe-
zoogenaamde t. oengang in gebruik; zij worden lijke bewoners dezer doesoen zijn pottenbaksters
niet meer gemaakt en zijn heel zeldzaam; eene en de daar vervaardigde potten, pannen en vuur-
van deze soort heeft den vorm van een rhino- testen worden met prauwladingen naar de hoofd-
cerosvogel, met den staart als tuit. De gendi's stad Palembang gezonden en vandaar naar elders
van Padang Lawas worden gevormd op een rond uitgevoerd. Ook zijn de arbeidsters in staat een
pottenbakkerswiel, barombang, dat op een pen en ander volgens model te maken.
draait en waarop de vormplaat, panopaan of Op de Batoe-eilan den Lorang en Si Gata
djoegoehan (van djoegoek, zitten) komt te houden zich vele vrouwen onledig met het maken
liggen. Met de linkerhand wordt het wiel ge- van aarden potten, die te Poeloe Tello en op de
draaid terwdjl de rechter aan het voorwerp den andere eilanden te koop worden aangeboden. Uit-
gewenschten vorm geeft; de steen en de plak gevoerd wordt er bijna niet. Regel is echter dat
bij het vormen van den buik gebezigd heeten ieder zijn eigen potten maakt; er wordt eene fijne,
landasan en topa-topa; op het platte eind- gele kleisoort voor gebruikt die, meestal in een
vlak van den steel dezer plak is soms en relief uitgcholden boomstam, door menging met water
een gestyleerde bloem uitgesneden, waarmede figu- en treden met de voeten — dus, op den boom-
ren worden gedrukt op het buitenvlak der gendi's. stam na, zooals ook nog bij ons geschiedt
Het gladwrijven geschiedt met de vrucht van een tot een dikke brij wordt gekneed. Na de massa
—
liaan, pastee, welker sap als zeep wordt ge- gezuiverd te hebben van steentjes, wordt zij, weder
bruikt ; ook wordt wel geglansd met de bladeren door middel van de voeten, met fijn zand gemengd
van eene sampiloeloet genoemde plant. in een verhouding van 2:1; vervolgens droogt
In de Menangkabausche landen vindt men deze grondstof 15 a 30 dagen op een be-
men het pottenbakkersbedrijf o. a. in Soengei- schaduwde plaats. Met steen en plak wordt de
Pagoe; het is daar 't werk van vrouwen, die de klomp klei tot pot hervormd en dezen laat men
producten van haren arbeid naar naastbijzijnde 3 dagen in de zon drogen alvorens hem te bakken;
markten ten verkoop brengen. Uitvoer heeft niet dit laatste geschiedt door de potten, met vol-
plaats. Er zijn twee soorten van klei die voor doende tusschenruimte, bij elkander te zetten en
't pottenbakken gebezigd worden: de eene geel- brandhout er omheen te leggen en aan te steken.
achtig wit, de andere zwartgrijs; de eerste is de Na de afkoeling is de pot ten gebruike gereed;
fijnste en de daarvan gemaakte voorwerpen doen naar gelang van de grootte is de waarde 4 tot
in fijnheid voor terra cotta niet onder. Men maakt 25 cents, liet baksel is zeer broos en ten hoogste
waterkannen, vuurtesten en potten van verschil- duurt iedere pot een paar maanden. Versiering
lende grootte, met en zonder deksels. Het vormen wordt niet aangebracht. Vroeger moet het fabri-
geschiedt uit de hand. Nadat de klei met een kaat beter en mooier geweest zijn, toen er meer
zware aio e, onder toevoeging van water, is ge- zorg aan besteed werd.
stampt, wordt ze tusschen twee steenen fijngewre- Java.— In de residentie Kediri valt een
ven, waarbij men tevens de steentjes er uit ver- vooruitgang in „degelijkheid" van het pottenbak-
wijdert. Nu neemt de werkster eene hoeveelheid kerswerk niet te miskennen. Vooral in de nabij-
klei, voldoende voor het verlangde voorwerp, werkt heid der suikerfabrieken wordt het bakken van
daarin de laka of bingkai, een ring van rotan steenen, pannen en potten beoefend; dat zoo-
of lidi anau, die dient om te zorgen, dat bij doende de eigen-aard dien de voorwerpen nog
den arbeid de rand van pot of kan de vereischte hadden, grootendeels verloren ging, .is begrijpe-
wijdte behoudt, en vormt met de vingers de klei lijk. Er wordt nu ook naar voorbeelden gewerkt,
tot een ruwe kom. Dan drukt zij met de linker- een en ander afgekeken van Europeesch, Chi-
hand een ronden steen van binnen tegen den neesch of Japansch fabrikaat, versieringen aan-
potwand en klopt met een ruitvormig gekerfde gebracht volgens aanwijzing. Wat er dan langza-
plak terzelfder plaatse tegen den buitenwand, tot- merhand te voorschijn komt, kan men zich bij
dat de pot, die aanhoudend rondgedraaid wordt, benadering denken. Erg schaden doet 't in dit
den gewilden vorm en dikte heeft gekregen. Dan geval niet.
neemt zij de laka weg en plaatst den uit de hand Niet alleen op Java geschiedt dit namaken; ook
gekneden rand op den potbuik. Na in den op Sumatra, in Tapanoeli en de Pad. Bovenlanden,
wind gedroogd en met de vrucht van den damar- wordt volgens model gewerkt.
karc-boom gladgewreven te zijn is hij gereed om De bloempotten van Pesantren (afd. Kediri)
gebakken te worden, waartoe hij een paar uur zijn om de deugdelijkheid en „sierlijkheid" zeer
op een vuur van regelmatig gestapelde takken gewild; zij kosten 40, 50 cent, tot een gulden per
of bamboestokken wordt geplaatst en met padi- stuk, naar gelang van de grootte. De in gebruik
111 21
322 POTTEN EN POTTENBAKKERIJ.
zijnde werktuigen bestaan uit een draaiende schijf,
het oeroude pottenbakkerswiel, prebot genaamd, worden, zet men op gandjel, steunsels van
dat niet als het straks te beschrijven werktuig pottenbakkersaarde, bij elkander op een hoop,
van gelijken naam, in gebruik bij de vervaardiging dekt dien toe met klei en stroo en verwekt de
van waterkruiken, uit één doch uit twee ronde
schijven bestaat, van trenggoeloeng-houl, die
boven elkander zijn geplaatst en waarvan de bo-
venste, oentjer wèdok (vrouwelijk draaibord)
eenigszins grooter, op de onderste, oentjer
lanang, (mannelijke schijf) draaien kan. De
bovenste schijf, waarop nog een plat bord, dj oe-
boeng, ligt, bestemd om den kleivorm te dra-
gen, wordt gedurende den arbeid met den voet
rondgedraaid. De klei, eerst in de zon gedroogd
en daarna door vocht weder kneedbaar gemaakt,
wordt met de hand tot allerlei vormen verwerkt;
de wand van den pot wordt opgebouwd uit oor-
spronkelijk rolronde ringen van klei, verschillend
van middellijn, afhankelijk van den vorm dien
het voorwerp zal krijgen; met de vingers worden
deze ringen op elkander gedrukt en daarna helpen,
om den wand uit te kloppen en tegelijk de grond-
stof meer vastheid te geven, een geslepen keisteen,
watoe of tetek en een houten plak, tatab.
Met een plat ovaal van bamboe, kerik, wordt,
terwijl het voorwerp ronddraait, de buitenwand
geëffend; de verdere schuring geschiedt met de
schaal van de Molukken-krab, LJmulus moluccantts.
Met deze werktuigen maakt de Javaansche pot-
tenbakker, behalve de voorwerpen die men hem
laat namaken en waartoe ook de tempalong,
een kleine bloempot behoort, de dj oen om water
te dragen; de djembangan, de gedeeltelijk in
den grond begraven waschkuip, half zoo groot als
de gentong (0.-Java) of genoek (W.-Java) de
dikbuikige waterton; de tjobek, 't sambel-wrijf-
bord; de gendi of lantingan, de schenk-
kan; de kendil, een rijstpot; de kenaron,
de groote rijstkom, de koewali of koewang-
soel, de kookpot, met of zonder kebeb, dek-
sel; de keren of dingkliq, het komfoor; de
paso, de pot voor water, met wijd uitstaanden
rand; de tjletis, iets kleiner dan de paso; de
mendangan van ongeveer denzelfden vorm als
de paso, maar kleiner dan de tjletis; de djo-
rongan of draineerbuis; de djabong of buis
voor putten; de tjelengan, het spaarvarken;
de pedoepan, 't wierookpotje en de tente-
ngan of het opengewerkte lantaarntje dat bij
feesten wordt gebruikt.
Het district Trenggalek in de res. Kediri heeft
eenige vermaardheid gekregen door zijn aarde-
werk, meer bepaaldelijk de gendi's, die in velerlei
vorm en afmeting ter markt worden gebracht. De
arbeid wordt doorgaans door vrouwen verricht;
het pottenbakkerswiel draait heen en terug door
middel van een touw van loel oe p (bastvezel
van den waroeboom), dat om den spil, lengen-
an, van het wiel is geslagen en aan het uit-
einde van een veerkrachtige bamboe-lat, wale-
san, is bevestigd; met den linkervoet wordt dit
werktuig in beweging gebracht, door te trappen
tegen een aan het andere uiteinde van het touw
bevestigde lat, pantjallan. De vervaardiging
der gendi's geschiedt op de boven omschreven
wijze, voor de bloempotten en pannen in gebruik.
De eenige versiering in kleur die de Javaan
op zijn pottenbakkerswerk aanbrengt, is een orna-
ment van roode bloemen, op de voorwerpen ge-
teekend met de verfstof uit de watoe poeroe,
eene donkcrkleurige steensoort.
De stukken die gereed zijn om gebakken te
warmte door het branden van bamboe-knoesten
en stroo. Op dien brandstapel wordt klei onvol-
doende gebakken, hoewel er nog heel wat brand-
stof noodig is om den warmtcgraad te verkrijgen
die hier bereikt wordt.
In de buurt van Soerabaja worden ook door
Chineezen potten en pannen gebakken, die uit
een artistiek oogpunt boven het baksel der inlan-
ders staan. En ook het bakken zelf geschiedt op
zorgvuldiger manier, zoodat de hoedanigheid ook
beter is.
Borneo. — In Centraal Borneo aan de
Merase (boven-Mahakam) worden vierkante aarden
schotels gemaakt 3 bij 5 dM., met opstaanden
rand van 1 dM. hoogte. Men gebruikt voor deze
zware baksels lichtgrijze klei, die, gezuiverd en
fijn gemaakt, eerst vermengd wordt met rijstze-
melen en daarna met water gekneed tot een vaste
brij; met de handen geeft men aan deze grond-
stof de gedaante van groote platte schotels. Zij
worden in de zon gedroogd en zijn dan voor het
gebruik geschikt. Vocht verdragen zij niet en om
ze daartegen te beschermen worden zij boven den
haard bewaard. Zij dienen om halfrijpe rijst boven
het vuur te drogen en geschikt te maken om door
stampen ontbolsterd te worden. Zelden duren zij
langer dan één oogst.
Op vele plaatsen is in Centraal-Borneo de pot-
ten hakkerskunst teniet gegaan, omdat hare pro-
ducten door ijzeren pannen werden verdrongen;
zoo bij de Kajans aan de Bloeöe. De Ma Soelings
die als de pottenbakkers onder de Mahakam-
Bahau's golden, maken sedert menschenheugenis
geen kookpotjes meer. Nog kort geleden hield
de kleine stam der Oema Tepai er zich mede
bezig, maar hij verhuisde naar een plaats waar
geen goede klei aanwezig is en toen hield het
pottenbakken op. Blijkens de oude, thans veelal
door rook zwart geworden en gescheurde kook-
potjes, die nog op verschillende plaatsen aan de
Mahakam gevonden worden, was het pottenbakken
in die streken vroeger vrij algemeen.
Die van de Kenja aan de Mendalam en de
Oema Tepai aan de Mahakam werden op dezelfde
wijze gemaakt als de bovengenoemde schotels,
maar om ze geschikt te maken voor het koken
van water, werd het in de zon gedroogde voor-
werp bepoederd met fijngestootcn damar en in
een groot vuur gehangen, waardoor de hars ge-
deeltelijk verbrand, gedeeltelijk gesmolten in den
poreuzen pot drong. Na bekoeling behandelde
men de binncnvlaktc evenzoo. Lang in water
liggen kon de pot ook daarna niet goed verdra-
gen. Hoewel ook slechts met de hand gevormd
zien de potjes der Kenja er veel beter afgewerkt
uit dan die van de boven-Mahakam, die dikker
van wand en plomper van vorm zijn. Onder de
stammen aan de boven-Kajan moeten groote vaten
van 4 dM. middellijn op dezelfde wijze vervaar-
digd worden; daar ze voor langere tochten te
breekbaar zijn, nemen de Kenja ze niet mede op
reis naar de Mahakam, maar wel de kleine potjes
om rijst in te koken. Sommige worden in een
omhulsel van matwerk bewaard, andere hebben
een omvlechtscl van rotan en de mccslc onder
den uitgcstulpten rand een ring van rotan en een
daaraan vastgemaakt handvat. Versiering ontbreekt.
 POTTEN EN POTTENBAKKERIJ. 323

De mooiste exemplaren van de zoogenaamde hoofdstad in vroeger eeuwen eene belangrijke

martavanen vindt men bij de Dajaks van handelsplaats, maar is thans als zoodanig door
Borneo. Het zijn potten die veel overeenkomst het naburige Maulmain geheel in de schaduw
hebben met groote Kculsche potten, behalve dat gesteld. Reeds Ibn Batoeta (± 1350) en Barbosa
de opening nauwer en de buik wijder is; zij (1516) spreken uitdrukkelijk van Martavancn,
hebben 6 of 8 staande ooren, zijn meestal geel- de laatste met vermelding van „Martabam" als
bruin van kleur, van binnen en van buiten ver- stad van vervaardiging; vgl. Yule and Burnell,
glaasd en kenbaar aan mooi-dekoratieve slangen Hobson-Jobson, London 1886, i. v. „Marta-
en leguanen, ka wok, die in eenigszins verheven bans", en de reeks getuigenissen daar. Valentijn
werk den dikken buik omgeven, en „bij de fijnere (1726) spreekt van Siamsche potten en dit is
soorten van binnen uit, terwijl de klei nog nat juist, daar Martaban, thans aan Siam grenzende,
was, zijn uitgedrukt, en bij de mindere soorten er oudtijds toe behoorde; zoomede van marta-
er van buiten tegen zijn geplakt". Naar grootte, vancn, die alleen in Martavan en Taway wor-
vorm en versiering worden zij in door verschil- den gekocht. Reeds eerder sprak P. van der Burg
lende namen aangeduide soorten verdeeld en iedere in gelijken geest van „de Potten, die van Marta-
soort heeft mannelijke en vrouwelijke exemplaren. vaan en Taway alleen komen" (Curieuse Beschrij-
Schwaner vermeldt 8 soorten, Perelaer 12, Gra- ving enz., Rotterdam 1677, bl. 121). Moeten we
bowsky geeft beschrijvingen en afbeeldingen van nu onderstellen dat de martavanen op Borneo
18 soorten. De prijs loopt van ƒ8 tot ƒ3OOO uitsluitend van Martaban herkomstig zijn? Zeker
per stuk en sommige zijn tot geen prijs te koop; heeft er eenmaal tusschen de volken langs de Ira-
aan het hoofd Landau te Njabau zou voor de waddi en de bevolking van westelijk Insulinde een
martavaan Soerat Lekijan geheeten, een zeer oud druk verkeer plaats gehad en A. B. Meyer herinnert
erfstuk, te vergeefs 8000 dollars zijn geboden. daaraan, waar hij van de martavanen spreekt,
De neiging der Dajaks naar het bezit van een echter zonder bepaaldelijk te zeggen dat Borneo
of meer oude en kostbare martavanen is zeer de potten uit Achter-Indië betrok. Rouffaer meent
groot, hun gansche doen en streven is op dat dat het mogelijk is, dat een goed deel van deze
bezit gericht, omdat deze potten als heilig be- nu heilige vaten, zij het dan onder Chineeschen
schouwd en vereerd worden, als erfstukken door invloed (een Chineesche kolonie was gevestigd
vele geslachten geschat werden, als pronkstukken van Broenei tot Kma Batangan), vervaardigd zijn
dienen welke tevens den eigenaar aanzien, geluk op Borneo zelf en wel in de kota Broenei, waai-
en zegen geven, ziekten afwenden en booze gees- de Spanjaarden bij hunne eerste komst in 1521
ten verdrijven, bij ceremoniën onmisbaar geacht, een zeldzame beschaving en o. a. porcelein-fabri-
tot sprekende orakels verheven en als bezielde katie beschreven. Hij acht het niet onmogelijk dat
voorwerpen, waaraan men offert, geëerbiedigd de Pegoeancn, van wier komst op Borneo bepaalde
worden. Aan het water dat er in bewaard wordt, overleveringen bestaan, de pottenbakkerskunst uit
kent men heilzame kracht toe, en vaak worden het Martabansche naar Broenei hebben overge-
er de karohai in bewaard, die eerst gediend heb- bracht en dat deze daar onder Chineeschen in-
ben den tegenwoordigen bezitter aan een djawet vloed is geraakt, zoo voortbrengende de thans
te helpen. Én niet alleen de ongeschonden exem- nog onder de Dajaks hooggeëerde en verschillend
plaren van een goed merk hebben groote waarde, benoemde potten. Naast deze oude en dure exem-
ook gebarsten en door vlechtwerk bijeengehou- plaren schijnen er thans moderner Japansche en
den potten worden soms nog met duizend gulden Chineesche namaaksels in den handel te zijn, die
betaald en ook de scherven hebben nog waarde. de Dajak, blijkens den prijs van enkele guldens
Het krammen van gebroken potten is een afzon- welken hij er voor besteedt, zeer wel van de
derlijk vak, dat goed betaald wordt. De reden echte weet te onderscheiden. Dezulken komen
van den schier fabelachtigen prijs dien de Dajaks ook voor op Java en op andere eilanden van den
voor de echte martavanen der zeldzame soorten Archipel, tempajans tot bijna een meter hoog,
betalen, is de overtuiging dat zij een boyenna- meestal onversierd en dan gewoonlijk groen, maar
tuurlijken oorsprong hebben, het werk zijn van soms met opgelegde ornamenten, aan het plan-
geesten. Wellicht heeft het feit dat de herkomst tenrijk ontleend. Echte oude potten — met de
der martavanen niet met juistheid bekend is, al eigenaardige dierfiguren — kan men ook op Java
evenmin als die der bronzen „keteltrommen", de bepaaldelijk bij Chineezen op de hoofdplaatsen,
Dajaks doen genoegen nemen met het altijd zeer ontmoeten. In verscheidene streken van Soemba
gemakkelijke geloof aan een daad der alles ver- zijn scherven van martavanen gevonden; wellicht
mogende en dus ook potten kunnende bakken werd het vaatwerk er gebracht door Chineezen,
geniën. Is dus de vereering der tempajan's een die nog tot in de eerste helft der 19= eeuw slaven
zuiver fetistische, oorspronkelijk moeten zij als kwamen halen op Soemba, misschien ook door
mediums bij de vereering der afgestorvenen ge- Bimanccsche of Makassaarsche slavenhandelaars
diend hebben en vóór dien tijd zullen zij derhalve en zeeroovers.
ook reliekhouders zijn geweest. Werkelijk blijkt, Behalve de eigenlijke martavanen heeft Borneo
dat de martavancn hebben gediend als bewaar- nog een trouwens veel kleiner aantal andere pot-
plaatsen van de asch van verbrande lijken, als ten uit den ouden tijd afkomstig opgeleverd (af-
urnen voor schedels en gebeente van familieleden. gebeeld bij Meyer) die het in vorm zeker van
En bij de Moealang- en Sekadan-Dajaks dienen ze de martavanen winnen en in versiering voor dezen
daartoe nog. niet onderdoen. Zij zijn van verglaasd aardewerk
Dat de martavanen oorspronkelijk uit Marta- (ten onrechte betwijfelt Meyer of er niet porse-
ban stammen en aan dat landschap, thans deel leinen onder zijn) soms in verschillende kleuren,
uitmakende van de Britsche provincie Tenasse- en met figuren in vlak relief. Zij kunnen even
rim, hun naam ontleencn, wordt door niemand goed uit een bakkerij van aardewerk in Kota
in twijfel getrokken. Van dit Martaban was de Broenei afkomstig zijn — hoewel Pigafetta alleen
gelijknamige aan de golf van Martaban gelegen over porcelein-fabrikatic spreekt
— als de niar-
324 POTTEN EN POTTENBAKKERIJ.
tavanen. In vorm en versiering laten zij alles ver
achter zich wat heden ten dage in den Archipel
gemaakt wordt. En evenver staat van het laatst-
genoemde product eener nooit aan hare kinds-
heid ontgroeide industrie, het meeste aardewerk
uit vroeger tijd dat op de andere eilanden is
teruggevonden, de borden, kommen, schotels, urnen
en potten van Java, Sumatra, Flores, Saleyer, Ce-
lebes, Ceram, oudtijds Banda, de Kei-eilanden,
en de Philippijnen. Naar de herkomst van deze
voorwerpen kan men voorloopig slechts gissen.
Betrekkelijk zeldzaam als de vondsten zijn, ligt —
óók volgens historische aanduidingen — de onder-
stelling voor de hand, dat deze utensilia niet de
producten zijn van lokale industriën, maar nu en
dan medegebracht werden van elders, van een
land waar men — zij 't niet in de volmaaktheid
de kunst van het verglazen verstond, die thans
— de pot in stukken. De bolle bodem van den pot
in den Archipel onbekend is, wanneer men het
bestrijken met hars niet met het aanbrengen van
glazuur gelijk stelt.
Celebes.— In Midden-Celebes is de kunst
van pottenbakken algemeen verspreid. In Saoesoe,
in Todjo (vooral bij den stam Toraoe), in Oendae
(te Peladia) en in Pebato (te Tainoengkoe) en
verder om en bij de meren Matauna en Tewoeti
(Tomatana, Tokiwadoe) vindt men pottenbakkers.
De klei die men in het Pososchc gebruikt, wordt
op een paar voet diepte gevonden en is zwart
(tana maeta = zwarte aarde). Te Tainoengkoe in
het land der Topebato graaft men gele klei. De
Alfoer stampt de klei in een rijstblok, onder toe-
voeging van een weinig water, later van rijstekaf
en eindelijk, nadat het mengsel uit 't blok is ge-
nomen, wordt er zand door gekneed. Om een
pot van gemiddelde grootte te maken neemt hij
een kluit klei iets grooter dan een mannenvuist,
legt die op een plankje en draait er eerst een
cylinder van; tusschen deze en 't door water be-
vochtigde plankje wordt een blad gelegd, zoodat
de klomp klei gemakkelijk kan draaien. Vervol-
gens steekt hij met twee vingers van de rechter-
hand een gat in het bovenvlak en draait met de
linkerhand de klomp rond totdat de opening zoo
groot als een vuist is; al draaiende wordt er een
opstaande rand aan gefatsoeneerd en de buik ver-
wijd; dan wordt de binnenwand afgeschrapt met
een schelp en na deze bewerking moet de pot
wat drogen. Daarna wordt de wand verder uitge-
klopt met een houten hamertje, beter: gegroefd
plakje, waarbij een terzelfder plaatse tegen den
binnenwand gedrukte ronde steen belet dat men
den wand inslaat. Sommige potten maakt men
glad van buiten; bij andere laat men de indriik-
sels der groeven van het plakje staan; dit heet
ndarando. De potten worden nu in een kring
te drogen gezet en in 't midden wordt een groot
vuur aangelegd dat zijne warmte naar alle kanten
uitstraalt; achtereenvolgens draait men de potten
om, zoodat de geheele oppervlakte geblakerd wordt.
De Toraoe-Alfoeren hebben de gewoonte hunne
potten terwijl deze nog gloeiend zijn, met hars
te bestrijken, om ze sterker te maken, wat niet
als een deugdelijk middel is aan te nemen, omdat
bij het eerste te vuur zetten de harslaag er af
smelt. Maar de glans van die potten reeds maakt
ze meer waard dan die van Saoesoe en andere
streken, waar het bestrijken met hars achterwege
blijft. De potten der Alfoeren zijn broos; bij den
minsten stoot barsten of breken zij. Om dit euvel
weg te nemen, althans er naar te trachten, zal
de Alfoer eiken nieuwen pot eerst bezielen, want
wanneer de ziel in den pot wordt opgenomen zal
hij sterker zijn. In den nieuwen pot wordt houts-
kool gelegd en daarna wordt hij ledig en schoon
te vuur gezet en wanneer hij warm geworden is
strijkt men met een hakmes driemaal over den
rand, daarbij van i tot 3 tellende; vervolgens
strijkt men met den voetzool drie malen langs den
buitenkant, van den bodem af. Is er een groente-
soort, longoeroe geheeten (in de Minahasa
sajoer gedi) bij de hand, dan zijn die strij-
kingen overbodig, want het koken van die groente
in den nieuwen pot wijdt hem in; dit inwijden
heet mompanahi. De beteekenis van de cere-
monie is: de ziel van den pot moet aan het vuur
gewend worden, want als de ziel wegloopt valt
maakt 't noodig hem op een voetstuk van ge-
vlochten rotan te zetten, komvormig van boven;
dit voorwerp heet okota. Gebroken of gebarsten
potten worden op de stookplaats gebruikt in
plaats van steenen en wel drie bij elkander, met
de opening naar beneden; op de driebolle bodems
rust de pot waarin gekookt wordt; zulk een stel
potten die als komfoor dienen heet tondi. Be-
halve de gewone kookpotten, maakt men nog
aarden kommen of bakken, met hoogen rand,
katowangi genaamd. Bij tijden gaan de pot-
tenbakkers hun waar aan andere stammen ver-
koopen; vier of vijf potten worden dan op elkan-
der gezet en tusschen bamboe latten geklemd,
waarna zij de vrachtjes met draagbanden over den
schouder hangen (mekojo). De Poso-rivier vaart
men op met prauwen volgeladen met deze pot-
ten ; de gewone prijs van een kleinen, eenper-
soons rijstpot is 10 duiten; de grootste soort,
beko geheeten, kost 60 duiten; meestal echter
ruilt men de potten tegen rijst. Hier en daar zijn
ook aangevoerde ijzeren potten in gebruik, maar
rijst er in koken wil men niet, uit vrees dat de
rijstoogst zou mislukken.
Ook in de Minahasa (te Remboken, Bantih en
zeker ook elders) worden op de boven omschre-
ven wijze potten gemaakt, maar algemeen, zooals
vroeger, is de pottenbakkcrij in de Minahasa niet
meer. In Gorontalo wordt de gebezigde aarde
gehaald uit de bergen die langs de Bocht van
Tomini loopen; twee soorten, een zwarte en een
roode aarde, worden dooreengemengd en met water
tot klei gekneed, zonder dat ze vooraf in een
rijstblok worden gestampt. Een paar personen in
deze assistent-residentie kunnen, naar een model,
eenvoudige bloempotten vervaardigen, die tegen
ƒ4 per dozijn worden uitgevoerd; ook hiervan
geschiedt de vorming uit de hand.
De plank waarop de klei wordt rondgedraaid,
heet lilitode, de schelp tinggi en het plakje
pepelo. Te Remboken zet men de potten tus-
schen twee lagen gaba-gaba en steekt die in
brand om de potten te doen bakken. Alleen
potten en pannen voor huiselijk gebruik worden
hier gemaakt; het werk wordt uitsluitend door
vrouwen gedaan, behalve het fijnstampen der ge-
droogde klei.
Het bondgenootschappelijk rijk Gowa heeft
pottenbakkerijen in Djipang, vanwaar gewone
potten, kleine eenvoudige gendi's en vuurtesten,
dapoer, naar Makasser, Djongaja en elders wor-
den vervoerd.
Van Flor es zijn uit de kampong Langga in
het Rokka-gcbied potten bekend van grove, roode
 POTTEN EN POTTENBAKKERIJ. 325

leem; en uit Sikka schotels op voet met aardige, verricht, het verzamelen van 't brandhout, dat
diep ingesneden versieringen, producten van de door kinderen wordt gedaan, en den prijs der
Lio's of Lioneezen, de bergstammen, in de buurt hars mede, dan kan de verdienste op één dag
van Maumeri. Kleine potjes van fijne klei, op worden geraamd op 15 a 20 cent. Een gendi
een draaischijf gevormd en verglaasd, werden, in kost ongeveer 16 cent; een zeer eenvoudige bloem-
dezelfde streek, oudtijds vervaardigd en enkele pot wordt te Ambon voor 25 cent en een groote,
exemplaren zijn daarvan nog over; zij dienden met figuren en voetstuk voor ongeveer ƒ2,50
om amuletten en geneesmiddelen te bewaren, die verkocht.
men in oorlogstijd met zich voerde als bescher- Eenige vermaardheid om zijn pottenbakkerswerk
mende middelen. geniet het eilandje Mare (zie aldaar), ook onder
Op Soemba vindt men de pottenbakkerijen den naam Pottenhakkers-eiland bekend en gelegen
alléén daar waar geschikte klei in overvloed is, ten zuiden van Tidore en ten westen van Gilolo;
hoofdzakelijk in het westen (Memboro) en in de het wordt door Tidoreezen bewoond. De naam Mare
nabijheid van Waingapoe en van Waimbidi, een beteekent in het Ternataansch en Tidorccsch
dorp in het binnenland van Oost-Soemba. De steen en van de aldaar aanwezige klei worden
potten, voor het koken van maïs gebruikt, heb- de potten en pannen vervaardigd, die, naar den
ben den gewonen prioek-vorm, zijn bruinrood, vorm, in sempé, balangan, kleine tampa-
de kleur van de klei, en soms met ingekraste jan en sagoe-oventjes onderscheiden, over de ge-
figuren versierd. Uitsluitend vrouwen beoefenen heele residentie in gebruik en zeer gezocht zijn.
dit handwerk. De klei is in de grootste hoeveelheid voorhanden
Molukken. — Oudtijds bestond er op Banda
en omliggende eilanden een zeer belangrijke pot-
op een heuvel aan de z.w.zijde, door zijn grillige
gedaante het kenmerk dragende van bij eene
tenbakkerij, waarvan nog Valentijn (1726) getuigt, eruptie als 't ware te zijn afgehouwen. Zij is geel
doch welke allengs — deels ook door Coen's van kleur en wordt vóór het bakken bestreken
hardhandige middelen — verdreven was naar
andere afgelegener eilandengroepen, en zoo waar-
met een dunne laag roode aarde, die van llal-
mahera niet ver van de Woda-eilanden wordt ge-
schijnlijk geboorte heeft gegeven aan de nog haald; men mengt de klei met water, tot het
krachtig levende, zeer artistieke, zeer merkwaardige deeg geschikt is voor kneding, maakt den vorm
potten-iiulttstrie der K e i-eilanden, waarover zoo met de handen en klopt dien zachtjes met een
Mraks meer. — In de residentie Ambon is
Ouio, een negorij op Saparoea, een der Oeliasers,
stuk hout, om daarna de buitenzijde met een
steen glad te wrijven. De aldus vervaardigde pot-
de voornaamste plaats waar potten, pannen, water- ten worden nu in eenige cirkelvormige rijen ge-
kruiken en bloempotten worden vervaardigd, poso plaatst en gedurende een paar dagen aan de
uren o. Het werk wordt bijna uitsluitend door inwerking der zonnehitte blootgesteld; bij heel
vrouwen verricht. De uitgegraven klei, umel warm weder stapelt men in de tusschenruimte
beliling, wordt in de zon gedroogd, fijn ge- droog hout opeen, dat wordt aangestoken en waar-
stampt, gezuiverd, in water geweekt en met fijn van de heete rook de stevigheid zou bevorderen;
gezeefd zand, lasano, tot klompen gekneed. Van enkele worden hierdoor zwart, andere niet. Vóór
de aldus bereide grondstof worden ringen gefat- het gebruik wrijft men de pan of den pot met
soeneerd van verschillende grootte en deze der- de stengels van Agati grandifiora om het spoe-
wijze op elkander gelegd, dat zij gezamenlijk ten dige barsten te voorkomen. Het zijn alleen vrou-
ruwe den vorm van het te maken voorwerp aan- wen en kinderen, die zich met dezen arbeid be-
nemen ; door drukking doet men ze aan elkander zighouden.
verbinden, houdt met de eene hand een gladden, In welk opzicht de op dit Pottenbakkerseiland
eenigszins ronden steen tegen de binnenzijde en vervaardigde potten en pannen uitmunten, wat
klopt met een plat, licht stuk hout tegen de bui- de producten dezer industrie gezocht doet zijn
tenzijde, om de wanden overal even dik en glad door de geheele residentie, blijkt uit bovenstaande
te maken. Vervolgens wordt de buitenwand met beschrijving niet. Waarschijnlijk is de klei van
een scherf van aardewerk afgeschrapt en rood zoo superieure soort, dat zelfs bij deze hoogst
gekleurd met de kasoemba këling, de ga- gebrekkige fabrikatie nog redelijk deugdzame voor-
loega. De voorwerpen worden dan op een luch- werpen worden verkregen. Op welke wijze het
tige plaats buiten de zon te drogen gezet en later bestrijken met plantcnstengels (elders staat met
gebakken, 30 of 40 stuks tegelijk, door er hout het sap van de plantcnstengels) na het bakken
onder te leggen, er omheen en er bovenop, en 't spoedige bersten kan voorkomen, is evenmin
den stapel in brand te steken. Als de potten duidelijk.
doorbakken en nog heet zijn, worden ze met ge- Op Boeano ten w. van Ceram vereert de be-
smolten hars van buiten en van binnen bestreken. volking potjes of urnen, boeli boeli, die, naai-
Deze arbeid gaat eenigszins fabriekmatig; de den vorm, in mannelijke en vrouwelijke onder-
4 of 5 vrouwen zitten op een rij gehurkt, ieder scheiden en in afzonderlijke huisjes bewaard wor-
met een plankje voor zich. Eén kneedt de klei den. Zij hecten bezield te zijn en worden als me-
en vermengt ze met zand, een tweede maakt er diums gebruikt tusschen levenden en overledenen.
de ringen van, die een derde op elkander legt, Key-Eilanden. Op deze eilanden is het artis-
een vierde vormt het voorwerp door kloppen en tieke in het pottenbakkers-bedrijf tot op een
een vijfde polijst en verft het. Het product is hoogte gekomen, die het misschien nergens in
niet sterk; de grootere bloempotten b. v. kunnen den Archipel heeft bereikt. Op Laag-Key wordt
niet lang mede, want de zwaarte van aarde en uit goede klei, in de buurt van Doelah gevon-
plant doet ze spoedig barsten; beter houden ze den, uitsluitend door vrouwen pottenbakkerswerk
zich wanneer men ze nog eens overbakt. Wat gemaakt, waarvan vorm en versiering valt te roe-
met dezen arbeid verdiend wordt, valt niet nauw- men, nl. drinknappen, trekpotten, koelkruiken,
keurig op te geven; rekent men het uitgraven tabakspotten, sago-oventjes enz. De bewerking is
van de grondstof, dat meest door mannen wordt de gewone, met plak en steen; vóór de klei ge-
326 POTTEN EN POTTENBAKKERIJ.
heel droog is, worden symmetrische figuren, tak-
ken, golflijnen, cirkels, zeesterren, schaakbord-
vakjes, geheel uit de hand, met een stukje bamboe
in het oppervlak gegrift of en relief er op
aangebracht; na het bakken worden de figuren
op ruwe wijze beschilderd met een bruinroode
oker, waardoor de kunstig geteekende figuren veel
van hare zuivere omtrekken verliezen.
Van Banda Eli op Hoog-Key zijn een aantal
voorwerpen bekend met figuren in witte kalk,
soms afwisselend met figuren in rood.
„Uit lang vervlogen" tijden zijn van de Key-
eilanden afkomstig zeer fraai met uitgestoken
figuren versierde waterkruiken, die tegenwoordig
aldaar niet meer gemaakt zouden kunnen worden.
Op Tajando, een eilandje ten W. van de Key-
cilanden worden de potten, wanneer ze gereed
zijn om gebakken te worden, met zeewater over-
goten „waardoor het zout dat in de poriën dringt
een soort glazuur aan het vaatwerk mededeelt".
Dat men deze „bewerking het verglazen" zou
kunnen noemen, is voor tegenspraak vatbaar.
Voorts is mede op dit eiland gebruikelijk (wat
men ook in sommige streken van Nieuw-Guinea
vindt) dat de vervaardigster haar teeken bij wijze
van fabrieksmerk op elk door haar gemaakt voor-
werp krast, een ster, een klaverblad e. d.
Nieuw-Guinea. Overal wordt In N.-Guinea de
pottenbakkerij sporadisch beoefend. Er zijn ook
plaatsen waar potten en pannen niet gebakken,
maar ook niet gebruikt worden, zooals op Kiwaï
in de monding van de Fly-rivier, waar de inboor-
lingen noch aarden potten, noch houten bakken,
maar schelpen gebruiken. Behalve potten worden
veel sago-oventjes gemaakt. Meestal wordt op
iedere plaats waar het bedrijf wordt beoefend een
uitsluitend aan die plaats eigen vorm gevolgd en
worden vandaar uit de producten door den inter-
insulaircn handel naar soms veraf wonende stam-
men verspreid. Te Doré worden potten gebakken
en hoogstwaarschijnlijk is het bij Wallace-Veth.
Insulindc 11, bl. 354 afgebeelde pottenbakkers-
werktuig eer een plak voor het uitkloppen van
den kleivorm, dan een spatel om de klei om te
werken, door welk gebruik 't fraaie ornament spoe-
dig verdwenen zou zijn. In de Maccluergolf wordt
voor de bewerking van pannen geschikte klei
aangetroffen achter Sekar en 't tot Argoenoeng
behoorende deel van den vasten wal van N.-Guinea.
In Wandamen (W. Gcelvink-baai) vindt men de
beste kleiaarde achter Rosjé. Oostelijker is Tanah
Merah de streek die de eilanden van den vasten
wal van aardewerk voorziet; van zee uit zijn in
het lage kustgebergte overal roode plekken zicht-
baar, waar de grond wordt uitgegraven tot het
bakken van potten en tempajans. Vrij algemeen
is dit in N. en W. Nieuw-Guinea het werk dei-
vrouwen. In sommige streken (Japen o. a.) wor-
den de potten boven een zacht vuur langzaam
verwarmd en dan met een dun laagje hars be-
streken. Dat deze bewerking geen equivalent is
voor verglazen, behoeft geen betoog; indien de
pot alleen dient om water te bewaren kan de
harslaag langen tijd standhouden.
Hetgeen Finsch van de pottenbakkerij in Nieuw-
Guinea mededeelt, betreft hoofdzakelijk de Zuid-
oostkust en dus niet het tot Ned.-Indië behoorend
deel. Anoeapata in de Moresby-haven is de voor-
name plaats van deze industrie; de grondstof is
een mengsel van klei en zand en de werktuigen
bij den arbeid gebruikt zijn alweder de steen en
— PRADJEKAN.
de plak. lets bijzonders valt omtrent het vormen,
drogen en bakken niet op te merken. Alleen
wordt de gebakken pot met een aftreksel van
runboom-bast bestreken, dat er een rooile kleur
aan geeft en daarna nogmaals korten tijd aan het
vuur blootgesteld. De meeste pottenbaksters heb-
ben haar eigen fabrieksmerk, dat zij in de potten
krassen.
Litteratuur: P. J. Veth, Bornco's Westerafdee-
ling, 1854, I bl. 171, II bl. 262; C. Kater, Iets
over de bij de Dajaks in de W.afd. van Borneo
zoo gezochte tempajans of tadjau's (T. Bat. Gen.
XVI, 1867, bl. 438 en 4 pi.); O. Finsch,Tópfcrei
in Neu-Guinea (Verh. d. Berl. Ges. f. Anthrop.
1882, bl. 574); A. L. Van Hasselt, Volksbeschr.
van Midden-Sumatra, 1882, bl. 406, pi. LXXI,
1.XXI1, XCIV, CVII; G. A. Wilken, Het ani-
misme bij de volken van den Ind. archipel (Ind.
Gids VI, 2, 1884, bl. 73); A. B. Meyer, Alter-
thiimer a. d. O.-I. Arch., 1884, bl. 7, pi. 11 —14;
F. S. Grabowsky, Ueber die „djawets" oder hei-
ligen Töpfe der Oloh ngadu (Dajaken) von S. O.
Borneo (Zeitschr. f. Ethnol. XVII, 1885, bl. 121
en pi. VII); J. G. F. Riedel, De sluik- en kroes-
harige rassen, enz., 1886, bl. 65; G. A. Wilken,
Iets over de schcdclvcreering bij de volken van
den Ind. archipel (liijdr. Kon. Inst. 5° volgreeks
IV, 1889, bl. 122); F. S. A. De Clcrcq, liijdr.
t. d. kennis der res. Ternate, 1890, bl. 76;
M. Weber, Ethnogr. Notizen über Flores und
Celebcs (Supplem. zu Bd. III Int. Arch. f. Eth-
nogr. 1890); A. L. Van Hasselt, Aanteek. omtr.
de pottenbakkerij in de res. Tapanoeli (Int. Arch.
f. Ethn. VI, 1893, bl. 41, pi. IV); Ibid., De ml.
kunstnijverheid in de res. Palembang (T. v. N.
en L. in N.-L, XLVII, 1893); De Clercq en
Schmeltz, Ethnogr. Bcschrijv. v. d. West- en
Noordkust van Ned. N.-Guinca, 1893 (en de lit-
teratuur-opgaaf aldaar bl. 60); Versl. v. d. wet.
opnem. en onderzoek, op de Key-eil. gedurende
1889 en '90, 1893; J. Kluiver, De inl. kunst-
nijverheid in de Minahasa (T. v. N. en L. in
N.-L, XLVIII, 1894); Van Hoëvell, id. in de
ass.-res. Gorontalo (ibid.); J. II. J. Laats, id. in
de res. Amboina, Menado en Ternate (ib. XI,IX,
1894, bl. 59); Wittenrood, id. in de res. Kcdiri
(ibid. bl. 77, fig. 67 en 68); H. J. Monod de
Froideville, id. in de afd. 50 Kotla's (ibid.); A. L.
Van Hasselt, id. in de res. Tapanoclie (ibid.);
C. H. Hall, id. op de Batoc-eilanden (ibid.); Ten
Kate, Verslag eencr reis in de Timorgroep (T.
Aardr. Gen. 2« serie XI, 1894, bl. 571); Ten
Kate, Beitr. zur Ethnographie der Timorgruppe
(Int. Arch. f. Ethn. VII, 1894, bl. 242); Jacobsen,
Reise in die Inselwelt des Banda-Meeres, 1896; Alb.
C. Kruijt, Een en ander aangaande het geestel.
en maatsch. leven van den Poso-Alfoer (Med. Ned.
Zend.gen. XLI, 1897, bl. 23, pi. 2/'); L. C.
Westenek, De Moealang- en Sekadan-Dajaks (T.
Bat. Gen. dl. 39, 1897, bl. 314); Dr. A. W.
Nicuwenhuis, In Centraal-Borneo, 1900, II (zie
register), pi. 84 en 85; J. E. Jasper, De potten-
bakkerskunst der Javanen (Eigen Haard, 1900);
J. J. K. Enthoven, Bijdr. t. d. geogr. v. Borneo's
W.afd. I« st. 1901, bl. 63, 69.
POTVISCH. Zie CACHELOT.
PRADATA. Benaming voor verschillende recht-
banken in de Vorstenlanden op Java. Zie RECHTS-
WEZEN.
PRADJEKAN. District van de contróle-afdee-
ling, het regentschap en de afdeeling Panarockan,
 PRADJEKAN. — PRAMBANAN-TEMPEI.S. 327

residentie Besoeki; met eene oppervlakte van engeren zin, ook de Lara Djonggrang-tempels ge-
42.104.56 hectaren. Het district telt 34 desa's. heeten, valt hier nog een en ander mede te deden.
PRADJOERIT. Jav. Krijgsman, strijder. Meer Vooraf zij gezegd, dat Groneman zich sterk verzet
speciaal werden onder dien naam een soort politic- tegen den naam tjandi Lara Djonggrang, dien hij
soldaten verstaan, die in verschillende gewesten even onjuist noemt als de opvatting der Javanen,
van Java uit 's lands kas onderhouden, als mili- die in het Doerga-beeld de dochter van hun legen-
tairen uitgerust en geoefend werden, in eigen dairen Ratoe Bïika zien. Hij spreekt van de Pram-
kazernes woonden en in tijd van nood bij het banan-tenipelgroep, maar gebruikt zoodoende den
leger gevoegd konden worden. In gewone tijden naam dien reeds de geheele verzameling tempels
waren zij bestemd voor politic-diensten, zooals op de Prambanan-viakte heeft. Zoolang de zooge-
het transporteeren van gevangenen, hel bewaken naamde Nachtwacht van Remhrandt haar naam
van gebouwen, enz.; zij werden door de regen- behoudt, kan de Lara Djonggrang-groep ook den
ten voltallig gehouden en stonden onder het opper- haren behouden.
gezag van den resident (zie Reglement St. 1849 Van alle Hindoe-tempels van Java hebben de
n». 29). Sedert 1871 (St. n». 12) stonden zij niet tjandi's die over de Prambanan-vlakte verspreid
meer onder inlandsche officieren, maar werd het zijn ook in vroeger tijd 't meest de aandacht der
bevel over elk detachement door een Europeesch Europeanen getrokken. De oudste beschrijving is
onderofficier gevoerd. Bij St. 1897 n°. 65 zijn de die van den onderkoopman en fiskaal van Sema-
korpsen pradjoerits opgeheven. Reeds Van Over- rang, Lons, die in 1733 over de bouwvallen schreef.
stratcn richtte korpsen pradjoerits in Java's N.0.- Van Imhoff maakte er gewag van in 1746 en
--kust op, die een soort van landmilitie vormden. vijftig jaar later gaf Cornelius, na een nauwkeu-
(T. v. N.-Indië, 1840, I, bl. 231). rig onderzoek ter plaatse, er teekeningen en be-
In de Vorstenlanden vormen de militairen niet schrijvingen van. Doch de meer algemeene be-
hunne huisgezinnen eene afzonderlijke bestuurs- kendheid dagteekent eerst uit den tijd van Rallies
afdccling (golongan) pradjocritan genaamd, en Crawfurd. Later hebben inzonderheid Brumund
gesteld onder het hoofd van de vorstelijke lijf- en Leemans zich voor de kennis dezer oudheden
wacht (zie VORSTENLANDEN). verdienstelijk gemaakt. De belangrijkste arbeid is
PRAHOE. Vulkaan, 2565 M. hoog, op de grens echter te danken aan de Oudheidkundige Veree-
van vijfresidentiën (Pekalongan, Semarang, Kedoe, niging te Djokjakarta, die de eigenlijke Lara
Bagelen en Banjoemas), den noordelijken rand Djonggrang-tempels opnieuw en veel vollediger
vormende van het Diëng-plateau. Naar 't noorden dan Cornelius had kunnen doen, liet ontgraven.
heeft hij de regelmatige vulkaanhelling, waarop De eerste leider van dezen arbeid, IJzerman, gaf
verschillende crfpachtslandcn gelegen zijn, waar, een beschrijving van alle tempels, gebouwen en
althans in het Seinarangschc, een zeer gunstige beelden in de vlakte van Prambanan, vergezeld
verhouding tusschen de werkgevers en de bevol- van eene kaart, van plattegronden, teekeningen
king bestaat. De reizende koelies, in Java's Oost- en lichtdrukken. Hel werk werd door Groneman
hoek zoo veelvuldig, zijn hier onbekend. De voortgezet en deze beschreef daarna de Lara-
gezeten bevolking werkt op de perceelen om Djonggrang-tempels nader in een tekst, die een
bijverdienste te verkrijgen; men is dus verplicht uitgebreide verzameling afbeeldingen der onder
zijn werklieden goed te behandelen, anders blij- zijne leiding uitgegraven bas-reliefs toelicht. Hoe
ven ze weg. Minder gunstig is 't, dat de koffie- sterk de verweering is der oude andesiet-lava's,
cultuur in de laatste jaren bijna geheel mislukte, blijkt uit het treurig verval van de beeldengroe-
zoowel die der particulieren als van 't Gouverne- pen en reliëfs ook van deze tempels, welker ont-
ment. De hoofdreden daarvan is de uitputting der graving toch van nog zeer reeenten datum is.
gronden, waarbij er zijn, die zestig jaar met koffie De Lara-Djonggrang-groep heeft eenmaal een
zijn beplant. De koffie wordt meer en meer door vierkant gevormd, waarvan de zijden naar de wind-
kma en thee vervangen. De aaltjesziekte, waar- streken gericht waren. De middengroep, uit achl
aan ook de koffie lijdt, heeft in de laatste jaren tempels bestaande, staat op een in 1893 en '94
de inlandsche tabakscultuur, vroeger vrij aanzien- ontgraven plateau; de sobere lijnen der geheel
lijk, bijna geheel te gronde gericht. — Aan de van bas-reliefs verstoken wanden van deze ver-
zuidzijde verheft de Prahoe zich met een steilen, hooging vormen een eigenaardig contrast met de
500 M. hoogen wand uit het Diëng-plateau. De rijke versiering der tempels. Een ringmuur van
hoogere deelen van den berg zijn nog niet vol- 170 M. in het vierkant sloot de groep in; bui-
doende beschreven en in kaart gebracht. ten dien muur waren, in drie elkander omge-
PRAMBANAN. District van het tot Socsoe- vende vierkanten, zeer kleine tjandi's gebouwd,
hoenans-gebied behoorend regentschap Klaten, waarschijnlijk 157; een tweede en een derde
afdeeling van dien naam, residentie Soerakarta. ringmuur, resp. van 220 en 390 M. zijde, lagen
PRAMBANAN-TEMPELS. Deze de schoonste hier omheen. De zes grootste tempels der groep
en meest beroemde Hindoe-monumenten van Mid- staan in 2 rijen, de hoofdtempel, de eigenlijke
den-Java, liggen in de groote vlakte die zich aan Tj. Lara-Djonggrang, de grootste en hoog-
den naar het z. afloopenden voet van den Merapi ste van allen, ook de geheeten, is
uitbreidt, in de nabijheid van de desa Prambanan de middelste aan de westzijde, en heeft vier
en aan den weg van Djokjakarta naar Soerakarta, kamers, evenals Tj. Kalasan. Voorts is ook hier
even over de grens van de res. Soerakarta. Zij een omgang met borstwering aanwezig, maar naar
zijn onder den naam van de bouwvallen van het terras klom men langs een trap en naar de
Prambanan bekend. Van de tempels die op de tempelkamers evenzoo. De vloeren dezer kamers
Prambanan-vlakte liggen, werden reeds beschre- werden zoo hoog gelegd om ruimte te winnen
ven Tj. Sèwoe (Dl. 111, bl. 139), Tj. Sari (Dl. voor vierkante putten, die bij den bouw van den
111, bl. 139), Tj. Kelasan of Kali Bening (Dl. 111, tempelvoet werden uitgespaard; in eiken tempel
bl. 140), Tj. Idjo (Dl. 111, bl. 140) en Tj. Abang wordt er een aangetroffen. Waarschijnlijk hebben
(Dl. 111, bl. 140). Van de Prambanan-groep in deze putten gediend om de asch van aanzienlijke
328 PRAMBANAN-TEMPELS.
personen op te nemen. De versiering der tempel-
poorten is bijna geheel verdwenen, maar de meeste
beelden binnenstempels zijn nog aanwezig; Ciwa
als Goeroe, als Kala en als Mahadewa; Doerga,
Ganeca; Brahma, Wisjnoe; voorts de nandi, Soerja,
de zonnegod en Tjandra, de maangod. Het Doerga-
beeld is onder den naam van Lara-Djonggrang,
de dochter van den held Ratoe Baka, nog het
voorwerp van de hulde der Javanen uit den om-
trek, uit Solo en Djokja, die om de 35 dagen,
wanneer de pasar op Vrijdag valt, hier bloemen
en wierook komen offeren en het beeld met boreh
zalven; maar ook hadji's volgen dat gebruik en
Indo's en zelfs Europeanen komen het Doerga-
beeld een of andere gunst of om bescherming
vragen. Die Doerga is een meesterstuk der Ilindoe-
Javaansche beeldhouwkunst. De ontgraven deelen
van den tempel behooren tot het fraaiste beeld-
houwwerk dat op Java werd aangetroffen; het
bevindt zich in vier rijen om den geheelcn tem-
pel : vlak boven den voet, aan de buiten- en aan
de binnenzijde der borstwering van den ingang
en tegenover laatstbedoelde reeks, aan den buiten-
muur van den eigenlijken tempel. Het beeld-
houwwerk der onderste reeks, boven den zwaar
geprofileerden voet, vertoont in elk der 24 vak-
ken een gedurig gewijzigde herhaling van dezelfde
groep: een nis met vooruitspringenden boyen-
dorpel in den vorm van een gestyleerden mon-
sterkop, met een bidschcl midden er in, in hèt
kasement een mythische leeuw, aan weerszijden
ervan een bodhi-boom en onder dezen boom twee
gandharwa's of twee bekende dieren. In de hoe-
ken, gevormd door de wanden van den voet en
de trappen, zijn fraaie hoekversieringen geschoven
met mannen- en vrouwenbeelden. Van het beeld-
werk der tweede reeks, aan de buitenzijde der
borstwering, is veel verloren gegaan. In alle kase-
menten stonden, bijna geheel vrij van den ach-
terwand, drie in houding telkens gewijzigde, elkaar
omvattende of tegen elkander aanleunende vrou-
wenbeelden, hemelnimfen of apsarasa's, rijk
versierd, naakt en buitengemeen welgevormd. Het
merkwaardigste beeldwerk naar den inhoud der
voorstellingen, bevindt zich aan den binnenkant
der i/j M. hooge borstwering; daar is in base-
menten het eerste gedeelte der Rama-legende voor-
gesteld, van den aanvang af tot aan den overtocht
van den vasten wal van Vóór-Indië naar Ceylon.
Ook hier ontbreken een aantal stukken, 'ongere-
kend de hyaten in het steenen verhaal, waaraan
de beperkte ruimte schuld is. Maakt men na de
bezichtiging van deze bas-reliefs rechtsomkeert, dan
doet men bij de beschouwing van de reeks beeld-
houwwerk aan den muur van den tempel zelven,
de ontdekking, dat hij van binnen Ciwaïtisch, van
buiten Boeddhistisch is; op Boeddhistischen invloed
wijzen reeds de bodhi-boomen en bidschellen en in
de bovenste beeldenrij doen ook de godenbeelden
aan het Boeddhisme denken. Een zelfde motief
is hier 24 malen herhaald: een godenbeeld in
't midden, niet als de beelden binnenstempels op
een lotuskussen, maar op een bekleeden troon
gezeten, de beenen onder 't lichaam gekruist,
steeds met de gewone godenversierselen: licht-
schijf, hoogen haardos en oepawita. Aan weers-
zijden van dit beeld zitten in 2 kasementen, drie,
enkele malen twee personen, meestal mannen,
in godenomaat, maar veelal zonder aureool of
oepawita, soms ook zonder kroon. Men heeft ge-
meend in deze groepen Bodhisatwa's met hunne
volgelingen te moeten zien. Maar de beelden in
den tempel zijn zuiver Ciwaïtisch en er is geen
enkele Dhjani-Boeddha, ja geen enkele bekende
Bodhisatwa in deze tempels gevonden; daarenbo-
ven ontbreekt het echt Boeddhistische dagob-
motief, zoodat hier eer aan overneming van Boed-
dhistische symbolen door Ciwaïten, dan aan het
omgekeerde moet gedacht worden (vgl. Dl. 111,
bl. 130 en 131).
De Wisj noe-t empel ligt noordwaarts van
den vorigen; binnenstcmpels bevonden zich 4
Wisjnoe-beclden en aan den buitenkant geven de
beeldgroepen Bodhisatwa's te zien op een
hoogen troon, zonder lotuskussen, gezeten tus-
schen twee naast en achter hem staande vrouwen.
De Brahma-tempel komt in bouw geheel
met den Wisjnoe-tempel overeen, maar heeft nog
meer geleden; behalve de Brahma-beelden in de
inwendige ruimte, zijn er aan de buitenzijde beel-
den te zien van Ciwa als Goeroe.
Van de oostelijke tempels valt weinig anders
te zeggen dan dat zij de in den aanvang genoemde
beelden bevatten en van de overige bouwvallen
is niets bijzonders te vermelden; zij zijn, op den
voet en enkele muurbrokken na, geheel verloren
gegaan.
Op de Prambanan-vlakte liggen, behalve de
reeds genoemde, nog eenige bouwvallen die ver-
melding verdienen. Vooreerst Tj. Loemboeng,
uit één hoofdtempel en 16 kleine tjandi's be-
staande, tusschen Tj. Lara Djonggrang en Tj.
Sewoe. Hij was met schoon en uitvoerig beeld-
houwwerk bedekt, o. a. bijna levensgroote man-
nelijke en vrouwelijke figuren; een dagob op het
achtkantig dak getuigde van het Boeddhistisch
karakter. Blijkens de vele onvoltooide beelden is
de afwerking gestaakt.
De Tj. Plaosan behoort, met Tj. Sari, tot
de Boeddhistische tempels in de Vorstenlanden,
die in anderen vorm zijn gebouwd dan den regel-
matigen in- en uitsptingenden twintighock en is
de noordelijkste tempel in de Prambanan-vlakte,
ten oosten van de boven-Oepah gelegen. De bene-
denkamers van de beide hoofdgebouwen, wihara's,
zijn redelijk bewaard gebleven, maar bovenverdie-
ping en dak zijn ingestort; de aanwezige beelden
zijn van bijzondere grootte, schoon gehouwen en
prachtig versierd; de buitenmuren waren kunstig
met halfverheven beeldwerk behouwen; de twee
gebouwen zijn ingesloten door vierkante muren
en om den rechthoek dien deze samen vormen
liggen drie omloopende rijen tempeltjes, waarvan
de binnenste met die van Tj. Sèwoe overeen-
komt. (Verbeek, Oudh. v. Java, bl. 189, n". 364;
IJzerman, Beschr. d. oudh. pi. 29 en 30; Veth,
Java, 2« dr. I, bl. 168).
Tj. Kalongan of Sodjiwan werd in 1893
door de Vereeniging te Djokjakarta ontgraven,
en toen is een geheel ongeschonden, schoon ge-
beiteld Boeddha-beeld ontdekt. Het hoofdbeeld
dat eenmaal op het altaar gezeten was, lag aan
stukken op den grond. Merkwaardig vooral is dat
zich voor het altaar een put bevindt, daar putten
tot dusver het kenmerk van Ciwa-tempels waren.
Over de andere tempels op de Prambanan-
vlakte werd in het art. OUDHEDEN gesproken.
Litteratuur: I. Groneman, De Ver. voor oud-
heid-, land-, taal- en volkenkunde te Jogjakarta
en de Tjandi Parambanan (Ind. Gids 1887, 11,
bl. 1425); Verbeek, Oudheden van Java, 1891,
bl. 179, en de uitvoerige litteratuur-opgaaf aldaar;
 PRAMBANAN-TEMPELS. — PREANGER REGENTSCHAPPEN. 329

J- W. IJzerman, Bcschr. der oudh. nabij de grens fen. Tijdens den opbouw dier vulkanen ontstonden
der res. Soerakarta en Djokjakarta. Met atlas. L'it- hooggelegen binnenmeren, die later door vulka-
geg. door het Batav. Gen., Bat. en 's Grav. 1891; nische produkten werden gedempt en door eene
L Groneman, Tjandi I'arambanan op Midden-Java rivier gedraineerd. De voornaamste dezer voorma-
na de ontgraving. Met lichtdrukken door Ccphas. lige meren zijn de thans .dichtbevolkte en vrucht-
t'tgcg. van wege het Kon. Inst. d. t. 1. en vlk. bare vlakten van Bandoeng, van Garoet en Socme-
v. N.-1., Leiden 1893; I. Groneman, De koning dang. Eerstgenoemde is door een smallen bergrug,
van Siam te Parambanan, Loc.
5 Aug. 1896; uit brecciën bestaande, in tweeën gedeeld, de beide
Veth, Java, 2C dr. dl. I 1896, bl. 154—172; laatste zijn geheel door vulkanisch terrein omge-
1. Groneman, De bouwvallen van Parambanan, ven, liet geheele zuidelijke deel en de N.O.hoek
Gids voor bezoekers, Djokjakarta 1897; I. Gro- van de residentie worden ingenomen door tertiair
neman, De Hindoe-bouwvallen in de Parambanan- gesteente; in het midden zijn het brecciën, zand-
vlakte, Sent. Soer. 1900; Von Saher, De versie- steenen en mergels; tusschen Prigi en Pameung-
rende kunsten in N. 0.-1., 1900; Rouffaer, De peuk aan de oostzijde en tusschen Sindangbarang
monumentale kunst op Java, Gids 1901. en Oedjoeng Genteng in het Westen bestaat de
PRANG-PRANG. Zie BOMPRANG en AN- bodem uit kalkstcenen. In de omstreken van de
DJLNG-AYER. Tjiletoe- of Zandbaai zijn gesteenten aangetroffen,
PRANG SABIL. Zie MOHAMMEDANISME, ouder dan de mioceene lagen, waaruit Java's bodem
Dl. 11, bl. 562. grootendeels bestaat, nl. schicfers, kwartsieten en
PRAPAK. District van de gelijknamige con- andere kristallijne gesteenten, die tot de krijtfor-
tróle-afdeeling, regentschap en afdeeling Temang- matie gerekend worden.
goeng, residentie Kedoe; met eene oppervlakte liet bovenvermelde vulkanische terrein in deze
van 10.388,13 hectaren. Het district telt 81 desa's. residentie is ook te onderscheiden in een oostelijk
PRAUW (PRAHOE). Zie VAARTUIGEN. en een westelijk, daarmede samenhangend deel. Het
PREANGER REGENTSCHAPPEN. Resi- grootere, oostelijke deel beslaat eene oppervlakte
dentie op Java, beslaat bijna i/0 van het geheele van meer dan 120 □ geogr. mijlen waaruit 39 vul-
eiland. De inlandsche naam is Tanah Prijangan, kaankegels oprijzen. Zij liggen vrij onregelmatig
afkorting van Parahijangan = verblijf van de gees- door elkaar, maar kunnen volgens Verbeek in reek-
ten. Het gewest wordt begrensd: ten N. door de sen gerangschikt worden. Dikwijls zijn twee toppen
res. Batavia, Krawang en Cheribon, ten O. door zoo dicht bij elkander gelegen, dat de hellingen op
Cheribon en Banjoemas, ten Z. en Z.W. door den groote hoogte in elkander loopen en het schijnt
Indischen Oceaan en ten W. door Bantam. In het alsof men niet twee, maar slechts één vulkaan met
N. loopt de grens over den kam van het Salak- twee eruptie-punten voor zich heeft. De voornaamste
Gede- en het Boerangrang-Tangkoebanprahoe-ge- vulkanen liggen in rijen evenwijdig aan de lengteas
bergtc; in het O. scheidt de Tji Tandoej, over van Java of in dwarsspleten, die met de lengtespleet
eene groote uitgestrektheid, de Preanger Regent- een grooteren of kleineren hoek maken. Op de
schappen van Cheribon en Banjoemas. De zuid- zuidelijkste lengtespleet liggen de Tjikoeraj (2820
kust heeft een regelmatig beloop; alleen in het M.), de Papandajan (2660 M.) en de Goenoeng
W. dringen de Wijnkoopsbaai of Palaboehan Ratoe Kantjana (2182 M.); de tweede, noordelijker, bevat
en de Zandbaai of Tjiletoe — en in het Z.O. de de vulkanen Telagabodas met den Galoenggocng
Panandjoengbaai, door het schiereiland van dien (2200 M.), den Kratjak (1790 M.), den Kendang
naam verdeeld in Dirk de Vries-baai of Bocht of Kawah-manoek (2608 M.), den Wajang-Windoe-
van Parigi en Mauritsbaai,
— eenige mijlen land-
waarts in. Zij begrenzen het genoemde schier-
vulkaan(2o7oM.),denKendeng-Waringin(2oioM.)
en den Patoeha (2433 M.). Van deze lengtespleet
eiland Panendjoeng, dat met een zeer smalle, gaan in N.O. richting dwarsspleten uit, waarop
laaggelegen landengte aan het vaste land verbon- de Telaga-Patenggang-vulkaan (1870 M.) en de
den is. Aan de Z.- en Z.W.kust steken Oedj. Tji- Sedakeling (1667 M.) gelegen zijn. Noordooste-
lauteureun, O. Genteng en Tandj. Antjol in zee lijk van den Sedakeling ligt op eene dwarssplcct
uit. Het eenige, tot dit gewest behoorende eiland is de Tjakrabocana (1720 M.). Op de derde lengte-
Noesa Were, groot 33 hectaren en gelegen tusschen spleet liggen: de Goentoer (2119 M.), de Malabar
Nocsa Kambangan en de oostkust der residentie. (2343 M.), de Tampakroejoeng (1990 M.), de
De oppervlakte bedraagt 371 D geogr. mijlen; Masigit-Pataroeman (2050 M,) en de Kendengloe-
op het eind van 1895 telde de bevolking 2.195.109 hocr (1854 M.). De vierde of noordelijke reeks
personen of 5916 per □ geogr. mijl. In de vermeer- bevat den Simpaj (1666 M.), den Boekit Toenggoel
dering van het zielental op Java en Madoera heeft (2208 M.) en den Tangkoeban Prahoe-Boerangrang
deze residentie een ruim aandeel gehad; in de (2080 M.); ten oosten hiervan ligt geïsoleerd de
laatste 20 jaar is de bevolking met bijna één mil- Tampomas (1683 M.). liet westelijke vulkaangebied
lioen zielen toegenomen. bestaat uit eene lengtereeks met de toppen Gede-
Het noordelijke gedeelte en het oostelijke mid- Pangerango (3019 M.), Salak (2211 M.), en cene
denstuk van dit zeer bergachtige gewest bestaan dwarsreeks met de toppen Perbakti (1706 M.),
bijna geheel uit vulkanisch terrein, gevormd door Endoet (1475 M -) en Halimoen (1744 M.).
uitbarstingen van de talrijke vulkanen, wier be- De vlakte van Bandoeng, die van het O. naar
groeide toppen zich van 1800 tot 3000 M. boven het W. zich uitstrekt, is gemiddeld 40 paal lang
zee verheffen en wier uitbarstingsprodukten eerst en 10 paal breed; zij ligt van 650—680 M. boven
langs hunne hellingen en later voor een groot zee. Een smalle bergrug uit brecciën bestaande
deel door stroomend water over het tertiaire grond- die van N. naar Z. loopt, deelt de vlakte in eene
gebergte werden uitgespreid. Er is geene land- grootere oostelijke en eene kleinere westelijke
streek op aarde, waar op cene uitgestrektheid van helft. Zij behoort over hare geheele lengte tot
deze grootte, zoovele, deels nog werkende, deels het stroomgebied van de Tji Taroem en hare zij-
vroeger zeer werkzame vulkanen voorkomen als rivieren. In het oosten zijn nog aanwezig de moe-
in dit gedeelte van dit gewest worden aangetrof- rassen Moendjoel ten Z. en Loear ten N. van
330 PREANGER REGENTSCHAPPEN.
genoemde rivier, als laatste overblijfselen van het
groote binnenmeer. De vlakte van Garoet of de
Limbangan-vlaktc is 17 paal lang en 3 paal breed;
zij watert naar het N. af door de Tji Manoek.
De veel kleinere vlakte van Soemedang, in het
midden waarvan de plaats van dezen naam ligt,
is gemiddeld 460 M. hoog en heeft de Tji Peles
tot afvoerrivier.
Ofschoon de berghellingen aan de zuidkust het
strand zeer dicht naderen, treft men aldaar bijna
overal eene smalle strook zeezand aan. Op som-
mige plaatsen heeft dit zand tot duinvorming aan-
leiding gegeven. Oostwaarts van Pameungpeuk is
over eene lengte van enkele kilometers eene drie-
dubbele duinenrij ontstaan met toppen van 20 —35
M. hoogte. Hoogstwaarschijnlijk hebben koraal-
riffen, zooals er op verschillende punten van de
kust zijn aangetroffen, onder den invloed van den
passaatwind, tot de vorming der duinreeks en van
afzonderlijke duinen, welke uit donker vulkanisch
zand bestaan, aanleiding gegeven.
De rivieren van dit gewest behooren tot het
stroomgebied van de Java-zce en dat van den
Indischen Oceaan. De waterscheiding tusschen
beide gebieden loopt van den top van den Tjakra-
boeana in Z.W. richting over den Tjikoraj, den
Papandajan, den Wajang, den Patoeha, van daar
n.w.waarts naar den top van den Gede en ver-
der westwaarts over de grens tusschen de Preanger
en Batavia.
Tot het stroomgebied van den Ind. Oceaan be-
hooren : de Tji Tandoej met de Tji Seël, de Tji
Medang, de Tji Woelan, de Tji Langla, de Tji
Kandang, de Tji Laki, de Tji Daoen, de Tji
Sadea, de Tji Boeni, die over een groot deel van
hare lengte langs den noordelijken rand van den
Bcngbrengwand stroomt, de Tji Djampang en de
Tji Balapoelang opneemt, de Tji Kaso en de Tji
Karang. Al deze rivieren hebben een zuidzuid-
wcstclijken loop. De Tji Letoe valt in de baai
van dien naam; de Tji Mandiri, cene vrij belang-
rijke rivier, mondt uit in de Wijnkoopsbaai; hare
voornaamste rechterzijrivieren zijn de Tji Tjatih
en de Tji Tarik. De Tji Bareno maakt mei hare
zijrivieren de grens uit tusschen de Preanger en
Bantam.
Tot het stroomgebied van de Java-zee behooren
de belangrijkste rivieren van het gewest, nl. de
Tji Taroem, welke op den G. Wajang ontspringt,
de Bandoengsche vlakte draineert en na hare voor-
naamste zijrivier, de Tji Sokan opgenomen te heb-
hen, noordwaarts stroomende, voor een deel de
grens tusschen dit gewest en Krawang uitmaakt.
Van hare talrijke zijrivieren vermelden wij: de
Tji Tarik, de Tji Kapoendoeng die door Ban-
doeng stroomt, de Tji Meta, de Tji Sangkocj, de
Tji Mahi met hoogen waterval, de Tji Hca, de
Tji Widej en de Tji Goendoel. Waar de Tji Tarocm
de w. grens van de vlakte doorbreekt vormt zij
een fraaien, breeden waterval, Tjoeroeg Halimoen
geheeten.
De Tji Manoek, mede zeer belangrijk, ontspringt
op de z.o. helling van den Papandajan, stroomt
langs Garoet, Baloeboerlimbangan, Darmaradja en
Tomo, waar zij bevaarbaar wordt en het gewest
verlaat. Hare voornaamste zijrivieren zijn de reeds
genoemde Tji Peles en de Tji Loetocng. Van
bovenvermelde rivieren is alleen de Tji Tandoej
wat haar loop binnen of op de grens van het gewest
betreft, voor de scheepvaart geschikt. Zij is bijna
over haar geheele lengte voor kleine prauwen
bevaarbaar. Vóór het in exploitatie komen der
spoorwegen was er druk verkeer op deze rivier
door het vervoer van koffie en zout van af Bandjar,
op ongeveer 50 paal van de monding gelegen.
Behalve de genoemde moerassen aan de oevers
van de Tji Tarocm is nog meldenswaard de groote
rawa Lakbok ten z.o. van Bandjar tusschen de
Tji Tandoej en de Tji Seël, verder de Sitoe Ba-
gendit ten O. van Garoet, de Sitoe Tji I.euntja
op het plateau van Pangalengan, Telaga Patcng-
gang, een kratenneer ten W. van de Patoeha met
ondergrondschen, natuurlijken waterafvoer, Telaga
bodas, een aluinmeer in den krater van den vul-
kaan van dien naam en Telaga warna, het kleu-
renrijke meer op de helling van den Gede. In
dit gewest vindt men een 25tal warme bronnen,
waarvan 15 in vulkanisch en 10 in tertiair ter-
rein. Bekend is die achter het buitenverblijf Tji-
panas van den Gouv.-Gen. Verscheidene dezer
bronnen worden gevonden aan den Oostdijken
voet van den Tamponias.
Aan nuttige mineralen is dit gewest, voorzoo-
ver bekend, vrij arm. Men vintlt koper-, lood-
en zinkertsen in het riviertje Tji karang, bij de
desa van dien naam, maar deze bleken bij onder-
zoek voor ontginning niet rijk genoeg; de ligging
der terreinen nabij Java's zuidkust is bovendien
niet bevorderlijk voor eene exploitatie. Intusschcn
is door een der exploratie-maatschappijen koper-
kies, loodglans en zinkblendc uit het district Djam-
pang-tengah tot onderzoek naar Europa gezonden.
Tot het doen van mijnhouwkundige opsporingen
in dit gewest zijn in de laatste jaren 75 vergun-
ningen verleend; van de meeste wordt echter tot
nog toe alleen in zooverre werk gemaakt als noo-
dig is om te voorkomen dat de vergunning wordt
ingetrokken. Petroleum is tot 1899 in deze resi-
dentie alleen aangeboord in de districten Darma-
wangi en Tandjongsari. Dicht bij Soekaboemi
wordt in de eoceene formatie steenkool van goede
hoedanigheid aangetroffen. Een in 1890 opgerichte
maatschappij tot ontginning van dit terrein moest
wegens te geringe dikte der lagen de werkzaam-
heden spoedig staken. Zwavel wordt slechts bij
enkele solfataren o. a. van den Wajang, den Papan-
dajan en andere vulkanen verzameld voor inlandsch
verbruik. Van de eoceene kwartszandsteenen, in
het district Tjihea vooral, maakt men slijpsteenen,
voor neuten onder de stijlen hunner op palen
gebouwde woningen gebruiken de Soendaneezcn ge-
woonlijk platte rolstcenen van andesiet, verkregen
uit de rivierbeddingen, of de gemakkelijk te be-
werken kleisteencn uit de brcccic-etage. Op vul-
kanische terreinen worden de lava-achtige ande-
sieten en bazalten tot vierkante neuten behakt.
Uit de roode klei worden goede mctselstcenen
gebakken; kalk van zeer goede hoedanigheid wordt
veel gebrand bij Tagogapoc, Tjibadak en elders,
waar in de nabijheid van de spoorbaan goede kalk
voorkomt.
De vulkanische terreinen en oude meerbodems
in dit gewest zijn de vruchtbaarste en zijn vrij
dicht bevolkt, nl. de afdeelingen Tasikmalaja,
Limbangan, Bandoeng en gedeelten van de afd.
Tjiandjoer en Soekaboemi. Sedert 1871 is dit ge-
west zeer in welvaart vooruitgegaan door eene
betere organisatie van het inlandsch bestuur, eene
billijker regeling van de landrente en de heeren-
diensten alsmede door den aanleg van waterlei-
dingen en spoorwegen.
De bevolking, die over de geheelc residentie
 PREANGER REGENTSCHAPPEN. 331

de Soendancesche taal spreekt, staat als zeer goed-
aardig bekend en is niet aan opium verslaafd. In
strafzaken bekent de overtreder bijna zonder uit-
zondering schuld. De huizen zijn allerwege op
palen gebouwd en binnen de bebouwde kom van
grootere plaatsen met pannen gedekt. De hoofd-
middelen van bestaan zijn de verbouw van rijst
en tweede gewassen, o. a. maïs en katjang tjina
op sawah's, die tot op 1200 M. boven zee wor-
den aangetroffen. In die hooge bergstreken zijn
de galengans of dijkjes veelal gevormd uit los
opeengestapelde, dikwijls zeer groote steenen, het-
geen van verre den indruk geeft alsof verdedi-
gingswerken waren aangelegd. Een belangrijk irri-
gatie-werk van den laatsten lijd, de bevloeiing van
de Tjihea-vlakte, nadert hare voltooiing. Fen groot
deel van de bevolking in de bergstreken vindt een
bestaan op de talrijke erfpachtsperceelen, waarop
voornamelijk kma, koffie, thee en ook wel liberia-
koliie, cacao, groenten en vezelplanten gekweekt
worden. De kinaonderncmingen liggen tusschen
1000 en 1800 M. boven zee; de thee- en koffie-
ondernemingen tusschen 300 en 1400 M. Suiker-
fabrieken vindt men in deze residentie niet, maar
er zijn 12 ondernemingen op gehuurde gronden,
waar suikerriet verbouwd wordt 0111 als plantma-
tcriaal te dienen. De Gouv. kofficcultuur, die in
goede jaren 200.000 pikol leverde, is in de laat-
ste jaren belangrijk achteruitgegaan en de pro-
ductie is tot minder dan de helft gedaald door
afschrijving, tengevolge van uitputting der oude
koffietuinen en door gebrek aan geschikte, niet
te ver van de bewoonde streken gelegen gronden
voor den aanleg van nieuwe tuinen. Ook de
kuffieculluur op part. landen is al sedert vele jaren
achteruitgaande. Kinabast wordt op meer dan 75
erfpachtsperceelen gekweekt, koffie op 25, thee op
35, liberia-koffie op 6 en vezelplanten op twee
ondernemingen; verder zijn er 37 rijstpelmolens,
meest in handen van Chineezen. In de zuidelijke
districten wordt veel aren-suiker gemaakt, een niet
onbelangrijk artikel van uitvoer voor huishoudelijk
gebruik naar Europa. Java is al sedert eenige jaren
het voornaamste kinabast produceerende land der
wereld, zoowel om het hooge kinagehaltc van den
bast als wegens de uitgestrektheid der aanplan-
tingen. De oorspronkelijke wildhoutbosschen, waar-
van er vele ten behoeve van de Europeesche cul-
tures zijn gekapt, hebben veel bruikbaar timmerhout
geleverd, o. a. het rasamalahout dat zeer goede
balken oplevert voor bruggen en huizenbouw. In
de afdeeling Soemedang vindt men eenige djati-
bosschen. Kleine takken van nijverheid zijn het
vlechten van matten of tikars in de afd. Tasik-
malaja, vooral in het distr. Tjiawi, het weven van van Maleisch-Polynesisch type en slechts weinige
gestreepte sarongs, het batikken van sarongs en van Hindoe-lavaanschen oorsprong. Op eenige
peratuur wijst op de hoogvlakten in de droge
maanden Juli t/m. September groote verschillen
aan; te Bandoeng daalt zij des 's morgens vroeg
meermalen tot 56° F. en stijgt des namiddags tot
85" F. In de bergstreken. is het klimaat over het
geheel aangenaam en gezond.
liet aantal inlandsche scholen is in de laatste
jaren niet van beteekenis uitgebreid, maar zij
worden veel beter bezocht dan een 25tal jaren
geleden.
Administratief is het gewest verdeeld in 5 regent-
schappen, 9 afdeelingcn, 19 contróle-afdeelingen
en 62 districten. De afdeelingen zijn: Tjiandjoer
en Soekaboemi, uitmakende het regentschap Tji-
andjoer; Bandoeng en Tjitjalengka, vormende het
regentschap Bandoeng; Socmedang en Tasikmalaja:
het regentschap Socmedang; de afd. tevens het
regentschap Limbangan met de hoofdpl. Garoet,
en de afd. Soekapoera, hoofdpl. Manondjaja met
de afd. Soekapoera kolot hoofdpl. Mangoemedja,
samen het regentschap Soekapoera vormende. In
de afd. Soekaboemi, Tjitjalengka, Tasikmalaja en
Soekapoera kolot zijn zelfstandige patihs onder
de bevelen van den regent, aan het hoofd van
het inlandsch bestuur geplaatst. Plannen tot ver-
mindering van het aantal afdeelingen van 9 tot
6 zijn in uitzicht gesteld.
Vóórdat de spoorlijn, die het noorderdcel van
de residentie doorloopt en waaraan alle hoofd-
plaatsen van afdeelingen op twee na gelegen zijn,
in exploitatie kwam, waren de door Daendels aan-
gelegde weg van Buitenzorg over den Megamen-
doeng via Bandoeng en Cheribon en de militaire
weg om het Gede-gebergte van Buitenzorg via
Soekaboemi naar Tjiandjoer de hoofdmiddelcn van
verkeer. Langzamerhand zijn de binnenwegen ook
zeer verbeterd, zoodat nu bijna alle districtshoofd-
plaatsen in de noorderhelft van het gewest door
goede rijwegen verbonden zijn. Vermeldenswaar-
dige plaatsen behalve de gewestelijke hoofdplaats
Bandoeng, met 27.000 inwoners en de afd.hoofd-
plaatsen zijn: Sindanglaja, herstellingsoord op
1070 M. boven zee in het N.W. aan den grooten
postweg, ingericht ook voor de verpleging van
Gouv. ambtenaren en militairen; Tjimahi 6 palen
ten W. van Bandoeng, met een groot kampement
en militaire inrichtingen, Tjibatoe, spoorweghalte,
vanwaar een zijtak van de wcsterlijnen z.o.waarts
gaat naar Garoet enz.
GESCHIEDENIS. Bewijzen van Hindoekolonisatie
in dit gewest leveren de opschriften op steen, in
het Buitenzorgsche gevonden, welke, naar men
meent, dateeren uit de 4,: en 5C eeuw. Overigens
treft men in de Preanger vrij veel beelden aan

—
hoofddoeken in de kampoeng Tjipcdes en het koperen plaatjes, bij Bekasi gevonden en op een
vlechten van huishoudelijke artikelen van rotan beschreven steen —
debatoetoelis bij Buitenzorg
in het district Singaparna. Onder de middelen wordt melding gemaakt van een rijk Padjadjaran
van bestaan moet ook genoemd worden de kunst- (zie op dat woord) waarvan de zetel lag bij Bui-
matige vischteclt op sawahs, na afloop van den tenzorg; van dit rijk is verder weinig met vol-
rijstoogst en in vijvers, o. a. van de ikan goerame doende zekerheid bekend. Volgens inlandsche over-
en den goudvisch. leveringen huwde Soenan Goenoeng Djati van
De uitkomsten der regenwaarneniingcn toonen Cheribon met de dochter van den vorst van Padja-
aan, dat de regenval te Bandoeng (1804 mM. djaran. Zijn zoon veroverde dit rijk, voerde er
gemidd.) niet veel verschilt met die op de kust- den Islam in en werd de stichter van het rijk
plaatsen aan de Java-zee. In de bergstreken is de van Bantam. De Preangerlanden kwamen bij de
regenval veel aanzienlijker. Te Sindanglaja valt westwaartsche uitbreiding van Mataram omstreeks
gemidd. "3925, te Soekaboemi 3369, te Soemedang 1580 onder de heerschappij van dit rijk. De pangé-
3079, te Patenggang 3962, en te Parigi, aan de ran Dipati van Soemedang werd aangesteld als
zuidkust, 3702 mM. per jaar. De dagelijksche tem- hoofd over de Preangerlanden, onder Matarams
332 PREANGER REGENTSCHAPPEN.
oppergezag. Onder sultan Ageng werden deze
landen geheel aan dit rijk onderworpen. De hoof-
den ontvingen hunne bevelen van den vorst van
Mataram en waren verplicht hulpbenden te leve-
ren zooals geschiedde in 1629, toen Dipati Ockoer
met Soendaneesche troepen gedwongen werd aan
de belegering van Batavia deel te nemen. In 1677
werden bij contract door Speelman met Soesoe-
hocnan Amangkoe Rat gesloten, de Preangerlan-
den bewesten eene lijn die van de Tji Pamanoe-
kan recht zuidwaarts liep, aan de Compagnie
afgestaan en in 1705 verwierf zij het overige ge-
deelte van het tegenwoordige gewest benevens
Galoeh en het westelijkste deel van Banjoemas.
Vereenigd kwamen deze landen onder het bestuur
van den resident van Cheribon en pangéran Aria
van Cheribon. Laatstgenoemde stierf in 1724 en
toen werd een Europeesch gecommitteerde over
de Preangerlanden aangesteld met Europeesche
beambten onder zich. In 1706 werden door den
Gouv.-Gen. Van Hoorn de eerste koffiehoonen uit
de Preanger naar Nederland gezonden; in 1712
kwam voor het eerst eene eenigszins belangrijke
partij ter markt. De levering was aan de regen-
ten tegen vastgestelde prijzen opgedragen. In
1743 werd in de Preanger, nl. te Tjiandjoer en
te Soemedang, eene proef genomen met de kolo-
nisatie van Hollandschc boerengezinnen. Zij be-
antwoordde niet aan de verwachting, omdat de
boeren van landbouwers spoedig landheeren wer-
den. In Soemedang slaagden de cultures door de
kolonisten gedreven, beter dan in Tjiandjoer. Op
de boerderijen werden nevens koffie, peper en
indigo, Europeesche groenten geteeld; ook werd
aan veeteelt gedaan.
Onder Daendels werd de hoofdplaats Bandoeng
van het regentschap van dien naam en gelegen
aan de Tji Taroem, ongeveer 4 palen noordwaarts
verlegd aan de Tji Kapoendjocng. Na op verschil-
lende wijzen onder Daendels te zijn ingedeeld,
werd in 1818 de residentie Preanger Regentschap-
pen samengesteld zooals zij thans is, vermeerderd
met de Krawangsche districten Wanajasa en Gan-
dasoli, die later weer bij Krawang ziju gevoegd.
De bepalingen door Daendels betreffende de koffie-
cultuur gemaakt verminderden den druk die op
de bevolking rustte; overigens werden de aan-
plantingen van koffie onder zijn bestuur belang-
rijk uitgebreid. Onder Raffles werden verscheidene
gedeelten van de Preanger Regentschappen als
particuliere landen verkocht, o. a. Soekaboemi,
Tjipoetri, Oedjoengbroeng e. a. Onder Gouv.-Gen.
Van der Capellen werden deze landen terugge-
kocht. In 1820 werd dit gewest voor den invoer
van opium gesloten, welke regeling nog van kracht
is. Nevens de koffiecultuur werd de gedwongen
teelt van thee, indigo en kaneel ingevoerd, maar
deze cultures werden wegens de slechte resulta-
ten in 1864 alle opgeheven. In genoemd jaar
werd de zetel van het gewestelijk bestuur van
Tjiandjoer naar Bandoeng verlegd.
PREANGER-STELSEL. Toen doorRaffles ge-
broken werd met het dwang- en monopolie-stelsel
der 0.-I. Comp. (zie LANDRENTE, Dl. 11, 1.1. 354)
werden in de Preangerregentschappen, toen het
koffieland hij uitnemendheid, zijne hervormingen
niet ingevoerd, maar werd daar alles grootendeels
in den vorigen toestand gelaten, die ook gerui-
men tijd daarna voor een goed deel onveranderd
bleef. Diensvolgens namen de regenten daar een
andere stelling in dan hunne ambtgenootcn elders
— PREANGER-STELSEL.
—
—
in de Gouv.landcn. Niet dat zij, zooals men
vroeger wel meende, tegenover de Regeering
aanspraak hadden op grootere onafhankelijkheid
dan de regenten elders konden doen gelden, ofdat
zij gelijk aan vorsten waren, zoo goed als onafzetbaar
en wier verhouding tegenover haar door met hen
gesloten contracten werd bepaald (Zie o. a. Mem.
v. Beantw. op het Eindverslag 2C begrooting voor
N.-I. voor 1871), maar zij waren tegenover de be-
volking met grooter macht bekleed, o. a. door het
recht van belastingheffing in natura, geld en arbeid.
Zij mochten nl.de tjoeké heffen, bestaande in '/| 0
van het product, dat door de geestelijken geïnd
werd en waarvan '/3 in het district bleef als ver-
goeding voor de inlandsche ambtenaren, die geene
bezoldiging van Gouv.wcgc erlangden. Behalve
deze tjoeké werd nog ten bate der regenten en
hoofden een passer-belasting geheven alsmede een
recht op de visscherijen, belasting op het slachten
van vee en heffingen tot het vieren van feesten
bij huwelijken enz. Ook was het den hoofden
geoorloofd, voorwerpen, aan de bevolking toebc-
hoorende, tot zich te nemen wanneer zij die voor
zich verlangden, b. v. jonge paarden, die de be-
zitter dan dikwijls nog moest onderhouden totdat
zij geschikt waren voor het gebruik dat de regent
er van maken wilde. Bovendien moest de bevol-
king nog aan de geestelijken de zak ah of ver-
plichte aalmoezen opbrengen (zie MOHAMME-
DANISME, Dl. 11, bl. 545); de godsdienstige
verplichting daartoe bestond ook in de overige
gewesten van Java, maar daar bemoeide het bestuur
zich met de inning niet en werd de zakah gewoon-
lijk vrij slecht opgebracht. In de Preanger daaren-
tegen, waar de geestelijken ook heffers van de
belastingen voor de regenten waren en grooten
invloed uitoefenden, zorgden deze er wel voor,
dat de bevolking hare verplichting nakwam. Ein-
delijk bestond nog het ngawoela-stelsel, vol-
gens 't welke de kleine man zich beschouwde als
de onderhoorige van een aanzienlijke en van dezen
bescherming genoot, doch daarvoor dan ook dien-
sten moest verrichten en kleine heffingen opbren-
gen. Het Gouv. hief geene landrente enz. in de
Preanger, maar gaf aan de inlandsche kofficplan-
ters aldaar voor de geleverde koffie slechts de
helft van de belooning, die elders aan de bevol-
king werd uitgekeerd.
Ook in het bestuur over de bevolking werd
den regenten, bij gemis aan controle door Euro-
peesche ambtenaren, langen tijd de vrije hand
gegeven, 'tgeen groote willekeur ten gevolge had,
zoodat menig regent feitelijk heer over leven en
dood zijner onderhoorigen was. Langzamerhand
werd echter in dat opzicht verbetering aangebracht.
In 1825 werd de bezoldiging van het mindere
inlandsche bestuurspersoneel, voor rekening van
den regent, van Gouv.wege geregeld; sedert 1831
werden assistent-residenten in de binnenlanden
aangesteld; in 1840 werd de benoeming van de
districtshoofden aan de Regeering getrokken ter-
wijl de invoering der nieuwe wetgeving van 1848
de werkzaamheden der regenten over rechtspraak
en politie op denzelfden voet regelde als dit elders
op Java geschiedde. Maar het recht van belasting-
heffing bleef hun toevertrouwd, totdat ook dat
hun in 1871 werd ontnomen.
Niet zonder reden toch werd het door velen
als onbillijk beschouwd dat de bevolking, die
zware belastingen had optebrengen, slechts de
helft van de belooning voor de door haar gele-
 PREANGER-STELSEL.
verde koffie kreeg. Wel is waar hief het Gouv.
in de Preanger geen belasting, maar het had daar
ook niet te zorgen voor de bezoldiging van het
ml. bestuurspersoneel, en voor de bevolking was
het vrij onverschillig of zij aan den regent of aan
het Gouv. een deel van haren oogst uitkeerde.
Een amendement, op de begrooting van 1870 door
de HH. v. d. Hucht en Mirandolle ingediend,
bedoelde de regeering in staat te stellen den koffie-
prijs voor de bevolking te verhoogen, deels om
de onbillijkheid wegtenemen, deels omdat men
daarvan groote vermeerdering van de productie
verwachtte. De Min. v. Kol. De Waal wenschte
echter dezen maatregel uittestellen, totdat de ge-
heele hervorming van het Preanger-stelsel onder-
nomen kon worden, ook om in de verhoogde be-
looning voor de bevolking een tegenwicht te vinden
tegen mogelijke ontevredenheid, welke die her-
vorming misschien zou veroorzaken. De Tweede
Kamer vereenigde zich met deze zienswijze; ter-
stond werd de hand aan het werk geslagen en
een stel maatregelen ontworpen, die tegelijk met
de begrooting voor Indië voor 1871 aan het oor-
dcel der Staten-Generaal werden onderworpen. De
Tweede Kamer vereenigde zich daarmede en nu
meende de Indische regeering, die reeds alles had
voorbereid voor de invoering der hervorming en
o. a. het lid van den Raad van Indië Van Rees
naar de Preanger gezonden had, bevoegd te zijn
om op het oordeel der Eerste Kamer vooruit te
loopenen hief met i". Jan. 1871 het stelsel op
(St. 1870 n°. 121—124). Maar die Kamer, niet
wenschende aldus voorbijgegaan te worden, ver-
wierp de begrooting; de Minister trad af en de
besluiten der Ind. regeering werden weder door
haar geschorst (St. 1870 n». 199, 200). De Hr.
Van Bosse als Minister opgetreden, diende nu
dezelfde voorstellen in; de Staten-Generaal verec-
nigden er zich mede en dientengevolge werd met
I°. Juni 1871 het Preanger-stelsel opgeheven (St.
1871 n°. 45, 46, 50). Het Europeesch bestuursperso-
neel werd gereorganiseerd; de inlandsche ambtena-
ren werden, met inbegrip der regenten, uit 's lands
kas bezoldigd, maar hun werd daarentegen het recht
van belastingheffing ontnomen; ook ten opzichte
der heerendiensten werden zij met hunne ambt-
genooten gelijkgesteld. Den regenten werd opge-
dragen er voor te zorgen dat de geestelijken zich
geen macht zouden aanmatigen en in hunne hef-
fingen zouden blijven binnen de perken, door
hunnen godsdienst gesteld, terwijl de inning daar-
van buiten bemoeienis van het bestuur moest ge-
schieden. De koffieprijs voor de bevolking werd
verhoogd en weldra gelijk gebracht met dien, elders
door het Gouv. uitgekeerd; daarentegen werd zij
onderworpen aan eene belasting op het rijstge-
was, tot een kleiner bedrag dan dat der landrente
elders op Java, met het doel haar in staat te stel-
len de zakah op te brengen; ook werd zij onder-
worpen aan de heffing van de belasting op het
bedrijf en op het slachten van vee. Na korten
tijd werd de landrente ook in dit gewest inge-
voerd, doch eveneens tot een lager bedrag (zie
Dl. 11, bl. 358). Algemeen worden de resultaten
der hervorming geprezen; de welvaart der bevol-
king is toegenomen, terwijl van rustverstoring ten
gevolge van ontevredenheid onder de geestelijken
geen sprake geweest is.
Zie O. Van Rees in Verh. Bat. Gen. XXXIX;
Van Meerten, Overzicht der hervorming van het
Preangerstelsel.
— PRIESTERRADEN. 333
Ofschoon doorliet uitsluitend heerschen van het
individueel bezit der sawahs in de Preanger het
dorpsleven daar natuurlijk eenigszins anders ge-
kleurd is dan in een communale desa, bestaat
er echter tusschen de kaloerahan der Preanger
en de desa elders groote overeenkomst. Ook de
kaloerahan bestaat uit een of meer hoofddorpen
(lemboer) en eenige gehuchten (babakkan)
en wordt bestuurd door een dorpshoofd (loerah,
koewoe gedé) wien een of meer pangla-
koe's of koewoe's letik terzijde staan, bene-
vens een geestelijke (amil, lebé), een of meer
politie-dienaren (p an tjalangs) en een schrijver
(djoeroetoelis). Bovendien wordt nog gewag
gemaakt van een lèngsèr, den gemachtigde van
den lengser van het district, die zorgt voor het
ten uitvoer leggen der bevelen van het hooge
bestuur. Deze hoofden vormen de voornaamste
klasse, de pang k a t; zij worden gekozen uit
de bewoners van het dorp, die daar geboren of
lang gevestigd zijn (orang boe mi,. tja tja h
bakoe), soms ook uit de menoempangs, men-
schen die geen grondbezit hebben, doch nimmer
uit de boniaga's, de daar pas gevestigden. Zie
Bijdr. t. t. 1. en vlk. Nieuwe volgr. IV, bl. I.
PREDIKANTEN. Zie EEREDIENST, Dl. I,
bl. 487-
PREMBOEN. District van de contróle-afdee-
ling, het regentschap en de afdeeling Keboemen,
residentie Bagelen; met eene oppervlakte van
8.719,54 hectaren. liet district telt 110 desa's.
PRGAM. Zie PAGAM.
PRIAMAN. Afdeeling der residentie Padang-
sche Benedenlanden met gelijknamige hoofdplaats.
Zie PADANGSCHEBENEDENLANDEN,III,i63.
PRIDJEK. District van de contróle-afdeeling
Karang-Gening, regentschap en afdeeling Sidajoe,
residentie Soerabaja; met eene oppervlakte van
35.067,12 hectaren. Het district telt 130 desa's.
PRIESTER. Zie GEESTELIJKEN,DI.I,bI. 547.
PRIESTERRADEN. Terwijl de Islam slechts
ééne soort van rechters kent, heeft men onder de
Mohammedaansche bevolking van Ned.-Indië in
de meeste streken van ouds eene dubbele recht-
spraak, namelijk die door bestuurshoofden en die
door geestelijken, welke laatste rechtspraak in den
regel tot het familie- en erfrecht beperkt is. Alleen
in de Menangkabausche streken van Sumatra, waar
het geheele familie- en erfrecht door van den Islam
afwijkende beginselen wordt beheerscht, en slechts
de formaliteiten daarbij in acht te nemen Moham-
medaansch zijn, ontbreekt deze geestelijke recht-
spraak ten eencnmale. Er zijn aldaar geestelijken,
te wier overstaan huwelijken worden gesloten
en ontbonden, en die zorgen voor de nakoming
der godsdienstplichten bij sterfgevallen; doch ver-
der gaat de geestelijke bemoeienis met het familie-
en erfrecht niet. Vergl. Dl. 11, bl. 556, 5.59, 566,
586 en SOEKOE.
Deze geestelijke rechtspraak is echter lang niet
overal gelijk. Er zijn streken, waar zij zoowel de
contentieuse als de voluntaire jurisdictie omvat,
en andere, waar de geestelijkheid alleen de vo-
luntaire jurisdictie bezit. Zoo ook zijn er streken,
waar de geestelijke rechtspraak wordt uitgeoefend
door het hoofd der geestelijkheid alleen, die hoog-
stens zijne ondergeschikte geestelijken raadpleegt,
en er zijn streken, waar men eene collegiale recht-
spraak door geestelijken aantreft. Alleen in laatst-
genoemde streken kan men dus het woord „Pries-
terraden" in den eigenlijken zin bezigen; maar
334 PRIESTERRADEN.
niet zelden wordt dit woord ook gebezigd in den
zin van de geestelijke rechtsprekende autoriteit, in
het algemeen, onverschillig of men aan eene colle-
giale rechtspraak dan wel aan een alleen recht-
sprekenden rechter hebbe te denken. Dit minder
juiste gebruik van het woord komt vooral in oudere
stukken veel voor, en heeft herhaaldelijk tot mis-
verstand aanleiding gegeven. Ofschoon in dit artikel
nu wel niet het bedoelde, minder juiste, gebruik van
het woord zal worden gevolgd, zoo zal toch in zoo-
verre daarmede rekening worden gehouden, dat
de geheele geestelijke rechtspraak zal worden be-
handeld, ook al wordt die niet door eigenlijk
gezegde „raden" uitgeoefend. Dat bovendien de
Mohammedaansche geestelijken moeielijk „pries-
ters" kunnen genoemd worden, werd reeds opge-
merkt in Dl. I, bl. 547 i doch ook dit woord
heeft in Indië een zeker burgerrecht verkregen.
Daarentegen zullen in dit artikel niet worden
behandeld de met de rechtspraak samenhangende,
en veelal aan dezelfde personen opgedragen, admi-
nistratieve functiën der inlandsche geestelijken,
ofschoon men ook van deze functiën, zij het ten
onrechte, dikwijls vermeld vindt, dat zij door den
„Priesterraad" worden uitgeoefend. Zie over deze
functiën MOSKEEKAS.
De geestelijke rechtspraak wordt in ons recht-
streeksch gebied sedert 1854 heheerscht door art.
78 van het Regeeringsreglement, dat in zijn eerste
lid „alle twistgedingen over eigendom of daaruit
voortspruitende rechten, over schuldvorderingen
of andere burgerlijke rechten" bij uitsluiting brengt
tot de kennis van de rechterlijke macht; doch
daarop in een tweede lid doet volgen: „Evenwel
blijven de tusschen inlanders oftusschen met dezen
gelijkgestelde personen van denzelfden landaard
gerezen geschillen, welke, volgens hunne gods-
dienstige wetten of oude herkomsten, ter beslis-
sing staan van hunne priesters of hoofden, daar-
aan onderworpen". Uit dit voorschrift volgt, in
verband met art. 88 Regeeringsregl. dat de gees-
telijke rechtspraak beperkt is tot burgerlijke zaken,
dat het zaken moeten zijn, waarbij slechts perso-
nen van denzelfden landaard betrokken zijn, en
dat godsdienstige wetten of oude herkomsten de
zaak tot de competentie van de zoogenaamde
priesters moeten brengen. Nader is de competentie
der Priesterraden sedert 1854 nooit bepaald. In
art. 83 Regeeringsregl. wordt nog de beslissing in
geschillen over bevoegdheid tusschen de rechtban-
ken en de inlandsche priesters of hoofden voorbe-
houden aan den Gouv.-Gen., in overeenstemming
met den Raad van Ned.-Indië. Vóór 1854 had echter
de geestelijke rechtspraak reeds de aandacht van den
Indischen wetgever getrokken. In art. 13 van het
Reglement op de verplichtingen, titels en rangen
der regenten op het eiland Java (Stbl. 1820n°. 22)
was namelijk voorgeschreven, dat de Regent moest
zorgen, „dat aan de priesters het oefenen van hun
beroep, overeenkomstig de zeden en gewoonten
der Javanen, worde vrijgelaten, zooals in huwe-
lijkszaken, boedelscheidingen en dergelijken". Dit
artikel werd bij de Resolutie van 7 Dec. 1835
n°. 6 (Stbl. n". 58) „geampliecrd" en „geëxpli-
ceerd" door de bepaling „dat zoo dikwijls tusschen
Javanen, onderling, geschillen ontstaan omtrent
huwelijkszaken, boedelscheidingen en dergelijken,
welke volgens de Mohammedaansche wetten moe-
ten beslist w-orden, wel de priesters daaromtrent
uitspraak moeten doen, doch dat alle civiele ac-
tiën, tot uitkeering of betaling, uit die uitspraken
voortvloeiende, zullen gebracht worden voor de
gewone rechtbanken, om daarop, met inachtne-
ming van die uitspraken en om derzelver uitvoe-
ring te verzekeren, recht te doen". Het Reglement
op de rechterlijke organisatie, enz. van 1848
bepaalde daarop in art. 3 als volgt: „De tusschen
inlanders of tusschen met dezen gelijkgestelde per-
sonen van gelijken landaard gerezen burgerlijke
geschillen, welke, volgens de godsdienstige wetten
of de zeden en oude herkomsten van die perso-
nen, ter beslissing staan van hunne priesters of
hoofden, blijven daaraan bij voortduring onder-
worpen".
„De uitvoering van de aldus gedane uitspraken
kan, indien zij niet vrijwillig geschiedt, niet anders
plaats hebben dan langs den gewonen weg van
rechten, en na executoir-verklaring door het hoog-
ste inlandsche rechterlijke college".
„In geval van twijfel of verschil over de com-
petentie in de bij dit artikel bedoelde zaken, be-
slist de Gouv.-Gen."
Het hier bedoelde art. 3 R. O. is geplaatst in
de „Algemeene Bepalingen" van dat Reglement,
en geldt dus voor ons rechtstreeksch gebied in
geheel Ned.-Indië; terwijl daarentegen de geci-
teerde bepalingen van Stbl. 1820 n°. 22 en 1835
n°. 58 alleen op Java en Madoera betrekking heb-
ben. De artt. 78 en 83 Regeeringsregl., blijkbaar
aan art. 3 R. O. ontleend, hebben dezelfde alge-
meene strekking. Alle deze wettelijke bepalingen
zijn hier letterlijk opgenomen, omdat zij tot veel
verschil van gevoelen hebben aanleiding gegeven,
niet alleen omtrent de competentie der Priester-
raden, en de rechtskracht hunner uitspraken, maar
ook omtrent het karakter der executoir-verklaring.
In dezen ter zake sedert jaren gevoerden en, naar
het schijnt, nog steeds voortdurenden strijd kan
hier ter plaatse geene partij worden gekozen.
Alleen moet worden opgemerkt, dat de „gods-
dienstige wetten", waar het Regeeringsreglement
naar verwijst, ten deze zoo goed als geen licht
verschaffen. Noch in de in Ned.-Indië gerecipieerde
Arabische rechtsbronnen (zie Dl. 11, bl. 540, 576,
577), noch in de nationale inlandsche wetten (zie
Dl. I, bl. 35 en Dl. 11, bl. 93—95) wordt de
geestelijke rechtspraak geregeld. Hoogstens vindt
men, in enkelen van laatstgenoemden, daarvan
ter ioops als van eene bekende instelling gewag
gemaakt. Men is dus verplicht bij het onbe-
schreven inlandsche gewoonterecht te rade te
gaan. Dit laatste wijst intusschen in het algemeen
slechts op rechtspraak in kerkelijke aangelegen-
heden en in zaken van familie- en erfrecht, waarbij,
voor de Vorstenlanden op Java, nog te voegen
zijn de misdrijven, welke aldaar vroeger naar de-
Arabische rechtsbronnen gestraft werden, namelijk
de feitelijkheden tegen de personen. Zie Dl. 11,
bl. 560 en 561. De in boven aangehaalde arti-
kelen van het Reglement op de rechterlijke orga-
nisatie, enz. en van het Regeeringsreglement ver-
melde bijzondere rechtspraak van „hoofden" kan
in ons rechtstreeksch gebied alleen op de zooge-
naamde „Chineesche Raden" betrekking hebben,
sedert aldaar door geene andere inlandsche hoof-
den meer wordt recht gesproken, dan die bij alge-
meene verordening als rechters zijn aangewezen.
Niet minder loopen de gevoelens uiteen omtrent
den oorsprong van de, met den Islam onvereenig-
bare, splitsing in de rechtspraak in eene wereld-
lijke, door bestuurshoofden uitgeoefend, en cene
kerkelijke, aan geestelijken opgedragen. Naast de
 PRIESTERRADEN.
hypothese, te dien aanzien in Dl. I bl. 547 voor-
gedragen, verdienen in elk geval nog twee andere
vermeld te worden, namelijk: I°. dat de geeste-
lijke rechtspraak een voortleven zoude zijn van
de uitspraken der Brahmanen in den Hindoetijd
als bewaarders en uitleggers der heilige boeken,
en 2". dat de geestelijke rechtspraak als een natuur-
lijk gevolg zoude moeten worden beschouwd van
het feit, dat de instellingen, welke door de invoe-
ring van den Islam zich het meest hebben gewij-
zigd, ook grootendeels naar de Arabische rechts-
bronnen moesten worden beoordeeld, terwijl de
gewone rechters, namelijk de bestuurshoofden, die
rechtsbronnen meestal niet konden raadplegen,
en dus wel genoodzaakt waren de toepassing dier
rechtsbronnen aan de geestelijken over te laten,
die ondersteld worden in elk geval meer Arabisch
te kennen dan de massa hunner landgenooten.
Op Java en Madoera, ook in de Vorstenlanden,
is de geestelijke rechtspraak van ouds stellig cene
collegiale, evenals trouwens die der wereldlijke
inlandsche rechtbanken. Dit neemt natuurlijk niet
weg, dat de voorzittende geestelijke, al ware het
slechts door zijn hooger ambtelijk standpunt, wel
eens een overwicht op de leden uitoefende, en
nog hier en daar uitoefent, hetwelk meer doet
denken aan de raadpleging van ondergeschikten
door hun chef, dan aan de positie, welke, naar
Europeesche begrippen, de president eener recht-
bank met betrekking tot de leden inneemt. Der-
gelijke afwijkingen zijn bij onbeschreven gewoon-
terecht onvermijdelijk. Het collegiale karakter blijkt
trouwens indirect uit de inlandsche namen voor
„Priesterraad", welke alle op een rechtsprekend
lichaam, doch niet op een alleenrechtsprekenden
persoon doelen. In de Vorstenlanden spreekt men
namelijk van soerambi d. w. z. het voorportaal
der moskee, waar de raad zitting houdt; in ons
rechtstreeksch gebied zijn daarnevens de uitdruk-
kingen: rad agama, rad mesigit en hoe-
koem (v. h. Arab. hokm d. i. „recht") in ge-
bruik. In 1882 (Stbl. n". 152) zijn eenige be-
palingen uitgevaardigd omtrent het ressort, de
samenstelling en den vorm der uitspraken van
de Priesterraden in ons rechtstreeksch gebied op
Java en Madoera. Kort samengevat komen die
bepalingen op het volgende neder. Een Priester-
raad vindt men in het ressort van eiken Landraad.
De bij den Landraad als adviseur aangestelde
Pangoeloe is daarvan krachtens zijn ambt voor-
zitter. De leden worden ten getale van minstens
drie en hoogstens acht door den Gouv.-Gen. be-
noemd en ontslagen. De beslissingen moeten wor-
den genomen met minstens drie leden, de voorzit-
ter daaronder begrepen. Bij staking van stemmen
is de stem van laatstgenoemde beslissend. De be-
slissingen moeten met korte vermekling der beweeg-
redenen worden in geschrift gebracht, gedagteekend,
en onderteekend door de geestelijken, die daaraan
hebben deelgenomen. Zij vermelden het bedrag der
aan partijen in rekening gebrachte kosten. Zie MOS-
KEEKAS. Een door den voorzitter onderteekend
afschrift wordt aan belanghebbenden uitgereikt.
De beslissingen worden door den voorzitter in
haar geheel aangetcekend in een register, hetwelk
door tttsschenkomst van den Regent of anderen
hoogstcn inlandschen bestuursambtenaar, en in de
residentie Batavia door tusschenkomst van het
Hoofd van Plaatselijk Bestuur, elke drie maanden
wordt aangeboden aan het Hoofd van Gewestelijk
Bestuur, die het register van zijn visum voor-
335
ziet. Beslissingen, waarbij overschrijding van be-
voegdheid heeft plaats gehad, of waarbij de Pries-
terraad niet wettig was samengesteld, of welke
niet in den voorgeschreven vorm zijn ingericht,
zijn niet vatbaar voor executoir-verklaring. Uit
laatstgenoemd voorschrift volgt omgekeerd, dat
de executoir-verklaring niet mag worden gewei-
gerd op grond van overwegingen, welke de al
of niet juistheid van de beslissing betreffen; ter-
wijl eindelijk nog moet worden opgemerkt, dat,
volgens een vast gebruik, de motiveering van de
beslissingen, wat het recht betreft, slechts bestaat
in aanhalingen uit de geschriften der in Ned.-
Indië als gezaghebbend erkende Arabische juristen.
Is de geestelijke rechtspraak in geschillen op
Java en Madoera eene collegiale, hetzelfde kan
men niet zeggen van de voluntaire jurisdictie
(Mal. koewasa kakim, Jav. koewasa kakim).
Behoudens de bij speciale verordeningen aan andere
colleges opgedragen bemoeienissen ten deze (zie
Dl. 11, bl. 566), worden door de regentschaps-
geestelijken en hunne agenten of vervangers in
de districten de huwelijken gesloten en ontbonden
(zie Dl. 11, bl. 559), en nemen zij alle functiën
waar, welke de Mohammedaansche wet aan den
qadhi opdraagt, ten aanzien van het verleenen van
den hij het huwelijk gevorderden rechtsbijstand, de
voorziening in en het toezicht op de voogdij en
de curateele, het bepalen van erfportics en het
maken van boedelscheidingen, enz. Vergel. Stbl.
1895 n°. 198 en 1898 n°. 149, en, voor de kosten,
zie MOSKKEKAS.
In de Javaansche Vorstenlanden bestaat eene
geestelijke rechtspraak, welke in hoofdzaak met
die in het Gouv.gebied overeenkomt. Alleen gel-
den aldaar natuurlijk niet de hierboven aange-
haalde verordeningen, zoodat, om slechts een
paar voorbeelden te noemen, de executoir-ver-
klaring der priesterraadsvonnissen onbekend is,
en evenzeer het voorschrift, dat zij alleen praeju-
dicieele geschillen mogen uitmaken, terwijl de uit
hunne uitspraken voortvloeiende acties tot uitkee-
ring of betaling voor den gewonen rechter moe-
ten worden gebracht. Voorzitters der Priesterraden
in de Vorstenlanden zijn de hoofden der geeste-
lijkheid in de respectieve leenrijken van den Soe-
soehoenan, den Sultan en de beide zelfstandige
Pangéran's Adipati; leden zijn een zeker aantal
ketib's, terwijl aan die raden bovendien nog
eenige ngoelSma's en andere lagere geestelij-
ken, een djaksa (zie Dl. 11, bl. 366) en een
deurwaarder (lawang (N.) kori (K.)) zijn toe-
gevoegd. In elk der vier leenrijken bestaat slechts
één Priesterraad; doch de voluntaire jurisdictie
wordt er door alle dorpsgeestelijken, als agenten
van het hoofd der geestelijkheid, uitgeoefend. Oud-
tijds oefenden in de Vorstenlanden de Priester-
raden ook een deel der strafrechtspraak uit (zie
boven), en was op die raden in het algemeen
appel van devonnissen der lagere rechtbanken, Balé-
Mangoe en I'radata geheeten. In Djokjakarta is
de strafrechtspraak, bij de Resolutie van II Juni
1831 n». 29 (Tollens, W. en 8., Dl. I, bl. 358
en vv.) in verband met Stbl. 1887 n°. 47, aan de
nationale rechtbanken geheel ontnomen, zoowel
in het Sultansgebied als in dat van den Pangéran
Adipati. Die rechtspraak is namelijk opgedragen
aan eene, op den voet der landraden elders, ge-
schoeide, Rechtbank voor criminecle zaken; maai-
de Priesterraden hebben de civiele appellen be-
houden. In Soerakarta werden in 1847 (Stbl. n°.
336 PRIESTERRADEN.
30) in het gebied van den Soesoehoenan, en in
1848 (Stbl. n°. 9) in dat van den Pangéran Adi-
pati, aan de Priesterraden zoowel de strafrecht-
spraak als de civiele appellen ontnomen, de Balé-
Mangoe's opgeheven, en de Pradata's tot de gewone
rechters in burgerlijke en strafzaken gemaakt. Zie
verder VORSTENLANDEN.
Wat de Buitenbezittingen betreft, zoo vindt men
Priesterraden slechts in de streken, oudtijds door
Hindoe-Javanen gekoloniseerd. Onder dezen zijn
speciaal Palembang en Banjermasin te noemen.
Voor de hoofdplaats Palembang werd zoodanige
raad het eerst door ons gezag erkend bij Resolu-
tie van 3 Juni 1823 n°. 12 (Tollens, t. a. p. Dl. I,
bl. gi). Elders heeft de geestelijkheid alleen de
voluntaire jurisdictie, behalve in Zuid-Celebes,
waar zij ook wel geschillen beslist. Naar het
schijnt, vormt echter aldaar de sar at of geeste-
lijke rechtbank geen college, doch bestaat zij
slechts uit den kali of hoofdgeestelijke van elk
leenrijkje of regentschap, als alleenrechtsprekend
rechter, bijgestaan door eenige hem ondergeschikte
geestelijken als adviseurs. Over de Menangkabau-
sche landen, zie boven.
Litteratuur: C. B. Nederburgh, Bijdrage tot
de interpretatie der Artt. 78 al. 2 en 83 van het
Reg.-Reglement van Ned.-Indië, in verband met
Art. 3 van het Reglement op de Recht. Org., in
N.-L, Leiden 1880; L. W. C. Van den Berg, De
Mohammedaansche geestelijkheid en de geeste-
lijke goederen op Java en Madoera, Batavia 1882,
bl. 10 en vv. en bl. 32 en vv. Naar deze beide
geschriften wordt ook kortheidshalve voor de vroe-
gere litteratuur verwezen. Zie voorts nog Immink,
De regterlijke organisatie in Nederlandsch-lndië,
's Grav. 1882, bl. 25 en vv. De jurisprudentie
vindt men bij Abendanon, De Nederlandsch-Indi-
—
sche rechtspraak, Batavia 1881 iBgB, s. v. Pries-
terraad. Onder de geschriften over de geestelijke
rechtspraak, in de laatste jaren verschenen, moe-
ten in het bijzonder genoemd worden die van de
heeren J. A. Nederburgh, in het Indische Week-
blad van het Recht, jrg. ißgi, n». 1478—1483,
en jrg. 1893 n°. 1544; Dezelfde, in Wet en Adat,
2e jrg.; Dezelfde, in het tijdschrift „Het Recht in
Nederlandsch-lndië", dl, I.XXII (1899) bl. 339 en
vv., en dl. LXXIII (1899) bl. 59 en vv.; Piepers,
in het Indische Weekblad van het recht, jrg. 1887,
n°. 1265 en 1266; Dezelfde, in het tijdschrift „Het
Recht in Nederlandsch-lndië", dl. LX (1893) bl.
355 en vv.; Sibcnius Trip, Ibid. dl. LXXII(iB99)
bl. 2g5 en vv. en bl. 452 en vv. en dl. LXXIII
(ißgg) bl. igg en vv.; Verwey, in De Indische
Gids, jrg. ißg3, dl. 11, bl. 1153 en vv. Eindelijk
wordt voor de verschillende gedeelten van Ned.-
Indië, wat de rechterlijke functiën der geestelij-
ken betreft, ook verwezen naar de aldaar geci-
teerde werken. L. W. C. v. d. B.
PRIMULA IMPERIALIS Jungh. Sierlijke
1 meter hooge plant, wildgroeiend uitsluitend aan-
getroffen nabij den top van den Pangerango, op
3000 m. hoogte. „Als eene Koningin onder al de
kruiden der Javaansche bergen verheft zich deze
Primula". Zij wordt tegenwoordig in Kcw Gar-
dens (Dl. 11, bl. 2ig) gekweekt.
PRING. Laag-Jav. Zie BAMBOE.
PRING AMPEL. Jav. Zie BAMBOE.
PRING APOES. Jav. Zie BAMBOE.
PRING DJAWA. Jav. Zie BAMBOE.
PRINGKOEKOE. District van de contróle-
afdeeling, het regentschap en de afdeeling Patjitan,
— PRIONODON.
residentie Madioen; met eene oppervlakte van
35.612,76 hectaren. Het district telt 35 desa's.
PRING ORI. Jav. Zie BAMBOE.
PRING PETOENG. Jav. Zie BAMBOE.
PRING SOERAT. Jav. Zie BAMBOE.
PRING WOELOEH. Jav. Zie BAMBOE.
PRINIA. AVES, PASSERIFORMES, PASSE-
RES. Tlmcliidac, Cisticolne. Zie PRINYA.
PRINS. (Mr. ARY) Geb. te Schiedam 28 Aug.
1816 uit het huwelijk van A. Prins, cargadoor,
en J. Hj Hamel. Na te Leiden gestudeerd te heb-
ben werd hij 14 Mei 1838 bevorderd tot doctor
in de beide rechten (Diss. de sponsalibus,secun-
dum jus antiquum Hollandicum), vertrok nog in
hetzelfde jaar naar Batavia, werd 20 Maart 1839
gezworen klerk bij den Raad v. justitie te Soera-
baja, 20 Juli d. a. v. secretaris en fiskaal bij de
rechtbank van omgang in de Semarangschc afdee-
ling (sedert 11 Aug. in de Soerabajasche afdee-
ling), 15 Aug. 1841 griffier bij den Raad van
justitie te Padang, 23 Sept. 1842 fiskaal bij dien
Raad en auditeur-militair, 19 F'ebr. 1843 lid in
den Raad van justitie te Soerabaja. Den 2 cn Mei
1845 werd hij in dezelfde betrekking naar Batavia
overgeplaatst, werd 16 Nov. 1846 griffier bij het
Hooggerechtshof, 8 Febr. 1849 raadsheer in dat
college, en 24 juli d. a. v. als regeringscommis-
saris naar Riouw gezonden. Na sedert 26 Maart
1851 als algemeen secretaris gefungeerd te heb-
ben werd hij iq Juni d. a. v. definitief tot die
betrekking benoemd, en als zoodanig 19 Jan. 1853
als Gouv.-commissaris naar de W.afdeeling van
Borneo afgevaardigd, waar hij ternauwernood aan
eenen overval der oproerige Chineezen ontkwam.
In 1855 met verlof naar Nederland gegaan, werd
hij 6 April 1856 lid in den Raad van Ned.-Indië,
keerde 1857 weder met verlof naar het moeder-
land terug, fungeerde van 27 Maart— l Aug. 1859
als vice-pres. van den Raad v. N.-L, werd 21
Jan. 1860 definitief als zoodanig benoemd en trad
van 2 Sept.—l9 Oct. 1861 als waarnemend Gouv.-
Gen. op. In 1864 (5 Nov.) op verzoek uit 's lands
dienst ontslagen, en naar Nederland teruggekeerd,
werd hij I F'ebr. 1865 opnieuw tot vice-pres. van
den Raad benoemd, en nam van 25 Oct.—2B Dec.
1866 de functie van Gouv.-Gen. waar. Mr. Prins
overleed 28 Jan. 1867 te Sisipan, res. Batavia;
hij was commandeur Ned. Leeuw en oprichter
van het rechtskundig tijdschrift: Het regt in Indië.
PRINSEN-EILAND (POELOE PANAITAN).
Eiland in de Meeuwenbaai, door de Behouden
Passage van Java gescheiden en op ongeveer
72 □ palen geschat. Aan de N.W.- en Z.O.zijde
door een rif omgeven, bestaat het uit vulkanisch
gebergte; een goede ankerplaats wordt aan de
O.zijde gevonden, terwijl de Kasuaris-baai aan
den Z.W.kant diep inloopt. Een paar kleine
eilandjes, de Timmerlieden, liggen tegenover
Tandjoeng Harian, de zuidelijkste punt van het
eiland, dicht daarbij de Meeuwensteen en Poeloe
Mornik. Prinsen-eiland is niet voortdurend be-
woond, doch strekt tot tijdelijk verblijf aan vis-
schers, vooral van schildpad en tripang; het is
zeer boschrijk en levert verfhout op.
PRINYA. Javaansche naam voor eene vogel-
soort, Prima fnmilinris, die haar nest bouwt als
een Snijdervogel.
PRIONITURUS. AVES, PSITTACI, Psitta-
cidac, Palaeornithinae. Zie ILI-ILI.
PRIONODON. Zie HAAL
PRIONODON. MAMMALIA, CARNIVORA,
 PRIONODON.
Ferae, Viverridae. Zie DELOENDOENG en CI-
VETKAT.
PRIPIH. District van het tot Sultans-gebied
behoorende regentschap Nanggoelan, residentie
Djokjakarta.
PRISTIGASTER. Zie HARING.
PRISTIPOMA. PISCES, ACANTHOPTERY-
GII, Pristipomatidae. Zie GIGI-DJARAN.
PRISTOLEPIS. PISCES, ACANTHOPTERY-
GII, Nandidae, Nandina. Zie TEMBAKKANG.
PRIT. Zie BANDA.
PRIT ANDOEN. Zie CHESS.
PRIT-GANTIL. Zie CHESS.
PRO. Zie BOERENG.
PROATIN. Zie BESTUUR, I, 190.
PROBOLINGGO. Deze residentie van Oost-
Java, welke als assistent-residentie bij de res.
Pasoeroean zal worden ingelijfd, grenst ten W.
aan dit gewest, ten O. aan Besoeki, ten N. aan
de Java-zee en ten Z. aan den Ind. Oceaan. In
het W. loopt de grens over het Tengger-gebergte
en wel dwars door den krater van den Tengger
of de Zandzee, langs het nieuwe erupticpunt in
dien krater, de Bromo (2910 M. boven zee). De
W.grens loopt verder over den top van den Ajek-
ajek (2819 M.) en van den Smeroe of Semeroe
(3671 M.) de hoogste berg van Java. De ooster-
grens gaat over den vulkaan Argapoera (3086 M.)
hoogste top van het Hijang-Jang- of Ajang-gcbergte
(zie aldaar), terwijl niet ver van die grens, maar
binnen de res. Probolinggo, de vulkaan Lemongan,
hoogste top de G. Taroeb, (1670 M.) gelegen is.
De oppervlakte van dit gewest bedraagt 63,4
D geogr. mijl; het is slechts één □ geogr. mijl
grooter dan de res. Bagelen. Op uit. 1895 telde
de bevolking 574.637 zielen, nl. 1440Europeanen,
3567 Chineezen, 441 Arabieren, 3 andere vreemde
Oosterlingen en 569.186 inlanders en onder deze
laatsten ruim 3000 Tenggereezen, dat is gemid-
deld 9063 per □ geogr. mijl. Tot dit gewest be-
hoort slechts één klein eiland, nl. Ketapang, een
koraaleiland, door de inlanders Gili geheeten; het
ligt ten N.N.O. van de hoofdplaats Probolinggo
in Straat Madoera en heeft sedert eenige jaren
eene gevestigde bevolking, uit visschers bestaande.
De dunne laag teelaarde maakt hier en daar den
aanleg van tegalvelden, waarop maïs geteeld wordt,
mogelijk. De res. Probolinggo beslaat het smalste
gedeelte van Java; de afstand van de aan het noor-
derstrand gelegen hoofdplaats van het gewest tot
aan de zuidkust bedraagt slechts 40 palen. Aan de
noordkust ligt eene strook vlak terrein, de vlakte
van Probolinggo geheeten, zich uitstrekkende van
grens tot grens en bestaande uit kwartaire afzet-
tingen en langs de kust uit eene smalle strook
alluviaal zand en zeeklei, blauwgrijs van kleur en
veelal tot vischvijvers ingericht, welke slechts
eenige M. boven zee en onder hoogwaterpeil lig-
gen. Het zuidelijkste deel van de vlakte wordt
gevormd door de uiterst flauw hellende voeten van
den Jang, den Lemongan en den Tengger, welke
bijna overal met vulkanisch zand zijn overdekt,
zoodat de grens tusschen de hellingen der vulkanen
en de grootendeels kwartaire tuflagen moeielijk is
aan te geven. Ook aan de zuidkust strekt zich een
nagenoeg vlak terrein uit, bestaande uit den bijna
horizontaal loopenden zuidoostelijken voet van den
Semeroe en dien van den Lemongan. Deze vlakte
heet naar de hoofdplaats der afdeeling, de vlakte
van Loemadjang. Zij bestaat in het O. uit kwar-
lairen grond, waaraan in het Z. eene vrij breede
111
— PROBOLINGGO. 337
alluviale strook grenst uit vulkanisch zand en klei
bestaande, aangevoerd door de rivieren Moedjocr
of Panting en Besoek-sat, welke over eene groote
uitgestrektheid evenwijdig aan de kust loopen,
daartoe genoodzaakt door eene duinenreeks met
duinen van B—l 2M. hoogte, die zij eindelijk
doorbreken. In het Z.W. der residentie ligt een
nog niet door vulkanische producten overdekt
tertiair gebergte, bestaande uit conglomeraten en
brecciën met toppen van 800—ruim 1000 M. hoogte.
Het overblijvende, grootere middendeel van het ge-
west is zeer bergachtig en vulkanisch en bestaat uit
de uitloopers der grensgebergten en den Lemongan.
De waterscheiding tusschen het stroomgebied
van Straat Madoera en van den Indischen Oceaan
loopt van den top van den Lemongan naar de
post Ranoejasa, het hoogste punt van den post-
weg van Probolinggo naar Loemadjang en van
daar over de desa Ledokombo naar den rand van
den Tengger. Tot het stroomgebied van Straat
Madoera behooren: de kali Matihan, grensrivier
met Besoeki, de Tjangkahan, die van den top
Saëng (Jang-gebergte) komende, door een ravijn
van 1500 M. diep stroomt en nabij Djaboeng in
zee valt; de Pandanlaras, wier water in verschei-
dene waterleidingen verdeeld, bij Kraksaan de
zee bereikt; de Paleran-Oloh of rivier van Padja-
rakan, de Gending, de Dringoe, de Bajeman en
de Lawean, grensrivier met Pasoeroean. Naar den
Ind. Oceaan stroomen: de kali Bondojoedo, een
belangrijke rivier met de zijtakken Grobogan en
Modjo, welke laatste door Loemadjang stroomt,
en de Djatiroto, grensrivier met Besoeki, welke
grens na opneming van deze zijrivier door de
Bondojoedo zelf gevormd wordt. De Besoek-sat,
o], den Semeroe ontspringende, loopt door een
breed dal van los zand, waarover de postweg naar
Pasirian gaat. Zij mondt niet in zee uit maar
verdwijnt in een strandmoeras. De overige rivie-
ren zijn de Moedjoer, de Besoek-semoet en de
Glidik, alle op den Semeroe ontspringende; laatst-
genoemde vormt de grens met Pasoeroean. Rondom
den Lemongan ligt in een wijden kring een gordel
van bergmeren; de voornaamste zijn Ranoe Kla-
kah, R. Pakis, R. Bedali op de westelijke, R.
Agoeng, R. Segaran op de oostelijke, R. Lading en
R. Logoeng op de zuidelijke helling van den vul-
kaan. Het zijn oude crupticpunten of kraters met
water gevuld. De R. Klakah is 34, de R. Pakis
zelfs 95 M. diep. Aan de binnenzijde zijn deze
meren begrensd door steile wanden, zoodat water-
afvoer, anders dan ondergronds, onmogelijk is.
De diepte van den bovenwand tot den water-
spiegel is meestal aanzienlijk; bij de R. Agoeng
bedraagt die zelfs 100 M. De meren van Klakah
en Bedali zijn om hunne schoonheid bekend.
Rondom den Lemongan liggen nog meer voor-
malige eruptiepunten; diepe gaten, welke niet
met water gevuld zijn, maar toch den naam van
Ranoe dragen. Eene warme bron vindt men bij
Tiris aan den voet van den G. Taroeb. Het water
heeft eene temperatuur van 40 tot 42 0 C. en een
zuren smaak.
Uit een mineralogisch oogpunt is het gewest,
voorzoover bekend, weinig belangrijk. Er zijn een
30t.1l vergunningen tot mijnbouwkundige opspo-
ringen verleend; van de resultaten vernam men
evenwel tot heden niets.
De bevolking bestaat voor 4/ri uit Madoercczcn
en voor '/s ult Javanen. Deze laatsten wonen
voornamelijk ter hoofdplaats en in de afdecling
22
338 PROBOLINGGO.
Loemadjang. De hoofden echter zijn — de loerahs
niet meegerekend —■ meestal van Javaansche af-
komst. De Madoereesche bevolking in dit gewest
is arbeidzamer en meer tuk op winst of hoog
arbeidsloon dan de Javaansche; zij is spaarzamer
en komt dan ook eerder tot welstand. Tengevolge
van de hartstochtelijke geaardheid der Madoeree-
zen komen doodslag en verwonding zoomede vee-
diefstallen veel onder hen voor; sluipmoorden
daarentegen zeer zelden. De voornaamste midde-
len van bestaan zijn: de rijstbouw, die op den
vruchtbaren, grootendeels vulkanischen bodem van
dit gewest zeer goed slaagt, de vischvangst en
de arbeid op landbouwondernemingen. In het
gewest zijn 16 suikerfabrieken waarvan 2 in de
afd. Loemadjang, 27 tabaksondernemingen, mede
in deze afdeeling, 3 erfpachtsperceelen waarop
kma en koffie, 25 waarop enkel koffie, en 2 waarop
indigo en tabak wordt geteeld. Van een vrij groot
aantal erfpachtsperceelen is nog niet bekend, welke
cultuur er op zal worden gedreven. De bevolking
in deze residentie is over het geheel welvarend,
voor een deel door de ruime gelegenheid om werk
te vinden op de ondernemingen voor de cultuur
van uitvoerprodukten.
Volgens de uitkomsten der regenwaarnemingen
is de regenval ter hoofdpl. Probolinggo gemid-
deld 1091 m.M. per jaar, dat is minder dan op
eenige andere plaats op Java, van welke regen-
waarnemingen bekend zijn, Sitoebondo in Besoeki
(gemidd. 1086 m.M.) uitgezonderd. Te Kraksaan
(1310 m.M.) is de regenval mede gering. Te
Loemadjang bedraagt hij 2245 m.M. en op de
onderneming Alaspetoeng, op de helling van den
Lemongan, 4485 m.M. De maanden Augustus en
September zijn de droogste maanden des jaars.
Ook October is over het geheel droog. In Novem-
ber vallen de eerste zware regens, die het geel-
witte stof van boomen en gras afspoelen en nieuwe
groeikracht schenken. Tusschen de vulkanen op
de ooster- en westergrens heerscht bijna het ge-
heele jaar overdag een zuidenwind. Het is de Z.O.
passaat, die door de grensgebergten van richting
veranderd wordt in een zuidenwind. In den Oost-
moeson heet hij gending en is dan een warme,
droge wind, die velen onaangenaam aandoet. Het
klimaat ter hoofdplaats staat bekend als gezond.
Administratief is het gewest verdeeld in drie
afdeelingen, nl. Probolinggo, Kraksaan en Loe-
madjang, te zamen het regentschap Probolinggo
uitmakende, dat verder verdeeld is in 7 contróle-
afdeclingen en 15 districten. De contróle-afdec-
lingcn zijn: Probolinggo, Soekapoera, Kraksaan,
Gending, (lading, Loemadjang en Klakah.
kapoera ligt op 860 M. boven zee, op den weg
— Soe-
naar den krater van den Tengger en den Bromo,
welke langs Ngadisari, eene zeer hoog gelegen
desa (1935 M.) loopt. Een andere, nog hooger
gelegen desa is Ledokombo (1990 M.), bijna
uitsluitend door Tenggereezen (zie op dat woord)
bewoond.
Behalve de groote postweg langs de noordkust
gaat een goede rijweg van de hoofdplaats zuid-
waarts over Klakah en Loemadjang naar Tempen;
verder zijn in de noordelijke en zuidelijke vlakten
zeer goede wegen. Een staatsspoorweg verbindt
de hoofdplaats met Soerabaja en zuidoostwaarts
met de afdeelingshoofdplaatsen in Besoeki. Van
Klakah gaat eene zijlijn over Loemadjang en Tem-
pen naar de on derdistrietshoofdplaats Pasirihan,
middelpunt van koftïeonderncmingcn. Verder gaal
van de hoofdplaats
saan en Paiton.
eene stoomtramlijn naar Krak-
Hindoe-oudhcdcn vindt men in deze residentie
weinig. Tjandipoera op de z.o. helling van den
Semeroe is de naam van twee tjandi's, waarvan
de eene niet veel meer is dan een puinhoop en
de andere, bestaande uit een voetstuk van 17 M.
in het vierkant met twee omgangen en twee trap-
pen mede zeer vervallen is. Merkwaardig daar-
entegen is de tjandi Djaboeng op '/4 paal af-
stands ten Z. van de onderdistrictshoofdplaats van
dien naam gelegen. Deze tempel, uit rooden bak-
steen opgetrokken, is met het voetstuk 15,5 M.
hoog. Boven den voet die 7 M. hoog en 9,5 M.
lang en breed is, verheft zich een rond gebouw
met eene kamer, waarvan het dak is ingestort.
De muren zijn met fraaie kroonlijsten en met eenig
beeldhouwwerk versierd. Verder zijn op het erf
van de residentswoning nog eenige beelden.
De residentie Probolinggo maakte tijdens den
bloei van het rijk van Mataram deel uit van het
rijk van Balambangan, dat onder het opperbestuur
van Kloengkoeng, door Balineesche regenten werd
bestuurd. Een tijd lang, van 1685 tot 1707, bleef
de Oosthoek, en daarmee dit gewest, aan Soera-
pati onderworpen. Bij verdrag in 1743 met Pakoe
Boeana II gesloten werd de Oosthoek van Java
aan de Compagnie afgestaan. De kleinzonen van
Soerapati bleven zich echter in Loemadjang en
elders handhaven en eerst in 1768 werd Pana-
roekan door de troepen der Compagnie ingeno-
men en kort daarna de onderwerping van Balam-
bangan voltooid met de verovering van Banjoe-
wangi, alwaar een regent werd aangesteld. Het
gedeelte van Java's Oosthoek, gelegen beoosten
de tegenwoordige residentie Pasoeroean, was ver-
deeld in West- en Oost-Balambangan. liet regent-
schap Banger, ongeveer overeenkomende met de
tegenwoordige res. Probolinggo, behoorde tot West-
Balambangan. Dit regentschap werd omstreeks
1790 aan een Chinees verhuurd en onder Daen-
dels aan dezen verkocht voor een millioen rijks-
daalders. Onder Raffles, in 1813, werd Probolinggo,
tegelijk met Besoeki en Panaroekan, teruggekocht
en kort daarna met eerstgenoemd landschap tot
eene residentie verheven. Sedert 1819 is Probo-
linggo een afzonderlijk gewest.
PROBOLINGGO. Afdeeling van het gelijkna-
mig gewest, en deel van het gelijknamig regent-
schap, groot 83.423,68 hectaren of 15,2 □ g. m.,
en beslaande het noordwestelijke gedeelte der resi-
dentie. De grenzen zijn: ten N. de zee, ten O.
de afdeeling Kraksaan, ten Z.W. de afdeeling
Loemadjang, ten W. de residentie Pasoeroean.
De 5 districten van het regentschap, welke bin-
nen deze afdeeling zijn gelegen, ressorteeren onder
2 contróle-afdeelingen, als volgt: Probolinggo omvat
Probolinggo, Dringoe en Soembcrkareng (hoofdpl.
Pilang); Soekapoera omvat Tengger (hoofdpl. Soe-
kapoera) en Tongas. De niet genoemde hoofd-
plaatsen zijn gelijknamig. Het aantal desa's be-
draagt igß. De afdecling is grootendeels bergachtig.
Het gebergte in het O. beslaat uit de uitloopers
van den vuurberg Lemongan. Deze hangt door
een zadel van ruim 200 M. hoogte samen met den
Tengger, die zich op de westgrens der afdeeling
verheft, en welks oostelijke helft met Dasar, Roedjak
en Widodaren tot deze afdeeling behoort. In zijn
noorderrand draagt de hoogste top den naam van
Penandjalln (2724 M.). In het zuidelijke deel van
den kraterrand is de voornaamste top de Ider-ider
 PROBOLINGGO. — PROEFSTATIONS.
(2473 M.). De uitloopers van den Tengger in
deze afdeeling strekken zich langs de westgrens
uit tot dicht bij zee. liet zuidelijke deel der af-
decling is overdekt door den geweldigen vulka-
nischen bergrug, welke den 'Tengger met den
Semeroe verbindt. Daarin ligt de 28ig M. hooge
top Ajek-ajek juist op het onderling scheipunt
der afdeelingen Probolinggo en Loemadjang met
de residentie Pasoeroean. Tot aan de eruptie van
Sept. lßg6 kon men aan den Lemongan bijna dage-
lijks eene kleine uitbarsting waarnemen, die zich
ter hoofdplaats Probolinggo vertoonde als eene
schitterende horizon-verlichting. De Semeroe is
bijna onafgebroken met eene rookpluim versierd,
welke op verren afstand zichtbaar is. Aan het
noordeinde der Pasoeroeansche grens vangt de
„vlakte van Probolinggo" aan, welke bestaat uit
de uiterst flauwe voortgezette helling der vulkaan-
voeten. In het langs 't strand daarop afgezet al-
luvium zijn vischvijvers aangelegd. Kapen noch
baaien zijn er te vermelden; slechts bij de hoofd-
plaats de „reede van Probolinggo", wier grens is
vastgesteld bij St. iBgB n°. 240. Daartegenoverligt,
ietwat noordoostelijk van de hoofdplaats uit, in de
Straat Madoera het tot deze afdeeling behoorende
Poeloe Ketapang. Op de grens met Pasoeroean vloeit
tot aan zee de van den Penandjaün komende k.
Lawejan; langs Dringoe loopt de k. Dringoe die
op het Lamongan-Tengger-zadel ontspringt en
zoo zijn er meer kleine rivieren in deze afdeeling,
waarvan nog maar vermelding verdient de Boer-
boekan of Banger, die langs de hoofdplaats vloeit,
welke ook wel Banger wordt genoemd, een naam
die in den compagniestijd gedragen werd door
het tot West-Balambangan behoorende landschap,
dat ongeveer overeenkomt met het tegenwoordige
regentschap Probolinggo. De spoorlijn komt uit
Pasoeroean de afdeeling binnen, loopt evenwijdig
aan den postweg op de hoofdplaats aan, en wendt
zich van daar zuidelijk naar de afdeeling Loe-
madjang. De postweg doet, dicht langs het zce-
strand gaande, van het westen uit eerst Tongas
en Pilang aan, dan de hoofdplaats, daarna Dringoe.
Van even beoosten de hoofdplaats gaat een zijweg
in nagenoeg pal zuidelijke richting de afdeeling
Loemadjang in. De weg van Probolinggo naar
den Tengger-krater loopt via Soekapoera en Nga-
disari en daarna door een kloof in den krater-
rand, de eenige die er in is, ofschoon ook daar
zich een dam verheft, die wei 100 M. boven den
Dasar uitsteekt. De Mohammedaansche bevolking
der afdeeling is bijna uitsluitend Madocrecsch.
Op met die bevolking gesloten overeenkomsten
werken in de vlakte een 4tal suikerfabrieken.
Voorts is er in deze afdeeling I perceel in erf-
pacht uitgegeven; van wat men er teelt ontbreekt
de opgaaf.
PROBOLINGGO. Districtvan de gelijknamige
contróle-afdeeling, regentschap en afdecling Mage-
lang, residentie Kedoe; met eene oppervlakte van
23.911,21 hectaren. Het district telt 380 desa's.
PROBOLINGGO. District van de contróle-
afdeeling, het regentschap, de afdeeling en de
residentie Probolinggo; met eene oppervlakte van
10.448,76 hectaren. Het district telt 51 desa's.
PROBOLINGGO. Hoofdplaats van het gelijk-
namige gewest, het regentschap, de afdeeling en
het district van dien naam, ligt aan de Straat
Madoera en aan de kali Banger, onder wel-
ken naam ook de hoofdplaats bij de inlanders
het meest bekend is. Zij is regelmatiger aange-
339
legd dan de meeste gewestelijke hoofdplaatsen
langs de Noordkust en heeft met hare breede,
elkander rechthoekig snijdende, goed beschaduwde
wegen, een vriendelijk en net voorkomen. Zij
telde op het eind van 1895 8765 inwoners, waar-
onder 532 Europeanen, 5681 inlanders, 2265 Chi-
neezen, 286 Arabieren en I Bengalces. De voor-
naamste straten zijn de groote postweg, die de
plaats van oost naar west doorloopt en de zg.
Heerenstiaat die, ongeveer 20 M. breed, van de
residentswoning, mede aan den postweg gelegen,
loopt naar het stationsgebouw der staatsspoorwe-
gen. Aan deze met fraaie huizen bebouwde en
met eene laan van tamarindc-boomen beplante
straat liggen de aloon-aloon met de regentswo-
ning, de moskee, het zg. Engelsche kerkhof en
het niet meer bewapende fort, dat eigenlijk slechts
bestaat uit eene langwerpig vierkante, door een
steenen muur omgeven ruimte, sedert gebezigd
als werkplaats van den waterstaat en later als
magazijn der staatsspoorwegen. Aan de Heeren-
stiaat liggen ook nog de Protestantsche kerk van
gegoten ijzer op steenen voet en schuin daarte-
genover het societeitsgebouw. De Chineesche be-
volking woont grootendeels aan den postweg ten
O. van de residentswoning, die op 2V4 paal van
het havenhoofd is verwijderd, in de nabijheid
waarvan de meeste woningen der inlanders en
der Arabieren gelegen zijn. De haveninrichtingen
bestaan uit een langwerpig vierkant bassin met
gemetselde kaden, waarlangs pakhuizen voor het
opschuren van koffie, suiker en tabak. Dit bassin,
dat tot ligplaats voor de laadprauwen dient, is
door een gegraven kanaal met de reede verbon-
den. Aan het eind van een lang in zee uitge-
bouwd havenhoofd bevindt zich een kustlieht.
De kali Banger, die het oostelijke deel der stad
doorstroomt, is alleen aan de monding bevaar-
baar. — Ter plaatse zijn gevestigd eene kweek-
school voor de opleiding van inlandsche onder-
wijzers, thans met 25 leerlingen, en eene zg. hoof-
denschool, zijnde eene inrichting tot opleiding van
de zonen van inlandsche ambtenaren en andere aan-
zienlijke inlanders, met 60 interne leerlingen.
PROËCHIDNA. Zie BL'IDELDIEREN.
PROEFSTATIONS. Behalve de Proefstations
voor Delitabak en voor koffie onder 's Lands Plan-
tentuin ressorteerende en reeds vermeld op bl.
283 van Dl. I, bestaan in Ned.-Indië Proefstations
voor suikerriet en voor indigo. Aanleiding tot de
oprichting der Proefstations voor suikerriet op
Java was het epidemisch optreden van de sereh-
ziekte, juist samenvallende met de suikercrisis.
Men besloot de hulp der wetenschap in te roe-
pen tegen de sereh en pas langzamerhand hebben
zich hieruit ontwikkeld de tegenwoordig bestaande
laboratoria, waar de levensomstandigheden en de
ziekten van het suikerriet en de wijze van berei-
ding van de suiker aan een grondig onderzoek
onderworpen worden, steeds met het oog op de
mogelijk verkrijgbare praktische resultaten. Bijna
tegelijkertijd werden in 1886 opgericht hel Proef-
station Midden-Java te Semarang en het Proef-
station voor Suikerriet in West-Java te Kagok-
Tegalj in 18S7 eindelijk ontstond het Proefstation
Oost-Java te Pasoeroean. Het eerste stond onder
leiding van Dr. F. Soltwedel; nadat deze overle-
den was, werd de toenmalige assistent Dr. F.
Benecke directeur; het Proefstation verhuisde later
naar Klatcn, vervolgens naar Bojolali en werd in
ißg2 opgeheven; een tijdlang was chemisch as-
340 PROEFSTATIONS.
sistent Dr. H. Winter. Het Proefstation West-
Java had als directeur Dr. W. Krüger; onder hem
traden achtereenvolgens als assistent op Dr. 11.
Winter, Dr. Schollwien, Dr. F. Szymanski en W.
I.cnders. In 1891 werd directeur Dr. F. A. F. C.
Went met Dr. J. van Breda de Haan als plant-
kundige en den Heer H. C. Prinsen Gecrligs als
scheikundige. Laatstgenoemde trad in 1896 als
directeur op; onder zijn leiding was eerst Dr. M.
Raciborski, later Dr. L. Kamerling plantkundige,
entomoloog werd Dr. L. Zehntner, die thans het
Proefstation verlaten heeft en wiens plaats nog
niet vervuld is, terwijl voor chemische hulp ach-
tereenvolgens aanwezig waren de assistenten O. L.
J. E. Lohmann, Dr. E. Rosé en Dr. H. Bijvanck.
Sedert 1 Nov. 1900 is ditProefstation (met behoud
van den naam Kagok) verplaatst naar Pekalongan.
Aan het Proefstation Oost-Java was de eerste
directeur Dr. J. G. Kramers, met als assistent
eerst den Heer J. D. Kobus, later ook Dr. Th.
Valeton. In 1892 werd directeur Dr. J. H. Wakker;
onder zijn directeurschap waren assistent voor
chemie de Heer Th. Marr en later de Heer A. C.
Kuyt en entomoloog Dr. L. Zehntner. In 1897
werd tot directeur benoemd de Heer J. D. Kobus;
als scheikundig assistent waren achtereenvolgens
gedurende de laatste jaren werkzaam Dr. A. W.
Nanninga en de Heeren J. A. van Ilaastcrt, 11.
Schaduc van der Does, B. Bokma de Boer, Th.'
Marr en J. Schuit. De kosten der Proefstations
worden bestreden door bijdragen van een aantal
fabrieken, wier contributie berekend wordt naar
de grootte van hun aanplant (op het oogenblik
bedraagt dit ƒ1,50 per bouw). Deze fabrieken
kiezen een Bestuur, dat voor het Proefstation
Oost-Java te Soerabaja zetelt, voor dat vanWest-Java
te Pekalongan. Hoewel het aantal contribueerende
fabrieken in de laatste jaren is toegenomen en de
Proefstations in iets minder precairen toestand
verkeeren dan voorheen het geval was, zijn er
toch nog vele eigenaren van fabrieken, die hun
steun onthouden (in 1899 contribueerden in Oost-
Java 52, in West-Java 57); de Regeering heeft
tweemaal geweigerd eenig subsidie toe te kennen.
De werkzaamheid der Proefstations is gedeeltelijk
weinig merkbaar naar buiten, waar zij bestaat in
het geven van adviezen omtrent kuituur en ziekten
van het riet of omtrent de fabricatie van de sui-
ker, in analyses van grondsoorten, meststoffen,
suikers, enz., in inspectiereizen naar de verschil-
lende ondernemingen, in voordrachten gehouden
voor administrateurs en employés van fabrieken.
Gedeeltelijk wordt die werkzaamheid echter ook
meer naar buiten zichtbaar, waar de resultaten
der onderzoekingen gepubliceerd worden. Deze
publicaties verschenen vroeger afzonderlijk, maar
in 1893 is vooral door de hulp der Proefstations
het tweemaandelijks verschijnende Archief voor
de Java-suikerindustrie (Soerabaja) opgericht, waar-
van een groote invloed ten goede op de geheele
suikerindustrie van Java is uitgegaan en dal thans
zeker wel met de Zeitschrift des Vereins fiir die
Rübenzuckerindustrie des Deutschen Reichs het
beste bestaande suikertijdschrift is. In dit Archief
worden, met enkele uitzonderingen, thans alle
verhandelingen der Proefstations gepubliceerd. Het
is in een kort bestek niet doenlijk ook maar het
meerendeel der publicaties van de suikerproefsta-
tions le bespreken, daarom wordt hier alleen iets
meegedeeld van de voornaamste resultaten, die
verkregen werden. De ziekten van het suikerriet
werden het eerst uitvoerig onderzocht door Dr.
Krüger, wiens werk vooral bestaan heeft in het
schiften en ordenen der verschillende waargeno-
men ziekteverschijnselen; deze werden door hem
beschreven en van een aantal de oorzaak aange-
wezen-, op dezen grondslag werd verder voortge-
bouwd door Dr. van Breda de Haan, Dr. Wakker,
Dr. Went, Dr. Zehntner, Dr. Raciborski en Dr.
Kamerling. De belangrijkste dezer ziekten, de sereh-
z.iektc, werd natuurlijk het uitvoerigst onderzocht,
zonder dat het nog gelukt is, de oorzaak er van
met zekerheid aan te wijzen. Dr. Soltwedel meende
de oorzaak te moeten zoeken in parasitischc Hern-
atoden der wortels; Dr. Valeton gaf een grondige
beschrijving van de anatomische afwijkingen, die
bij de serehziekte optreden; Dr. Krüger meende
bacteriën in de zieke vaten als de oorzaak te
moeten aanzien; Dr. Went vermoedde, dat de
sereh een bladscheedenzicktc is; terwijl Dr. Wak-
ker eindelijk de sereh niet voor een infectieziekte
houdt. De bestrijding der ziekte is echter gelukl,
gedeeltelijk door het bezigen van min of meer
immune rietvariëteiten (Loethers en Muntok inge-
voerd door het Proefstation West-Java, Cannc
Morte of Fidsjirict door Oost-Java), maar vooral
door het opvolgen van den raad van Soltwedel
om afzonderlijke bibiltuinen in het gebergte aan
te leggen. Verder werden onderzoekingen verricht
over het Rood Rot door Dr. van Breda de Haan
(een bestrijding van deze ziekte is mogelijk ge-
worden door het gebruik van bouillie borth
over Rood Snot door Dr. Went, over Ananasziekte
door denzelfden (de ziekte kan bestreden worden
door het afsluiten van de sneevlakten der stek-
ken met teer), over de Marasmiusziekte door Dr.
Wakker, over Wortelziekten door denzelfde, over
de Dongkellanziekte door Dr. Raciborski, enz.
De dierlijke vijanden van het suikerriet werden
het eerst uitvoerig bestudeerd door Dr. Krüger,
later door den Heer Kobus en vooral door Dr.
Zehntner. De laatste heeft door zijn onderzoek
van de Hoorders een rationeele bestrijding van
deze schadelijke insecten mogelijk gemaakt, die
bij algemeene toepassing Java binnen niet al te
langen tijd van deze plaag bevrijden moet. Ook
de bestrijdingsmethode van den wawalan (Apo-
gonia destructor), door Dr. Zehntner aangegeven,
wordt in Oost-Java op groote schaal met succes
toegepast. Een samenvattende behandeling van
alle rietziekten wordt door de beide Proefstations
Oost- en West-Java uitgegeven, waarvan het eer-
ste deel, handelende over de ziekten, die niet
door dieren veroorzaakt worden, van de hand van
Dr. Wakker en Dr. Went in 1898 verschenen
is (217 blz., 24 platen, Leiden), het tweede deel
van de hand van Dr. Zehntner de dierlijke vijan-
den van het riet zal behandelen en spoedig zal
gepubliceerd worden. De anatomische bouw van
het suikerriet is vooral onderzocht door den Heer
Kobus, de chemische physiologie, in het bijzon-
der wat betreft de wijze, waarop de suiker in de
bladeren wordt gevormd, vandaar getransporteerd
en in den stengel opgehoopt wordt, door Dr.
Went. Bemestingsproeven werden aan de Proef-
stations Oost- en West-Java genomen; vooral heeft
zich op dit gebied verdienstelijk gemaakt Dr. Kra-
mers. Het resultaat van die proeven is geweest,
dat duidelijk gebleken is, dat alleen stikstofhou-
dende mest de rietopbrengst doet stijgen, terwijl
kali- en phosphorzuur-houdende onder gewone
omstandigheden geen invloed uitoefenen. De oor-
 PROEFSTATIONS.
zaak van dit schijnbaar vreemde verschijnsel werd
ontdekt door den Heer Prinsen Geerligs, die aan-
toonde, dat het met het irrigatiewater op de sawahs
gebrachte vulkanische slib zooveel kali en phos-
phorzuiir bevat, dat deze voldoende zijn niet alleen
voor de rijstoogstên, maar ook voor de op die
gronden geteelde tweede gewassen en voor het
eenmaal in de drie jaar daarop gekweekte sui-
kerriet. Zooals boven reeds gezegd is, zijn door
de Proefstations nieuwe rietvariëteiten ingevoerd;
er werd een zoo volledig mogelijke collectie va-
riëteiten uit alle rictproduceerende landen bijeen-
gebracht en van deze zijn er enkele in kultuur
genomen; zoo is b. v. de groote vlucht, die de
suikerindustrie in Kediri genomen heeft, grooten-
deels te danken aan het bovengenoemde Loethers-
riet. Daarnaast is getracht, nieuwe variëteiten te
maken. Soltwedel heeft door systematische proe-
ven aangetoond, dat het mogelijk is, suikerriet te
zaaien; hij verkreeg een zeker aantal zaadplanten,
waarvan de ontwikkeling nader door Dr. Benecke
werd onderzocht. Nadat daarna door den Heer
J. P. Moquette, administrateur van Kremboong,
proefondervindelijk bewezen was, dat uitzaaiing
van suikerriet op groote schaal mogelijk is, wer-
den aan de Proefstations Oost- en West-Java
procven genomen, die vooreerst ten doel hadden,
zaai-
de mate van variabiliteit van het riet bij geslach-
telijke vermenigvuldiging na te gaan en ten tweede
te trachten een ras te verkrijgen, beter dan de tot
nu toe bekende; in hoeverre dit laatste gelukt
is, zal eerst over eenige jaren beoordeeld kunnen
worden, wanneer sommige der aan het Proefsta-
tion Oost-Java gekweekte rassen op grooter schaal
vermenigvuldigd zijn. Ondcrtusschen heeft in den
laatsten tijd de Heer Kobus getracht ook langs
ongeslachtelijken weg een suikerrijker variëteit te
verkrijgen; uit zijn proefnemingen is reeds dui-
delijk gebleken, dat in het algemeen stekken van
suikerrijke rietstengels een neiging vertoonen om
ook meer suikerrijk riet op te leveren; deze proe-
ven worden thans nog voortgezet. Omtrent de
fabricatie van de suiker werden in den eersten
tijd van het bestaan der Proefstations onderzoe-
kingen verricht door Dr. Winter, terwijl onze
latere kennis van dit proces vooral veel te dan-
ken heeft aan de verhandelingen van den Heer
Prinsen Geerligs. Terwijl men vroeger in de riet-
suikerfabrieken meestal de werkwijze der beet-
wortelsuikerfabricken volgde, zonder zich veel te
bekommeren over het verschil in samenstelling
der grondstoffen, werd nu die samenstelling nauw-
keurig bekend en kon een meer rationeele behan-
deling der sappen gevolgd worden. Vooral belang-
rijk onder de talrijke verhandelingen van den Heer
Prinsen Geerligs zijn die, welke handelen over
de melassevormende bestanddeelen in de rietsui-
kerfabricatic, over de werking van alkaliën, kalk
en baryt op glucose, over het centrifuge-rendement,
over den invloed der glucose op de sttikcrvcrlic-
zen, over de onbekende verliezen bij de rietsui-
kerfabricatie, terwijl als afzonderlijk werkje van
zijn hand verscheen een Korte Handleiding tot
de Fabrikatie van Suiker uit Suikerriet op Java
(Semarang, 2C dr. 1897, 129 blz.). Genoemd kan
nog worden een onderzoek door hem met Dr.
Went ondernomen over de arakgisüng met het
oog op het productief maken der onverwerkbare
afloopstroop. Eindelijk is in den laatsten tijd door
het Proefstation West-Java een onderlinge fabri-
catie-contróle voor de aan dat Proefstation contri-
— PROGO. 341
bueerende fabriekeningevoerd, waardoor elke
fabrikant in staat gesteld
wordt, te zien in welke
opzichten de in zijn fabriek verkregen resultaten
achterstaan bij die op andere ondernemingen ver-
kregen. Waren in den aanvang de fabrikanten
niet zeer gunstig gestemd voor de Proefstations,
hoofdzakelijk omdat zij daarvan te spoedig groote
resultaten verwachtten, allengs is dit veranderd en
tegenwoordig wordt de arbeid der Proefstations
zeer gewaardeerd, zoowel op Java als in andere
rietsuikerproduceerende landen.
Het Proefstation te Klaten werd in 1892 opge-
richt door de Klatensche Cultuurmaatschappij; de
kosten werden in hoofdzaak gedragen door de
aan die Maatschappij behoorende ondernemingen.
Het doel was onderzoekingen te laten verrichten
over kuituur en bereiding van indigo, tabak en
suiker. Directeur werd de Heer C. J. van Looke-
ren Campagne, assistent de Heer P. J. van der
Veen; in 1896 werd laatstgenoemde directeur en
een jaar later de Heer Boot. Al deze heeren
scheikundigen hebben zich vooral met agricultuur-
chemische en technische onderzoekingen bezigge-
houden, sedert 1896 uitsluitend op het gebied
van de suikerfabricatie. Hoewel van de hand van
den Heer van Lookeren Campagne verschillende
verhandelingen over bemesting van het suikerriet
—
en over de suikerfabricatie in het Archief voor
de Java-suikerindustrie zijn verschenen sedert
dien tijd zijn er geen publicaties meer van hier
uitgegaan —, is toch het hoofdbelang van het
Klatensche proefstation gelegen in de ontdekking
van het nieuwe procédé van den Heer van Loo-
keren Campagne ter bereiding van indigo uit de
Lndigofera Icptostachya, de zg. Natal-indigo. Dit
procédé is aanleiding geweest, dat te Klaten in
1896 een tweede Proefstation werd opgericht,
waarvan het doel was: hulp te verleenen bij de
invoering van het nieuwe procédé van indigo-
bereiding en in het algemeen onderzoekingen te
verrichten in het belang van de kultuur en de
bereiding van indigo. De kosten van dit Proef-
station (dat geheel onafhankelijk is van dat van
de Klatensche Cultuurmaatschappij) worden ge-
dragen door verschillende indigo-ondernemingen,
alle geïnteresseerd bij het nieuwe procédé. Tot
directeur werd benoemd 4e Heer J. J. Hazewinkel;
tot dusver zijn er een drietal bulletins verspreid,
uitsluitend aan de leden, maar thans heeft de
Heer Hazewinkel de hoofdresultaten van zijn onder-
zoekingen gepubliceerd in het Zittingsverslag der
Wis- en Natuurkundige Afdeeling van de Kon.
Akademie van Wetenschappen te Amsterdam van
30 Maart 1900.
De oprichting van een Proefstation voor Cacao
wordt voorbereid; als directeur hiervan zal op-
treden Dr. L. Zehntner.
PROGO. De hoofdrivier van de vallei van
Kedoe. Ze ontspringt op 1350 M. hoogte als een
waterrijke bron uit een rotsspleet op de n.n.o.
helling van den Sindoro, nabij de desa Djombret,
buigt zich oost- en zuidwaarts om den voet van
Sindoro en Soembing heen en neemt vlak nabij
de desa Mendoet haar tweelingstroom de Elo op,
die op de n.n.w. helling van den Merbaboe ont-
springt, een tegengestelde bocht beschrijft en dan
evenwijdig aan de Progo gaat stroomen. Beide
loopen in dalen met steile wanden; hunne bed-
dingen zijn met rotsblokken bezaaid. In den drogen
tijd zijn ze op eenige plaatsen doorwaadbaar, in
den regentijd nergens; ze hebben een snellen
342 PROGO.
— PROSTITUTIE.

loop en zijn onbevaarbaar. Kort na de samen- gèng's fSoendan.) of Talèdèk's (Jav.), en

vloeiing gaat de Progo, een eenzijdig dal vor- haar bedrijf als prostituees moeten verklaard wor-
mend (als voortzetting van dat harer zijrivier, de den uit godsdienstige gronden. Zeer waarschijn-
Tangsi), stroomen langs den oostvoet van het lijk is het dat zij de opvolgsters zijn der prieste-
grensgebergte tusschen Djokjakarta en Bagelen, ressen van Ciwa, met wiens dienst de, ook overal
terwijl aan den oostoever de vlakke Merapi-voet in Indië voorkomende, phallusdienst gepaard ging,
zich uitstrekt. De grootste zijrivieren ontvangt zij en daarmee ook de ongebondenheid der prieste-
nu van laatstgenoemden berg, onder welke vooral ressen. Voor het oorspronkelijk rdigieuse karakter
de Belongkeng en de Pabelan na de erupties dik- dezer danseressen pleit bovendien, dat onder haar,
wijls geweldige hoeveelheden zand en steenen af- hoewel uiterst zelden, mannen worden gevonden
voeren. Ten zuiden van Sentoio breekt de Progo in vtouwenkleeren gekleed, bèksa's (Jav.). Veel
door een kalkrug en bereikt dan de kustvlakte, meer komt dit nog voor onder de balian's, die
waar zij zich tot 800 M. verbreedt, om met een op Borneo de plaats der ronggèng's innemen, en
smalleren mond door de duinstrook de zee te onder welke de mannelijke, den naam van basir
bereiken. dragen (zie voor litteratuur onder BALIANS en
PRONODJIWO. Jav. ; TJATJABËAN, Soend. DAJAKS). Eenigermate met deze priesters en
Euchresta Horsfieldii Beun., fam. Leguminosae, priesteressen op gelijke lijn staan de bissoe's,
onderfamilie Papiliouaceae. Heester met witte bloe- mannelijke en vrouwelijke priesters bij de Boegm-
men, zoowel in hooge bergstreken van Ned.-Indië eezen, van welke het echter niet geheel vast-
als in het I limalaya-gebergte en in China voor- staat of zij zich zoo algemeen aan prostitutie over-
komend. De bittere vruchtjes gelden als kostbaar geven. (Zie onder BISSOE'S). Als danseressen
inlandsch geneesmiddel tegen borstkwalen; de zg. treden de ronggèng's op bij bijna elke Javaansche
zoete pronodjiwo is het zaad van Stcrcnlia feestelijkheid, doch ook wel in het openbaar, op
Javanica R. Br., e. a. s. Eerstgenoemde soort is de passar enz., terwijl zij bijna alle het bedrijt
giftig en bevat cytisine, laatstgenoemde niet. van prostituee uitoefenen. (Zie verder onder
PROSTITUTIE. Prostitutie komt overal in RONGGENG).
Indië, op Java wel het meest, algemeen voor en Eigenlijke beroepsprostituées vindt men op alle
laat zich verdeelcn in vier soorten, nl.: die der grootere plaatsen, zoowel op Java als in de Bui-
ronggèng's op Java en der balian's op Borneo; tenbezittingen, op de garnizoensplaatsen, en vooral
die der eigenlijke beroepsprostituées; die der sol- op Java ook in kleinere dorpen in de nabijheid
datcnvrouwen; en die der zoogen. huishoudsters. van groote plantages. Verder treft men in de
Onvermeld laten wij hier den vooral bij Bataks, streken waar vele Chineezen tijdelijk verblijf hou-
Dajaks, Alfoeren, maar ook bij andere stammen den, als b. v. in de residentie Riouw, gewoonlijk
geoorloofde min of meer vrijen omgang der beide in de kangka's der Chineezen enkele aan. Daar
seksen vóór het huwelijk, daar immers het „ques- het meerendeel dezer vrouwen aan het politietoe-
tuin facere" bij dezen buitenechtelijken omgang zicht ontsnapt, kan men uit het aantal der inge-
ten eenemalc niet te pas komt en hij dus buiten schrevenen het werkelijke slechts bij benadering
ons begrip van prostitutie valt. Evenmin mogen leeren kennen. Ingeschreven zijn zij: te Soerabaja
wij hieronder rekenen den plicht die de gastvrij- ten getale van ± 600, te Batavia van ± 400 en
heid verschillende stammen van den Archipel op- te Semarang van ± 200.
legt, om hunne vrouw, of ééne hunner vrouwen Zij leven vereenigd in bordcelen, op Java socn-
aan den gast tot gezellin voor den nacht te geven. delan's genoemd, als wanneer zij het best aan
Als algemeene drijfvecren om zich aan dr- prosti- controle onderworpen zijn, of op zich zelve. Vooral
tutie overtegeven, mogen genoemd worderr: de- ter hoofdplaats Riouw en Dcli, doch ook op Java
bij inlandsche vrouwen zeer sterk ontwikkelde en in andere deelen van den Archipel treft men
zucht naar opschik en een gemakkelijk leven, en onder deze beroepsprostituées vele vrouwen van
verder hare sterke passie. Bovendien wordt zij Japanschen oorsprong aan, die over Singapore
nog in de hand gewerkt, doordat in de inland- worden ingevoerd en verder verhandeld, steeds
sche maatschappij de prostituee volstrekt niet de onder het voorwendsel dat hare koopsom is een
paria der Europeesche is, zoodat latere huwelijken schuld wegens voorschotten die zij van den bor-
van prostituée's en het zich aan prostitutie over-
geven van te voren gehuwd geweest zijnde vrou-
deelhouder zouden hebben ontvangen — een
euvel, dat in den laatsten tijd helaas schijnt toe-
wen, veelvuldig voorkomen, terwijl de begrippen tencmen. De prijs die voor dergelijke vrouwen
over huwlijksverhouding geheel anders dan in betaald wordt varieert tusschen ƒ2OO en ƒSOO, ler-
Europa zijn. Vooral de soldalenvrouwen en huis- wijl Chineesche vrouwen, afkomstig van Macao of
houdsters zijn volstrekt niet met Europa's prosti- uit enkele provincies van China met ± ƒ 1200
tuees gelijk te stellen. Van de bovengenoemde worden betaald en daardoor veel minder in Indië
klassen staan alleen de beide eerste, echter met te vinden zijn. Ook schijnt, voorul. van Semarang
uitzondering van de balian's, onder geneeskundig en uit Dcli, uitvoer van inlandsche vrouwen naar
politietoezicht, dat bovendien in Indië nog minder Singapore plaats te hebben. Als een geheel eigen-
krachtig werken kan dan in Europa, zoodat sta- aardige vin in van bcroepsprostitutic moeten hier
tistieken omtrent aantal, gezondheidstoestand enz. genoemd worden de panjeroan's van Bali. Dit
der prostituees zoogoed als niet bestaan, en alle zijn de dochters of vrouwen van zonder erfgena-
opgaven daarover uitteraard zeer onvolledig moe- men gestorven mannen uit de laagste kaste (s oc-
ten zijn. dra) of van vogelvrij verklaarden (bëdagan),
('ver het algemeen vindt men onder de prosti- die '111 eigendom aan den vorst vervallen en door
tuees slechts inlandsche vrouwen, doch komen, dezen, voorzoover hij ze niet in zijn eigen harem
voornl. onder de 2" soort, ook kleurlingen, en, opneemt, het land ingezonden worden om het
onder deze en de laatste, ook Japansche en Chi- beroep van prostituee in zijnen naam uittcocfencn,
neesche vrouwen voor. niet de verplichting een bepaald deel hater ver-
Het bestaan der dansmeiden op Java, rong- diensten aan hem uittekceren. Groote zedeloosheid
 PROSTITUTIE. 343

en algemeene verbreiding van venerische ziekten Toen bij de Mem. v. Toelichting (bl. 44) bij
zijn het gevolg van deze lakenswaardige instel- de nieuwe politiestrafrcglementen van 1
Jan. 1873,
ling. (Zie voor litteratuur onder BALIËRS). Ook door de regeering was verklaard, dat het toezicht
elders in den Archipel komt dit voor, zooals in op de bordeelen een onderwerp van gewestelijke
Indragiri, waar Soetan en rijksgrooten dergelijke regeling behoorde uittemaken (de beide politie-
prostituees exploiteeren. strafreglementen bevatten hierover niets, terwijl
De soldatenvrouwen, levende in buitenechtelijke alleen het art. 1 &e en 9e van dat voor inlanders
gemeenschap met eenen militair, moeten ook onder cenigszlns preventief zou kunnen werken tegen
de prostituees gerangschikt worden, omdat zij zich de prostitutie als verbiedende het huisvesten van
dikwijls heimelijk aan prostitutie in de kazerne eene vreemde vrouw gedurende den nacht, zon-
overgeven. Het leven dezer vrouwen in de kazerne der toestemming van haren man), werd het boven-
en hun samenleven met de soldaten, worden door bedoelde Reglement ingetrokken bij een besluit
zeer vele redenen van utiliteit gerechtvaardigd en (Bijbl. Ind. Stbl. 2741) en de Directeur v. h.
de invloed ten goede dien zij veelal in het leven Departement v. Justitie uitgenoodigd aan de hoof-
der militairen in Indië uitoefenen, is zóó alge- den van gewestelijk bestuur het ontwerpen van
meen erkend geworden, dat het ontstaan eener reglementen op de prostitutie optedragen, die op
beweging in den laatsten tijd om betere verzor- 1 Jan. 1874 in werking zouden kunnen treden.
ging van Regeeringswege te verkrijgen voor deze Tengevolge hiervan zijn in de meeste gewesten
vrouwen zelve — die, vooral wanneer hun man
weggaat, door armoede dikwijls tot de prostitutie
dergelijke regelingen ontstaan, die grootendcels
niet het vorige, algemcene reglement overeenko-
gebracht worden — en voor hunne kinderen — men. De taak der stadsgeneesheeren blijkt o. a.
uit hunne Instructie in Ind. Stbl. 1875 n°. 46,
wier twijfelachtige nationaliteit en slechte opvoe-
ding hen veelal tot min-gewenschte elementen in terwijl reeds in art. 54 der Instructie voor de
de maatschappij maakt —, alleszins toejuiching civiele geneeshecren van 1827, Stbl. n". 68, aan
verdient. dezen werd aanbevolen om toetezicn op de ver-
Aan deze beweging is vooral verbonden de naam spreiding van venerische ziekten.
van den zendeling J. van der Steur, die voor de Op enkele plaatsen zijn gestichten voor zieke
soldatenkindcreu reeds veel verbetering tot stand prostituees opgericht, zoo o. a. te Batavia, te
bracht. Pontianak, te Tandjong Pinang en te Bandjer-
Verreweg het verst verwijderd van de beroeps- masin, waarvoor de organisatie plaats had bij
prostituée staal de zoogen. „huishoudster", de con- Stbl. 1876 n°. 127 aangevuld voor de beide laatst-
cubine van den alleenlevenden Europeaan in Indië. genoemde plaatsen bij Stbl. 1898 n°. 312, (welke
Haar ontstaan vindend in het, vooral vroeger zeer organisatie toepasselijk is op alle in Indië opte-
sterke, gebrek aan Europeesche meisjes in Indië, richten gestichten van dien aard), terwijl in 1855
is deze instelling aan scherpe eritick doch ook te (laroet een gesticht voor syphilislijdcrs werd
aan lof onderworpen geworden. Eene verdere be- opgericht. Bij Stbl. 1878 n". 93 werd de bezol-
spreking dezer huishoudsters valt echter buiten diging van het personeel dezer gestichten binnen
het bestek van dit artikel. In de groote centra bepaalde grenzen overgelaten aan de hoofden van
der Europeesche bevolking schijnt haar aantal in gewestelijk bestuur.
den laatsten tijd aftenemen. Na hetgeen boven gezegd werd omtrent de werk-
Op de ronggèng's nu en de eigenlijke bcroeps- zaamheid van het geneeskundig toezicht, mag het
prostituée's wordt een geneeskundig- en politie- geene bevreemding wekken, dat, voorzoover be-
toezicht uitgeoefend, in hoofdzaak gelijk aan het- kend, de gezondheidstoestand onder de prosti-
geen wij dienaangaande in Europa vinden. liet tuees eene zeer treurige is.
bestaat in eene verplichte inschrijving in regis- Van 1000 in 1889 op last der Regeering onder-
ters: afgifte van kaarten aan de gezond bevonden zochte Javaansche vrouwen,bijna uitsluitend prosti-
vrouwen; wekelijkschc visitatie der prostituée's tuees, bleken slechts i6"/ü gezond te zijn. Overi-
door de stadsgeneesheeren op de hoofdplaatsen gens werden de volgende ziekten geconstateerd:
en elders door de civiele gencesheeren, die daar-
voor van regeeringswege eene maande]ijksche toe-
lage ontvangen, terwijl zij ook in zeer vele ge-
vallen plaats heeft door de ondergeschikte dokter
,
retrollexio uteri 60 "/q, ovariaal-tumoren 13 "/u,
myomen 9"/,,, uterus infantilis enz. 2°/p, salpin-
gitis 10%, parametritis 2 /2 %, prolaps 2%.
Het buitengewoon veel voorkomen der rctro-
djawa's; politietoezicht op de bordcelen, tot welker ilexio uteri moest worden toegeschreven aan de
oplichting eene vergunning vcreischt wordt; en kunstbewerkingen der inlandsche vroedvrouwen,
opname der zick-bevonden vrouwen hetzij in ge- ter voorkoming van zwangerschap.
wone hospitalen, hetzij in speciaal voor dat doel Van 515 in 1893 te Socrabaja onderzochte pu-
bestemde inrichtingen. blieke vrouwen, bleken slechts 2 0/0 gezond te
Daar echter het meerendeel der openbare vrou- zijn, terwijl de verhoudingen der geconstateerde
wen aan elke controle weet te ontsnappen, de mid- ziekten bedroegen: venerische ziekten 19%, sy-
delen tot de visitatie ontoereikend zijn en dikwijls philis 10 "/u, vener. ziekten en syphilis 69 °/0
ruimte ontbreekt tot opname van al de besmette Gelukkig kan hiertegenover gesteld worden dat
.
prostituée's of om ze tot aan de geheele herstelling de venerische ziekten in Indië gewoonlijk niet in
te houden, is dit geneeskundig toezicht volgens die heftige vormen als in Europa optreden en
algemeen oordcel ten cencmale onvoldoende. bovendien het gestel der inlanders er beter weer-
Het geneeskundig- en politietoezicht werd voor stand aan schijnt te kunnen bieden.
geheel Ned.-Indië geregeld bij het Reglement, tot Reeds ten tijde der Compagnie lezen wij enkele
wering van de schadelijke gevolgen, welke uit de bepalingen, die ten doel hebben de prostitutie
prostitutie voortvloeien, van 15 Juli 1852 (Bijbl. te beteugelen, doch alleen geldende voor de stad
Ind. Stbl. 1255; 2C cd. bl. 685) welk reglement Batavia.
bij latere besluiten van den Gouv.-C.cn. in de af- Zoo vindt men in de Statuten van Batavia van
zonderlijke gewesten van toepassing is verklaard. 1642 een verbod aan alle Christenen om huis-
344 PROSTITUTIE. — PRUTJS VAN DER HOEVEN. (ABRAHAM).
houdsters te houden op straffe eener boete van
100 realen van achten voor de eerste, 200 voor
de tweede en 300 voor de derde overtreding, ter-
wijl ook straffen werden bedreigd tegen publieke
vrouwen die zich zonder vergunning naar de ter
reede liggende schepen begaven. Dergelijke bepa-
lingen vindt men terug in de Nieuwe Statuten
van Batavia van 1766, die echter nooit kracht
van wet gekregen hebben. Daarnaast bestonden
enkele verbodsbepalingen tegen het toelaten van
publieke vrouwen in herbergen, en tegen het
openhouden van „ongepermitteerde kitten, kroegen
of kraampjes", daar deze de verzamelplaatsen der
prostituees schenen te zijn. (Ordonnantiën van
27 Febr. 1682 en 6 Maart 1730).
Litteratuur: H. Ploss, Das Weib, 6 e cd. bl.
488; G. H. Stratz, Gynaecologisch onderzoek van
1000 Javaansche vrouwen, Ned. Tijds. v. Verlosk.
en Gynaec. 3U Jrg. 1891, bl. 47; J. F. H. Kohl-
brugge, Prostitutie in Ned.-Indië, Voordracht Ind.
Genootschap, F'ebr. 1901; P. J. Veth, Java, l e ed.
I, bl. 336, 481; A. F. P. Graafland, Schets der
Chineesche vestigingen in de afd. Karimon, Bijdr.
t. t. 1. en vlk. 51-' Volgr. 111, bl. 528; J. A. Van
der Chijs, Nederlandsch-Indisch plakaatboek, I,
bl. 586, 111, bl. 985, IV, bl. 252, IX, bl. 187;
J. G. Schot, Eenige Ned.-Indische belangen, 11,
Ind. G. 1890, 11, bl. 1632; Huwelijken in Indië,
Ind. G. 1893, I, bl. 385; Vuile ziekten en regee'
ringsbemoeienis, Ind. G. 1895, I, bl. 243; Mevr.
Kemper-Stutterheim, Voordracht congres der ten-
toonstelling van vrouwenarbeid te 's Grav.; Pere-
laer, Ethnographische beschrijving der Dajaks, bl.
32; Jacobs, Eenigen tijd onder de Baliërs, bl. 120.
PROTIUM. Zie TRENGOELOEN.
PROTOZOA. De laagste dierlijke wezens, wier
lichaam of uit één enkele cel bestaat, of uit eene
vereeniging van eenige volkomen „gelijksoortige"
cellen, waarvan ieder voor zich in staat is alle
levensverrichtingen (voeding, voortplanting enz.)
tot stand te brengen. In tegenstelling van hen
worden alle hoogere dieren bestempeld met den
naam Metnzoa, wijl zij zijn opgebouwd uit eene
vereeniging van „ongelijksoortige" cellen, waar-
van verschillende groepen met de verschillende
levensverrichtingen zijn belast. Het lichaam der
Protozoen bestaat uit een klompje protoplasma,
dat of naakt is en dan intrekbare uitloopers kan
uitzenden, of het is bekleed met een celwand,
waarop bij sommigen de Infusoriïn b. V. trilharen
(cilien) geplaatst zijn, met behulp van welke zij
zich voortbewegen. Bij velen van hen wordt het
weeke lichaam gesteund door een huisje van ann-
ééngekleefde zandkorrels, of door een kalkschaalljc,
uit één of meer kamertjes bestaande, zooals bij
de Foraminifcrcn, terwijl bij de Radiolaricn die
rol vervuld wordt door een kiezelgeraamte, uit
een sierlijk netwerk van balkjes gevormd. Beide
groepen omvatten pelagische organismen, die in
onnoemlijke hoeveelheden in de bovenste lagen
der zee ronddrijven, terwijl na hun afsterven de
ledige schaaltjes op den bodem der zee zinken
en daar tot de afzetting van bepaalde kalk- en
kiezelhoudcnde lagen (Globigerinen- en Radiolaricn-
slib) aanleiding geven. Ook in de zeebekkens van
den Maleischen archipel ontbreken deze bezink-
sels niet, zonder echter zoo op den voorgrond te
treden als in de groote Oceanen, zooals de Siboga-
expeditie aantoonde; in de Banda-zee vond Weber
op groote diepte den bodem dicht bedekt met de
vertakte buizen van Rhizamn.ina algacformis. — Hij woont thans te Brussel.
Foraminifcrcn trit den Maleischen archipel werden
't eerst beschreven door Ehrenberg en door P.
Harting, in zijne „Bijdrage tot de kennis der
mikroskopische fauna en flora van de Banda-zee"
(Verh. K. Akad. Wetensch. dl. X, 1864), terwijl
onlangs F. W. Millett tal van nieuwe soorten be-
schreef en afbeeldde (Journ. K. Mikrosk. Soc.
lßg×gg). Bekend is dat reeds in voorwereldlijke
tijden deze organismen een dergelijke rol gespeeld
hebben als heden ten dage en het „krijt" b. v.
grootendeels zijn oorsprong aan de afzetting van
Forumiuifcreu-schaaltjes te danken heeft. Maar
ook in jongere lagen der aardkorst ontbreken zij
niet; zoo toonde K. Martin hunne tegenwoordig-
heid aan in de tertiaire kalklagen van Java; daarbij
treden vooral de Nummuliten op den voorgrond,
daar zij ten gevolge van hun grootte en verba-
zend aantal tot eene bepaalde formatie „de Num-
muliten-kalkstcen" aanleiding gegeven hebben.
(Die Tertiarschichten auf Java en Die Fossilien
von Java).
Tot de Protozoa behooren ook de „zweep-infu-
soriën" waarvan de kosmopolitische Noctiluca of
zee-vonk het meest bekend is; het is een per-
—
zikvormig blaasje (0,5 I m.M.), met zweepvor-
mig aanhangsel nabij den mond en bekend om
zijn lichtend vermogen (zie LICHTGEVENDE
ORGANISMEN). Een groot aantal Protozoen lei-
den een parasitisch leven in de inwendige orga-
nen van mensch en dier (zie WOFvKFÏRDIERF'.N).
R. H.
PRUNUS en PYRUS. De tot deze geslachten
behoorende vruchtboomen als pruimen-, perzik-
en abrikozen-, alsmede pereen appelboomen
komen in Indië slechts voor als vrij zeldzame
bergcultuurgewassen, het meest op den Tengger
(Pasoeroean). Zij hebben geen eigen ml. namen.
PRUIJS VAN DER HÓEVEN. (ABRAHAM)
Geb. te Leiden 30 Maart iß2g uit het huwelijk
van Prof. Dr. C. Pruijs van der Hoeven met M. C.
Trompert ging hij in 1845 als scheepsjongen in
zeedienst, deed verscheidene zeereizen tot hij in
1852 als stuurman te Batavia kwam, daar examen
voor 0.-I. ambtenaar aflegde, waarna hij in 1854
benoemd werd tot ambten, ter beschikking van
den ass.-res. van Benkoelen. In 1856 werd hij tot
contr. 3e klasse bevorderd, in 1858 naar Sumatra's
Westkust overgeplaatst; in 1859 werd hij benoemd
tot politiek agent toegevoegd aan de militaire
expeditie in Redjang en Ampat Lawang, waarbij
hij zich zoozeer onderscheidde dat hij de Mil.
Willemsorde verkreeg. In 1860 werd hij contr.
2e kl. en in Sept. d. a. v. contr. I* klasse; hij
wist de onderwerping van het landschap Lebong
te bewerken zonder dat eenig noemenswaardig
verzet plaats greep. In 1862 werd hij ass.-res. van
de L Kota, in hetzelfde jaar van Mandeling; na
een tweejarig verlof werd hij benoemd tot ass.-
res., hoofd van gew. bestuur van Benkoelen, in
IS7O tot res. der Lampongsche districten en in
1873 van Palembang. Daar maakte hij in 1878
een ontdekkingstocht langs de Djambi-rivier tot
de grens van Djambi (kampong Samalidoe). In
1879 vertrok hij opnieuw met verlof; terugge-
keerd, werd hij in 1880 regeeringscommissaris in
Atjeh, en in 1883 gouverneur van Atjeh en Ond.,
waar hij het civiel bestuur invoerde. In 1883 ge-
pensionneerd, trad hij in 1886 weder in 's lands
dienst als lid van den Raad van Indië, en werd
in 1893 definitief op verzoek eervol ontslagen.
 PRUIJS V. D. HOEVEN. (ABR.) — PUTTE.
Van zijne geschriften noemen wij: Een woord
over Sumatra in brieven, Rott. 1864; Versterking
der Indische middelen, Econ. Aug. 1865; Mijne
ervaring van Atjeh, 's Grav. 1884; Veertig jaren
Indischen dienst, 's Grav. 1894; Stemmen uit het
Oosten, Vragen des tijds 1899.
PSAMMODYNASTES. REPTILIA, OPHI-
DIA, Co/itbridae, Dipsadinac. Zie OELAR.
PSARISOMUS. AVES, PASSERIFORMES,
PASSSRES, Ftirvlaemidae, Purxlacminae. Zie
PIPI-LOEREJAN.
PSEUDOCHIRUS. Zie BUIDELDIEREN.
PSEUDORECTES. AVES, PASSERIFORMES,
PASSERES, Prionopidae,Prionopinae. ZieKOKEI.
PSIDIUM. Zie DJAMBOE BIDJI.
PSILOPOGON. AVES, PICARLAE, SCAN-
SORES, Capitonidae. Zie LAWEIJAN.
PSITTINUS. AVES, PSITTACI, Psillucidae,
I'a/acoiiiithinae. 'Zie TANAU.
PSOPHOCARPUS. Zie BOTOR en KATJANG.
PSYCHOTRIA. Zie IPECACUANHA (Dl. 11,
bl. g6). In den laatsten tijd zijn door het Kol.
Museum weder pogingen aangewend, de cultuur
dezer kostbare artsenij in Oost- en West-lndië
te verzekeren.
PTERACLIS OCELLATA. Zie DOLFIJN-
VISSCHEN.
PTEROCARPUS. Zie LINGOA KASTOERI
en SANA.
PTEROCERA. Zie GASTEROPODEN.
PTEROMYS. MAMMALIA, RODENTIA,
Simp/icidenlata, Sciuridae. Zie KECIIOEBOE en
EEKHOORN.
PTEROPUS. MAMMALIA, CHIROPTERA,
MEGACHIROPTERA, Pteropodidae, Pteropi. 'Zie
AWAB.
PTEROSPERMUM. Zie BAJOER.
PTILINOPUS. Zie DUIF.
PTILONORHYNCHUS. AVES, PASSERI-
FORMES, PASSERES, Timcliidae, Ptilonorhyn-
chinac. Zie BATOETOE.
PTILOPUS. AVES, COLUMBAE, Trcronidae,
Ptilopodinae. 'Zie DUIF, JOWAN-BONDOL en
POONAI.
PTILORHIS. AVES, PASSERIFORMES, PAS-
SERES, Faradiscidac, L'.pimachinae. Zie OEAN.
PTYCHOZOON. Zie GEKKO.
PULEX. ARTICULATA, INSECTA, DIP-
TERA, Pulicidae. Pulicinae. Zie TINGGI.
PUNICA. Zie DALIMA.
PUNTIUS. PISCES, PIIVSOSTOMI, Cypri-
nidac, Cvpriuiiiac. 'Zie PAWÈII.
PUPILLENKORPS. Zie ONDERWIJS (MILI-
TAIR), Dl. 111, bl. 86.
PUPILLENSCHOOL. Zie ONDERWIJS (MI-
LITAIR), Dl. 111, bl. 86.
PURPURA PERSICA.ZieGASTEROPODI'.N.
PUT. Zie ARTESISCHE FUTBORING, Dl. I,
bl. 46.
PUTTE. (ISAAC DIGNUS FRANSEN VAN
DE) Geb. 22 Maart 1822 te Goes uit het huwe-
lijk van J. Fransen v. d. Putte en D. J. Luteyn.
Aanvankelijk voor de marine opgeleid, trad hij in
1838 in dienst ter koopvaardij en verkreeg wel-
dra achtereenvolgens den rang van 3C", 2en en
IV" stuurman; in iß4g werd hij aangesteld tot
administrateur der suikerfabriek' Pandji op Java,
doch keerde in 1859 naar Nederland terug, waar
hij zich aanvankelijk te Rotterdam vestigde. Daar
trok hij reeds spoedig de aandacht door zijne
groote talenten; een brochure over de „Regeling
(ISAAC DIGNUS FRANSEN VAN DE) 345
der suikercontracten op Java", Gor. 1860, gaf
blijken van zijne groote kennis der agrarische
aangelegenheden van Java en toen Olivier, tot
Minister van Justitie benoemd, zijn mandaat
nederlegde, werd Van de Putte in 1862 gekozen
tot lid der Tweede Kamer voor het kiesdistrict
Rotterdam. In dat hooge college verwierf hij zich
reeds aanstonds een invloedrijke plaats; toen de
Minister van Koloniën in het kabinet Thor-
becke, Uhlenbeck, aftrad, werd Van de Putte in
zijn plaats aan het hoofd van het departement
gesteld (3 Febr. 1863), waar hij tal van belang-
rijke maatregelen tot stand bracht. Verschil van
gevoelen tusschen het hoofd van het kabinet,
Thorbecke, en den Minister van Koloniën noopte
den eerste tot het nederleggen van zijne betrek-
king (10 F'ebr. 1866); het opvolgende ministerie,
waarin Van de Putte zijn portefeuille behield en
aan welks samenstelling hij een groot aandeel
had, trad reeds 30 Mei 1866 af, ten gevolge
van het aannemen van een amendement, door
Poortman voorgesteld op het „Ontwerp van wet
tot vaststelling van de gronden, waarop onder-
nemingen van landbouw en nijverheid in Ned.-
Indië kunnen worden gevestigd", waardoor naar
het oordeel van den Minister de grondslag voor
de door hem beoogde hervorming vervallen was
(zie AGRARISCHE WET, Dl. I, bl. 12). Bin-
nen een maand na zijne aftreding werd hij weder
verkozen als lid der Tweede Kamer voor Rotter-
dam en behield dien zetel, tot hij 6 Juli 1873
andermaal als Minister van Koloniën optrad in
het door hem en Mr. G. de Vries Az. gevormde
kabinet, waarin hij van 18 Dec. 1873 tot 16 Mei
1874 tevens als Minister van Marine fungeerde.
Tengevolge van het verwerpen door de Tweede
Kamer van een voorstel tot eensus-verlaging trad
het Ministerie af en werd Van de Putte door
Mr. W. Baron v. Goltstein opgevolgd (27 Aug.
1874); spoedig daarna (Oct. 1874) werd hij door
Hoorn naar de 'Tweede Kamer afgevaardigd, waarin
hij zitting hield tot hij in 1880 door de Provinciale
Staten van Zuid-Holland tot lid der Eerste Kamer
verkozen werd, welke betrekking hij nog bekleedt.
De Hr. Van de Putte is Commandeur Ned. Leeuw.
Als staatsman heeft Van de Putte bij uitne-
mendheid grooten invloed uitgeoefend op de ont-
wikkeling onzer koloniën in liberalen zin. Met
Van Hoëvell mag hij in één adem genoemd wor-
den als de grondvester van het nieuwere koloniaal
beleid. Waar Van Hoëvell de eer toekomt, het
eerst krachlig te zijn opgetreden voor de toepas-
sing van nieuwere denkbeelden op koloniaal poli-
tiek terrein, heeft Van de Putte die verder ont-
wikkeld en op oorspronkelijke wijze daaraan vorm
en leven gegeven. Vooral zijn eerste ministerie
is in dit opzicht baanbrekend geweest; aan zijn
initiatief of aan zijne krachtige medewerking dankt
Indië tal van belangrijke maatregelen, die een
nieuwe periode openen, zooals de intrekking van
verscheidene verplichte cultures op Java, Amboina
en de Banda-eilanden, de afschaffing der verplichte
diensten in de Gouv.bosschen op Java, het ver-
bod tot het aangaan van contracten met de hoof-
den der desa's, de afschaffing van de straf van
rotanslagen, de concessie voor den aanleg en de
exploitatie van een spoorweg van Batavia naar
Buitenzorg, de regeling van de opleiding der 0.-I.
ambtenaren enz. De meest gewichtige wetten, op
zijn initiatief tot stand gekomen zijn de wet rege-
lende het beheer en de verantwoording der Indi-
346 PUTTE. (ISAAC DIGNUS FRANSEN VAN DE)
sche geldmiddelen en die tot vaststelling der tarie-
ven van in-, uit- en doorvoer in Ned.-Indië, waardoor
gebroken werd met het beschermend stelsel. Zijn
boven vermeld wetsontwerp tot vaststelling van
de gronden enz. mocht hij niet tot wet verheven
zien; het bevat echter de kiem der voornaamste
hervormingen, die op agrarisch gebied in Ned.-
Indië zijn ingevoerd en heeft als zoodanig een
bij uitstek grooten invloed uitgeoefend. Gedurende
zijn tweede ministerie werd de aangevangen her-
vorming der in- en uitvoerrechten voortgezet en
het beschermend stelsel geheel afgeschaft. Andere
hervormingen van geen gering belang, zooals de
reorganisatie van het districtsbestuur op Java, zijn
ook gedurende zijn bewind tot stand gekomen
of voorbereid; grootendeels echter werd zijn tijd
in beslag genomen door den oorlog met Atjeh
uitgebroken en door den parlementairen strijd,
die daarover in de Staten-Generaal gevoerd werd.
Ook na zijn aftreden als Minister heeft Van de
Putte grooten invloed in de Volksvertegenwoordi-
ging uitgeoefend; daarbuiten werkte hij eveneens
krachtig in 's lands belang o. a. als voorzitter eener
commissie voor den waterweg van Rotterdam naar
zee (1877), en van eene commissie ter beoordeeling
van de bestaande indeeling der maritime middelen
in Ned.-Indië (i88g). Ook nam hij een groot aan-
deel aan 'de werkzaamheden voor de oprichting van
het „Institut colonial international", welks zittingen
hij te 's Gravenhage op uitnemende wijze presi-
deerde, en waarvan hij thans eerevoorzitter is.
Zie: zijne levensbeschrijving door Mr. B. H.
Pekelharing in Mannen en vrouwen van betee-
kenis in onze dagen, Haarlem ißgg; v. Deventer
in Woord en Beeld, Mei 1900; voorts Parlemen-
taire redevoeringen, Schiedam 1872—1873 (bevat-
tende de redevoeringen van 1862—Sept. 1865).
—
.
Die op Atjeh betrekking hebbende (Febr. 1873
Dec. 1885) zijn afzonderlijk uitgegeven onder den
titel: Atjeh.
PYCNONOTUS. AVES, PASSERIFORMES,
PASSERES, Timcliidac, Brachypodiinae. Zie
BRABA-RIMBO en KAMADJA.
PYGEUM. Zie KI-lIADJI.
PIJLVERGIFTEN. Pijlvergiften worden in
't Zuidoosten van Azië veelvuldig vermeld. Van
de Himalaya af, langs de oostkust van de golf
van Bengalen, op 't schiereiland van Malaka en
verder in den Oostindischcn archipel vindt of
vond men vergiftigde pijlen. Echter kan men geen
continuïteit in dit gebied aannemen, daar de wijze
van toepassing der pijlvergiften vrij belangrijk
verschilt. Met name is er een bepaald gebied aan
te geven waarde vergiftige pijlen met de blaaspijp
worden afgeschoten, omvattende, — behalve het
zuidelijk deel van Malaka, — Sumatra, Java, Borneo
en Celebes. terwijl elders de boog wordt gebruikt.
Zie over de bijzonderheden der verspreiding dezer
beide wapens: Pleyte in Intern.Archivf.Ethnogr.
IV, bl. 265. Op te merken valt dat het gebruik
van vergiftige, met de blaaspijp afgeschoten pijlen
thans op Java niet meer voorkomt, doch dat men
er, als rudiment van vroegere toestanden, de blaas-
pijp nog aantreft onder het kinderspeelgoed. Zie
overigens voor de inrichting van de blaaspijp en de
pijltjes de artikelen SOEMPITAN en WAPENEN.
Het gebruik van vergiftigde pijlen heeft, waar
dit voorkomt, in het algemeen tweeërlei strekking,
eensdeels voor de jacht, anderdeels als oorlogs-
wapen. In verband met de eerstgenoemde toepas-
sing is het een hoogst merkwaardig bewijs voor
— PIJLVERGIFTEN.
de scherpzinnigheid van natuurvolken, dat deze
voor pijlvergiften meerendeels stoffen in hun om-
geving hebben weten op te zoeken, die van uit
de bloedbaan aanzienlijk veel vergiftiger werken
clan van uit het darmkanaal. Daardoor wordt het
mogelijk dat een dier, met een vergiftige pijl ge-
schoten, zonder gevaar kan gegeten worden, vooral
wanneer de gebruikelijke voorzorg genomen wordt
de omgeving van de wond, waar zich uit den
aard het meeste vergift bevindt, vooraf weg te
snijden. Reeds bij oude schrijvers vindt men deze
opmerking, zoo bij Celsus, waar hij spreekt over
de jachtvergiften der Galliërs (De medicina libr.
VIII, lib. V c. 27). Hiermede hangt ook samen
dat de deugdelijkheid van sommige pijlvergiften,
b. v. van het bekende curare uit het Amazone-
gel,ied, volgens de berichten der enkele reizigers
die de bereiding hebben bijgewoond, beoordeeld
kan worden naar den smaak. Over de oorzaak van
dit verschil in werking bij verschil van toepas-
sing kan hier niet nader worden uitgeweid; soms,
b. v. bij het curare, kan dit aldus worden opge-
vat, dat het vergift van uit het darmkanaal slechts
langzaam wordt opgenomen, en daarentegen weder
gemakkelijk wordt uitgescheiden, zoodat er telkens
slechts een zeer kleine hoeveelheid tegelijk, onvol-
doende om den dood te veroorzaken, in den bloeds-
omloop circuleert. In andere gevallen berust het
genoemde verschil op omzettingen, die de vergif-
tige stof in het darmkanaal ondergaat. In de
tweede plaats kunnen de pijlvergiften dienen als
toelichting van de scherpe natuurwaarneming van
primitieve volken, omdat men veilig beweren kan
dat zij voor deze bereidingen de meest vergiftige
stoffen uit hun omgeving hebben weten op te
sporen. Inderdaad kent de scheikunde onder de
natuurproducten en onder de kunstmatig bereide
stoffen bijna geen lichamen, die de werkzame be-
standdeelen der pijlvergiften in giftigheid even-
aren of overtreffen.
Dat neemt niet weg dat de bereiding der pijl-
vergiften zelve, voor zooverre deze bekend is,
gewoonlijk een mengelmoes vertoont van scherp-
zinnigheid, bijgeloof en hokus pokus. In den
regel zijn deze praeparaten in hooge male samen-
gestelde afkooksels van verschillende planten,met
veel omslag en geheimzinnigheid samengevoegd,
vaak vermengd met deelen van vergiftige dieren,
en kan men in de gebruikte stoffen sommige onder-
scheiden aan welke de vergiftige werking in hoofd-
zaak toe te schrijven is, andere die op meer of
minder goede gronden geacht kunnen worden de
werking van het vergift te bevorderen, of het
product beter geschikt maken b. v. om aan de
pijlen te blijven hechten of in de wond spoedig
op te lossen, en in de derde plaats een aantal
stoffen die met de giftwerking zeker niets te maken
hebben. Zoo vindt men ook in de bewerkingen
sommige die zeer rationeel kunnen heeten, andere
echter die de giftwerking zeker niet bevorderen,
eerder zelfs schaden kunnen. Dit ten minste is
de indruk, dien de enkele beschrijvingen van de
bereiding van pijlgiften welke lot ons gekomen
zijn, maken. Want om begrijpelijke redenen is
het duidelijk dat, is het al moeilijk voor reizigers
om zich de pijlgiften zelve te verschaffen, het
nog veel moeilijker is voor vreemden om tegen-
woordig te zijn bij cene bewerking, die vaak voor
stamgenooten zelfs verborgen wordt gehouden.
Als voorbeeld van de wijze waarop een pijlgift
gemaakt wordt diene de beschrijving door Hrolf
 PIJLVERGIFTEN. 347

Vaughan Stevens gegeven van een dergelijke be- namelijk uit Derris elliptica bereid (zie TOEBA)
reiding door hem bijgewoond op 't schiereiland echter met toevoeging van Autiaris toxicaria,
van Malaka (Materialen z. Kcnntnis der wilden Raildia Pumetoinm, Tabernaeiiioiitaua Malacen-
Stamme auf der Ilalbinsel Malaka in Veröffent- sis, Alocnsia singaporiana, en nog een zes- tot
lichungen aus dem Königlichen Museum f. Völ- tiental andere planten samen gekookt, waarin ook
kerkunde, Berlin, Spemann, Bd. II lßgi,bl. 109). nog een weinig arsenik en een pepertje gebracht
Het betreft een plantaardig vergift van de Pangghan- worden, 't laatste niet de bedoeling 't vergift te be-
stam. Hiertoe worden een twintigtal verschillende schutten voor een hantoe ofboozen geest, die bang
basten, bladeren, vruchten of wortels gebruikt is voor peper. De bereiding geschiedt desgelijks
waarvan Stevens de inlandsche namen opgeeft, als bij de andere stammen en wordt door Stevens
benevens zeven verschillende plantensappen, scor- uitvoerig beschreven met afbeelding der gebruikte
pioenen, duizendpooten en slangen. Voor zoover toestellen. Alleen valt op te merken dat ten slotte
deze materialen gedetermineerd zijn behooren zij als het plantaardige deel van het vergift klaar is,
tot een paar Strychnos-sooxten (Blay Besar en 't zuivere uitgeperste gift van slangen, scorpioenen
Blay Hitam), een variëteit van Pangium editie en duizendpooten toegevoegd wordt, alzoo niet
(Piyung), Cuesmoiii' javanicn, Amorphophnllus, mede gekookt, hetgeen zeker rationeeler is dan de
Dioscorea dacmoiiitm, Fpiprcmmum gigautenm. behandeling dezer stoffen bij de Orang Panggahn.
Speciaal de Blay Hitam is nader onderzocht Evenals bij de Orang Benoewa worden ook
door Santesson (Aren., d. Pharm. 1893, bl. 591) door de Orang Mentera voor verschillende doel-
die deze plant voor een Slryeknos-sooxt ver- einden, b. v. voor verschillende groote dieren, ver-
klaart welke uitsluitend brucine bevat en geen giften van verschillende sterkte vervaardigd, en
strychnine, en door Elfstrand (Arch. d. Pharm. de pijlen dienovereenkomstig gemerkt. Zij welen
1898, bl. 100) die haar met Strycknos lauccola/is ook dat bij 't maken van insnijdingen in de schors
geïdentificeerd heeft. De verschillende basten, van Autiaris toxicaria men voor het verkrijgen van
vruchten enz. worden in bepaalde volgorde en in een sterk werkend vergift slechts oppervlakkig moet
bepaalde groepeeringen verschillend lange tijden insnijden. Dit schijnt juist te wezen en zijn verkla-
gekookt met water, daarna de uitgeperste vochten ring daarin te vinden dat hel uitvloeiende sa], bij
bij elkaar in een pot gedaan, alles met uitzondering diepere insnijding vermengd wordt met een gonr-
van het Antiaris-sap, dat er pas later bijkomt, ver- achtig bestanddeel, dat als een vernis opdroogt en
volgens worden de slangekoppen, scorpiocnenstaar- de snelle oplossing van het vergiftin den weg staat.
ten en koppen van duizendpooten fijngewreven en Onder de halfwilde stammen van Malaka zijn
bij het vocht gevoegd, dat tot de helft wordt inge- de mannen, die een specialiteit van de giftberei-
kookt en door een bladtrechter gefiltreerd. Eerst ding maakten, uitgestorven; wie gift noodig heeft
daarna wordt het sap van Autiaris toegevoegd en en niet al de ingrediënten gemakkelijk bekomen
vervolgens de vloeistof zoover ingekookt tot zij niet kan voegt er allerlei aan toe waarvan hij wel
meer snel afloopt van een bamboestokje. Nog warm eens gehoord heeft dat 't vergiftig is. Hoewel
wordt het extract in bamboekokers gevuld en is iedere stam zijn eigen stamgift heeft, volgt hier-
dan klaar voor het gebruik. De gehceel bewerking uit nog geenszins dat 't van een der leden van
duurt ongeveer twee en een half uur. de stam verkregen vergift met dat van een ander
De Pangghan-lieden van wien Stevens deze overeenstemt. Alleen bij de meest wilde en ontoe-
bereiding bijwoonde waren giftmakers van pro- gankelijke Drang Sakei is de giftbereiding in
fessie. Zij beweerden zeer beslist dat het vergift, handen van enkele personen, bij wie het recept
voor de toevoeging van het Antiaris-S&p, als het van vader op zoon overgaat en dus zekere een-
gedronken werd, wel in staat zou zijn om iemand heid gewaarborgd is. Droomt b. v. bij de O. Mentera
ziek en duizelig Ie maken en maagpijn te ver- een man dat hij een dier doodt met een of ander
wekken, doch niet doodelijk zou werken tenzij in ingrediënt, hoc onschadelijk ook, dan kan men er
groote hoeveelheid, doch eerst na de toevoeging op rekenen dat hij 't een volgende maal aan het
van het Ipoch-sap zijn eigenlijke vergiftigheid vergift toevoegt; anderen echter nog niet. Van-
verkrijgt. In verband hiermede is het zeker op- daar reeds dat door velschillende personen geheel
merkelijk dat het Ipoek-sap eerst op het laatst verschillende samenstellingen worden opgegeven.
wordt toegevoegd, en dus zoo kort mogelijk wordt Uit Sumatra is bekend en nader onderzocht
gekookt, want met het oog op de eigenschappen door Lcwin een pijlvergift der Bataks, waarin
van het werkzame bestanddeel van het Antiaris- 't sap van Autiaris toxicaria gebruikt wordt en
sap, het antiarinc, mag men veilig aannemen dat ongetwijfeld ook nog andere planten, die niet
dit door lang koken ontleed en daardoor minder nader konden herkend worden.
vergiftig zou worden. Deze bewerking is dus alles- Op de Mentawci-cilanden worden vergiftigde
zins rationeel; minder echter het mede koken der pijlen gebruikt die niet niet de blaaspijp, maar
slangekoppen enz. Opmerking verdient echter met den boog afgeschoten worden. Vermoedelijk
weder dat van deze dieren juist de deelen geno- zijn Autiaris, Derris elliptica en Capsicuin de
men worden „nar zich de giftkliercn bevinden, hoofdbestanddeelen, echter wordt beweerd dat ook
even als van de scorpioenen. tabak err tabaksasch er in voorkomen.
Behalve dit hoofdzakelijk plantaardige vergift Op Borneo komen bij de Dajaks talrijke pijl-
der Orang Panggahn beschrijft Stevens (1. c. bl. giften voor, die deels onder den naam ipoh, deels
107) nog een ander pijlgift der Orang Benoewa als siren beschreven worden, zonder datdeze namen
„Dok" („Ngdok") of als het niet volledig is Kroy steeds dezelfde stof aanduiden. Zoo vindt men
(Krohi) genoemd, waarin behalve ipoeh-bast voor- siren, dat sttychnin-houdend is en ook wel dat
komen koppen, kaken of staarten van Sco/opcn- geen strychnin bevat. De voornaamste stamplanten
dra's, stekels en lever van verschillende visschen, vergiften zijn Strycknos Tieute, Antiaris
slangekoppen en sap van „Babooter" (Excoecaria ia en Derris elliptica (loeba), terwijl ook
Agnllochn) en „Gurah". Dioscorea hirsuta (gadoeng), tabakswater, en asch of
Bij de Orang Mcntcra vond hij vergiften voor- kool van verscheidene planten toegevoegd worden,

348 PIJLVERGIFTEN.
Behalve de dierlijke vergiften treffen wij alzoo
als voornaamste stamplanten der indischc pijlver-
giften aan Antinris, Strycknos en Derris. De
werkzame bestanddeelen dezer planten zijn het
glukosied antiarine, de alkaloïden strychnine en
brucine, benevens derrid.
Bij de Negrito's op de Philippijnen wordt een
pijlvergift bereid uit den bast van Rubelaisiuphi-
lippiuensrs, waarin als werkzaam bestanddeel het
rabelaisine voorkomt. (Plugge, Ned. Tijdschr. v.
Geneeskunde, 1896, Dl. 11, n°. 4 en Gartner,
Diss. Erlangen 1895).
(Litterutuur: Lewin, Pfeilgifte, Berlin 1894).
PIJNACKER HORDIJK. (Mr. CORNELIS)
Geb. te Drumpt 13 April 1847 uit het huwelijk
van A. Pijnacker Hordijk, mcd. doctor en G. J.
Van Wijk, studeerde hij te Utrecht en promo-
veerde aldaar tot doctor in de beide rechten op
stellingen (28 Nov. 1873). Reeds korten tijd daarna
(4 Maart 1874) werd hij benoemd tot Hoogleeraar
aan het athenaeum illustre, later gemeentelijke
universiteit te Amsterdam, welke betrekking hij
aanvaardde met het uitspreken eener redevoering:
„Nederlands behoefte aan meer dan een Hooge-
school". Den i™ Maart 1881 werd hij Hoogleer-
aar aan de Universiteit te Utrecht en aanvaardde
het ambt 7 Oct. van dat jaar met het uitspreken
eener redevoering: „De taak van den beoefenaar
der Ncderlandsche rechtsgeschiedenis". Reeds to
Febr. 1882 verwisselde hij het professoraat met
de betrekking van Minister van Btnnenlandsche
Zaken; na 22 April 1883 als zoodanig eervol te
zijn ontslagen, werd hij 19 Juni 1885 tot Com-
missaris des Konings in Drenthe benoemd en 19
Juni 1888 tot Gouverneur-Generaal van Ned.-Indië
aangesteld, in welke betrekking hij 29 Sept. 1888
optrad. Den 15"' Juli 1893 werd hij op verzoek
eervol ontslagen en droeg 1 7 Oct. d. a. v. zijne
waardigheid aan zijn opvolger over. In Nederland
teruggekeerd vestigde hij zich te 's Gravenhage,
en werd in Mei iBg4 door de Staten van Zuid-
Holland gekozen tot lid van de Fierste Kamer der
Staten-Generaal. Bovendien wijdde hij zich aan
wetenschappelijke onderzoekingen, vooral op het
gebied van het Oud-Hollandsch recht, en is ook
werkzaam geweest als voorzitter cener Staatscom-
missie voor ouderdoms- en invaliditeitspensioenen.
Verder is hij voorzitter van de Maatschappij tot
bevordering van het natuurkundig onderzoek der
koloniën en van het Indisch genootschap, onder-
voorzitter van het Kon. Inst. voor de taal- land-
en volkenkunde van Ned.-Indië. Hij was ook voor-
zitter van curatoren der Indische Instelling te
Delft. Thans is hij voorzitter van het Institut co-
lonial international. De Hr. P. Hordijk is Com-
mandeur Ned. Leeuw.
Tijdens zijn bestuur werd de oorlog op Atjeh
voortgezet en daar de scheepvaartregeling inge-
voerd en was eene expeditie op Flores noodig
tot tuchtiging der berg-Endaneezen. De regeling
der heerendiensten op Java werd met kracht ter
hand genomen en in bijna alle gewesten vol-
tooid; een nieuw reglement voor de opiumpacht
op Java en Madoera en sommige Buitenbezittingen
werd afgekondigd, terwijl eene proef met de opium-
regie werd voorbereid; algemeene bepalingen om-
trent het beheer van post- en telegraafdienst wer-
den vastgesteld, terwijl het inlandsch onderwijs
gereorganiseerd werd.
Van de hand van den Heer P. Hordijk ver-
schenen belangrijke bijdragen over de Oud-Neder-
.
— PYTHON.
landsche rechtsgeschiedenis in de Werken dei-
Vereen, tot uitgave der bronnen v. h. oud-vad.
recht, n°. 2 en in de Werken v. h. Historisch
Gen. te Utrecht nO 4g; voorts verschillende klei-
nere opstellen in de Nieuwe bijdragen voor rechts-
geleerdheid en wetgeving en in de Bijdragen voor
vaderlandsche geschiedenis en oudheidkunde.
PIJNAPPEL. (JAN) Geb. te Amsterdam 17
Nov. 1822 uit het huwelijk van G. Pijnappel en
A. M. Kruseman, studeerde hij aanvankelijk aan
het Athenaeum zijner geboortestad, later te Leiden
waar hij 6 Juni 1845 in de letteren promoveerde
na publieke verdediging van het proefschrift: „Spe-
cimen literarum inaugurale continens vitas ex lexico
biographico Ibn Callicanis quae non exstat nisi
in codice Amstelodamensi". Spoedig na zijne pro-
motie werd hij (1846) benoemd tot leeraar, later
Hoogleeraar, aan de Delftsche Akademie, waar
hij onderwijs gaf in het Maleisch en een tijd lang
ook ir, geschiedenis en in land- en volkenkunde;
bij de opheffing dier inrichting werd hij Floog-
leeraar in het Maleisch aan de Rijksinstelling voor
onderwijs in Indische taal-, land- en volkenkunde
te Leiden en sedert 1877 aan de Rijksuniversiteit
aldaar, waar hij zijn ambt aanvaardde met eene
redevoering: „Het recht en de waarde der beoefe-
ning van het Maleisch en in 't algemeen, van de
Polynesische talen als vak van hooger onderwijs".
Den I7 en Sept. iBBg ontving Dr. Pijnappel op
verzoek eervol ontslag; hij woont thans te Nijme-
gen. Sedert 1875 is hij Ridder Ned. Leeuw.
Op het gebied van het Maleisch gaf hij uit:
Mal.—Ned. woordenboek, naar het werk van Dr.
W. Marsden en andere bronncn_ bewerkt, 1863,
2 e dr. 1875, 3C dr. 1884; Mal. spraakkunst voor
eerstbeginnenden, 1862; Maleische spraakkunst,
1866; Maleische Grammatica, 1888; Reis van
Abdoellah in Meursinge's Mal. leesboek 4" stuk;
De wortelvormen in het Maleisch in Compte
rendu van het 6 C Orientalistencongres te Leiden
4* Tartie, Section V, bl. 21; Laag-Maleisch. Gids
1865, IV, bl. 148; Over het Arab. Mal. alphabel,
Bijdr. t. t. 1. en vlk. N. vlgr. 111, bl. 229; Aan-
teek. op H. C. Klinkert's supplement, ibid.
3e vlgr. V, bl. 1; De Maleische atlas van Ver-
steeg, ibid. 3 e vlgr. X, bl. 373; De Mal. hand-
schriften in de bibliotheek der Leidsche Univer-
siteit, ibid. 3 e vlgr. V, bl. 142; Catalogus der
Mal. handschriften i. d. Leidsche bibliotheek, ibid.
3e vlgr. V, bl. 149; Eene nieuwe uitgave van de
Kalila en Damina, ibid. 4 e volgr. I, bl. 232;
Over de Mal. pantoens, Feestbundel Kon. Inst.
1883 (T. L.) bl. 161.
Verder schreef hij eene Geographie van Ned.-
Indië, 's Hage 1863 (2 e dr. 1868, verdere uitga-
ven bewerkt door G. J. Dozy), alsmede verschil-
lende artikelen in de Bijdr. t. t. 1. en vlk. over
ethnographie en geschiedenis, — voorts De Kon.
Akad. te Delft, Amst. 1859; Drie stellingen over
de opleiding van 0.-I. ambtenaren, 's Grav. 1863;
De rijksinstelling van onderwijs in Indische t. 1.
en vlk. te Leiden en de Iloogeschool, 's Grav.
1868. Als secretaris van het Kon. Instituut voor
t. 1. en vlk. bezorgde hij verschillende uitgaven,
o. a. de Reis naar het Oost. gedeelte van den
Ind. arch. door Rcinwardt, Amst. 1858. Dr. Pijn-
appel beoefende met voorliefde de wijsbegeerte
en gaf enkele studiën op dit gebied uit.
PYRODON. Zie lIOORNVISCH.
PYTHON. REPTILIA, OPIIIDIA, Boidae,
I Pylhoninac. Zie OELAR.
 QUARANTAINE. — RAAD DER AZIATISCHE BEZITTINGEN EN ETABLISSEMENTEN 349
Q
QUARANTAINE. Zie EITDEMIËN, Dl. I,
bl. 505.
OUARLES VAN UFFORD. (Jhr. Mr. JACOB
KAREL WILLEM) Geb. te Rijswijk (Z.-H.) 22
Mei 1818 uit het huwelijk van Jhr. Mr. P. P.
Quarles v. Ufford met 11. J. L. W. Baronesse
Collot d'Escury, studeerde te Leiden en promo-
veerde daar tot Dr. in de beide rechten op 9 Dec.
1844 na verdediging eener diss. „De vi rationum
externarum in domesticam patriae nostrae condi-
tionem, inde a controversia M. Britanniae cum
coloniis suis Americae septentrionalis, usque ad
foedum nostrum cum F'rancia d. 10 Nov. 1785".
Na te 's Gravenhage als advokaat bij den Hoogen
Raad gepractiseerd te hebben, werd hij Jan. 1850
benoemd tot adj.-commies bij het Departement
van Binnenl. Zaken, en 7. Oct. 1855 bevorderd
tot commies. In Febr. 1857 werd hij hoofdcom-
mies bij het Dep. van Koloniën; in 1860 en
1861 maakte hij eene reis naar Java, waarover
zie de door hem in 1862 en 1863 te 's Grav. uit-
gegeven brochures „Indrukken van Java medege-
bracht" en „Wat is voor Ned.-Indië noodig r".
In Maart 1865 bevorderd tot referendaris verzocht
en verkreeg hij 8 Juli 1871 eervol ontslag uit
's lands dienst, ingaande met I Juli. In 1893
werd hij benoemd tot Ridder N. L., ten blijke
RAAD DER AZIATISCHE BEZITTINGEN
EN ETABLISSEMENTEN. Bij de Staatsrege-
ling van 1798 werd o.a. bepaald, dat de Bataaf-
sche Republiek zou tot zich nemen „alle de bezit-
tingen en eigendommen der gewezen Oost-Indische
Compagnie, benevens alle derzclver schulden".
Nadere wettelijke voorschriften werden verder toe-
gezegd tot regeling van de verhouding tusschen
Moederland en Koloniën, m. a. w. óók tot rege-
ling van het Opperbestuur hier te lande. Voor-
loopig werd reeds bepaald, dat het Uitvoerend
Bewind zou hebben „de beheering over (de) bui-
tenlandschc etablissementen en coloniën, en der-
zelver inwendig bestuur", terwijl in uitzicht werd
gesteld de oprichting van twee koloniale bestuurs-
colleges, nl. een Raad van Asiatische Bezittingen
en Etablissementen en een Raad der Amerikaan-
sche Coloniën en Bezittingen. De opperleiding
van alles wat het koloniaal bestuur betrof (ten
opzichte van de wetgeving op het terrein der kolo-
niale aangelegenheden had het Vertegenwoordigend
Lichaam meê te spreken) zou dus komen aan het
Uitvoerend Bewind, waaraan verantwoordelijk en
ondergeschikt zoude zijn o. a. de zg. Aziatische
Raad. Pas II April 1800 werd de instructie voor
den Raad vastgesteld, welk college in Mei 1800
werd geïnstalleerd; tot zoolang was het Comité
voor de Oost-Indische Zaken in functie gebleven.
De Raad was gevestigd te Amsterdam en bestond
uit 9 bezoldigde leden, aan te stellen en te ont-
slaan door het Uitvoerend Bewind. Zijne leden
werden verdeeld in 3 Departementen: nl. tot de
van de waardeering der belangelooze zorgen door
hen, gedurende een halve eeuw gewijd aan de
Mij. van Weldadigheid, aan wier hoofd hij ruim
20 jaar als voorz.-commissaris had gestaan en over
welke hij tal van stukken had geschreven.
Quarles v. Ufford heeft vele artikelen geschre-
ven over verscheidene onderwerpen, meestal echter
betreffende onze koloniën; zij zijn in verschillende
tijdschriften geplaatst, vooral in de Economist, in
welke hij van 1863 af o.a. jaarlijks eenige malen
zijne „Koloniale kronieken" plaatste, eene be-
schouwing over belangrijke gebeurtenissen en ge-
schriften op onze koloniën betrekking hebbende.
Zie over zijne vroegere geschriften Veth in de
Gids Juli en Aug. 1864. Hij publiceerde ook
„Herinneringen uit Scandinavië", 's Grav. 1876.
QUERCÜS. Zie PANING-PANING, PASANG
en KASSA.
QUERQUEDULA. zie EEND.
QUINETUM (CHINETUM).Zie over dit koorts-
middel Dl. 11, bl. 225. Het is een geelwit amorph
poeder, dat minstens 20 °/0 kinine moest bevat-
ten, doch door de fabrikanten vaak uit den afval
der kinine-bereiding vervaardigd werd; thans is
dit mengsel geheel in onbruik geraakt.
QUISQUALIS. Zie OEDANI.
Indische Zaken, tot den Koophandel en Zeevaart,
tot de Finantiën. De Raad zou „hebben en vit-
oeffenen in naam van het Uitvoerend Bewind en
op zijne verantwoordelijkheid aan hetzelve, het
algemeen gezag en bestuur over de Bezittingen
(enz.), gehoord hebbende aan de voormalige 0.-I. C.",
een bestuur, dat zich zou „uitstrekken, zoowel
tot het staatkundige, huishoudelijke, justitieele en
finantieele, als tot den handel van, op en in die
landen, het onderhouden, vernieuwen, of aan-
gaan, van verbintenissen met de Indiaanschc Vor-
sten en Volken". Maar de Raad zou „verplicht
zijn, zich stiptelijk te gedragen naar en te han-
delen overeenkomstig de besluiten van het Uit-
voerend Bewind". Gedurende zijn bestaan (1800
1806) heeft de Raad dan ook nooit bezeten eenige
—
zelfstandigheid van werkelijke beteekenis tegen-
over het Uitvoerend Bewind, of, na de Staats-
regeling van 1801, tegenover het Staatsbewind,
of, na die van 1805, tegenover den Raadpensio-
naris. Wel heeft de Raad beproefd, die zelfstan-
.
digheid te verkrijgen, maar het is mislukt. Bij
de beslissing omtrent zaken van eenig werkelijk
belang werd de Raad tamelijk wel genegeerd.
Zelfs bij het vaststellen in 1804 der bestuurs-
reglementen voor Indië werd de Raad voorbij-
gegaan
In 1804 werd zijn zetel overgeplaatst naar
's Gravenhage en een nieuwe instructie voor hem
opgemaakt. Na het optreden van Koning Lode-
wijk bleef hij nog eenigen tijd voortleven, maar
bij Kon. Besl. van 29 Juli 1806 werd hij opge-
350 RAAD DER AZIATISCHE BEZITTINGEN EN ETABLISSEMENTEN. — RAADSEL.
heven tegen I Augustus. Reeds eenige weken Watoegoenoeng zich bereidwillig door Batara Wisnoe
vroeger was ingesteld de waardigheid van Direc- dooden.
teur-Generaal „voor de Zaken der Indien en van Den heer W. Meijer Ranncft komt de lof toe,
den Koophandel". ons het best met het „Javaansche Raadsel" te
:
(Litteratuur G. J. A. Van Berckel, Bijdrage
tot de geschiedenis van het Europeesch opper-
hebben bekend gemaakt door de mededeeling van
ongeveer 500 Raadsels, die hij „om eenige orde
bestuur over Nederlandsch-lndië 1780—1806, Lei- in den rijken voorraad te brengen" onder 4 rubrie-
den, 1880). J. E. IL ken heeft gebracht.
RAAD (HOOGE) DER NEDERLANDEN. a. Raadsels, waarin naar één woord of één be-
Zie RECHTSWEZEN. grip gevraagd wordt;
RAADSEL. Jav. TJANGKRIMAN (BADEJAN, /'. Woordspelingen van samengestelde uitdruk-
vergel. WANGSALLAN, PARIQQAN, POER- king;
WAK ANTI), de oplossing: BATANG; Mad. c. Verkortingen;
BIIAK-TEBBHAGHAN; Soend. TOETOEROE- d. Raadsels met figuren en op zich zelf staande
TJINGAN; Mal. PANERKA; Bat. Mai. BA- letters en cijfers.
DEJAN; Bat.IIOELANG-KOELINGAN; BarÉE. a. De eerste afdeeling bevat het grootste aantal.
WAILO; Bengk. TEKOQ-TEKI; Seraw. MOE- Ter kenschetsing slechts een paar voorbeelden.
NLNG-MOENING of MEMOENLNGAN; Bese- Kang tjëndaq di tjëndaqqi, kang dawa di sarn-
maiisch MOKNING-MOENING; Sang. TATINO- boengi; d. i.: wat kort is wordt korter gemaakt,
GOENG, de oplossing: TATIKA; Boeloesch wat lang is wordt verlengd. —
Batangipoen (op-
fINGKOEN (MEPEPOEREI); Pakewasch JIN- lossing): Ramboetting Tjina; d. i.: het haar van
TJ< »EN (KAINTJO-INTJOAN); TonseaschJlNG- eenen Chinees. — Toelichting: de korte haren
KOEN, SESILIGEN; Tondanosch SILIGAN; worden afgeschoren, en de lange haren worden
Bentenangsch TINGKUM; Ponosakansch, PO- met zijden draden tot eenen haarstaart gevlochten.
TANGKE; Bolaang-Mongondausch TOTANG- Raadsel: Jen isih tjiliq nganggo djarit, jen wis
KIJON: Mak. BOTO-BOTOWANG, BOE3INEESCH gëde woeda baë; d. i.: als het nog klein is draagt
ATAPPOE-TAPPOENG of PATAPPOENG. (Ver- het een kleedje, als het groot is geworden is het
gel. Bftsa to-Bakka, Boeg. Chrestom. 111, bl. 145). naakt.
Uit deze opgave, die nog met meerdere Vertdal-
— Oplossing: De Bamboeplant. Toelich-
ting: De jonge plant (Boeng) wordt beschut door
woorden zou kunnen worden aangevuld, blijkt dat, tjaloempring, d. i. het omkleedsel, dat zich ook bij
gelijk zich ook wel liet verwachten, het „Raadsel" de geledingen vertoont.
onder zoo niet alle, dan toch onder de meeste Raadsel: lja djënënge, ija roepane; d. i.: de
volken of volkstammen van den Archipel voor- naam is als de kleur. Oplossing: Këmbang Woe-
komt. En ook op Malaka en Madagaskar komt ngoe; d. i.: de Wocngoe-bloem; of: Ija djënënge,
het voor. Omtrent de Filippijnen en Borneo be- ija oenine; d. i.: de naam is als het geluid. Op-
zitten wij geene gegevens. In het „Raadsel" zien lossing: de vogel Tjoeliq.
wij overal den geest des volks aan het werk: wij /'. Raadsel: Matjan angëleng ing Walang ;d. i.:
leeren daardoor zijn waarnemingsvermogen kennen ; een tijger heeft zijn hol in een sprinkhaan. Op-
wij vernemen, hoe men zich al lachende en spe- lossing: Kombang angëleng ing kajoe; d. i.: een
lende weet bezig te houden en te vermaken; zich Kombahg heeft zijn hol in hout. —
Toelichting:
te ontspannen en tegelijk in te spannen; kort eene De tijger is een Matjan-koinbang; en met Walang
gedachte, een inval, eerre waarneming in raadsel-
vorm weet weer te geven, en een lust tot geeste-
is bedoeld de Walang-kajoe. —Een leng is een
klein gat; een hol voor dieren. De opgave is dus
lijk bezig-zijn verraadt, soms niet zonder eenigen
—
geheel en al onzin.
humor; nu eens zeer oppervlakkig en weinig be- c. Raadsel: lëm-poeq-dja-tos. Oplossing: Pëlërn
teekenend, of ook wel plat, en dan weer heel aar- empoeq, madja atos; d. i.: de Mangga is zacht,
dig gevonden en geestig — alles geheel overeen-
komstig den cultuurstaat waarin men leeft, maar
de Madja hard.
Raadsel: Me-ga; d. i.: een wolk. Oplossing:
juist daardoor voor den Europeaan dikwijls moeie- Menie sëga; d. i.: gekookte rijst in de zon zetten
lijk te verstaan en op te lossen. En zoo worden om te drogen.
wij dan ook door gebrek aan plaatsruimte gedwon-
—
d. Eenen andoren vorm treffen wij in de 40 af-
gen al die Raadsels — en dit zijn wel de meesten
die eene te breedvoerige ethnographische toelich-
deeling aan. De hoofdregel is, dat men het ant-
woord vindt door van eiken te verklaren zin in
ting zouden vereischen, achterwege te laten. Is het de opheldering de eerste en de laatste lettergreep
hier vooral de jeugd, elders zijn het vooral de te nemen. Doch hierop zijn uitzonderingen. Bijv.:
ouderen, die zich met het opgeven en oplossen Raadsel: ka. — Opheldering: ka-sidji, d. i.: één
van Raadsels bezig houden. Zelfs vindt men in ka. — Oplossing: Kadji (■= Hadji).
eene „Javaansche Babad" verhaald, hoe een strijd Raadsel: ka-8-9-dagang. — Opheldering: kane-
tusschen twee machtige persoonlijkheden —namel.
Batara Wisnoe en Watoegoenoeng vorst van Giling-
sidji-woloe-sanga-dagang. — Oplossing: krulji-
loenga-dagang; d. i.: de Hadji gaat handeldrijven.
wësi — kortweg uitgemaakt wordt door het voor-
stel van den laatsten, dat als Batara Wisnoe zijn
Een andere raadselvorm: „
„
ma
„ .
Opheldering :
„Raadsel" kon oplossen, hij zich gewonnen zou Djane tëloe, :
toemoempang d. i.: drie dja's,
mirre
geven, en door hem gedood mocht worden. En
zijn „Raadsel" luidde: Ana wit adikih adakah
de ma staat er boven. —Oplossing : Djaloemam-
pang (eene plant, waarvan de bladeren als genees-
wohe; ana wit adakah adikih wohe. En Balara middel voor paarden dienen).
Wisnoe loste het eerste deel van het „Raadsel": Ook bestaat er nog een Raadselvorm, waarin
Er is eene kleine plant (boom) met groote vrucht, eene teekening voorkomt; niet ongelijk aan onze
op door: Samangka (= Watermeloen): on het Rebus, doch waarvoor wij naar het werk van den
tweede deel: er is een groote boom met kleine heer Meijer Ranncft zelf moeten verwijzen.
vrucht, door: Waringin. En na die oplossing liet Met geen der in de verschillende talen voorko-
 RAADSEL. 351

mende Raadsels zijn wij zoo goed bekend als met
die in het Javaansch; en ook onder geen volk
schijnt het Raadsel zoo ontwikkeld en in verschil-
lende vormen voor te komen als onder de Javanen.
Soendaneesche Raadsels. Anoe di ars
Raadsel: Bcsëpil boekannjo oedang, bëïkor pan-
djang boekannjo këro; apakoh itoe? d.i.: 't Heeft
eene schaar doch is geen garnaal; 't heeft een
langen staart doch is geen aap. Wat is dat ?
Oplossing: Orang Tjina makan (Een Chinees die
—
aan het eten is. Met sëpit worden de stokjes be-

—
leumpang, anoe ngaïs tjitjing; d. i.: Hetgeen ge-
dragen wordt loopt, die draagt staat stil. Op-
lossing: Pëntjoeran. Het water loopt, de pëntjoer-
an (kleine, gewoonlijk kunstmatig met behulp
van een bamboe waar het water doorstroomt, ge-
doeld, waarmee de Chineezen eten).
Lampongsche Raadsels: Badanni saj'i-
roengni wat sëratocs; d.i.: Het heeft één lichaam
en honderd neuzen. — Oplossing: Njanjas (Ananas).

vormde waterval) staat stil.
Raadsel: Anakna di saniping, indoengna di ta-
randjang; d. i.: Het kind heeft een baadje aan,
de moeder is in paradijs-costuum. —
Oplossing:
Bamboe. (Het kind is de jonge spruit (iwoeng)).
Raadsel: Ana beurat ka loehoer, ana hampang
ka handap; d. i.: Als het zwaar is gaat het naar
boven, als het licht is naar beneden. —
Oplossing:
Een Timboean (d. i. een balanceerende bamboe,
waaraan door middel van een kleinere of van een
louw, een emmer hangt, die water uit een put
moet opbrengen).
Raadsel. Ana nangkoeban pinoeh, ana nang-
karak kosong; d. i.: Als het onderst boven is
gekeerd, is het vol; als het met de opening (of
—
Raadsel.' Bakakni di 'atas, bocloengni di bah;
d. i.: Zijn wortel is boven, zijn blad is beneden.
Oplossing: Tabir (gordijn, voorhangsel).
Raadsel: Di tjoelik sakik, di kanik bangik; d. i.
Wordt hel even met de vingers aangeraakt doet
:
het pijn, wordt het gegeten is het smakelijk.
Oplossing: Dërijan (de Doerian).
—
Serawajsche R.aadsels: Mas di dalam, sëla-
kaw di loewar; d.i.: Van binnen goud, van bui-
ten zilver. —Oplossing: Tëlor. (Een ei).
Raadsel: Bidawdari bësanggol goendjong; boei-
dong sëloendjor badan; d. i.: Eene hemelsche nimf,
die het haar in eenen wrong draagt, en neuzen
langs het geheele lichaam heeft.
Nanas. (De Ananas).
— Oplossing:

holte) naar boven staat is het leeg.

sing: Een kapje of toedoeng.
—
Oplos- Raadsel: Lagi këtji'aq bëdamaw rë
Lah bësaq bëdamaw boe
Madoereesche Raadsels, ntunnsAl/M.nian Lab. mati bëdamaw bi
Apaw këtëgas kataw mi.
>/1 ir i/isn\ (fAcrnnivi-nw Oplossing: afr n.rU/\\ (ei). D. i.: Is het nog klein dan noemt men het rë
Is het groot dan noemt men het boe
Raadsel: tMnmopu/fianies inntciiijtut^'Tnniism^w Is het dood dan noemt men het bi
Wat is dat?
Oplossing: iun ri tui i tt.vrjr w (vuur).
Maleische Raadsels. Tëloeknja ëmpat, tan-
Oplossing: Boelo'ah (Bamboeriet).
=
— Rë
rëbong (eelbaar uitspruitsel van het bamboe-
djoengnja lima. Apakah dia? D. i.: Vier inham- riet). Boe = boelo'ah. —■ Bi =bilah.
men met vijf kapen. Wat is dat? Oplossing: Tangan (Stuk gespleten bamboe).
(de hand met hare vijf vingers en vier tusschen- Bësëmahsche Raadsels. Pohon kajoe ba-
ruiniten). njaq; pohon boeloh banjaq; ocwibanjaq; baqmanë
Raadsel: Mëruboewat roeniah dalam roemah më- ëmboevvatnjë mangkë patjaq nocdohnjë samë sëkali;
ramoe dalam badan. Apakah dia? D. i.: Een huis d. i.: veel hout; veel bamboe; veel rot tan; wat
maken in een huis, de bouwstoffen in het lichaam moet daarvan gemaakt worden, opdat een en ander
zoeken. Wal is dat?
Spinnekop).
— Oplossing: Laba laba (de in eens kan worden uitgesproken?
Aboe. (Asch).
—
Oplossing:
Raadsel: Toeroen boekit naik boekit, bërdjoempa Raadsel: Tëinbajnjë ta

—
tatal sakëping; d. i.: Heuvel op heuvel af, men Mangkë ëndjadi pë
ontmoet een spaander. Oplossing: Sikat kapala; Lah grëmas baliq ëndjadi ta
d. i.: Haarkam. D.i.: Eerst is het ta Dan wordt het pë
Raadsel: Bëreikoer bockannja këra, bërsëpit boe- Is het vergruisd (verbrijzeld) dan wordt het weer
kannja këtam. Apakah dia? d. i.: 't Heeft een ta Oplossing: Tanah (Aarde, potaarde).
staart en is geen aap, 't heeft knijpers en is geen Raadsel: Toelang toe'apë, pandjang sëkali ? d. i.:
krabbe. Wat is dat? —Oplossing: Orang Tjina.
Een Chinees. (Hier wordt gedoeld op den staart,
Welke „Toelang" is de langste?
Toelang pëmatang. (Bergrug).
—
Oplossing:
dien de Chinees aan het hoofd draagt, en op de Menangkabo'sche Raadsels. Raadsel
stokjes waarmee hij bij wijze van vork eet). (Taki-taki): Oerang balimd badaunsanaq, tibó di
Bataksche Raadsels: Madaboe ngada mar- gauoeng babocnoewan; d.i.: Vijf broeders die in
tampoek; d. i.: liet valt af en heeft toch geen een grot sterven.
— Oplossing (Djawab): Makan
steel. — Oplossing: Pira ni manock; d. i.: Kip- sirië langkóq-langkóq. (Een volledige betelpruim

....
....
penei. die fijn gekauwd wordt).
Raadsel: Djolo mate indoekna anso adong ija; Raadsel: Hidoeiqlah injó karanó awaq, hidoeiq
d.i. Na zijn moeders dood wordt het geboren.- awaq karanó injó; d.i.: Haar leven dankt zij mij,
Oplossing: Toenas ni hajoe na ti taba; d. i.:
Spruiten die uit eenen gevelden boom botten.
en mijn leven dank ik haar.
padi. (De rijstplant).
— Oplossing: Batang
Raadsel: Mardang mardoeng, mardangka so mar- Raadsel: Kètè ra
boeloeng; d. i.: het heeft lakken maar geene bla- Gadang ba
deren. — Oplossing: Tandoek ni oersa; d.i.: het
gewei van een hert.
Mati bi
A toe kó jó ?
Bengkoelensche Raadsels: Roema ken- D.i.: Klein is het ra....
tjiq bëpintoc tigo; apakoh itoe? d.i.: Een klein < iroot is het ba ... .
....
huis met drie deuren; wat is dat?
Badjoe (baadje) of: Tjëlana (broek).
—
Oplossing: I lood is het bi
Ra, ra, wat is dat?
352 RAADSEL.
— RAAD VAN NEDERLANDSCH-INDIË.
Oplossing: Raboeëng, batoeëng, bilah. (Raboeëng
= jonge bamboe; uitspruitsels die gegeten wor-
den. — Batoeëng = naam van eene groote soort
bamboe.
gemaakt).
— Bilah ■> de latten van de batoeëng
Sangireesche Raadsels. Sëmpoto dano,
sëmpoto kahoeawa; d.i.: 't Eene deel is een meer,
het andere een toorts. —
Eene lamp met pit en olie.
Oplossing (= Tatika-e):
Raadsel: Bara i Ansoeang Bawajë, sëngkapili
soe Batawi; d.i.: Het zwaard van den Reus Bawalë
reikt, als het een houw doet, tot Batavia. — Op-
lossing: De Bliksem. — Batavia is genomen als
het verste punt dat men zich kan denken. De
bliksem wordt hier voorgesteld, als het zwaard
van eenen reus die in de lucht vliegt; daarom
wordt hij Bawalë genoemd. Dit is de naam van
iemand, die het hoofd van den romp kan losma-
ken, en daarmee tusschen zonsondergang en -opgang
kan rondvliegen om kwaad te doen. (Vergel. Wilken,
Animisme, bl. 25—31).
Ook in rythmischcu vorm komen hier Raadsels
voor. Door accenten wordt de Sahola (de tenge-
volge van de Kadans veranderde klemtoon) aan-
gewezen. Bijv.:
Raadsel: Apoe oe laürang,
Kapoc oe indalane,
Nëtamba, nëtéwogë,
Nakapia sëndinganeng.
D.i.: Kalk uit het zeegebied, slingerplant van
het binnenland, hebben zich bijeengevoegd, en
vereenigd en doen het gezelschap goed.
lossing: De Sirihpruim.
— Op-
Littemtuur: Verklaring van de meest bekende
Raadsels in proza door W. Meijer Ranneft, Ver-
handel. Bat. Gen. XLVII, 2" stuk, 1893; F. S.
A. de Clercq in Tijdschr. Bat. Gen. XX, bl. 570;
Mr. O. J. H. Graaf van Limburg Stirum in idem,
XXXIV, bl. 360; J. Kreemer in Mededeel. Ned.
Zend. Gen. XXVII, bl. 134; XXX, bl. I ; C. Poen-
sen in Ontjen-ontjen, 3 deelen; Bladvulling in
Tijdschr. Bat. Gen. XXXV, bl. 480; C. A. van
Ophuysen in Tijdschr. Bat. Gen. XXVIII, bl. 201;
XXX, bl. 459; In Bijdr. K. Instit. T. L. V.kunde,
3 I, bl. 245; O. L. Helfrich in Tijdschr. Bat.
0
Gen. XXXVII, bl. 98; In Bijdr. K. Instit. T. L.
V.kunde, 5° VI, bl. 612; 6° I, bl. 44, bl. 60;
Dr. G. K. Niemann in Bijdr. K. Inst. T. L. V.-
kunde, 30 I, bl. 245; Dr. 0N. Adriani in Bijdr.
K. Instit. T. L. V.kunde, 5 X, bl. 386; H. C.
Klinkert in Bijdr. K. Instit. T. L. V.kunde, 3°
IV, bl. 24; K. F. Holle in Tijdschr. Bat. Gen.
XVII, bl. 369; N. Graafland, De Minahassa, I,
bl. 285; 11. van den Spiegel in Tijdschr. Bat.
Gen. XXXVII, 1,1. 307; M. Joustra, Karo-Batak-
sche Raadsels in Mededeel. Ned. Zend. Gen.
XLV, bl. 72; A. L. van Hasselt, Manangkabo'sche
Raadsels in Midden-Sumatra 111, 2°, bl. 142.
RAAD VAN JUSTITIE. Zie RECHTSWEZEN.
RAAD VAN NEDERLANDSCH-INDIË. Zoo-
als reeds vroeger (Dl. 11, bl. 72) werd medege-
deeld, valt de instelling van eenen Raad van Indië
samen met die van de betrekking van Gouverneur-
Generaal; het college bestond toen, behalve den
landvoogd, uit 4 leden. Dit getal werd tijdens
het bestaan der 0.-I. Comp. herhaaldelijk gewij-
zigd. In 1617 moesten er 9 leden zijn; 5 hunner,
met inbegrip van den Directeur-generaal van den
handel, zetelden bij den Gouv.Generaal, de overi-
gen waren bestuurders van buitenposten. Omstreeks
1650 waren er 6 permanente leden met een af-
wisselend getal extra-ordinaire leden; de eersten
concludeerden, de laatsten hadden slechts een ad-
viseerende stem, behalve bij de verkiezing van
een Gouv.-Generaal „pro interim" en in enkele
andere aangelegenheden. Tijdens Valentijn bestond
de Raad uit 5 ordinaire leden, een ordinair lid
tevens president van den Raad van justitie die
vroeger niet mocht meestemmen, en 6 of 7 bui-
tengewone leden benevens den geheimschrijver.
In 1789 waren er volgens Huyser 7 voorzittende
leden (met inbegrip van den Gouverneur-Generaal
en den Directeur-generaal) en 8 extra-ordinaire
leden, welke laatsten wel mochten adviseeren maar
niet concludeeren dan alleen in zaken van oorlog
of vrede met inlandsche vorsten, gratie aan ter
dood veroordeelden en de verkiezing van een
Gouverneur-Generaal.
Tijdens de Comp. berustte de hoogste wetge-
vende en uitvoerende macht in Indië bij dit col-
lege, de „Hooge Regeering"; — over den om-
vang daarvan zie Dl. II t. a. p. De Gouv.-Gen.,
die in den Raad voorzat, was, althans volgens de
bestaande bepalingen, slechts gewoon lid en had
alleen bij staking van stemmen dubbele stem; in
de punten en artikelen van 1650 wordt van den
Gouv.-Gen. en den Raad van Indië gesproken als
vormende te zamen een college waarin alle zaken,
der generale Comp. .aangaande, moeten behandeld
worden; zelfs mochten de brieven, aan den land-
voogd gericht, niet dan in volle vergadering ge-
opend worden. In den regel echter was zijn invloed
overheerschend. Valentijn zegt dat, ofschoon de
Gouv.-Gen. maar voorzitter in den Raad was, en
dus door de stemmen der overige leden beperkt,
het toch zeker is dat hij gemeenlijk waakt meester
to blijven en dat geen van de heeren het in zijne
gedachten zou durven nemen hem tegen te spre-
ken. Als zij allen tegen hem samenspanden dan
nam hij aan de zaak alleen bij de HH. XVII te
verantwoorden; Camphuys woonde zelfs gedurende
geruimen tijd de zittingen van den Raad niet bij,
maar voerde de besluiten van den Raad niet uit,
als hij ze afkeurde. Toch beleefde Valentijn ook
gevallen en tijden, waarin de opperlandvoogd,
kleinhartig zijnde, bijna niet dorst spreken, en de
Directeur-generaal alles doordreef.
Het charter van 1804 bracht eene belangrijke
verandering. Ofschoon de Raad van Indië, die
uit 3 ordinaire en 2 extra-ordinaire leden zou be-
slaan, nog zou blijven de Hooge regeering, aan
welke het beleid over alle zaken, de policie en
civile Regeering aangaande zou blijven opgedra-
gen, werd den Gouv.-Gen. de bevoegdheid gege-
ven om, wanneer hij oordeelde dat het nemen van
een maatregel in het belang der Republiek, de
veiligheid of het behoud van eenige bezittingen
noodzakelijk was, en de meerderheid van denRaad
van een ander gevoelen was, dan toch op zijne
verantwoordelijkheid dien maatregel te nemen;
een voorschrift, waarschijnlijk aan Britsch-Indië
—
ontleend, waar, bij het optreden van Lord Corn-
wallis ais Gouv.-Gen. eene dergelijke bepaling
was ingevoerd. Het charter werd nooit in Indië
ingevoerd (zie Regeeringsreglement); in de In-
structie voor Gouv. en R. v. I. van 1807 werd
echter eene dergelijke bepaling ingelascht. Daen-
dels, voor wien deze instructie bestemd was, oefende
een zeer grooten invloed uit, deels door zijne per-
soonlijkheid, maar deels ook door de hem mede-
gegeven instructie en door de bevoegdheid hem
toegekend de Hooge Regeering te ontbinden. Daar-
 RAAD VAN NEDERLANDSCH-INDIË. 353

van maakte hij in 1808 gebruik; de nieuwe Raad telijk hunne gevoelens mededeelen en wordt het
van Indië telde 4 gewone en 3 extra-ordinaire onderwerp opnieuw in eene vergadering van het
leden. Tijdens het Engelsche tusschenbestuur werd college behandeld, waarin de Landvoogd voorzit.
dat getal tot I vice-pres. (den kommandant der Terwijl deze wanneer hij in den Raad verschijnt
troepen) en 2 leden teruggebracht. slechts eene raadgevende stem heeft, stemt' hij in
Na het herstel van het Ned. gezag werd niet dit geval mede, en heeft hij zelfs, bij staking van
terstond een Raad van Indië ingesteld; eerst toen stemmen een beslissende stem. Reeds daardoor
Commissarissen-generaal hunne betrekkingen neder- kan de stemming anders uitvallen, dan in de eerste
legden, werd het college weder hersteld; het be- vergadering; bovendien moeten leden van den
stond uit 4 leden. De verhouding van den Gouv.- Raad, in commissie op Java en Madoera gezon-
Gen. tot den Raad van Indië werd op den voet den, worden opgeroepen om aan die vergadering
van het charter van 1804 geregeld; zijne bevoegd- deel te nemen, en moeten zij onverwijld aan die
heid om tegen de meerderheid van den Raad te oproeping voldoen. Blijft echter ook daarna nog
beslissen werd zelfs eenigszins uitgebreid (zie art. de meerderheid tegen het gevoelen van den Land-
20 R.R. 1815, art. 12 R.R. 1818, art. 9 R.R. 1827); voogd gekant, dan kan deze van de boven ver-
de besluiten der Hooge Regeering werden volgens melde bevoegdheid gebruik maken,
het R.R. van 1815 genomen door den Gouv.- R.R. zegt „op eigen gezag en verantwoordelijk-
— naar het

Gen. en Raden, maar sedert 1818 door den Gouv. heid". Het spreekt echter van zelf, dat ook dan,
in Rade. wanneer de Gouv.-Gen. in de beslissing van den
In 1836 werd een groote verandering ingevoerd. Raad berust, hij dit eveneens op eigen gezag en
Tijdens het bestuur van Van der Cappelle en van verantwoordelijkheid doet. De besluiten van den
Du Bus de Gissignies had de Raad dikwijls nei- Gouv.-Gen., al of niet in overeenstemming met
ging tot groote onafhankelijkheid getoond (zie den Raad gevallen, worden genomen „den Raad
Louw, De Java-oorlog, 11, bl. 93); toen Van den v. Ned.-Indië gehoord".
Bosch het cultuurstelsel invoerde, stuitte hij vaak Blijkt uit een en ander reeds voldoende, dat
op tegenwerking in den Raad, waarvan Merkus de Raad niet is een mederegeerend lichaam, ook
de ziel was. Toen Van den Bosch, in het moe- in andere opzichten komt het duidelijk uit dat
derland teruggekeerd, tot Minister van Koloniën het R.R. den Gouv.-Gen. alleen als den verant-
benoemd was, werd de Raad van Indië een advi- woordelijken bestuurder van Ned.-Indië erkent.
secrend college; de Gouv.-Gen. moest in alle ge- Wel heeft de Raad het recht, voorstellen aan den
vallen, niet bij zijne instructie uitgezonderd, het Gouv.-Gen. te doen, maar bij den Landvoogd be-
dagelijksch bestuur betreffende, dit college raad- rust de beslissing; hij moet echter, wanneer deze
plegen, maar besliste zelfstandig (Art. 11 R.R. 1836). afwijzend is, daarvan met opgave van redenen,
De besluiten enz. werden voortaan genomen dooi- aan den Min. v. Kol. kennis geven en voorts in
den Gouv.-Gen., den Raad van Ned.-Indië gehoord. alle gevallen zijn besluit ter kennis van den Raad
Deze maatregel had ten gevolge, dat het aan- brengen (art. 35 R.R.). Wel zijn alle collegiën
zien van het college aanmerkelijk daalde, en dat en landsdienaren verplicht aan den Raad, op
zelfs van zijn „volslagen isolement" gesproken diens aanvragen, inlichtingen te geven, maar alleen
werd; de Gouv.-Gen. woonde slechts zelden de omtrent de feiten, wier kennis vereischt wordt
zittingen bij en alles werd zooveel mogelijk schrif- voor de adviezen, door den Gouv.-Gen. van het
telijk afgedaan. In het Reg.-Regl. van 1854 werd college gevraagd (art. 34 R.R.); tot het geven
een middenweg ingeslagen; terwijl de Regeering van mondelinge inlichtingen kunnen ambtenaren
van Ned.-Indië uitsluitend door den Gouv.-Gen. en officieren door den Gouv.-Gen. gelast worden,
wordt uitgeoefend, en de Raad v. Indië een advi- de vergaderingen van den Raad bijtewonen (art.
seerend college is, wordt echter in sommige ge- 7 R.R.). Er kan dus geen sprake van zijn dat
vallen aan het advies van den Raad eene bijzon- de Raad de rol gaat innemen, tijdens de Comp.
dere beteekenis toegekend. De Landvoogd, die aan dat lichaam toevertrouwd; hij is de bij uit-
bevoegd is het advies van den Raad in alle zaken nemendheid hooggeplaatste en onafhankelijke raad-
van algemeen of bijzonder belang interoepen, is gever van den Landvoogd, zonder ooit diens regeer-
in verscheidene belangrijke gevallen verplicht macht te deelen. Eindelijk kan de Gouv.-Gen. den
dat advies te vragen (art. 28 R.R. — behalve de leden van den Raad bijzondere commissies opdra-
daar genoemde gevallen zijn er nog verscheidene gen en hen met zendingen in Ned.-Indië belasten,
andere, zie o. a. art. 10 en 95 R.R., art. 22 en mits behalve de vicc-president 2 leden ter hoofd-
55 Compt.wet). In sommige bepaald aangewezen plaats aanwezig blijven (art. 36 R.R.). Uit deze
gevallen (artt. 29, 45—48, 52, 53, 75, 77, 82, 83, bepaling schijnt wel te volgen, dat de vicc-presi-
109, art. 363 Wetb. v. Strafv.) is echter over- dent niet door den Gouv.-Gen. met eene derge-
eenstemming met den Raad noodig, en moet dus lijke zending kan worden belast, zelfs niet met
het besluit van den Gouv.-Gen. overeenkomstig het machtiging der Koningin (zie Mr. P. A. Van der
gevoelen van de meerderheid van het college zijn, Lith in Bijdr. t. d. kennis van het staats- enz.
tenzij hij er de voorkeur aan geeft, de beslissing bestuur in Ned. XVIII, bl. 349); toch werd in
van de Koningin interoepen. Zelfs mag hij, zon- 1858 de vice-president De Perez naar Boni en
der die aftewachten, de door hem noodig gekeurde in 1873 Nieuwenhuizcn naar Atjeh in commissie
maatregelen nemen, ook tegen dat gevoelen in, gezonden. andere vraag is het of de Koningin
wanneer hij oordeelt dat langer verwijl de veilig- bevoegd is, den vice-president zulk eene opdracht
heid of de rust van Ned.-Indië of andere gewich- te geven, en ook, of het aan het Opperbestuur
tige algemeene belangen zou in gevaar brengen vrijstaat, leden van den Raad met zendingen bui-
(art. 30 R.R.). Voor hij echter tot zulke maat- ten Ned.-Indië te belasten, zooals het geval was
regelen overgaat, moet er alsnog naar gestreefd met den heer Groenevcldt, die in 1890 in opdracht
worden, de gewenschte overeenstemming te ver- kreeg, in Fransch Indo-China een onderzoek inte-
krijgen; daartoe moeten de Gouv.-Gen., de vice- stcllen naar de werking der opium-regic. Haar
pres. en de leden van den Raad elkander schrif- beantwoording hangt grootendeels af van de op-
111 -3
354 RAAD VAN NEDERLANDSCH-INDIË.
vatting omtrent de vraag of het R.R., de macht
van den Gouv.-Gen. regelende, daardoor ook die
van het Opperbestuur beperkt heeft (zie OPPER-
BESTUUR, Dl. 111, bl. 114).
De Raad vergadert ten minste eenmaal 's weeks,
op den daartoe door den Gouv.-Gen. vastgestelden
dag (des Vrijdags), en houdt zijne zittingen in
het Paleis te Weltevreden ter hoofdplaats Batavia,
tenzij in bijzondere gevallen, voor eene of meer
zittingen van den Raad, een ander gebouw of
eene andere plaats wordt aangewezen. De Gouv.-
Gen. kan zelf het voorzitterschap bekleeden of
dit aan den Lt. Gouv.-Gen. opdragen; gewoon-
lijk presideert de vice-president. Behoudens in het
na te noemen geval, neemt de Raad geen besluit
tenzij minstens drie leden (de vice-president daar-
onder begrepen) tegenwoordig zijn. Zijne advie-
zen licht de Raad met redenen toe. Zaken die
zóó spoedeischend» zijn dat de afdoening niet tot
de eerstvolgende vergadering kan wachten, kun-
nen buiten vergadering worden afgedaan wanneer
uit de in rondlezing op de stukken gestelde aan-
teekeningen blijkt, dat bij den Raad omtrent het
uit te brengen advies volledige overeenstemming
bestaat, dat niet minder dan evenbedoeld getal
leden zijn gevoelen daaromtrent heeft te kennen
gegeven en dat geen der leden tegen de afdoe-
ning buiten vergadering bezwaar heeft. Het col-
lege wordt bijgestaan door eenen secretaris,, die
door den Gouv.-Gen., op voordracht van den Raad,
benoemd wordt en wiens werkzaamheden bij afwe-
zigheid, belet of ontstentenis worden waargenomen
door een der Gouvernements-secretarissen, daartoe
door den Gouv.-Gen., of bij afwezigheid van dezen,
door den vice-president aangewezen. De Gouv.-
Gen. voegt, op voordracht van den Raad, aan
den secretaris zoovele en zoodanige ambtenaren
toe als in het belang van den dienst noodig is.
De Raad bestaat uit een vice-president en 4
leden, alle door de Koningin benoemd en die
door Haar ontslagen worden; zij moeten Neder-
landers zijn en den ouderdom van 30 jaren ver-
vuld hebben (art. 8 R.R.). Tegen strijd tusschen
de particuliere belangen van de leden en die van
het algemeen wordt zooveel mogelijk gewaakt
door art. 9 R.R. Een en ander heeft natuurlijk
de strekking om den leden eene stelling te ver-
schaffen, die hen toelaat onafhankelijk hun oor-
deel te uiten en dit, desnoods, tegen den Land-
voogd te verdedigen; het hoofdbezwaar tegen
eene, meermalen als wenschelijk voorgestelde reor-
ganisatie van den Raad, door het college, op het
voetspoor van Britsch-Indië (zie V. Pistorius en
Van der Lith, Het Britsch-Indische beheer, bl.
190), te laten bestaan uit de Directeuren der depar-
tementen, is dan ook de overweging dat daardoor
de onafhankelijke positie der raadsleden verloren
zou gaan, of dat aan die Directeuren eene positie
zou moeten worden verschaft, die hen zelfstandig
tegenover den Gouv.-Gen. zou stellen, 't geen moei-
lijk overeen te brengen zou zijn met het gevolgde
systeem van eenheid van bestuur en uitsluitende
verantwoordelijkheid van den Landvoogd. Voorts
is meermalen aangedrongen op uitbreiding van
het getal leden, ten einde meer dan nu mogelijk
is, belangrijke takken van dienst in den Raad te
vertegenwoordigen of ook, zooals voor Britsch-
Indië gebruikelijk is, leden in den Raad aante-
stellen, die niet in Indië maar in Europa zich
hebben onderscheiden, om zoodoende ook andere
inzichten in het college te doen vernemen dan
— RADEN SALEII.
verkregen kunnen worden door uitsluitend Indi-
schen dienst.
Eindelijk is meermalen aanbevolen geworden
om, eveneens op het voetspoor van Britsch-Indië,
den Raad voor bijzondere gevallen, te versterken
o. a. door de toelating van buitengewone leden,
deels niet-ambtenaren, als hoedanig dan ook inlan-
ders zouden kunnen benoemd worden. In verband
met zijne plannen tot decentralisatie van het Indi-
sche bestuur (zie DECENTRALISATIE, Dl. I,
bl. 428) werd tijdens het Ministerie van Mr. W.
K. Baron van Dedem een wetsvoorstel ingediend
(Bijbl. Staatscour. 1893/4 Bijl. n°. 4) tot wijziging
van art. 7 R.R.; hoogstens 8 buitengewone leden
zouden voor 3 jaar in den Raad benoemd wor-
den, van wie hoogstens de helft ambtelooze per-
sonen zouden zijn. Zij zouden deel nemen aan de
behandeling der algemeene begrooting en voorts
aan zoodanige werkzaamheden als waartoe de Gouv.-
Gen., of op diens machtiging de vice-pres., hen
zou oproepen. Daardoor zou de dikwijls hoog te
waardeeren voorlichting van particulieren verkre-
gen kunnen worden, zonder dat er gevaar zou
zijn dat de aldus uitgebreide Raad zou trachten
de macht van den Landvoogd te beperken, door
als een soort van parlement optetreden. Het ont-
werp is echter niet in openbare behandeling ge-
komen.
Zie over den Raad: Mr. J. de Louter's Hand-
leiding; Mr. C. W. Margadant, Het Regeerings-
reglement.
RAAD VAN TUCHT. Zie RECHTSWEZEN.
RAAS. (POELOE) Zie SOEMENAPSCHE
EILANDEN.
RABIA. Amk. Aroe. Zie SAGOE.
RABOENG.
Mcliosma Sumatrana Jack ■= M. nitida />'/.,
fam. Sabiaceac. Hooge boom met gevinde blade-
ren, die op Java en Sumatra voorkomt en ook
in Malaka is aangetroffen. Levert eene der deugd-
zaamste houtsoorten van Sumatra. Het hout is fijn
van vezel, hard en zwaar, donker bruingeel van
kleur, zeer sterk en duurzaam. Timmerhout voor
stijlen en planken, zoomede meubelhout.
RADEN. Jav. Soend.; RADIX, Mad. Adel-
lijke titel, samengesteld uit het oud-Javaansche
„hadyan" heer en het voorvoegsel „Ra", in ge-
bruik op Java en Madoera, alsmede in die stre-
ken, waar de Javaansche invloed zich heeft doen
gelden. Zie ADEL, Dl. I, bl. 9. Raden adipati
is de titel van den rijksbestierder in Socrakarta
en Djokjakarta.
RADEN SALEH Sarief Bastaman, geboren te
Semarang omstreeks 1814, overleden te Bui ten-
zorg 23 April 1880, stamde uit een voorname
regenten-familie, die zich, zooals de titel Sarief
bewijst, een Arabischen oorsprong toekent. Op
jeugdigen leeftijd kwam hij in kennis met den
schilder Payen (zie aldaar) die, zijn aanleg voor
de teekenkunst opmerkende, hem uit eigen bewe-
ging onderricht gaf en zich op zijne kunstreizen
over Java door hem deed vergezellen. In 1830
ging Raden Saleh met den inspecteur van finan-
tiën, den heer De Lange, naar Europa, waar hij
onder leiding van Schelfhout en Kruseman zijn
aanleg kon ontwikkelen. Daarna doorreisde hij
een groot gedeelte van Europa, woonde 5 jaar in
Dresden, vergezelde Horace Vernet naar Algiers
en was in '48 te Parijs getuige van de Februari-
omwenteling. In '51 of '52 keerde hij naar Java
terug. Hij is eerst gehuwd geweest met een ver-
 RADEN SALEII.
— RAFFLES. (THOMAS STAMFORD)
mogende Europeesche dame, vervolgens met een
schoone Javaansche uit Soerakarta; met deze be-
zocht hij nog eenmaal Europa en overleed kort
na zijn terugkeer op Java. Ter Koloniale Ten-
toonstelling van 1883 te Amsterdam was een
aantal schilderijen van Raden Saleh aanwezig,
dieren en dierengevechten, jachten en landschap-
pen (zie Catalogus van deze tentoonstelling, groep
II bl. 289).
RADERMACHER. (JACOBUS CORNELIS
MATTHEUS) Geb. te 's Gravenhage 30 Maart
1741, zoon van Johan Cornelis Radermacher, die
thesaurier-generaal was van Willem Karel Hendrik
Friso. Op iójarigen leeftijd als onderkoopman naar
Indië vertrokken, werd hij in 1761 koopman, in
1762 opperkoopman. In 1763 keerde hij naar het
vaderland terug, werd pensionaris honorair te Vlis-
singen, promoveerde in 1766 te Harderwijk tot
doctor in de rechten, vestigde zich als advokaat te
Arnhem, maar ging in 1767 opnieuw naar Indië,
werd te Batavia schepen, daarna baljuw, in Mei
1776 extra-ordinair raad van Indië, in 1777
president van schepenen, in 1781 kommissaris
over de vloot en het leger, en in datzelfde jaar
raad-ordinair; het bericht dier benoeming kwam
echter eerst in 1783 te Batavia. In datzelfde jaar
verzocht en verkreeg hij zijn ontslag; als vice-
admiraal der retour-vloot keerde hij naar Neder-
land terug, doch kwam bij een opstand van eenige
Chineezen, deel der equipage van zijn schip, den
24" Dec. 1783 om het leven. Radermacher heeft
groote verdiensten gehad voor de beoefening van
de wetenschap in Indië, vooral door de oprich-
ting van het Bat. Gen. v. Kunsten en Weten-
schappen, die hoofdzakelijk zijn werk was. Enkele
verhandelingen van zijne hand verschenen in de
eerste deelen van de Verhandelingen van dat Ge-
nootschap; eene korte beschrijving van een paar
reizen bij Batavia door hem gedaan vindt men in
T. v. Ned.-Indië, 1856, 11, bl. 162.
RADIKAAL. Zie OPLEIDING VAN INDI-
SCHE AMBTENAREN, Dl. 111, bl. 112.
RADJA. Titel, afgeleid van het Skr. woord
„Radjan" vorst. In de eerste plaats komt hij aan
den vorst zelven toe, — die echter vaak niet meer
dan een dorpshoofd is; — ook zijne afstamme-
lingen in de mannelijke lijn voeren dikwijls dien
titel. Op Java schijnt de titel alleen toetekomen
aan de zoons en dochters van den titulairen Sul-
tan van Cheribon, en kan met goedvinden van
het Gouv. in Pangéran Radja of Ratoe Radja ver-
anderd worden. Maharadja, „oppervorst", is
een titel die gewoonlijk slechts aan den Koning
der Nederlanden wordt gegeven; vroeger werd hij
door den vorst van Menangkabau gedragen. In
het Riouwsche worden de vorstelijke personen
van Maleische afkomst met Tongkoe betiteld,
die van Boeginecsche met Radja. Radja moeda
is in 't algemeen de titel van den persoon, die
voor den radja het bestuur voert, de zoogenaamde
rijksbestuurder.
RADJA. Mak. Zie TENGGOELI.
RADJAGALOEH. District van de gelijknamige
contróle-afdeeling, regentschap en afdecling Madja-
lengka, residentie Cheribon; met eene oppervlakte
van 15.883,42 hectaren. Het district telt 50 desa's.
RADJA. (GOENOENG) Berg op Sumatra, ten
z. van het meer van Korintji, een der hoogste
toppen van het Barisan-gebergte, zuidwaarts van
den Piek en naar schatting ruim 2000 M. hoog.
RADJAH. Zie EEND.
355
RADJAMANDALA. District met gelijknamige
hoofdplaats van de contróle-afdeeling Wcst-Ban-
doeng, regentschap en afdeeling Bandoeng, resi-
dentie Preanger Regentschappen, met eene opper-
vlakte van 34.093,88 hectaren. Het district telt
16 desa's.
RADJA-OEDANG. Naam in West-Sumatra voor
de Ijsvogel-soorten Halcyon pileatus en Pclnr-
gopsis javann; Halcyon chloris heet aldaar Kèkè
of Si-k ik i; Halcyon sordidus heet op de Aroe-
eilanden Kakerdardat. Halcyon chloris heet
op de Kei-eilanden Mant ik. Halcyon sanclus
heet op de Aroe-eilanden Kan, doch wordt op
Goram Assal genoemd. Halcyon saurophngus
heet op Misool Kinsoes. Op Sumatra heet Hal-
cyon pileatus ook nog Boe rong oedang. Sapi-
ocdang is een collectief-naam in West-Sumatra
voor Ijsvogel-soorten uit de geslachten Ceyx
en Halcyon, b.v. Sapi-oedang ketjil, Ceyx
ritfulorsa.
RADJA-WALI. Naam op Sumatra voor een
Vischarend, I yoliaelus ichthyuetus. Zie ook
PANGANG-KAKO.
RADJOENGAN. Zie KEPITING.
RAFFLES. (THOMAS STAMFORD) Geb.
5 Juli 1781 te Port Morant (Jamaica) aan boord
van het schip Arm uit het huwelijk van B. Rafflcs,
schecpskapitein, met Mej. Lindeman. Afkomstig uit
een weinig bemiddelde familie werd hij reeds in
1795 buitengewoon klerk bij de 0.-I. Comp. (East
Indian House) te London; hij trok daar zoozeer
de aandacht, dat hij in 1805 als onder-secretaris
naar Penang gezonden werd, waar êen nieuw gou-
vernement zou worden opgericht. Daar was hij,
sedert 1806 als secretaris, de ziel van het bestuur;
door zich voortdurend met de inlanders in aan-
raking te stellen, leerde hij hunne zeden en ge-
woonten kennen, zoodat de Gouv.-Gen. van Britsch-
Indië, Lord Minto, in hem den aangewezen man
zag om als zijn agent bij de Maleische staten te
Malaka werkzaam te zijn (1809). Daar knoopte
Rallies betrekkingen aan met verschillende staten
in den Archipel en stelde zich zooveel mogelijk op
de hoogte van de daar bestaande toestanden: toen
Lord Minto in 181 1 met eene vloot naar Java
vertrok, om dat eiland te vermeesteren, werd hij
door Raffles als zijn secretaris vergezeld. Na de
verovering van het eiland werd Raffles benoemd
tot Luitenant-Gouverneur van Java en onderhoo-
righeden (18 Sept. 1811); hij bekleedde die be-
trekking tot 11 Maart 1816. Naar Engeland terug-
gekeerd werd hij in den adelstand verheven; in
Oct. 1817 werd Sir T. S. Rallies tot Luit.-Gouv.
van Benkoelen benoemd, waar hij zich zooveel
mogelijk beijverde, om den invloed der Neder-
landers op Sumatra tegen te gaan en dien der
Engelschen daarvoor in de plaats te stellen, 'tgeen
hem echter niet gelukte, daar Benkoelen bij het
traktaat van 17 Maart 1824 aan Nederland werd
afgestaan en Rallies dientengevolge zijne betrek-
king moest nederleggen. Beter slaagde hij in zijne
pogingen om het monopolie van den handel in
den Archipel aan ons te ontnemen; de stichting
van Singapore en de invoering van het stelsel
van vrijen handel, waaraan die plaats haren ver-
rassenden bloei te danken had, waren zijn werk.
Raffles keerde in 1824 naar Engeland terug en
overleed 5 Juli 1826 te Highwood, Middlesex.
Het bestuur van Raffles over Java kenmerkte
zich door groote hervormingen. In stede van het
bestaande dwangarbcid-stclsel voerde hij het land-
356 RAFFLES. (THOMAS STAMFORD)
rente-stelsel in, dat ten doel had den inlander
de beschikking over zijnen arbeid en de vruch-
ten daarvan te verzekeren, doch tegen de opbrengst
van een zeker gedeelte van zijn oogst (zie LAND-
RENTE). Ook in het bestuur over den inlander
en in het rechtswezen werden door hem belangrijke
verbeteringen aangebracht; evenals zijne voorgan-
gers had hij met groote finantiëele moeilijkheden
te worstelen, die hij gedeeltelijk door den ver-
koop van uitgestrekte landen trachtte te overwin-
nen. Een en ander was zeer tegen den zin van den
kommandant der troepen, Sir R. R. Gillespie, die
tegen den Landvoogd bij het Hof van Directeuren
eene reeks van beschuldigingen inbracht; dit stelde
Raffles over het algemeen in het gelijk, doch
noemde den landverkoop, waarbij de Luit.-Gouv.
persoonlijk betrokken was, „a questionable pro-
ceeding".
Tijdens zijn bestuur werden Bantam en Cheri-
bon bij het directe Gouv.gebied ingelijfd, en werd
Djokjakarta door de Engelsche troepen vermecs-
terd, Sultan Sepoeh afgezet, en werden met de
vorsten op Java contracten gesloten waarbij zij
o. a. een deel van hun gebied afstonden. In Pa-
lembang werd de moord der Nederlanders door
eene expeditie gewroken, ten gevolge waarvan de
en Bali hadden kleine expedities plaats. ,
Sultan werd afgezet en zijn jongere broeder op den
troon geplaatst; zoowel op Borneo als op Celebes
Ofschoon Raffles zich steeds aan Nederland vijan-
dig heeft betoond en hij aan ons gezag en onzen
handel veel afbreuk gedaan heeft, zijn zijne groote
verdiensten, óok door Ncderlandschc schrijvers,
algemeen erkend. Zijne hervormingen op Java,
die vooral den inlander ten bate kwamen, vormen
een keerpunt in onze koloniale administratie, die
daarna op vrijzinniger grondslagen is gevestigd
dan te voren het geval was. Zelfs al erkent men,
dat zijne hervormingen met groote overhaasting
werden ingevoerd en vaak meer op het papier
dan in werkelijkheid bestonden, toch moet men
eerbied koesteren voor de groote, menschlievende
denkbeelden, die daaraan ten grondslag lagen en
mag men niet vergeten, dat hij met groote, vooral
finantiëele moeilijkheden te worstelen had en steeds
moest verwachten, dat het bestuur weder in handen
der Nederlanders zou vallen, die misschien zich
zouden haasten, zijne hervormingen te niet te doen.
Ook op wetenschappelijk gebied heeft Raffles zich
onderscheiden; zijn „History ofJava, London 1817"
is misschien met eenige overhaasting saamgesteld
maar was voor zijn tijd een werk van groote waarde,
die het ook thans nog niet geheel verloren heeft.
Een overzicht van zijne voornaamste hervormingen
gaf hij in de „Substance of a minute on the intro-
duction of an improved system of the internat
management and the establishment of a landrental
for the island of Java, London 1814". Voorts schreef
hij eene inleiding voor het werk van Leyden:
Malay armals en The mission to Siam and Hué,
London 1824.
Na zijnen dood gaf zijne weduwe uit: Memoir
of the life and public services of Sir Thomas
Stamford Rafïïes, London 1830. Zie voor zijn be-
stuur, H. D. Levysohn Norman, De Britsche heer-
schappij over Java en onderhoorigheden, 's Gra-
venhage 1857.
RAFFLESIA. Zie ook PATMA.
1 lezereuzenbloem, van3voet middellijn, werd ont-
dekt door den arts-natuuronderzoeker Jos. Amold,
die Stamford Raffles in 1818 begeleidde op diens
— RAKSHASA.
eerste reis van Benkoelen landwaarts in. Dr. Arnold
vond haar te Poeloe Lebar aan de Manna-rivier
(Dl. 11, bl. 462), waai' de inlanders deze bloem
kroeboet noemden, elders heette zij amboen-
amboen. In 1819 zond Raffles een brief over
deze ontdekking van den kort na deze reis over-
leden Dr. Arnold, aan Joseph Banks te Londen;
in 1 821 volgde eene, door Arnold's opvolger W. Jack
(Dl. 11, bl. 97) aangevulde, uitvoerige beschrij-
ving en afbeelding der Rnfilesia Arnoldi, welke
door R. Brown gepubliceerd werd in de Transact.
Linn. Soc. T. XIII. Zelden heeft eene botanische
ontdekking zoo aller aandacht getrokken als die
der reuzenbloem van Sumatra; vertalingen van de
beschrijving vonden weldra haar weg in alle landen;
in onze taal vindt men die o. a. in de Alg. Konst-
en Letterbode 1820 11, bl. 318 en 1822 11, bl. 8.
Een andere soort, tjendawan matahari
(zonnepaddestoel), werd door de leden der Sumatra-
expeditie ontdekt in de bosschen tusschen de rivie-
ren Liki en Loempatan-andjing in het zuiden der
Padangsche Bovenlanden en door Prof. W. T. R.
Suringar RnfiUcsin Ilusscltii genoemd. Behalve de
A. Pat ma komt op Java nog de R. Rochusscnii
voor door Teysmann en Binnendijk beschreven.
Prof. Suringar plaatste een beschrijving van de
A. Hasseltii en eene vergelijking met andere
soorten in het IVI deel, 2e ged. van „Midden-
-'
Sumatra" bl. 26 e. v., waarbij eene afbeelding
van de bloem is gevoegd. Zie ook Verslag Kon.
Akad. v. Wet., afd. wis- en nat.kunde 25 Oct.
1879. F.en nieuw overzicht der Rafflcsia's, met
de litteratuur, gaf Graaf H. Solms-Laubach in
Arm. de P.uitcnzorg IX, bl. 184.
RAJA (BOEKIT). Hoogste bekende berg in
Nederlandsch-Borneo, waarvan de hoogte door pei-
lingen op 2278 M. is bepaald. Hij is gelegen in
het Schwaner-gebergte; het graniet, dat de kern
van dit gebergte vormt, is doorbroken door por-
phyriet, dat de hoogste toppen, ook den Raja samen-
stelt. De berg is alleen beklommen in 1894 door
Molengraaff, die evenwel den hoogstcn top niet
bereikte, maar van een weinig lageren een prach-
tig uitzicht had over een groot deel van Borneo
(Geol. Verkenningstochten in Centraal-Borneo,
bl. 358). Vgl. deze Encyclopaedie Dl. I, bl. 238, 241.
RAJAP. Zie ANI-ANI en TERMIETEN.
RAJAT. Zie ORANG RAJAT.
RAJAWALI. Zie ANGKAI.-ANGKAL.
RAKAT. RIOUW. Zie SAGA.
RAKATA. Zie KRAKATAU.
RAKSA. Maleische naam van kwikzilver.
RAKSHASA. F'igenlijk „booze geesten", maar
algemeen gebruikt als naam voor de tempelwach-
ters en voorgesteld als gedrochtelijkc wezens van
zwaarlijvige, gedrongen gestalte en met een zoet-
sappig uiterlijk, dat ondanks al de vreeselijke
samenstellende deelen als geheel eer belachelijk
dan angstwekkend is; zij hebben uitpuilende
oogen, twee rijen tanden en vier groote slagtan-
den aan den neuswortel, een knevel, vaak een
baard en zwaar hoofdhaar, dat naar achteren ge-
streken is en in krullen op den rug hangt; het
eene been is vóór het lichaam geslagen als bij
Ganet}a (zie aldaar) of rust met de knie op den
grond; het andere staat met den voet op den
grond, zoodat de knie naar boven steekt. De wijze
van versiering is uiteenloopend; als wapen dient
een knots, die op verschillende wijzen gedragen
wordt. (Veth, Eigen Haard 1879, bl. 202; Cat.
Archeol. Verz. Bat. Gen. bl. 67).
 RALLINA.
RALLINA. AVES, GRALLAE, Rallidae, Ocy-
drominae. Zie TJEROELING.
RAMA. De hoofdpersoon van het Indische hel-
dendicht Ramayana, was de oudste zoon van Daga-
ratha, Koning van Ayodhya (Oudhe). Door toe-
doen van zijne stiefmoeder verbannen, ging hij
met zijne gemalin Sita en zijn jongeren broeder
Laksmana naar Zuidelijk Indië, waar hij in het
Dandaka-woud leefde. Daar was het dat Sita door
den Reuzenvorst Rawana, den beheerscher van
Lanka (Ceylon) geroofd werd. Nadat Rama te
weten was gekomen door wien en waarheen zijne
vrouw ontvoerd was, sloot hij een verbond met
den Apenkoning Sugriwa, liet door het apenheir
een dam in zee opwerpen, die het vasteland van
Indië met Ceylon verbond en slaagde er in na
verwoede gevechten Rawana te overwinnen en te
dooden, waarna hij met Sita naar Ayodhya terug-
keerde en den troon beklom. De belijders van
het Hindoeïsme erkennen Rama als een vleesch-
wording van den god Wisnoe, overal wordt hij
hoog vereerd, evenals zijn trouwe medehelper, de
aap Hanuman, de zoon van den Windgod. Be-
halve het Sanskrit-cpos Ramayana van Walmïki,
dat min of meer het karakter van een heilig boek
draagt, bestaan er in verschillende talen van Indië
dichtwerken waarin de daden en lotgevallen van
den als idealen held en vorst voorgestelden Rama
bezongen worden. Ook op Java genoot Rama
hooge eer, zooals o.a. blijkt uit de bas-relicfs
van Prambanan en het omvangrijke dichtwerk in
Oudjavaansche taal, getiteld Ramayana, waarvan
eene tekstuitgave in igoo verscheen; eene omwer-
king hiervan in Nieuwjavaansch bestaat reeds lang
in druk onder den titel Rama.
RAMANG. Naam in Tapanoeli voor Zee-
paling, Conger ta/abou; op Bali (afdeeling Boe-
leleng), Ik a n ema ng.
RAMAYANA. Zie RAMA.
RAMBA. Dit zelfstandige landschapje, gelegen
tusschen den bovenloop van de Rokan Kanan
(rechterarm dier rivier) en een harer zijtakken,
de Soengei Doea, wordt begrensd door Tamboesei
en Kota Intan, ook genaamd Koento. Tijdens den
Padri-oorlog vormde het met de beide laatstge-
noemde landschapjes en met Kapanoean een soort
confederatie, waarin de beruchte Toeankoe Tam-
boesei, — zie het artikel over dit landschap
hadji Mohamad Saleh, een overwegenden invloed
— BOETAN.
had. Na diens dood is echter de confederatieve
band verslapt, en zijn herhaaldelijk onderlinge
geschillen voorgekomen over grondgebied en op-
volging, welke tot vijandelijkheden hebben ge-
leid, waarin ook Rokan Ampat Kota of Locboeq
Bandhara werd betrokken, waaraan feitelijk nimmer
een eind werd gemaakt. Dientengevolge heerscht
in alle Rokanstaatjes een zeer verwarde toestand,
en weet het Europeesche gezag soms niet, wie
de wettige bestuurders zijn, waaraan het in ver-
band met de geïsoleerde ligging te wijten is, dat
het N.-L Gouvernement zich van bemoeienis met
de aangelegenheden dier Staatjes heeft onthouden.
Blijkens het Koloniale verslag van 1900 schijnt
het echter die politiek van onthouding te zullen
laten varen, en te willen pogen aan de daar be-
staande treurige toestanden een eind te maken,
door de plaatsing in het Rokan-gebied, Loeboeq
Bandhara of Rokan Ampat Kota daaronder be-
grepen, van een controleur bij het binnenlandsch
bestuur.
De bodem van Ramba is heuvelachtig en vrucht-
— RAMEII. 357
baar. De bevolking ongeveer 10.000 zielen bedra-
gende, is door wanbestuur verarmd. Zij houdt
zich bezig met de cultuur van padi op droge
velden, van klappers, katoen, tabak en koffie voor
eigen gebruik en met het inzamelen van bosch-
producten voor den uitvoer, hoofdzakelijk: rotan,
getahsoorten, w. o. ook het welriekende goema-
jang, was, ivoor en gahroehout. De Mohamme-
daansche godsdienst wordt algemeen beleden, en
de voorschriften er van worden vrij stipt opge-
volgd. Adat en volkstaal zijn in hoofdzaak de
Menangkabausche. De Vorst, die den titel voert
van Jang di Pertoean dan wel Jampitoean of Jam-
toean, en den naam of galar van Djoemala Alam
(Sieraad der wereld) vormt met zijn bloedverwan-
ten een eigen soekoe, gewoonlijk Soekoe of Kam-
pong Radja genaamd, omdat zij in een afzonder-
lijke kampong, thans te Parit, samenwonen. In
het bestuur wordt de Jamtoean terzijde gestaan
door een Jangdipertoean Moeda, rijksbestuurder,
welk ambt door een zijner naaste bloedverwanten,
soms ook door zijn opvolger, wordt bekleed, en
door vijf rijksgrooten (Orang besar), terwijl hij
in godsdienstige aangelegenheden rekening moet
houden met een raad, bestaande uit 4 imam's,
4 chatib's en 2 bilals. De inheemsche bevolking
(anaq boemi = kinderen van den grond) is ver-
deeld in 7 soekoe's, en de vreemdelingen, mee-
rendeels uitgewekenen van Rau (Westkust van
Sumatra), zijn ingedeeld in een enkele soekoe,
Soekoe Saratoes genaamd, staande onder een den
Jamtoean ondergeschikt Hoofd met den titel van
Bandahara. Volgens inlandsche berichtgevers wordt
aan den bovenloop der Soengei Doea goud, tin
en steenkool gevonden.
Litterutuur: Aanteekeningen omtrent Midden-
Sumatra aan officieele bescheiden ontleend. Verh.
van het Bat. Gen. van K. en W. deel XLII. De
Koloniale Verslagen.
RAMBAVE. Zie KOESSOE.
RAMBEGA. Mak. en Boeg. Zie BADOERI.
RAMBIPOEDJI. District van de contróle-afdee-
ling en afdeeling Djcmber, regentschap Bondowoso,
residentie Besoeki; met eene oppervlakte van
29.507,38 hectaren. Het district telt 23 desa's.
RAMBOET. Atjeh. Zie RAMBOETAN.
RAMBOETA. Tem. en Mal. Mol. Zie RAM-
RAMBOETAN. Mal., Soend. en Jav.; SAM-
BOEBOEHON, Bat.; BALATOENG, Mak. en
Boeg.; RAMBOETA, Tem. en Mal. Mol.; BOE-
LANGAT, 801. Mong.; BOEBOE, Tm. Bom.;
POEROE BIJAWAK, Koeb. Süm.; RAMBOET
of SAPAI OEWEK, Atjeh ; BOENGLON, Mad.
Nephcliitm lappaceum L., fam. Sapindaceae. In
Z.-Azië bijna overal gekweekt. De verschillende
variëteiten dragen vaak afzonderlijke namen. Zie
ook POELASAN. De vruchten worden gegeten:
zij vormen een algemeen bekend ooft van aange-
namen smaak en zeer behagelijk uiterlijk. De
zaden bevatten 35 <>/0 vet, dat bij 440 smelt; voor
eene volledige analyse dezer zaden zie Berl. Ber.
1896, bl. 30.
RAMEH (juister: RAMI). Naam van eenige
vezel-leverende netelachtige planten, behoorende
tot het geslacht Bockmeria Jacq., fam. Urticaceac-
('rliceae. Het genus Boekmeria telt ongeveer 45
soorten, in de tropische en subtropische gewesten
der beide halfronden. liet zijn boomen, heesters
of halfheesters, met getande bladeren, zachtbe-
haarde twijgen, en een- of tweehuizige bloemen,
358 RAMEII.
die in kogelvormige meestal eenslachtige bloem-
kluwens langs de spil van eene okselstandige aar
of de takken van een pluimvormig bijscherm ver-
spreid zijn. Van Urtica onderscheidt dit geslacht
zich o. a. door de afwezigheid van brandharen. In
Ned.-Indië zijn een il-tal soorten, met vele varië-
teiten, waargenomen, doch is onze kennis dezer
soorten, en bepaaldelijk de kennis van hare waarde
als vezelplanten, nog uiterst gebrekkig. Men zie
voor de beschrijving van het geslacht: Boerlage's
Handleiding Dl. 111 i, bl. 348 (1900) en voor de
Ned.-Indische soorten: Miquel's Flora Dl. I 11, bl.
250 (1859).
De twee soorten of variëteiten voor de industrie
van beteekenis zijn:
1) Boekmcria niven Hook. et Am. (= Urtica
nivea LI) of witte rameh, gekenmerkt door de
eenjarige, na de vruchtzetting verdorrende, twijgen
en door het sneeuwwitte dons aan de onderzijde
der bladeren, waaraan zij haren naam ontleent.
Deze soort stamt uit Oost-Azië en wordt bepaal-
delijk in China en vooral ook in Achter-Indië
sinds overoude tijden gekweekt; zij levert de met
de hand van de schors ontdane en van het hout
losgemaakte vezel-linten, die naar de oppervlak-
kige gelijkenis met gedroogd gras, door Engelsche
kooplieden weleer als China-grass zijn bestem-
peld en dien naam behouden hebben, schoon
't geen gras is en de Europeesche handelswaar niet
uit China komt. De B. niven groeit beter in een
subtropisch dan in een tropisch klimaat. Zij wordt
bijv. in Algerië gekweekt, wat met de volgende,
die veel meer eene vochtige gelijkmatige warmte
vereischt, geenszins het geval is.
2) Boekmcria tenacissima Guud., ook beschre-
ven als B. enndienns Hnssk. Dit is de groene
rameh, die zich van de voorgaande onderscheidt
door veel forscher heesterachtigen groei en de over-
blijvende, meerdere jaren durende, stengels. Deze
plegen dus na de vruchtzetting niet te verdorren,
doch nemen allengs in omvang en lengte toe,
zoodat de plant zelfs tot vijf meters in de hoogte
gaat en, als men den stengel afsnijdt, opnieuw
loten laat uitschieten, die het weldra tot eene lengte
(van 1,8—2 M.) brengen, welke voor de vezel-
gewinning het meest geschikt is. De bladeren zijn
grooter, langer gepunt, aan den voet veelal hart-
vormig; ook zijn zij aan de onderzijde groener,
en, daar zij weinig dons hebben, hoogstens grijs-
achtig-viltig, doch nooit sneeuwwit. Deze soort
eischt de vochtige warmte van een zuiver tropisch
klimaat; bij gematigde temperatuur is de groei
langzaam en de vruchtzetting gering. („La raniie
aime bien avoir la tête dans Ie feu et les pieds
dans I'eau"). Zij behoort in den Indischen archi-
pel (Java, Sumatra, Borneo) tehuis en is daar van
ouds als „rami" bekend. Haar vezel is eerst in
den laatsten tijd in de Europeesche industrie inge-
voerd, en munt uit door groote sterkte, in schoon-
heid wordt zij achtergesteld bij chinagras.
Deze plant pleegt door vele botanici beschouwd
te worden als zijnde slechts eene der vele varië-
teiten van den sub 1 genoemden stamvorm B.
nivea, en de verschillen zouden dan te verklaren
zijn in het feit, dat de plant een aloud cultuur-
gevvas is. Deze meer omvattende soort, dus I en
2 te zamen, heeft dan als verspreidingsgebied:
Engelsch- en Nederlandsch-lndië, Filippijnsche
eilanden, Mariannen, China; zoowel wild als ge-
kweekt.
Als inlandsche namen voor de Ned.-Indische
vezelleverende Boehmeria, welke dan ook haar
juiste soort- en variëteitsnaam zij, vindt men ver-
meld rimi Jav. Mal., haramaj Soend., voorts
nog hori Bat., kloeï of kaloeë(?) Sun,., (kelai
in Korintji), (de naam kloeï schijnt ook naar
Eng.-Indië overgebracht, en is nog aantetreffen in
den Duitschen naam Kaluihanf), kamè Mak. en
Boeg., kadjoe labeuj (Mad.).
De eerste beschrijving en afbeelding van deze
plant vindt men in Rttmphius, Amb. Kruidboek
V, bl. 214 (1750), waar o. m. is medegedeeld,
dat toentijds de plant in Amboina nog onbekend
was, doch zij te Makasar veel werd aangeplant:
„van de stelen wordt een grof garen gemaakt,
waaruit de inlanders netten breien en vischlijnen
draaien, alsmede een fijner garen, waaruit zij schep-
netjes maken, die redelijk durabel zijn in zeewater,
en de plant wordt daarom op alle plaatsen op
Celebes, waar de orang badjos (zie deze Ene. 111,
116) wonen, naarstig onderhouden. De stengels
moeten van zelfs verdrogen, alsdan separeert zich de
bast van zelfs en laat zich licht tot draden splijten.
Anderen nemen de volwassen stengels van 't groene
kruid, schrappen daarvan af de buitenste groene
en sappige schors, totdat men op den binnensten
witten bast komt, die naast het hout ligt, denwel-
ken zij dan tot dunne draden splijten, eveneens
als men met de wilde gnemon doet".
Soortgelijke oude berichten kan men ook uit
alle andere gewesten verzamelen, waar deze Boeh-
meria inheemsch of ingevoerd is: overal heeft
men op eenvoudige wijze de vezels uit de sten-
gels losgemaakt en vooral als sterk touw (tali
rami) voor netten gebruikt. Ook van B. platy-
phylla Don (nanasi oetan Mal. Men.) wordt
touw bereid. De vervaardiging van touw van Boeh-
meria te Kampar is als volgt beschreven. „Nadat
de buitenbast van den stengel is weggenomen,
wordt het groene gedeelte met een kapmes afge-
schraapt. Zoodra de vezels bloot liggen, worden
zij door middel van een stokje, aan welks einde
een haak zit, in elkaar gedraaid en om een spoel
of klos gewonden. Zijn twee spoelen voldoende
voorzien van de reeds tot draad verwerkte vezels,
dan spant men die in een vierkant raam met
handvat, zoodanig dat ze zich vrij om een as
kunnen bewegen. Daarna verbindt men de ein-
den van de klossen en hecht die aan den haak
van evengenoemd stokje, waaraan door een paar
malen wrijven over de knie een ronddraaiende
beweging wordt gegeven. De hierdoor verkregen
dubbele draad wordt weder om een klos gewon-
den, die eveneens in het raam kan geplaatst wor-
den, totdat de verlangde dikte is verkregen. De
bewerking is zoo eenvoudig, dat zij in den regel
door één man wordt verricht".
Veel grooter zorg hebben de Chineezen besteed
aan de teelt en de bewerking dezer plant. Vol-
gens F. Portel' Smith is de Chineesche naam der
plant Choe ma en worden de vezels der stengels,
geweekt in soda-oplossing en dan gekamd, alleen
of met zijde geweven.
Al voor drie eeuwen, ja zelfs veel vroeger,
kwamen uit het Oosten rameh-achtige weefsels
naar Europa. Door de Hollanders werden zij uit
Goa en Calicut aangevoerd, en als „neteldoek"
en „graslinnen" in den handel gebracht. Vooral
in Engeland was in de dagen van Koningin Eli-
sabcth dergelijke waar als „nettlecloth" en „china-
grasscloth" zeer gezocht. Het is echter niet zeker,
of dit Oostersch neteldoek ook niet uit andere
 RAMEII.
vezels bestond; men noemt o.a. Villebrunea inte-
grifolia v. appendiculata, eene verwante netel-
soort. Deze plant, de Ban réha, wordt door som-
migen voor 't echte chinagras gehouden en is
onlangs weder sterk aanbevolen (zie Agr. Ledger
1899, n». 3).
Onder echt „neteldoek" wordt tegenwoordig ge-
woonlijk verstaan een getwijnd fijn linnen ofkatoen-
weefsei; de beste en zeer kostbare soort heet fil
de mam. Als „graslinnen" duidt men in de huis-
houding aan eene breede soort gebleekt grof katoen.
Het inheemsche neteldoek, uit den gewonen groo-
ten brandnetel (Urtica dioicd) vervaardigd, was
reeds veel vroeger door linnen en katoen verdron-
gen, daar de opbrengst zoo gering was; het langst
schijnt het in Rusland in gebruik gebleven te zijn.
In den laatsten tijd wordt voor onderkleeding eene
nieuwe soort zg. „brandnetelweefsel" in den han-
del gebracht, dat uitsluitend bestaat uit rdmeh, in
Duitschland gesponnen. Dit is de „Schiesser3s
Abhrirtungswasche", welke nu ook hier te lande
in 'Twente vervaardigd wordt. Vindt dit fabrikaat,
dat bij ons als brandneteltricot, netelwol, netel-
flanel enz. wordt aangeduid, en geroemd is als
huidversterkend, luchtig, krimpvrij en duurzaam,
bijval, dan is daardoor aan de rameh een belang-
rijke nieuwe afzet verzekerd.
De eerste pogingen, om de Aziatische— oelimeriu's
op grooter schaal voor de Europeesche nijverheid
ten nutte te maken, dateeren uit het begin der igd<:
eeuw. In Engelsch-Indië is de plant als Rhea
(réha, rhia) bekend, de naam dien zij in 't wild in
Assam draagt en die nu de gewone Engelsche
handelsnaam voor rameh is geworden (rhea- of
rhia-fibre). Voor de geschiedenis enz. dezer vezel-
plant daar te lande raadplege men Watt's Dictio-
nary I, bl. g72, VI 1, bl. 444, en vooral ook eene
recente monographie in Agr. Ledger IBgB n°. 15 en
igoo n«. 18, getiteld: A review of existing infor-
mation on Rhea or China-grass. Alleen zij nog
opgemerkt, dat al in 1803 door Roxburgh kaloeé-
planten (= rami) van Sumatra naar den tuin te
Calcutta zijn overgebracht, en dat deze planten later
identisch bleken met de Bengaalsche Kankhura.
Voor Ned.-Indië werd de eerste stoot tot de
rameh-cultuur in 1817 door Koning Willem I ge-
geven. De Ned. Mij. t. b. v. Nijverheid heeft in
de vorige eeuw herhaaldelijk door prijsvragen enz.
tot de teelt opgewekt, en op de eerste wereldten-
toonstelling te Londen, in 1851, ontbrak dan ook
al niet de „Java-rameh". (Zie o. a. Bisschop Gre-
velink, Fl. v. N.-Ind. bl. 362).
Het bleek echter spoedig, dat een groot bezwaar
de uitbreiding dezer cultuur in den weg stond.
De bewerking der stengels uit de hand, zooals zij
door de inlanders geschiedt, gaat voortreffelijk,
doch eischt veel tijd en wordt in het groot vaak
ook te kostbaar. De oorzaak daarvan ligt hoofd-
zakelijk in de kleverige stof, of juister gezegd,
net collenchymatisch weefsel, door welke de bui-
lenbast met den binnenbast verbonden is, en
welks verwijdering veel arbeid eischt. Ook zijn
de vezels in rameh niet onderling stevig verbon-
:
den dit komt aan de sterkte en schoonheid der
vezels ten goede, maar heeft ook bezwaren. Fxne
zuivering door roting zou nl. van de losgeraakte
vezels allicht eene verwarde brei maken, en zij
benadeelt bovendien kleur en duurzaamheid der
losse vezels; nog in hooger mate doet dat het
gebruik van chemicaliën (o. a. alkaliën of chloor)
voor dit doel. Voor de ontgomming zijn verschil-
359
lende methoden aangeraden, nl. koken met zeep-
water, bijtende soda, natriumsulfiet, kaliumchro-
maat enz. Het beste is dat de planter dit aan de
spinnerijen overlaat, maar zorgt dat deze de grond-
stof onverward en van gelijke lengte ontvangen.
Een groot aantal toestellen is uitgedacht, om
langs mechanischen weg de vezels uit de versche
stengels te lichten. De meeste der voorgeslagen
decorticators waren te ruw, zooals bijv. nu nog
de machine-M ichottc (welke in IBBg de beste
was), en zij vernielden de lange vezels. Reeds in
1870 werd in Engelsch-Indië eene premie van
£ 5000 uitgeloofd voor eene goede rhea-machine,
doch toen de wedstrijd van machines te Saharun-
pur werd gehouden, kon helaas deze premie niet
worden uitgekeerd. In 1877 en 1883 werd deze
wedstrijd herhaald zonder veel succes.
In Europa is de rameh op alle wereldtentoon-
stellingen tot een onderwerp van studie gemaakt,
door wedstrijden en congressen, waartoe de inder-
daad prachtige weefsels, als expositie-proeven uit
deze grondstof vervaardigd, steeds gereedelijk aan-
leiding gaven. Bepaaldelijk op de tentoonstel-
lingen te Tarijs van 1867, 1878, iBBg en igoo
is zulks het geval geweest. Men kan echter niet
zeggen, dat zij reeds de oplossing van het vraagstuk
gebracht hebben, al kon wel een gestadige voor-
uitgang in de constructie der rameh-machines ge-
constateerd worden en al bleek de groote industrie
hoe langs hoe meer geneigd, zich de rameh-vezcl
ten nutte te maken. Ongetwijfeld neemt het prak-
tisch gebruik dezer vezelstof van jaar tot jaar toe,
geenszins echter in die mate als men uit de reclame
van de ramehcultuur-speculanten zou vermoeden.
Van 1873—1900 zijn er niet minder dan 454
rameh-machines en rameh-procédés gepatenteerd.
Tusschen 1835 en 1891 heeft men 235 geschrif-
ten over rameh geteld.
De heer F. W. Van Eeden, de onlangs (4 Mei
igoi) overleden directeur van het Kol. Mus. te
Haarlem, die al in het Tijdschr. v. Nijverheid v.
lß6g een overzicht gaf van alles wat destijds over
het onderwerp bekend was, schetste later in den
beschrijvenden catalogus van genoemd museum,
afd. plantaardige vezelstoffen (uitg. 1887), den toe-
stand met de volgende, ook nu nog niet geheel
gelogenstrafte, woorden:
„Sinds dien tijd is de rameh-cultuur in vele
koloniale en niet-koloniale landen het onderwerp
gebleven van onuitputtelijke plannen, voorstellen,
cultuur- en bereidingstelsels. In Amerika, Frankrijk,
Spanje, Italië, Algerië en niet het minst in de
Nederlandsche en Britsche koloniën, heerschte een
koortsachtige ijver om het groote probleem, de
bereiding der vezels tot een handelsproduct, op
te lossen. Rameh-maatschappijen werden opge-
richt, tijdschriften bepaaldelijk voor de raineh-
cultuur in het licht gegeven, ja, zelfs uit het zui-
den van Frankrijk en Algerië kwamen van tijd
tot tijd berichten dat reeds groote oppervlakten
land in cultuur waren gebracht. Zelden is meer
ophef gemaakt van een nieuw artikel, en toch is
later gebleken dat er eigenlijk nergens eenig gun-
stig resultaat verkregen was".
De werkelijk supérieure aard van de rameh-vezel,
vereenigd met de in vele landen toenemende
schaarschte aan linnen, hebben echter veroorzaakt
dat men ten spijt dezer mislukkingen, niet kan
eindigen dit industrieel en technisch probleem te
willen oplossen. Die deugden van rameh zijn de
groote sterkte, de zijdeachtige glans, de spinbaar-
360 RAMEII.
heid in uiterst fijne draden, het bestand zijn in
waler, het goed kleur aannemen en het in weef-
sels goed combineeren met andere vezels. Ondeug-
den van rameh zijn somwijlen zekere glasachtige
stroefheid, het vertoonen van „vlammen" en het
geel worden; weefsels uit versch geschilde vezels
(chinagras) hebben dit veel minder dan uit ge-
droogde vezels (rameh s. s., filasse).
De vezels uit de stengels van de gebruikelijke
Boehmeria's, van verschillende herkomst, schijnen
in bouw overeen te komen, doch exacte vergelij-
kende onderzoekingen over de kwaliteit der vezels
van de variëteiten dezer plant ontbreken. Men
heeft de relatieve sterkte der vezels van rameh,
hennep, vlas en katoen geschat op ioo, 36, 25
en 12.
De in den handel komende vezel-linten (het
eigenlijke chinagras) bestaan uit bastvezelcellen
samenhangend met bastparenchym. Deze vezelcel-
len zijn 60—250 m.M., soms zelfs 500 m.M. lang,
meest 40 m.m.M. breed, met vele wandverschui-
vingen en zwellingen en wijde opening (lumen);
eenigszins op hennep gelijkend. De bijzonder
groote lengte der vezeleellen (bij katoen is deze
gemiddeld 10 m.M., bij jute slechts 2 m.M.) is
kenmerkend voor rameh en veroorzaakt de onge-
meene sterkte van al hel uit deze grondstof ver-
vaardigde.
Omtrent de cultuur in Ned.-Indië bestaat nog geen
op praktische uitkomsten gebaseerde handleiding.
Zeker is het, dat ook de teelt in 't groot moei-
lijkheden met zich zal brengen. Een heeslerachtig
gewas, dat zeer uitstoelt en dus in massa nooit
zoo gelijk groeit als vlas en hennep zal, aan zich
zelf overgelaten, geen regelmatige oogsten geven.
Ook schijnt de raineh-plant veel van den bodem
te eischen in zake vruchtbaarheid. In 1847 gaf
Teysmann eene nota over deze plant, waarin hij
er reeds op wijst, dat zij een humusrijken bodem
verlangt en vooral bij de kampongs wordt geteeld
op mesthoopen en dergelijke substraten. Een lichte
niet te droge grond, met goede afwatering, be-
mesting en omwerking tot 30—40 c.M., zijn hoofd-
vercischten. De kweeking kan door zaaien of
stekken geschieden. De oogst der stengels moet
geschieden vóór zich de bloemen geheel hebben
ontwikkeld. Men raadplege voor een en ander:
Dr. K. W. Van Gorkom, 0.-I. Cultures Dl. 11,
bl. 516 (2 e uitg. 1884) en Supplement, bl. 233(1 Sgo).
Er werden van wege 's lands plantentuin in
1892 de volgende wenken gegeven, op grond der
ervaringen in den cultuurtuin te Tjikeumeuh:
„De grond moet rijk aan humus zijn en voch-
tig, maar zonder grondwater; waar niet op de na-
tuurlijke vochtigheid van den grond gerekend mag
worden, moet men voor voldoende irrigatie zorgen.
Men zaaie de zaden liefst in het begin van den
westmoeson uit, na ze met het vijfvoudig volume
aarde gemengd te hebben. De zaaibedden worden
op een lichten grond aangelegd, met rundennest
voorzien, zorgvuldig bewerkt en behoorlijk voch-
tig gemaakt. Het met aarde gemengde zaad wordt
uitgestrooid en met een bezem gelijkmatig ver-
deeld. Men bedekt de zaden niet met aarde maar
plaatst boven de bedden een matten afdak, dat
men vochtig houdt. Als de plantjes 10 c.M. hoog
zijn, worden ze in go c.M. van elkaar verwijderde
rijen, op 10 c.M. onderlingen afstand uitgeplant.
Gedurende een tiental dagen worden ze dagelijks
begoten. Meer aanbeveling verdient de voortplan-
ting door wortelstok-uitloopers, die men van de
plant ter lengte van 10—12 c.M. afsnijdt. liet
veld wordt 12 c.M. diep geploegd en in de voor
legt men de uitloopers in de lengte. Daar de
aanplant dicht moet zijn, heeft men per H.A.
10— 12 duizend stuks noodig. De grond moet
voor de aanplanting goed bewerkt en bemest
worden. De planten moeten in de volle zon staan,
het onkruid verwijdert men. Rijp om te oogsten
zijn de stengels als ze onderaan geel beginnen
te worden".
Wat betreft het rendement aan vezels loopen
bij de Boehmeria's de cijfers zeer uiteen. Als voor-
beeld moge hier de berekening volgen, door Ch.
Rivière in den tuin te Algiers opgemaakt. Op eene
hectare land zijn per M2. 40 stengels van 1,6 M.
te telen, dus 400.000 per hectare en per oogst
(gewicht 18—22000 K.G.). ledere stengel geeft
3 gram vezels, dus per hectare 1200 K.G. en bij
vier oogsten per jaar 4800 K.G. vezel-lint, na
onlgomming 4000 K.G., tot een waarde van onge-
veer 1600 gulden; de zuivere winst schat hij dan
per jaar en per hectare op 125 gulden. In de
tropen kan de jaarlijksche vezel-opbrengst tot
12.000 K.G. per hectare stijgen, uit 6—googsten.
Volgens eene oudere proef gaven te Algiers
100 K.G. versche stengels 52 K.G. id. ontbla-
derd, en deze gedroogd 10,4 K.G., waarvan 2,08
K.G. vezel-lint, dat bij wasschen tot 1,6 K.G. ver-
minderde en bij daarop gevolgd bleeken tot 1,12
K.G., gevende 0,7 K.G. prima handelswaar.
Als eene recente bijdrage om klaarheid te bren-
gen in de rameh-quaestie, is het Internationaal
Rameh-Congres te noemen, dat bij gelegenheid
der wereld-tentoonstelling te Parijs in igoo is ge-
houden en dat door 100 a 150 belangstellenden
werd bijgewoond. Het congres was voortreffelijk
voorbereid en had plaats onder de bekwame lei-
ding van Prof. Max. Cornu (f 3 April igoi); er
was aan verbonden een wedstrijd van rameh-
machines. Bij dit congres bleek, dat de verschil-
lende industrieën geenszins dezelfde eischen aan
rameh als grondstof stellen, en dat er zoowel voor
het product uit de versche stengels (het „china-
gras", als de groene schil (opperhuid en kurk-
weefsel) is weggenomen, de „laniérc brute" of
„ribbons" als zulks niet het geval is), als voor
dat uit de gedroogde stengels (de losse vezels,
filasse), afzet mogelijk is. Jammer slechts dat
het drogen in 't groot in een tropisch klimaat
zoo bezwaarlijk is.
Eerstgenoemde methode geeft schooner en dun-
ner vezel, en is als grondstof voor fijn tafelgoed
enz. gezocht, maar er is naar de vezel uit droge
stengels grooter vraag, daar zij onmiddellijk met
linnen, c. g. ook met wol, kan concurreeren, en
weinig of niet behoeft ontgomd te worden. Uit
filasse kan men tot garen n°. 35 maken, uit china-
gras zelfs n". 70 (d. i. 70 K.M. uil I K.G.). Voor
de vezelbereiding uit de versche stengels werden
bij den wedstrijd te Parijs twee machines met goud
bekroond, nl. die van F'aure en van Estienne.
Eerstgenoemde machine „Tlndustriel, a retour auto-
malique", levert betrekkelijk weinig (nl. 30 K.G.
lanicre dépclliculée sèche per dag), doch zeer
schoon, chinagras, dat thans (igoi) met 28—30 £
per ton (1015 K.G.) betaald wordt; eene proef met
deze Faure-machine op Java in iBgB genomen is
beschreven in Teysmannia IX, bl. 235. De machine-
Estiennc, „la Gauloise", a mouvement direct, die
ook gelijktijdig hout en schors wegneemt, is eenvou-
diger en levert aanzienlijk meer, doch veel minder
 RAMEH.
— RANDOE ALAS. 361
gelijkmatig product (volgens den uitvinder verwerkt Bouché u. 11. Grothc, Ramie, Rheea, Chinagras
zij 10 K.G. versche stengels per minuut); zij is und Nesselfaser (2 te Aufl. 1884). De meeste nieu-
in de praktijk nog weinig beproefd, doch werd were gegevens over rameh moet men uit de in
als constructie zeer gunstig beoordeeld. Ditzelfde dit opstel reeds genoemde en andere bronnen ver-
geldt van de eveneens bekroonde machinc-l.acótc zamelen. In iBgB verscheen te Berlijn een biblio-
cl Marcou, de eenige voor de verwerking dei- graphisch overzicht van Dr. A. Schultc im Hofe;
droge rameh-stengels bestemd; zij levert 80 a 100 zie ook van denzelfden schrijver een opstel, get.
K.G. filasse per dag. Bijzonderheden over deze Zum Ramie-Kongress in Paris (Tiopcnpllanzer
machines, en over den huidigen stand van het igoi, 54). Dier te lande vindt men eene uitge-
rameh-vraagstuk in 't algemeen, vindt men in het breide verzameling betreffende rameh en rameh-
stenographisch verslag van genoemd congres, dat litteratuur in het Koloniaal Museum te Haarlem.
in de „Revue des cultures coloniales" 1900 is RAMELAN. Zie MOHAMMEDANISME,DI. 11,
opgenomen; voor de vertaling zie men „Indische bl. 544-
Mereuur" 1900, bl. 883 e. v. Bedoeld verslag, met RAMIS Mal., REMIS Soend. Inlandsche naam
het rapport der internationale jury, is ook afzon- voor de in het zoete water levende schelpdieren
derlijk verschenen (1901). tot het geslacht Corbicula behoorend.
Of de rameh-cultuur voor Europeesch kapitaal RAMPHICULUS JAMBU. Zie DUIF.
eenmaal loonend zal zijn, is nog onzeker. Dat RAMPOK. In de Vorstenlandcn het afmaken
zal eerst kunnen bepaald worden, als de verschil- van levend gevangen tijgers. F2en aantal Javanen,
lende methoden om de vezel te winnen in de in een of twee rijen geschaard en met pieken
praktijk op grootere schaal beproefd, de vezels gewapend, vormt een vierkant om het hok waarin
zelve in grootere hoeveelheid op de markt ge- de tijger zich bevindt. Op een wenk van den
bracht zijn, en de prijs zich naar vraag en aan- vorst opent een tweetal mannen de schuif; het
bod geregeld heeft: als er eene behoorlijke ramch- dier, het vierkant rondloopendc, vindt aan alle
markt is. Tot nu toe ontbreekt deze en is er zoo zijden pieken die hem tegenhouden en als hij
weinig stabiliteit, dat de waar nu eens onver- eindelijk den sprong waagt wordt hij op de speer-
koopbaar is, dan weder sterk gevraagd wordt. De punten opgevangen. De stambeteekenis van het
spinnerijen en weverijen hebben weinig lust, veel woord is: met velen tegelijk aanvallen, gewoon-
geld te besteden voor de speciale machines, die lijk met pieken.
de rruneh-vezel eischt, als zij niet zeker zijn, dat RANAU-DISTRICTEN. Ondcrafdeeling van de
de grondstof steeds aan de markt is. De algemeene afdeeling Komering, Ogan oeloe, Enim en deRanau-
indruk is echter wel, dat de rameh langzaam maar districten, residentie Palembang, bevattende de
zeker veld wint, zoowel in de textiel-industrie als landschappen Kisam en Makakau (zie op de
voor de vervaardiging van papier van ongemecne namen) en het Ranau-gebied; hoofdplaats Ban-
sterkte. Ramch-papier is zeer gezocht voor munt- ding Agoeng, aan den N. oever van het Ranau-
biljetten en andere waarde-papieren; het heeft meer, zetel van een controleur.
eene breeklengte verre boven den eisch van 6000 Het eigenlijke Ranau-gebied is eene kleine vallei
M., die aan het beste Normaalpapier gesteld wordt. in den Z.W. uithoek van Palembang, ten N. gren-
Naai- de fijne en naar de grove rameh-garens is zende aan Makakau en Boeai, ten W. en. Z. aan
veel vraag; laatstgenoemde soorten o.a. voor visch- Benkoelen, ten O. aan de Lampongsche districten.
lijnen. Pluche, gordijnstof, passementwerk, lijf- I let Ranau -me e r is een ingestorte vulkaan;
goed, flanel, kantwerk, damast, zeildoek, touw, het heeft den vorm van een halve maan, is van
gloeikousjes, dat alles en nog veel meer laat zich W. naar O. 14 K.M. lang en van Z. naar N.
voortreffelijk van rameh vervaardigen. In Engelsch- 151/.2 met een oppervlakte van 106 O K.M. De
Indië is geraden, de cultuur ovcrtelaten aan de grootste diepte van het meer, dat 559 M. boven
inlanders, en deze er zoo noodig met staatshulp de zee gelegen is, wordt op 229 M. geschat; het
toe te brengen, kleine grondstukken met rameh is zeer vischrijk en geheel door heuvels omringd.
te beplanten en de door hen geoogste stengels Warme bronnen worden in zijne nabijheid aan-
afleleveren aan centrale fabrieken. De op inland- getroffen. Aan de N.zijde watert de Selaboeng
sche wijze van de versche stengels gestroopte uit, die de Makakau opneemt en in de Komering
bast („Rhea in ribbons") doet te Londen £ 15 uitmondt. De Ranau-tabak is beroemd; zij wordt
per ton. In Nederlandsch-lndië is in de rameh- echter weinig meer aangebouwd; de meeste tabak
quaestie van regeeringswege nog weinig of niets onder dien naam in den handel gebracht, komt
gedaan; toch verkeert deze nieuwe cultuur nog van elders. Zie PALEMBANG, Dl. 111, bl. 180.
niet in het stadium, dat zij er rijp is om aan de RANDJI. Jav. en Soend. Zie KRANDJI.
particulieren te worden overgelaten. De oprich- RANDJOE. Bamboestokken van verschillende
ting van eene Gouverncments Rameh- lengte met scherpe, in het vuur verharde uiteinden,
hoeve, te vestigen in het bij uitstek geschikt die met de punten naar boven schuin in het gras
klimaat der Preanger, met medewerking van 's lands geplant worden, en voornamelijk ter verdediging
plantentuin, zou de aangewezen weg zijn om tot dienen. De door randjoe veroorzaakte voet- en
oplossing te brengen, wat in de cultuur en de beenwonden genezen zeer moeilijk, waarschijnlijk,
vezelbereiding der Boehmeria's nu nog twijfel- omdat het gestoken wonden zijn en er vaak stukjes
achtig is, en daarmede zou aan Ned.-Indië wel- bamboe in de wond blijven zitten, (llleeker, Nat.
licht geen geringer dienst bewezen zijn, dan des- en Gen. Arch. N.-I. I, bl. 67).
tijds door de oprichting eener Gouverncments RANDJOEWA. Zie BENJOAR.
kina-onderneming is geschied. RANDOE. SOEND. en Tav. Zie KAPOEK.
Litteratuur: Als algemeen werk over deze vezel- RANDOE ALAS. |.\v.: DANGDEUR, Sok.ni>.;
stof is te noemen: F. Michotte, Traite scientifique NANGGHÈR, Mad.; D ANDERE, Mak.; KABOE,
et industriel de la Ramie. 1, Culture et décorticage SUM. W.K.
(l8go), II Dégommage et travail industriel (1893) Bombax Ma/abaricum DC, fam. Malvaceae.
met supplement: L'Ortie (1895). Voorts: C. B. Boom, hier en daar op Java en Madoera voorko-
362 RANDOE ALAS.
mend. Het vruchtpluis (zie Dl. 11, 1,1. 194) wordt
niet gebruikt tot het vullen van kussens, daar het
jeuking veroorzaakt. Van het hout worden den-
deng-hari vervaardigd, om binnen graf kuilen
te gebruiken.
RANDOEBLATOENG. District met gelijkna-
mige hoofdplaats van de contróle-afdeeling Blora,
regentschap en afdeeling Blora, residentie Rem-
bang, met eene oppervlakte van 53.547,72 hecta-
ren. Het district telt 38 desa's.
RANDOEDONGKAL. District met gelijkna-
mige hoofdplaats van de contróle-afdeeling I'ama-
lang, regentschap en afdeeling Pamalang, resi-
dentie Tegal, met eene oppervlakte van 25.304,51
hectaren. Het district telt 36 desa's.
RANELLA CRUMENA. Zie GASTEROPO-
DEN.
RANGEN EN TITELS. Zie TITELS.
RANGKAS BETOENG. District van de contróle-
afdeeling Lebak-kalèr, regentschap en afdeeling
Lebak, residentie Bantam; met eene oppervlakte
van 24.591 hectaren. Het district telt 78 desa's.
De gelijknamige plaats, gelegen in eene vrucht-
bare vlakte aan de samenvloeiing van de Tji
Oedjoeng en de 2 paal hoogerop vereenigde Tji
Berang en Tji Simeut, is hoofdplaats der afdee-
trokken, is sedert geslecht.
RANGKOK of JONGRANG. Javaansche namen
,
ling en van het regentschap Lebak. Het kleine
fort, waarvan de bezetting al in 1875 werd inge-
voor een Neushoornvogel (zie aldaar), Bucc-
ros rki/wceros; de Soendaneezen op Java noemen
hem Rangkong, de Maleiers op West-Sumatra
Anggang danto of Inggang danto, de
Banjereezen op Borneo Anggang, de Dajaks op
Borneo Tin gang en de Maleiers op Oost-Sumatra
Anggang-ra of Padoeng.
RANGKONG. Zie ANGGANG en RANGKOK.
RANNAS. Zie TAKAHAN.
RANOELEMONGAN. District van de contróle-
afdeeling Klakah, afdeeling Loemadjang, regent-
schap en residentie Probolinggo (thans residentie
Pasoeroean); met eene oppervlakte van 44.255,72
hectaren. Het district telt 50 desa's.
RANTAU BINOEANG. Een aan Tamboesei
grenzende landstreek, gelegen aan de Rokanrivier,
ressorteerende onder Tanah Poetih (Siak), bewoond
door lieden uit Tamboesei, staande onder een eigen
te Negrie Tinggi gevestigd Hoofd, dat onderge-
schikt is aan den Datoeq van Tanah Poetih. De
Radja van Tamboesei, genaamd Dzainal Abidin,
maakte vroeger aanspraak op die streek, zelfs op
geheel Tanah Poetih, zich in hoofdzaak grondende
op de omstandigheid, dat zijn voorganger, Toean-
koe Tamboesei (zie het artikel RAMBA) gedu-
rende den Padri-oorlog een tijdlang daar gewoond
en in het geheele Rokangebied een overwegenden
invloed gehad heeft. Zijn eischen werden evenwel
afgewezen, waarna hij zich te Peraq (schiereiland
Malaka) vestigde, zonder op het bestuur over zijn
land behoorlijk orde te hebben gesteld. Zie ver-
der het artikel TAMBOESEI.
Litteratuur: 'Zie het artikel RAMBA.
RANTI. Jav. en Bat.; LEUNTJA, Soend.;
(KOLOTADA, Tem. is onjuist).
Solarium nigrum L., fam. Solanaccae. Europeesch
onkruid dat echter ook in de tuinen van Indië
wordt aangetroffen. Ook S. dcnticulatum 81. schijnt
met deze inlandsche namen aangeduid te worden.
RANTJA. District van de contróle-afdeeling
Tjiamis, regentschap en afdeeling Galoeh, residen-
— RARATÉ.
tie Cheribon; met eene oppervlakte van 37.407,42
hectaren. Het district telt 40 desa's.
RAOEN. Een der reusachtigste vulkanen van
Java (res. Besoeki), 3333 M. hoog, door een hoo-
ger zadel in 't n.o. verbonden met den Soeket
(2950 M.), een der toppen van het Idjèn-gebergte.
De Raocn heeft den grootsten en diepsten gesloten
kraterput van Java; de ellipsvormige kraterrand
heeft een lange as van 2260, een korte van 1760 M.,
voor den vlakken bodem bedragen deze cijfers
± 1500 en 750 M.; de gemiddelde diepte van
den bodem beneden den rand ongeveer 500 M.,
de diepte beneden het hoogste punt daarvan 630 M.
Niemand is ooit in dien krater afgedaald. De wan-
den dalen over twee derden van hunne hoogte
op de meeste plaatsen schier loodrecht omlaag,
eerst aan hunnen voet hebben zich wat zachter
hellende puinkegels gevormd, tengevolge van af-
stortingen. Het bovendeel van den berg bestaat
namelijk bijna geheel uit los materiaal, dat zich
op den rand merkwaardigerwijze verheft tot een
zeer groot aantal scherpe spitsen, een verschijnsel
dat van geen anderen vulkaan bekend is. De bo-
venste 6—700 M. van den Raoen zijn onbegroeid;
daaronder volgt laag geboomte van Alpinisch
karakter, dat lager plaats maakt voor tjemara-
bosschen, die op hunne beurt in het oerwoud
overgaan. Van den rand naar den voet helt de
berg regelmatig, eerst zeer steil, dan langzamer,
naar 't noorden, oosten en zuiden af, behalve dat
die afhelling in den zadel naar den Soeket reeds
600 M. benedenwaarts eindigt. Aan de westzijde
begint de regelmatige afhelling eerst op onge-
veer 2000 M. hoogte. Daarboven liggen bewesten
den krater een paar hooge ribben in gebogen
richting, die Verbeek als de wanden van twee
voormalige, ingestorte en gedeeltelijk verdwenen
kraters van niet minder dan 3 en 3,5 K.M. mid-
dellijn heeft herkend. Binnen den westelijksten
verheft zich ongeveer 450 M. hoog, tot 2350 M.
een afzonderlijke kegel, waaraan in dit wijd en
zijd onbewoonde land geen naam is gegeven.
De Raoen is beklommen in 1844 eerst door
Bosch, toen door Junghuhn en denzelfden, in
1845 door Zollinger, later door den opnemer van
den topographischen dienst Van Raalte. Stöhr
en Verbeek hebben aangetoond dat de geweldige
uitbarsting van 1586, waarvan Cornelis Houtman
gewag maakt en die vroeger aan den Ringgit
werd toegeschreven, aan den Raoen toekomt. Naar
inlandsche overleveringen en herinneringen van
Europeanen neemt Bosch verdere erupties aan
omstreeks 1638, tusschen 1720 en 1750, tusschen
1787 en 1799, tusschen 1800 en 1808, in 1812
en in 1815 of 16, waarvan de drie eerste en de
laatste heftig geweest moeten zijn. Ook tegen-
woordig is aan den Raoen nog telkens werking te
bespeuren door gasvorming, gerommel en gedreun.
RAOE PARORO. Tem. Zie DAOENMANG-
KOK.
RAPAL. Zie NGÈLMOE, Dl. 111, bl. 17.
RAPANG. Zie HARDER.
RAPAT. Zie RECHTSWEZEN.
RAPO. Mak. Zie PINANG, alwaar verkeerde-
lijk Raps staat.
RAPO-RAPO DJAWA. Mak. Zie DJAMBE-
I.AN.
RAPO TJIDOE. Mak. Zie NANGKA.
RAPRAP. At.i-. Men. Zie DADAP.
RARANG-DJANGANG. Mak. Zie ILÈR.
RARATÉ. Alt. Men. Zie BOENTIRI.
 RARINA.
RARINA. Alk. Men. Zie SIRIH.
RARINAKOERAMBER.AIk.Men. Zie SIRIII.
RAROENDOE. Alk. Men. Zie KELITJI.
RASAM. Menangk., RESAM Mal. Zie voorts
PAKOE RASAM. Deze varensoort komt niet
slechts in de Pad. bovenlanden voor, maar in
geheel het westelijk gedeelte van den Archipel
(misschien ook in het oostelijk) in verschillende
soorten, zoowel op golvend terrein nabij de kusten
(Riouw-archipel), als nabij de toppen van hooge
bergen. De gewone rësam heeft lange dunne sten-
gels die, evenals de dikkere soort (rësam gadjah)
gebruikt wordt tot het vervaardigen van vischsta-
ketsels; ook worden er schrijfpennen van gemaakt.
Het hart der plant gelijkt op balein, is echter
bruin van kleur en wordt aangewend tot het ver-
vaardigen van hoofddeksels. Rësam piai is kort-
stengelig en wordt door de bevolking niet gebruikt.
RASAMALA. Mal., Jav. en Soend.; RAS-
MALA ook Mal.; MALA, KIMALA ook Soend.
Altingiu excelsa Noronh., fam. Hnmaiiiclidnccae.
Hooge en zeer schoone boom vooral op West-Java
veel voorkomend, doch ook op Sumatra en in
aangetroffen. Hij groeit vooral op
de bergen in het westelijke gedeelte der Preanger
regentschappen, tusschen 700 en 1400 M. hoogte,
zeer menigvuldig en wordt binnen het genoemde
beperkte gebied als de voornaamste boschboom
beschouwd, zoowel om zijn talrijk voorkomen als
om het nuttig gebruik dat van zijn hout gemaakt
wordt. Reeds van verre is de Rasamalaboom te
onderscheiden aan de heldergrijze kleur van den
stam. Hij behoort tot de grootste, zwaarste boo-
men, bereikt eene lengte van 50 tot 60 M. met
een omvang van 5 tot 6 M. Zijn slanke, zonder
eene enkele bocht of kronkeling gevormde, stam
schiet loodrecht naar boven, behoudt tot aanzien-
lijke hoogte nagenoeg dezelfde dikte, verdeelt zich
eerst op 25 tot 30 M. in enkele groote takken
en vormt dan een fraaie, hoewel eenigszins onge-
lijkmatige, koepelvormige kroon. Zijn talrijk voor-
komen, zijn reusachtige vorm en eigenaardig uiter-
lijk geven aan vele bosschen een bijzonder karakter.
Van vele plaatsen, alwaar hij vroeger menigvuldig
voorkwam, is de Rasamalaboom echter reeds groo-
tendeels verdwenen. Het hout is een gewild, veel
gebruikt bouwmateriaal. Door hunne aanzienlijke
hoogte en dikte leveren de boomen balken op van
groote afmetingen. Het pas gevelde kernhout is
roodachtig-bruin maar neemt, aan de lucht bloot-
gesteld, spoedig eene schoone meer donkergrijze
kleur aan. Het is vrij zwaar, vast, uiterst hard maar
toch nogal lichtelijk aan scheuren onderhevig. Het
wordt echter zelden door witte mieren of andere
insecten aangetast. De bevolking in de Preanger
regentschappen onderscheidt verschillende varië-
teiten van Rasamala (de inlander zegt meer „ki-
mala"), al naar de kleur, zwaarte enz. van het
hout. S. g. = 0,850. Uit de schors vloeit in ge-
ringe hoeveelheid eene fijne, welriekende hars,
die de inlanders wel voor reukwerk gebruiken.
De ml. drogerij Getah (blendok, minjak)
rasamala is echter niet deze, maar de storax-
balscm van Liquidambar orientalis MUL Deze
welriekende vloeibare balsem wordt in Klein-Azië
gewonnen en al van ouds door de Arabieren in
den Indischen handel gebracht; de Archipel ont-
vangt hem via Bombay. Van zijn Latijnschen naam
Ros meileus („honigdauw") zijn de Indische
namen afgeleid; Garcia da Orta noemt hem „Rosc
malloes", en in den Archipel heet dus zoowel de
— RASSEN. 363
echte styrax „Kasamala", als eenige andere er op
gelijkende aromata. liet kajoe rasamala der
Molukken komt van Canariitm microcarpum Willd.
Op Madoera is eene Urostigma-aooxi als kadjoe
rasamala bekend en wordt uit hel melksap van dien
boom door toevoeging van aromatische bestand-
deelen een reukwerk bereid ten dienste van inland-
sche hoofden.
RASAQ. Menangk. Zie RASSA.
RASMALA. Mal. Zie RASAMALA.
RASON. Zie KOEDA-AJER.
RASSA, RASAQ. Menani;k.; RESAK, M. Sum.
Benaming voor sommige soorten van het geslacht
Qucrcus L., fam. Cupulifcrae, o. a. van Q. Rassa
Mig. en van andere soorten, die zich door eene
hardere en sterkere geaardheid kenmerken dan
die welke er door den naam van
Paning-Paning (zie aldaar) worden aangeduid. Alle
zijn hooge en zware boomen die een deugdzaam
timmerhout opleveren, zoowel voorhuis- als scheeps-
bouw. Sommige zijn echter door de bijzondere hard-
heid moeiclijk te bewerken. In het Gouvernement
Sumatra's Westkust zijn de meest bekende: Kassa
padi, een uitermate hard, zwaar en sterk hout,
zeer donker grauwbruin of bijna zwart van kleur,
somtijds fraai gevlamd, voor stijlen, dwarsbalken
enz. uitnemend geschikt, de beste van alle Rassa-
soorten, eene der deugdzaamste houtsoorten van
Sumatra's Westkust; R. minjak, evenzeer een
uitmuntend hard hout, ook donker, meer grijs-
bruin gekleurd, voor stijlen, planken en vooral
voor dwarsbalken zeer gezocht; R. gadja, ook
eene der beste Rassa-soorten, zeer zwaar en hard,
licht bruinachtig-grijs, uitmuntend timmerhout,
vooral voor dwarsbalken; R. kait kait, uiter-
mate hard en zwaar, iets donkerder gekleurd dan
R. gadja, voor allerlei bouwstof geschikt; voorts
R. bamban, R. boenga en andere mindere
soorten. Zie ook: PANING-PANING en PASANG.
De hars-leverende boom rassak van Borneo is
geenszins eene soort Quercus, maar eene Vatica
(fam. Diptcrocurpuceue).
RASSE. Javaansche naam voor eene Civet-
kat, Viverricula indien; de afgescheiden reuk-
stof heet Ded e s bij de Javanen, Jib e t bij de
Maleiers; op Ternate heet het dier T ing ga-
lon g. De Maleiers op Sumatra noemen haar
Tangaloeng, eene kleinere variëteit onderschei-
den zij onder den naam Tangaloeng-padi.
RASSEN. — i. Geschiedenis van de
classificatie der menschenrassen. Reeds
lang, en vooral sedert de groote ontdekkingsreizen
der I5'le en l6cle eeuw, hebbeu de verschillen
tusschen de bewoners der onderscheidene wcrcld-
deelen en landen de aandacht getrokken, en weldra
begon men hen systematisch te groepeeren. De
eerste ernstige poging daartoe was die van Bernier
(1672). Hij onderscheidde vier rassen: blanke
Europeanen, zwarte Afrikanen, gele Aziaten en
noordelijke Laplanders. Daarna kwam de groote
systematicus Linnaeus met zijn Homo mon-
struosus, H. ferus en H. sapiens, de laat-
ste onderverdeeld in Europeanen, Aziaten, Ameri-
kanen en Afrikanen. F'ene volgende indeeling was
die van Blumcnbach (1775), wiens benamingen
der rassen (Caucasisch, Mongoolsch, Aelhiopisch,
Amcrikaansch en Maleisch) nog veel gebruikt wor-
den. Cuvier nam slechts drie rassen (Caucasisch,
Mongoolsch en Afrikaansch) aan. Voorbijgaande
de vele indeelingen uit de eerste helft der 19de
eeuw, en alleen aanstippende het misbruik toen
364 RASSEN.

(en ook nu nog) gemaakt van linguïstische gege- Denikcr's systeem bestrijdt) hebben op het oog
vens (waarover meer onder 2), komen wij tot de de oorspronkelijke bestanddeelen der tegenwoordige
nieuwere systemen, die, gebaseerd op meerdere, volken. Zoo vindt men tegenwoordig in Duitsch-
vooral vergelijkend-anatomische, kennis, eene nei- land blonde langhoofden, blonde rondhoofden,
ging vertoonen tot terugkeer tot Linnaeus' en Blu- zwarte langhoofden en zwarte rondhoofden. Vol-
menbach's indeelingen, evenwel met verschillende gens de Deniker'sche opvatting zijn dit 4 rassen
wijzigingen. Al deze systemen nemen als basis of althans onderrassen; volgens de meeste anthro-
hunner onderscheidingen bijna uitsluitend anato- pologen (o. a. Ammon, die hiervan uitvoerige studie
mische kenteekenen aan, speciaal de kleur van heeft gemaakt) zijn er twee oorspronkelijke rassen
huid, haar en oogen, den vorm van het haar en het blonde langhoofdigc en het zwarte rondhoof-
:
vooral den vorm van den schedel; maar de uit- dige, uit wier kruising de tegenwoordige bevol-
komsten verschillen onderling zeer. Haeckel onder- king is ontstaan. Wij aarzelen niet tegen Deniker's
scheidt wolharigen en sluikharigen en bij beide opvatting partij te kiezen'). Wel is het onderzoek
weer twee groepen en verscheidene ondergroepen. van de somatische eigenaardigheden der tegen-
Ook Broca en Frederik Muller nemen den vorm woordige volken en der individuen waaruit deze
van het haar als hoofdkenmerk. Huxley neemt bestaan een eerste eisch; maar men moet verder
vier typen aan: het Australoïde (Australiërs, don- gaan en zoeken naar de oorspronkelijke elemen-
kere Britsch-Indiërs en Egyptenaars), het Negroïde ten. Zóó alleen kan men komen tot oplossing der
(Negers, Boschjesmannen en Hottentotten, Negri- tegenwoordig zooveel besproken anthropo-sociolo-
tos, Melanesiërs, Papoeas en 'Pasmaniërs), het gische vragen. De strijd tusschen ras en omge-
Xanthochroïsche (blonde Europeanen), en het Mon- ving als oorzaak van psychische en sociale ver-
goloïde (Mongoolsche volken, Maleiers in ruimen schijnselen kan niet beslist worden, zoo men den
zin, Polynesiërs, Ainos, Amerikaansche Indianen toestand van het oogenblik op zichzelf beschouwt.
en Eskimos). Hiernaast staan de Melanochroën Alleen de kennis van de oorspronkelijke bestand
(donkere Europeanen), die waarschijnlijk geen deelen, hunne verhouding in de verschillende tijden,
hoofdtype vormen maar het product zijn var, krui- hunne variaties en hunne vermenging kan hier
sing tusschen Xanthochroën en Australoïden. De licht geven. Ook kan alleen deze kennis ons in
Quatrefages onderscheidt het blanke, gele en zwarte staat stellen voorspellingen te doen omtrent de
ras, en daarnaast de Amerikaansche en Oceanisphe toekomst der tegenwoordige variëteiten.
mengrassen. Dezelfde drie hoofdrassen vindt men methode van onderzoek vloeit in hoofd-
— De

in het werk der zoölogen Flower en I.ydekker. trekken uit het voorgaande voort. Het allereerste
Peschel, op Blumenbach's systeem voortbouwende, vercischtc is de bijeenbrenging van zeer omvang-
kent zeven rassen: Australiërs, Papoeas, Mongo- rijk statistisch materiaal door bevoegde onderzoe-
loïden, Dravidas, Hottentotten, Negers en volken kers. Zeer terecht zegt Dr. ten Kate, dat „al het
aan de Middellandsche Zee. Brinton (Races and generaliseeren en theorctiseeren over afstamming
peoples, 1890) onderscheidt: Eurafrican race en verwantschap .... praematuur stukwerk (zal)
(Europa en Noord-Afrika), Austafrican race (het blijven zoolang men niet over groote rijen van
overig Afrika), Asian race, American race en In-
sular or Litoral Peoples, waaronder geheel Indo-
detail-onderzoekingen ....
te beschikken heeft".
Met behulp van dit materiaal spore men vervol-
nesië en Oceanië. Eigenaardig is het „natuurlijke gens de samenstellende elementen van elke vol-
stelsel" van Deniker, die als hoofdkenmerk neemt kengroep op, en vergelijke de aldus gevonden
den vorm van het haar, en verder let op kleur, elementen der verschillende volkengroepen, 0111
lichaamslengte en vorm van neus en schedel. Zoo de verwantschap dier groepen te kunnen vast-
komt hij tot zes hoofdgroepen, zeer afwijkend stellen. Hier gebruike men alle beschikbare gege-
van de gewone opvatting; o.a. zijn in ééne hoofd- vens, niet alleen anatomische kenmerken, maar
groep samengebracht Ainos, Indonesiërs, Polyne- toch deze in de eerste plaats, daar ze veel con-
siërs en Zuid-Amerikanen. Keane keert, na uit- stanter zijn dan b.v. taal en cultuur. Veel gewicht
voerige kritiek der bestaande stelsels, terug tot wordt door anthropologen gehecht aan de ver-
Linnaeus'vierdeeling van Homo sapiens. Ripley, houdingen der maten van deelen van het skelet,
in zijn belangrijk werk The races of Europe (ißgg), vooral aan den vorm van den schedel, uitgedrukt
spreekt slechts terloops over de rassen buiten door den schedelindex. Die skcletmatcn hebben
Europa; de hoofdonderscheiding is voor hem die in het groote voordeel, dat ze minder dan andere
Noordelijke rondhoofden en Zuidelijke langhoofden. anatomische eigenaardigheden (b. v. huidskleur)

.
2. Beginselen van onderzoek. Uit het afhankelijk zijn van den onmiddellijken invloed
bovenstaande blijkt, dat hier nog volstrekt geen der omgeving, en bovendien dat ze ongeveer de
overeenstemming bestaat. De voornaamste oorza- eenige somatische gegevens zijn der vergelijking
ken hiervan zijn: i°. gebrek aan feitelijke gege- van vroegere geslachten met de tegenwoordig
vens, zoodat men theorieën opbouwt op onvol- levende. Toch zal men het best doen voorloopig
doend materiaal; 2". verschil in opvatting van het op alles te letten, tot men gevonden heeft welke
begrip „ras"; 30 verschil in methode van onder- eigenaardigheden onbedriegelijke raskenmerken
zoek. Over het eerste punt behoeven wc weinig vormen. Zeer terecht waarschuwt dan ook Trof.
te zeggen. De klacht van Di. ten Kate, dat voor Martin in zijne Antrittsrcdc (1901, bl. 17) tegen
het anthropologisch onderzoek van Ned.-Indië nog het gebruik van den schedelindex als uitsluitend ras-
zoo weinig gedaan is, kan ook gelden ten opzichte kenmerk. Ook physiologische kenmerken (lichaams-
der meeste andere landen. Alleen voor Europa warmte, raszickten, enz.) zijn van belang, maar
beslaan eenigszins omvangrijke feitelijke onder- hiervan is nog betrekkelijk weinig bekend. Van
zoekingen. — Wat betreft het begrip „ras" de taal als raskenmerk is veel misbruik gemaakt
staat de opvatting van Deniker tegenover die der door philologen, die op grond van taaiverwant-
meeste anthropologen. Deniker noemt „rassen" de
levende variëteiten, de bestaande verbindingen van l) Intusschen sluit Deniker in zijn laatste werk
bepaalde trekken; de anderen (o.a. Ripley, die zich bij de gewone opvatting aan.
 RASSEN.
schap onmiddellijk concludeerden tot rasverwant-
schap. Zoo sprak men van het Germaansche ras,
het Slavische ras, enz. Hiertegenover is reeds dik-
wijls gewezen op de vele gevallen van volken,
die tengevolge van contact met anderen van taal
veranderden, terwijl ze hetzelfde type behielden
(b. v. de l-'ranschcn). Toch kan de taal, mits voor-
zichtig gebruikt, helpen ter bepaling van het ras.
Zoo hebben de Basken zich door hun taal doen
kennen als een afzonderlijk volkselement, hoewel
ze somatisch van de omwonenden moeielijk te
onderscheiden zijn. De cultuur is als raskenmerk
van zeer ondergeschikte waarde. De cthnologie
levert tallooze voorbeelden van het voorkomen
derzelfde zeden bij de meest verschillende volken;
en wat de materieele cultuur betreft, verspreidt
de handel (zelfs bij natuurvolken als Eskimos en
Negers) de voorwerpen over enorme afstanden.
I >at aan volkstradities niet te veel waarde moet
worden gehecht, behoeft in onzen tijd van reactie
tegen de mythologische school nauwelijks gezegd
te worden. De geschiedenis levert gewichtige bij-
dragen, vooral over de aanraking der verschillende
volken; men hoede zich alleen voor oppervlakkig-
heden, h. v. voor het gelijkstellen van verovering
met uitroeiing. Psychische kenmerken zijn van zeer
veel belang, maar uiterst moeielijk te vinden; wel
spreekt men van het karakter der Indianen, der
Negers, enz., maar de wetenschappelijke vergelij-
kende karakterstudie is nog niet meer dan een
program. Met behulp van al deze kenmerken zoeke
men, daar de tegenwoordige volken waarschijnlijk
alle van gemengd ras zijn, allereerst de bestand-
deelen dier mengingen. Zoo concludeert men uit
de veelvuldige combinatie (individucel en geogra-
phisch) van blondheid en langhoofdigheid in
Duitschland tot het bestaan van een clement van
blonde langhoofden. Historische en praehistorische
gegevens zijn hier van groot nut. Zoo verkrijgt men
rassen in relatieven zin. Vervolgens vergelijke men
de elementen der verschillende volkengroepen, en
spore op, of een zelfde element hij meer dezer groe-
pen voorkomt. Hier gebruike men de geographische
waarschijnlijkheid, ook hetgeen de geologie ons
leert van de vroegere verdeeling van land en water.
Zoo komt men eindelijk tot rassen in absolutcn
zin, d. i. enkele grondtypen, uit wier menging de
tegenwoordige menschheid ontstaan is. Natuurlijk
moet men niet verwaarloozen den invloed van
variatie en selectie in elk ras. Men beginne dan
ook met het elimineeren der individueelc varia-
ties, zoodat slechts de erfelijke eigenschappen, die
alleen raskenmerken kunnen zijn, overblijven. Het
ontstaan der verschillende rassen uit dezelfde voor-
ouders (de eenheid der menschelijke soort wordt
tegenwoordig algemeen aangenomen) is moeielijk
na te gaan en zal voorloopig wel onopgelost blij-
ven. De prae-historie laat ons in den steek; de
oudste onbetwist-menschelijke overblijfselen ver-
toonen dezelfde divergentie die wij tegenwoordig
aantreffen. Verder dan hypothesen, zooals die van
de vorming der rassen in „isolatie-eentra" is men
nog niet gekomen. Beter dan aan dit vraagstuk
zal men voorloopig zijne krachten kunnen besteden
aan de studie van de physiologische en psychische
corollarien der anatomische rasverschillen. Want
daarom is het ons het meest te doen. Of iemand
een lang of een kort hoofd heeft is niet op zich-
zelf interessant, maar alleen wanneer men zeggen
kan : dus heeft hij die en die physiologische en
psychische eigenschappen.
365
3. De rassen van Nederlandsch-Indië.
Reeds de meest oppervlakkige waarneming doet
groote verscheidenheid onder de bewoners van
onzen Archipel kennen. Vooral springt in het oog
het verschil tusschen de' Maleiers (in ruimen zin),
die het grootste deel van Ned.-Indië bewonen,
en de Papoeas. De Papoeas hebben over 't alge-
meen wollig haar, breeden convexen neus, bruin-
zwarte huidskleur, gemiddelde lengte, lang gezicht
en zijn dolichocephaal. Men vindt ze het meest zui-
ver op Nieuw-Guinea en de nabijgelegen eilandjes
(Waigeoe, Salvatti, enz.) en op de Aroe-eilanden.
Ook op Ceram, Boeroe en de Kei- en Tenimber-
eilanden wonen Papoea-achtige volken (Riedel
echter, in de Verhandl. der Ges. f. Anthrop. in
Berlin 1895, ontkent dit voor Ceram en Boeroe,
behalve ten opzichte der ingevoerde slaven). In
het overig deel der Molukken en op Flores en
Timor vindt men slechts sporen van een oor-
spronkelijk Papoesch element. De rest van den
Archipel wordt bewoond door de Maleiers in den
ruimsten zin, te verdeelen in de meer beschaafde
eigenlijke Maleiers en de onbeschaafde stammen
die men samenvat onder den naam Indonesiërs.
De Indonesiërs hebben sluik of licht-golvend haar,
lichtbruine of gele huid, kleine gestalte, platten,
soms concaven, neus, ruitvormig gezicht en zijn
meso- of dolichocephaal. Zij omvatten de Bataks,
Koeboes en eenige andere kleine stammen op
Sumatra, de bevolking van Nias en de eilanden
ten zuiden daarvan, de Tenggereezen en Badoejs
op Java, de Dajaks van Borneo en de zg. Alfoe-
ren van Celebes, de Molukken en de Kleine
Soenda-eilanden; in het oostelijkste deel zijn zij
met Papoeas vermengd. De Maleiers zijn iets
langer dan de Indonesiërs en brachycephaal. Tot
hen rekent men de Maleiers in den engstcn zin,
nl. de bewoners van een groot deel der kust-
landen van Sumatra en Borneo, de Padangsche
Bovenlanden en de Riouw-groep, waarvan ook
de Redjangs, Pasoemahs en Korintjiërs vertak-
kingen zijn; verder de Atjèhers en Pedireezen,
de Javanen, Soendaneezen en Madocreczen, de
Palembangers, de Lampongers, de Makassaren en
Boegmeezen, de Moluksche Maleiers, vooral op
Ternate, Tidore, Batjan, Ambon en de Oeliassers,
de Balmeezen op Bali en Lombok, en eindelijk
de duurzame of tijdelijke kustbewoners van vele
ook der oostelijke eilanden. Van sommige dezer
stammen echter is de plaatsing dubieus; zoo is
er veel voor te zeggen de Soendaneezen en Madoe-
reezen tot de Indonesiërs te rekenen. (Van de ver-
tegenwoordigers der verschillende volkengroepen
buiten den Archipel spreken wij hier niet). —■
wetenschappelijke studie der Indische rassen-
Eene
problemen stuit op tallooze mocielijkheden. De
reeds in het algemeen zoo zware taak der anthro-
pologie is hier dubbel zwaar. Vooreerst is het maken
van deugdelijke generalisaties tot nu toe vrijwel
onmogelijk door de schaarschte der detail-onder-
zoekingen, welke schaarschte (ook door Dr. ten Kate
betreurd) treffend uitkomt als men Ripley's littcra-
tuuropgave over de anthropologie van Europa ver-
gelijkt met hetgeen in dit opzicht over onzen Archi-
pel is gepubliceerd. Wij ontkennen echter niet dat
er goed werk geleverd is. Wij noemen slechts de
namen ten Kate, Hagen, Kohlbrugge, Stratz, La-
picque en Modigliani, om van anderen niet te
spreken. Een tweede bezwaar bestaat hierin dat
de bevolking van Ned.-Indië somatisch zoo hete-
rogeen is, dat het ontdekken van regelmatigheden
366 RASSEN.
hier veel moeielijker is dan b. v. bij de inboor-
lingen van Amerika of van het Australisch con-
tinent. Deze moeielijkheid bracht zelfs Ratzel er
toe, te verklaren dat in de ethnographie de vraag
naar de oerbevolking van den Archipel van de
—
orde van den dag is afgevoerd (Vólkerkunde 11,
bl. 270). Eene veel verbreide meening ver-
eenigt de Maleiers (in den ruimsten zin) met de
Polyncsiërs en de Micronesiërs tot het Maleisch-
Polynesische ras, onderscheiden van het Me-
lancsische ras, waaronder men Papoeas en
Melanesiërs in engeren zin samenvat. Bij het onder-
zoek naar de juistheid hiervan komt allereerst ter
sprake de poging door sommigen gedaan om beide
groepen tot één ras te vereenigen. Men beroept
zich daartoe op de verwantschap der Melanesische
talen met de Maleisch-Polynesische, welke niet
het gevolg kan zijn van recente inwerking, daal-
de eerstgenoemde talen overeenkomen met de
oudere vormen der andere. Op deze verwantschap
is het eerst gewezen door Von der Gabelentz,
terwijl later vooral de onderzoekingen van Prof.
Kern en Codrington haar duidelijk in het licht
hebben gesteld. Op grond daarvan concludeeren
Wilken (Volkenkunde) en Robidé van der Aa (in
Tijds. v. h. Aardr. Gen. 1885) tot rasverwant-
schap, terwijl Staniland Wake en Brown den oor-
sprong van al deze volken uit één donkerkleurig
ras aannemen, en de tegenwoordige somatische
verschillen toeschrijven aan menging met vreemde
elementen. De meeste anthropologen echter (o. a.
Fr. Muller, Brinton, Flower, Ratzel, Virchow,
Ranke, Keane, Deniker) hebben hiertegen over-
wegend bezwaar en wel wegens deze zeer groote
somatische verschillen. Dr. ten Kate (in Veth's
Feestbundel, bl. 212) verklaart uitdrukkelijk:
„Mogen linguïstische onderzoekingen ook al tot
de conclusie hebben geleid, dat Papoeas en Ma-
leiers (in den ruimsten zin) voorheen één volk
moeten zijn geweest, zoo is deze theorie anthro-
pologisch niet te verdedigen en ook vergelijkend
ethnographisch niet steekhoudend". Peschel wijst
zeer terecht op het diepgaand psychisch verschil
tusschen Papoeas en Maleiers. Volz (in Archiv
fiir Anthropologie 1895) noemt Melanesiërs en
Polynesiërs afzonderlijke rassen. Ook Mr. Stein-
metz komt, na uitvoerige bespreking der betref-
fende litteratuur (Entwicklung der Strafe I, bl.
260—269), tot de conclusie, dat hier waarschijn-
lijk twee rassen zijn aan te nemen. Tot eene be-
vredigende combinatie der resultaten van linguis-
tiek en anthropologie is men hier nog niet gekomen.
Keane onderstelt, dat de oostelijke Polynesiërs op
hun praehistorischen oostwaartschen tocht hunne
taal hebben opgedrongen aan de zwarte inboor-
lingen, die ze vrijwel onveranderd behielden, ter-
wijl de meer progressieve Polynesiërs ze voort-
durend wijzigden. Op te merken is nog dat vol-
gens Sidney Ray (in Journal of the Anthrop.
Inst., deelen 24 en 27) verscheidene Melanesische
dialecten geene overeenkomst vertoonen met de
Maleisch-Polynesische talen, maar waarschijnlijk
takken zijn van een oorspronkelijk-Papoeschen
taaistam. Talen met de Polynesische verwant komen
volgens hem niet westelijker voor dan Cape Pos-
session. — Een tweede probleem is dat van de
verwantschap der Maleiers (in den ruimsten
zin) en Polynesiërs. In bijna alle classifica-
ties vindt men hen in één ras, zelfs in ééne onder-
groep vereenigd. Om na te gaan of de overeen-
komst van beide volkengroepen inderdaad zoo
groot is, moet men, wat de Maleiers in ruimen
zin betreft, vooral letten op hunne zuiverste repre-
sentanten, de Indonesiërs (zie onder). Dit heeft
Dr. ten Kate gedaan, die èn vele bewoners der
residentie Timor èn verscheidene Polynesiërs nauw-
keurig mat en vergeleek. Hij concludeert (in
L'Anthropologie 1893, bl. 300) dat het verschil
grooter is dan men vroeger dacht, en geeft de
resultaten van zijn onderzoek in 't kort aldus weer.
Indonesiërs: huidskleur bruin of donkerbruin, haar
meest golvend of krullend, mesocephaal, mesorrhi-
niaan, neus meest concaaf, lichaamslengte bene-
den het gemiddelde. Polynesiërs: huidskleur licht-
bruin of geel, haar meest sluik, hrachycephaal,
mesorrhiniaan, neus meestrecht of convex, lichaams-
lengte groot. Dezelfde schrijver zegt: „Dit pro-
bleem is dus niet zoo eenvoudig als men in de
handboeken over volkenkunde leest", en waar-
schuwt tegen praematuur theoretiseeren (in Veth's
Feestbundel, bl. 212). Ook andere recente onder-
zoekingen (vermeld bij Deniker, Races et peuples
de la terre, bl. 557) wdjzen er op, dat het vraag-
stuk meer gecompliceerd is dan men vroeger
dacht. — Een ander punt van belang betreft de
verhouding van Maleiers (in engeren zin) en
Indonesiërs. Met „Indonesiërs" bedoelden
Logan en Hamy, die den term hebhen ingevoerd,
de inboorlingen van onzen Archipel die noch tot
de eigenlijke Maleiers noch tot de Papoeas be-
hooren, dus vooral de bewoners van het binnen-
land der meeste eilanden. Later is die naam meer
slordig gebruikt; nu eens bedoelde men ermee
de Maleiers in ruimen zin, dan weer alle inboor-
lingen van Ned.-Indië. Ten Kate en Deniker her-
stellen den naam in de oude beteekenis. In 't al-
gemeen zijn de eigenlijke Maleiers iets langer en
meer hrachycephaal dan de Indonesiërs (zie o. a.
Kohlbrugge in L'Anthropologie 1898), maar ook
veel meer heterogeen. Op grond van deze ver-
schillen nemen sommigen rasverscheidenheid aan.
Junghuhn spreekt van het Bataksche en het Ma-
leische ras. Keane (Ethnology, 1896) rekent de
Indonesiërs tot het Caucasische ras, in tegenstel-
ling met de Maleiers, die aan de Mongolen ver-
want zouden zijn. Ook de Quatrefages (Les races
humaines, 1889) neemt een Caucasisch element
aan. Giglioli noemt zelfs de Australiërs „Arianoidi
degenerati". Dit punt is tot eenige klaarheid ge-
bracht door de onderzoekingen van Dr. B. Hagen
(Anthropologische Studiën aus Insulinde. Verhandl.
der K. Akad. afd. Natuurkunde, deel 28), die
Keane's meening met beslistheid verwerpt. De
schrijver begint met erop te wijzen, dat de be-
woners van Malaka, Sumatra en Java reeds sedert
zeer lang Chineesch en vooral Voor-Indisch bloed
in zich hebben opgenomen, zoodat men bij kust-
Maleiers en Javanen eene zeer gemengde bevol-
king mag verwachten. (Lubbers, in Geneesk. Tijds.
v. Ned.-Indië 1893, acht ook in de residentie
Menado inmenging van Vóór-Indisch bloed waar-
schijnlijk), Menangkabau echter was reeds ten
tijde der Hindoe-invasie overbevolkt en zond zelf
emigranten uit, zoodat zoowel daar als in de Batta-
landen (vooral Toba), waar de vreemdelingen niet
binnendrongen, eene vrij zuivere bevolking onder-
steld kan worden. Zijne anthropologische studiën
bevestigen dit ten volle. Hij onderzocht personen
van allerlei landaard op Sumatra gevestigd: Sikhs,
Bengalis, Tamyls (Klings), Maleiers van Penang,
Dcli en Menangkabau, Bataks, Atjèhers, Alas,
Soendaneezen, Javanen, Madoereezen, Boeginec-
 RASSEN.
zen, Baweaneezen en Zuid-Chineezen. Hij lette
hierbij niet alleen op den schcdclvorm, maar op
allerlei anatomische kenteekenen. Het resultaat
was, dat de Vóór-Indiërs eene scherp gescheiden
groep bleken te vormen; evenzoo de geheel van
hen verschillende West-Sumatranen (Maleiers van
Menangkabau en Mandeling, Bataks en Alas); de
overigen waren van gemengd ras, waarbij de be-
woners van Malaka meer tot de Vóór-Indiërs, de
Javanen meer tot de Sumatrancn naderden. Auteur
vindt dus op West-Sumatra een zuiver ras, niet
op menging van Caucasiërs en Mongolen terug
te voeren, de oer-Maleiers. Hiermee stemt over-
een het resultaat der studiën van den gynaeco-
loog Dr. Stratz, die op Java twee typen vond,
het Hindoesche en het Maleische, waarvan bij
Javanen en Soendaneezen beide, bij de Madoe-
reezen alleen het Maleische voorkomt (Archiv für
Anthropologie deel 25). Tot dezelfde conclusie
leiden de metingen van binnenland-Dajaks door
Dr. Nicuwenhuis, waarvan de resultaten aan schrij-
ver dezes door Dr. Kohlbrugge welwillend ter
inzage werden gegeven. Deze Dajaks hebben kleine
lichaamslengte (mannen 158,3, vrouwen 146,1 c.M.),
en middelmatigen index (80,8 bij het levende indi-
vidu). Dr. Kohlbrugge wordt door zijne onderzoe-
kingen (medegedeeld in de zitting der Berliner
Anthropologische Gesellschaft van 21 Juli 1900)
gebracht tot de uitspraak, dat alle vier groote
Soenda-eilanden in het binnenland bewoond wor-
den door „mesaticephale Völker, die Indonesiër
oder Ur-Malayen". Verder zegt hij: „Malayen und
Indonesiër mussen einander nahe verwandt sein".
Ook Deniker vindt de beschouwing der Indo-
nesiërs als „le type des Malais purs, de véri-
tables Protomalais" zeer plausibel. De Hollander
—
karakteriseert de Bataks, Dajaks, enz. als onbe-
schaafde Maleiers. Ook een open vraag is de
verwantschap van Chineezen en Maleiers
(in den ruimsten zin). In zeer vele classificato-
rische systemen vinden beiden eene plaats onder
de Mongoloïden. Wij noemen hier alleen Brin-
ton, die beslist verklaart, dat de Maleiers geen
afzonderlijk ras vormen, maar van het Aziatisch
vasteland stammen. Er is geen redelijke twijfel
aan mogelijk, zegt hij, dat zij afkomstig zijn van
Achter-Indië. Het taalverschil is groot, maar de
talen van beide groepen kunnen worden terug-
gebracht tot ééne Ursprache. Dus zijn zeer waar-
schijnlijk de Maleiers na verwant aan de Indo-
Chineezen. Keane houdt, na de Caucasische Indo-
nesiërs geëlimineerd te hebben, een Maleisch type
over, dat hij niet aarzelt „distinctly Mongoloid"
te noemen. Hij beroept zich op Dr. Finsch, die
bij de Maleiers die hij te Batavia onderzocht groote
homogeniteit in uiterlijk en overeenkomst met het
Chineesche type vond. Wij moeten echter niet
vergeten de waarschuwing van Virchow, die in
zijn voorbericht van Finsch' boek wijst op het
gebrek aan exacte anthropologische waarnemingen
van dezen schrijver, die daardoor vaak tot prae-
mature conclusies komt. Verder is het merkwaar-
dig, dat deze auteurs bij voorkeur letten op de
zeer gemengde kust-Maleiers en Javanen, in wie
Brinlon zelfs het zuiverste Maleische type ziet,
terwijl hij het daarvan verschillende type van
Balaks, Dajaks, enz. toeschrijft aan kruising met
vreemde elementen. Zeer beachtenswaardig zijn
de opmerkingen van Dr. Hagen, die er op wijst,
dat minstens 3/s der in den Archipel wonende
„Chineezen" afstammen van inlandsche moeders.
367
Dus is het geen wonder, dat de reizigers zoo tel-
kens wijzen op de overeenkomst tusschen deze
„Chineezen" en de Maleische volken, vooral de
Javanen. Vandaar ook, dat Wallace op Bali nau-
welijks onderscheid kon zien tusschen de inboor-
lingen en eenige Chineezen die de zeden des lands
hadden aangenomen; dit waren dus geen zuivere
Chineezen, want die zijn ultra-conservatief. Met
eenige ondervinding kan men echter een Chinees,
zelfs een zg. Baba (van inlandsche moeder) her-
kennen, al steekt hij zich in het meest volmaakte
Maleische costuum. De schrijver wijst er verder
op, dat op Java sedert lang kruising met Chi-
neezen heeft plaats gehad, op Sumatra minder.
Toch neemt ook hij verwantschap aan tusschen
Maleiers in ruimen zin en Chineezen, nl. Zuid-
Chineezen, die van de Noord-Chineezen somatisch
totaal verschillen. Die verwantschap denkt hij zich-
op twee wijzen ontstaan: vooreerst door immi-
gratie van Maleiers in Zuid-China, evenals die
plaats had in Formosa en Japan, en waarschijn-
lijk in Birma en Siam, en in de tweede plaats
door het eeuwenlange verkeer der Zuid-Chineezen
met den Archipel, waarvan velen met inlandsche
vrouw en kinderen terugkeerden. Eindelijk zij ei
nog op gewezen, dat Deniker in zijn „natuurlijk
stelsel" de Indonesiërs of oer-Maleiers in eene
andere hoofdgroep plaatst dan de Mongolen (in
ruimen zin), hetgeen tegen de zoo vaak aange-
nomen raseenheid pleit. — Het vraagstuk van
den oorsprong der Maleiers (in ruimen
zin) is in het bovenstaande reeds aangeroerd.
Volgens de gewone opvatting vestigde zich een
tak van de Mongoolsche bewoners van het Azia-
tisch vasteland op Sumatra, en zond vandaar loten
uit naar de oostelijker gelegen eilanden tot in
Polynesië, waarbij de zwarte oerbevolking op vele
plaatsen verdrongen werd. Dit punt is echter nog
niet rijp voor beslissing. Vooreerst zijn nog veel
meer exacte anthropologische onderzoekingen noo-
dig. Vervolgens roepe men de geschiedenis te
hulp, opdat men niet aan praehistorische eenheid
toeschrijve wat het gevolg is van het historisch
verkeer (zie de bovenvermelde beschouwingen van
Dr. Hagen). Eerst als de oorspronkelijke elemen-
ten èn van Maleiers èn van Mongolen ontdekt
zijn, kan men vergelijken. Deniker zegt: „De
vraag naar de wijze waarop de ontelbare eilanden
van de Zuidzee en den Indischen Oceaan bevolkt
zijn door drie afzonderlijke rassen, wier talen alle
met de Maleische verwant zijn, is een van de
interessantste problemen der ethnologie". Maar
ook een der moeielijkste. „Buiten enkele historisch
vaststaande feiten is het zeer moeielijk de afkomst
der bevolking van elk der Oceanische eilanden
nauwkeurig aan te geven" (Races et peuples de
la terre, bl. 579, 580). — De Papoeas zijn
veel minder homogeen dan men vroeger dacht.
Terwijl zij over 't algemeen dolichocephaal zijn,
vond reeds in 1874 Maclay eenige zeer hooge
indices. Aan de monding van Fly River (Britsch
Nieuw-Guinea) is brachycephalie zelfs overwegend
(zie Chalmcrs in Journal of the Anthrop. Inst.
deel 27). Men heeft daarom wel een oorspronke-
lijk Negrito-element ondersteld. Ook vindt men
vele individuen met lichtere huid en golvend of
sluik haar, vooral in Britsch Nieuw-Guinea. Som-
migen nemen ter verklaring hiervan menging met
Polynesisch bloed aan; maar Maclay, Finsch en
Haddon, die de bevolking op de plaats zelf bestu-
deerd hebben, spreken dit tegen. Volgens Haddon
368 RASSEN.

is invloed van een Melanesisch clement (in enge- '9 2, '95 j

Wilh. Volz, Beitrage zur Anthropologie
ren zin) waarschijnlijker. Linguïstische factoren der Südsee, Archiv für Anthropologie 23 (1895);
maken deze problemen nog ingewikkelder, het- Dr. H. F. C. ten Kate, Een en ander over anthro-
geen Sidney Ray doet uitroepen: „Nothing is pologische problemen in Insulinde en Polynesië,
more perplexing or more indefinite than the pre- Overdruk uit Veth's Feestbundel, 1894; Dezelfde,
sent state of New-Guinea anthropology". — De Sur les eranes malais du musée de Leyden, Buil.
aanwezigheid van Negritos in onzen Archipel soc. d'anthrop. de Paris, 1881; Dr. B. Hagen,
is nooit voldoende aangetoond. Tot deze conclusie Anthropologischer Atlas ostasiatischer und mela-
komen A. B. Meijer (aangehaald in art. NEGRI- nesischer Vólker, 1898; I. C. J. van Brero, Een
TOS), verder Brinton, Deniker en Robidé van en ander over de psychosen onder de bevol-
der Aa in hunne reeds geciteerde werken, en Ling king van den Indischen archipel. Bijdrage tot
Roth in zijn boek: The natives of Sarawak and de vergelijkende rassenpsychopathologie, Genccsk.
British Northern Borneo, en in een opstel in Tijds. v. Ned.-Indië 35 (1895); G. Gerland, Die
Journal of the Anthrop. Inst. deel 25. Dat de Negritostamme des malayischcn Archipels, Jahres-
Kalangs van Java Negritos zouden zijn, wordt door bcrichte des Frankfurter Vereins für Geographie
Kctjen tegengesproken (zie art. KALANGS). Dr. und Statistik, Jahrg. 55/56, hl. 60 sqq.; Glogner,
ten Kate meent evenwel in de Timorgroep sporen Ueber sieben malayische Schadel, Verhandl. der
van een oorspronkelijk Negrito-element te vinden.— Eerliner Ges. f. Anthrop. etc. 1892; A. Marre,
Over de Aziatische en Europeesche vreemde- Malais et Chinois, Coup d'oeuil sur leurs rela-
lingen die zich in historischen tijd in Ned.- tions mutuelles antérieurement a I'arrivée des Por-
Indië gevestigd hebben (Arabieren, Chineezen, tugais dans les Indes Orientales, Extrait, Paris
enz.) zie de betreffende artikelen.— Ten slotte 1892; Dr. J. 11. F. Kohlbrugge, Anthropologische
mogen eenige schcdclindices eene plaats Beobachtungen aus dem Malayischon Archipel,
vinden, samengesteld door Deniker met behulp Verhandl. Berliner anthrop. Ges. 1900; L. Fro-
van de beste litteratuur. Waar niet anders aan- benius, Die Kulturformcn Ozeaniens, Petermann's
gegeven is de meting verricht bij het levende Mitteilungen 1900. Schedelmaten van Indische
individu; bij indices die het resultaat zijn van volken komen ook voor in de algemeene werken:
metingen van het skelet is dit afzonderlijk ver- J. v. d. Hoeven, Catalogus craniorum diversarum
meld. Hierbij houde men in het oog, dat volgens gentium; De Quatrefages en Hamy, Crania eth-
de gewone berekening de index bij het levende nica; Davis, Thesaurus craniorum, 1867; Flower,
individu ongeveer 2 eenheden grooter is dan bij Catologue coll. of Surgeons, 1879.
het skelet. Java. J. Deniker et L. Laloy, Les races exo-
Maleiers in ruimen zin: Dolichocephaal: tiques a I'exposition universelle de 1889, L'An-
(beneden 77), Alfoeren van Ceram 74,3 (skelet), thropologie 1890; Weisbach, Reise der Oesterreich.
Rottincezen 76,9; Sub-dolichocephaal (77—79,6), Freg. „Novara" urn die Ërde, Anthrop. Theil,
Sikancczcn (Centraal-Florcs) 77,7, Lios (Centraal- 1867; Dezelfde, Körpermessungen verschiedener
Flores) 78,1, Atoni (West-Timor) 78,8, Socmba- Menschcnrassen, 1878; Dr. Jul. Jacobs en J. J.
neezen 79,1, Niassers 77,6 (skelet); Mesocephaal: Meijer, De Badoej's, 1891 ; Langen, Bericht iiber
(79,7—81,9), Tenggireezen 79,7, Atjèhers 80,5, die Individual-aufnahmen aus dem Mal. Arch.,
Toba-Batlas 80,6; Sub-brachycephaal: (82 —85,2), Zft. f. Ethn. 1889; H. Welckcr, Die Capaciteit
Maleiers van Sumatra en Penang 82,8, Soloreezen und die drei Hauptdurchmesser der Schadelkapsel,
(Oost-Flores en Solor) 83,4, Boegmeezen van Archiv für Anthropologie 16 (1885); Dr. (' 11.
Makassar 84,6, 80,6 (skelet), Madoereezcn van Stratz, Ueber die Körperformen der eingeborenen
Madoera 82,6 (skelet), Javanen 84,6, 83 (skelet); Frauen auf Java, Archiv für Anthropologie 25
Brachycephaal: (85,3—86,9), Soendaneezen 86,3, (1898); Dr. J. IL F. Kohlbrugge, L'anthropologie
85,5 (skelet). des Tenggerois, Indonésiens-montagnards de Java,
Papoeas: Papoeas van Misore 70,2 (skelet), L'Anthropologie 1898.
van Fly River 74,2 (skelet), van Britsch Nieuw- Sumatra en omliggende eilanden.
Guinea 79,4. Glogner, Bericht iiber Lubbers' Anthropologie
Litteratuur: Voor de litteratuur tot en met der Atjcher, Verhandl. der Berliner Ges. f. An-
1893 raadplege men Hartmann's Repertorium. Wij throp. etc. 1892; A. Bassler, Ueber den Batak-
vermelden hier verscheidene door Hartmann niet Stamm der Rajas, Verhandl. der Berliner Ges. f.
genoemde titels, en verder de litteratuur na 1893, Anthrop. etc. 1892; Dezelfde, Schadel von Nias-
waarbij wij echter niet voor geheele volledigheid scru und Dajaken, Ibidem; J. Danielli, Studio
instaan. Men zie ook de artikelen over de ver- craniologico sui Nias, Archivio per I'antropologia
schillende volken. Opstellen van taalkundigen e la etnologia 21; Dezelfde, Crani cd ossa lunghe di
aard (al kunnen die somtijds licht verspreiden abitanti dell'isola d'Engano, ibidem 23; E. Zuckcr-
over anthropologische vragen) zijn hier niet ge- kandl, Zur Craniologie der Nias-Insulaner, Mitt.
noemd; evenmin ethnographische werken, ofschoon der anthrop. Ges. in Wien, deel 24, afl. 5 (1894);
die dikwijls opmerkingen over uiterlijk en af- J. von Brenner, Besuch bei den Kannibalen Su-
komst der volken bevatten. matras 1894; Lapicque, Quelques observations
Algemeen: Dr. C. Swaving, Eerste bijdrage anthrop. et ethnogr. sur les habitants des lies
tot de kennis der schedels van volken in den Ind. Mergui, Buil. soc. d'anthrop., 4e série, t. V ;
Arch., Kon. Natuurk. Tijds. 23 en 24; E. J. E. Modigliani, Un viaggio a Nias, 1890; Dezelfde,
Hamy, Les races nialaïques et américaines, L'an- LTsola delle Donne, Viaggio ad Engano, 1894;
thropologie 1896; Dezelfde, Les races nègres, Dezelfde, Artikel over de Mcntawei-eilanden in
Ibidem 1897; Dezelfde in Buil. soc. géogr. Paris, 8011. soc. geogr. Ital. 1898.
6e série, t. 13, bl. 375; Lapicque in Tour du Borneo. 11. Ling Roth, The natives of Sara-
Monde 1895 2C sem. en 1896 i ü sem.; Sarasin in wak and British Northern Borneo, 1896; Dezelfde,
Verhandl. der Ges. f. Erdk. Berlin 1894, 1895, Negritoes in Borneo, Journal of the Anthrop.
1896; Virchow, ibidem 1882, '85, '86, 87, '89, Inst. 25 (1896); A. B. Meijer, Ueber künstlich
 RASSEN. — RATTEN. 369

deformirte Schadel von Borneo und Mindanao, den voorkomen moet: van Borneo kent men reeds
1881; W. Waldeijer, Ueber einen vollstandig er- een I2tal soorten, van Celebes en van Nieuw-
haltenen Dayak-Schadel, Verhandl. der Berliner Guinea ongeveer hetzelfde aantal. Verzekerd be-
Ges. f. Anthrop. etc. l8g4; E. Sonne, Die Bewoh- hoeft niet te worden, dat de alomtegenwoordige
ner Britisch-Nord-Borncos mit besonderer Bciück- bruine en zwarte rat sedert lang door de sche-
sichtigung der Badjohs, Zumbonoas und Sundajaks, pen overal gebracht zijn en zich daar evengoed
Mitt. der anthrop. Ges. in Wien 23 (l8g3). tehuis gevoelen als in Europa. Merkwaardig is
Kleinere eilanden. P. W. Bassett-Smith, het feit, dat in de nabijheid van Menado, op
Damma Island and its natives, Journal of the Noord-Oost-Celebes, een iotal rattensoorten leeft
Anthrop. Inst. 23 (ißg4); Kuckcnthal, Uebcr Al- op een betrekkelijk weinig uitgestrekt terrein als
furenschadel von Halmahera, Abhandl. Scnken- het ware broederlijk bijeen; de kennis van dit
berg. Naturk. Ges. Bd. 22 Anhang, ißg6; Dr. H. feit is te danken aan het ijverig verzamelen van
F. C. ten Kate, Contribution a I'anthropologie de wijlen Mr. Van Musschenbrock: wèl een bewijs,
quelques peuples d'Océanie, L'anthropologie l8g3; dat waar maar goed gezocht wordt, de ratten wel
Dezelfde, Verslag eener reis in de Timorgroep en te vinden zijn; daar leven, behalve onze bruine,
Polynesië, Tijds. Aardr. Gen. l8g4; Dezelfde, Sche- Mus decumanus en onze zwarte rat, Mus rattus,
dels van Soemba, Publicatie van het Rijks Ethn. de volgende soorten: Mus xanthurus meet meer
Museum te Leiden, ißgs; J. G. F. Riedel, Ver- dan een halven meter, de staart 3 decimeter, is
meintliche Papua-Typen auf Scrang (Ceram) und een woest uitziend dier, bruinzwart bovenop ge-
Buru, Verhandl. der Berliner Ges. f. Anthrop. kleurd, alle onderdeden evenals de binnenzijde
etc. ißgs. H. J. Nieboer. der bcenen zuiver wit; een groot aantal donker
RASSIAN. Een der tot het op de Westkust gekleurde zeer lange borstelharen langs rugzijde
van Sumatra gelegen en van de Onderhoorigheden hangende tot over de basis van den staart; de
van Atjeh deel uitmakende staatje Kloewat behoo- staart zelf donker gekleurd op de basale helft,
rende landschappen, dat eertijds in Groot- en vertoont de rest wit, de huid zoowel als de haren;
Klein-Rassian onderverdeeld, sedert tot ééne, aan deze zijn kort als gewoonlijk bij ratten, doch aan
Kloewat cijnsplichtige, onderhoorigheid is samen- den top eindigt de staart met een pluimpje van
gesmolten. De bevolking kan, volgens de schat- langere haren; de inlandsche naam is Torean.
ting van Van Langen in zijn opstel „Atjeh's Mus ca/litrichus is iets kleiner, zachtharig als
Westkust" (Tijdschrift van het Aardrijkskundig wol, staart korter dan lichaam en kop; rugharen
Genootschap 1888, IBBg, i8go) niet meer dan bruin getopt, buikharen lichter, allen leikleurig
300 zielen tellen, waarvan circa 50 strijdbare man- zwart aan de basis; staart voor het distale gedeelte
nen, en bestaat uit Maleiers en Atjehers (Paseiers). wit; inlandsche namen Mea, Pengaladen,
Wanbestuur en oorlogstoestand deden ook in dit Pangoesais, Tangkara en Loemalapait,
landschap de pepercultuur te gronde gaan. waarschijnlijk betrekking hebbende op geslacht,
RATAHAN. Hoofdplaats van de afdeeling Be- leeftijd en levenswijze. Een gansch ander uiter-
lang der Minahasa van de residentie Menado, lijk heeft de Loemandeng, Mus Helhoaldii,
tevens standplaats van den controleur. Ook is een prachtig dier; buitengewoon korte zachte haren
hier een hulpprediker gevestigd. van een fraai bruinachtig rood bedekken de boven-
RATEK HIDJO. Atieh. Zie KATJANG II HO. deelen, terwijl de onderdeden geheel wit zijn;
RATNA PAKADJA. Mal. Zie ADAS-ADASAN. de kop is spitser dan in den regel; lichaam en kop
RATOE. Jav. Soend.; RATOH, Mad. Vorste- 235 m.M., staart 160 m.M. Eene kleinere soort,
lijke titel, door vrouwen op Java en Madoera ge- doch ook zachtharig is Mus E'abcri; kop, rug en
dragen, alsmede in die streken, waar de Javaansche zijden zijn leikleurig zwartbruin, scherp afgescheiden
invloed zich heeft doen gelden. Zie ADEL, Dl. I, van de zuiver witte haren van hals, borst, buik en
bl. 9. Ook aan de eerste vrouw van een regent binnenzijde van extremiteiten; langs den rug enkele
wordt wel eens dien titel gegeven. langere uitstekende haren, ook zacht. De Peng-
RATOE. Zie SCHILDPADDEN. aladen, Lenomys Meycri, is langer dan een
RATOE LARA KIDOEL. Zie LARA KIDOEL halven meter, van welke lengte de staart de klein-
(RATOE) Dl. 11, bl. 368. ste helft meet; zonder stekelig te zijn, voelen de
RATTEN. Onder dezen naam verstaan wij rugharen stroef, zij zijn dicht gezet en lang,
knaagdieren van eene gedaante en met een gebit vooral aan het staarteinde des lichaams; staart
gewapend als de welbekende Europeesche ratten grofschubbig, tweekleurig, eindhelft wit; de stroe-
en ongeveer van dezelfde grootte of grooter en vere haren op 't ruggedeelte eindigen in een schoon
sterker gebouwd soms. Nu zou men denken, dat kastanjebruin. Door de groote breede ooren, den
op de eilanden van den Oost-Indischen archi- langen puntigen kop met zeer lange snorren onder-
pel een groot aantal soorten van ratten leeft, te scheidt zich terstond Echiothrix leucura; boven-
oordcelen naar het tot hunne leefwijze zoo uit- zijde van 't lichaam met wolhaar bekleed, waartus-
stekend geschikt klimaat en naar de enorme hoe- schen tallooze langere bruinroode stekclharen;
veelheden en verscheidenheid van vruchten. Toch onderzijde van kop, hals, borst en buik evenals
zijn er slechts weinige soorten bekend: dat komt binnenzijde van extremiteiten zuiver wit gekleurd;
omdat men in het algemeen een grooten afkeer staart korter dan lichaam en kop, welke onge-
van ratten heeft; ze worden doodgeslagen of veer 24 c.M. lang zijn. De Toerean-i n-pate,
gevangen en zoo spoedig mogelijk weggegooid, Mus Bcccarii, is eene kleinere vorm met buiten-
vernietigd; daarbij zijn ze listig en voor wie ze gewoon lange snorharen, maar nog stckeligcr dan
vangen wil nog niet eens zoo gemakkelijk te ver- de vorige; kop en lichaam 15 c.M., staart onge-
schalken. Dat er derhalve niet vele soorten tot veer 17 c.M.; bovendeden bruin strookleurig,
dusverre in handen van naturalisten gekomen zijn, onderdeelen wit; staart kort behaard, langer naai-
bewijst niets: wèl weet men, dat waar oordeel- den top toe, eindigend in een kleine kwast; de
kundig verzameld werd steeds gebleken is, dat er rug bekleed met zacht wolhaar, waartusschen dicht
wel degelijk een groot aantal soorten op die eilan- gezette langere stekclharen, terwijl overal nog
111 24
370 RATTEN.
iets langere borstelharen uitsteken. lets grooter
is Mus Musschcnbrockii, de Kalendang of
Wangetan; korte zachte donker kastanjebruine
haren bedekken de bovendeden met een dichte
vacht, onderdeden met witgepunte leikleurige
haren; ooren groot in verhouding tot de lengte
van het dier; staartharen kort; kop en lichaam
175 m.M., staart 124 m.M.
In de Padangsche binnenlanden op Sumatra en
op den Gédé op Java leeft eene zeer merkwaar-
dige en schoone ratsoort, Pithecheir melanurus,
een zachtharige roode rat met een donkergekleurdcn
staart; aan de achterpooten vormt de duim een
waar grijporgaan, als 't ware ingeplant tegenover
de andere vingers; deze zeldzame rat maakt zich
een nest in de boomen, zooals we uit de ijverige
nasporingen van den Heer J. D. Pasteur weten;
een zoodanig nest gaf hij aan het Rijks Museum
van Natuurlijke Historie te Leiden cadeau; kop
en lichaam zijn ongeveer 200 m.M., de staart is
iets langer.
Op Java en Sumatra vindt men een groote en
sterke rat, Mus setifer, den Tikus-wirok der
Javanen; algemeene kleur ongeveer als bij donkere
exemplaren van Mus decumanus (de bruine rat),
doch zij heeft op den rug overal verlengde donkere
borstels, de langste op 't achterlijf; staart met
zeer korte haartjes, ooren vrij groot en breed;
nagels lang en bijna recht; staart korter dan kop
en lichaam; zij leeft langs de boschkanten' en
komt hoogst zelden in de nabijheid van de wo-
ningen of dorpen; de inlanders vreezen haar om
haar krachtig lichaam en sterk gebit. Doch ver-
reweg de grootste en sterkste rat in onze kolo-
niën is wel Mus Armandvillci van Flores; dit
reusachtig dier heeft eene lengte van 770 m.M.,
waarvan de staart 350 m.M. inneemt; de achter-
pooten zijn bijna 9 c.M. lang; het oor is 34 m.M.;
bovendeelen roodbruin, waartusschen tot 35 m.M.
lange borstels, die zwart gekleurd zijn, doch aan
de onderzijde van het lichaam krijgen zij een
witte punt, zoodat die deelen lichter getint zijn;
handen en voeten zijn bedekt met zeer regelma-
tig op evenwijdige rijen geplaatste korte zacht
gebogen borstelharen; snorharen talrijk, zwart en
tot 10 c.M. lang; staart met korte stijve haren.
Wij eindigen dit korte overzicht met eene be-
schrijving van een vrij groote rat van de Aroe-
en Kei-eilanden, Mus aruensis, geheel bekleed
met kort haar; bovendeelen bruinrood met glin-
sterend wit getopte haren, onderdeden zuiverwit;
ooren vrij lang; de lange staart met zeer korte
haren spaarzamer bezet dan bij de andere ratten,
cene groote uitzondering; de ringen aan den staart
onregelmatiger dan bij andere ratten, de schub-
ben niet dakpansgewijs, maar meer den indruk
van een slangenvel gevende; kop en lichaam
33 c.M., staart 27,5 c.M.
RAU. Onderdeel van de onderafd. Loeboe Sika-
ping en Rau, res. Padangsche Bovenlanden. Het
landschap, onder dezen naam begrepen, is een
schoon lengtedal, evenwijdig loopende met de
lengte-as van het eiland Sumatra, zich uitstrek-
kende van 0° 18' tot o° 35' N.B. Ten Z. begrensd
door de laras Soendatar van dezelfde onderafd.,
is het overigens omringd van hooge bergruggen,
die het ten O. van Silajang, Loeboek Gedang en
Mana Tahis, ten W. van de onderafd. Taboe en
ten N. van de res. Tapanoeli scheiden. De Soem-
poer-rivier, een der bronnen van de Rokan, ont-
springende in de laras Loeboe Sikaping, stroomt
— RAWAS.
door het zuidelijke deel van het dal, om na opne-
ming van de Sibinaïn en Batang Asih, die het
noordelijk deel besproeien, niet ver van de voor-
malige hoofdplaats Rau door het oostcr grensge-
bergte Ie dringen.
liet landschap, thans verdeeld in de larassen
Panti, Padang Paroegoen, Lankat Kadap, Taroeng-
Taroeng, Padang Nonang, Loeboe Lajang, Padang
Matinggi, Langoen en Kota Radja, werd het eerst
in 1833 ten onder gebracht. In hetzelfde jaar af-
gevallen, werd het in Mei 1835 andermaal onder-
worpen en onder bestuur gebracht, met 2 redoutes
te Loender en te Rau, welke laatste in 1836 een
benting werd met een garnizoen. In 1840 werd
het met Soendatar en Loeboe Sikaping vereenigd
onder het bestuur van een assistent-resident. Sedert
heeft het daarmede eene ondcrafdeeling blijven
uitmaken, eerst van de afd. Ajerbangis en Rau,
en nu van de afd. Loeboe Sikaping en Rau. Rau
was tot de laatste reorganisatie de hoofdplaats,
welke, evenals de benting, werd verlegd naar Loe-
boe Sikaping. Loender was sedert lang wegens de
ongezondheid van de plaats verlaten.
Vóór den Padri-tijd moet Rau een zeer welva-
rend landschap geweest zijn. De gronden zijn uit-
nemend voor den rijstbouw; de indigo-cultuur
moet zeer belangrijk geweest zijn; een schoon
en goed paardenras werd in Kota Radja gefokt,
en veel werk werd gemaakt van de goudwassching.
De hoofden van Padang Matinggi o. a. exploi-
teerden de mijn Lakapah met volk van de Padang-
sche Bovenlanden. Deze was verdeeld in 25 a 30
tambangs, die elk gemiddeld 10 thail goud 'sjaars
zouden hebben geleverd. De bewerking geschiedde
niet door ingraving, maar door afstorting van den
grond, die in aangelegde waterleidingen werd
gewasschen, gespoeld en gewand. Van deze wel-
vaart is niets meer over. Indigo heeft men er niet
meer; het paardenras is uitgestorven, tambangs
bestaan niet meer, zoodat sedert het verval van
de eertijds bloeiende koffiecultuur, het landschap
alleen kan bogen op vruchtbare rijstvelden.
RAU. Zie KATE.
RAUWOLFIA. Zie AKAR TIKOES.
RAWAH. Mal. voor moeras. Rawah's komen
in Indië zeer veel voor, de meeste en uitgestrektste
in de laagvlakten, kleinere in de bergstreken, op
ingesloten plateaux of in uitgebrande kraters. Die
deelen der rawahs, welke in den oostmoeson nage-
noeg droogloopen, zijn meestal met bosch, bamboe
of glagah begroeid, terwijl de steeds water bevat-
tende met lage moeras- en waterplanten bedekt
zijn. In bevolkte streken worden de eerste gedeel-
ten veelal voor de rijstteelt gebezigd. Van vele
rawahs, vooral op Java, is in historischen tijd
een belangrijke verkleining door dichtslibbing
waargenomen. In sommige, vooral in de berg-
streken, heeft veenvorming plaats.
RAWAPOELO I. District van de contróle-
afdeeling, het regentschap en de afdeeling Sic
dorudjo, residentie Soerabaja; met eene opper-
vlakte van 11.432,68 hectaren. Het district telt
129 desa's.
RAWAPOELO 11. District van de contróle-
afdeeling Prambon, regentschap en afdecling Si-
doardjo, residentie Soerabaja, met eene opper-
vlakte van 8.036,76 hectaren. Het district telt
121 desa's.
RAWAS. Ondcrafdeeling van de afdecling
Tcbing-Tinggi, res. Palembang, omvat het stroom-
gebied van de Rawas (zie aldaar), een belang-
 RAWAS.
rijke linker zijrivier van de Moesi, echter niet
het geheele stroomgebied, want het brongebied
der Rawas en van eenige harer affluenten, zooals
de Koclocs, Scnamar en Menkoelam ligt in het
landschap Soengei Tenang. Alleen het uiterste
westelijk gedeelte der onderafdeeling is bergland,
maar daarvan is, wat het stroomgebied der eigen-
lijke Rawas betreft, boven het op 166 M. zee-
hoogte gelegen Kota Tandjong, niet anders be-
kend dan dat het uit nagenoeg onbewoonde
wildernis bestaat. De Sumatra-expeditie leerde
het bergland om de Boven-Roepit, de belang-
rijkste zijrivier van de Rawas, kennen, dat even-
eens niets dan rimboe is. Het Barisan-gebergte,
dat de westgrens vormt, heeft een hoogte van
1200—-1600 M. De noordgrens is de waterschei-
ding tusschen de Rawas aan de eene en de Batang
Asei en Limoen aan de andere zijde. Deze heeft
eene hoogte van 450—500 M. De tweede ooste-
lijke top van eenige beteekenis is de B. Rajah,
400 M.; oostwaarts daarvan worden slechts onbe-
duidende heuvelrijen aangetroffen, die zich al
verder en verder van de rivier verwijderen, in
welker nabijheid nog slechts alleenstaande heu-
vels van hoogstens 20 M. worden aangetroffen.
De westelijke bergen loopen met flauwe hellingen
in tallooze ruggen af, zoodat het land tusschen
Rawas en Roepit van Soengei Banocng a/d. Rawas
en Soeka Manang a/d. Roepit nagenoeg vlak is
te noemen. Het geheele stroomgebied van de
Rawas kan op 7000 G kilometer worden geschat,
het aantal bewoners op ± 20.000, welke bevol-
king nagenoeg uitsluitend langs de rivieroevers
woont, waarlangs ook de bouwlanden gevonden
worden die vaak van overslrooming hebben te
lijden en van de verlegging van de rivierbedding
bij bandjirs. De bodem van het westelijk berg-
land bestaat uit oudere andesieten, waartegen naar
het oosten een tertiaire sedimentaire afzetting
leunt, grootendeels door de verweeringsproducten
der oude andesieten gevormd. Daarop volgt het
diluvium, voor het meerendcel uit roode klei be-
staande. Het noordelijk scheidingsgebergte is ge-
vormd door oude schiefers, die goudvoerende
kwartsaders in zich sluiten en op de zuidelijke
grens op meerdere plaatsen door smalle dioriet-
gangen zijn doorbroken. In de Boven Rawas bij
Napal-Litjin komen kalklagen voor.
De regenval is tamelijk groot, ook in den zoo-
genaamden drogen moeson; de dampkring is in
hooge mate vochtig en het mist er veelvuldig; de
kenteringen kenmerken zich door hevige rukwin-
den en zware onweders. Door vrij plotselinge af-
wisselingen in de temperatuur en koelte des nachts
na de groote hitte over dag is het klimaat niet
gezond. Koortsen komen veelvuldig voor.
Soeroelangocn aan de Rawas is de hoofdplaats
en zetel van den controleur; het etablissement is
op den linker-, de doesoen op den rechteroever
der rivier gelegen. Tot 1876 was Rawas verdeeld
in 5 districten, marga's genaamd: Oeloe Rawas,
Lesoeng Batoe Troesan, Rawas ilir en Moeara
Roepit, met pasirah's aan het hoofd, die den
titel dipati voerden of, zooals in Moeara Roepit,
pangéran. Dat district was een zoogenaamde
sika p-af deeling, die wat belastingen en verplich-
tingen betrof in exceptioneelen toestand verkeerde.
Bovendien waren er twee panghoeloe-schappen,
Pangkalan en Tikoe, districten van geringe uitge-
strektheid, waarvan de bevolking uit Mcnangkahau
stamt en welker hoofden den titel panghoeloe
371
droegen en nog dragen. De marga's bestonden uit
dorpen, doesoens, onder proatins met den
titel gindó, dipati, kr i ó of rió, die peng-
gouwo's of pengawa's, hoofden van wijken
(gedeelten van het dorp) onder zich hadden. Al
deze hoofden hadden aandeel in de rechtspraak.
In 1853 werd het onmiddellijk Europeesch be-
stuur ingevoerd en een civiel ambtenaar in Rawas
geplaatst, nadat reeds sedert 1838 de militaire
commandant te Moeara-Ra was en sedert 1840 die
te Moeara Roepit met de betrekking van civiel-
gezaghebber waren belast geweest. Zij waren fei-
telijk niet anders dan politieke agenten, zoolang
de geheele afdeeling onder het gezag stond van
het divisiehoofd te Moeara Roepit, die als Gou-
verncments inlandsch ambtenaar in de plaats was
getreden van den djenang, den gemachtigde
van den apanagc-houder tijdens het Sultansbestuur.
In 1864 werd de betrekking van divisiehoofd
opgeheven. Tot 1870 bleef Rawas een zelfstan-
dige controleursafdceling; toen werd die als onder-
afdeeling bij Tebing Tinggi gevoegd.
In 1876 werd, met uitzondering van Oeloe
Rawas, de indeeling in marga's opgeheven en
werden de onderscheiden doesoens zelfstandig ver-
klaard en doesoen midji genoemd, welker
hoofden rechtstreeks onder den controleur werden
geplaatst. De hoofden werden verkozen door de
bevolking en bevestigd door het Hoofd van Gew.
bestuur, behalve de proatins en penggawa's
wier bevestiging geschiedt door den afdeelingschef.
De midji-verklaring werkte zeer ongunstig, vooral
omdat door het vervallen der marga als commu-
nale eenheid de bevolking het recht verloor bui-
ten de grenspalen der eigen doesoen te ontginnen,
boschproducten in te zamelen, enz. tenzij tegen
betaling van hasil tanah, terwijl de heeren-
diensten (nam. de antaran-diensten, voor trans-
port te water en te land) vermeerderden. In 1883
werden dan ook de marga's weer in 't leven ge-
roepen. Vijf doesoens bleven midji, hoofdzakelijk
omdat hare bevolking van een andere afstamming
is dan de overige. De marga's werden genoemd:
Soeka Pinda Ilir, Soeka Pinda Tengah, Soeka
Pinda Oeloe, Oeloe Rawas en Roepit Dalam; de
doesoen-midji: Pangkalan, Djangkat, Moeara Roe-
pit, Maoer en Napal Melintang. Boven werd aan-
geteekend dat alle hoofden deel hebben in de
rechtspraak; de rapat-doesoen bestaat uit den
proatin en eenige penggawa's, de rapat-marga
uit den pasirah en zijn proatins. Van beiden is
hooger beroep op de rapat-pasirah of rapat-
batang-hari, ook kortweg rapat genoemd,
waarin de pasirah's zitting hebben en de contro-
leur de leiding heeft, echter zonder stem; haar
vonnissen worden door den resident bekrachtigd.
De rechtspraak geschiedt volgens de oen dan g-
oendang en ad at-perhoe koeman, voor zoo-
veel bestaanbaar met de algemeene beginselen
van wetgeving in Indië geldig. Overigens geldt
nog de adat tanggoeng menan ggoeng, het
solidariteitsstelsel, hoezeer besnoeid naar wester-
sche begrippen van billijkheid en rechtvaardigheid.
Door het aangrenzende Djambi wordt het stelsel
nog in al zijn omvang in schuldzaken op Rawas
toegepast — adat-mangambat — zoodat alle
tilbarc have van den eersten den besten Rawasser
wordt aangehouden wanneer hij als schuldenaar
in gebreke is gebleven een schuld af te doen.
De bevolking bestond volgens de overlevering
oorspronkelijk uit zoogenaamde Koeboc's (zie
372 RAWAS.
aldaar) waarvan nu nog ± 300 in de onderafdee-
ling voorkomen. Vermenging had plaats met Ja-
vaansche kolonisten en emigranten uit Menang-
kabau, later uit Redjang en andere deelen van
Palembang en Djambi. Vandaar dat de Rawassche
marga's reeds van ouds Soeka pinda werden
genoemd.
Het oordeel over de bevolking is verschillend;
zij is Gouvernements-gezind, volgzaam en gewillig
en opgewekter van aard dan de Maleiers van
Midden-Sumatra. Scholen zijn er niet, alleen wordt
door den ketib of een ander deskundige eenig
godsdienstonderwijs gegeven. Opium-verbruik is
veel minder dan vroeger; kleine diefstallen en
verminking van vee uit wraakzucht komen veel-
vuldig voor. Hanenvechterijen en dobbelspelen
staan onder controle van het bestuur en worden
slechts toegestaan bij groote feesten. De uiterlijke
godsdienst is de Islam, de innerlijke het anim-
isme. In elke doesoen is een ketib, in de pasi-
rahdoesoen bovendien een leteh-panghoeloe.
Van de geestelijken van minderen rang behoort
slechts de imam tot de erkende; modims en
bilals zijn bij de Atoeran kaoem verboden.
Eigenlijke standen komen onder de bevolking
niet voor; wel zijn er twee groepen te onder-
scheiden : die der gehuwden, pesakin of oerang
batin en die der ongehuwden, boedjang ga dis,
in kleeding, rechten en verplichtingen van elkan-
der verschillend. De hoofden hebben geen bezol-
diging van het Gouvernement, behalve een col-
lecteloon voor de inning van de hoofdelijke belasting
die landrente heet. Zij genieten een aandeel in de
gerechtelijke boeten en beschikken over eenige
heerendienstplichtigen voor de bewerking hunner
velden, waaraan velen ook zelf, evenals hunne
zonen en dochters, deelnemen. Verder hebben zij
aanspraak op eenige hulde, giften bij slacht, huwe-
lijk, enz.
De bevolking spreekt Maleisch mat eigenaardi-
gen tongval, sterk vermengd met Javaansche,
Menangkabausche en Rcdjangschc bestanddeelen.
liet algemeen gekende letterschrift is het Rentjong
(zie aldaar). De doesoens of dorpen, waarvan de
woningen en rijstschuren zonder regelmaat door
elkander staan, zijn alle langs de rivieroevers ge-
legen en door een ruwe houten heg omgeven ter
afwering van tijgers en slecht volk, het laatste
veelal uit Djambi; de erven loopen in elkander
en zijn met klapper- en andere vruchtboomen en
een weinig suikerriet beplant. De kralen voor de
karbouwen en runderen zijn gewoonlijk op den
tcgenoverliggenden oever gebouwd. In het mid-
den van het dorp staat de balei, een groote open
loods, tot verschillende doeleinden gebruikt. Eigen-
aardig zijn de geitenhokken, vlak bij den oever
met een schuinstaande plank als een brug naai-
den ingang. Alle gebouwen staan op palen; de
ruimte beneden dient tot berging van brandhout
of prauwtjes, soms tot stalling van vee.
Elk gezin moet een afzonderlijke woning heb-
ben, een maatregel die gediend heeft om een einde
te maken aan den vroeger veel voorkomenden
huwelijksvorm amb il anak. Thans is nog slechts
geoorloofd het vrije huwelijk, zonder koel o
(djoedjoer) waarbij een huwelijksgift, mas
kawin, wordt gegeven en maaltijden worden ge-
houden. Algemeen is nog het gebruik dat het
meisje zich laat schaken onder geleide van een
derde; met dezen er. haar aanstaande begeeft zij
zich naar den bcsturenden ambtenaar, aan wien
het voornemen tot het aangaan van een huwelijk
wordt medegedeeld; bij de eerstvolgende rapat-
zitting moet het worden voltrokken met de rapat-
leden als getuigen. Monogamie is regel; sommige
hoofden en rijken hebben meer vrouwen, elk in
een afzonderlijke woning. Kwesties van echtschei-
ding en erfrecht worden beslist door de rapat,
zonder inmenging der geestelijkheid; het erfrecht
wordt dan ook geenszins door de Mohammedaan-
sche wet maar uitsluitend door de oendang-oen-
dang beheerscht.
De grond behoort aan het Gouvernement; alle
vaste ingezetenen hebben recht van ontginnen,
van inzamelen van boschproducten, goudwasschen,
visschen binnen het doesoen-territoir en binnen
dat van de marga, als de ingezetenen van de doe-
soen waartoe het behoort de gronden niet voor
eigen exploitatie behoeven. Vreemdelingen beta-
len hasil tanah, waarvan 2/3 aan de bevolking, '/s
aan de hoofden komt. Grondeigendom in letter-
lijken zin heeft de bevolking dus niet, wel indi-
vidueel of communaal bezit of gebruiksrecht dat
aan verschillende regels gebonden is. De land-
rente bedraagt voor gehuwden ƒ8 'sjaars, voor
ongehuwden de helft. Landbouw, handel en vee-
teelt zijn de voornaamste middelen van bestaan.
De bebouwde velden, djadjaran nocgal (onbe-
werkte droge velden), djadjaran badjak (be-
ploegde droge velden) en sawah (uit vijvers,
tebat, of door kintjirs, waterraderen, bevoch-
tigde velden) liggen langs de rivieroevers in de
nabijheid der doesoen's; overigens is het geheele
land wildernis. Ongestadigheiel van het klimaat
en overstroomingen zijn oorzaak dat de rijstpro-
ductie niet voldoende is voor de consumptie. Van
veel belang is de gambirteelt, die grooter voor-
deel afwerpt dan rijstcultuur. Ontbrekende rijst
wordt geruild tegen bereide gambir en boschpro-
ducten. Zoogenaamde tweede gewassen worden
op afzonderlijke talangs verbouwd. Tabak wordt
ingevoerd uit Sindang en Redjang; koffie uit
Djambi. Peper, vroeger het voornaamste product,
is na het Sultansbestuur te niet gegaan; daaraan
zijn voor de bevolking herinneringen van vrecse-
lijke knevelarijcn verbonden. In de laatste jaren
wordt getracht die cultuur te doen herleven. Kapok,
klapper en aren (nau) worden in vrij aanzien-
lijke hoeveelheid aangeplant. De inzameling van
boschproducten gaat op en neer met de markt-
prijzen ; in de nabijheid eler doesoens komen deze
producten niet veel meer voor. De veestapel, be-
staande uit buffels, runderen, schapen en geiten
is zeer aanzienlijk; de aankoop geschiedt in het
Djambische. De gunstige gelegenheid voor goed-
koop en gemakkelijk watertransport is bevorder-
lijk aan een levendigen handel met de hoofd-
plaats Palembang; het vervoer geschiedt zooveel
mogelijk te water; paarden en karren vindt men
niet bij de bevolking. Prauwen worden gebruikt
van verschillenden vorm en grootte. Ingevoerd
worden rijst, zout, klappers, petroleum, lucifers,
garens, lijnwaden, kramerijen, ijzer-, koper-, glas-
en aardewerk, papier, lampen enz., waarvan een
groot gedeelte dient voor doorvoer naar Djambi.
Uitgevoerd worden boschproducten, bereide gambir,
vogelnestjes, gezouten visch, eenig stofgoud en
vooral karbouwen en runderen, die gedeeltelijk
op overdekte bamboevlotten, rakit, worden ver-
voerd; het vlot wordt mede te Palembang ver-
kocht. Hoezeer alle transport te water plaats
heeft, zijn êr toch in Rawas verscheiden wegen,
 RAWAS. — RECHTEN. (IN-, UIT- EN DOORVOER-) 373

die alle de rivieroevers volgen; ze zijn 4 a 5 M. legen is. Was dat dal tot dit punt zeer nauw
breed, onder profiel gebracht en aangestampt, maar en vaak door steile bergwanden ingesloten, nu
niet verhard. In den regentijd staan ze op vele treden de bergen terug en worden al lager, met
plaatsen blank. Talrijke bruggen komen in die flauwe hellingen. Bij Loeboe Kocmbocng, 70 M.
wegen voor, die evenals de land- en waterwegen boven zee, wordt de rivier voor kleine prauwen
in hecrendienst worden onderhouden en aange- bevaarbaar tot haren mond in de Rawas (70 K.M.).
legd. Langs den linker Rawasoever ligt een weg Links ontvangt zij daarna het water van de over
van 17 paal (Sumatra-paal van 1851, 58 M.) van aanmerkelijkcn afstand bevaarbare Batang Empoe.
Moeara Roepit tot Poelau Kida, langs den rech- Dan wordt de stroom hoe langer hoe geringer, de
teroever van eerstgenoemde plaats tot Bingin Telok diepte neemt toe, stroomversnellingen komen niet
(18 paal) en van Moeara Roepit, langs den rech- meer voor, zoodat ook grootere vaartuigen op de
teroever der rivier van dien naam (23 paal) die rivier kunnen worden gebruikt. Op den rechter-
zich bij Soeka Radja ombuigt naar Terawas (Sin- oever ontvangt de Roepit slechts onbeduidende
dang) voor de postverbinding met Tebing Tinggi. beken; op den linker nog de belangrijke alïluen-
Overigens zijn er verschillende voetpaden, 9 naar ten Tikoe en Minak. Door korte rivierarmen is
het Djambisehe, waarvan vooral door veehande- de Rawas op verschillende plaatsen verbonden
laren gebruik wordt gemaakt. De nijverheid is met meer dan 25 zoogenaamde danau's, groote
van weinig beteekenis. plassen, die zeer rijk zijn aan visch.
Litteratuur: Midden-Sumatra, Reizen en onder- RAWEHMATJAN.jAV.ZieKATJANGGATEL.
zoekingen der Sumatra-expeditie; L. F. Wesly, RAWING. Zie BOWAJA.
De onderafd. Rawas, res. Palembang. Met een REAEL. (Dr. LAURENS) Geb. te Amster-
aanhangsel: verklaring van het Rawasche Rentjong- dam 22 Oct. 1583 uit het huwelijk van L. Jacobsz,
schrift, T. B. B. 111, bl. 275, 351; Dezelfde, De koopman „in den gouden Reael" en G. P. Nieuwes.
flora en fauna van de onderafd. Rawas, res. Palem- Na te Leiden in de rechten gestudeerd te hebben,
bang, Tijdschr. v. h. Bat. Gen. 1889/go, bl. 484. waar hij 23 Juli 1607 ingeschreven werd, vertrok hij
RAWAS (BATANG RAWAS). Linker zijrivier in Mei 161 1 als bevelhebber over 4 schepen naar
van de Moesi (zie aldaar). Haar stroomgebied 0.-Indië, werd het volgende jaar aan den Gouv.-
omvat de onderafd. Rawas (zie aldaar). De stroom- Gen. Both als rechtskundig raadsman toegevoegd,
lengte is ongeveer 250 K.M. op een afstand van 3 Aug. 1613 benoemd tot vice-gouverneur belast
+ 140 K.M. Zij ontspringt op het Barisangebergte met het bestuur over de Molukken, Amboina en
in Soengei Tenang, nabij de bronnen van de Batang Banda, in 1615 gouverneur der Molukken en 19
Asei, stroomt in oostelijke richting tot Kota Tan- Juni 1616 door den Raad v. Indië gekozen tot
djong 70 K.M. en langs de rivier 110 K.M. van Gouv.-Generaal. Zeer spoedig daarna verzocht hij
Moeara Roepit gelegen, buigt dan meer naar het echter reeds zijn ontslag, dat hem 31 Oct. 1617
zuiden, en stroomt na de vereeniging met de verleend werd; den 2l en Maart 1619 gaf hij het
Roepit (1.) zuidoostwaarts tot zij zich tusschen debestuur over aan J. P. Coen en vertrok naar Neder-
doesoens Kemang en Ngoelak (onderafd. Moesi land waar hij Jan. 1620 aankwam. Daar werd hij
Oeloe) in de Moesi stort. 9 Juni 1625 bewindhebber ter kamer Amsterdam;
Van de monding tot Moeara Roepit is zij be- in hetzelfde jaar vertrok hij naar Engeland als
vaarbaar voor de grootste handelsprauwen. Te vice-admiraal eener vloot; in 1626 was hij ambas-
Soeroclangocn, nog 100 M. breed, wordt de prauw- sadeur der Republiek bij de kroning van Karel I
vaart evenwel gaandeweg moeilijker, eerst door van Engeland. In 1628 ging hij als onderhande-
ondiepe plekken en verder in den bovenloop door laar naar Denemarken, leed op den terugtocht
gevaarlijke stroomversnellingen (kadjahatan) schipbreuk en geraakte in gevangenschap bij de
zooals de kolossale rotsblokken boven Loeboek keizerlijken, maar werd in 1629 weder vrij. In
Mas en de bijna 2 K.M. lange kadjahatan boven 1630 werd hij raad der stad Amsterdam en in
Djangkal. Van daar tot Napal Litjin is de bevaar- 1632 schepen; hij bekleedde in die plaats nog
baarheid beter, maar hoogerop kan op de rivier de betrekkingen van commissaris aan de wissel-
slechts van zeer kleine prauwtjes worden gebruik bank en weesmeester. Hij overleed te Amsterdam
gemaakt. Van de zeer talrijke zijrivieren zijn de den 21~ Oct. 1637. Reael, die in 1625 door
rechter verreweg de voornaamste, omdat zij het koning Karel I tot den ridderstand verheven werd
meeste water aanvoeren en omdat aan de grootste en zich op de studie der natuurkunde schijnt
ervan, de Roepit, tal van doesoens gelegen zijn. te hebben toegelegd, is ook bekend door zijne
Wij noemen als rechter zijrivieren de S. Djamban, Nederlandsche en Latijnsche gedichten; volgens
Koeloes, Poelai, Scnamar, Menkoclam, Koewis, Hooft zou hij een werkje hebben geschreven:
Koeto, Roepit, Liam en Poetih; als linker de S. Raad voor hen, die zich naar Indië begeven.
Kero, Seri, Meroeng, Lemoeroes en Kemang, die Flet kortstondige bestuur van dezen Gouv.-tien.
alle, behalve de Seri, bevaarbaar zijn, terwijl was getuige van een gedeelte van den strijd om
laatstgenoemde van beteekenis is om het vele de heerschappij over Jakatra tusschen de Neder-
stofgoud dat zij afvoert. De Roepit verdient om landers en Engelschen; voorts werd een zeeslag
de daaraan gelegen doesoens en bouwlanden eenige geleverd tusschen de onzen onder J. D. Lam en
nadere bespreking. Hare bronnen zijn gelegen in de Spanjaarden, werd Japara door A. Martsz ver-
de nabijheid van die van de Ketaun (zieREDJ ANG- brand en een verdrag met Solor gesloten.
LEBONG), op een hoogte van 1600 M. In den REBAH BANGÓEN. Soend. Zie DAOEN
bovenloop is het verval van deze in algemeenen TIDOER-TIDOERAN.
zin noordoost stroomende rivier zeer groot, zoo- RECEPIS. Zie MUNTWEZEN, Dl. ll,bl. 614.
dat verscheidene hooge en schoone watervallen RECHTEN. (IN-, UIT- EN DOORVOER-)
gevormd worden. Op 22 kilometer afstand van Onder de middelen ter voorziening in de behoef-
de bronnen vereenigt zij zich met de nagenoeg ten van den Indischen staatsdienst heeft de hef-
even groote linker zijrivier Batang Koejoh, waar- fing van rechten bij den in- en uitvoer van goe-
van de monding ongeveer 100 M. boven zee ge- deren van oudsher een niet onbelangrijke plaats
374 RECHTEN. (IN-, UIT- EN DOORVOER-)

ingenomen. Zij was zelfs een van de eerste hef- bodsbepalingen ten opzichte van den in- of uit-
fingen waarop de gezaghebbenden in Indië be- voer van eenig artikel komen er in het geheel
dacht waren toen de omstandigheden de invoering niet in voor. Wel voorzag het plakkaat verder in
van een min of meer geregeld belastingwezen de aanstelling van den ontvanger en den sabander,
mogelijk en noodzakelijk maakten. aan wie de taak van de visitatie en taxatie der
Ook bij hen toch schijnt de opvatting gegol- goederen gezamenlijk werd opgedragen.
den hebben, die de regeling dezer materie hier Vergeleken met het toenmaals hier te lande
te lande behcerschte, dat, gelijk in het ter zake vigeerende tarief van de rechten, die onder de
uitgevaardigde plakkaat van de Staten-Generaal benaming van convoyen en licenten van de me-
van 19 Juni 1625 te lezen staat, „onder alle n uitgevoerde goederen geheven werden, onder-
„Lands middelen zijn wel de vcrdraaglijkstc en scheidt het tarief van Coen zich door groote een-
„minst kwetsende die op de goederen inkomende voudigheid en soberheid, zooals dit trouwens wegens
„en uitgaande zijn gesteld". Zoodra dan ook de het hemelsbreed verschil in toestanden en verhou-
Compagnie door de verovering van Jakatra in dingen in den aard der zaak zelve lag. De Neder-
1619 vasten „voet en dominie in het land van landen waren het eigenlijke middenpunt van het
„Java had bekomen", begreep Coen, dat ter be- toenmalige wereldverkeer, terwijl Coen, al vleide
strijding van „de groote lasten en onuitspreke- hij zich het veroverde Jakatra „de treffelijkste
lijke excessieve kosten van de Vereenigde Neder- „plaats van gansch Indie, en de stapel van den
„landsche Compagnie, die geschapen zijn zoo lang „ganschen Indischen handel" te zullen zien wor-
„zoo meer te vermeerderen", —■ (de hier te lande den, alleen rekening had te houden met een be-
bij plakkaat van 20 Juli 1580 verordende heffing trekkelijk zeer beperkt handelsverkeer, dat zich
„van zekere generale middelen op de inkomende bepaalde tot den zoogenaamden binnenlandschcn
„en uitgaende koopmanschappen" had eveneens handel en de vaart van haven op haven, en het ver-
tot beweegreden „de vervallene groote kosten en keer met een paar havens in China en op de
„lasten, die dese Landen hebben moeten dragen vaste kust van Indië, waarvan inlandsche, Chi-
„en lijden, en nog na de apparentie geschapen neesche en Moorsche handelaren van oudsher hun
„zijn te lijden en te dragen",) — niet kon wor-
den volstaan met de „subsidiën", tot het opbren-
bedrijf maakten. Eerst later begonnen eigen land-
genooten, de zoogenaamde vrije burgers, aan dat
gen waarvan de ingezetenen van de nieuwe vesti- verkeer deel te nemen (zie SCHPiEPVAART EN
ging van tijd tot tijd schijnen te zijn uitgenoodigd, HANDEL), zonder dat dit evenwel aanleiding
maar dat moest worden uitgezien naar meer vaste gaf tot wijziging in het door Coen verordende
bronnen van inkomst. rechtentarief. Wel werd met ingang van i Jan.
Als zoodanig had Coen, blijkens zijn brief aan 1623 het recht van 5 pet. verhoogd tot 10 pet.
de Zeventienen van 26 Oct. 1620, het oog op zoowel voor ingevoerde als uitgevoerde goederen,
„het branden en tappen van arak, de erfpacht op grond van de omstandigheid, dat de Compagnie
„(van afgestane pcrceelen gronds), het visschen, „een groot stuk gelds" was ten achteren geraakt,
„houthalen, fruiten, hoven, kokosboomen, en ver- wegens de uitgaven voor „het graven van burg-
scheidene andere zaken, waarvan de gemeente „ wallen, timmeringe van reduiten en verscheiden

had hij reeds op den ien Oct. 1620 aan de ge-

—
„de gerechtigheid van den Heer schuldig blijft"; „andere werken"; maar deze algemeene rechten-
maar terwijl hij zich voorbehield de regeling van verhooging') schijnt later wanneer blijkt niet
een en ander „met der tijd te zullen vorderen", weder te zijn te niet gedaan, want in de onder
het bestuur van den Gouv.-Gen. Van Diemen uit-
—
meente kond gedaan van het „Plakkaat van de gevaardigde Statuten van Batavia (plakkaat van
„tollen gesteld op de inkomende en uitgaande 8 Juli 1642), eene codificatie van al de tot dien
„goederen", het eerste toltarief dus, dat van het tijd verordende bepalingen op administratief en
Nedcrlandsche gezag in Indië afkomstig is. rechterlijk gebied, leest men onder de rubriek,
Het was een over het algemeen zeer vrijgevig handelende over den ontvanger en licentmeestcr:
tarief, want eene uniforme heffing van 5 pet. van „De uitgaande en inkomende goederen zullen
de waarde van „goederen, waren, koopmanschap- „doorgaans (sic) vijf ten honderd voor licent be-
„pen, provisiën, als anderszins, van buiten inko- „talen, uitgezonderd eenige als rijst enz. (dezelfde
„mende", en van de goederen, enz. die naar elders artikelen waarvan in Coen's tarief sprake is),
uitgevoerd mochten worden, lag er in hoofdzaak „die voor inkomen vijf, en voor uitgaan tien ten
aan ten grondslag. In de termen van dit tarief „honderd zullen geven; maar de arak zal, zoo
vielen 84 met namen genoemde artikelen, waar- „voor het inkomen als uitvoeren, tien ten hon-
van sommige echter in vrij algemeene bewoor- „derd betalen".
dingen waren aangeduid, zooals b. v. „alderhande Het tarief van 1620 behield dus in zijn vollen
„Javaansche kramcrijen, alderhande garens, aldcrlei omvang kracht van wet, en behoudens enkele
„Chineesche waren, alderlei fruit" enz. Voorts partieele wijzigingen, waarbij thans niet opzette-
komen op de lijst voor opium, tabak, suiker, tal lijk behoeft te worden stilgestaan, bleef dit het
van andere zaken voor huishoudelijk gebruik, geval tot het jaar 1671, toen onder het bestuur
klecdcn (manufacturen), roode en andere lakenen, van den Gouv.-Gen. Mactsuykcr een op andere
en eindelijk ook olifanten, paarden, pauwen, gan- grondslagen rustend tarief er voor in de plaats
zen, eendvogels, hoenders, bokken, herten en var- werd gesteld, in zooverre namelijk voor verschil-
kens. Bij uitzondering zouden 22 andere artikelen, lende artikelen de heffing naar de waarde vei-
o. a. rijst, padi, benzoin, peper, foelie, noten,
nagelen, was, kamfer, kwikzilver, diamanten, ro- 1) Eene in 1629 door Coen verordende ver-
bijnen enz. bij den invoer 5, doch bij uitvoer hooging tot 20 % van „alle incomendc fruijten,
10 pet. hebben te betalen, terwijl van arak, zoo- eetwaren ende andere cleynichcdcn" werd kort
wel bij in- als uitvoer gelijkelijk 10 pet. zou ver- na zijn overlijden door zijn opvolger Spcex
schuldigd zijn. Van hoogere rechten dan 10 pet. weder te niet gedaan. Vgl. De Jonge, Opkomst
is in het plakkaat van Coen geen sprake en ver- enz. V, bl. 162.
 RECHTEN. (IN-, UIT- EN DOORVOER-) 375

vangen werd door eene heffing naar de maat of vleesch, paterstukken enz.) of het gewicht, bij
het gewicht, en het percentage bij de heffing naar welke gelegenheid het recht op Engelsch bier
de waarde in vele gevallen van 5 tot 10, 15 en verhoogd werd van 40 tot 60 rijksdaalders per
20 pet. verhoogd werd. Onvoorwaardelijk verbo- vat, terwijl Deensch bier slechts 30 rijksd. en
den werd alleen de invoer van amfioen en arak, Hollandsch bier (Haantjes, Seysster en Delftsch)
bij den uitvoer waarvan (de invoer van amfioen niet meer dan 15 rijksd. zou te betalen hebben.
behield de Compagnie uitsluitend aan zich) respec- Naarmate van de omstandigheden hadden de gaan-
tievelijk 10 en 5 pet. van de waarde zou ver- deweg verordende tariefswijzigingen een uitslui-
schuldigd zijn. Peper was bij den in- en uitvoer tend fiscaal, of een meer bepaald protectionistisch
belast met '/4 rijksdaalder per pikol; maar andere karakter. Reeds vroeger, in 1656, was b. v. het
specerijen, noten en foelie, komen op de lijst inkomend recht op tabak verhoogd van 10 tot
niet voor. „Alderhande lijnwaat" zou bij invoer 20 pet., zoowel in het belang van de cultuur
10, bij uitvoer 5 pet. hebben te betalen; lakenen „van dat wel bekende en veel gewilde kruit",
daarentegen en „lakerassen" respectievelijk 20 en op welke cultuur men zich in de omstreken van
5 pet., doch katoen en katoenen garens, bene- Batavia was gaan toeleggen, als tot „eenige kleine
vens kleederen van zijde slechts 5 pet. in beide verbeteringe van 's Compagnies inkomsten". Toen
gevallen. Ook voor „zijden stoffen van alderhande het later, in 1669, bleek, dat het tin, hetwelk
soorten" en voor „zijden watten" gold ditzelfde door Javanen en anderen „voorbij Malakka uit
tarief; doch ruwe zijde, Persiaansche, Bengaalschc, de tinkwartieren" gehaald werd, wegens de hooge
was bij in- en uilvoer belast met 10 rijksdaalders „tol" niet naar Batavia maar naar de Engelschen
per pikol, terwijl Chineesche en Tonkinsche zijde te Bantam zijn weg vond, werd het inkomend
alleen tegen betaling van 15 rijksd. per pikol recht van 10 tot 5 pet. verminderd, en toen de
mocht worden in- en uitgevoerd. Van „dranken Compagnie „omtrent het rendement en den ver-
uit het Vaderland", zooals Brunswijksche en Hol- „trer harer drinkwaren" meer en meer belemmerd
landsche mom (bier), „Rynse wijn in bottels", werd door de concurrentie van Engelsche hande-
en alle andere wijnen, Persiaansche, Spaanschc, laren, werd in Oct. 1698 de invoer van Engelsche
F'ransche en „Clairette" moesten bij invoer 20 dranken geheel verboden.
en bij uitvoer 5 pet. voldaan worden. Ditzelfde De in 1743 opgetreden Gouv.-Gen. Van Imhoff
tarief gold ook voor alle soorten van tabak, en schijnt geen vrede te hebben gehad met het tarief
voor „FJuropeesche waren, in de lijst niet ge- van 1671 en de voorkeur te hebben gegeven aan
noemd" ; doch boter, Bengaalsche, Chormandel- het tarief door zijn voorganger Coen indertijd
sche, Ilollandsche en Engelsche was belast zoo ingevoerd. Hij achtte het althans dienstig om als
bij in- als uitvoer met 10 pet., terwijl kaas bij regel vast te houden aan een heffing van 5 pet.
invoer 10 en bij uitvoer slechts 5 pet. te betalen van alle inkomende en uitgaande goederen, „als
had. Engelsch bier was bij uitvoer vrij, doch bij „een redelijk en dragelijk recht, dat ook om de
invoer onderhevig aan een recht van 40 rijksd. ~West van Indien in de groote koopsteden meest
het vat. Geheel vrij en onbelast van inkomend „alomme gerecipieerd wordt, en voor de Comp.
recht waren goud en zilver, gemunt en onge- „toereikende is". Maar geen regel zonder uitzon-
munt, timmerhout en brandhout, lijfeigenen en dering, en zoo werd o. a. het invoerrecht op sui-
rijst „aan de Compagnie geleverd wordende". ker door hem verhoogd met 20 pet. „alles om
Andere rijst was bij in- en uitvoer belast met 4 „de producten deser Kolonie des te meer te favo-
rijksd. het last, timmer- en brandhout bij uitvoer „riseeren", terwijl het invoerrecht op vreemde
met 5 pet., en voor slaven en slavinnen moest manufacturen en snuisterijen verdubbeld werd „om
bij uitvoer voldaan worden 10 rijksd. per stuk „den aanbreng, ter bevoordeeling onzer eigene
voor volwassenen en 5 rijksd. per stuk, wanneer „fabrieken in Nederland, wat difficiel te maken",
zij beneden de 15 jaren waren, wel te verstaan een maatregel dien zijn opvolger Mossel nog wat
„als ze gevoerd worden naar plaatsen niet staande „aansterkte" door in Dec. 1753 „tot voorstand
„onder Comp. gehoorzaamheid, anders betalen „van de fabrieken onzes vaderlands" een verbod
„ze niet". uit te vaardigen tegen het invoeren en verkoopen
Tot eene algeheele herziening van het aldus te Batavia van wollen manufacturen buiten Neder-
in 1671 vastgestelde toltarief') kwam het in de land gefabriceerd.
eerstvolgende zeventig jaren niet; doch talrijk zijn Aan de betaling der door Van Imhoff bij plak-
de wijzigingen, die gedurende dat tijdsverloop kaat van 10 Dec. 1743 verordende rechten op
de nagenoeg tweehonderd onderdeden van dat den in- en uitvoer werden onderworpen alle par-
tarief veelal herhaaldelijk hebben ondergaan. Zoo ticuliere handelaren, onverschillig van welke natie,
werd reeds bij plakkaat van 5 Juli 1680 de hef- met uitzondering evenwel van de Chineesche han-
fing naar de waarde van de aangebrachte drink- delaren, die met hunne jonken op Batavia voeren,
en eetwaren vervangen door eene heffing naar de en die „naar de vorige usantie" inkomende rech-
maat, het stuk (met name kaas, hammen, gerookt ten „volgens taxatie" zouden betalen, „omdat die
„vaart nog wat gekoesterd moet worden". Wer-
1) Aan de tariefswijziging van 1671 schijnt kelijk golden te dien opzichte van oudsher zeer
door Bewindhebberen hier te lande weinig of bijzondere en eigenaardige bepalingen. Loven en
geen aandacht te zijn geschonken, want in bieden met de opvarenden „naar gelegenheid en
hunne correspondentie met het Indisch bestuur „bekomen informatie harer kostelijke of slechte
wordt er, voor zoover kon worden nagegaan, „ladingen" was aanvankelijk de regel; doch tijdens
niet van gerept, en in de (manuscript) „Be- het bestuur van Van Dicmen werd bij plakkaat
schrijving der Oost-Indische Compagnie" door van 3 Juni 1643 verordend, dat alle uit China
haar advocaat Mr. Pieter van Dam in de jaren komende jonken „'t zij veel of weinig, groot of
1693 en volgenden samengesteld wordt het in „klein, rijk of slecht geladen, zonder onderscheid
de Bataviasche Statuten van 1642 opgenomen „of eenige consideratie te dragen" bevrijd zouden
tarief als nog vigeereude aangehaald. blijven van „alle visitatie en kwellingen", tegen
376 RECHTEN. (IN-, UIT- EN DOORVOER-)
betaling in eens van 550 realen van achten per
jonk. Op dien voet bleef de zaak in beginsel ge-
regeld; doch de te betalen afkoopsom werd her-
haaldelijk gewijzigd. Zoo werd zij in Maart 1654
vastgesteld op 1200 rijksdaalders per jonk en 800
rijksd. per wankang, om in Juni van hetzelfde
jaar echter respectievelijk tot 1500 en 1000 rijksd.
te worden verhoogd. Intusschen kwam het visi-
teeren van de Chineesche vaartuigen gaandeweg
weer in zwang, totdat Van Imhoff de zaak op-
nieuw regelde door in Dec. 1746 te bepalen, dat
voortaan van elke jonk naar gelang van grootte
en plaats van herkomst een vast recht zou gehe-
ven worden. Wel werd in Dec. 1749 deze rege-
ling weder ingetrokken, en besloten tot de gelijk-
stelling van de Chineesche jonken wat de betaling
van inkomende rechten betrof met alle andere
vaartuigen; maar nog vóór het eind dierzelfde
maand kwam men op de zaak terug, en vond
men goed het vroegere „redemptie"-stelsel ander-
maal in toepassing te brengen, met dien verstande
evenwel, dat het in Dec. 1746 verordende tarief
verdubbeld werd, en „groote jonken" van Aymoy,
Canton of Nimpho komende respectievelijk 1100,
1500 en 1800 rijksdaalders zouden te betalen
hebben tegen 840, 1400 1500 rijksdaalders te
voldoen door „kleine jonken" van genoemde
plaatsen herkomstig.
Ook deze redemptie zou begrepen zijn onder de
zoogenaamde „boompacht", de verpachting van
de in- en uitvoerrechten, met welke wijze van
rechtenheffing reeds tijdens het bestuur van Coen
een begin was gemaakt. Met ingang van I Maart
1622 namelijk was aan een Chinees verpacht het
recht op den in- en uitvoer van „vogelnesten,
vogelsbekken, rinochershoom, diamanten, besoar-
slcen, Borneesche en Sumatraschc kamfer en minjak
samara"; doch onder het bestuur van Brouwer
werd op last van de Heeren Zeventienen, over-
eenkomstig de vaderlandsche praktijk ') een derde
of een vierde deel van de opbrengst der in- en
uitgaande rechten verpacht, terwijl in 1653 onder
het bestuur van Maetsuyker besloten werd tot de
verpachting van de helft dier opbrengst, als mid-
del tegen het in- en uitvoeren van goederen zon-
der daarvoor de verschuldigde rechten te betalen.
Veel wil van dezen maatregel had men echter
niet. „Met de pachters van de gerechte helfte der
„tollen, die betaald worden van de inkomende
„en uitgaande goederen en koopmanschappen",
dus schreef het Indisch bestuur aan Heeren Mees-
leis in zijn generale missive van 26 Jan. 1655,
onder mededeeling, dat die pacht 23.700 realen
in het jaar „gerendeerd" had, „hebben wij zoo
„nu en dan al vrij veel moeilijkheden gehad, dat
„om de nieuwe instelling niet zoo zeer te ver-
„wonderen is .... Op 't uitgaan van dezelve pacht
„hebben de voorzegde pachters aan ons overge-
leverd een groot register van doleantiën, waarbij
„geen kleine somme gelds zijn pretendecrende,
„zijnde een deel opgeraapte en bijeen gezochte
„zaken, op welke wij haar dan ook niet veel toe
„en passen". Intusschen werd de „pacht der tol-
len" op nieuw „opgehangen"; maar ten bepaalden
dage verscheen niemand, „die daar geld voor
1) „Ende sal de Pachter genieten een ghe-
„rechte vierdepart van alle 'tgecn de goederen
„schuldich zijn te betalen van uyt ofte inko-
„mende Convoycn ofte Licentien". Plakkaat van
de Staten-Generaal van 19 Juni 1625.
„heeft willen bieden, zoodat den Ontvanger en
„Licentmeester met hare suppoosten dat werk nu
„weder alleen en in het geheel bevolen blijft".
Nagenoeg een eeuw lang schijnt de zaak op
dien voet te zijn geregeld gebleven, want eerst
onder het bestuur van Van Imhoff kwam men op
de zaak terug in den geest van zijne aan Heeren
Meesters ingediende voorstellen tot redres van
het verval van 's Compagnies bestuur, handel,
scheepvaart en huishouding in Indië. „Als een
„gezonde finantie", dus schreef hij in zijne Con-
sideratien over den tegenwoordigen staat van de
Nederlandsche Oost-Indische Maatschappij (§ 3
van het hoofdstuk over de financiën en ménage),
„kan worden opgegeven het verpachten van de
„inkomende en uitgaande rechten en licentien
„tot Batavia in stede van de methode van het
„invorderen en verantwoorden van deselve, die
„men tot hiertoe daaromtrent gehouden heeft,
„aangezien men niet berekenen kan wat er in
„den weg zou wezen om niet werkstellig te maken
„een middel, dat zoo veel liquider is als het andere
„schijnt te wezen, en dat veel meer dan hetzelve
„belooft". Bij Heeren Meesters vonden Van Im-
hoff's inzichten omtrent deze aangelegenheid ge-
reeden ingang, en nog vóór het jaar, waarin hij
de Opperlandvoogdij aanvaardde, verstreken was,
vaardigde hij een plakkaat uit ter regeling van
de verpachting der in- en uitgaande rechten,
waarbij tevens werd vastgesteld het tarief van de
te heffen rechten, dat hierboven bereids ter sprake
kwam (plakkaat van 10 Dec. 1743). Het daaraan
ten grondslag liggende uniforme invoerrecht van
5 pet., werd echter bij plakkaat van 6 Dec. 1748
verhoogd tot 6 pet., terwijl daarentegen de uit-
gaande rechten geheel werden afgeschaft,
maatregel, die in den tegenwoordigen tijd nog
— een
tot de vrome wenschen behoort!
Sedert bleef de pacht van de inkomende en
uitgaande rechten of de pacht van den boom
steeds een eerste plaats innemen, onder de zoo-
genaamde groote pachten, tot het „mijnen" waar-
van de gelegenheid telken jare opnieuw werd
opengesteld, met zoodanige „ampliatie der con-
ditien" evenwel als dit in verband met de tijds-
omstandigheden wenschelijk geacht werd.
Van eenigszins ingrijpenden aard waren die
ampliatien, wat de boompacht althans betreft,
veelal niet, en allerminst brachten zij verandering
in het rechtentarief zelf, zooals dit laatstelijk in
1748 in beginsel geregeld was. In het door Com-
missarissen-Generaal op 12 Dec. 1797 vastgestelde
en afzonderlijk in druk rritgegevcn Compendium
van alle op dat tijdstip geldende pachtvoorwaar-
den luidde het eerste van de 43 artikelen, waarin
de verordeningen op het stuk der in- en uitvoer-
rechten waren samengevat, dan ook: „Alle uit-
„gaande goederen, die in het vervolg niet speciaal
„zullen worden uitgezonderd en niet tot eenige
„andere bijzondere pacht behooren, zullen voor-
„taan vrij wezen van uitgaande rechten; doch
„daarentegen zullen van alle inkomende goede-
„ren, alsmede niet speciaal geexcuseerd, bij het
„passeeren van den Boom 6 ten honderd betaald
„moeten worden volgens de wezenlijke en ïcëcle
„waarde der goederen te deser plaatse, zonder
„dat daarvan iet zal mogen worden verzwegen of
„afgekort", en in geval over de taxatie der goe-
deren met den pachter verschil mocht ontstaan,
kon krachtens art. 6 de te betalen „gerechtigheid"
worden voldaan „uit de goederen zelfs in natura,
 RECHTEN. (IN-, UIT- EN DOORVOER-) 377

„dat is van ieder honderd stukken, ponden of zijn hand (Substance of a minute on the intro-
„maten zes, tien, twaalf of meerder naar de ge- duction of an improved system of internal mana-
stelde bepaling, van wat soort die goederen ook gement etc. on the island of Java, bl. 57); maar
//Zouden mogen wezen, waarmede de pachter zich op dezen algemeenen regel werden al dadelijk tal
„alsdan ook tevreden zal moeten houden". van uitzonderingen verordend, tengevolge waar-
De val der Compagnie bracht in de zaak der van het toltarief, dat tijdens het Engelsch tus-
rechtenhefiing geenerlei verandering. Het stelsel schenbestuur kracht van wet had, en dat gedu-
van verpachting der in- en uitvoerrechten, waar- rende de vijf jaren van dat bestuur niet minder
mede hier te lande reeds voorlang was gebroken, dan viermalen herzien werd, een ingewikkeld
werd onaangeroerd gelaten. Zelfs Dirk van Hogen- samenstel van bepalingen vormt, waarvan Mr. Le-
dorp, ofschoon van meening, dat bij toepassing vyssohn Norman in zijne bekende monographie
van het door hem voorgestane en aanbevolen getracht heeft een zoo volledig mogelijk overzicht
stelsel van bestuur voor Indië, het in eigen be- te geven (bl. '266/71). De meest ingrijpende wijzi-
heer nemen van die rechten „voordeeliger dan ging is die van 1 Febr. 1815, waarbij het invoer-
„de verpachting dcrzclve zoude wezen", ontkende recht van 10 pet. verhoogd werd met 30 pet.
niet, dat „in de tegenwoordige orde van zaken voor goederen met Britsche schepen en met 60
„veel in het voordeel der verpachting kon gezegd pet. voor goederen met vreemde schepen aange-
„worden" (Berigt van den tegenwoordigen toe- voerd ; een maatregel, waarop echter spoedig werd
stand der Bataafsche bezittingen in Oost-Indien, teruggekomen, want toen in het begin van 1816
bl. 41), en voor Daendels stond het vast, dat de dagen van het Britsche bestuur reeds geteld
het een volslagen gemis van plaatselijke kermis waren, werden de inkomende rechlen plotseling
verraadde om die rechten, zooals door sommigen van 10 op 6 verminderd, nadat eenige maanden
werd aangeprezen, „te willen heffen bij collecte, te voren Nederlandsche schepen met Engelsche
„op den voet van de convoyen en licenten hier schepen waren gelijk gesteld. Niet onwaarschijn-
„te lande". Elke verandering „in de thans plaats lijk hoopte men op deze wijs aan het Nederland-
„hebbende verpachtingen" achtte hij ongewenscht. sche gouvernement den zedelijken dwang op te
„De opbrengst geschiedt geregeld, en is aanzien- leggen om in het vervolg de Engelsche koop-
lijk; het ontbreekt aan geene mededingers, de vaarders tegen voldoening van hetzelfde inko-
„invordering gaat met omslag noch ongelden ge- mende recht in de Indische havens toe te laten ');
„paard, en geen van 's lands ambtenaren of be- maar in dit opzicht kwam men bedrogen uit.
„dienden staan aan concussie bloot" (Staat der Aanvankelijk wel is waar werd bij het herstel
Nederl. Oost-Indische bezittingen, bl. 103). van het Nederlandsch gezag over Java en onder-
Maar toen de hier aangehaalde woorden wer- hoorigheden het vigecrende rechtentarief nog een
den geschreven had het door Daendels tijdens lijd lang in stand gehouden, maar bij publicatie
zijn bestuur gehandhaafde stelsel reeds opgehou- van Commissarissen Generaal van 9 Dec. 1817
den te bestaan. Hel behoorde tot de eerste ver- (St. n°. 63) werd goedgevonden en verstaan, dat
richtingen van het in 181 1 opgetreden Britsch van I Jan. 1818 af geheven zou worden van goe-
tusschenbestuur om de te Batavia bestaande boom- deren met Nederlandsche schepen aangevoerd
pacht af te schaffen, en haar te vervangen door 6 pet. van de factuurwaarde met eene verhooging
directe collecte, een stelsel, dat van lieverlede van 30 pet., terwijl deze verhooging voor goede-
ook werd toegepast op de havens tot wier open- ren met vreemde schepen aangebracht 60 pet.
stelling voor het handelsverkeer de Compagnie zou bedragen.
in den loop der jaren was overgegaan, naar gelang Hiermede echter achtten Commissarissen Gene-
haar gezag over Java zich gaandeweg meer en raal de hun bij art. 21 hunner instructie opge-
meer uitbreidde. Getrouw echter aan haar van dragen laak om „bijzonderlijk na te gaan de be-
den aanvang af gehuldigd stelsel om Batavia het staande bepalingen omtrent de in- en uitgaande
middelpunt bij uitnemendheid van den handel in „rechten, en dezelve te wijzigen naar het meeste
het oosten te doen zijn en blijven, golden voor „belang van den Staat en den Nederlandschen
die andere havens, — voor de sabandarijen, zoo- „handel" allerminst volbracht. Integendeel: juist
als haar tolgebied in de administratieve taal der het vraagstuk der rechtenhefiing bleef voor hen
—
Compagnie werd aangeduid '), veel bczwarender een onderwerp van „aandachtige beschouwing en
toltarieven dan waarmede te Batavia rekening viel overdenking" uitmaken 2). Het kwam er toch op
te houden. Tegen slechts 6 pet. te Batavia be- aan om, „met behoud van het milde beginsel
droeg het te Semarang en Soerabaja verschuldigde „eens vrijen handels voor alle volkeren" op de
invoerrecht 11 pet., en bij rechtstreekschen invoer Indische gewesten, „zoodanige bepalingen daar te
zelfs 14 pet., en aan deze ongelijkmatige heffing „stellen, welke, zonder dien handel te bclemme-
werd door het Fmgelsch tusschenbestuur ook dade- „ren, echter aan den Nederlandschen handel en
lijk een eind gemaakt. „In cqualizing the duties, „de Nederlandsche scheepvaart die voorrechten
„it was to be considered whether those of the „kunnen bezorgen op welke zij in Nederlandsche
„Eastern ports should be reduced to a level with
„Batavia, or those of Batavia raised to meet them; 1) „De reden is te bevroeden, niet te bewij-
„or whether it niight be advantageous to make zen", merken Commissarissen Generaal op in
„a general average of the whole. The last ap- hun rapport van 28 Aug. 1818 over de in- en
„peared to me the most advisablc, and I thercforc uitgaande regten op Java, in zijn geheel opge-
„fixed a general import duty of 10 percent". Dus nomen in Elout's Bijdragen tot de geschiedenis
lichtte Rallies de zaak toe in een staatsstuk van der onderhandelingen met Engeland betreffende
de Overzeesche bezittingen, 's Grav. 1863,bl. 267.
1) Voor het eerst komt deze benaming voor 2) „Wij hebben steeds dit onderwerp als een
in het plakkaat van 10 Jan. 1744, regelende „der gewigtigste beschouwd, die wij te bchan-
de „verpachting van de sjahbandarijen langs „delen en te regelen hadden" (Rapport, a. b.
Java's noordkust voor den tijd van 1$ maanden". bl. 258).
378 RECHTEN. (IN-, UIT- EN DOORVOER-)
„bezittingen recht en aanspraak hebben", en deze
beide eischen nu waren, naar het oordeel van
Commissarissen Generaal, op doelmatige wijs met
elkaar in overeenstemming gebracht door het, ter
vervanging van alle vroegere verordeningen, bij
publicatie van 28 Aug. 1818 (St. n°. 58) afge-
kondigde Reglement op het heffen der inkomende
en uitgaande rechten op Java en Madoera.
In zeker opzicht intusschen was dit reglement
eene getrouwe voortzetting van de traditiën dei-
Compagnie. Art. 1 toch bepaalde dat de schepen
uit Europa, Amerika, of uit eenige bezitting van
Europeesche mogendheden in Azië of Afrika ko-
mende in geen andere haven dan die van Batavia
mochten binnenloopen '), en te Batavia moesten
inklaren en lossen, tenzij de Regeering „om bij-
zondere redenen" vergunning verlcenen mocht tot
inklaring en lossing te Semarang of Soerabaja.
Uitklaring uit een van de drie plaatsen stond,
krachtens art. 2, naar verkiezing vrij, „mits de
„schepen hunne geheele lading hebben ingeno-
„men ter plaatse, waar zij uitklaren", terwijl art. 3
bepaalde, dat Chineesche jonken alleenlijk te Bata-
via zouden worden toegelaten.
Er werd dus met betrekking tot „de havens
„voor schepen en vaartuigen openstaande" gee-
nerlei onderscheid gemaakt tusschen Nederland-
sche en vreemde schepen, ook niet met betrek-
king tot de kustvaart, waartoe krachtens art. 4
alleen mochten worden toegelaten schepen en vaar-
tuigen toebehoorende aan ingezetenen van Java
en Madoera of van andere plaatsen in de Ooster-
sche zeëen gelegen en onder het Nederlandsche
gezag staande.
Met betrekking tot het te heffen recht hij den
in- en uitvoer van goederen daarentegen hield
art. 16 van het nieuwe reglement de bepaling in,
dat „tot grond van de verschuldigde inkomende
„rechten" zou genomen worden de factuurwaarde
der goederen verhoogd met 30 pet., en dat van
het aldus verhoogde bedrag zou betaald worden:
door Nederlandsche schepen 6 pet.; door vreemde
schepen uit vreemde havens komende 12 pet.
Zoodoende werd aan de Nederlandsche schepen
een belangrijk voordeel verzekerd, zonder groot
nadeel voor de vreemde schepen, zooals Commis-
sarissen Generaal in hun boven aangehaald rap-
port meenden te moeten opmerken (bl. 270), want
Britsche schepen b. v. zouden slechts 2 pet. meer
aan rechten hebben te betalen, „dan zij bctaal-
„den toen Java onder de Britsche magt was, en
„zij dus als nationale beschouwd werden". Inder-
daad waren Comm. Generaal volkomen in hun
recht door hun rechtentarief „zeer matig" te noe-
men, en tegenover het toen in Britsch-Indië gel-
dende tarief onderscheidt het Nederlandsch-Indi-
sche van dien tijd zich allerminst door overdreven
protectionisme. Immers op de kust van Koro-
1) „Belangrijk en noodzakelijk is deze bepa-
ling; de zetel der Hooge Regeering is in Ba-
„tavia; uit een staatkundig oogpunt, uit heden-
„kingen van algemeen belang, van rust, veiligheid,
„uit aanmerking dat het der Hooge Regeering
„van een buitenlandschc Bezitting ten hoogste
„aan gelegen ligt om de eerste tijdingen te
„kennen, om te weten welke schepen, welke
„goederen, welke personen aanlanden, alle deze
„redeneringen dan, wedijveren om strijd voor
„dezen maatregel, die in geen geval eenige
„uitzondering gedoogt". (Rapport, a. b. bl. 261).
mandel waren de in- en uitgaande rechten voor
de Britten op 8 en voor alle vreemdelingen op
16 pet. gesteld, terwijl voor Bengalen de regel
gold, „dat goederen in- of uitgevoerd op vreemde
„schepen het dubbel recht moesten betalen van
„hetgeen geheven werd van goederen uit Britsche
„schepen aan- of vervoerd wordende".
Het uitvoerrecht zou, in gelijke verhouding als
het invoerrecht, verschuldigd zijn over de waarde
der goederen berekend naar den marktprijs tijdens
de aangifte, met uitzondering evenwel van koffie,
peper en suiker, die aan een vast, doch eveneens
differentieel recht werden onderworpen, terwijl
arak, rijst en paarden een gelijkmatig vast recht,
onafhankelijk van de bodems waarmede zij uitge-
voerd werden, te betalen hadden. Ter voorkoming
van het misbruik, dat vreemde schepen zouden
kunnen maken van een voorgewend voornemen
om met hunne ladingen van Java naar Nederland
te stevenen, werd voor die schepen de volle con-
signatie van het recht door vreemden te betalen
bij art. 23 van het reglement verplichtend ge-
steld, met belofte van teruggaaf van het te veel
betaalde, wanneer zij inderdaad in Nederland in-
klaarden en losten.
Van de heffing van doorvoerrechten was in het
reglement van 1818 geen sprake. „Van goederen
„binnengebracht met oogmerk om weder te wor-
„den uitgevoerd, worden geen rechten geheven",
dus luidde art. 11, „mits van dit oogmerk vóór
„de lossing worde aangifte gedaan, en de goede-
„ren zelve worden opgeslagen in het pakhuis te
„Batavia daartoe bestemd, tegen betaling van 2
„ten honderd der berekende waarde en van eene
„redelijke pakhuishuur". Een jaar lang mochten
de goederen daar opgeslagen blijven; doch na
ommekomst van dien tijd was het volle invoer-
recht verschuldigd.
De rechtenregeling van 1818 was allerminst
bestemd om gedurende langen tijd kracht van wet
te behouden. Zooals in art. 15 met even zoo veel
woorden werd te verstaan gegeven was het de
stellige bedoeling van Commissarissen Generaal,
dat de hoegrootheid der inkomende en uitgaande
rechten, zoodra dit met nauwkeurigheid zou kun-
nen geschieden, „zou worden bepaald bij eene,
„daartoe opzettelijk te vervaardigen lijst van al
„de bijzondere goederen, waren en koopmanschap-
pen aan die rechten onderhevig". Zoolang deze
Ujst niet zou zijn opgemaakt en afgekondigd, bleef
de heffing naar de geldswaarde op den boven
aangegeven voet regel, en had nu deze geheel
voorloopige regeling de grondslag kunnen blijven
van de in uitzicht gestelde nadere verordening,
dan zouden aan de Regeering heel wat moeilijk-
heden en dreigende verwikkelingen met het bui-
tenland zijn bespaard gebleven.
Ernstige belemmeringen toch legde het regle-
ment van 1818 aan den vreemden handel en
scheepvaart niet in den weg; maar juist dit viel
hier te lande allerminst in den smaak. Nog vóór
men hier kennis droeg van de door Commissa-
rissen Generaal verordende maatregelen had o. a.
de Kamer van Koophandel en Fabrieken te Am-
sterdam in hare aan den toenmaligen Directeur-
Generaal van Koophandel en Koloniën gerichte
missive van 23 Jan. 1817 n». 7 er op gewezen,
dat in art. 87 al. 1 van het bij besluit van den
Souvereinen Vorst van 3 Jan. 1815 n°. 48 vast-
gestelde Reglement op het beleid van de rege-
ring, het justitiewezen, de cultuur en den handel
 RECHTEN. (IN-, UIT- EN DOORVOER-)
in 's lands Aziatische bezittingen wel bepaald
was, dat de Nederlandsche schepen minder dan
de uitheemsche schepen aan in- en uitgaande
rechten zouden betalen; „maar hoeveel?" vroeg
de Kamer. „Dit kan zoowel 5 als 50 pet. zijn",
en opdat nu. alle onzekerheid ten deze mocht
worden weggenomen, verzocht zij, dat het Regle-
ment in quaestie „provisioneel zoodanig zou wor-
den gewijzigd, dat I°. het verhoogde regt op den
in- en uitvoer van ladingen op en van Java met
vreemde schepen mag worden bepaald ten minste
tot een differentie van 25 pet. op de in- en uit
te voeren waarde der factuur; en 2". dat het regt
0111 de Java koffie van daar te voeren bij uitslui-
ting worde toegekend en verleend aan Neder-
landsche schepen en naar Nederlandsche havens, en
dit alles tot zoo lang dat zal blijken, dat de Neder-
landsche handel en scheepvaart vermogend en
talrijk genoeg zal zijn om aan denzelven den vrijen
handel op Java geheel en alleen over te laten,
en na eene vast te stellen tijdsbepaling voor alle
andere natiën te sluiten".
Tot eene verwezenlijking van dit laatste desi-
deratum, waartegen de Kamer van koophandel en
fabrieken te Rotterdam intusschen bij missive van
? Juni 1817 verzet aanteekende, kwam het eerst
later, zij het ook langs een omweg, toen door Van
den Bosch het consignatie-stelsel in het leven werd
geroepen, en alle de aan den lande geleverde koffie
en andere producten met Nederlandsche schepen
naar Nederlandsche havens ten verkoop werden
gezonden. Maar met betrekking tot het eigenlijke
rechten-tarief werd, overeenkomstig het verlangen
van het Amsterdamsche handelsorgaan, het werk
van Commissarissen Generaal reeds spoedig uit
zijn verband gerukt en gedeeltelijk te niet gedaan
door het Kon. Besluit van 25 April 1819 n". 75
(Ind. Sthd. n°. 2), waarbij werd goedgevonden en
verstaan, dat „voorloopig, en in afwachting eener
„finale beslissing op het Reglement op het heffen
„der inkomende en uitgaande regten op Java en
„Madura, de voortbrengselen van den Nederland-
schen grond en nijverheid, wanneer dezelve op
„voornoemde eilanden met Nederlandsche bodems
„worden aangebracht, geheel vrij zullen zijn van
„de betaling der inkomende regten, mits dcrzel-
„ver Nederlandsche oorsprong door deugdelijke
„certificaten bewezen worde; zijnde echter mond-
behoeften in deze vrijstelling niet begrepen".
Zoodoende werd aan de Nederlandsche nijver-
heid een belangrijk voordeel verzekerd, dat even-
wel door het Opperbestuur bij nader inzien niet
voldoende werd geacht. Aan, „de vaderlijke be-
zorgdheid van Z. M. den Koning", dus heet het
in de publicatie van het Indisch bestuur van 14
Febr. 1824 (St. n°. 9) was het niet ontgaan, dat,
hoezeer de Nederlandsche fabrikanten „op de
treffendste wijze" getoond hadden aan hunne fa-
brikaten „een trap van volkomenheid te hebben
„kunnen bezorgen, welke dezelve niet alleen gelijk
„met de buitenlandsche doen staan, maar zelfs
„deze in veel opzigten doen overtreffen", het hun
toch dikwerf moeilijk viel 0111 aan de mededinging
der buitenlandsche fabrikaten het hoofd te bie-
den, en ten einde nu „aan 's Konings heilzame
„bedoelingen de gewenschte gevolgen te geven"
door „de ondernemingen der vaderlandsche fabri-
„kanten zooveel mogelijk aan te moedigen en te
„ondersteunen", werd met intrekking van alle
vroegere verordeningen bij art. I van de zooeven
aangehaalde publicatie bepaald, „dat alle goede-
379
„ren van wol of katoen in vreemde landen, be-
„westen de Kaap de Goede Hoop vervaardigd,
„en met vreemde, dan wel met Nederlandsche
„schepen aangebracht wordende, aan inkomende
„regten zullen betalen, wanneer dezelve regtstreeks
„van plaatsen bewesten de Kaap de Goede Doop
„zullen worden aangevoerd, 25 ten honderd op
„de getaxeerde waarde, tijdens den invoer; en
„wanneer dezelve van eenige vreemde bezittingen
„beoosten de Kaap de Goede Hoop worden aan-
„gebragt 10 ten honderd daarboven, dan wel 35
„ten honderd"; terwijl art. 2 voorschriften bevatte
omtrent de opmaking van de, ook thans nog ge-
bruikelijke prijscourant, die bij de taxatie van de
waarde der in te voeren manufacturen zou moe-
ten dienst doen.
Door deze met 14 Febr. 1824 in werking te
treden regeling werd in geenen deele te kort ge-
daan aan de publicatie van 11 Maart 1823 (St.
n°. 10), waarbij een additioneele verhooging van
5 ten honderd werd verordend van alle inko-
mende en uitgaande rechten, welke te Batavia
zouden worden ontvangen, als „eene tegemoet-
koming wegens de door het Gouvernement reeds
„gemaakte of nog te maken onkosten tot het weg-
„nemen der belemmeringen veroorzaakt door de
„bank voor den mond der rivier te Batavia gele-
„gen" en die „door hare jaarlijks meer en meer
„toenemende aangroeiing de gemeenschap met de
„reede hoe langer zoo meer belemmerde". Slechts
gedurende zes jaren zou deze additioneele heffing
van toepassing zijn; maar overwegende, „dat deze
„verhooging niet gebleken is in het minst op
„den handel van Batavia te drukken", vond de
Regeering het oorbaar haar „tot stijving van
's lands kas" ook „over te brengen" op Sema-
rang en Soerabaja (publicatie van 4 Jan. 1827,
St. n°. 2), terwijl een half jaar later (publicatie
van 22 Juni 1827, St. n°. 63) besloten werd om
de heffing van de 5 pet. additioneel ook verplich-
tend te maken voor „alle verdere havens van Java
en Madura" onder gebondenheid evenwel om de
aldus te innen gelden te doen strekken tot vor-
ming van een fonds „bepaaldelijk en uitsluitend
„bestemd om in het belang van handel en zee-
„vaart te worden besteed aan zcewerken, bakens,
„tonnenlichten, jaagpaden enz. ter plaatse waar
„zulks meest dienstig en noodzakelijk zal bevon-
„den worden". Van het bestaan van een derge-
lijk afzonderlijk fonds intusschen is nimmer ge-
bleken, en het additioneele recht, dat bij publi-
catie van 10 F'ebr. 1829 (St. n°. 12) ook op alle
havens der buitenbezittingen van toepassing werd
verklaard, bleef als een gewone bate in 's lands
algemeene kas vloeien tot 1566, toen het krach-
tens art. 8 van de straks te bespreken wet van
3 Juli 1865 (St. n°. 142) voor goed werd afge-
schaft.
Fnuiking van de mededinging van Engeland
op het gebied van den lijnwaadhandel was de
niet verholen bedoeling van de rechtenregeling
van Eebr. 1824, en het is zeker opmerkelijk, dat
tot een dergelijken ingrij penden maatregel werd
.
overgegaan op het oogenblik, toen de onderhan-
delingen tusschen de Nederlandsche en Engelsche
regeeringen over de definitieve afbakening van
beider grondgebied in Azië en de regeling van
de wederzijdschc handelsbelangen nog hangende
waren. Die onderhandelingen leidden tot de slui-
ting van het traktaat van 17 Maart 1824 (St.
1825, nu 19), waarbij het vraagstuk der handels-
380 RECHTEN. (IN-, UIT- EN DOORVOER-)

aangelegenheden in zooverre op den voorgrond
trad, dat bij art. I de contracteerende partijen
zich verbonden om in hunne respectieve bezit-
tingen in den Oosterschen archipel en op het
vaste land van Indië en op Ceylon elkanders
onderdanen ten handel toe te laten (met uitzon-
dering van de Molukken, waar de van ouds be-
staande alleenhandel aan Nederland voorloopig
verzekerd bleef; art. 7) op den voet der meest
begunstigde natie, terwijl art. 2 de bepaling in-
hield, dat de onderdanen en schepen van de cene
natie, bij den in- en uitvoer, in en van de havens
der andere in de Oostersche zeëen geen rechten
zoek naar geest en strekking van het traktaat
van 1824, bl. 73).
Toch bleef men hier te lande op den duur niet
ongevoelig voor de bezwaren, die Engeland voort-
ging in te brengen tegen ons Indisch rechten-
tarief, en die ten slotte gepaard gingen met den
eisch om aan belanghebbenden te restitueeren al
hetgeen zij naar Engeland's opvatting te veel aan
rechten betaald hadden sedert het tractaat van
1824 in werking was getreden. Een eerste stap
tot den vrede was het Kon. Besluit van 4 Mei
1831 (Ind. St. n°. 53), waarbij het invoerrecht
op vreemde lijnwaden uit Nederland aangebracht,

.
zullen betalen hooger dan ten bedrage van het met Nederlandsche schepen werd vastgesteld op
dubbele van die, waarmede de onderdanen en i2'/2 P c -; maar bij Kon. Besluit van 20 Oct.
schepen der natie, aan welke de haven toebe- 1832 (Ind. St. 1833 n°. 28) werd deze maatregel
hoort, belast zijn. Voorts werd nog overeengeko- weder buiten werking gesteld, „in aanmerking
men (tweede alinea van art. 2), dat de rechten „nemende, dat hij niet aan de verwachting der
voor den in- of uitvoer met Nederlandsche sche- „Regeering heeft beantwoord", en daargelaten
pen in eene Britsche haven op het vaste land het besluit van den Gouv.-Gen. van 1 Juni 1834
van Indië of op Ceylon betaald wordende, in (St. nn 32), houdende dat vreemde lijnwaden
dier voege zullen worden gewijzigd dat deswege herkomstig uit landen „met welke het Koningrijk
in geen geval meer berekend worde dan het dub- „der Nederlanden niet in vriendschappelijke be-
bele der rechten door Britsche onderdanen en trekking staat" (men had het oog op Belgische
voor Britsche bodems te betalen; — en eindelijk fabrikaten) aan een invoerrecht van respectieve-
(derde alinea van art. 2), dat met betrekking tot lijk 50 en 70 pet. „naar gelang de invoer regt-
die artikelen op welke geen recht gesteld is, wan- „strecks of omweegs geschiedt", zouden worden
neer zij worden in- of uitgevoerd door de onder- onderworpen, bleef de regeling van Febr. 1823
danen of in de schepen der natie, aan welke de dus gehandhaafd, totdat onder dagteekening van
haven toebehoort, de rechten, aan de onderdanen 25 Mei 1836 (St. n°. 32), eene publicatie werd
der andere op te leggen, in geen geval meer dan uitgevaardigd, waarmede de Engelsche regeering,
6 ten honderd bedragen zullen. met ter zijdelating van den eisch van vergoeding
Dezerzijds werd de in onze bezittingen veror- over het verledene, genoegen nam als „a near
dende rechtenheffing, zooals zij op den voet der „approximation to the arrangements stipulated
publicatie van 14 Febr. 1823 geregeld was, aller- „for by the treaty of 1824".
minst in strijd geacht met de bepalingen van het Van I Juni 1836 af zoude van alle wollen en
tractaat van 1824. „Voor zoover hier te lande katoenen stoffen in Nederland gefabriceerd, van
hekend is", dus luidde de instructie aan den een certificaat van oorsprong voorzien, en met
Gouv.-Gen. die het Opperbestuur bij brief van Nederlandsche schepen in Ned.-Indië ingevoerd,
r Juli 1824 ter toelichting van dat tractaat deed geheven worden een inkomend recht van l2'/ a
afgaan, „zijn de regten, welke in Nederlandsch- pet., en van alle vreemde katoenen en wollen
„ Indië van Britsche schepen geheven worden, óf stoffen, van bewesten de Kaap de Goede Hoop
„beneden óf op het peil van deze overeenkomst" aangebracht, om het even onder welke vlag inge-
(Elout, Bijdragen, 1863, bl. 240). Maar in Enge- voerd, mits niet vervaardigd in landen met welke
land dacht men anders over de zaak. Daar achtte Nederland niet in vriendschappelijke betrekkingen
men het een tastbare verkrachting (a positive stond (zooals dit met België nog steeds hel geval
violation) van de bepalingen van het traktaat van was), 25 pet., met vrijheid om op den bestaan-
1824, dat de op Java aangebrachte katoenen en den voet voor beide categorieën van goederen te
wollen fabrikaten van Nederlandschen oorsprong blijven gebruik maken van het entrepot.
vrijgesteld waren van de betaling van invoerrech- Aan dit beginsel: belasting van vreemde lijn-
ten, en Engelsche en andere vreemde lijnwaden waden met het dubbele recht voor lijnwaden van
daarentegen een invoerrecht van 25 pet. bij aan- Nederlandschen oorsprong verschuldigd, werd ook
voer uit Europeesche (ook Nederlandsche) en vastgehouden bij de bewerking van „de lijst van
Amerikaansche havens, en van 35 pet. bij aan- al de bijzondere goederen, waren en koopman-
voer via Singapore of andere havens op de vaste schappen", waarvan reeds bij de regeling van
kust van Indië te betalen hadden. Reeds dadelijk 1818 gewaagd werd, doch die sedert steeds in de
kwam de Engelsche regeering dan ook in verzet pen was gebleven, om ten slotte haar beslag te
tegen het „almost prohibitory" invoerrecht op krijgen bij de publicaties van 25 Sept. en 10 Nov.
Britsche manufacturen gelegd door de regeling 1837 (St. n». 47 en 57).
van Febr. 1823; maar dezerzijds trachtte men de Wat de invoerrechten betreft was die lijst ge-
zaak goed te spreken door vast te houden aan splitst in vijf afzonderlijke tarieven, het rege-
de letter van het tractaat, dat in art. 2 het ver- lende de rechten op wijnen, dranken, enz., waarbij
schil in de te heffen rechten beperkte alleen voor heffing naar de maat of de hoeveelheid als maat-
de schepen en niet voor de goederen. Zelfs werd staf gold; het 2" de rechten op wollen en katoe-
de bewering vernomen, „dat het Nederlandsch nen goederen, waarvoor de heffing naar de waarde
„bestuur in Indië het traktaat op een meer milde, behouden bleef; het 3C de rechten op diverse
„meer ruime wijze had toegepast, dan men, naar goederen, zijnde voortbrengselen van Europa, Ame-
„aanleiding van het geschreeuw door vreemden, rika en de Kaap de Goede Hoop, en het 4 C de
„inzonderheid Engelschen, tegen de handelspoli- rechten op voortbrengselen van den Indischen
tiek van Nederland, bij mogelijkheid zou heb- archipel, voor welke beide laatste tarieven helling
„ben kunnen verwachten". (Prof. Lauts, Onder- naar de waarde veelal regel, en heffing naar de
 RECHTEN. (IN-, UIT- EN DOORVOER-)
maat en het gewicht meerendeels uitzondering
was, evenals het 5I; tarief, regelende de rechten
op diverse goederen, zijnde voortbrengselen van
landen bcoosten de Kaap de Goede Hoop, waarop
intusschen Chineesche goederen met Chineesche
jonken uit China komende eene van ouds gebrui-
kelijke uitzondering maakten, in zooverre die vaar-
tuigen voor de geheele lading met een som in
eens belast werden. (Voor een groote jonk van
Nympho was b. v. /"6000 verschuldigd, voor een
kleine dito ƒ4OOO enz., mits de lading geheel
bestond uit goederen van Chineeschen oorsprong).
Gelijktijdig werd ook het uitvoerrecht, dat sedert
1818 ongewijzigd was gebleven, geregeld hij het,
31 verschillende artikelen omvattend tarief n°. 6,
waarbij bescherming van de Nederlandsche vlag
met de helft van het recht, dat van vreemde vaar-
tuigen gevorderd werd, eveneens tot punt van
uitgang diende.
Terwijl dus zes tarieven nu alleen voor Java
en Madoera golden, werd de zaak voor Sumatra's
Westkust op gelijken voet geregeld bij publicatie
van 1 Jan. 1838 (St. n». 1), en gaandeweg is het
voor Java en Madoera verordende toltarief ook
toegepast op al de toenmaals voor den grooten
handel opengestelde havens, zijnde buiten Java
en Madoera en Sumatra's Westkust, Palembang,
Muntok, Banjerinassing, Makasser en Timor.
De grondgedachte van de aldus voor het Ned.-
Indische grondgebied vastgestelde toltarieven was
bij den goedcreninvoer de rangschikking dier goe-
deren in twee groote categorieën: de eerste om-
vattende de artikelen van Nederlandsche industrie,
die men wilde beschermen, en die, van een cer-
tificaat van oorsprong of van bewerking voorzien,
in den regel met een recht van 12 pet. en, voor
zooveel de katoenen en wollen stoffen betrof, met
i2'/2 pet. belast waren, tegen respectievelijk 24
en 25 pet., aan de heffing waarvan alle artikelen,
in deze categorie vallende en niet van zoodanig
certificaat voorzien, onderworpen waren; —
wijl in de tweede categorie waren gerangschikt
ter-
de artikelen, die minder geacht konden worden
een tak van Nederlandsche industrie uittemaken,
en die, naar mate de aanvoer rechtstreeks van
Nederland of van elders geschiedde, belast waren
met een recht van 6 in het eerste en van 12 pel.
in het tweede geval. Voor de voortbrengselen
van den Indischen archipel en van de landen
bcoosten de Kaap de Goede Doop golden dezelfde
beginselen, zoodat steeds de rechtstreeksche aan-
voer van de plaats van oorsprong der goederen
daardoor werd begunstigd.
Nagenoeg dertig jaren achtereen, tot 1865,bleef
het in 1837 verordende samenstel van bepalingen
onveranderd van kracht wat de hoofdzaak betreft.
Alleen de Nederlandschc scheepvaartwet van 8
Aug. 1850, die hier te lande nieuw leven gaf
aan handel en scheepvaart door vrijheid van ver-
keer de plaats te doen innemen van het vroegere
stelsel van uitsluiting, bracht ook voor Ned.-Indië
eene niet onbelangrijke wijziging van den bestaan-
den toestand mede, in zooverre de schepen van
staten, die aan zekere voorwaarden jegens de
Nederlandschc nijverheid wilden voldoen, voortaan
als Nederlandschc schepen zouden belast worden;
maar deze wijziging deed allerminst de klachten
verstommen, die van den aanvang af, zoo door
eigen landgcnooten als door vreemdelingen, tegen
de tariefregeling van 1837 werden ingebracht.
Ook bij het Opperbestuur vonden die klachten
381
weerklank, en de Volksvertegenwoordiging achtte
het vraagstuk van het Indische toltarief eene zaak
van zoo overwegend belang, dat op haar aandrang
in de scheepvaartwet van 1850 de bepaling werd
opgenomen (art. 5), dat in de bestaande koloniale
tarieven der rechten van in-, uit- en doorvoer geen
verandering zou mogen gebracht worden dan bij
de wet, en de Gouv.-Gen. alleen in dringende
omstandigheden bevoegd zou zijn die tarieven
tijdelijk te wijzigen. Nog stelliger luidde het in
het Regeeringsreglement van 1854, dat in art. 129
imperatief voorschreef: „De tarieven van in-, uit-
jen doorvoer worden vastgesteld door de wet";
maar het duurde verscheidene jaren alvorens aan
dit wetsvoorschrift uitvoering werd gegeven.
Hel is intusschen niet de Regeering alleen, die-
schuld draagt aan deze vertraagde afdoening der
zaak. Reeds in 1855 legde zij aan de Nederland-
sche Kamers van Koophandel de vraag voor, of
er in verband met de toenmalige omstandigheden
bezwaren bestonden tegen de opheffing van het
stelsel van differentieele inkomende rechten, en
zoo ja, welke? De bij haar ingekomen antwoor-
den luidden over het algemeen niet gunstig, en
de zaak bleef dus hangen tot het jaar 1858, toen
de Regeering een ontwerp deed gereed maken,
waaraan het beginsel ten grondslag lag, dat bij
aanzienlijke verlaging van het rechtencijfer, af-
schaffing der differentieele rechten het oogmerk
zijn moest door eene herziening der tarieven te
bereiken. Alle bescherming meende zij, moest hij
den invoer na driejarigen overgang ophouden,
terwijl alleen voor zeer enkele invoerartikelen,
met name voor de katoenen stoffen een langza-
mer overgang kon worden toegelaten.
In den loop van 1859 werd dit plan ook ter
kennis gebracht van belanghebbenden in Indië,
wier oordeel, zooals te verwachten was, zeer uit-
eenliep. De door de Indische Regeering geraad-
pleegde autoriteiten, ofschoon ten volle de wcn-
schelijkheid beamende om een eind te maken aan
de toenmaals op het stuk der rechtenheffing be-
staande „chaos van verwarring, waarin", zooals
Minister Rochussen zich ter zitting der Tweede
Kamer van 14 Dec. 1858 uitdrukte, „schier geen
„ambtenaar zelfs tot het speciale vak behoorende,
„den weg kon vinden", waren evenwel vrij alge-
meen de opvatting toegedaan, dat het Regeerings-
ontwerp „in zijn milden zin", te ver ging; maar
bij een door een zeventiental Bataviasche handels-
huizen aan den Koning ingediend adres van April
1859 (in extenso te vinden in het Bijblad van
de Economist van 1860, bl. 36) gaven zij van
hun kant te verstaan, dat zij van de aanneming
van het te hunner kennis gekomen „Voorloopig
„ontwerp van wet tot regeling der inkomende en
„uitgaande rechten in Nederlandsch-Indië" de
heilzaamste gevolgen verwachtten voor den ver-
deren vooruitgang van den handel en de welvaart
der kolonie en van hare bewoners. Met nadruk
werd in dit adres betoogd, dat „lage inkomende
„rechten op zich zelve een weldaad zijn voor
„millioenen bewoners van Indië door de eerste
„levensbehoeften, zooals kleeding enz. in hun
„bereik te brengen tot prijzen, die meer geëven-
„redigd zijn aan hunne middelen om zich dezelve
„te verschaffen", — eene zeker volkomen onbe-
twistbare stelling, die eenige jaren later den heer
E. de Waal in zijne Aanteekeningen over Kolo-
niale onderwerpen, deel I, bl. 104 ('s Grav. 1865)
tot de slotsom deed komen, dat door handhaving
382 RECHTEN. (IN-, UIT- EN DOORVOER-)

van het differentieele recht op vreemde lijnwa- ver gevigeerd hebbend normale invoerrecht van
den, door de Nederlandsche katoen-fan taisi e , l2'/2 en 25 pet. voor lijnwaden en van 12 en
zooals hij het noemt, de bevolking van Java in 24 pet. voor andere artikelen worden terugge-
een tijdvak van 25 jaren een bedrag van nage- bracht, zoowel voor die artikelen als voor lijn-
noeg veertig millioen gulden betaald heeft als waden tot 10 en 20 pet. gedurende de jaren 1866,
premie, opdat in Nederland de katoennijverheid 1867 en 1868, en daarna tot 10 en 16 pet. gedu-
inheemsen mocht worden '). Dat met de ontlui- rende 1869 en volgende jaren. Dit gold alleen
king en den bloei dier nijverheid een groot be- de artikelen, waarvoor, naar het oordeel der Re-
lang van het Nederlandschc volk en den Neder- geering, bescherming nog niet kon worden ont-
landschen Staat gemoeid is, valt niet te betwis- beerd (zooals aardewerk, glas en glaswerk, ijzer-
ten; maar wel betwistbaar is de rechtmatigheid en koperwerk, leder- en lederwerk, manufacturen
van de vroeger algemeen gehuldigde opvatting, van katoen en wol, staal- en zinkwerk, papier,
dat de bevolking van Indië ten deze het gelag enz. enz.), terwijl daarentegen zonder overgang
had te betalen. zou worden opgeheven het bestaande verschil van
Hier te lande deed het bekend worden van het rechten, vooreerst voor artikelen, waarin Neder-
wijzigingsontwerp der Regeering zooveel stemmen land, hetzij blijkens groote uitvoeren naar onbe-
er tegen opgaan, dat men het geraden achtte om schermde markten, hetzij uit den aard der zaak,
de zaak in statu quo te laten, totdat zij zes jaren een natuurlijk overwicht heeft; ten andere voor
later door den Minister Fransen van de Putte artikelen, wier uitvoer naar Indië met certificaat
weder werd ter hand genomen. Onder dagteeke- te weinig belangrijk is om van de opheffing van
ning van 24 Sept. 1864 namelijk werd bij Kon. het verschil van rechten nocmenswaardigen invloed
Boodschap aan de Tweede Kamer ter overweging te vreezen op de moedcrlandschc nijverheid. Voor
aangeboden een ontwerp van wet tot vaststelling zoover de onder deze rubriek vallende goederen
der tarieven van in-, uit- en doorvoer in Neder- niet geheel van rechten vrijgesteld of op andere
landsch-Indië, vergezeld van eene door Minister wijze bij het gewicht, de maat of de hoeveelheid,
Van de Putte gcteckcndc Memorie van toelich- belast zouden worden, wenschte de Regeering ze
ting, die ook thans haar belang nog geenszins aan een uniform ad valorem recht van 6 °/0 te
heeft verloren, want zij bevat eene breed gemo- onderwerpen, met uitzondering evenwel van enkele
tiveerde bestrijding van het sedert weder dikwerf artikelen, als eetwaren en provisiën, en reukwer-
ter sprake gebrachte denkbeeld van een vrij han- ken, die 10 pet. zouden hebben te betalen. In
delsverkeer tusschen moederland en kolonie bin- verhouding zouden de bij het gewicht enz. belaste
nen beider tolgehied, met rechtenheffing alleen artikelen, als gambier, gedistilleerd, tabak, snuif
van goederen uit den vreemde aangebracht. en sigaren, wijn, enz. met een aanmerkelijk hoo-
Nederland en Indië, zoo heet het bij de voor- ger recht worden belast.
standers van dit denkbeeld, zijn één. Het Koninkrijk Met betrekking tot de uitvoerrechten werd in
der Nederlanden bestaat in Europa uit de elf het Regeeringsontwerp uitgegaan van het begin-
provinciën, doch de overzeeschc bezittingen maken sel om de heffing er van te beperken tot artike-
daarvan evenzeer deel uit. Gelijk nu van bescher- len, die geheel of bijna uitsluitend voor het ge-
ming der Nederlandsche industrie geen sprake bruik buiten den Archipel bestemd zijn, ten einde
kan zijn, wanneer een lading van Amsterdam vrij den inlandschen handel zooveel mogelijk vrij te
van rechten te Rotterdam wordt toegelaten, maat- laten in zijne bewegingen. De toepassing van dit
van buiten het Nederlandschc tolgebicd ingevoerd beginsel bracht al dadelijk een zeer belangrijke
aan rechten is onderworpen, zoo valt daaraan ook vereenvoudiging van het bestaande tarief mede.
niet te denken, wanneer in Indië Nederlandsche De daarin opgenomen ruim dertig artikelen wer-
voortbrengselen vrijdom genieten en daarentegen den ingekrompen tot zeven, met name: huiden,
de vreemde met rechten worden bezwaard. indigo, koffie, suiker, tabak, tin en vogelnestjes,
Tegen deze opvatting nu werd door Minister maar met betrekking tot het van deze artikelen
Van de Putte met nadruk opgekomen. „Neder- te heffen uitvoerrecht, bleef alles vrijwel bij hel
land en Indië", dus leest men in zijne Memorie oude. Op de twee hoofdproducten van uitvoer,
van toelichting, „mogen staatkundig een rijk uit- suiker en koffie, bedroeg het verschil van rechten
„maken, op administratief en economisch terrein 6 pet.; suiker was vrij naar Nederland, maar be-
„zijn zij dit zeker niet. Eene vrijstelling dus bij taalde 6 pet. bij uitvoer naar den vreemde; koffie
„voorbeeld van Nederlandschc lijnwaden op Java, betaalde naar Nederland 6, naar elders 12 pet.
„bij behoud van een recht op vreemde stoffen, van de waarde. Dit laatste recht nu achtte de
„zou alleen de strekking hebben om aan de lijn- Regeering te hoog om te kunnen worden gehand-
„waadfabricatie hier te lande eene voortdurende haafd, en zij stelde dus voor het terug te brengen
„bescherming te verzekeren. Het recht op vreemde tot 9 pet.; maar verlaging van het uitvoerrecht
„lijnwaden, ja alle rechten zouden voortaan diffe- op suiker kwam haar in het belang van den fiscus
„rcnticele rechten zijn", en het was juist de traps- niet mogelijk voor, en den tot dusver geheel
gewijze afschaffing der bestaande differentieele vrijen uitvoer naar het moederland te bezwaren
rechten, die een der grondgedachten van het inge- achtte zij, om de ter zake in hare Memorie van
diende wijzigingsontwerp uitmaakte. Dienover- Toelichting aangevoerde beweegredenen, almede
eenkomstig zou, volgens dat ontwerp, het tot dus- onraadzaam. De rechten op suiker zouden dus
voorshands onveranderd blijven.
1) De berekeningen van den heer De Waal In velerlei opzicht kwam het door Minister
voortzettende kwam de heer 11. A. Wijnne in Fransen van de Putte ingediende wetsontwerp
de Economist van 1871, deel 11, bl. 898, tot tot vaststelling van het Indische toltarief aan her-
de slotsom, dat tot en met 1870 de instand- haaldelijk geopperde wenschen en eischen van
houding van de Nederlandsche katoennijverheid den kant der Volksvertegenwoordiging tegemoet.
aan de ingezetenen van Ned.-Indië op een offer Vooral de aan dat ontwerp ten grondslag liggende
van bijna ƒ5O millioen is te staan gekomen. gedachte om één algemeen tarief voor het geheele
 RECHTEN. (IN-, UIT- EN DOORVOER-) 383
Nederlandsch-Indlsche tolgcbied in de plaats te aldus herziene ontwerp, waaraan ten slotte dooi-
doen treden van de reeks verordeningen, waar- de Regeering nog de bepaling was toegevoegd,
mede handelaren en ambtenaren bij hunne onder- dat de wet voor den l u Jan. 1872 zou worden
linge aanrakingen rekening hadden te houden, "
herzien, doch door herhaald uitstel is zij tot 1
vond, blijkens het Voorloopig Verslag der Tweede Jan. 1874 van kracht gebleven, op welk tijdstip
Kamer, bij schier alle leden onvoorwaardelijke de tariefwet van 17 Nov. 1872 in werking trad,
instemming, en ook in Indië werd het voorne- waardoor voor goed aan de heffing van differen-
men om „de onderscheidene verspreide tarieven, tieele rechten, zoo bij den in- als bij den uitvoer
„die eeji waren chaos vormen, tot één geheel een eind werd gemaakt.
„terug te brengen" met groote ingenomenheid De gronden waarop de Regeering den tijd ge-
begroet; maar voor het overige deed de kennis- komen achtte om met dat stelsel toen definitief
neming van het om advies naar Indië gezonden te breken, werden breedvoerig uiteengezet in de
ontwerp menigvuldige bezwaren rijzen, waarvan Memorie van Toelichting door Minister Van Bosse,
de Bataviasche Kamer van Koophandel reken- toegevoegd aan het bij Kon. Boodschap van 18
schap gaf in twee aan den Gouv.-Gen. ingediende Oct. 1871 aan de Tweede Kamer ingediende ont-
adressen van 7 Dec. 1864 n°. 140 en 23 Maart werp van de zooeven genoemde wet, waaraan ten
1865 n°. 57, het eerste voornamelijk strekkende grondslag lag, behalve afschaffing van alle diffe-
om op te komen tegen de bestendiging van de rentieele in- en uitvoerrechten, de heffing van een
in haar oog onrechtmatig hooge rechten op koffie normaal invoerrecht van 10 pet. van de waarde
en suiker bij uitvoer naar elders dan Nederland; van de meeste der in het tarief opgenoemde arti-
en het tweede een uitgewerkt betoog bevattende kelen, en van 6 pet., waar bestaande tractaten
tegen differentieele invoerrechten ter bescherming dit noodzakelijk maakten, alsmede voor alle niet
van de moederlandsche nijverheid. De noodzake- genoemde goederen, en behoud van het tarief van
lijkheid dier bescherming, in vroegere jaren al- uitvoerrechten met uitzondering van het recht op
thans, werd door de Kamer niet ontkend, „maar", koffie, dat voortaan naar het gewicht zou gehe-
dus merkte zij op, „had Nederland zooveel belang ven worden tot een bedrag van ƒ3 per 100 kilo-
„bij een beschermend stelsel om daarmede het doel gram, en van het recht op de suiker, die zoowel
„te bereiken, dat de Javaansche bevolking Neder- bij uitvoer naar Nederland als bij uitvoer naar
„landsch fabrikaat gebruikt, dan zou eigenaardig elders 30 centen per 100 kilogram zou hebben
„daar cene premie op den uitvoer zijn kunnen te betalen, terwijl als nieuw belast uitvoerartikcl
„worden gesteld, in plaats van die premie te de thee met een recht van ƒ1 per 100 kilogram
„laten betalen door den consument in Indië". in het voorgestelde tarief werd opgenomen.
(Verslag van de Kamer van Koophandel te Batavia 's Ministers Memorie van Toelichting ging ver-
over 1864, bl. 410). gezeld van de adviezen door verschillende autori-
De Semarangsche Kamer van Koophandel en teiten en collegiën, zoo hier te lande als in Indië,
Nijverheid besprak de zaak in gelijken geest, en over zijn voorloopig herzicningsontwerp uitge-
beider „even bezadigde als belangrijke adviezen" bracht. Blijkens het advies van de Bataviasche
(Memorie van Antwoord Bijl. Handelingen 1864/5, Kamer van Koophandel en Nijverheid door haat-
bl. 1159) legden bij den Minister genoeg gewicht onder dagteekening van 13 Juli 1870 n°. 54 aan den
in de schaal om hem hij gewijzigd ontwerp van Gouv.-Gen. ingediend was „het overgroot gedeelte
wet, den uden April 1865 ingediend, het recht „van het handelend publiek der hoofdplaats van
op suiker bij uitvoer naar nict-Nederlandsche „Ned.-Indië" van oordeel, dat met het stelsel van
havens te doen terugbrengen tot 3 pet., „waar- differentieele uitvoerrechten niet alleen behoorde
„door, in den geest der tariefsherziening, het te worden gebroken, maar in de Indische tarief-
„differentieel recht ook ten aanzien der suiker wet behoorde te worden overgenomen de bepa-
„zou worden getemperd". Daarentegen behoefde ling van de Nederlandsche tariefwet van 1862
in laatstbedoeld opzicht met betrekking tot de Ned. St. n°. 170, dat op den uitvoer in het geheel
koffie, naar 's Ministers oordeel, niet verder te geen rechten zouden worden geheven. Noch met
worden gegaan dan in zijn oorspronkelijk ont- de belangen van Indië, noch met de beginselen
werp was voorgesteld. van een gezonde, vrijzinnige handelspolitiek was
Behalve enkele aangebrachte wijzigingen van het belasten van den uitvoer te verdedigen; maar
louter technischen aard bleef dit ontwerp zoo daarentegen schonk de Bataviasche Kamer hare
goed als onveranderd gehandhaafd, ook wat be- volle adhaesle aan het voornemen om met verla-
treft de daarin opgenomen bepalingen, dat op ting van het stelsel van differentieele invoerrech-
de in- en uitvoerrechten geen opcenten zouden ten, in den vervolge voor alle goederen onver-
worden geheven, waardoor dus voor goed een schillig hunne herkomst een uniform recht te
eind werd gemaakt aan de heffing van de steeds doen heffen naar den maatstaf van 10 pet. van
zooveel aanstoot gegeven hebbende additioneele de waarde, zooals dit ook in de bedoeling der
rechten ten behoeve van een nimmer aangelegd Regeering lag. Doch van dit plan werd bij de
fonds voor havenwerken, enz.;— dat de entrepót- behandeling van haar ontwerp hier te lande te
en overscheepsrechten en de waaggelden voor den elfder ure afgeweken, omdat de overweging gold,
vervolge werden afgeschaft; — dat bij den door- dat zoodoende de Nederlandsche industrie wel
voer geen rechten zouden verschuldigd zijn; — haar vreemden concurrent, die op dat oogenblik
en dat het bestaande stelsel van vrijhavens (zie nog een invoerrecht van 16 pet. had te voldoen,
VRIJHAVENS), zou worden bestendigd, „ten zag bevoordeeld, doch niet tevens zelf eenige
„einde den bloei van havens, waar eenmaal vol- verlichting ondervond door vermindering van de
„komen vrije handelsbeweging werd toegelaten, rechten, die op haar eigen fabrikaat drukten, en
„niet door eene belasting op de invoer- en uit- het is deze overweging, die den inmiddels weder
„voerrechten in de opkomst te stuiten". aan het bewind gekomen Minister Fransen van
Met overgroote meerderheid (49 tegen 8 stem- de Putte aanleiding gaf om, zeer kort voor de
men) vereenigde de Tweede Kamer zich met het behandeling van het ontwerp, een nota van wijzi-
384 RECHTEN. (IN-, UIT- EN DOORVOER-)
ging in te dienen, waarbij het beginsel eener
gelijke heffing naar den maatstaf van 6 pet. der
waarde werd aangenomen, — een beginsel, dat
in de Kamer niet onaangevochten bleef, doch
waarmede zij zich ten slotte vereenigde door art. I
van het regeeringsontwerp met 38 tegen 34 stem-
men aan te nemen, nadat met 65 tegen 6 stem-
men was verworpen een amendement om op den
vroeger reeds aangeprezen voet (zie boven) een-
heid van tolgcbied tusschen Nederland en Indië
tot grondslag van het Indische toltarief aante-
nemen.
Met betrekking tot het uitvoerrecht bleef het
oorspronkelijk ontwerp der Regeering onveranderd
gehandhaafd. Een voorstel tot afschaffing van alle
uitvoerrechten door opneming in de wet van de
bepaling, dat op den uitvoer en op den doorvoer
geen rechten zouden worden geheven, werd met
46 tegen 24 stemmen verworpen, en eene poging
om ten minste het nieuw opgenomen artikel thee
uit het tarief te lichten, mislukte, daar een met
dat doel ingediend amendement als verworpen
moest beschouwd worden, wijl tot twee malen
toe de stemmen staakten.
Op I Jan. 1874 trad de nieuwe tariefwet, zoo-
als zij onder n°. 35 in het Indisch Staatsblad van
1873 is opgenomen, in werking, en hiermede
kwam Indië voor het eerst sedert de vestiging
van het Nederlandsch gezag in het bezit van een
zuiver fiscaal tarief, waaraan alle toeleg om de
Nederlandsche nijverheid en de Nederlandsche
productenmarkt te begunstigen en te bevoordee-
ïcn vreemd was. In dit opzicht bleef de wet van
1873 tot heden onveranderd van kracht; maar
inmiddels zijn de tarieven zelf herhaaldelijk her-
zien en gewijzigd. Reeds in 1879 achtte de toen-
malige Minister van Koloniën Van Rees het ge-
raden om het tarief van uitvoerrechten aan te
vullen met de heffing van een recht van 5 pet.
der waarde van gom en harssoorten, specerijen
en drogerijen, gambier, hout, ivoor, neushoorn,
peper, pinangnoten en rotting; doch zijn ter zake
ingediend ontwerp van wet genoot van den kant
der volksvertegenwoordiging een weinig gunstig
onthaal, terwijl de handel hier te lande er met
nadruk tegen in verzet kwam blijkens een door
de voornaamste handelshuizen te Amsternam aan
de 'Tweede Kamer ingediend bezwaarschrift van
Jan. 1880, en den 19de» April daaraanvolgende
werd 's Ministers voorstel dan ook met groote
meerderheid verworpen.
Een gunstiger onthaal viel ten deel aan het
ontwerp van wet tot wijziging van de tarieven
van in- en uitvoerrechten in Ned.-Indië, dat bij
Kon. Boodschap van 11 Oct. 1885 aan de Tweede
Kamer werd ingediend, en dat blijkens de daar-
aan toegevoegde Memorie van Toelichting van
Minister Sprengcr van Eyk ten doel had om
door verhooging van sommige invoerrechten te
geraken tot versterking der inkomsten van Ned.-
Indië, en om het tarief van uitvoerrechten te her-
zien in verband met de veranderingen, die sedert
1873 zoowel in de industrie als in de prijzen der
aan rechten onderworpen stapelproducten waren
gekomen. Wat de invoerrechten aangaat strekte
's Ministers voorstel om het normale invoerrecht
van 6 pet. te brengen op 10 pet. der waarde,
behoudens eenige noodzakelijke uitzonderingen,
waaronder zeer bepaaldelijk de manufacturen wer-
den gerangschikt, daar cene verhooging van het
invoerrecht voor katoenen en wollen lijnwaden,
naar 's Ministers oordeel, speciaal voor inlanders
een aanzienlijke verzwaring van druk zoude mede-
brengen. Bovendien zou de Nederlandsche industrie
worden blootgesteld aan de nadeelige invloeden
van eene verhooging van het invoerrecht, wijl in
dat geval mindere qualiteiten in grootere, en betere
in mindere hoeveelheden zouden worden verkocht,
en op deze gronden scheen het volgens de Memorie
van Toelichting aanbeveling te verdienen het in-
voerrecht op manufacturen onveranderd te laten.
Waren de voorgestelde wijzigingen van het in-
voerrecht zoodoende van niet zeer ingrijpenden
aard, met betrekking tot het uitvoerrecht was dit
wel het geval, want het Regeeringsontwerp strekte
tot verlaging van het recht op de suiker op de
helft, en van de koffie op één derde van het be-
staande recht, en tot de geheele afschaffing van
het recht op de thee. Toch wekte het bij velen
teleurstelling, dat de Regeering niet een stap
verder had gedaan, door ten minste alle cultuur-
producten vrij te stellen van uitvoerrecht. De
wenschelijkheid van een dergclijken door de tijds-
omstandigheden dringend noodig geworden maat-
regel, werd omstandig betoogd in eene door het
Kamerlid J. T. Cremer aan het Voorloopig Ver-
slag toegevoegde nota, maar het gelukte hem niet
zijne zienswijze ingang te doen vinden bij de
meerderheid der Kamer, want een voorgesteld
amendement strekkende om behalve thee ook
indigo, koffie, suiker en tabak geheel van uitvoer-
recht vrij te stellen werd met 39 tegen 37 stem-
men verworpen. De door de Regeering voorge-
stelde wijzigingen van het uitvoerrecht werden
ten slotte onveranderd aangenomen, evenals de
voorgestelde verhooging van sommige invoerrech-
ten, met uitzondering alleen van het artikel aar-
dewerk, waarvan krachtens een aangenomen amen-
dement het recht bepaald bleef op 6 pet. in plaats
der voorgestelde 10 pet.
Nog slechts weinige maanden was het gewijzigde
toltarief (St. 1886 n°. 107) in werking, of de
Regeering zag zich door den drang der tijdsom-
standigheden genoodzaakt lot het beramen van
maatregelen ter bevordering der instandhouding
van de suikercultuur op Java, in verband waar-
mede zij eene tijdelijke vermindering der op die
industrie drukkende lasten meende te moeten
voorstellen, door haar met, ingang van I Juni
1887 gedurende twee jaren vrij te stellen van
het uitvoerrecht van 15 centen per 100 kilogram.
Aan dit voornemen hechtte de Tweede Kamer
hare goedkeuring niet alleen, maar zij vereenigde
zich zelfs met het voorgedragen amendement om
den termijn van twee jaren tot vijf te verlengen,
en mitsdien werd bij de wet van 25 Dec. 1886
(Ind. St. 1887 n°. 35) de heffing van het bij de
Indische tariefwet bepaalde uitvoerrecht op suiker
geschorst tot 1 Juni 1892, welke termijn bij de
wet van 5 April ißg2 (Ind. St. n°. 113) tot 1
Juni lßg3 en daarna bij de wel van 30 Dec.
ißg2 (Ind. St. n°. 290) tot ultimo Dec. 1893
verlengd werd. Met I Jan. 1894 werd het recht
dus weder geheven en wel tot 1 Juni 1895, toen
het ingevolge de wet van 20 April 1895 (Ind.
St. n°. 88) andermaal voor een jaar geschorst
werd, om op I Juni 1896 opnieuw in werking
te treden, totdat eindelijk door de wet van 1 Febr.
1898 (Ind. St. n°. 65) het uitvoerrecht van suiker
voor goed werd afgeschaft, overeenkomstig het
daartoe door Minister Cremer ingediende ontwerp,
ter toelichting waarvan in 's Ministers Memorie
 RECHTEN. (IN-, UIT- EN DOORVOER-)
o. a. betoogd werd, dat een uitvoerrecht alleen
te verdedigen is, ingeval een land óf een natuur-
lijk monopolie voor het product bezit, óf althans
ten opzichte der productie in exceptioneel gun-
stige conditie verkeert.
Inmiddels waren nog andere wijzigingen van
het rechten tarief door de Regeering aanhangig
gemaakt. Blijkens een bij Kon. Boodschap van
19 Sept. 1894 aan de Tweede Kamer ingediend
ontwerp van wet achtte de toen aan het bewind
zijnde Minister Bergsma tot versterking der in-
komsten van Ned.-Indië eene verhooging van som-
mige goederen van het tarief van invoerrechten
noodzakelijk, en meende hij tevens een terugkeer
tot het uitvoerrecht van koffie op het vroegere
bedrag van ƒ3 per 100 kilogram te moeten aan-
bevelen.
Wat het invoerrecht aangaat strekte 's Ministers
voorstel in hoofdzaak om de artikelen, die tot
dusver een recht van 6 pet. hadden te voldoen,
zooals aardewerk, meubelen, enz. voor den ver-
volge met 10 pet. te belasten, uitgezonderd even-
wel de manufacturen en garens, waarvoor hij het
te betalen invoerrecht op slechts 8 pet. van de
waarde wenschte vastgesteld te zien. Dat het be-
lang der inlandsche bevolking bij eene verhoogde
belasting der voor haar verbruik onmisbare lijn-
waden inzonderheid was betrokken, ontkende de
Minister niet, maar aangezien de marktwaarde der
manufacturen in de laatste jaren belangrijk was
verminderd, zou zijns inziens de lagere prijs een
in verhouding iets hooger recht voor den ver-
bruiker gemakkelijker te dragen maken. Ook be-
nadeeling der Nederlandsche industrie was van
den voorgestelden maatregel niet te duchten, wijl
naar zijne meening eene zoo geringe verhooging
van het invoerrecht aan den afzet van het artikel
weinig of niet schaden zou.
Met dat al ondervond 's Ministers voorstel vrij
algemeen een weinig gunstig onthaal. Vooral
tegen cene verhooging van het uitvoerrecht op
koffie bleken van den kant van „zeer vele" leden
der Tweede Kamer overwegende bezwaren te be-
staan, waaraan de Minister te gemoet kwam door
het ter zake voorgestelde artikel uit het inge-
diende wetsontwerp te verwijderen.
Daarentegen bleef hij de voorgestelde verhoo-
ging der invoerrechten handhaven; doch ler zit-
ting der Tweede Kamer van 25 Oct. 1895 werd
het in behandeling gebrachte ontwerp met 58
tegen 14 stemmen verworpen. Voorshands bleef
het bestaande rechtentarief dus onveranderd van
kracht, totdat nu laatstelijk de wet van 17 Nov.
1872, houdende vaststelling der tarieven van mu-
it- en doorvoer in Ned.-Indië, opnieuw eenige
zeer ingrijpende wijzigingen heeft ondergaan, over-
eenkomstig drie ontwerpen van wet door Minister
Cremer in Sept. lßgg aan de Tweede Kamer
ingediend.
Het eerste ontwerp strekte tot algcheele ophef-
fing van de vrijhavens in het oostelijk deel van
den Indischen Archipel, door de reeds vroeger be-
volen inlijving bij het tolgebied van de Mina-
hasa en het overige gedeelte van de residentie
Menado, ook uit te strekken tot Makasser (zie
VRIJHAVENS); door het tweede ontwerp, hou-
dende nadere regeling van het invoerrecht van
zout in Ned.-Indië, wenschte de Regeering eenige
onregelmatigheden met betrekking tot de heffing
van dit middel in een deel van het tolgebied van
Sumatra uit den weg te ruimen (zie ZOUT); en
111
385
het derde ontwerp, eindelijk, had ten doel de hef-
fing van uitvoerrechten van boschproducten moge-
lijk te maken in die buitenbezittingen, waar het
bij de wet vastgestelde tarief van uitvoerrechten
van kracht is: eene wederopvatting dus van het
in 1881 afgestemde ontwerp-Van Rees, doch op
beperkter voet, in zooverre Minister Cremer, ge-
trouw aan de beginselen indertijd uiteengezet in
zijne boven aangehaalde nota van 1886, de in
dat ontwerp voorgestelde belasting van specerijen,
peper enz., van alle cultuurproducten in één woord,
achterwege liet, om haar alleen te willen doen
heffen van werkelijke boschproducten, waaronder
hij, in tegenstelling van cultuurproducten, die
voortbrengselen wenschte verstaan te hebben,
welke, zooal niet geheel door de natuur zonder
eenige hulp van 's menschenhand voortgebracht
worden, dan toch alleen arbeid en weinig of geen
kapitaal vereischen, zooals benzoi, damar, getah,
gomelastiek en andere gom- en harssoorten, rot-
ting, sago, was, enz. Al dergelijke artikelen wenschte
de Minister bij den uitvoer belast te zien met
een recht niet te boven gaande 10 pet. van de
waarde of een daarmede overeenkomend bedrag.
Aan zijn voorstel ter zake hechtte de Kamer hare
goedkeuring, en zoodoende werd door de wet een
nieuwe uitbreiding gegeven aan de reeds in Art. 6
van de tariefwet van 1872 aan den Gouv.-Gen.
toegekende bevoegdheid om onder nadere goed-
keuring van het Opperbestuur ten opzichte van
de heffing van in- en uitvoerrechten in sommige
buitenbezittingen bijzondere regelingen te verorde-
nen, mits hierdoor geen afbreuk zou gedaan wor-
den aan het beginsel der wet, dat alle differen-
tieele rechtenheffing was uitgesloten.
Het door den Nederlandschen wetgever vast-
gestelde, en naar gelang van omstandigheden ge-
wijzigde tarief van in- en uitvoerrechten in Ned.-
Indië geldt alleen voor Java en Madoera, het
Gouvernement van Sumatra's Westkust, en de
residenties Benkoelen, Lampongsche districten,
Talcmbang, Banka en onderhoorigheden, de assis-
tent-residentie Billiton en de residentie Zinder-
en Oosterafdeeling van Borneo. Overal elders
binnen het tolgebied van Ned.-Indië, en in de
zelfstandige lijkjes, wier rechtenheffing voor reke-
ning van het Gouvernement werd overgenomen,
gelden min of meer afwijkende door den Gouv.-
Gen. vastgestelde tarieven, die gaandeweg intus-
schen reeds grootendeels in overeenstemming zijn
gebracht met de tarieven vastgesteld bij de wet
van 16 April 1886. Zoo hebben thans, naast het
algemeene rechtentarief, nog kracht van wet:
I°. het reglement voor de helling van inko-
mende en uitgaande rechten te Moeara Kompeh,
in het rijk van Djambi (Sumatra's Oostkust), vast-
gesteld bij Gouv. besluit van 23 April 1847 n°. 4
(St. no. ig);
2°. de ordonnantie van g April IBgB (St. n°.
I2g) regelende de heffing van idem in de afdee-
ling Indragiri (residentie Riouw en onderhoorig-
heden) ;
30. de ordonnantie van g April 1898 (St. n n
132) ter herziening van het in de residentie Oost-
.
kust van Sumatra geldende rechtentarief:
4.0. de ordonnantie van 9 April 1898 (St. n».
133) houdende vaststelling van het tarief van
rechten voor de afdeeling Lombok (residentie
Bali en Lombok);
5 1). de ordonnantie van 3 Febr. 1899 (St. n".
-5
386 RECHTEN. (IN-, UIT- EN DOORVOER-)

74), regelende de heffing van rechten in de af- Terzelfder tijd steeg de opbrengst van de arak-
deeling Groot-Atjeh, met uitzondering van het pacht op de Buitenbezittingen (voor een goed deel
eiland Way; en tengevolge van uitbreiding van het belastingge-
6°. de ordonnantie van 27 Mei 1899 (St. n°. bied) van gemiddeld ƒ 122.000 per jaar in 1871/73
169), houdende invoering van de heffing van idem tot gemiddeld ƒ485.000 per jaar in 1896/98.
in Gorontalo en de Tominibocht (residentie Me- In verband echter met de op 1 Juli 1898 in
nado), en in het landschap Banggaai (residentie werking getreden nieuwe bepalingen ten opzichte
Ternate). van den drankaccijns (Ind. St. 1898 n°. 90 t/m.
Eenheid van toltarief voor geheel Ned.-Indië 93) verwacht men voor de toekomst een meer
bestaat dus op het oogenblik niet, en zal, vooral bevredigende opbrengst van dit middel dan tot
met betrekking tot de uitvoerrechten in de bui- dusver werd verkregen.
tenbeziltingcn, ook wel niet spoedig te bereiken Gelijktijdig met den accijns op het inlandsch
zijn, want de plaatselijke toestanden, ook in ver- gedestilleerd trad op 1 Jan. 1874 ook in werking
band met te voren door de inlandsche zelfbestu- de accijns op tabak, die ingevolge art. I van de
ren geheven rechten, loopen zoodanig uiteen, dat ordonnantie van 19 Dec. 1873 (St. n". 248) de
het vooreerst althans nog onvermijdelijk zijn zal belasting bekend onder den naam van consumtie-
om binnen zekere grenzen, zoowel ten aanzien recht zou vervangen en geheven zou worden
van het te heffen recht ais van de te belasten
van:
a, den uitvoer over zee van Java-tabak uit Java
artikelen, de heffing te regelen niet alleen voor en Madoera buiten de residentiën Bantam, Batavia
elk gewest, maar ook voor gedeelten van gewesten en Krawang naar een dezer gewesten, en b, den
afzonderlijk. invoer over zee in de Wester- en de Zuider- en
Oosterafdeeling van Borneo van Java-tabak en
Met den dienst der in- en uitvoerrechten gaat andere tabaksoorten, — en wel voor de Java-
gepaard de dienst der accijnsen, die eerst in de tabak tegen ƒ4 per 100 kilogram en voor andere
latere jaren eene niet onbelangrijke plaats onder tabaksoorten, in art. 3 der ordonnantie nader
de lands-inkomsten zijn gaan innemen. Met dat omschreven, respectievelijk ƒ 5, ƒ 6,50, ƒ8 en/ló
al betrof de invoering van het accijnsstelsel meer per 100 kilogram. Ook het aldus hervormde con-
eene quaestie van vorm dan van wezen, in zoo- sumtierecht bracht aan den fiscus weinig voordeel
verre namelijk de met I Jan. 1874 in werking aan, want terwijl in 1871/73 op den ouden voet
gekomen accijns op het inlandsch gedestilleerd in gemiddeld per jaar /130.000 als bate van dit
de plaats trad van de van ouds bestaan hebbende middel aan de schatkist ten goede kwam, heeft
arakpacht, en de accijns op de tabak het vroeger de tabaksaccijns in 1896/98 slechts ƒ42.000 ge-
geheven consumtierecht op tabak verving. middeld per jaar opgebracht.
De arakpacht dagteekent van de eerste jaren Voordeeliger voor den fiscus is de petroleum-
van het bestuur der Compagnie, en maakte steeds accijns, die met ingang van 1 Jan. 1887, krach-
een harer bronnen van inkomst uit. Door het tens de ordonnantie van 27 Dec. 1886 (St. n°.
Britsch tusschenbestuur aanvankelijk instandge- 249), verschuldigd is: •;, van de van buiten het
houden, doch ten slotte afgeschaft, werd zij bij tolgebied aangevoerde petroleum bij den invoer
de herstelling van het Nederlandsche gezag weder tot verbruik, en /<, van de binnen het tolgebied
opgenomen onder de zoogenaamde kleine midde- gewonnen petroleum, zoodra deze is verkregen.
len van Java en Madoera, totdat zij bij ordon- Noch in het tarief van 1865, noch in het gewij-
nantie van 13 Dec. 1873 (St. n°. 240) vervangen zigde tarief van 1872 was petroleum afzonderlijk
werd door den accijns op het inlandsch gedestil- genoemd, en toen dan ook omstreeks laatstge-
leerd, die tot op dit oogenblik ook nog steeds noemd jaar het artikel een zekere beteekenis in
op Java en Madoera in werking is. Aanvankelijk den invoerhandel begon te erlangen, werd het
was het bedrag van dien accijns gelijk gesteld gerangschikt onder „alle andere goederen" aan
met het bij de nieuwe tariefwet op den invoer een recht van 6 pet. van de waarde onderwor-
van buitenlandsch gedestilleerd bepaalde recht van pen, eene wijze van heffing, die met het oog op
ƒ4O per hectoliter van 50 pet. sterkte; doch in de groote fluctuatiën, waaraan de marktwaarde
verband met het bij ordonnantie van 12 Dec. onderhevig was, hoogst ondoelmatig bleek.
1892 (St. n°. 259) verhoogde invoerrecht op ge- Vandaar dat Minister Sprenger van Eyk in zijn
destilleerd is ook de accijns van ƒ4O op ƒSO boven besproken ontwerp tot wijziging der tarief-
per hectoliter gebracht, met dien verstande, dat wet voorstelde om het invoerrecht op petroleum
de Gouv.-Gen. gemachtigd is om vrijdom van in- te bepalen op ƒ 2 per hectoliter, zijnde ongeveer
voerrecht te verlcencn voor alcohol, die voor het drievoud van hetgeen op den voet van de
wetenschappelijke doeleinden bestemd is. Groot toenmalige marktwaarde eene heffing van 6 pet.
was de tegenkanting van de zijde van den han- vertegenwoordigde, eene verhooging van invoer-
del tegen de invoering van deze nieuwe belas- recht dus, waartegen zijns inziens geen redelijk
ting; maar de ter zake ontstane paniek is spoe- bezwaar bestaan kon. Ook van den kant der
dig geweken, want, volgens het Koloniaal Verslag Kamer werden tegen die voorgestelde verhooging
van 1874, bl. 165, leerde men gaandeweg inzien, op zich zelf gecne bedenkingen ingebracht, doch
dat die belasting niet zulk een schrikbeeld was, bij haar Voorl. Verslag meende zij der Regeering
als men zich had voorgesteld. in overweging te moeten geven om voor de ver-
Toch heeft zij de binnenlandsche nijverheid hoogde belasting, die zij op het artikel petro-
ernstig geschaad, en uit een fiscaal oogpunt heeft leum wenschte te leggen, liever een zoodanigen
zij geenszins aan de verwachting beantwoord, vorm te kiezen, waardoor de eventueel in Indië
want terwijl de arakpacht op Java en Madoera voort te brengen petroleum, op de mogelijkheid
in de jaren 1871/73 gemiddeld f 232.000 per jaar waarvan toenmaals eenig uitzicht begon te be-
opbracht, heeft de accijns op het inlandsch ge- staan (Nov. 1885), gelijkelijk met de geïmpor-
destilleerd in de jaren ißg6/g8 slechts gemiddeld teerde zou worden getroffen.
ƒ ióg.ooo per jaar in 's lands schatkist doen vloeien. Dit denkbeeld vond bij den Minister gcreeden
 RECHTEN. (IN-, UIT- EN DOORVOER-)
ingang, en hij wijzigde dienovereenkomstig zijn
ontwerp door het bestaande invoerrecht van 6
pet. van de waarde voorloopig te handhaven,
onder beding evenwel, dat bij invoering van een
accijns van ƒ1,75 P er hectoliter, waarover hij
bereids met de Indische Regeering in overleg
was getreden, het te heffen invoerrecht op ƒ0,25
per hectoliter zou worden vastgesteld. Op dien
voet werd de zaak definitief geregeld bij ordon-
nantie van 27 Dec. 1886 (St. n". 249). Het in-
voerrecht bedraagt ook thans nog ƒ0,25 per hecto-
liter; doch de te heffen accijns werd gaandeweg
verhoogd: bij ordonnantie van 19 Dec. 1893
(St. n". 308) tot ƒ2 en bij ordonnantie van 2 Jan.
lß9g (St. n». 1) tot ƒ2,50. Over de jaren 1896/98
heeft de petroleum een bate voor 's lands schat-
kist van gemiddeld ƒ3.212.000 per jaaropgeleverd.
Aanvankelijk alleen geheven in die gewesten,
waar in 1886 van wege het Ned.-Indisch bestuur
invoerrechten geheven werden, is de petroleum-
accijns in Jan. 1895 (St. lßg4 n°. 267) ook inge-
voerd in een gedeelte der residentie Oostkust
van Sumatra, en vervolgens in eenige andere
gewesten.
De jongste in de rij der accijnsheffingen is de
accijns op lucifers, die krachtens ordonnantie van
15 Dec. ißg3 (St. n°. 301) met 1 Jan. tßg4 werd
ingevoerd, en van kracht is verklaard voor dezelfde
gewesten, waar de petroleum-accijns geheven wordt.
Accijnsschuldig zijn de van buiten het tolgebied
aangevoerde lucifers bij den invoer ten verbruik,
en de binnen het tolgebied gefabriceerde lucifers
zoodra zij vervaardigd zijn; doch zonder voorken-
387
welke de regeling zich uitstrekt, terwijl in twee
afzonderlijke reglementen A en B is opgenomen
al wat overigens nog is in acht te nemen in de
vijf belangrijkste havens (Batavia, Cheribon, Se-
marang, Soerabaja en Padang) en in de overige
havens, geopend: <z even als de vijf genoemde
voor den algemeenen in- en uitvoer, te weten:
Tegal, Pekalongan, Djoeana, Pasoeroean, Probo-
linggo, Panaroekan, Tjilatjap, Siboga, Baroe,
Singkel, Palembang, Muntok, Tandjong-Pandan,
Pontianak, Pamangkal, Sambas, Singkawang, Ban-
djermasin, Menado, Kenia, Amoerang, Ratah-
Totok, Kwandang, Gorontalo, Benkoelen en Oleh-
leh; en b voor beperkten invoer en algemeenen
uitvoer, te weten: Anjer, Bantam, Indramajoc,
Rembang, Besoekie, Banjoewangi, Priaman, Ajer-
bangis, Natal, Telok Betong en Sampit (zie ver-
der voor havens en haveninrichtingen het artikel
SCHEEPVAART EN HANDEL).
Publieke entrepóts zijn gevestigd te Batavia,
Semarang, Soerabaja, Cheribon, Padang, Siboga,
Singkel, Menado en Gorontalo. Bij opslag in
entrepot van goederen, waarvan nog geen invoer-
recht is betaald, is pakhuishuur verschuldigd, die
per kub. meter en per dag wordt berekend, en
herhaaldelijk is gewijzigd.
Vergunning om lokalen als particulier entrepot
te bezigen kan alleen voor petroleum op de vijf
eerstgenoemde plaatsen en te Menado worden
verleend; zij worden èn door de belanghebbenden
èn door de administratie gesloten. In de publieke
entrepóts worden geen goederen toegelaten, die
bloot staan aan zelfontbranding of gevaarlijk of

.
nis en toestemming van de Regeering mogen schadelijk kunnen zijn voor het entrepot of voor
binnen het tolgebied geen lucifers-fabrieken worden de daarin opgeslagen goederen.
in werking gebracht. De accijns, die aanvankelijk Het personeel verbonden aan den dienst der
ƒ0,40 per gros van 144 gewone doosjes bedroeg, in- en uitvoerrechten en accijnsen staat onder de
is met ingang van I Jan. lßgg verhoogd tot bevelen van den Directeur van Financien, bijge-
ƒ0,70, en leverde in de jaren 1896/98 een bate staan door een Hoofdinspecteur, chef der admi-
op van gemiddeld ƒl 164.000 per jaar. nistratie dier middelen en een Inspecteur. De
heffing geschiedt door ontvangers der in- en uit-
Ingevolge art. 9 der tariefwet van 1872 werden voerrechten en accijnsen; op eenige plaatsen door
voor hare toepassing en tot waarborg tegen ont- ambtenaren, die aldaar met een anderen werk-
duiking der rechten nieuwe bepalingen gevorderd, kring zijn belast, doch daartoe speciaal zijn aan-
waartoe bij ordonnantie van 13 Dec. 1873 (St. gewezen.
n". 241) een „algemeen reglement op de heffing
„en verrekening der in- en uitvoerrechten en ac- De opbrengst van de inkomende en uitgaande
„cijnsen" werd uitgevaardigd, dat wegens de om- rechten bedroeg in 1817, het eerste jaar na het
slachtige en ingewikkelde formaliteiten tot groote herstel van het Nederlandsche gezag in den Indi-
ontevredenheid van den kant van den handel aan- schen Archipel, nog slechts ƒ432.000, doch was
leiding gaf. Reeds spoedig dan ook was de Re- bereids in 1820 tot ƒ 1.672.000 gestegen. Gedu-
geering er op bedacht eene herziening van dit rende de eerstvolgende tien jaren, 1821/30, kwam
reglement in beraad te nemen. Zij trad hiertoe gemiddeld per jaar een bedrag van ƒ2.575.000
in overleg met belanghebbenden door lusschen- wegens geheven rechten aan 's lands kas ten
komst van de Kamer van Koophandel en Nijver- goede, terwijl in het daarop volgend tienjarig tijd-
heid; doch het duurde geruimen tijd vóór de zaak vak, 1831/40, dit bedrag tot gemiddeld ƒ 4.675.000
haar beslag kreeg, want eerst met ingang van per jaar klom. Ten deele echter was die vooruit-
I
Jan. 1883 trad, krachtens ordonnantie van I Oct. gang louter fictief, in zoover er ook onder begre-
1882 (St. n°. 240), de nieuwe regeling in wer- pen is het uitgaand recht over de producten, die
king. Van de hoofdbeginselen van het toen afge- na 1830 door de Nederlandsche Handelmaat-
schafte reglement van 1873, met name van het schappij voor rekening van het Gouvernement
stelsel van eigen aangifte, werd in de nieuwe naar Nederland werden geconsigneerd. In stede
verordening intusschen niet afgeweken; maar door dat de storting van dat recht in geld geschiedde,
vereenvoudiging der formaliteiten kwam zij aan werd daarvoor een som opgegeven, die bij 's lands
veler wenschen Ie gemoet, hetgeen intusschen niet kas als gereed geld werd aangenomen; doch eerst
wegneemt, dat tegen enkele bepalingen ernstige met 1836 zijn de fictief geheven rechten afzon-
bezwaren rezen, die sedert echter zoo goed mogelijk derlijk bekend gemaakt, terwijl 1874 het laatste
werden uit den weg geruimd. Het thans nog van jaar is, waarover een dergelijke opgaaf in de
kracht zijnde reglement van 1883 bevat in zes Koloniale Verslagen voorkomt. Gedurende de jaren
hoofdstukken de algemeene bepalingen, welke zon- 1841/50 werd gemiddeld per jaar aan geïnde
der onderscheid gelden voor al de havens tot rechten geboekt ƒ6.975.000, doch kwam feitelijk
388 RECHTEN. (IN-, UIT- EN DOORVOER-) — RECHTSWEZEN.

slechts gemiddeld ƒ4.980.000 aan 's lands kas De accijnsen hebben gezamenlijk opgebracht
ten goede, en voor het tienjarig tijdvak 1851/60 (in duizendtallen) in:
bedroegen deze cijfers respectievelijk ƒ8.785.000 ißgo 1.840 1895 3-949
en ƒ6.770.000, welke cijfers, even als al de voor- 1891 '-790 1896 4-315
afgaande, alleen betrekking hebben op Java en 1892 2.056 1897 4-693
Madoera. Omtrent de rechtenheffing op de Bui- 1893 2.889 1898 4.755
tenbezittingen zijn, voor zoover bekend, geen af- 1894 2.972 ißgg 5-667
zonderlijke gegevens van vroegere jaren beschik- terwijl de opbrengst voor 1900 op ƒ6.330.000
baar. Een splitsing ter zake wordt voor het eerst en voor 1901 op ƒ6.364.000 geraamd is.
aangetroffen in het Koloniaal Verslag, dat door N. P. v. D. B.
Minister De Waal bij missive van 6 Oct. 1868
aan de Tweede Kamer werd ingediend, en met
RECHTSWEZEN. —
Historisch overzicht.
Dadelijk na de verovering van het koninkrijk
gebruikmaking van de toen verstrekte en sedert Jakatra en den bouw eener stad in het noorde-
geregeld voortgezette gegevens is het volgende lijk gedeelte daarvan, aan welke stad weldra de
overzicht samengesteld van hetgeen wegens de naam Batavia werd gegeven, ging de Indische
heffing van in- en uitvoerrechten werkelijk door Regeering er toe over maatregelen te nemen tot
's lands kas is genoten. verzekering van rust, orde en veiligheid in die
streken. Bij resolutie van 29 Maart 1620 werd
(In duizendtallen) een baljuw over de stad, jurisdictie en 't land
Java en Buiten-
van Jakatra aangesteld, terwijl bij resolutie van
Madoera bezittingen Totaal
1862 8.101 1.107 9.208 24 Juni 1620 een Collegie van Schepenen
in het leven werd geroepen, dat als gemeente-
1863 7-403 1.005 8.408 bestuur zou optreden en tevens recht zou hebben
1864 6.369 1.071 7-440 te spreken over de burgers en vreemdelingen. In
1865 7-148 1.093 8.241 dat College, hetwelk door een secretaris werd bij-

,
1866 7.120 831 7.951 gestaan en jaarlijks werd vernieuwd, hadden zoo-
1867 6.805 863 7-668 wel dienaren der Oost-Indische Compagnie als
1868 5.345 870 6.215 burgers zitting. Vielen er zaken voor, waarin Chi-
1869 5.027 790 5.817 neezen betrokken waren, dan namen ook een
1870 5. 181 6g9 5.880 paar Chineezen, waaronder minstens één hoofd
1871 6.111 932 7.043 der natie, als leden zitting. Het voorzitterschap,
1872 7.304 747 8.051 aanvankelijk door een der Europeesche leden maan-
1873 7.841 781 8.622
delijks om de beurt waargenomen, werd al spoe-
1874 8.416 845 9.261 dig aan een bepaald daartoe aangewezen persoon
1875 7.722 897 8.619 en wel een Compagniesdienaar opgedragen. De
1876 7.447 829 8.276 baljuw fungeerde bij het college als aanklager.
1877 7.795 ggo 8.785 In civiele zaken had hij eene concludeerende stem.
1878 7.156 1.096 8.252 Door het College uitgesproken veroordeelingen
1879 7.638 1.094 8.732 tot straf mochten niet worden ten uitvoer gelegd
1880 7.604 1.225 8.829 voordat het vonnis door den Gouverneur-Generaal
1881 7-777 1.276 9-053 was goedgekeurd. Tegen uitspraken van het Col-
1882 8.198 1.196 9-394 lege in civiele zaken stond, wanneer de waarde
1883 8.656 i.3Bg 10.045 der vordering een zeker bedrag overschreed, appèl
1884 8.677 i-390 10.067 open bij eene mede in 1620 te Batavia opgerichte
1885 8.021 1.452 9-473 hoogere rechtbank. Deze rechtbank, oorspronkelijk
1886 7.234 1.331 8.565 aangeduid met „de Ordinaris luijden van
1887 6.592 1.485 8.077 den Gerechte in 't fort ofte Casteel" en
1888 6.633 1-584 8.217 later, krachtens eene resolutie van 10 September
iBBg 7.041 1.810 8.851 1626, „Ordinaris Raet van
ißgo 6.886 1.8g5 8.781 Justitie bin-
l89« nen het Casteel Batavia" geheeten, kende
7-734 1-982 9.716 zich in
1798 eigenmachtig den titel toe van Hooge
1892 7.970 1.840 9.810 Raad, waartegen van hooger hand geen bezwaar
1893 8.147 i-6gg g.846
werd gemaakt. President, in den regel een lid
ißg4 9.290 1.788 n.078 der Hooge regeering, leden en secretaris van den
1895 8.250 1.815 10.065 Raad waren zonder uitzondering Compagnies die-
1896 8.314 2.146 10.460
1897 8.908 2.318 11.226 naren. Officier van justitie bij het College was de
Advocaat-fiscaal van Indië. In eersten aanleg kwa-
1898 8.328 2.625 10.953 men voor den Raad al de zaken,
1899 8.362 3.146 11.508 pagnie of hare dienaren betrokkenwaarin de Com-
waren. Behalve
Bovenstaande uit de Koloniale Verslagen over- de rechtspraak in appèl, welke zich aanvankelijk
genomen cijfers, waarin ook begrepen is de door bepaalde tot zaken, waarin het Collegie van Sche-
het Gouvernement geïnde entrepöt-pakhuishuur penen uitspraak had gedaan, doch zich later ook
(tot een gemiddeld bedrag van ruim ƒ70.000 per uitstrekte over zaken bij rechtbanken buiten Ba-
jaar gedurende de 1894/98) zijn doorloopend iets tavia behandeld, rustte op den Raad van
lager dan die voorkomende in de jaarcijfers van nog de plicht Justitie
om, voor het geval eene lagere
het Centraal bureau voor de Statistiek (Koloniën rechtbank weigeren mocht recht te doen of eene
A, rubriek XI, n°. IV), waarin ook (tot een ge- zaak niet binnen een behoorlijken tijd afdeed,
middeld bedrag van ƒ47.000 per jaar gedurende die zaak aan zich te trekken (recht van evocatie).
de jaren begrepen zijn de in de begroo- Revisie van een in een burgerlijke zaak gewezen
ting onder de middelen opgenomen rubriek c, vonnis van den Raad van
„andere ontvangsten".
Justitie was slechts in
enkele gevallen mogelijk. De herziening had plaats
 RECHTSWEZEN.
door den Raad van
Justitie zelf, aangevuld met
zooveel door de Regeering aangewezen leden
(adjuncten-reviseurs) als er leden van den Raad
vonnis hadden geveld.
Al naarmate Batavia in bevolking en bloei toe-
nam, landbouw en nijverheid zich in de omme-
landen ontwikkelden en het gezag der 0.-I. C.
zich over Java uitbreidde, waren nadere maatre-
gelen van voorziening onvermijdelijk.
De taak van het Collegie van Schepenen moest
worden verlicht door de oprichting van een col-
lege, bestaande uit een president, een vice-presi-
dent en drie leden, Commissarissen van
huwelijks- en kleine gerechtszaken ge-
noemd. Het had te waken tegen voltrekking van
huwelijken van christenen in strijd met de be-
staande verordeningen en, behoudens beroep op
de Schepenbank, ook recht te spreken in geringe
zaken van de burgerij. Bij den Raad van Justitie
mochten zaken van gering belang voortaan ook
niet meer dadelijk voor den vollen raad worden
gebracht. Eerst moesten zij worden onderworpen
aan de beslissing van een paar leden daarvan,
Commissarissen uit den Raad van Jus-
titie voor kleine zaken genoemd.
Door de aanstelling van een Landdrost ofDros-
saard over de Ommelanden van Batavia werd het
ressort van den baljuw beperkt tot de stad Batavia
en de Zuider-voorstad, terwijl ook de Advocaat-
fiscaal van een deel zijner werkzaamheden werd
ontlast door de aanstelling van een Water-fiscaal,
wiens gebied zich uitstrekte over de reede van
Batavia en de eilanden bij Jakatra behoorende.
Landdrost en Water-fiscaal verkregen als Officie-
ren van Justitie zitting, eerstgenoemde in het Col-
lege van Schepenen en laatstgenoemde in den
Raad van Justitie.
Aan een College van Heemraden der Ba-
taviasche ommelanden (opgericht in 1664) werd
opgedragen om toe te zien op het maken en be-
hoorlijk onderhouden van wegen, dijken, water-
leidingen enz. en om zooveel mogelijk de ge-
schillen uit den weg te ruimen, waartoe het
verwarde landbezit voortdurend aanleiding gaf.
Van dat uit Compagnies-dienaren en burgers be-
staande College was een Raad van Indië presi-
dent en de Landdrost vice-president.
Een „Gecommitteerde tot en over de
zaken van den inlander", verkreeg de be-
voegdheid om voornamelijk in het ressort van
den Landdrost over de Ommelanden van Batavia
„civiele en huiselijke zaken en geschillen" van
inlanders te beslechten, terwijl in het belang van
een deel der bevolking nog werd bepaald, dit
echter eerst in de tweede helft der i8e eeuw,
dat twee leden van het College van Schepenen
en de Landdrost, geassisteerd door een secretaris,
eenmaal 's weeks zitting zouden nemen te Meester
Cornelis om recht te doen op vorderingen, waar-
van de waarde een zeker bedrag niet te boven
ging en daar verder gerechtelijke informatiën in
strafzaken in te winnen.
Een te Batavia gevestigd College, waarvan de
leden Commissarissen van zee- en com-
merciezaken werden genoemd, had slechts een
kortstondig bestaan. In 1746 te Batavia opgericht
in verband met de openstelling voor particulieren
van de vaart op verschillende plaatsen in Azië,
werd het reeds in 1755 opgeheven èn omdat het
geenszins aan de verwachting had voldaan èn
omdat de vrije vaart niet langer geoorloofd was.
389
Wat de landen betreft, welke in de iBe eeuw
door den Soesoehoenan van Mataram aan de 0.-I.
C. werden afgestaan, daar behielden de inlandsche
hoofden voorshands de rechtsmacht, welke zij tot
dusver over hunne onderhoorigen hadden uitge-
oefend. In 1747 echter werd op de Noordkust
van Java een landraad te Semarang opgericht,
waarin de Commandeur van Java's Oostkust, wel-
dra Gouverneur geheeten, als voorzitter, eenige
regenten als leden, voorts nog een inlandsch fis-
caal met den titel van groot-djaksa, een Europee-
sche scriba en een Javaansche secretaris zitting
hadden. De landraad sprak uitsluitend recht over
Javanen. Zaken, waarin personen van anderen
landaard betrokken waren, bleven ter kennisname
van den reeds eerder te Semarang als hoofdkan-
toor van Java's Oostkust gevestigden Raad van
Justitie.
Buiten Java en Madoera bestonden op verschei-
dene plaatsen justitieele raden. Gewoonlijk door
de opperhoofden der kantoren voorgezeten oefen-
den vele dezer hoofden een zoo verderfelijken
invloed op de rechtspraak uit, dat de Indische
regeering het in 1732 geraden achtte al die hoof-
den van verdere deelneming aan de rechtspraak uit
te sluiten. Het praesidium moest in het vervolg
aan den in rang op hen volgenden persoon wor-
den overgelaten. Van vonnissen dier justitieele
raden kon in sommige gevallen worden geappel-
leerd bij den Raad van Justitie te Batavia.
Op de Compagniesschepen werden orde en tucht
gedurende de reis gehandhaafd op de wijze voor-
geschreven bij „artikelbrieven". De meeste zaken
werden aan boord door daartoe aangewezen scheeps-
rechters afgedaan. Tenzij het algemeen belang
anders vorderde moesten alleen zij, die zich aan
zware misdrijven hadden schuldig gemaakt, aan
den gewonen rechter ter plaatse van aankomst
worden uitgeleverd. In geval van urgentie moch-
ten lieden, die dergelijke misdrijven op particu-
liere schepen hadden gepleegd, aan het eerste
compagniesschip, dat men tegenkwam, worden
overgegeven ten einde des vereischt daar te wor-
den gestraft.
Wat den grondslag der rechtspleging gedu-
rende het bewind der 0.-I. C. betreft, de te Batavia
gevestigde rechtbanken pasten, voor zoover Indi-
sche verordeningen niet in de materie voorzagen,
reeds het Oud-Hollandsch en Romeinsch recht
toe vóórdat in 1625 eene verordening in dien
geest door de Indische regeering werd uitgevaar-
digd. De instructie voor den Gouverneur-Generaal
van 1632 handhaafde gezegd beginsel. Eene syste-
matische rangschikking der verordeningen voor
Batavia, voor zooveel noodig gewijzigd en aange-
vuld, werd in 1642 tijdens het bestuur van den
Gouverneur-Generaal van Diemen in den vorm
van een wetboek afgekondigd en in 1650 door
het Opperbestuur goedgekeurd. Steller van dit
wetboek, dat den naam droeg van „Ordonnantiën
en Statuten van Batavia", was de als Gouverneur-
Generaal wel bekende Joan Maetsuyker. Het werd
in de tweede helft der volgende eeuw herzien.
Ongelukkig werd echter op de „Nieuwe Batavia-
sche Statuten" — het werk van den Opperkoop-
man Jacobus Johannes Craan — nooit de goed-
keuring van het Opperbestuur verkregen, zoodat
zij geen kracht van wet hebhen bezeten. Bij de
rechtspraak der Europeesche rechtbanken op andere
plaatsen dan Batavia werden ongeveer dezelfde
rechtsbronnen toegepast. Alleen namen de recht-
390 RECHTSWEZEN.

banken, meer in het bijzonder voor Inlanders in- aan een „ambulant gericht" opgedragen in eer-
gesteld, in hoofdzaak inheemsche wetten en gebrui- sten aanleg te oordcelen over misdrijven, door
ken in acht. Als handleidingen bij de rechtbanken aldaar woonachtige niet-christcn-inlanders gepleegd.
dienden een „Compendium dervoornaamste Javasche De prefekt zat voor en had als leden bij zich
wetten", samengesteld ten behoeve van den Sema- den regent en den hoogepriester van het district,
rangschen landraad en door de Regeering in 175° waarin was misdreven, zoomede twee door den
goedgekeurd; een „Compendium der voornaamste prefekt aan te wijzen opzieners. Ook in deze stre-
Mahomedaansche wetten en gewoonten nopens ken mocht geen crimineel vonnis worden ten uit-
erfenissen, huwelijken en echtscheidingen", dat voer gelegd zonder voorafgaande approbatie van
in 1760 werd gedrukt en een soortgelijke verza- den Gouverneur-Generaal.
meling van voorschriften van Chineesch recht, Het al te groote ressort van den Raad van
vervaardigd door den Secretaris van Schepenen Justitie en van den grooten landraad te Semarang
I. llaksteen en in 1761 door de Regeering aan werd gesplitst, zoodat het aantal rechtbanken werd
de te Batavia gevestigde Collegiën van Justitie vermeerderd met een Raad van Justitie te Soera-
„ter speculatie" gezonden. baja en een grooten Landraad aldaar, speciaal voor
Nadat de bezittingen der 0.-I. C. op den Neder- den Oosthoek van Java. Tevens werd in elke pre-
landschen Staat waren overgegaan, meer in het fecture in die streken een afzonderlijk landgericht
bijzonder gedurende het bestuur van den Gouver- uitsluitend voor Javanen opgericht. Bij deze land-
neur-Generaal Daendels, werden in het rechtswe- gcrichtcn werden alle burgerlijke en lijfstraffelijke
zen gewichtige veranderingen gebracht. zaken afgedaan, die niet tot de bevoegdheid der
In de door den Koning van Holland in 1807 landraden behoorden. Aan de landraden verbleef
vastgestelde instructie voor den Gouverneur-Gene- alleen de berechting van enkele zware misdrijven
raal was bepaald dat alle militaire delicten voor- zoomede van misdaden, door regenten, eenige
taan door militaire krijgsraden zouden worden be- mindere inlandsche ambtenaren, hunne familiën
recht. In verband hiermede gaf Daendels machtiging en andere aanzienlijke inlanders begaan. Kleine
tot bijeenroeping van garnizoenskrijgsraden telkens geschillen tusschen Javanen moesten in de regent-
wanneer zulks noodig zou wezen en richtte hij schappen zelf worden berecht in eene vergade-
tevens een „hooge militaire vierschaar" te Batavia ring van den regent, eenige mindere ambtenaren
op, voornamelijk belast met de herziening van en priesters. Hooger beroep van uitspraken van
vonnissen, door militaire rechtbanken tegen krijgs- die zoogenaamde vredegerechten stond open bij
volk zoowel te land als te water gewezen. Te het landgericht. De zaken, waarin Europeanen,
Semarang, Soerabaja, Ambon, Banda en Ternate Chineezen, Maleiers, Boegmeezen en andere vreem-
namen geen officieren maar de fiscaals bij de Raden delingen gemeenschappelijk met een inlander be-
van Justitie de functiën van auditeur-militair waar. trokken waren, kwamen voor de Europeesche
De Hooge Raad werd gereorganiseerd, bij welke rechtbanken.
gelegenheid het ambt van Water-fiscaal kwam te In de Cheribonsche landen en in Bantam, welke
vervallen. De Advocaat-fiscaal had nu ook diens landen nog in een bijzonderen toestand verkeer-
werk te verrichten. den, verrezen eveneens landraden. Zij waren ge-
In het ressort van den Drossaard der Omme- vestigd de eene te Cheribon en de andere, zonder
landen van Batavia verrees een landgericht, dat rechtsmacht in civiele zaken, te Anjer.
recht had te spreken over allen, die in dat gebied Ten slotte zij hier nog vermeld dat Daendels
met uitzondering van een om Batavia gelegen ge- een einde maakte aan de verminkende straffen,
deelte woonachtig waren. Voorzitter daarvan was welke inlandsche rechtbanken, inheemsche wetten
de Drossaard, die voortaan geen plaats meer zou en gebruiken toepassende, pleegden op te leggen.
nemen in het College van Schepenen. Leden waren Eene nieuwe regeling, in enkele opzichten sterk
twee Christen-landeigenaren. Wanneer er zaken van de vroegere afwijkende, voerde het Engelsch
behandeld moesten worden van Inlanders of Chi- tusschenbestuur met opheffing van alle bestaande
neezen, betrekking hebbende op godsdienst, zeden, justitie- en politiegcrcchten in. Alle rechtsgedin-
huwelijk of successie, konden twee deskundige In- gen, hetzij civiele of crimineele, waarin Europea-
landers of Chineezen worden opgeroepen om aan nen of inwoners van Batavia, Semarang of Soe-
de berechting der zaak deel te nemen. Een aan rabaja waren betrokken, werden behandeld voor
den Drossaard toegevoegde Drost vervulde den de drie Raden van Justitie in die steden geves-
post van fiscaal. Tot op zekere hoogte was tegen tigd; die te Batavia (de Hooge Raad van Justitie
uitspraken van het landgericht in civiele zaken geheeten) was tevens Hof van appèl voor de twee
geen voorziening toegelaten. Overigens kon wor- andere raden en voor alle andere gerechten op
den geappelleerd, zoo het een landsdienaar gold Java, voor zoover hiervan bij bijzondere bepalingen
op den Hoogen Raad en anders op het College niet was afgeweken. Alle kleine civiele rechts-
van Schepenen te Batavia. Vonnissen in crimi- zaken, waarin de boven aangeduide personen be-
neele zaken moesten den Gouverneur-Generaal ter trokken waren, moesten door de zoogenaamde
approbatie worden toegezonden. requestenkamers worden behandeld, alle kleine
De rechtsmacht van den Gecommitteerde tot strafzaken door de Magistraten. Te Semarang en
en over de zaken van den inlander ging door de Soerabaja had men slechts één magistraat, later
oprichting van het landgericht te niet. Ook gaf resident geheeten, te Batavia daarentegen vier
de oprichting der nieuwe rechtbank aanleiding (later vijf) magistraten, die te zamen een Bank
tot ontbinding van het College van Heemraden, vormden. Zuinigheidshalve werden de magistraten
wiens administratieve werkzaamheden nu over- in 1815 ook met de werkzaamheden der reques-
gingen op het College van Schepenen. Sedert tenkamers belast. Het materieele recht onderging
traden de leden van dit College even als de Com- geen andere wijzigingen dan die tot verzachting
missarissen van huwelijks- en kleine gerechts- van het strafstelsel strekten. Wat het formeele
zaken niet meer jaarlijks af. recht betreft, in civiele zaken bleef de oude wijze
In de Jakatrasche en Preanger bovenlanden werd van rechtsvordering voor den Hoogen Raad en
 RECHTSWEZEN.
de Raden van Justitie gehandhaafd. In strafzaken
echter werd zooveel mogelijk de Engelsche rechts-
pleging gevolgd, zoodat door een gericht van ge-
zworenen (jury) over de feiten werd geoordeeld.
De pijnbank werd afgeschaft.
De rechtsbedeeling buiten Batavia, Semarang
en Soerabaja werd den uden Februari 1814 voor
den inlander op zoo voortreffelijke wijze geregeld,
dat die regeling de grondslag is gebleven voor
alle latere organisatiën. De hoofdpunten der rege-
ling kwamen hierop neder: de Resident werd ver-
klaard te zijn Opperrechter en de eerste Magistraat
binnen zijne residentie, die verdeeld was in distric-
ten, door inlandsche hoofden bestuurd. Elk district
was weder in divisiën gesplitst, in elk waarvan
een politiebureau aanwezig was. Het hoofd van
elke divisie had het recht lichte overtredingen
met een kleine geldboete te bestraffen en geringe
civiele zaken af te doen behoudens appèl bij het
hoofd van het district. Dit hoofd was voorzitter
van het districtsgerecht, waarin de Pengoeloe
(priester), de Djaksa en andere inlandsche beamb-
ten zitting hadden. Het gerecht nam in eerste in-
stantie kennis van civiele zaken van ietwat hoo-
ger belang, dan die voor het divisiehoofd moesten
komen, namelijk tusschen de 20 en 50 ropijen.
De Resident besliste alléén als rechter in den
residentieraad na ingewonnen advies van de re-
genten en na omtrent de inlandsche wetten en
gebruiken te zijn voorgelicht door den hoofddjaksa
en hoofdpengoeloe, die beiden als griffiers fun-
geerden. In strafzaken nam de djaksa van het
district, waar het misdrijf gepleegd was, meestal
de vervolging op zich. Alle misdrijven, waarop
niet de doodstraf stond en die niet tot de rechts-
macht der divisiehoofden behoorden, waren aan
de kennisneming van den Resident onderworpen.
In sommige gevallen mocht de uitspraak niet ten
uitvoer worden gelegd alvorens daarop de goed-
keuring van den Landvoogd was verkregen. De
civiele rechtsmacht der Residenten bestond uit
de appellen van de districtsgerechten, en, in eerste
instantie, uit alle zaken boven de 50 ropijen.
Van deze laatste was appèl bij den Landvoogd.
Alleen misdrijven, waarop de doodstraf stond,
behoorden tot de kennisneming van het Omme-
gaand gericht. Tot berechting van die zaken had
een lid van eiken Raad van Justitie op gezette
tijden zich naar de tot het ressort van den Raad
behoorende districten te begeven. Vijf inlandsche
gezworenen beslisten aangaande het feitelijke. De
rechter vonnisde volgens de inlandsche wetten en
herkomsten, hem door den pengoeloe en djaksa
kenbaar gemaakt. Zijn vonnis behoefde de be-
krachtiging van den Landvoogd.
Europeanen waren aanvankelijk, ook al woon-
den zij buiten Batavia, Semarang en Soerabaja,
alleen justiciabel voor een der Raden van Justitie.
Zaken tusschen Chineezen kwamen eveneens altijd
voor die rechtbanken. Na de regeling van 1814
echter stonden Europeanen en Chineezen even als
andere Oostersche vreemdelingen, ook voor inland-
sche rechtbanken terecht, namelijk in strafzaken
voor den ommegaanden rechter en in civiele zaken
voor het residenticgerecht.
Na herstel van het Nederlandsch gezag trad een
voorloopige toestand in, welke meer dan een kwart
eeuw heeft geduurd. Commissarissen-Generaal toch
waren van oordeel dat de Indische wetgeving zoo-
veel mogelijk met die in het vaderland behoorde
overeen te stemmen, waarom zij zich in afwach-
391
ting van de vaststelling van nieuwe wetten betref-
fende het rechtswezen in Nederland bepaalden
tot eenige provisioneele regelingen, waarbij het
bestaande zooveel doenlijk werd behouden. De
—
door het Engelsche bestuur begane fout van den
Hoogen Raad van Justitie voortaan Hoog Ge-
rechtshof geheeten — behalve zijne eigene met
de rechtsmacht van het voormalige College van
Schepenen te belasten, haastten zij zich te her-
stellen door ook te Batavia een Raad van Justitie
te vestigen op gelijken voet als die te Semarang
en Soerabaja. Zoodanige Raden van Justitie wer-
den ook opgericht te Amboina, Makasser en Ma-
laka. De Engelsche instelling der jury werd als
voor Indië ongeschikt niet overgenomen. Ook werd
de rechtspraak over Europeanen aan de inland-
sche rechtbanken onttrokken. Ten slotte werd een
Hoog Militair Gerechtshof opgericht, dat zich te
regelen had naar eene provisioneele instructie,
berustende op beginselen, bij de instructie van
hel Hoog Militair Gerechtshof in Nederland aan-
genomen, en, ten aanzien van de manier van pro-
cedeeren, hoofdzakelijk naar den stijl van prak-
tijk, bij den Hove van Holland tot in het jaar
1810 in gebruik geweest. Dit is nog het geval,
terwijl ook thans nog door de militaire rechtban-
ken wordt toegepast het Crimineel Wetboek voor
het krijgsvolk te lande, door den Koning in 1815
voor Nederland vastgesteld en op de Oost- en
West-Indische bezittingen van kracht verklaard.
Overzicht van den tegenwoordigen toe-
stand. Codificatie van 1848. Nadat de ver-
wachte nationale wetgeving voor Nederland in
1838 was tot stand gekomen maakte eene in 1839
in Nederland benoemde Commissie, samengesteld
uit Mr. C J. Scholten van Oud-Haarlem, President
van het Hoog-Gerechtshof van N.-L en twee oud-
leden van het Hof, ontwerpen van Algemeene be-
palingen van wetgeving voor N.-L, van een Regle-
ment op de rechterlijke organisatie en het beleid
der justitie in N.-L, van een Burgerlijk Wetboek
en een Wetboek van Koophandel, zoomede van
Bepalingen betrekkelijk misdrijven, begaan bij
faillissement, kennelijk onvermogen en surséance
van betaling. En nadat deze ontwerpen in 1846
waren goedgekeurd (zie Ind. Stbl. 1847 n°. 23)
werd de Staatsraad Jhr. Mr. H. L. Wichers, die de
laatste hand had gelegd aan het door de Commissie
van 1839 tot stand gebrachte, met eene zending naar
Indië belast, ten einde daar het nog ontbrekende
te helpen tot stand brengen en daar inmiddels
ook het voorzitterschap der beide hooge gerechts-
hoven te bcklceden. Het gevolg van die zending
was de vaststelling onder meer van Reglementen
op de burgerlijke rechtsvordering voor de Raden
van Justitie op Java en het Hoog Gerechtshof,
op de Strafvordering voor diezelfde rechtbanken
en voor de residenten op Java en Madoera, recht
sprekende in zaken van overtreding tegen Euro-
peanen en daarmede gelijkgestelde personen, op
de uitoefening der politie, de burgerlijke rechts-
pleging en de strafvordering onder de inlanders
en de daarmede gelijkgestelde personen op Java
en Madoera (gewoonlijk Inlandsch reglement ge-
noemd), benevens van bepalingen tot verzekering
van de regelmatige werking der nieuwe wetge-
ving op de Buitenbezittingen, en tot regeling
van eenige onderwerpen van strafwetgeving, die
eene dadelijke voorziening vereischten. De nieuwe
wetgeving trad op I Mei 1848 in werking (Ind.
Stbl. 1847 n°* 40, 52 en 57; 1848 n»« 2, 6,
392 RECHTSWEZEN.
10 en 16). Op dat tijdstip vervielen alle vroe-
gere verordeningen of gebruiken betreffende al
de onderwerpen, bij de nieuwe wetgeving gere-
geld, voor zoover ze niet uitdrukkelijk in stand
werden gehouden. Het gezag van het Oud-Hol-
landsch en van het Romeinsch recht werd af-
geschaft. Een strafwetboek voor Europeanen, dat
de Code Pénal zooals die in Nederland herhaal-
delijk was gewijzigd tot grondslag had, werd
eerst op 1 Jan. 1867 ingevoerd. Een dergelijk
wetboek voor Inlanders trad eerst op I Jan.
1873 in werking tegelijk met twee algemeene
politie-strafreglementen, één voor Europeanen en
het andere voor Inlanders. Deze reglementen stel-
len feiten strafbaar, niet vallende binnen de wet-
gevende bevoegdheid, den hoofden van geweste-
lijk bestuur toegekend. Zij mogen namelijk alleen
reglementen en keuren van politie maken, hetzij
voor hun geheele gewest hetzij voor een gedeelte
daarvan, welke zich niet uitstrekken tot onder-
werpen van algemeen strafrecht (art. 72 R. R.
en St. 1858 n os 17 en 18). Bij evengemelde wet-
boeken worden de strafbare feiten verdeeld in
twee soorten, namelijk misdrijven en overtredingen.
Overtreding bestaat in het doen of nalaten van
hetgeen onder bedreiging van geen zwaardere straf
dan gevangenisstraf en geldboete voor Europea-
nen of van dwangarbeid buiten den ketting en
geldboete voor Inlanders, gezamenlijk of afzonder-
lijk, met of zonder verbeurdverklaring van bijzon-
dere voorwerpen is verboden of geboden bij de
reglementen en keuren van politie, gelijk mede
bij de wettelijke verordeningen op het stuk van
's lands middelen en pachten en van hetgeen onder
bedreiging van geen zwaardere straf dan gevange-
nis van drie maanden en geldboete voor Euro-
peanen of ten-arbcidstelling aan tle publieke werken
voor den kost zonder loon en geldboete voor In-
landers, gezamenlijk of afzonderlijk, met of zonder
verbeurdverklaring van bijzondere voorwerpen, is
verboden of geboden bij algemeene verordeningen.
De hoofdstraffen voor Europeanen zijn de dood-
straf, tuchthuisstraf van vijf tot twintig óf tot
vijftien óf tot tien jaren; verbanning uit Neder-
landsch-Indië voor den tijd van vijf tot tien jaren;
gevangenisstraf van zes dagen tot vijf jaren, be-
houdens bijzondere bepalingen aangaande haren
korteren of langeren duur, en geldboete. Voor In-
landers de doodstraf; dwangarbeid in den ketting
van vijf tot twintig óf tot vijftien óf tot tien
jaren; dwangarbeid buiten den ketting van ten
hoogste vijf jaren, behoudens bijzondere bepalin-
gen aangaande haren langeren duur, tcn-arbeid-
stclling aan de publieke werken voor den kost
zonder loon van ten hoogste drie maanden; ge-
vangenisstraf van ten hoogste acht dagen en geld-
boete. De straffen van dwangarbeid in of buiten
den ketting worden met opzicht tot eenige aan-
zienlijke inlanders, die niet voor inlandsche recht-
banken terecht mogen staan, vervangen door weg-
zending naar een oord van ballingschap. In geval
het een feit geldt waartegen ten-arbeidstelling
aan de publieke werken is bedreigd wordt hun
in stede hiervan gevangenisstraf opgelegd.
De nieuwe wetgeving van 1848 liet de be-
staande verordeningen omtrent de samenstelling
en de rechtsmacht van en de wijze van rechts-
pleging bij de rechtbanken en gerechten in de
bezittingen buiten Java en Madoera grootendeels
onaangeroerd-. Eerst ongeveer een kwart eeuw later
kon tot de Verziening daarvan worden overgegaan
op voorstellen van Mr. T. 11. der Kinderen, die
in 1863 tot Commissaris van het Gouvernement
tot het ontwerpen en voorstellen der vereischte
wettelijke bepalingen werd benoemd. Sedert 1849
was die taak herhaaldelijk te vergeefs aan anderen
opgedragen. Achtereenvolgens verschenen nu regle-
menten tot regeling van het rechtswezen voor
Banka en onderhoorigheden en Sumatra's West-
kust (Ind. Stbl. 1874 n os 33 en Palembang
(St. 1878 n°. 14), de Lampongsche districten (St.
1879 n. 65), Benkoelen, de Zuider- en Ooster-
afdeeling van Borneo (St. 1880 nos 32 en 55),
Atjeh en onderhoorigheden (St. 1881 n" s 82 en 83),
Celebes en onderhoorigheden, Timor en onder-
hoorigheden, Menado, Amboina, Ternate en onder-
hoorigheden, Riouw en onderhoorigheden, Bali
en Lombok (St. 1882 nos 22, 26, 27, 28, 29, 32,
33, 84, 142 en 143), de Westerafdeeling van Bor-
neo (St. 1883 n". 59), de Oostkust van Sumatra
(St. 1887 n». 45) en Billiton (St. 1892 n<>. 183),
al welke reglementen bij tal van latere verorde-
ningen nog eenigszins zijn gewijzigd. Sedert het
tot stand komen van die nieuwe regelingen zijn
in de Buitenbezittingen alleen Raden van Justitie
gevestigd te Padang en te Makasser.
Overal waar de inlandsche bevolking
niet is gelaten in het genot harer eigene
rechtspleging wordt in Nederlandsch-
lndië recht gesproken in naam des Ko-
nings of der Koningin. Landen, waar de
bevolking in het genot harer eigene rechtspleging
is gelaten, treft men overal in Ned.-Indië aan,
zelfs nog op Java. Voor zooveel doenlijk wordt
op die eigen rechtspraak door het Nederlandsch
bestuur invloed uitgeoefend b. v. door het vcrlce-
nen van gratie, het aanwijzen der strafplaats en
door de leiding der rechtbanken aan Europeesche
bestuursambtenaren op te dragen. In sommige
streken gelukte het reeds ons milder strafstelsel
te doen toepassen.
Op welke grondslagen de rechtspraak van onze
rechters moet berusten geeft het Reglement op
het beleid der Regeering van N.-L van 1854 dui-
delijker aan dan de wetgeving van 1848.
Voor zooveel de Europeanen betreft
berust zij in burgerlijke en handelsza-
ken, alsmede in strafzaken, op alge-
meene verordeningen, zooveel mogelijk
overeenkomende met de in Nederland
bestaande wetten. In opvolging hiervan is
niet lang geleden een nieuw strafwetboek voor
Europeanen samengesteld, zooveel mogelijk over-
eenkomende met het nieuwe Nederlandsche wet-
boek van Strafrecht. Ofschoon reeds in 1898 afge-
kondigd zal het echter wel niet in werking treden
voordat ook een nieuw strafwetboek voor Inlan-
ders gereed zal zijn gekomen.
Aan den Gouverneur-Generaal is de bevoegd-
heid toegekend om de daarvoor vatbare
bepalingen van burgerlijk, handels- en
strafrecht voor Europeanen, des noo-
dig gewijzigd, toepasselijk te verklaren
op de inlandsche bevolking of een ge-
deelte daarvan. Van deze bevoegdheid is voor-
namelijk gebruik gemaakt ten aanzien van Ooster-
sche vreemdelingen. In 1855 werd een belangrijk
deel van de burgerlijke en handelswetgeving voor
Europeanen benevens bepalingen omtrent de mis-
drijven bij faillissement, kennelijk onvermogen en
surséance van betaling van toepassing verklaard
op alle Vreemde Oosterlingen op Java en Ma-
 RECHTSWEZEN. 393

doera, welke tocpasselijk-vcrklaring sedert tot alle twistgedingen over eigendom of daaruit voort-
Sumatra's Westkust, Benkoelen, Celebes, de Mo- spruitende rechten, over schuldvorderingen of
lukken en Timor is uitgestrekt. Op de inheem- andere burgerlijke rechten bij uitsluiting behooren
sche bevolking werden zeer weinige bepalingen tot de kennisneming van de rechterlijke macht, doch
van Europeesch recht van toepassing verklaard. dat de tusschen inlanders of tusschen met dezen
Het R. R. spreekt verder van gevallen, gelijkgestelde personen van denzelfden landaard
waarin zich inlanders vr ij willig hebben gerezen burgerlijke geschillen, welke volgens hunne
onderworpen aan het voor de Fiuropea- godsdienstige wetten of oude herkomsten ter be-
nen vastgestelde burgerlijke en han- slissing staan van hunne priesters of hoofden, daar-
dels recht. Thans is dit nog slechts in één geval aan onderworpen blijven, geeft het R. R. eenige
mogelijk. Aan inlanders is namelijk — dit ge- waarborgen voor een deugdelijke en onpartijdige
schiedde reeds bij de wetgeving van 1848
bevoegdheid toegekend om zich ten aanzien
— de rechtspraak. Ze zijn hoofdzakelijk deze:
a. De rechterlijke macht wordt alleen
van een bepaalde handeling, het vermo- uitgeoefend door rechters, bij alge-
gensrecht betreffende, aan Europeesche wettelijke meene verordeningen aangewezen en
bepalingen te onderwerpen. Eene onderwerping tegen zijn wil kan niemand worden af-
aan de geheele Europeesche wetgeving was, getrokken van den rechter, dien alge-
volgens de wetgeving van 1848, verplichtend voor meene verordeningen hem toekennen.
den Inlander, die met een Europeaan in het huwe- (artt. 7g en 80 R. R.). De hierbedoelde voor-
lijk wilde treden. Dit voorschrift is echter ver- schriften worden gevonden in het Reglement op
vallen bij de in werking beding in iBgB van een de rechterlijke organisatie, eene resolutie van den
Koninklijk besluit, waarbij regelen werden gesteld Gouverneur-Generaal van Juni 1831, betreffende
ten aanzien van huwelijken tusschen personen, die de Vorstenlanden op Java en de regiementen tot
aan een verschillend recht zijn onderworpen (ge- regeling van het rechtswezen in de gewesten bui-
mengde huwelijken) en waarbij als beginsel is aan- ten Java en Madoera. Uit de bepaling volgt dat
genomen dat de vrouw, die een gemengd huwelijk het niet verboden is een burgerlijk twistgeding
aangaat, staande huwelijk, publiek- en privaatrech- met wcderzijdsch goedvinden van partijen aan de
telijk, den staat volgt van haren man. Met het oog beslissing van scheidslieden te onderwerpen. Schei-
hierop zijn nog een paar met dat beginsel niet ding der rechterlijke en administratieve macht
geheel overeenstemmende artikelen van een in heeft in Indië slechts voor een gering deel plaats
1861 vastgesteld bijzonder reglement op de huwe- gevonden, terwijl de onafzetbaarheid van denrech-
lijken tusschen de inlandsche Christenen in de ter daar ook niet is gewaarborgd, met uitzonde-
Moluksche eilanden, zoo onderling als met Euro- ring alleen van de leden van het hoogste rechts-
peanen, — welk reglement ook van toepassing college, aan wie ten minste in beperkte mate
was op Timor en onderhoorigheden
worden ingetrokken.
— moeten onafzetbaarheid is verzekerd.
b. Alle tusschenkomst van de Regee-
De rechtspraak over Inlanders, voor zoover zij ring in zaken van Justitie, niet bij het
niet aan bepalingen van Europeesch recht zijn R.R. toegestaan, is verboden (art.Bl R.R.).
onderworpen, berust op een gansch anderen grond- De uitzonderingen op den algemeenen regel zijn
slag dan die over Europeanen. Door den in- deze: De Gouverneur-Generaal heeft het recht
landschen rechter toch moeten worden van gratie van straffen door rechterlijke von-
toegepast de godsdienstige wetten, in- nissen in N.-L opgelegd zoolang de veroordeelden
stellingen en gebruiken der inlanders, zich daar ophouden. Onder dat recht wordt thans
voor zoo ver die niet in strijd zijn met geacht ook dat van rehabilitatie te zijn be-
algemeen erkende beginselen van bil- grepen. Voor zooveel inlandsche vorsten en hoof-
-lij klie iel en rechtvaardigheid. Daarop moet den betreft heeft de Gouverneur-Generaal ook het
ook de Europeesche rechter acht slaan bij de be- recht van amnestie en abolitie. Aan hem is
handeling van zaken der aan zijne rechtspraak de beslissing opgedragen van geschillen over be-
onderworpen inlandsche hoofden, alsmede bij de voegdheid tusschen de rechterlijke en de admini-
kennisneming in hooger beroep van door den stratieve machten, tusschen de rechtbanken en de
inlandschen rechter gedane uitspraken in zaken inlandsche priesters en hoofden, zoomede tusschen
van burgen-echtelijken aard; en zooveel mogelijk den burgerlijken en militairen rechter. Verlof van
ook bij zijne rechtspraak naar de voor Europea- den Gouverneur-Generaal of, buiten Java en Ma-
nen vastgestelde wetgeving telkens wanneer in- doera, van den hoogsten gewestelijken gezagheb-
landers als verweerders voor hem te recht staan. ber is noodig tot het instellen van burgerlijke
Geldt het zaken, die bij de godsdienstige wetten, rechtsvorderingen en van vervolgingen tot straf
instellingen en gebruiken niet zijn geregeld, dan tegen inlandsche vorsten en hoofden, bij alge-
neemt de rechter de algemeene beginselen van meene verordening aangeduid. Verder kan nog
het burgerlijk- en handelsrccht voor P'uropeanen de gewone loop der justitie worden gestremd door-
tot richtsnoer. Deze voorschriften — te vinden in dien aan den Gouv.-Gen. de macht is verleend
art. 75 van het Regeerings Reglement — munten iemand om politieke redenen in hechtenis te doen
niet uit door duidelijkheid, daar ze b. v. geen stellen en te verbannen, doordien is bepaald dat
antwoord geven op de vraag of voor Mohamme- tegen den vice-president en de leden van den
danen geoordeeld behoort te worden naar het Raad van N.-I. en andere, bij algemeene verorde-
Mohammedaansch recht (sarat) dan wel naar het ning aangeduide ambtenaren, met uitzondering
gewoonterecht (adat) en evenmin op de vraag of van het geval van voorloopige aanhouding bij
ten aanzien van Chineezen de in China bestaande ontdekking op heeter daad, geen bevel van ge-
godsdienstige wetten dan wel de gewoonten en vangenneming kan worden ten uitvoer gelegd en,
instellingen der Chineezen in Ned.-Indië tot richt- in het geval van ambtsmisdrijf, geen vervolging
snoer behooren te worden genomen. kan plaats hebben zonder voorafgaande machti-
Na in art. 78 voorop te hebben gesteld dat ging der Regeering; ten slotte doordien verboden
394 RECHTSWEZEN.

is om ergens, waar in naam des Konings wordt beurdverklaring. Behalve te Bawean, waar zij nog
recht gesproken, een doodvonnis ten uitvoer te door den resident wordt uitgeoefend, zijn thans
leggen zonder machtiging van den Gouverneur- de rechtskundige voorzitters der landraden met
Generaal. Het voorschrift betreffende deze mach- deze rechtsmacht belast. Ingevolge een Koninklijk
tiging is echter bij de nog niet in werking ge- besluit, opgenomen in het Indische Staatsblad van
treden wet van 2g April igoi (Ned. St. n°. 92) 1901 n°. 15, waarvan de datum van in werking
vervangen door de bepaling dat geen doodvonnis treding echter nog niet is bepaald, zal over eeni-
zal worden ten uitvoer gelegd dan nadat de Gou- gen tijd ook te Bawean een rechterlijk ambtenaar
verneur-Generaal volgens bij algemeene verorde- als residentierechter optreden. Bij dat zelfde Ko-
ning te stellen regels in de gelegenheid is ge- ninklijk besluit is de rechtsmacht der residentie-
weest gratie te verleenen. gerechten aanmerkelijk uitgebreid en meer in over-
c. De terechtzittingen zijn openbaar eenstemming gebracht met die van den kanton-
en de vonnissen worden in het open- rechter in Nederland.
baar uitgesproken behoudens de uit- 2°. de Raden van Justitie te Batavia,
zonderingen bij algemeene verordening Semarang en Soerabaja. Het ressort van
aangewezen. Niet in het openbaar uitgespro- deze rechtbanken strekt zich uit: dat van den
ken worden alleen de vonnissen in revisie van Raad van Justitie te Batavia over de residenticn
strafzaken en de beschikkingen op eenvoudige Bantam, Batavia, Preangerregentschappen, Cheri-
verzoekschriften; en bon en de gewesten Westerafdeeling van Borneo,
d. Alle vonnissen vermelden de gron- Banka, Billiton, Riouw, Oostkust van Sumatra,
den waarop zij rusten en in strafzaken, Palembang en Lampongsche districten; dat van
behalve het misdrijfof de overtreding, den Raad van Justitie te Semarang over de resi-
de stellige wetsbepalingen waarop zij dentiën Pekalongan, Semarang, Rembang, Banjoe-
zij n gegrond. Deze eisch geldt voor alle Euro- mas, Kedoe, Djokjakarta, Soerakarta en Madioen
peesche rechtbanken zonder uitzondering doch niet en dat van den Raad van Justitie te Soerabaja
onbeperkt voor den inlandschen rechter, aan wien over de residentiën Soerabaja, Madoera, Pasoe-
de eisch immers niet overal zou kunnen worden roean, Besoeki, Kediri, zoomede over de gewes-
gesteld. ten Bali en Lombok en de Zuider- en Ooster-
Het reeds vroeger aangeduide verschil in de afdeeling van Borneo. De Raden van Justitie zijn
grondslagen der rechtspraak bracht noodwendig samengesteld uit een voorzitter, een vice-president
de oprichting van tweeërlei soort recht- (te Soerabaja alleen is geen vice-president), eenige
banken mede, namelijk rechtbanken meer in het leden, een officier van justitie aan wien een sub-
bijzonder voor Europeanen en rechtbanken spe- stituut is toegevoegd, en een griffier met een of
ciaal voor Inlanders. Eerstgemelde rechtbanken meer substituten, allen Europeanen en rechtsge-
oordcelen ook over Inlanders doch voornamelijk leerden. In eersten aanleg nemen zij kennis van
alleen in hooger beroep, revisie of cassatie. De alle burgerlijke en strafzaken, niet behoorende
rechtbanken voor Europeanen zoowel als die voor tot de competentie hetzij van de residentiegerech-
Inlanders zijn wederom in twee soorten te ver- ten, hetzij van het Hoog Gerechtshof, zoomede
deden, te weten: alleenrechtsprekende rechters van burgerlijke geschillen, welke bij wege van
(gerechten) en collegiën. prorogatie rauwelijks voor hen worden gebracht.
In de wijze van procedeeren bestaat ook ver- In hooger beroep oordcelen zij in burgerlijke zaken
schil. Den maatschappelijkcn toestanden den graad over vonnissen, gewezen door de binnen hun rechts-
van ontwikkeling van den inlander in aanmerking gebied gevestigde landraden en daarmede gelijk-
nemende stelde de wetgever bij de inlandsche standigc rechtbanken en residentiegerechten, voor
rechtbanken in civilibus het ministerie van prak- zoover daartegen appèl bij den Raad van Justitie
tizijns niet verplichtend en schreef hij in verband is toegelaten; in zaken van overtreding over von-
hiermede veel eenvoudiger regelen van procedure nissen door de residentiegerechten en door de
voor dan die bij de Europeesche rechtbanken gel- landraden tot het ressort van den Raad behoo-
den. Zoodoende stelde de wetgever den inlan- rende gewezen, eveneens voor zoover daarvan in
der in staat spoedig en op gemakkelijke en wei- appèl kan worden gekomen. Wijders nemen de
nig kostbare wijze recht te bekomen. Raden van Justitie kennis van alle jurisdictie-
De rechtspraak over Europeanen is op Java en geschillen tusschen mindere rechterlijke autoriteiten
Madoera in de landen onder ons rechtstreeksch in hun rechtsgebied en zonder onderscheid
bestuur opgedragen aan: van den landaard van partijen van alle
I°. de Residentiegerechten, bestaande uit geschillen in zaken van prijzen en buit, van alle
een alleenrechtsprekenden rechter, bijgestaan door zee- en strandvonden, van het misdrijf van zee-
een griffier, die tevens ambtenaar van het open- rooverij, van alle misdrijven, gepleegd aangaande
baar ministerie bij het gerecht kan wezen. Zij prijzen en buit, van alle overtredingen der wet-
zijn gevestigd ter hoofdplaats van elke door een telijke bepalingen op het stuk van slavenhandel
resident of assistent-resident bestuurde afdecling zoomede van aanvaringen op zee en van misdrij-
en voorts op zoodanige andere plaatsen als de ven en overtredingen door middel van drukwer-

.
Gouverneur-Generaal heeft aangewezen of zal aan- ken gepleegd. Van vonnissen door de Raden van
wijzen. In burgerlijke zaken oordcelen zij over Justitie in burgerlijke zaken in het hoogste ressort
alle persoonlijke en tot roerende goederen betrek- gewezen kan in eenige gevallen revisie bij denzelf-
kelijke vorderingen, welke de som of waarde van den Raad worden verzocht.
ƒ2OO niet te boven gaan, door Inlanders tegen 1
3 het Hoog Gerechtshof van Neder-
Europeanen ingesteld; in zaken van overtreding landsch-lndië, te Batavia gevestigd en even
over alle klachten tegen Europeanen ingebracht, als de Raden van Justitie geheel uit Europeesche
wanneer op de overtreding geene andere of hoo- rechtsgeleerden samengesteld. De president alleen
gere straf is gesteld dan gevangenisstraf van acht wordt door den Koning benoemd. De vice-presi-
dagen of geldboete van ƒ 100 met of zonder ver- dentcn en raadshecren, de griffier en zijne sub-
 RECHTSWEZEN. 395

stituten, de procureur-generaal en zijne substitu- Justitie op Java aan laatstgemelde rechtbanken

ten, advocaten-generaal geheeten, worden even- worden overgedragen.
als alle overige rechterlijke ambtenaren in Indië Nog één middel bestaat er om handelingen of
door den Gouverneur-Generaal aangesteld. Als vonnissen van lagere rechtbanken door het Hof
hoogste rechterlijk college in Indië is het Hof te doen herzien. Dat middel, cassatie geheeten,
belast met het toezicht op de bedeeling des rechts kan worden aangewend tegen handelingen en
in geheel N.-L en met de zorg dat die bedeeling vonnissen in het hoogste ressort van de Raden
behoorlijk en onvertogen plaats hebbe. In eer- van Justitie, alsmede tegen vonnissen in eersten
sten aanleg oordeelt het in burgerlijke zaken over aanleg tevens in het hoogste ressort door de land-
alle persoonlijke en gemengde rechtsvorderingen, raden en daarmede gelijkstaande rechtbanken zoo-
waarin als gedaagden worden aangesproken I°. de wel in burgerlijke als in strafzaken gewezen. Ver-
Gouverneur-Generaal en 2°. de Regeering van zuim van vormen, op straf van nietigheid voorge-
N.-L, als vertegenwoordigende den lande, uitge- schreven, verkeerde toepassing of schending van
zonderd die, welke de belastingen en pachten wettelijke bepalingen, overschrijding van rechts-
betreffen. Ingeval niet blijkt dat het onderwerp macht en onbevoegdheid des rechters zijn de gron-
der vordering eene waarde heeft van ƒIO.OOO of den, waarop cassatie kan worden gevraagd. Ook
minder kan tegen de beslissing van het Hoog kan een eisch tot cassatie worden ingesteld in-
Gerechtshof hooger beroep bij den Hoogen Raad dien door verschillende rechterlijke collegiën in
der Nederlanden worden ingesteld. Bij de wet het hoogste ressort tegenstrijdige vonnissen ge-
van 29 April 1901 (Ned. St. n°. 92), waarvan wezen zijn tusschen dezelfde partijen en op de-
de datum van in werking beding echter nog moet zelfde gronden door partijen aangevoerd. Aan den
worden vastgesteld, is het hier bedoeld forum Procureur-Generaal is het recht voorbehouden cas-
privilegiatum voor den Gouverneur-Generaal als satie in het belang der wet te requireeren
bijzonder persoon en als hoofd der Indische Re- na verloop der termijnen aan partijen toegestaan.
geering afgeschaft, met dit gevolg dat de bemoeie- Het te wijzen arrest kan echter geen nadeel toe-
nis van den Hoogen Raad met in Indië behan- brengen aan de rechten door partijen verkregen.
delde rechtszaken eerlang zal ophouden. Verder Van arresten van het Dof in burgerlijke zaken,
oordeelt het Hof in eersten aanleg doch tevens waarvan het College in eersten aanleg kennis
in het hoogste ressort over burgerlijke zaken, die heeft te nemen, kan, wanneer de zaak niet vat-
het krachtens het hem toegekende recht van evo- baar is voor appèl aan den Hoogen Raad en niet
catie aan zich heeft getrokken en die hij wege blijkt dat de vordering in geschil ƒ 500 of min-
van prorogatie rauwelijks voor het college worden der bedraagt, bij het Hof in revisie worden geko-
gebracht; bovendien over alle misdrijven en over- men, terwijl tegen arresten in burgerlijke zaken,
tredingen (enkele overtredingen uitgezonderd), door waarbij het Hof in hoogste ressort uitspraak heeft
bepaaldelijk aangewezen administratieve en rech- gedaan, het middel van. request-civiel kan worden
terlijke ambtenaren gedurende den tijd hunner aangewend.
functiën begaan (de Gouverneur-Generaal staat De rechtspraak over Inlanders is op Java en
wegens misdrijf of overtreding in Nederland te Madoera in de landen onder ons rechtstreeksch
recht), zoomede over jurisdictiegeschillen ontstaan bestuur opgedragen
tusschen inlandsche rechterlijke autoriteiten, die
aan:
I°. de Districtsgerechten. Deze treft men,
niet onder denzelfden Raad van Justitie behooren, voor zoover niet anders is bepaald, in elk district
tusschen de Raden van Justitie onderling, tus- aan. Zij bestaan uit het districtshoofd als rechter,
schen een Raad van Justitie en een lagere rech- bijgestaan door eenige mindere inlandsche hoof-
terlijke autoriteit en tusschen den burgerlijken en den als raadslieden, en nemen, behoudens hooger
den militairen rechter, uitgezonderd geschillen beroep aan het rcgcntschapsgerecht, kennis van
tusschen het Hoog Gerechtshof en het Hoog Mi- burgerlijke rechtsvorderingen tusschen of tegen
litair Gerechtshof, moetende deze zooals hierbo- eigenlijk gezegde inlanders tot een maximum van
ven reeds is medegedeeld door den Gouverneur- ƒ2O. Zij hebben ook de bevoegdheid om inlan-
Generaal worden beslecht. Voor zoover hooger ders wegens mondelinge beleediging tot een boete
beroep is toegelaten neemt het Hof in appèl van hoogstens ƒ3 te veroordeelen.
kennis van burgerlijke zaken, waarin uitspraak is 2°. de Regentschapsgerechten, bestaande
gedaan door de Raden van Justitie, door de resi- uit den regent of den patih als rechter, bijge-
dentiegerechten te Medan en Mcnado en die in staan door eenige mindere inlandsche hoofden als
de residentie Amboina en door schcidslieden, ver- raadslieden, een pengoeloe of priester en een
der van bij de Raden van Justitie behandelde djaksa. Zij oordcelen in eersten aanleg en behou-
zaken van misdrijf, waarin geen voorloopige in- dens hooger beroep aan den landraad over alle
structie is gehouden, en van zaken van overtre- burgerlijke rechtsvorderingen tusschen of tegen
ding. Tegen veroordeelingen wegens misdrijf uit- eigenlijk gezegde inlanders, wanneer het onder-
gesproken door Raden van Justitie nadat in de werp eene waarde heeft van niet minder dan ƒ2O
zaak eene voorloopige instructie heeft plaats gehad en niet meer dan ƒSO en over tal van geringe
en door landraden en rechtbanken van omgang overtredingen, waarvoor zij óf een geldboete van
op Java en Madoera kan bij het Hoog Gerechts- hoogstens ƒlO óf gevangenisstraf van een tot zes
hof in revisie worden gekomen. Aan verplichte dagen kunnen opleggen. Waar geen districtshoof-
revisie hij het Hof zijn onderworpen vonnissen den bestaan worden de zaken, tot de competentie
van veroordeeling wegens misdrijf, geveld dooi- der districtsgerechten behoorende, door de regent-
de landraden en daarmede gelijkstaande rechtban- schapsgerechtcn beslist en zoo deze ook niet be-
ken in de tot het rechtsgebied der Raden van staan worden die zaken even als die, welke anders
Justitie op Java behoorende gewesten der Buiten- voor het regentschapsgerecht zouden zijn gebracht,
bezittingen. Dit gedeelte van de taak van het door de landraden afgedaan. In de residentie Ba-
Hoog Gerechtshof zal bij de eerlang te verwach- tavia worden de tot de kennisneming der districts-
ten reorganisatie van het Hof en de Raden van en regentschapsgerechten behoorende strafzaken
396 RECHTSWEZEN.

.
berecht door de sub 30 te vermelden ambtenaren. dingen door inlandsche gouvernementsambtenaren
.
30 de Residenten of hunne wettelijke en beambten in de Vorstenlanden in hunne ambte-
vervangers. Op de hoofdplaatsen der gewesten lijke betrekking gepleegd;
en afdeelingen zoomede op verscheidene andere 2°. de politiegerechten. Even als elders
plaatsen wordt door ambtenaren van het Binnen- op Java worden geringe strafzaken ook in de
landsch Bestuur zoogenaamd politierol gehouden. Vorstenlanden ter politierol berecht; in Djokja-
Krachtens een Koninklijk besluit van 1892, afge- karta ter hoofdplaats van dat gewest, in Soera-
kondigd bij Indisch Staatsblad van 1894 n°. 216, karta niet alleen ter hoofdplaats maar ook nog
kan die bevoegdheid waar noodig — gelijk reeds op verscheidene andere plaatsen.
is geschied — ook aan controleurs bij het Bin-
nenlandsch Bestuur worden toegekend. Op de der vorsten zijn:
Rechtbanken en gerechten voor de onderdanen

politierol worden overtredingen berecht, welke I°. de pradoto's, welke onderscheiden wor-
niet ter beslissing staan van de districts- en regent- den in het gebied van den Soesoehoenan van
schapsgerechten en waartegen geen zwaardere straf Soerakarta in de pradoto negri en de pradoto's

.
is bedreigd dan een geldboete van ƒIOO óf acht kaboepaten en in het gebied van Mangkoe Negoro
dagen gevangenis óf drie maanden ten-arbeidstel- in de pradoto mangkoenegaran en de pradoto
ling aan de publieke werken voor den kost zonder kawedanan;
loon. Tegen uitspraken der hier bedoelde politie- 2°. de rechtbank voor crimineele zaken
rechters staat geen enkel middel van voorzie- te Djokjakarta. Prinsen en grooten staan niet
ning open. voor deze rechtbank maar voor den Sultan zelf
40 de Landraden. Zij zijn de gewone dage- terecht;
lijksche rechters voor inlanders en op alle hoofd- 3°. de politiegerechten, welke geringe
plaatsen van gewesten en afdeelingen gevestigd. strafzaken hebben af te doen.
Bovendien vindt men er nog een te Bekasi. In Verder heeft men nog in de Vorstenlanden
eersten aanleg oordcelen zij over alle zoowel ci- inlandsche rechtbanken tot beslissing van burger-
viele als strafzaken, waarvan de berechting niet lijke rechtsvorderingen tegen sentono's (leden der
aan anderen is opgedragen; in hooger beroep vorstelijke familie) ingesteld
over de daarvoor vatbare vonnissen der regent-
— in Soerakarta
draagt de rechtbank den naam van Kadipaten,
schapsgerechten. Krachtens het beginsel, vastge- in Djokjakarta dien van Balemangoe
steld bij een Koninklijk besluit van 1869 (zie mede priesterraden, Soerambi genoemd, welke
— zoo-

Ind. St. van dat jaar n°. 47) zijn thans bij alle recht hebben te doen in zaken van huwelijk,
landraden op één na afzonderlijke rechtsgeleerden echtscheiding, boedelscheiding en erfopvolging.
tot voorzitters benoemd. Overigens zijn de land- In de bezittingen buiten Java en Madoera zijn,
raden samengesteld uit ten minste twee voorname zooals boven reeds werd gezegd, thans slechts
inlandsche hoofden als leden, een griffier, een twee Raden van Justitie gevestigd, namelijk een
pengoeloe als adviseur en een hoofddjaksa of te Padang en een te Makasser. Het rechtsgebied
djaksa of adjunct-djaksa, die het openbaar ministe- van eerstgemelde rechtbank strekt zich uit over
rie heeft waar te nemen. Sedert 1891 wordt de de gewesten Sumatra's Westkust, Benkoelen en
pengoeloe zoowel bij deze als bij andere recht- Atjeh en onderhoorigheden. Dat van den Raad
banken niet meer geraadpleegd in zaken van te Makasser omvat de gewesten Celebes en onder-
c h r i s t e n-inlanders.
. hoorigheden, Timor, Amboina, Ternate en Menado.
5 0 de Rechtbanken van Omgang. De De bevoegdheid dezer geheel uit rechtsgeleerden
samenstelling dezer rechtbanken komt met die samengestelde rechtbanken is nagenoeg dezelfde
der landraden overeen, met dit onderscheid alleen als die der Raden van Justitie op Java. Zij oor-
dat het aantal leden minstens vier moet bedra- dcelen echter ook in revisie over de vonnissen
gen. Belast met de berechting van zware misdrij- in zaken van misdrijf door de inlandsche recht-
ven missen de Rechtbanken van Omgang alle reden banken in hun ressort gewezen.
van bestaan nu de landraden door rechtsgeleerden Residentiegerechten zijn in alle gewesten der
worden voorgezeten, zoodat aan deze rechtscolle- Buitenbezittingen gevestigd. Hunne rechtsmacht
ges ook de behandeling van zware misdrijfzaken is echter veel uitgebreider dan die der tegenwoor-
veilig kan worden toevertrouwd. Ingevolge een dige residentiegerechten op Java en Madoera. Zoo
reeds bij Ind. St. van igoi n°. 13 afgekondigd mogen ze b. v. in burgerlijke zaken tot een be-
doch nog niet in werking getreden Koninklijk drag van ƒSOO (te Medan en Menado en in de
besluit, zullen de Rechtbanken van Omgang eer- residentie Amboina tot een bedrag van ƒ 1500)
lang ophouden te bestaan. recht spreken en hebben zij kennis te nemen van
In de Vorstenlanden op Java bestaan afzonder- overtredingen, waarop geen zwaardere straf is ge-
lijke rechtbanken en gerechten voor de inlandsche steld dan van drie maanden gevangenis en ƒSOO
onderdanen van het Gouvernement en voor de boete.
onderdanen der vorsten. De rechtspraak over de inlandsche bevolking
Eerstbedoelde rechtbanken en gerechten zijn: in de Buitenbezittingen is voornamelijk opgedra-
I°. de residentieraden, gevestigd te Soe- gen aan de magistraten die kleine zaken hebben
rakarta en te Djokjakarta, welke bestaan af te doen en aan inlandsche rechtbanken met
uit den resident als voorzitter, eenige ambtenaren verschillende benamingen (b. v. landraad, rapat,
of burgers als leden, den secretaris der residentie proatin), min of meer gelijkstandig met de land-
als fiscaal en een griffier. Zij oefenen dezelfde raden op Java. Slechts enkele van evenbedoelde
rechtsmacht uit als de landraden en rechtbanken rechtbanken worden door rechtsgeleerden voorge-
van omgang op Java doch oordcelen ook nog zeten. In sommige gewesten treft men ook districts-
over burgerlijke rechtsvorderingen tot een bedrag of regentschapsgerechten aan.
van ƒSOO, door Inlanders tegen Europeanen in- Wat het Openbaar Ministerie bij boven-
gesteld, over politieovertredingen door Europea- gemelde van gouvemementswege ingestelde recht-
nen begaan en over alle misdrijven en overtre- banken en gerechten betreft, zij nog het volgende
 RECHTSWEZEN.
aangeteekend. In het bijzonder is het O. M. belast
met de handhaving der wettelijke bepalingen en
der besluiten van het openbaar gezag, met de
vervolging van alle misdrijven en overtredingen
en met het doen uitvoeren van alle strafvonnissen.
De ambtenaren van het O. M. zijn verplicht om
de bevelen na te komen, welke hun in hunne
ambtsbetrekking door of van wege den Gouverneur-
Generaal worden gegeven. Ook zijn zij gehouden
om, des gevorderd, den Gouverneur-Generaal en
de Collegiën, bij welke zij geplaatst zijn te die-
nen van bericht, consideratiën en advies en om
in alle burgerlijke zaken, waarin de belangen van
den lande betrokken zijn, die belangen voor te
staan en te beschermen, voor zoo ver namelijk
deze taak niet aan anderen is opgedragen. Bij de
beraadslagingen der Europeesche rechtbanken in
raadkamer mogen de ambtenaren van het O. M.
niet tegenwoordig zijn. Daarentegen kunnen zij
alle terechtzittingen bijwonen en zijn zij hiertoe
zelfs verplicht wanneer er zaken behandeld wor-
den, waarin zij volgens de wettelijke bepalingen
moeten worden gehoord of waarin zij ambtshalve
als partij optreden. Zoo als hierboven reeds vrij
duidelijk is gebleken wordt het O. M. bij de euro-
peesche rechtbanken en gerechten door europee-
sche ambtenaren, bij de inlandsche rechtbanken
en gerechten daarentegen door inlandsche ambte-
naren uitgeoefend. Deze laatsten, op Java en Ma-
doera dj aksa's en in de Buitenbczittingen in-
landsche officieren van justitie genoemd,
kunnen echter, al worden zij meermalen met den
naam inlandsche ambtenaren van het
O. M. aangeduid, niet op eene lijn worden ge-
steld met de europeesche ambtenaren van dat
Ministerie. Immers zij missen de voornaamste aan
laatstgenoemden toegekende attributen, als zijnde
zij niet belast met de vervolging van misdrijven
en overtredingen en met de tenuitvoerlegging van
strafvonnissen. Voorts is hunne verhouding tot
den procureur generaal bij het Hoog Gerechtshof
als hoofd der rechtspolitie in N.-I. een geheel
andere dan die der officieren van justitie en lagere
europeesche ambtenaren van het O. M., daar deze
onmiddellijk onder de bevelen van den procureur
generaal staan, genen daarentegen ondergeschikt
zijn aan de europeesche administratieve ambtena-
ren, met de politie belast. Instructiën in het belang
der justitie worden dan ook door den procureur
generaal niet aan de inlandsche officieren van
justitie maar aan cvcngemeldc ambtenaren gegeven.
Bijzondere rechtsmacht wordt in Indië o. a. uit-
geoefend door:
a. de Militaire Rechtbanken. De militaire
rechtbanken voor het krijgsvolk te lande, name-
lijk de Krijgsraden en het Hoog Militair Gerechts-
—
hof, dat te Batavia is gevestigd, nemen kennis
van alle misdrijven zoowel militaire als ge-
meene — en van overtredingen, door aan de mili-
taire rechtspraak onderworpen Europeanen en In-
landers begaan, met uitzondering alleen van gemeene
misdrijven, gepleegd met andere personen, die
terechtstaan voor den burgerlijken rechter en van
misdrijven en overtredingen in zaken van belas-
ting. Op drie plaatsen op Java en zeven plaatsen
op de Buitenbezittingen wordt voor elk voorko-
mend geval door den militairen kommandant een
krijgsraad bijeengeroepen, samengesteld uit zeven
officieren van verschillenden rang, bijgestaan door
een auditeur militair of diens substituut, die niet
alleen het openbaar ministerie heeft waar te nemen
397
maar tevens de betrekking van secretaris vervult.
Op acht der evenbedoelde plaatsen fungeeren
rechterlijke ambtenaren als auditeur militair of
substituut auditeur militair. Op de beide overige
plaatsen zijn of worden voor die functiën officie-
ren aangewezen. Niet alle aan de militaire recht-
spraak onderworpen personen staan in eerste
instantie voor de Krijgsraden terecht. Officieren
van de landmacht b. v. die een hoogeren rang
bekleeden dan dien van kapitein en alle militai-
ren, van welken rang ook, die zich ter purge
stellen, komen dadelijk voor het Hoog Militair
Gerechtshof. De president, vice-president, raads-
heeren, griffier en substituten-griffier bij het Hoog
Gerechtshof zijn uit kracht hunner benoeming als
zoodanig tevens president enz. bij het Hoog Mi-
litair Gerechtshof. Aan de beraadslagingen van
dit Hof nemen echter gewoonlijk alleen één vice-
president en twee leden van het Hoog Gerechts-
hof benevens drie gepensionneerde of actief die-
nende hoofdofficieren der landmacht, die tot leden
zijn benoemd, deel. De procureur-generaal bij het
Hoog Gerechtshof en diens substituten fungeeren
bij het Hoog Militair Gerechtshof als advocaat-
fiscaal en substituut-advocaat-fiscaal. Al de von-
nissen der Krijgsraden moeten aan het Hoog
Militair Gerechtshof worden gezonden óf ter ap-
probatie of confirmatie óf om de zaak in appèl
te behandelen. Disciplinaire straffen worden door
den kommandeerenden officier opgelegd overeen-
komstig het Reglement van krijgstucht of disci-
pline voor het krijgsvolk te lande. Elke disciplinair
gestrafte heeft echter het recht om te reclameeren
bij den Krijgsraad.
De Zeekrijgsraden, met de rechtspraak over
het krijgsvolk te water belast, worden uit marine-
officieren samengesteld en oordcelen geheel over-
eenkomstig de Nederlandsche wetgeving betref-
fende het militair zeerecht.
b. de Krijgsraden bij de schutterijen.
De schutterijen maken in gewone tijden geen
deel van het leger uit. Geringe vergrijpen van
schutters tegen de orde en krijgstucht staan, voor
zoover ze niet door de kompagniescommandanten
kunnen worden bestraft, ter kennis van den Krijgs-
raad der schutterij. De behandeling van vergrij-
pen van meer belangrijken aard is aan den ge-
wonen rechter overgelaten.
c. den Raad van tucht, te Batavia geves-
tigd en samengesteld uit den oudst-aanwezenden
zeeofficier ter reede van Batavia (Tandjong-Priok)
als voorzitter en den havenmeester te Batavia en
drie koopvaardijschippers als leden. Aan dezen
raad is opgedragen te oordcelen over disciplinaire
overtredingen van schippers en scheepsvolk van
in N.-L te huis behoorende koopvaardijschepen.
Ofschoon ze niet met rechtsmacht zijn bekleed
dient hier nog gewag te worden gemaakt van de
Priesterraden, welke op Java en Madoera
naast eiken landraad en op de Buitenbezittingen
in verscheidene gewesten worden aangetroffen. Zij
nemen voornamelijk kennis van geschillen over
huwelijks- en erfrecht tusschen inlanders en tus-
schen met hen gelijkgestelde personen van den-
zelfden landaard. Waar de uitvoering hunner uit-
spraken niet vrijwillig geschiedt, kan deze alleen
langs den gewonen weg van rechten plaats heb-
ben na exccutoirvcrklaring van de uitspraak dooi-
de hoogste inlandsche rechtbank. Eene verorde-
ning betreffende de samenstelling der Priester-
raden is alleen voor Java en Madoera gemaakt.
398 RECHTSWEZEN.

Bij de lezing van hetgeen hiervoren betreffende de geschiedenis der codificatie in N.-L in Tijd-
de competentie der verschillende rechtbanken is schrift van N.-I. 1839, I, hl. 221 vg., Batavia;
gezegd houde men in het oog dat, waar sprake Mr. S. K(eijzer), De oude Bataviasche statuten in
is van Europeanen ook moet worden gedacht aan Bijdr. t. t. 1. en vlk. van N.-L, nieuwe volgreeks
Inlanders, voor zoover deze aan bepalingen van deel VI, bl. 393 vg.; Mr. D. J. Mackay, De
Europeesch recht zijn onderworpen; dat aan in- handhaving van het Europeesch gezag en de her-
landsche vorsten, rijksbestierders, regenten en ver- vorming van het regtswezen onder het bestuur
scheidene andere inlandsche ambtenaren en aan- van den G.-G. Mr. H. W. Daendels (1808— 1811),
zienlijke inlanders een of meer der Europeesche bl. 87 vg., 's Gravenhage 1861; Mr. H. D. Levys-
rechtbanken (het Hoog Gerechtshof uitgezonderd) sohn Norman, De Britsche heerschappij over Java
als forum privilegiatum is aangewezen en dat ver- en onderhoorigheden (181 1 —1816), bl. 135 vg.,
der als regel is aangenomen vooreerst dat de eischer 's Gravenhage 1857; Mr. I. H. J. Hoek, Het her-
den rechter van den gedaagde volgt en in de tweede stel van het Nederlandsch gezag over Java en
plaats dat wanneer personen, uithoofde van hun- onderhoorigheden (1816—1819), bl. 235 vg.,
nen landaard, stand of betrekking aan de rechts- 's Gravenhage 1862; Jhr. Mr. H. van der Wijck,
macht van onderling in rang verschillende recht- De Nederlandsche Oost-Indische bezittingen onder
banken of gerechten onderworpen, in één en het bestuur van den Kommissaris-Generaal du
dezelfde zaak betrokken zijn, zij gezamenlijk voor Bus de Gisignies (1826—1830), bl. 237 vg..
de hoogste dier rechterlijke autoriteiten terecht- 's Gravenhage 1866; Mr. P. Mijer, Verzameling
staan. van instructiën, ordonnantiën en reglementen voor
Tot bijstand of vertegenwoordiging van par- de Regering van N.-L, Batavia 1848; Reglemen-
tijen of beklaagden zijn bij de Europeesche recht- taire en andere wettelijke bepalingen betreffende
banken rechtsgeleerden als advocaten tevens het beheer der justitie op de buitenbezittingen
procureurs toegelaten. Tot uitoefening van in N.-L en in de residentiën Soerakarta en Djokja-
hunne bediening hebben zij eene benoeming van karta, 4 e druk, Batavia 1874; Tijdschrift „Het
den Gouverneur-Generaal noodig. Niet gegradu- recht in N.-L", 76 dl., Batavia 1849—1901; In-
eerden in rechten kunnen alleen tot procureur disch Weekblad van het recht, Batavia 1863
worden benoemd. Vooraf dienen zij echter een 1901; Mr. J. IL Abcndanon, De Ned.-Indische
—
voldoend examen te hebben afgelegd voor twee rechtspraak van 1849—1897, 3 dl., Batavia 1881,
commissarissen uit het rechterlijk college, waarbij 1892, 1898; Handelingen der N.-I. Juristen-Ver-
zij wenschen te praktizeeren. Te Batavia, Sema- eeniging 1885, 1886, 1887, Batavia; Mr. J. de
rang en Soerabaja wordt steeds een der daar ge- Louter, Handleiding tot de kennis van het staats-
vestigde advocaten en procureurs tot landsadvo- en administratief recht van N.-L, 4e uitgave bl.
caat benoemd ter behandeling van alle burgerlijke 447 vg-i 's Gravenhage—Batavia 1895; Mr. C. W.
zaken, waarin de Regeering van N.-L, als verte- Margadant, Het Regeeringsreglement van N.-L
genwoordigende den Lande, als partij optreedt. toegelicht, Batavia—'s Gravenhage 1894, 1895 en
Bij de Europeesche rechterlijke colleges zijn ook 1897, zie vooral het y deel bl. 90 vg.; Mr. C.
nog deurwaarders. De gewone worden benoemd P. K. Winckel, Essai sur les principes régissant
door den directeur van justitie, de buitengewone I'administration de la justice aux Indes Orientales,
door het hoofd van het gewest, waarin zij hunne Semarang—Amsterdam 1880, beoordeeld in Ind.
functiën zullen uitoefenen. Waar bij de inland- Gids, 1880, 11, bl. 546 vg.; Mr. J. A. Neder-
sche rechtbanken deurwaarders bescheiden zijn, burgh, Wetgeving voor N.-L, 2 stukken, Batavia
of de aanstelling van zoodanige ambtenaren noo- 1899, en Wet en Adat, 3 dl., Batavia, zonder
dig blijkt, worden die mede door den directeur jaartal; Mr. J. H. Abendanon, Publiek- en pri-
van justitie benoemd. vaatrechtelijke verhoudingen tusschen Nederland
Dat het rechtswezen in Indië in menig opzicht en de Nederlandsche Koloniën, Batavia 1891; De
voor verbetering vatbaar is wordt algemeen erkend. rechtspraak in N.-L en speciaal die over den In-
Zonder aan de schatkist onredelijke eischen te lander, een voorloopig program door een N.-L
stellen is het echter niet wel mogelijk het rechts- rechterlijk ambtenaar, Leiden 1896; De magistra-
wezen in Indië in te richten op ongeveer den- tuur in N.-I. door een rechterlijk ambtenaar, Se-
zelfden voet als b. v. hier te lande is geschied. marang 1878; Mr. A. J. Immink, De rechterlijke
Bovendien worden in een gebied van zoo groote organisatie van N.-L, 's Gravenhage 1882; Mr. C.
uitgestrektheid als dat van Ned.-Indië, waar de A. de Jongh, Burgerlijk wetboek voor N.-L met
middelen van verkeer nog veel te wenschen over- aanteekeningen, Zalt-Bommel 1857; J. F. T. J.
laten en waar de bevolking bestaat uit lieden van Brondgeest, hetzelfde wetboek met aanteekeningen,
verschillenden landaard, karakter, denkwijze, gods- Batavia—'s Gravenhage 1897; Mr. J. G. Rochtts-
dienstige meeningen en maatschappelijken toe- sen, De causis cur in nonnullis capitibus praeci-
stand, tal van elders ongekende bezwaren onder- puis differat codex civilis indo-neerlandicus a
vonden, welke niet gemakkelijk zijn uit den weg codice civili nostro, Utrecht 1853; Mr. J. P.
te ruimen. Gaandeweg wordt waar mogelijk ver- Metman, De nonnullis locis in quibus differat
betering aangebracht. Als een der middelen om methodus procedendi in foro civili ex codice indo-
daartoe te geraken kan de instelling worden ge- neerlandico a codice nostro, Rotterdam 1855;
noemd der Staatscommissie, welke bij Koninklijk Mr. A. J. Immink, Het Reglement op de burger-
besluit van 30 Juli 1892 n°. 36 in het leven lijke rechtsvordering voor de Europeesche recht-
werd geroepen, ten einde aan de Regeering voor- banken in N.-L vergeleken met het Nederlandsche
stellen te doen omtrent de wijzigingen of voor- wetboek van B. R., I e deel 's Gravenhage 1900
zieningen, die in de wetgeving van N.-L op (2 e deel nog niet verschenen); Mr. C. P. K.
privaatrechtelijk gebied noodig zijn. Winckel, Formulicrboek van burgerlijke rechts-

—•
Litteratuur: Mr. J. A. van der Chijs, Ned.- vordering in N.-L, 's Gravenhage 1884; Mr. J.
Indisch plakaatboek (1602—1811), 17 dl., Batavia J. C. Gaijmans, De landraden op Java en Madoera
's Hage 1885—1900; Mr. P. Mijer, Bijdrage tot rechtsprekende in zaken van misdrijf, Batavia
 RECHTSWEZEN. — RECHTVLEUGELIGEN.
1874; Mr. W. A. P. F. L. Winckel, De rechts- den Ned.-Ind. ambtenaar van het O. M. op Java
bedeeling onder de inlanders en daarmede gelijk- en Madoera, Amsterdam 1897; Mr. 11.P. Grobhee,
gestelden op Java en de Buitenbezittingen, 3 dl., De panghoeloe als adviseur in strafzaken, 's Gra-
Batavia 1884 en 1888; Mr. A. J. Immink, De venhage 1884; Mr. J. W. S. van der Aa, De leer
rechtspleging voor de inlandsche rechtbanken in
N.-L, 2 dl., Batavia 1889; Mr. A. J. C. E. van
Heijcop ten Ham, De berechting van civiele zaken
en van misdrijven op de terechtzitting der land-
raden op Java en Madoera, Leiden 1888; Mr. P.
L. A. Collard, Roekoen-roekoen hoekoem jang
lakoe di tanah Hindi-belanda, 2 dl., Batavia 1897;
Mr. J. W. S. van der Aa, Het civiel proces voor
de landraden en rapats op
Java en Madura en
ter Sumatra's Westkust, Batavia 1875; Mr. T. H.
der Kinderen, De algemeene verordeningen tot
regeling van het regtswezen in het gouvernement
Sumatra's Westkust, toegelicht uit officieele be-
scheiden, Batavia 1875; Mr. F. E. Couperus, Het
rechtswezen op Sumatra's Westkust, Leiden 1882;
Mr. T. H. der Kinderen, De ordonnantie van 14
Maart 1881 betrekkelijk de rechtspleging onder
de inheemsche bevolking van Groot-Atjeh met
cene memorie van toelichting, Batavia 1881; For-
mulierboek ten gebruike bij de toepassing van
het reglement tot regeling van het rechtswezen
in het gouvernement Sumatra's Westkust, Batavia
1875; Mr. C. B. Nederburgh, Bijdrage tot de
interpretatie der artt. 78 al. 2 en 83 van het
R. R. van N.-L in verband met art. 3 van het
reglement op de R. O. in N.-L, Leiden 1880;
Mr. L. W. C. van den Berg, De beginselen van
het Mohammedaansche recht volgens de imams
Hantfat en asj' Sjafe'i, 3e druk 1884, in 'tFransch
vertaald door R. de France de Tersant, Algiers
1896; Idem, De afwijkingen van het Mohamme-
daansche familie-, erf- en vermogensrecht, 's Gra-
venhage 1892; Idem, De Mohammedaansche gees-
telijkheid en geestelijke goederen op Java en
Madoera, Batavia 1882; Mr. J. W. C. Cordes,
De privaatrechtelijke toestand der vreemde oos-
terlingen op Java en Madoera, Leiden 1887; Mr.
G. von Faber, Het familie- en erfrecht der Chi-
neezen in N.-L, Leiden 1895; P. Vcllcma, Bijdra-
gen omtrent Indische vraagstukken, bl. 32—102,
Semarang 1896; Nieuwe regeling van den privaat-
rechtelijken toestand der Chineezen, ontworpen
op last der Regeering van N.-L, Batavia 1897;
Mr. A. Paets tot Gansoijen, Eenige opmerkingen
over het ontwerp van die nieuwe regeling, Soera-
baja 1897; Mr. F. C. Hckmeijer, De rechtstoestand
der inlandsche Christenen in N.-L, Utrecht 1892;
Mr. A. A. de Pinto, Wetboek van strafregt voor
de Europeanen in N.-L met memorie van toelich-
ting, 's Gravenhage 1866; Wetboek van strafrecht
voor de Europeanen in N.-L (in 1898 vastgesteld)
met memorie van toelichting, 's Gravenhage—
Batavia 1898; Mr. T. H. der Kinderen, Wetboek
van strafregt voor Inlanders in N.-L met toelich-
tende memorie, Batavia 1872; ld., De algemeene
politiestrafreglementen voor de Europeanen en
voor de Inlanders in N.-I. met toelichtende memo-
rie, Batavia 1873; Mr. W. de Gelder, Het straf-
recht in N.-L, 2e uitgave, bijgewerkt door Mr. M.
S. Koster, Batavia—'s Gravenhage 1897; Mr. C. W.
Margadant, Verklaring van de N.-I. strafwetboeken,
Batavia 1895; J. A. B. Wiselius, Het gevangenis-
en dwangarbeidstelsel in Nederlandsch- en in
Britsch-Indië, Zalt-Bommel 1885; Mr. J. Lion, De
Ned.-Ind. strafvordering voor Europeanen en met
hen gelijkgestelden, Leiden 1886; Mr. A. J.Dries-
sen, Schets der werkzaamheden in strafzaken van
399
van het bewijs in e
strafzaken, 2 druk, Batavia
1876; Mr. M. C. Piepers, De politierol, Batavia
1868; Mr. C. H. Nieuwenhuijs, De uitoefening
van politie in N.-L, Semarang—Cheribon 1896;
Mr. W. E. van der Hout, Handleiding ten ge-
bruike bij de uitoefening der militaire rechtsple-
ging, bewerkt ten dienste van het leger in N.
0.-L, 3e uitgave, Batavia 1881; A. V. L. Barre,
Het militair strafrecht in N.-L, 2 dl., 2C druk
Semarang 1894; Mr. P. W. Filet, De verhouding
der vorsten op Java tot de Ned.-Ind. regeering,
's Gravenhage 1895. W. C. Veenstra.
RECHTVLEUGELIGEN (ORTHOPTERA).
Orde van Insecten met bijtende monddeelen en
meestal twee paar vleugels, waarvan de voorste
stijf, perkamentachtig zijn en min of meer het
voorkomen hebben van dekschilden, terwijl de
achtervleugels vliezig zijn en in toestand van rust
als een waaier geplooid onder de voorvleugels
opgeborgen worden. Zij doorloopen geen volko-
men gedaantewisseling en ondergaan gedurende
hun groei enkel een aantal vervellingen. De meest
bekende vormen dezer orde zijn de sprinkhanen
(walangs), de krekels (djankriks, zie aldaar), de
veenmol (zie ANDJING-TANAH) en de kakker-
lakken (zie aldaar); maar zij omvat tevens de
vangsprinkhanen en die merkwaardige insecten,
waaraan de Indische natuur zoo rijk is, de wan-
delende takken en bladeren (zie MIMICRY). Ook
de oorwormen, hoewel door sommige dierkundi-
gen als een afzonderlijke orde beschouwd, mogen
tot de Rcchtvleugcligcn gerekend worden.
De sprinkhanen worden verdeeld in twee familiën,
de bladsprinkhanen (Locustidaè) en de ve Id-
sprinkhanen (Acrididae). Terwijl het lichaam dei-
krekels rond en zelfs ruggelings eenigszins afge-
plat is, zoodat de vleugels nagenoeg horizontaal
liggen, is het lichaam der sprinkhanen zijdelings
afgeplat en liggen de vleugels bijna verticaal daar-
tegen aan. Bij de „bladsprinkhanen", ook wel
sabelsprinkhanen genoemd, gekenmerkt door hun
lange borstelvormige sprieten, is het wijfje in
het bezit van een sabelvormige legboor, waarmede
zij de eieren vrij diep in den grond kan brengen;
zij leven grootendeels van dierlijk voedsel, maar
brengen toch somtijds aan de tabaksplanten eenige
schade toe. Een veel voorkomende soort is de
groote Megalodon ensifer Brullé, die men evenals
hanen en kwartels wel met elkaar laat vechten.
Niet zeer gunstig bekend zijn de „veldsprink-
hancn", van de voorgaande aan hun veel kortere,
draadvormige sprieten en het gemis van een leg-
boor gemakkelijk te onderscheiden; zij leven uit-
sluitend van plantenvoedsel en hebben in de laat-
ste jaren in onderscheidene koffietuinen belang-
rijke schade aangericht. Ook vreten verschillende
soorten aan de bladeren en jonge spruiten van
het suikerriet. Tot deze familie behooren de be-
ruchte „treksprinkhanen", die door sommige volk-
stammen als voedsel genuttigd worden; volgens
Valentijn werden ook op Java en Bali in zijn
tijd walangs door de inlanders gegeten. Evenals
bij de krekels bezitten bij de sprinkhanen de
mannetjes het vermogen een sjirpend geluid voort
te brengen, dat waarschijnlijk dient om het wijfje
te lokken; de veldsprinkhancn strijken daartoe
met den getanden binnenkant van de dij der ach-
400 RECHTVLEUGELIGEN. — REDJANG EN LEBONG.

terpooten langs den buitenrand der voorvleugels, Litteratuur: A. de Bormans, Midden-Sumatra,

terwijl bij de sabelsprinkhanen een der aderen Reizen en Onderz. der Sumatra-Expeditie, Nat.
aan den wortel van den linker voorvleugel van onde- Hist., dl. 11, Afd. 7. R. 11.
ren met tandjes is voorzien, als een „rasp", waar- REDIL. Zie BADOEK.
mede zij over den rechter voorvleugel strijken, REDJANG EN LEBONG. Redjang en Lehong
die op dat punt een sterk gespannen vliesje bezit, is de naam eener onderafdeeling van de afdee-
omgeven door een dikken rand, hij wijze van ling Tebing-Tinggi der residentie Palembang, die
een „trommel". Het sterkst ontwikkeld is dit grenst in het W. aan de afdeelingen Laïs, Mokko-
orgaan bij een op Java en Borneo voorkomende Mokko en Ommelanden van Benkoelen der res.
groote sprinkhaan, de Macrolyristes imperator Benkoelen, in het Z. aan de onderafdeeling Ampat-
Volt., wiens geluid men op verren afstand hooren Lawang, in het O. aan de onderafdeelingen Sin-
kan (zie Tijdschrift voor Entomologie dl. VIII, dang-streken en Rawas, in het N. aan de onder-
1865). afdeeling Rawas.
De Manlidae of vangsprinkhanen, die zich met Hoezeer dus staatkundig één geheel vormende,
andere kleine insecten voeden, zijn echte roofdie- bestaat deze onderafdeeling uit twee geografisch
ren; tot het bemachtigen van hun prooi kunnen en ook eenigermate ethnologisch geheel onder-
zij de getande scheen van hun lange voorpooten scheidene deelen, Lehong en Redjang, waarom
tegen de met twee rijen stekels gewapende dij het voor een juist overzicht dan ook wenschelijk
terugslaan, evenals een zakmes in zijn heft. Zij schijnt deze beide streken achtereenvolgens afzon-
zijn bijna uitsluitend bewoners der heete lucht- derlijk te behandelen uit aardrijkskundig en vol-
streek en slechts een paar soorten, zooals de be- kenkundig oogpunt.
kende Mantis religiosa (Gottesanheterin, prie-Dieu), Lebo n g. Dit landschap, ook wel genoemd
komen in Z.-Europa voor. Deze eigenaardige be- Redjang-Lehong, in tegenstelling met Redjang-
naming hebben zij te danken aan de zonderlinge Moesi of -Tengah, de eigenlijke Redjang, en
wijze, waarop zij het voorste lichaamsgedeelte en Rcdjang-Ampat Lawang, de onderafdeeling Ampat
de voorpooten, evenals een biddende de handen, Lawang, — behoort geheel tot het stroomgebied
omhoog richten; de Maleiers noemen ze daarom van Sumatra's Westkust, daar het den bovenloop
walang sembah, biddende vangsprinkhaan. De omvat der Ketaun, die zich bij Ketaun in de af-
wijfjes bevestigen haar eieren, in klompjes ver- deeling Laïs in den Indischen Oceaan stort.
eenigd, tegen de takken en omhullen ze met een Het is een golvend hoogland met eene uitge-
kapsel, gevormd door de slijmerige afscheiding strektheid van ± 1600 D K.M. dat begint op
van klieren van den eileider. Niet minder rijk het punt waar het Barlsangebergte zich, bij den
aan verscheidenheid van soorten is de familie der G. Seblat in twee takken splitst, in het O. afge-
Phasmidae, terecht spook-insecten genoemd, wijl sloten door den hoofdketen van genoemd ge-
hun nu eens bladvormig verbreed, dan weder bergte, die over eene lengte van ±45 K.M. in
stokvormig gerekt lichaam, met lange pooten, met 0.z.0. richting loopt met eene gemiddelde hoogte
of zonder vleugels, bladeren, knoppen, takken, van 1500 M. en zich vervolgens over eene lengte
ja bloemen zoo hedriegelijk nabootsen, dat de van ± 30 K.M. met eene gemiddelde hoogte van
inlander hen voor levend geworden plantendeelen 1100 M. in bijna z. richting buigt, om alz.oo de
aanziet. De wijfjes van het geslacht Phyllium, grens te vormen tusschen Lebong en Redjang en
Pseudophyllus en Phylloptera gelijken op blade- tevens de waterscheiding tusschen het stroomge-
ren; niet alleen komen haar vleugels in kleur bied der Ketaun en dat der Moesi. De tweede
overeen met versche of verdorde bladeren, maar lagere keten van het Barisangebergte loopt vanaf
ook het aderbeloop gelijkt veel op dat van een de G. Seblat eerst in nagenoeg z.w. richting, tot
blad en bovendien hebben de pooten bladachtige op het punt waar de Ketaun door het gebergte
aanhangsels. De soorten van het geslacht Truxalis heenbreckt, om vandaaraf de hoofdrichting, z.0.,
gelijken op spitse, half ontwikkelde grassprieten, te hernemen. De gemiddelde hoogte bedraagt hier
die van het geslacht Bacillus op takjes. Eury- slechts ± 700 M., terwijl dit gebergte de grens
cantha horrida Boisd. van Nieuw-Guinea heeft tusschen Lebong en Benkoelen vormt. De voor-
het geheele lijf met stekels bezet, zoodat men ze naamste toppen die men in deze keten vindt zijn
voor de takjes van een doornig gewas zou hou- van het z. af de drie toppen van den vulkaan
den. Hymenopus coronatus Oliv. gelijkt in kiem- Baleirang, nl. G. Gedang (2030 M.), G. Biti
en vorm op de blaadjes van een roos, waarop zij (1820 M.) en G. Baleirang (1870 M.) benevens
leeft, terwijl andere weer begonia-bloemen naboot- de G. Loemoet (1730 M.), terwijl de hoogste
sen. Wallace vond op Borneo een vorm, bedekt top van het oostelijk gebergte de B. Loemoet
met teêre, half-doorschijnende groene bladaanhang- (± 1700 M.) is.
sels, volkomen gelijkende op de levermossen, waar- Midden in dit hoogland strekt zich, ten n.o.
mee stukjes rottend hout in het oerwoud overdekt van het meer een alleenstaande, ± 1700 M. hooge
zijn. Zeer merkwaardig is het ook, dat de eieren bergrug, de G. Pandjang, uit.
dezer dieren meer gelijken op plantcn-zaden dan Een geheel volledig geologisch overzicht is van
op insecten-eieren. Lebong nog niet te geven. De oostelijke Barisan-
Ook de afwijkende groep der Oorwormen keten, en tevens het grootste deel van het stroom-
(Eorficulidac), met hun korte voorvleugels en ach- gebied der Ketaun bestaat uit augiet-andesieten,
terlij fsknijpers, is door een groot aantal soorten terwijl bij Sekandau in de rivier schieferklei werd
in den Indischen archipel vertegenwoordigd; bij aangetroffen. De oostelijke tak van het Barisan-
enkelen, zooals Opisthocosmia insignis, 't eerst be- gebergte bestaat uit oudere andesieten, terwijl de
schreven door De Haan (Verhandel, over de Na- Baleirang een sedert menschenheugenis niet meer
tuurl. Geschiedenis der Ned. Overz. Bezitt.), zijn werkende vulkaan is, die naar de zijde van Lebong
die knijpers zoo sterk ontwikkeld, dat zij aan de is ingestort.
vertakte bovenkaken van sommige kevers, 't vlie- De voornaamste rivier van Lehong is de Ketaun,
gend hert, herinneren. die vanaf haar oorsprong op den B. Loemoet tot
 REDJANG
aan Sekandau, waar zij Lebong verlaat, een afstand
van dtz 74 K.M. doorstroomt, terwijl zij ongeveer
halverwege een meer vormt, ± 4 D K.M. groot,
op ongeveer 790 M. hoogte gelegen, met cene
gemiddelde diepte van
± 50 M. en welks lengteas
ligt in de richting z.o.—n.w. (zie verder onder
KETAUN). Boven het meer, waar de rivier stroomt
tusschen het Barisangcbergte en den G. Pandjang,
is zij zeer smal, er
beneden' is zij voor kleine
prauwen bevaarbaar en stroomt zij door een
:fc 60 □ K.M. groote, moerassige vlakte, die waar-
schijnlijk een vroegere meerbodem is.
De voornaamste zijrivieren zijn: boven 't meel-
de A. Soeloep, die op het schcidingsgebergte met
Redjang ontspringt, er beneden de A. Oerang,
die op den G. Pandjang en de Ketaun-Kotór,
welke in den bovenloop Boengai heet, en die op
den G. Baleirang ontspringt. Verder ligt in Lebong
het boyenstroomgebied van den A. Satan, de
voornaamste zijrivier van de Ketaun, die zich
echter eerst in Benkoelen met deze vereenigt.
Fauna en flora dezer streken komen, evenals
die van Redjang, voor zoover bekend, geheel met
die van Midden-Sumatra overeen. Als eene eigen-
aardigheid dient echter vermeld te worden, dat
in Lebong, waar het oerwoud voor den aanleg
van ladangs is weggekapt en die ladangs weder
verlaten zijn, niet, zooals elders, ilalang voor goed
de plaats van het bosch inneemt, doch een bam-
boesoort, kapal genaamd, opkomt, die na niet
zeer langen tijd weer door het bosch verdrongen
wordt. In het meer vindt men eetbare mosselen,
kidjing, terwijl tusschen het meer en de weste-
lijke vulkanen zeer groote kudden herten worden
aangetroffen.
liet klimaat is frisch en tamelijk gezond, zoo-
dat vooral de kindersterfte hier veel geringer is
dan elders en ook melaatschheid zelden voorkomt.
Echter hebben nog al eens cholera-epidemieën
geheerscht die verschrikkelijke verwoestingen
onder de bevolking aanrichtten.
De doesoens zijn veelal ruim en gezond ge-
bouwd, daar de huizen in twee regelmatige rijen
staan om een vierkant pleintje, waarop men ge-
woonlijk een wachthuisje vindt en de gewone
bal ai, benevens een ruime loods, waaronder de
gemeenschappelijke rijstblokken (lesong) dei-
gemeente staan. De voornaamste doesoens zijn:
Tapoes, vroegere standplaats van den controleur
en zijn garnizoen en gelegen aan het verhindings-
pad van Lebong met Rawas over den ± 1670 M.
hoog gelegen pas van den 15. Loemoet; Kota
Danau, op het punt waar de Ketaun het meer
bereikt en tevens uitgangspunt van den weg naar
Kepajang in Redjang; Teës, op het punt waar
de Ketaun het meer verlaat en dat door een voet-
pad langs de A. Satan is verbonden met Ketaun,
en door een ander met Laïs in Benkoelen; Oedjoeng
Tandjoeng; Tandjoeng Agoeng, waar eene uitge-
breide tabakscultuur wordt gevonden; Sekandau,
dicht bij de plaats waar de Ketaun Lebong ver-
laat en in de buurt waarvan men verscheidene
zeer moeilijk te genaken vogelnestgrotten vindt.
(De oogst in deze grotten heeft, met fakkellicht,
plaats om de 3 maanden, nadat men op denbodem
bamboclattcn heeft neergelegd ten einde het weg-
zakken in de dikke laag uitwerpselen te voorkomen.
Elke opbrengst bedraagt van 4 tot 10 pikols, die
ter plaatse eene waarde van dzf 15, te Benkoelen
van ±ƒ4O het pikol vertegenwoordigen); Aman
en Toenggang, beide aan de Ketaun Kotór gelegen.
111
EN LEBONG. 401
Tengevolge van twisten worden dikwijls doe-
soens verlaten, terwijl ook veelvuldig voorkomt
dat enkele gezinnen zich uit hunne doesoen ver-
wijderen en zich ergens anders neerzetten (talang),
waarbij deze nieuwe nederzetting echter steeds
eenigermate ondergeschikt blijft aan de moeder-
doesoen. De wegen zijn goed onderhouden voet-
paden, die echter voor voertuigen ongeschikt zijn.
De Lebongers zijn Maleiers, en hunne overle-
veringen vertellen dan ook dat zij afstammen van
eenen radja die met vier raadslieden kwam uit
Menangkabau en zich vestigde te Aman. Een
andere sage doet hen afstammen van de zwervende
Orang Koeboe. Men schat de tegenwoordige sterkte
der bevolking op ± 3700 zielen, terwijl berichten
uit het begin van de I9 e eeuw een cijfer van
± 40.000 vermelden, dat echter door epidemieën en
door een Engelsche expeditie door Th. S. Rallies
van Benkoelen uitgezonden, gaandeweg afnam. In
vroegere tijden moeten verscheidene malen kolo-
nisatie's van Lebongers plaats gehad hebben in
Laïs, Ampat Lawang en Redjang, wat o. a. ver-
klaart dat vele hoofden uit laatstgenoemde land-
streek nog grooten invloed hebben in Lebong. De
Lebongers zijn krachtig gebouwde, welwillende en
uiterst gastvrije menschen, waarvan echter velen
verslaafd zijn aan hanengevechten, dobbelen of
amfioenschuiven, hetgeen in dit uiterst vruchtbare
land betrekkelijk veel armoede doet heerschen.
Vooral de jonge vrouwen hebben dikwijls een
zeer innemend uiterlijk.
Eigenaardig is het onder deze bergbewoners,
evenals onder die der Redjang, veelvuldig voor-
komen van hypsistenocephalie. Zeden en gewoon-
ten komen vrijwel overeen met die van de overige
Maleiers van Midden-Sumatra, zoodat alleen enkele
afwijkingen dienen vermeld te worden. De huizen
hebben hier niet de opwaarts gebogen dakpunten
der Bovenlanden, terwijl de dakbedekking bestaat
uit roembiabladeren, of uit gespleten bamboe
(geloepai) in welk geval het bijna geheel vlak
liggen der daken een eigenaardigen indruk maakt.
De omwanding bestaat veelal uit boomschors, ter-
wijl de stijlen waarop de nokbalk rust dikwijls
besneden en met roode en witte figuren beschil-
derd zijn. Bij de huizen vindt men vierkante rijst-
schuurtjos, toeawal genaamd. De vrouwen kleuren
zich gewoonlijk de onderste oogleden donkerblauw
met een fijn Arabisch poeder, tjclaq, en dragen
het haar, behalve in de gewone kondèh, dik-
wijls in een soort strik, basanggoewe. Verder
dragen zij vele armringen en als eigenaardige
hoofdversierselen: de seloepat, een bamboe
kokertje met smalle reepjes van de witte papier-
achtige binnenschil der auer-doeri; de sapang-
djarang, een opengewerkten doek met roode
randen en witte franje of, doch deze alleen bij
feestelijke gelegenheden, een soort diadeem van
rotan of bamboe met goudpassement versierd of
van goudblad. Dit laatste sieraad wordt ook in
Redjang gedragen. Bij den arbeid is de gewone
kleeding der vrouwen een b a d j o e van boom-
bast. Ook verschillend van hetgeen men in andere
Menangkabausche landen ziet is het gebruik dat
de meisjes tot haar zesde jaar aan een touwtje om
den buik een soort klein vijgeblaadje van goud,
zilver of blik (tjaping) dragen.
De mannen dragen het haar lang of zóó ge-
schoren dat aan eiken slaap een lange lok blijft
hangen. De hoofddoek, ikat-ikat, is meestal
van boombast vervaardigd.
26
402 REDJANG
De omgang tusschen jongelieden is zeer vrij.
Bij alle feestelijke gelegenheden voeren zij geza-
menlijk dansen (besindjang) uit, ieder onder
leiding van eene ceremoniemeesteres of -meester,
radja-gadis en radj a-boedjang, en onder
begeleiding van een soort viool, een trom (redo)
of een soort gamelan (klintang). Wanneer aan-
zienlijke vreemdelingen in een dorp aankomen is
het gewoonte dat zij worden ontvangen met het
rhytmische stampen door de meisjes in de rijst-
blokken op 't dorpsplein.
De in vele opzichten zoo nadeelige kinderhu-
welijken komen hier niet voor. Men vindt vier
huwlijksvormen: semendo-betanem batoe,
overeenkomende met het zoogen. ambil-anak;
semendo-bidap-idoep, waarbij een huwc-
lijksprijs van ±20 rijksd. vereischt is; semen-
do-radj ó-radjó, waarbij de man ±40 rijksd.
betaalt en ter dj oen pesoeni of het dj oe-
dj oer-hu weiijk, waarbij de vrouw, voor een koop-
som van minstens ƒ2OO geheel en al in het ge-
slacht van den man overgaat. Het totstandkomen
van deze laatste huwelijken wordt door de Regee-
ring zooveel mogelijk tegengewerkt, hoofdzakelijk
om de zeer schadelijke gevolgen voor den man,
verbonden aan het bijeenkrijgen van het noodige
geld.
De godsdienst der Lebongers is de Mohamme-
daansche, hoewel nog vele overblijfselen van het
heidendom in de vereering van graven enz. zijn
arm te wijzen. Missigits vindt men er in het ge-
heel niet, terwijl in elk der vijf marga's één
malim wordt aangetroffen. De besnijdenis geschiedt
bij jongens pas op hun i6u jaar. De meeste man-
nen verstaan en spreken het Menangkabau-Ma-
leisch, doch de eigenlijke landstaal is het Re-
djangsch, een dialect met sterk geprononceerde
neusklanken en vermengd met vele Maleische
woorden. Het schrift is het sat ra rèntjong of
ingesneden schrift, dat men schrijft op bamboe-
latten van 3 op 30 c.M. (zie RÈNTJONG).
Onder de letterkundige voortbrengselen noemen
wij de serambah's, liedjes van ongeveer gelij-
ken inhoud als de Maleische pantoen's, die men
bij alle feesten zingt, en de padato's, sagen
in versmaat, die bij enkele feesten, doch ook wel
bij tochten in de wildernis op eentonige wijze
worden voorgedragen. De bevolking is verdeeld
in 5 marga's, te weten: dj oeroekalang, ber-
mani, seloepoe, soekoe semelako (8 soe-
koe's) en Soekoe aman (g soekoe's), welke
beide laatste vroeger ééne marga, toek a i, vorm-
den. Aan het hoofd der marga staat de pasirah,
een oudtijds erfelijk en onafhankelijk hoofd, en
naast hem de pembarab, terwijl aan het hoofd
van elke doesoen de dipati of anak dalam
staat. Tegenwoordig worden al deze hoofden, na
volkskeuze door het Gouvernement benoemd. Zware
misdrijven komen voor den raad van pasirah's en
pembarabs, terwijl kleinere zaken worden uitge-
maakt door den pembarab met de betrokken di-
pati's. Opmerkenswaardig is dat, terwijl hier de
gewone indeeling in soekoe's ook gevonden wordt,
de kinderen behooren tot de soekoe van den vader
en niet tot die der moeder.
De mannen houden zich voornamelijk met jacht
op vogels en vischvangst bezig. De voornaamste
:
cultures zijn die van rijst, voornamelijk op ladangs,
daar de sawah's uiterst slecht onderhouden worden,
suikerriet, tabak, gambir, doch in zeer geringe
hoeveelheid, cardamom (poear lako), waarvan
EN LEBONG.
de teelt zeer uitgebreid was vóór 1860 toen het
pikol van deze zwarte, gedroogde pitten door de
Chineezen met ƒ250 werd betaald, doch die aan-
merkelijk achteruitging nadat de prijs daalde, die
thans ± ƒ5O bedraagt. Men is zich toen meer
en meer op de koffiecultutir gaan toeleggen, welke
hier nu ook goede vruchten afwerpt. Verder wor-
den oehi-soortcn, klappers, pisang, sirih en dja-
goeng verbouwd.
De uitvoer, voornamelijk van koffie, poear lako
en vogelnestjes heeft tegenwoordig grootendeels
plaats over Moeara Bliti naar Palembang. De vee-
stapel is uiterst gering en bestaat slechts uit
enkele karbouwen en geiten. De nijverheid staat
op niet zeer hoogen trap. Eenigszins van belang
is het zijdeweven, waartoe zoowel hier als in Re-
djang veel werk wordt gemaakt van de teelt van
zijderupsen op een soort moerbezieboom (Mortis
indien Rumpk l). Verder beoefent men het netten-
breien, houtsnijden, pottenbakken, smeden en
gambir- en suikerberciden.
Vroeger werd door de Lebongers, naar men
zegt, zeer veel goud gegraven. Zelfs leiden zij
daarvan den naam van hun land af, die hetzelfde
zou beteekenen als lobang, gat.
F'enigszins nauwkeurig bekend werd dit land-
schap eerst in 1876 door de tochten der Sumatra-
expeditie, uitgezonden door het Kon. Ned. Aardr.
Genootschap.
Vóór de vestiging van ons gezag, waren de
Lebongers geheel onafhankelijk.
Redjang. Dit tweede gedeelte der ondcraf-
deeling Redjang en Lebong, wordt ook wel ge-
noemd Redjang tengah, als gelegen tusschen
Redjang Lebong en Redjang Ampat Lawang in,
terwijl men in oudere geschriften ook de namen
Redjang Moesi, als brongebied van de Moesi, en
Redjang Ampat petoelai, het Redjang van de vier
stammen, vermeld vindt. Het is eene lichtgol-
vende vulkanische hoogvlakte, het lengtedal van
de Moesi, dat in het W. van Benkoelen wordt
gescheiden door de gemiddeld 800 M. hooge
Barisanketen, in het O. door de bergreeksen
waarop de Megang, de Klingi en andere zijrivie-
ren van de Moesi ontspringen. Redjang behoort
dus geografisch geheel tot Palembang en het stroom-
gebied van de Oostkust van Sumatra. Uit de hoog-
vlakte rijst, ten o. van de Moesi, te midden van
een groot plateau van puimstcentuf (waarschijn-
lijk een oud binnenmeer dat door tuf uit de Kaba
werd opgevuld) de tweelingvulkaan G. Itam
(± 1400 M.) en G. Kaba (_. 1650 M.) op, van
welke twee toppen de Kaba nog steeds werkt
(zie KABA). De Barisanketen bestaat grooten-
deels uit oude andesieten, terwijl de vulkanen in
het o. uit augiet-andesieten en basalt, met zand
en asch zijn opgebouwd. Verder werden op ver-
schillende plaatsen van de hoogvlakte kwartshou-
dende augiet-diorieten aangetroffen. Aan den voet
van den Kaba, bij de doesoen Kesambeh, vindt
men verscheidene sterk-zvvavelhoudende warme
bronnen, die zich ontlasten in de Ajer-Poetih, en
waaraan de inlanders geneeskracht toekennen.
De Moesi, die op den G. Tjoendoeng, ook wel
B. Oeloe Moesi genaamd, in de Sindang ont-
springt en het land over eene lengte van ± 50
K.M. doorstroomt in z.z.oostelijke richting is de
voornaamste rivier, (zie MOESI). Het klimaat is
gezond, doch er komen enorm veel kropgezwellen
van ernstigen aard voor, die men toeschrijft aan
de kwaliteit van het water der kleinere riviertjes.
 REDJANG EN LEBONG. 403

Onder de doesoens, wier uiterlijk voorkomen
vrijwel met die in Lebong overeenkomt, noemen
wij als de voornaamste: Kcpajang (Kepahiang is
de officieele doch onjuiste schrijfwijze) op 0
3 3840"
Z.B. en 1020 34' 18" O.L. v. Gr. gelegen aan de
Moesi en den grooten weg van Benkoelen naar
Tebing Tinggi en Palembang, op cene hoogte
van 521 M., standplaats van den controleur; Pasar
Tjoeroep, eene vrij belangrijke marktplaats aan
schen welke laatste nederzettingen en het moe-
derland steeds zeer nauwe betrekkingen bleven
bestaan. Deze Benkocleesche Redjangers echter
moesten de suprematie der Sultans van Bantam
erkennen, terwijl de eigenlijke Redjang zich langen
tijd vrijwel onafhankelijk wist te houden, zoowel
van den Sultan van Palembang als van dien van
Bantam.
Om zich echter tegen de invallen der Bantam-

'
den grooten weg van Kcpajang naar Padang mers te beveiligen zonden zij een jaarlijksche
Oelak-Tanding en het pad naar Lebong en Soerou. schatting aan den Sultan, aan welke zij zelve den
He beide genoemde groote wegen zijn goed onder- schooner klinkenden naam van geschenken gaven.
houden, breede grintwegen. In het geheel telt men Langzamerhand kregen toch de Sultans van Pa-
in Redjang ± 50 doesoen's die cene bevolking lembang meer invloed in Redjang, waarheen zij
hebben van ± 8000 zielen, waaronder, behalve dan een djenang als vertegenwoordiger zonden,
de Redjangers, ook vele Palembangers en Ben- en waarvoor zij later zelfs eene wettelijke rege-
koeleczen worden aangetroffen. ling vaststelden onder den naam van atoeran
De Redjangers zijn een veel minder gastvrij sindang mardika (de Redjangers noemden
en welwillend slag van menschen dan de Le- zich met grooten trots: orang sindang mar-
bongers, wier trots, krijgslust en roofzucht zoowel dika, d. w. z.: „vrije grensbewakers"), die wordt
den vorsten van Palembang als onze Regeering toegeschreven aan Sultan Tjindai Balang en die
meermalen veel zorg haarde. Marsden beschouwde later nog den grondslag bleef uitmaken, van 1825
hen als 't meest zuivere, 't oertype van de Maleiers, tot 1859, voor de verhouding der Redjang tegen-
hetgeen echter min juist is, daar de enkele afwij- over ons, op grond waarvan de Redjangers in
kingen van gewoonten enz. der Menangkabau- dien tijd o.a. jaarlijks eene belasting van ƒ2OO,
Maleicrs die zij vertoonen, uit Javaansche invloe- tiban toekang, aan ons opbrachten, waarna
den verklaard schijnen te moeten worden. Hun ze ten slotte in 1859, bij de inlijving, werd ge-
taal is het Redjangsch en ook bij hen is het wijzigd. Om zich tegen de voortdurende stroop-
rèntjong-schrift in gebruik. Zij zijn Mohammeda- tochten der Redjangers te beveiligen vestigde
nen, doch evenals bij de Lebongers vindt men Raffles in 1818 een militaire post te Poelo-gètok,
ook hier nog zeer vele overblijfselen van het hei- die echter in 1825, toen Benkoelen aan ons over-
dendom, o. a. in het brengen van offers bij den ging werd opgeheven. In dienzelfden tijd werden
krater van den Kaba, die als heilig wordt be- ook veelvuldig voorstellen gedaan om Redjang
schouwd, en op wiens hellingen men op enkele bij Benkoelen te voegen, daar het van daaruit
plaatsen nog resten van Hindoe-oudheden aan- veel gemakkelijker te beteugelen zou zijn. Wel
treft. De Mohammedaansche priesters zijn in eene werd in 1838 geheel Palembang, en daarmee dus
klasse, ketib, vereenigd, doch is volstrekt niet ook Redjang, aan Benkoelen toegevoegd, doch
in elke doesoen een lid van die klasse te vinden. deze wijziging heeft nooit anders dan op papier
Als afwijking van de Lcbongsche gebruiken bestaan, en, niettegenstaande in datzelfde jaar
dient nog vermeld te worden, dat de dansen hier eene expeditie er heen trok om den moord op den
altijd door jongens of meisjes afzonderlijk worden resident van Benkoelen, Bogaerd, te wreken, ble-
uitgevoerd. Niettegenstaande de tegenwerking van ven plundering en menschenroof in Benkoelen
de Regeering worden in Redjang nog altijd zeer door Redjangers bedreven, steeds veelvuldig voor-
vele djoedjoer-huwelijken gesloten. komen. Toen eindelijk in 1857 een met de op-
De bevolking is verdeeld in 4 marga's: Ber- name belast onderofficier in Redjang werd ver-
mani Oeloe, Seloepoe Oeloe Moesi, Bermani Uil- moord, en een ander in 1858 bijna een dergelijk
en Marigi, van welke de drie eerste onder een lot in Lebong ondergaan had, begreep men krach-
pasirah, de laatste sedert 1876 onder den con- tiger maatregelen te moeten nemen. 2 Mei 1859
troleur zelf staat. Overigens komt de inrichting verlieten 2 comp. infanterie met artillerie enz.
van het bestuur met die in Lebong overeen. De Padang, doch bij aankomst in Redjang ondervond
diensten die het volk aan de hoofden had te be- men geen tegenstand en, nadat eenige tijdelijke
wijzen, en die voor getrouwde en ongetrouwde versterkingen waren opgericht, werd Redjang bij
mannen verschilden, zijn sedert IS7O afgekocht Besl. van 1860 (Ind. St. n". 30a) bij de afdee-
voor een jaarlijksche som van ƒ720. Verder vindt ling Tebing Tinggi van Palembang gevoegd,
men hier en in Lebong de gewone heerendien- waarna bij Besl. van 9 Juni 1861 hetzelfde plaats
sten. Aan ons Gouvernement wordt een jaarlijksch had voor Lebong.
hoofdgeld, onder den naam van landrente opge- Het bestuur werd geregeld bij Besl. van 1860
bracht. (Ind. St. 110. 3o«) jo. dat van 1878 (Ind. St. n". 27).
De cultures zijn hier dezelfde als in Lebong, Later vielen in 1862 nog eenige ongeregeldheden
doch komt de teelt van poear lako hier niet voor, hij den aanleg van een weg voor, die toen eene
terwijl de klapperteelt ook uiterst gering is, daar kleine expeditie noodig maakten. Het bestuur
de grond er niet geschikt voor is. Van zeer groot wordt uitgeoefend door een controleur en een
belang daarentegen is sedert 1866 de koffiecultuur adspirant-controleur, heiden gevestigd te Kepa-
geworden, zoodat Redjang en Lehong nu geza- jang, alwaar tevens een klein garnizoen is gele-
menlijk jaarlijks ± 30.000 pikol uitvoeren, wat gerd in eene permanente versterking van den 4tlen
Redjang betreft grootendeels over Benkoelen naar rang (Ind. St. 1889 n». 27).
Padang. Ook de teelt van tabak is in Redjang Sedert 1898 zijn van Regeeringswege 81 con-
vrij belangrijk. cessiën verleend tot het doen van mijnbouwkun-
In oude tijden had meermalen kolonisatie van dige opsporingen, zoowel in Redjang als in Lebong,
uit Redjang plaats in de Pasoemah-landen en van welke echter nog maar ééne is overgegaan in
vooral in de Ommelanden van Benkoelen, tus- eene concessie tot het exploiteeren van goud in
404 REDJANG EN LEBONG. — REES. (WILLEM
Lebong, die tot nu toe goede resultaten belooft.
Litterutuur: Midden-Sumatra, Reisverh. 11, bl.
101; Talen en Letterkunde, bl. 5, 9, 15, 37, 66;
Aardrijksk. Beschrijv., bl. 4, 35, 80, 93, 145,
151, 164; Volksbeschrijving, passim; I. |. Veth.
Aardrijksk. en Statist. Woordenboek, 111, bl. 22;
De geschiedenis van Sumatra, Gids 1849, 11, bl.
44g, 690; R. Schuiling, Nederland tusschen de
tropen, bl. 246, 254; W. Marsden, The History
of Sumatra, bl. 37, 165, 175, 252; De Sturler,
Proeve eener beschrijving van het gebied van
Palembang, bl. 37, 192; Proeven van Redjangsch,
Tijdschr. v. h. Bat. Gen. XXX, 1885, bl. 484;
Dr. C. Swaving, Beschrijving van schedels van
inboorlingen uit de bovenlanden van Palembang,
Nat. Tijds. v. N.-L 1870, bl. 263; Eenige aan-
teekeningen over de Sumatrasche volksstammen,
Nat. Tijds. v. N.-L 1863, bl. 304; L. F. Wesly,
De onderafdeeling Rawas, Aanhangsel, Tijds. B.
B. 111, bl. 366; R. D. M. Verbeek, Topografische
en geologische beschrijving varr Zuid-Surnatra,
Jaarb. Mijnw. 1881, I, bl. 2; Ibid. 1887, bl. I2g;
E. A. F'rancis, Benkoelen in 1833, Tijds. v. N.-L
1842, I, bl. 425; Korte aanstippingen nopens de
afdeeling Benkoelen, 'Tijds. v. N.-L 1838, 11, bl.
347 ; De kofficcultuur in de Palembangsche Boven-
landen, Econom. 1874, 11, bl. 803; P. J. Maier,
Minerale bron op den Kaba, Nat. Tijds. v. N.-L
1861, bl. 6g, 378; Onderzoek van het wat,er van
de Ajer-Poetih, Nat. Tijds. v. N.-L 1861, bl. 218,
382; A. A. von Karacson en R. Fennema, De
vulkaan Kaba op Sumatra, Tijds. Aardr. Gen.
2* S. XIV, bl. 555; W. A. Van Rees, De an-
nexatie der Redjang, Rotterdam 1860; Extract
uit de beschrijving eener reis naar Lebong in
1857 ondernomen door F. G. Steek, Bijdr. t. t.
1. en vlk. 2<; Vlgrks. IV, bl. 31; J. H. Knoerle,
Aanteekeningen gehouden op eene reis in de bin-
nenlanden van Sumatra, bijzonder met betrekking
tot Benkoelen en Palembang, De Oosterling, I,
bl. 66; H. J. A. Raedt van Oldenbarneveldt,
Tochten in het stroomgebied der beneden-Ketaun
en een vierdaagsch uitstapje in de Lebong. Tijds.
Aardr. Gen. 2C S. V, bl. ig6.
REDJANGSCH. Dit behoort, volgens hetgeen
daaromtrent in het art. LETTERSCHRIFT is ge-
zegd, tot de Redjangsch-I.ampongschc groep van
de alphabetten van Indischen oorsprong, die in
den Archipel worden of werden gebruikt en is als
schrift verwant met het Rentjong, het Bataksch en
het Lampongsch. Het Redjangsch, dat in Redjang
en Lebong wordt gesproken, bevat zeer vele
vreemde, vooral Maleische woorden. Bij de uit-
spraak worden neusklanken gehoord. De klemtoon
valt zeer verschillend, nu eens op de laatste,
meestal op de voorlaatste, doch ook wel op de
eerste lettergreep: (de klemtoon op de cursief ge-
drukte lettergrepen) doe-i'a/'(twee),j««bilan (negen),
herang ka/W (wellicht), smoelen (maagd). Vgl.
Midden-Sumatra 111, 2, bl. 6; Tijdschr. Bat. Gen.
XXX, bl. 484,
REDJASA. Jav. Zie ANTANAN.
REDJASA. District van de contróle-afdeeling
Grati, regentschap, afdeeling en residentie Pasoe-
roean; met eene oppervlakte van 4300,8 hectaren.
Het district telt 73 desa's.
REDJOWINANGOEN. District van het tot
Sultansgebied behoorend regentschap Kalasan,
residentie Djokjakarta.
REES. (OTTO VAN) Geb. te Culemborg 4
Jan. 1823 uit het huwelijk van Dr. J. Van Rees
ADRIAAN VAN)
en G. J. E. Holmberg de Beckfelt. Reeds op jeug-
digen leeftijd naar Indië vertrokken, waar hij
11 Juli 1837 aankwam, trad hij als klerk bij de
algemeene secretarie in 's lands dienst, doorliep
daar de lagere betrekkingen en werd 31 Mei 1850
tot Referendaris bij dat kabinet benoemd. Den
sen5 en Juni 1851 tot adjunct-secretaris aangesteld,
verwisselde hij die betrekking reeds 17 Julid.a. v.
met die van inspecteur van finantiën; na een kort
verlof in Indië werd hij achtereenvolgens resident
van Kedoe (6 Juli 1856), van Bagelen (20 Aug.
1857) en van Soerabaja (11 Mei 1860). Den 14™
Jan. 1864 werd hij lid in den Raad van Indië,
in welke betrekking hij, na een 2j'arig verlof in
Nederland, 25 Sept. lß6g herbenoemd werd. Den
IO'11 Juni 1872 op verzoek uit 's lands dienst ont-
slagen, werd hij Sept. d.a. v. tot lid van de Tweede
Kamer gekozen, doch legde dat mandaat neder na
zijne benoeming tot vice-president van den Raad
v. Indië (30 Aug. 1873), welk ambt hij tot April
1878 vervulde. In Nederland teruggekeerd, werd
hij weder tot lid der Tweede Kamer verkozen
(17 Juni 1878), trad 10 Maart lß7g als Min. van
Kol. op, doch legde die betrekking 20 Aug. d. a. v.
weder neder, — werd weder lid der Tweede Kamer
(Sept. 1880) en daarna voorzitter dier Kamer (Sept.
18S1), en trad 20 Jan. 1884 als Gouv.-Gen. op,
welk ambt hij 11 April 1884 aanvaardde. Op zijn
verzoek werd hij iq Juni 1888 ontslagen, en legde
die waardigheid 2g Sept. d. a. v. neder; hij over-
leed te Arnhem den loen Maart lßg2. Van Rees
heeft als lid van den Raad van Indië een leven-
dig aandeel genomen in de voorbereiding en uit-
voering der hervorming van het Preanger-stelscl;
een belangrijk rapport daarover is, onder den
titel Ovcrzigt van d. geschied, der Prcang. Regent-
schappen, gepubliceerd in Verh. Bat. Gen. XXX X,1
1880. Zijne hervormingsplannen in 1863 den Gouv.-
Gen. Sloet aanbevolen, vindt men besproken in
Ind. Gids 1885, I, bl. 720. Van Rees was Com-
mandeur Ned. Leeuw.
Tijdens het bestuur van Van Rees werden eenige
Bataksche landschappen ingelijfd; de strijd in
Atjeh, waar het bestuur gereorganiseerd werd, bleef
voortduren. Onlusten, spoedig bedwongen, braken
uit in de Toba-landen, de W.afdeeling van Borneo,
de Noorderdistricten van Celebes en in Djambi;
een opstand te Tjilegon (Bantam) werd eveneens
spoedig onderdrukt. Ongeregeldheden op het land
Tjiomas (Buitenzorg) moesten met geweld worden
bedwongen en leidden tot de verwijdering van den
administrateur. Aan spoor- en tramwegen werd
grooter uitbreiding gegeven; te Boeleleng werden
de slaven vrij verklaard. AL Minister werkte Van
Rees er toe mede art. 2 § 27 van het politie-
reglement voor inlanders (contractbreuk) afteschaf-
fen; eene poging om scheiding tusschen Neder-
landsche en Indische finantiën tot stand te brengen,
mislukte.
REES. (WILLEM ADRIAAN VAN) Geb. te
Arnhem den 13e" Maart IS2O uit het huwelijk van
Richardus Van Rees met Constantia Wilhelmina
Piper, trad hij in Indischen krijgsdienst, welken
hij in 1864 met den rang van majoor verliet. In
1870 werd hij benoemd tot lid der Algemeene
Rekenkamer; hij overleed te 's Gravenhage den
4<=" Juli 1898.
Van Rees heeft zich vooral onderscheiden door
meerendeels populaire werken uit de krijgsge-
schicdenis van Ned.-Indië in de eeuw. Van
die werken noemen wij: Montrado, 's Bosch 1858;
 REES. (WILLEM ADRIAAN VAN) — REISGELEGENHEDEN. 405

Wachia, Taykong en Amin, Rott. 1859; De an- ijverig werkzaam; de oprichting van denbotanischen
nexatie der Redjang, Rott. 1860; Herinneringen tuin te Buitenzorg was grootendeels zijn werk (zie
uit de loopbaan van een Indisch officier, 2 dln. deze Ene. I, 272). Benoemd tot hoogleeraar in
Leiden 1862; De Bandjermasinsche krijg, Arnh. de chemie, botanie, geologie en mineralogie aan
1865; De pionniers der beschaving in Ned.-Indië, de hoogeschool te Leiden, keerde hij in 1822
Arnh. 1866; Toontje Poland, 2 dln. Arnh. 1867; naar het vaderland terug en aanvaardde die be-
De Bandj. krijg nader toegelicht, Arnh. 1867; trekking 3 Mei 1823 met eene rede: „De aug-
Vermeulen Krieger, Arnh. 1870. Ook gaf hij ver- mentis quae historiae naturali ex Indiae investi-
scheidene werken over krijgskundige wetenschap- gationc accesserunt". In 1844 werd zijn onderwijs
pen uit. tot de botanie beperkt; in 1845 nam hij zijn
REGEN. Zie KLIMAAT, Dl. 11, bl. 235 en eervol emeritaat. Hij overleed 6 Maart 1854 te
OIISKRVATORIUM (MAGN.-METEOROL.) TE Leiden.
BATAVIA, Dl. 111, bl. 41. Op wetenschappelijk gebied is door Reinwardt
REGENT. Zie BESTUUR, Dl. I, bl. 188. niet zooveel gepresteerd geworden, als men wel
REGIE Zie OPIUM, Dl. 111, bl. 110. had verwacht; zijne vele en velerlei werkzaamhe-
REGOE. Jav.; WF.REGOE, Soend.; WIROE, den beletten hem zich geheel daaraan te wijden;
Jav. en Soend.; KOEWALA, Mak. toch zijn door Reinwardt verscheidene bijdragen
Algemeene benamingen voor palmen van het ook tot de kennis van Indië gepubliceerd, meestal
geslacht Licuala Thunb., ofschoon met den laat- in de Verh. van de Eerste klasse van het Kon. In-
sten naam meer bijzonder L. spinasa Witiinb stituut en van de Academia Caesareo-Leopoldina
bedoeld schijnt. Dit is een niet zeer hooge palm te Bonn, zooals over den aard en oorsprong der
met waaiervormige bladeren en gedoomde blad- eetbare vogelnestjes op Java, en eene beschrijving
stelen, die uit de kroon lange vertakte blocmtros- der Hepnticne Javanicuc, — alsmede een voorle-
sen voortbrengt. De soort is over Malaka en den zing over „de natuurlijke vruchtbaarheid der O -I.
Maleischen archipel verspreid. Het hout dient voor eilanden en bijzonder van Java en over de waar-
wandelstokken en in de gedroogde bladeren rolt schijnlijke oorzaken daarvan". In de Verh. Bat.
men tabak tot sigaretten. Gen. IX leverde hij een bijdrage „Over de hoogte
REINWARDT. (GASPAR GEORGE CARL) en verdere natuurlijke gesteldheid van eenige ber-
Geb. den SC"5C Juni 1773 te Lüttringhausen (Bergs- gen in de Preanger regentschappen". Groote ver-
"
land, Pruisen), uit het huwelijk van J. G. Rein- diensten verwierf hij zich in Indië door het bijeen-
wardt en C. Goldenberg. Ten einde zijn broeder, brengen van wetenschappelijke verzamelingen, die
die te Amsterdam als apotheker gevestigd was, door hem naar het moederland gezonden werden.
bijtestaan, begaf hij zich op I4jarigen leeftijd naar Ofschoon een groot deel daarvan op de zeereis
die plaats, en legde zich daar, met het doel om teloor ging, zijn o. a. het museum van nat. historie
zich voor de studie in de geneeskunde te bekwa- en het museum van oudheden, beide te Leiden,
men, met zooveel ijver en goed gevolg toe op de veel aan Reinwardt verschuldigd.
beoefening der natuurwetenschappen, met name Zie: Reinwardt's Reis naar het Oostelijk gedeelte
der botanie, dat hij in 1801 benoemd werd tot van den Indischen Archipel in het jaar 1821, uit
hoogleeraar in de natuurlijke geschiedenis aan zijne nagelaten aanteekeningen opgesteld, met een
de hoogeschool te Harderwijk, welke betrek- levensberigt en bijlagen vermeerderd: door W. PI.
king hij, na te voren aldaar tot doctor honoris de Vriese (uitg. door het Kon. Instituut v. d. 'T. L.
causa in de geneeskunde en natuurlijke wijsbe- en V. v. N.-Ind. 1858). Voorts: P. J. Veth, Ont-
geerte bevorderd te zijn, aanvaardde met het uit- dekkers en onderzoekers, Leiden 1884.
spreken eener rede: „De ardore, quo historiae REINWARDTOENA TYPICA. Zie DUIF.
naturalis, in primis botanicae cultores, in sua studia —
REISGELEGENHEDEN. I. Van en naar
feruntur". In 1808 werd Reinwardt door Koning 1 1, cl ië. In den tijd dat de Portugeezen in onzen
Lodewijk Napoleon benoemd tot directeur van Archipel gevestigd waren en ook nog in de eerste
een aanteleggen plantentuin, verbonden met dier- jaren van de Oost-Indische Compagnie was het
gaarde en kabinet voor nat. historie, die eerst te een waagstuk om de reis van Europa naar Indië
Soestdijk, later te Haarlem en te Amsterdam zou of omgekeerd te ondernemen. De schepen hingen
worden opgericht. In 1810 werd hij benoemd tot bijna geheel van weer en wind af; en hoe stout-
buitengewoon hoogleeraar in de chemie en phar- moedig de toenmalige schippers ook waren, door
macie en gewoon hoogleeraar in de nat. historie gebrek aan ondervinding en onbekendheid met
aan de illustre school te Amsterdam; zijne intree- stroomingen en winden was het hun dikwijls onmo-
rcde was getiteld: „De chemiae et historiae natu- gelijk de vele dreigende gevaren te trotseeren.
ralis studiis recle instituendis". Bij het herstel van Daarbij kwam nog, dat de zeeën onveilig werden
het Ned. gezag over Ned.-Indië werd Reinwardt gemaakt door zeeroovers, terwijl ook veel gevaar
uitgekozen om commissarissen-generaal bijtestaan opleverde het belasten van het schip verre boven
in zaken van wetenschappelijken aard en ten aan- het laadvermogen, waarvan maar al te dikwijls
zien van landbouw, onderwijs en de uitoefening het gevolg was, dat het met man en muis ver-
der geschiedenis, en benoemd tot directeur over ging, zooals o. a. blijkt uit de volgende aan Jan
de zaken van den landbouw, kunsten en weten- Huygen van Linschoten ontleende, in P. A. Tiele's
schappen op het eiland Java en ond. In 1816 „De Europeërs in den Maleischen archipel" ')
kwam hij in Indië; gedurende den tijd van zijn voorkomende zinsnede: „„Dat er een schip be-
verblijf aldaar maakte hij zich zeer verdienstelijk houden naar Portugal overkomt, „is niet dan
enckel mirakel van Godt", zoo slecht zijn ze
—
door de organisatie van het onderwijs en den ge-
nees- en heelkundigen dienst, dit laatste ook tegen zecgevaren bestand, zoo schandelijk worden
als „Kommissaris voor den civielen geneeskundi- ze overladen, en zoo onbedreven is het scheeps-
gen dienst", welke betrekking hem door den Gouv.-
Gen. Van der Capellen werd opgedragen. Ook 1) Opgenomen in Bijdr. t. t. 1. en vlk. v.
voor de bevordering van den landbouw was hij Xed.-lndië (zie 4» reeks Ve deel 1881, bl. 153).
406 REISGELEGENHEDEN.
volk. Ze varen daar maar heen op Gods genade
en als de nood aan den man komt „so ist mise-
ricordia ende onse lieve Vrouwe, dat zij haer
helpen willen" ".
Uit de woorden, die Jan Huygen den kapitein
van het schip, waarmede hij eene reis van Indië
naar Portugal deed, in den mond legt, kan wor-
den opgemaakt dat de Engelschen in dien tijd
betere zeevaarders waren dan de Portugeezen.
Wij lezen daar „.. .en onse capiteyn wist noch
te segghen doen wij in desen noot waren/ dat
hem geen dinck meer en verwonderde/ dan hoe
dat God de Heer/ Haer (die goede Christenen
ende Catholyken waren) die Cabo al toos met soo
groote ende sterke toymenten ende schade liet
passeeren/ hebbende soo groote ende stereke sche-
pen/ ende die Engelschen dat ommers Ketters
ende Gods lasteraers zijn/ met soo cleijne ende
zwacke schepen soo gemackelick die Caep pas-
seerden/ gelijk als in Indië die tijdinghe was/
dat zij een Engelschman ghepasseert hadden met
....".
groote faciliteijt/
In den aanvang van de 17e eeuwwerd bepaald, dat
de dienaren van de Compagnie, die met 's Comp.'s
schepen repatrieerden, niet meer mochten mede-
nemen dan de „waerdije van twee maanden gagie
in Nederlant", terwijl naar gelang van hun rang
en traktement was voorgeschreven de hoeveelheid,
soort en grootte der colli, waarin de bagage mocht
worden overgebracht. Al deze maatregelen, die tel-
kens werden herhaald en verscherpt, hadden ten
doel het drijven van particulieren handel te voorko-
men. De straffen bedreigd tegen overtreding dier
plakaten hielden niet minder in dan „aanhouding
ten profijte van de Comp. van alles wat buijten
de kisten en gepermitteerde potten ofte flessen in
het kooygoed of daar buijten werd overgebracht".
De kosten van een reis naar Nederland in die
dagen kunnen blijken uit een plakaat van 1648,
waarbij bepaald was dat „vrijlieden" te betalen
.
hadden: i". vracht, te betalen aan het „comptoir
generaal" te Batavia ƒ150; 2°. kostgeld, te vol-
doen in Nederland aan de Kamer waaraan het
schip geconsigneerd was, voor mannen, in de
kajuit 30, in de „hutte" 18 en „bij 't gemeene
volck" 9 stuivers per dag; voor vrouwen respec-
tievelijk I gulden, 12 en 9 stuivers; 3U bagage
(geen koopwaar „alsoo die in alle gevalle verbeurt
sijn"), te betalen aan „onsen cassier" te Batavia
ƒ2OOO „voor 't last in volume offte gewigt".
In het laatst van de 17* eeuw — toen het varen
naar en van Indië reeds, zooals Busken Huet
het in zijne Litterarische fantasieën en kritieken
(deel Xl) uitdrukt, waar hij over Valentijn's be-
kende Uit- en thuisreizen spreekt, een soort
—
van trekschuitdienst was geworden en alles als
van muziekpapier ging was de „wettige" duur
eener reis van Nederland naar Indië 7/2 maand.
Voor korter reizen werd door de Comp. premie
verleend. De voormelde reizen van Valentijn (zie
zijn „Oud en Nieuw Oost Indien", 40 deel, 2e
stuk of het door A. W. Stcllwagen in 1882 uit-
gegeven Van en naar Indië, Valentijns i e en
2e uit- en thuisreis voorafgegaan door Busken
Huets studie over F. Valentijn) duurden 6 tot 8
maanden, wanneer men het oponthoud aan de
Kaap — 1 tot 2V2 maand naarmate er meer of
minder reparatie aan het schip noodig was
mederekent. Gewoonlijk werden de reizen met
— niet
een betrekkelijk groot aantal schepen te gelijk
gedaan,
Het werd den dienaren der Comp. niet gemak-
kelijk gemaakt om eene reis naar het vaderland
te ondernemen. Vrees voor het drijven van par-
ticulieren handel en uitlekken van de handelingen
der Comp. was daarvan de reden. Zoo mochten
zij niet anders dan met 's Compagnies schepen
reizen, niet repatriecren vóór zij minstens 12 maan-
den gage bespaard hadden, niet zonder vrouw en
kinderen vertrekken; in het heen- en weer reizen
van getrouwde mannen zag men nl. „een pretext om
in het vaderlant correspondenten tot bevordering
van hunne particuliere handel te maken". Zelfs
vindt men plakalen waarin was voorgeschreven,
dat de repatriccrenden, vóór hun vertrek al hunne
goederen enz. te gelde moesten maken, en hunne
pretentiën op de Comp. opgeven.
In de in 1783 geapprobeerde „Zeilag(i)e-ordres
om ten allen tijde van Nederland over de Kaap
de Goede Hoop naar Straat Sunda te zeilen" en
omgekeerd, werd uitvoerig voorgeschreven welke
route de schepen der Compagnie op de uit- en
op de thuisreis moesten volgen. De uitreis werd
gemaakt door het Kanaal (tenzij de schepen ge-
noodzaakt waren „om agter Schotland om" te
zeilen) langs Madera, de Canarische en de Zoute
eilanden, naar gelang van den wind dichter bij
de Afrikaansche of de „Brasilsche" kust; van Mei
tot Aug. naar „Baay Fals" en anders naar „Tafel-
baay"; vandaar langs St. Paul en Amsterdam en
door Straat Soenda naar Batavia. Op de thuisreis
werd van de Straat Soenda af, zoo mogelijk recht-
streeks op Madagascar aangehouden, en tusschen
dit eiland en Punto de Fontes, langs het Rif van
Anguailhas naar de Kaap of Baay Fals (van Mei
tot Aug. was het „op een boete van 3 maanden
gagie" verboden om de Tafelbaai aan te doen);
verder langs St. Helena en „Assansaon" naar
Corooz en Flores. De verdere route hing af van
de „secreete order" door den gezagvoerder aan
de Kaap ontvangen. Hield die order de vaart
door het Kanaal in. dan werd de route langs de
eilanden Verde en Vigia of Magde en de Vijf
klippen genomen.
In 1788 werd eene regeling ontworpen voor
eene „spoedige en gereguleerde correspondentie"
met 's Comp.'s hoofdbezittingen in Indië en de
Kaap de Goede Hoop. De vaart zou met 10 sche-
pen onderhouden worden, waardoor het mogelijk
zou zijn om geregeld om de 3 maanden uit Holland
—
te vertrekken. De geheele reis uit en thuis —
werd gerekend op 11 maanden, nl. Holland—de
Kaap: 3 maanden; oponthoud aan de Kaap: 8
dagen; de Kaap, via Ceylon—Batavia: 2 maan-
den; verblijf in Indië'. 14 dagen. Bij kortere rei-
zen zouden premiën worden uitgekeerd. Het blijkt
niet of deze geregelde dienst ooit tot stand is
gekomen.
In het begin van de I9 C eeuw kwam de zeil-
schipvaart tusschen Nederland en Indië tot groo-
ten bloei; hoofdzaak bleef echter vrachtvervoer,
zoodat er niet op geregelde tijden gevaren werd.
Doch reeds in 1822 legde de firma A. van Hobo-
ken & Zonen te Rotterdam zich toe op het gere-
geld vervoer van passagiers met hunne schepen,
waarvan de voornaamste waren: de „Dijkzigt" en
de „Roon en Pendrecht", die gevolgd werden
door vele anderen. In 1856 begon de firma Wm.
Ruys J.D.zn. te Rotterdam met passagiersvaart en
eerst na 1860 legden ook andere reederijen zich
meer in het bijzonder op personenvervoer toe.
Zoo hadden b. v. de thans niet meer bestaande
 REISGELEGENHEDEN. 407

firma's Hcndrichs & Co. en W. 11. Meursing te derland" werd 13 Mei 1870 te Amsterdam opge-
Amsterdam en A. van Hoboken en Zonen te Rot- richt. In den aanvang had de Maatschappij met
terdam snelvarende schepen in de vaart, welke vele moeilijkheden te kampen (o. a. had het Suez-
behalve vrachtgoederen een betrekkelijk groot aan- kanaal aanvankelijk veel minder diepgang dan
tal passagiers konden opnemen en waarvan dan waarop bij den bouw der eerste stoomschepen
ook door het Gouvernement werd gebruik gemaakt was gerekend; werd moeilijkheid ondervonden met
voor het transport van troepen. Bekend waren o. a. het verkrijgen van goed personeel; ontstond op
de schepen: „Noach I, II en III" van de firma het eerste schip dat uitvoer, de „Willem 111", he-
Fop Smit en de „Cosmopoliet" van de Gebrs. vige brand en werd veel nadeel en vertraging
Blussé te Dordrecht, die de uitreis in 70 a 75 ondervonden van het breken van schroefbladen),
dagen konden volbrengen, terwijl de gewone sche- maar door de energie en volharding der oprich-
pen gemiddeld 100 a 120 dagen voor de uitreis ters bleef de Maatschappij niet alleen bestaan,
en 110 a 130 dagen voor de thuisreis noodig maar kwam zij langzamerhand tot grooten bloei.
hadden. De voornaamste havens van afvaart in Als haven van afvaart werd gekozen Nieuwe
Nederland waren Nieuwe Diep, Brouwershaven, Diep, welke, na opening van het kanaal van Hol-
Hellevoetsluis en Vlissingen en in Indië Batavia, land op zijn smalst (1879) vervangen werd door
Semarang en Soerabaja, waarna Makasser en Padang Amsterdam. In het laatst van 1873 werd besloten
genoemd mogen worden. De schepen hadden des- tot geregeld aandoen van Southampton voor het
tijds slechts t e klasse en de passageprijs bedroeg overbrengen van vrachtgoederen naar Indië, ter-
voor de uitreis gemiddeld ƒ 700 en voor de thuis- wijl Napels herhaaldelijk werd bezocht om passa-
reis ƒ1000; hieronder was de kost (zonder dran- giers, die de reis liefst zooveel mogelijk over land
ken) en geneeskundige behandeling begrepen. wenschten te doen, op te nemen. Door het post-
Behalve in geval van averij of anderen ernstigen contract, dat de Maatschappij in 1875 met de
tegenspoed werd op de uitreis nergens aangelegd; Regeering sloot, werd Napels geregeld op elke
op de thuisreis werd gewoonlijk de Kaap de reis aangedaan. Daar de spoorreis op den duur
Goede Hoop en St. Flelena, door sommige schepen wel wat lang bleek, werd met ingang van 1882
Ascension bezocht. Omtrent de reis per zeilschip in plaats van Napels, Marseille aangedaan, welke
om de Kaap in den loop der vorige eeuw is veel plaats in 1884 wegens het voorkomen van cholera
wetenswaardigs te vinden in den „Gids op eene aldaar tijdelijk werd vervangen door Napels en
reis naar en van Java met een koopvaardijschip" in ISBS definitief door Genua. Reeds bij den aan-
door D. van Batenburg Jr. (Utrecht J. G. Broese vang der Maatschappij werd, echter niet dan na
1865). veel overwegen, besloten niet alleen tot Batavia,
Reeds lang vóór de doorgraving van de land- maar langs de geheele Noordkust van Java te
engte van Suez tot stand kwam (1869) werden stoomen, om op de voornaamste kustplaatsen pas-
herhaaldelijk pogingen aangewend om een geregel- sagiers en goederen aan boord te nemen en te
der, Nederlandschen stoomvaartdienst in het leven ontschepen. Padang werd in de eerste jaren op
te roepen voor snellere verbinding tusschen Neder- de uitreis en van November tot Maart ook op de
land en Indië, welke dan zou kunnen concurree- thuisreis aangedaan: van 1877 tot 1880 werd in
ren met de vreemde maildiensten. Deze pogingen plaats van Padang, Penang en Atjeh (Jan. —Mei)
stuitten echter af op de zware kosten van zulk op de thuisreis bevaren; na 1880 werd Padang
een dienst en op de toen algemeen heersclrende facultatief bezocht, maar wordt sedert 1887 gere-
meening dat de handel weinig gebaat zou worden geld op elke reis aangedaan.
door eene snellere verbinding. De handel was De vloot bestond in 1873 uit 4 schepen hou-
dan ook geheel op de langzame zeilschipvaart dende 8132 ton en werd blijkens het verslag der
ingericht en ging niet dan na stellige bewijzen, Maatschappij over 1900 uitgebreid tot 10 mail-
dat grootere snelheid voordeel zou aanbrengen, schepen houdende 37.773 ton. De schepen, welke
over tot de ingrijpende wijzigingen, die daardoor uitsluitend voor vrachtgoederen dienen, worden
noodzakelijk zouden worden, terwijl uit den aard hier uit den aard der zaak buiten rekening ge-
der zaak de reederijen van zeilschepen de totstand- laten. Bij elk nieuw stoomschip, dat in dienst
koming van aan hun bedrijf zooveel afbreuk doende werd gesteld, werden verbeteringen aangebracht,
stooiiivaartdiensten, met alle kracht trachtten tegen zoodat de laatst aangebouwde schepen vrij wat
te houden. In 1866 werden door de firma van meer comfort aanbieden dan die van 1871. De
Zeylen en Decker te Rotterdam een tweetal groote nieuwste schepen kunnen dan ook, èn wat in-
clipper-fregatten met hulpstoomvermogen in de richting en wat bediening betreft met eerc wor-
vaart gebracht — de „'s-Gravenhage" en de den genoemd. De wel eens gemaakte vergelijking
„Utrecht" — welke wel is waar zeer goed vol-
deden, maar in de exploitatie te kostbaar bleken
met drijvende hotels eerste rang, is niet onjuist.
Vóór 1874 kon nog niet op vaste tijden geva-
en met het oog op de opening van het Sucz- ren worden, maar in dat jaar was het mogelijk
kanaal niet meer aan de verwachting konden om geregeld om de 4 w-eken van Nederland en
beantwoorden. van Indië uit te vertrekken. In 1877 werd de
Toen echter de kans, dat het Suez-kanaal tot dienst uitgebreid tot een 3wekelijkschen, in 1879
stand zou komen meer en meer verzekerd werd, tot een I4daagschen en in 1882 tot een 10- a
vatten eenige ondernemende mannen (o. a. de udaagschen (nl. 2tnaal in de 3 weken). Meer en
heeren G. J. Boelen, J. G. Bunge en J. Boisse- meer bleek de behoefte aan een wekelijksche
vain) ernstig het plan op 0111 eene maatschappij vaart op Indië; de maatschappij „Nederland" was
op te richten voor een geregelden stoomvaart- echter niet bij machte om die alleen te onder-
dienst tusschen Nederland en Indië. Ook door houden. In gemeen overleg met de Directie der
den financieelen en daadwerkelijken steun van stoomvaartmaatschappij „Rotterdamsche Lloyd"
Z. K. 11. Prins Hendrik, kon dit voornemen reeds (zie lager) werd besloten, dat beide maatschap-
spoedig nadat het Suezkanaal gereed was, verwe- pijen met ingang van I April 1887 te zamen een
zenlijkt worden. De Stoomvaartmaatschappij „Ne- wekelijkschen dienst in heide richtingen zouden
408 REISGELEGENHEDEN.

onderhouden; elk eenmaal in de 14 dagen, des gere reederijen, waren de aanvankelijke uitkom-
Zaterdags uit Nederland en des. Woensdags uit sten, als gevolg der toen bestaande handelscrisis,
Batavia. zeer onbevredigend. In 1884 kon dan ook geen
De passageprijzen voor particuliere reizigers be- dividend worden uitgekeerd, hetgeen des te meer
dragen van Amsterdam (Southampton) naar Padang teleurstellend was daar, zooals blijkt uit het eerste
of Batavia of omgekeerd i" klasse ƒ 815, 2e klasse verslag der Mij., de aandeelhouders der vroegere
ƒ450; van Genua naar Padang of Batavia of reederijen steeds flinke winsten trokken. Daarna
omgekeerd i e kl./750, 2e kl. ƒ400. Er worden werd het beter en breidde de Maatschappij haar
retourbiljetten afgegeven voor 12 maanden tus- vloot uit tot II stoomers in 1887. In dat jaar
schen Amsterdam en Batavia I"-' klasse/1350 en kon zij haar driewekelijkschen dienst via Mar-
2'' klasse ƒ770 en tusschen Genua en Batavia seille tot een I4daagschen uitbreiden. Eerst sedert
i e kl. ƒ1220 en 2e kl. ƒ670. Ingevolge een con- 1897 doen de booten dezer Maatschappij Padang
tract, dat de Maatschappij met de Rottcrdamsche geregeld op de uit- en thuisreizen aan.
Lloyd heeft gesloten, zijn de retourbiljetten van De Maatschappij heeft thans (1901) 8 mail-
beide maatschappijen wederzijds geldig, zoodat de schepen, houdende 26.400 ton, in de vaart, waar-
passagiers op een retourbiljet met de eene Mij. onder een dubbelschroefstoomschip van 5000 ton
de uitreis en met de andere de thuisreis mogen (het eenige dubbelschroefstoomschip, dat tusschen
maken. Nederland en Indië in de vaart is), terwijl nog
De duur der uitreis van Nieuwediep naar Batavia een dubbelschroefmailschip van niet minder dan
beliep in 1870/71 40 a 42 dagen en die der thuis- 5400 ton in aanbouw is.
reis 40 a 46 dagen. Sedert 1895 mag ingevolge Het kapitaal is groot ƒ5.000.000 in aandeden
het met de Regeering gesloten postcontract (Ned. van ƒSOO en eene 4"/0 obligatie-leening na de
St. 1893 n". 59) de uitreis (van Amsterdam naar aflossing groot ƒ 1.200.000.
Batavia) niet langer dan 38 a 39 dagen, de thuis- Het dividend bedroeg over 1885 3%, 1886
, ,
reis niet langer dan 39 a 40 dagen duren. Thans 2 «/o, iBB7 6,25 o/0 ,888 11 o/0 jBB9 g, 5 o/0 ,890,
,
(1901) hebben de stoomschepen op de uitreis van 7%, 1891 6,5 o/0 1892 5,5 o/0 1893 6,25 %,,
Amsterdam naar Batavia (inclusief oponthoud te 1894 6,5 •>/„, 1.895 6 %, ißg6 3,25 «/„, 1897
Southampton) noodig p. m. 34 dagen en op de 8,5%, 1898 9,75%, ißgg 10,5 %, igoo 3,2 %.
thuisreis 29 a 30 dagen. De reis van Genua naar De passagetarieven zijn gelijk aan die der Ne-
Batavia wordt volbracht in 22 a 23 dagen en derland, met dien verstande dat in plaats van
omgekeerd in 21 i 22 dagen. Genua, Marscille moet worden gelezen.
Toen in 1895 de Maatschappij haar 25Jarig De snelheid van de booten der Mij. „Rott.
bestaan vierde, gaf de Directeur, de heer J. Bois- Lloyd" is gelijk aan die van de „Nederland", terwijl
sevain, een zeer belangwekkend overzicht van de ge- hetgeen hierboven gezegd is van de inrichting van
schiedenis der Mij., hetwelk in druk verschenen is. en de bediening op de schepen der laatste Mij.
Het kapitaal der Maatschappij bedraagt ƒ7.000.000 ook van toepassing is op de nieuwste der Mij.
in aandeden a ƒ1000 en ƒ 500; ƒ891.000 4% „Rott. Lloyd".
obligatie-leening, zijnde het overschot na uitloting Met beide Maatschappijen heeft de Regeering
van ƒ2.000.000. een postcontract (zie POST- EN TELEGRAAF-
Vóór 1874 werd geen dividend uitgekeerd; over DIENST) en een contract voor het vervoer van

.
de jaren 1874 t/m. 1876 5 %, 1877 7 o/„, 1878 Gouvernementspassagiers en goederen gesloten,
,
2,5%, i879 4,5%, 1880 8,5 »/„, 1881 9 o/0 t882 omtrent welk laatste contract hieronder nog een
6.2 «/o, 1883 2,6 »/„, 1884 nihil, 1885 4 0/0, 1886 en ander zal worden medegedeeld (bl. 409).
nihil, 1887 6%, 1888 10%, 1889 10%, 1890 Omtrent de mailreis met de booten der Mij.
, ,
9,7%, 1891 7,3%, 1892 7,4 o/0 1893 9 o/0 1894 „Nederland" en „Rott. Lloyd" zijn vele bijzon-
10%, 1895 7,5%, 1896 7,7%, 1897 n,5%, derheden en nuttige wenken te vinden in den
1898 14%, 1899 8,2%, 1900 8,2 o/0 door A. Werumeus Buning en J. A. Kruyt samen-
Ook in Rotterdam werd de directe vaart op gestelden gids getiteld „Met de Hollandsche mail
Java spoedig na de opening van het Suezkanaal naar Indië en terug".
begonnen en wel in Januari 1873 met 4 stoom- Beide maatschappijen onderhouden met hunne
schepen van de Engelsche maatschappij „The extra-schepen een gecombineerden dienst voor het
Commercial Steamship Co." te Londen voor welke vervoer van bedevaartgangers naar Djeddah. De
Mij. de firma Ruijs en Co. als agent optrad. Om passage van Batavia naar Djeddah en terug be-
verdere uitbreiding aan deze vaart te geven weid draagt ƒllO voor volwassenen en ƒ55 voor kin-
in Januari 1875 de stoomvaartrecderij „Rottcr- deren, zuigelingen zijn vrij.
damsche Lloyd" opgericht ónder directie van de Behalve door de genoemde maatschappijen wordt
firma Wm. Ruijs en Zonen met 2 stoomschepen, nog een min of meer geregelde dienst tusschen
welke gezamenlijk met 2 stoomschepen der „Com- Nederland en Indië via Liverpool onderhouden
mercial Steamship Co." de dienst op Indië onder- door de te Amsterdam gevestigde „Nederlandsche
hielden. In 1878 werden nog 2 stoomcrs(i Engel- Stoomvaartmij. Oceaan" waarvan de leiding echter
sche en 1 Hollandschc) in de vaart gebracht. De te Liverpool berust. Deze Mij. werd in 1891
Engelsche schepen werden in 1881 onder Neder- opgericht door Liverpoolsche belanghebbenden
landsche vlag gebracht en alle 6 schepen kwamen met een kapitaal van 2 millioen gulden in aan-
onder directie van de „Rotterdamsche Lloyd". In deden a ƒ 1000; zij heeft 10 stoomschepen in de
1883 werd door de aandeelhouders dier reederij vaart. In ißg3 werd in ißg4 101,80 per
besloten om haar in eene naamlooze vennootschap aandeel van ƒIOOO als dividend uitgekeerd. Sedert
te veranderen. De statuten der naaml. venn. „Rot- eenige jaren vaart deze maatschappij geen passa-
terdamsche Lloyd", werden goedgekeurd bij Kon. giers meer.
besl. 15 Juni 1883 (zie Staatscrt. 29/30 Juli 1883). De verdere pogingen om Nederlandsche stoom-
Nd de vennootschap onder dezelfde directie vaartdiensten te onderhouden tusschen Indië en
en op denzelfden voet gedreven werd als de vroe- het moederland hebben weinig succes gehad; de
 REISGELEGENHEDEN. 409

totstandgekomen maatschappijen hadden slechts geregelden stoomvaartdienst op Queensland te

een kort leven, zoodat met opsomming der namen openen, waarvoor de Regeering een subsidie van
en de jaren van hun bestaan kan worden vol- ƒ20.000 per reis toezeide. Nadat deze pogingen
staan: Stoomvaartmij. Batavia te Rotterdam (1873); mislukt waren, werd in 1872 aan den heer Fraser,
Java te Amsterdam (1874—76); Kon. Nederl. Hoofdagent te Batavia van de Ned.-Ind. Stoom-
Stoomvaartmij. Marseille—Java (1877 en 1878); vaartmij., vergunning verleend voor een vaart op
Stoomvaartmij. Insulinde (1882—1884); Stoom- Australië, onder gelijk subsidie van het Gouver-
vaartmij. Holland (1888—1889). nement. Niet voor 1874 werd de eerste proef ge-
De vreemde maildiensten, waarvan ook door nomen welke reeds in het volgend jaar wegens
vele Nederlanders gebruik wordt gemaakt voor de groote kosten gestaakt, maar in 1876, echter
hunne reizen naar en van Indië zijn: weder zonder succes, hervat werd. De in 1877 in
a. Compagnie des Messageries maritimes. 14- geregelden dienst ondernomen vijf reizen hadden
---daagsche maildienst van Marseille via Singapore zulke slechte resultaten, dat van verdere plannen
naar China en Japan, onderhouden met 11 stoom- definitief werd afgezien.
schepen houdende 51.572 ton, terwijl nog een Verder verdient vermelding de in 1880 tot stand
stoomschip van 2353 ton eenmaal per maand van gebrachte stoomvaart met Nederlandsche schepen
Singapore naar Batavia en Semarang vaart. Verder op China, waarvoor de Regeering een contract
sluiten de booten der Kon. Paketvaartmij. op de sloot met de Ned.-Ind. Stoom vaartmij. voor een
F'ransche mail te Singapore aan. Passagekosten 4maal 's jaarschen dienst van Soerabaja over Ma-
van Batavia of Semarang naar Marseille bedragen kasser, Manilla, Macao en Hongkong naar Amoy,
voor reizigers I°, 2C en 3C klasse respectievelijk tegen een subsidie van ƒIO.OOO per reis (ƒ40.000
ƒ630, ƒ420 en ƒ230 en voor bedienden ƒ 115, 'sjaars). In 1882 werd de dienst tot een maan-
terwijl voor kinderen beneden 12 jaar halve pas- delijkschen uitgebreid en een nieuw contract ge-
sage berekend wordt en kinderen beneden 3 jaar sloten voor den tijd van twee jaren; het subsidie
vrij zijn. Ook worden retourbiljetten voor 9 maan- bleef op ƒIO.OOO per reis (ƒ120.000 'sjaars) be-
den en 1 jaar tegen verminderde prijzen verstrekt. paald, maar de route gewijzigd nl. Batavia—Bil-
/'. Peninsular and oriental steam navigation com- liton—Pontianak—Hongkong—Amoy, terwijl het
pany. I4daagsche maildienst van Londen, via der Maatschappij vrijstond om andere havens —
Marseille, Port Said, Aden en Colombo naar uitgezonderd Singapore — te bevaren.

—
Singapore. De vroeger op dezen maildienst aan- De dienst had echter geen succes, waarom be-
sluitende booten der K. Paketvaartmij. varen sedert sloten werd na afloop van het contract Maart

van Batavia naar Nederland (Amsterdam of Rotter-

—
1899 op de Duitsche mailbooten. Passagegelden 1884 Singapore aan'te doen en zonder subsidie
de vaart voorttezetten. Het contract werd dienten-
dam) via Marseille bedragen: i' klasse ƒ 675,50; gevolge niet vernieuwd. De vaart via Singapore
en van Batavia naar Marseille: l e klasse ƒ 687,50, kon echter ook niet lang bestaan. Eene in ißg6
2 C klasse ƒ522,50. genomen proef om deze vaart zonder subsidie
e. Norddeutsche Lloyd. I4daagsche maildienst weder tot stand te brengen mislukte.
van Bremen (Flamburg) via Antwerpen, Genua, Gouvernementsreizigers. In St. 1897 n n
Napels, Port Saïd, Suez, Aden, Colombo en Penang 63 zijn regelen gesteld tot het verleenen van over-
.
naar Singapore, waar aansluiting wordt gevonden tocht van Nederland naar Indië en omgekeerd,
op de Kon. Paketvaartmij. Op de uitreis wordt ten laste van de Indische begrooting. Het regle-
Rotterdam aangedaan. Passagegelden van Neder- ment is in zijn geheel als bijlaag in den Rcgec-
land naar Singapore i e klasse ƒ825, 2ü klasse ringsalmanak opgenomen. De voor Gouvernements
ƒ515 en omgekeerd ƒ 772 en ƒ 500; van Genua rekening reizende personen zijn gesplitst in 4
of Napels naar Singapore ƒ 760 en ƒ 450, omge- klassen, naarmate waarvan zich o. a. regelt in
keerd ƒ725 en ƒ450. Twee der booten van dezen welke klasse aan boord gereisd mag worden, en
dienst op Oost-Azië doen Batavia en Makasser het bedrag der schadeloosstelling wegens verplicht
aan. De Norddeutsche Lloyd onderhoudt ook nog verblijf in een noodhaven buiten boord.
een dienst van Penang op Dcli en van Singapore De reizen worden ondernomen met de stoom-
op Pontianak. De geheele vloot van deze Maat- schepen van een der maatschappijen waarmede
schappij, welke diensten op alle wcrclddeelen de Regeering een contract heeft gesloten („Neder-
onderhoudt, bestond in 1900 uit 105 groote oceaan- land" en „Rotterdamsche Lloyd"), maar aan de

'
stoomers, houdende 470.000 ton. De rijk geïl- passagiers der IL'1L en 2 C klasse kan in Nederland
lustreerde gids der Maatschappij — een onder- door den Minister van Koloniën en in Indië dooi-
houdend en tevens praktisch boekje — geeft een den Gouverneur-Generaal worden toegestaan om
denkbeeld van de weelde en de comfort die op de reis te maken met de mailschepen der maat-
de booten heerscht. schappijen „Messageries maritimes", „Peninsular
De in 1891 opgerichte Duitsche stoomvaart- and oriental steam navigation comp." en „Nord-
dienst van Hamburg via Amsterdam naar Indië-— deutsche Lloyd" of met een onder Nederlandsche
Sunda-Linie
gestaakt.
— werd reeds in het volgend jaar vlag om de Kaap de Goede Hoop varend zeil-
schip, terwijl aan de passagiers der 3e en 4C kl.
d. Queensland Royal Mail Line and British vergunning kan worden verleend om met zulk
India Steam Navigation Comp. ld. Maandelijksehe een zeilschip te reizen, indien zulks voor hunne
maildienst van Batavia via Napels naar Londen gezondheid dringend noodig is.
en van Batavia naar Queensland (Brisbanc). Pas- In bijzondere gevallen kan de Gouv.-Gen. ook
sagegelden Batavia—Londen en Holland i l klasse nog toestaan dat eene andere route van Indië
/550. -'
De communicatie van Indië met andere wereld-
naar Nederland gevolgd wordt.
De passagiers ie en 2e kl. bespreken hunne
deden dan Europa wordt alleen met vreemde passage zelf, voor die der overige klassen wordt
schepen onderhouden. dit van Gouvcrnementswege gedaan.
In 1866 werden pogingen aangewend om een Aan de „Nederland" en „Rotterdamsche Lloyd"
410 REISGELEGENHEDEN.

worden uitbetaald de bedragen die bij de con- geschiedde met de gondels te Venetië, zoo al niet
tracten zijn bedongen, nl. voor personen boven het gebruik te weren, toch te beletten dat „de die-
II jaar van Nederland naar Indië 1 -'I 1-' kl. ƒ 700, naren der Comp. en de ingesetenen hun wegens
2 e kl. ƒ 400, 3e kl. ƒIBO en omgekeerd respec- de overdreven luxe, hovaerdijc, pragt, pompe en
tievelijk ƒ725, ƒ425 en ƒ250. Wordt de reis kostelykheijt, om derselve te onderhouden onmag-
van Nederland naar Marseille of Genua of omge- tig synde, in den grond hielpen en ruineerden
keerd over land gedaan dan wordt daarvoor in of de Ed. Comp. of haer even naesten benadeel-
mindering gebracht l« kl. ƒIOO en 2 C kl. ƒ 60, den". Er werd daarom een impost geheven van
hetgeen den passagiers wordt uitbetaald. Aan de rijtuigen, bedragende 40—300 rijksdaalders naar-
Fransche en Engelsche mails wordt betaald voor gelang van den rang en de nationaliteit; Chinee-
personen boven 11 jaar van de haven aan de zen betaalden het meeste, paardenverhuurders het
Middcllandsche Zee naar Indië of omgekeerd minste, 40 rijksdaalders, welk bedrag in 1754
le kl. ƒ6OO, 2e kl. 340. De passagiers krijgen verhoogd werd wegens de vele ontduikingen, die
dan voor de landreis respectievelijk ƒ 100 en ƒ6O. plaats hadden. In de verschillende maatregelen
De reederijen der zeilschepen ontvangen voor per- ter beteugeling van pracht en praal werd o. a.
sonen boven 11 jaar van Nederland naar Indië aan andere personen dan die behoorende tot de
,
ie kl. ƒ6OO, 2e 3e en 4e kl. ƒ350 en omge- Hooge Regeering op „poene van verbeurte" ver-
keerd respectievelijk ƒ650 en ƒ4OO. boden om een glazen koets, zg. carrosse coupé, te
Bij verplicht verblijf in een noodhaven buiten bezigen, de rijtuigen te voorzien van wapens, ze
boord wordt den passagiers vergoed eene som van te vergulden of verzilveren, de paarden op te
ƒ2 tot ƒlO per dag naarmate de klasse waarin tuigen enz. Ook was verboden het gebruik van
zij gerangschikt zijn en den leeftijd, terwijl in quitasol of sombreel (zonnescherm) en wasse dam-
geval van verblijf van het schip in een haven mers (hetgeen men tegenwoordig pektoortsen zou
wegens quarantaine gedurende meer dan 24 uur noemen). Later (1754) werd de impost voor wagen-
de passagiers, die gedwongen zijn aan wal te verhuurders buiten Batavia gevestigd verlaagd,
gaan, de onvermijdelijke uitgaven kunnen decla- omdat het slechts zelden voorkwam, dat zij wagens
reeren. konden verhuren. Van een eigenlijken geregelden
dienst tot vervoer van personen was in dien tijd
11. In den Archipel. i°. te land; a. paard geen sprake; alleen werden in 1747 tot „commo-
;
en wagen logementen. Het gebruik van den wagen ditcyt van veele zieke menschen, die genegen
als reismiddel is in den Archipel van zeer ouden zijn ten koste van hare eigen beurs nae Tji-panas
datum. Reeds op den Boroboedoer, die in de of 't warme bad getransporteerd te worden", buf-
8e eeuw na Chr. gebouwd werd, zijn rijtuigen felbecsten en karren aangeschaft, welke op de
afgebeeld (vgl. album van Kinsbergen n°. 23 en verschillende tusschen Batavia en Tji-panas gele-
31), welke voorzien zijn van spaakwielen. Wan- gen plaatsen (halten) gestationneerd werden, alwaar
neer de schijfwielen, welke thans nog voorkomen ook etenswaren tegen vastgestelde prijzen ver-
aan de pedatis (zie lager), in Indië door spaak- krijgbaar waren gesteld. Voor een buffelkar werd
wielen vervangen zijn heefl men niet kunnen gerekend 5/8 rijksdaalder van de eene halte tot
naspeuren. In de Babad Tanah Djawa (bl. 24 de andere, voor een rijpaard eveneens 5/g rijksd.
en 36), welke in :_ 1700 definitief naar oudere Voor het houden van een herberg of logement
geschriften werd opgesteld, vinden wij aange- was vergunning noodig van de Hooge Regeering,
teekend, dat de gerbong (= een met doek of welke vergunning alleen aan „eerlijcke bekende
gordijnen omhangen rijtuig, dus een soort van luijden, die goet huys houden" (echter niet aan
tentwagen) reeds onder Madjapahit (± 1450) dienaren der Comp. of hunne vrouwen) werd ver-
gebruikt werd en op bl. 23 dat toentertijde de leend. Niettegenstaande deze voorzorgsmaatregelen,
vrouwen op Java in zoodanige wagens mede ter bestond blijkens een plakaat van 1754 in dien
jacht uittogen. Dit laatste wordt volkomen beves- tijd te Batavia geen enkel „fatsoenlijk" logement,
tigd door Barbosa's Livro (van 1516). Dat de waarom bij dat plakaat een privilege gegeven
gerbong in aanzien was blijkt wel daaruit, dat bij werd voor het oprichten van een stads heeren-
het huwen van de prinses van Tjampa met den logement, dat gezond en ruim gebouwd moest
vorst van Madjapahit behalve een gong, een zijn en zindelijk onderhouden worden, terwijl
pedati (toenmaals koetskar voor den vorst) en een voor logementhouder alleen personen van onbe-
„gerbong" als „poesaka" uit Tjampa overkwamen, sproken handel en wandel in aanmerking kwa-
en dat aan Raden Patah van wege den vorst van men. Dit heerenlogement diende voor personen
Madjapahit, een olifant, een paard, een pedati en hooger in rang dan sergeant. Aan den logement-
een „gerbong" werden geschonken. houder was toegestaan om 6 huurrijtuigen te
In „Begin ende voortgangh van de vereenighde houden, later 12, terwijl hem in 1798 vergund
Nedcrlantsche geoctroyeerde O. I. Comp." wordt werd om twee vergulde koetsen te verhuren. Be-
o. a. eene beschrijving en afbeelding gegeven van halve de inkomsten van het logement zelf en de
den „seer konstigh ghesneden waghen", waarop wagenverhuurderij genoot de logementhouder pak-
de koning van Bali bij de aankomst der Hol- huishuur en percenten van openbare verkoopingen.
landers aan het strand kwam (1597); de wagen Het privilege werd voor 10 jaren verleend en
werd getrokken door twee witte, met kleederen eenige malen voor denzelfden tijd verlengd. In
behangen, buffels, terwijl, als men de afbeelding 1808 werd het heerenlogement verplaatst naar
mag gelooven, achter den koning nog een die- „zekeren tuin" te Jakatra, maar reeds in 1811
naar met pajong in den wagen zat. werd wegens „de veranderde tijden en omstan-
In den loop van de fj" eeuw was het gebruik digheden" het privilege voor dat zg. buitenloge-
van wagens en rijtuigen blijkbaar zeer toegeno- ment opgeheven.
men en schijnt er een groote wedde daarin te Paar dellp os t. Het begin van de Gouverne-
zijn ontstaan; althans er werden vele plakaten ments paardenpost schijnt te zijn geweest de door
uitgevaardigd, welke ten doel hadden om, gelijk den Gouv.-Gen. Daendels in 1808 gemaakte bepa-
 REISGELEGENHEDEN. 411

bng, dat de door de respectieve „bovcnlandsche" spannen paarden voor die wagens en van twee
regenten aan hem geschonken wordende paarden rijpaarden ten dienste van reizigers „die niet ver-
op de „grote wegen naar Buitenzorg en verdere kiezen of aan wien het niet convenieert" zich
afgelegen districten op verscheidc pleyster plaatzen van postwagens te bedienen.
in daartoe op te richten bamboesen stellingen te Tweemaal 's weeks vertrok een postwagen met
plaatzen" om tot „relais" te dienen voor hem- minstens vier paarden bespannen en waaraan steeds
zelven, den gecommitteerde van en over de zaken 2 voorloopers voorafgingen „om bij het verspan-
van den inlander en verder door den Gouv.-Gen. nen te assisteeren en onderweg in geval van averij
aan te wijzen personen. De gecommitteerde was aan paarden of rijtuig, assistentie te verkenen",
met het opzicht daarover belast. In het volgend terwijl er zooveel mogelijk voor moest worden
jaar werd een meer geregelde paardenpost inge- gezorgd, dat extra paarden voor eigen rijtuigen
steld tusschen Batavia en Buitenzorg, zooals blij- beschikbaar waren. Elke zitplaats in een postwa-
ken kan uit de instructie voor den aannemer der gen kostte vijf stuivers zilver per paal en een
postcrij tusschen genoemde plaatsen. De aanne- span van 4 paarden voor een eigen rijtuig 16
mer moest een bepaald aantal paarden en koet- stuivers. Voor een goed rijpaard (koeda aloes)
siers houden en 2 postwagens voor 6 personen werd gevorderd '/2 ropij zilver en voor een paard
waarmede 2maal 's weeks een dienst in beide voor de bedienden (koeda gladag, zie GLADAG)
richtingen moest worden onderhouden en verder 4'/a stuiver zilver per 3 palen.
de noodige wagens om dagelijks een „extra-post Op den postwagen werden geen „vile of ge-
personen" te kunnen transporteeren. Het tarief meene personen geadmitteerd, waarmede verstaan
voor den gewonen postwagen bedroeg 5 rijks- worden slaven of gemeene inlanders, welke laat-
daalders zilver per persoon en voor het rijden ste ten minste niet tot de heffe des volks geho-
met een extra post voor 4 personen 18 rijks- ren, maar van eenigen staat, qualiteit of goede
daalders zilver. Verder waren verschillende bepa- conditie zullen moeten wezen". Ook werden niet
lingen gemaakt om het den reizigers zoo gerieflijk toegelaten dronken of ruziemakende personen.
mogelijk te maken en hen te vrijwaren voor onge- Voor degenen, die niet met de wagenpost moch-
lukken. De aannemer was aan een bepaalden tijd ten rijden, waren „tusschen de Jakatrasche, Che-
van overkomst gebonden, werd deze overschre- ribonschc en Preanger Regentschappen tot Soe-
den dan verbeurde hij boete. Op 5 halten (pleis- rabaya toe" pedati's verkrijgbaar tegen een prijs
terplaatsen) moesten versche paarden gestation- van 4 tot 6 stuivers per paal, naar gelang het
neerd zijn, terwijl te Buitenzorg van Gouverne- gezelschap uit I tot 7 personen bestond.
mentswege een geschikt gebouw tot het inrichten Onder het Engelsch bestuur is de paardenpost-
eener herberg werd afgestaan. Ook het „rid" van en postwagendienst ingetrokken, maar moet blij-
Bantam tot Batavia werd aanbesteed en daarvoor kens latere besluiten al spoedig na de herstelling
golden ongeveer gelijke bepalingen als in de voor- van ons gezag (1816) weder ingesteld zijn.
melde instructie. In 1823 (St. n°. 3) werd een nieuw „Reglement
De paardenpost werd tusschen Batavia en Soe- op de brieven- en wagenpost op het eiland Java"
rabaja van Gouvernementswege onderhouden en gemaakt, waarvan de bepalingen, voor zoover de
daarvoor verschillende bepalingen gemaakt bij het wagenpost betreft, weinig afwijken van die van
in 1809 (12 Wintermaand) verschenen Reglement het Reglement van 1809. Het tarief van de her-
voor de posterijen en voor de inspectie der wegen bergen beliep voor 24 uren ƒ5, terwijl berekend
en herbergen op Java" (zie POST- EN TELE- mocht worden voor logement alleen ƒl, ontbijt
GRAAFDIENST). Hieruit blijkt o. a. dat behalve ƒl, middag- of avondmaal ƒ2. Voor bedienden
Buitenzorg nog op II aan den grooten postweg in 24 uren 15 stuivers en voor middag- of avond-
gelegen plaatsen herbergen „tot gerief en nacht- maal 5 stuivers.
verblijf" der reizigers werden opgericht, welke Om het gebruik der Gouverncments herbergen
van ten minste zes of acht goede slaapvertrekken, aan te moedigen werd in 1553 bepaald, dat ambte-
koets- en wagenhuis, paardenstal, bijgebouwen naren en officieren, in dienst reizende, geen ver-
voor bedienden en van een aparte „intrek" voor goeding voor verblijfkosten mochten declareeren
den herbergier moesten voorzien zijn. Op tus- als zij van particuliere herbergen gebruik maakten.
schenliggende plaatsen werden nog zoogenaamde Blijkens het Kol. Verslag van 1849 bestond
pasangrahans (zie aldaar) opgeslagen tot rust- de Gouvernements paardenpost toen niet meer
plaats voor de reizigers. Het tarief der herbergen uit een paarden- en wagen- (diligence-) post, maar
bedroeg voor 24 uren (met inbegrip van 's mor- alleen uit een paardenpost. Als tarief gold ƒ 1,25
gens thee of koffie en eenig ontbijt, 's middags tot ƒ2 per paal voor een heel span.
en 's avonds goed warm eten, achtermiddags thee Langzamerhand werd het aantal trajecten, dat

, '
of koffie) een zilveren piaster (ƒ2,55) P el P cr~ van Gouvernementswege bediend werd, ingekrom-
soon, terwijl verdere verteringen naar billijkheid pen en deze aan particulieren uitbesteed. Nadat
moesten berekend worden. Voor de bedienden in 1879 (St. n°. 314) nieuwe regelen voor de
werd gevorderd in 24 uren (met inbegrip van Gouvernements paardenpost waren gesteld, werd
twee malen daags goede mondkost) '; /ï stuiver- in 1887 het laatste traject voor verstrekking van
zilver. Van deze ontvangsten behoefden de her- paarden aan dienstreizigers uitbesteed (nl. Batavia—
bergiers geen verantwoording te doen, maar het Serang—Tjilegon—Anjer) waarmede dus feitelijk
was hun streng verboden meer te vragen dan de Gouvernements paardenpost had opgehouden
hun was toegestaan „sub poene van, niet alleen te bestaan. Officieel had de opheffing echter eerst
van het hun aanvertrouwde opzicht ipso facto te in 1893 (St. n". 49) planls.
zullen worden ontzet, maar daarenboven zoodanig Naast de genoemde paardenpostcrij bestond nog
te zullen worden gepunicerd als na exigentie van de binnenlandsche of binnenweegsche paarden-
zaken zal worden bevonden te behoren". post, waarvan de paarden (zoogenaamde regents-
Elke herberg moest voorzien zijn van twee post- paarden) door de inlandsche bevolking moesten
wagens ieder voor zes personen en de noodige worden geleverd en onderhouden, en die onder
412 REISGELEGENHEDEN.

directie van den directeur der producten en civiele ook van de vierwielige kossong '); in Soerakarta
magazijnen stond. In 1853 ging deze dienst over en Djokjakarta de, eveneens vierwielige, andong.
op den directeur der cultures, aangezien de ver- Het rijden langs de post- en andere wegen ge-
strekking enz. der paarden in heerendienst ge- schiedt óf met reiswagens met van 2 tot 6 paar-
schiedde en daarom eigenaardig onder het ressort den, die bovendien op steile wegen nog van een
van laatstgenoemden directeur behoorde. Een eigen- voorspan buffels voorzien worden, óf met „klein
lijk reglement bestond er niet van de binnenland- vervoer"; daarvoor vindt men in Oost-Java veel
sche paardenposterij, waarom in 1879 (St. n°. 314), de zg. tjikar (kar op veeren, van een langgerekten
daarvoor, tegelijk met de Gouverncments paar- vorm, zonder banken, ingang voor); in de Preanger
denposterij, een reglement werd vastgesteld, dat de kahar-balon (kleine tweewielige rijtuigjes) en
behoudens de in 1881 (St. n«. 190) en 1893 verder in West- en Midden-Java, de geriefelijke,
(St. n°. 49) daarin gebrachte wijzigingen en aan- ook tweewielige „deeleman"; in de Padangsche
vullingen thans nog van kracht is. De binnen- Bovenlanden de zg. anaq tram (kleine tweewielige
landsche paardenposterij wordt alleen nog maar rijtuigjes); ter hoofdplaats Benkoelen de plankin
op eenige wegen in de residentiën Krawang, welke wordt getrokken door een sapi (altijd een
Preanger Regentschappen, Cheribon, Semarang, Ja- stier). Een model van een plankin vindt men in
para, Rembang en Madioen onderhouden, welke het Museum te Rotterdam. Een goede „sapi plan-
wegen gespecificeerd worden in eene bijlaag van kin" kan draven als een paard en wordt met
deel I van den Regeeringsalmanak, terwijl in eene ƒ2OO tot ƒ3OO betaald. In de Minahasa zijn geen
andere bijlaag opgaaf wordt gedaan van de over- huurrijtuigen te krijgen; de aldaar gevestigde
eenkomsten voor de levering van bespanningen F'uropeanen bezigen veel zg. spijkerbuggies
op verschillende dier wegen. De kosten van deze lichte tweewielige rijtuigen, aldus genoemd naar
—
posterij komen ten laste van den lande met uit- den fabrikant Spijker te Amsterdam.
zondering van de verstrekking van gras, voor De echte pedati (met schijfwielen) komt hoc
zoover dit in heerendienst geschiedt. Het bestuur langer hoe minder voor; ze wordt als vrachtkar
wordt gevoerd door de hoofden van gew. bestuur. nog slechts in afgelegen bergstreken aangetroffen.
De posterij dient in de eerste plaats voor gouver- Om het bederven der groote wegen te voorko-
nementsreizigers, maar wanneer de eischen van men, moeten de pedati's de parallel daarmede
den dienst het gedoogen, kunnen ook andere per- aangelegde pedati- of buffelwegen volgen. (Zie
sonen er van gebruik maken en wel tegen beta- verder PEDATI en Van der I.ith, Ncdcrl. Oost-
ling per paal voor een heel stel (4) paarden Indië, 11, bl. 457).
80 cent, en een half stel (2) 50 cent, met een Bekend is de verbazende en voor nieuwelingen
minimum van respectievelijk ƒ 8 en ƒ5. vaak angstwekkende vaart, waarmede de wagens
In de wagens waarvoor een heel stel paarden door de snelvoetige paardjes worden getrokken,
gespannen wordt, mogen niet meer dan 6 en in en waartoe die viervoeters door de inlandsche
die met een half stel bespannen 3 volwassen per- koetsiers op alle mogelijke, en naar Westersche
sonen plaats nemen (2 kinderen — 1 volwassene), begrippen, meestal onpraktische wijzen worden
terwijl het maximum gewicht der bagage voor aangedreven; de inlanders schijnen er geen be-
4 paarden op 5° K.G. en voor 2 paarden op grip van te hebben, dat de dieren ook wel eens
25 K.G. is gesteld, nl. voor het geval het maxi- rust noodig hebben en dat men veel sneller voor-
mum aantal personen wordt vervoerd, anders mag uitkomt door de paarden in een matigen maar
voor eiken persoon minder 30 K.G. bagage meer geregelden gang te houden, dan bij tusschenpoozen
worden medegenomen. De Gouv.reiziger geniet in een vliegende vaart (zie verder PAARD).
kosteloos vervoer voor zich zelven; voor eiken De hotels en logementen in Indië zijn, behalve
hem begeleidenden persoon is 20 cent per paal op de groote plaatsen, zeer primitief ingericht.
verschuldigd. De gemiddelde prijs der hotels bedraagt ƒ5 a
De aannemers zijn verplicht gezonde, goed af- ƒ6 per dag met inbegrip van alle maaltijden; bij
gerichte paarden met goede tuigen benevens een langer verblijf is schikking mogelijk. Op kleine,
koetsier en één looper te leveren. De reizigers van de hoofdroutes afgelegen plaatsen zijn door

—
mogen zich van hunne woning laten halen mits het Gouvernement, ten behoeve van reizende
daarvoor niet meer dan 2 palen om gereden be- ambtenaren of officieren kleine logeergebouwen
hoeft te worden en de wegen daarheen goed be- pasangrahans — opgericht, waarvan ook door par-
rijdbaar zijn. De spannen behoeven in den regel ticulieren mag gebruik worden gemaakt. In de
niet meer dan éénmaal per etmaal geleverd te Minahasa zijn deze inrichtingen het best; op Su-
worden, behoudens bij spoedeischende gevallen. matra daarentegen zeer gebrekkig, daar zijn ze
Of een heel, dan wel een half stel paarden moet zelfs gewoonlijk niet voorzien van levensmiddelen
worden verstrekt hangt af van den rang van den en beddegoed, dat de reizigers dan zelf moeten
reiziger. Voor den Gouv.-Gen., op wien het regle- medebrengen.
ment niet van toepassing is, wordt bij elke reis b. Draagstoel. De draagstoel kwam en komt
het aantal paarden bepaald. nog onder allerlei vormen en namen in den Ar-
Op Madoera bestond de zg. panembahans paar- chipel voor. De meest bekende is de tandoe
den postdienst, welke in 1884 bij den binnenland- (Maleisch en Javaansch). De djoli (van het Sanskr.
schen dienst werd ingelijfd, en in 1888 werd doli = draagstoel) is een groote draagstoel, slechts
opgeheven en aldaar het verstrekken van paarden
en wagens thans ook verpacht wordt. 1) Omtrent het ontstaan van dezen zonder-
Tegenwoordig zijn bijna overal in den Archi- lingen naam wordt het volgende verhaald: Een
pel paarden en rijtuigen te verkrijgen; wagens koetsier wees met zijn zweep op zijn ledig
en rijtuigen komen in verschillende vormen en rijtuig met de woorden „kossong, toean!" (= een
namen voor. In Batavia en omstreken wordt veel ledig, disponibcl rijtuig, meneer!), waarna dat
gebruik gemaakt van de tweewielige dos-a-dos soort van voertuigen den naam kossong behou-
(afgekort tot sado); te Soerabaja, behalve van deze, den heeft.
 REISGELEGENHEDEN.
door prinsessen gebruikt en door 16 personen
gedragen. Voor de gordijnen der djoli werd een
speciaal batik geweven (samen djolen). Een groote
djoli met een gaanderij aan alle kanten er om
heen draagt den naam van djolang of djempana
(Maleisch djempana of sempana). Pclangki (Ma-
leisch palangking, van het Portugeesche palan-
quin) is een palankijn, zooals men eertijds veel
in Britsch-Indië gebruikte. De kremoen (wellicht
van het Hollandsch-Japansche norimon) is een
draagstoel, zooals de Chineesche vrouwen gebrui-
ken; de krebong een met gordijnen omhangen
draagstoel. Een lawah of tandoe lawah is een
tandoe bestaande uit een hangmat met houten dak.
Of het gebruik van den draagstoel in den Ar-
chipel inheemsch was, of wel van elders is inge-
voerd en zoo ja, wanneer, heeft men niet kunnen
naspeuren. Zeker is het dat de draagstoel in den
tijd van de eerste vestiging der Hollanders in
den Archipel veel in gebruik was. Zoo vinden
wij o. u. in „Begin ende Voortgangh van de Ver-
cenighde Nederlantschc geoctroyeerde 0.-I. Comp."
dat de „groote heeren of edelïuyden op 't Eijlant
Bali" gedragen werden in draagstoelen. Kan men
vertrouwen hechten aan de afbeeldingen in dat
werk, dan bestond zulk een tandoe uit twee bamboe
staken, waarop een soort van bank onder een zeer
primitief bamboe tentje.
Uit vele plakaten in de ißü eeuw tot beteuge-
ling van pracht en praal uitgevaardigd, blijkt dat
niet alleen in de rijtuigen, maar ook in de draag-
stoelen overdreven luxe bestond. Alleen aan de
Hooge Kegeeringspersonen was het vergund om
draagstoelen met glazen of zg. chaises a porter
met goud of zilver beslagen te gebruiken. Wel
mochten gebezigd worden ordinaire draagstoelen
en orimonts „zoodanig dezelve in practycq zijn".
Uit een in 1752 uitgevaardigd verbod op de sla-
ven is op te maken, dat de lijfheeren en lijf-
vrouwen zich door hunne lijfeigenen in draag-
stoelen of norimon lieten vervoeren. In de op
bl. 410 bedoelde regelen voor het transport van
zieken naar Tji-panas (1747) is ook sprake van
het vervoer per draagstoel of palenquin, waarvoor
aan eiken Javaanschen drager op elke halte 8
stuivers en aan den toezicht houdenden mandoer
V* rijksdaalder betaald moest worden.
Op Saparoea was een draagstoel in gebruik
door 4 personen gedragen, en aan elke zijde nog
2 om den toestel recht te houden, van een kap
voorzien en met kussens belegd; een model is te
zien in het Museum te Rotterdam.
Tegenwoordig zijn voor het bestijgen der hooge
bergen op Java veelal draagstoelen te verkrijgen
die men vervaardigt door aan een leunstoel bam-
boe-stokken te binden; vooral dames bedienen zich
daarvan.
Omtrent het gebruik van draagstoelen omstreeks
1860 zij verwezen naar het in Med. Ned. Zen-
delinggen. 'VII (1863) opgenomen artikel van
W. Hoezoo „Reizen en Rcisgelcgenhedcn op Java".
c. Spoortrein en tram. Door het aanleggen van
spoor- en tramwegen is het reizen in Indië zeer
vergemakkelijkt, maar het reizen per spoortrein
is in Indië nog verre van comfortabel; Heldring')
maakt niet ten onrechte de opmerking, dat het
comfort in de spoorwagens gering, de hoeveelheid
rook en ongerechtigheden, welke de locomotief
1) Oost-Azië en Indië, beschouwingen en
schetsen, Amst. 1899. VII, Het reizen in Indië.
413
toezendt daarentegen groot is; terwijl de „controle-
manie", zooals hij het uitdrukt, in Indië haar top-
punt heeft bereikt. De snelheid der treinen is
over het algemeen gering (gemiddeld 60 K.M.
per uur — de bij het Alg. Regl. in St. 1895
n°. 300 bepaalde maxima zijn voor sneltreinen
75 K.M., voor personentreinen 60 K.M. en voor
—
gemengde treinen 45 K.M. per uur; voor trams
is de maximumsnelheid 25 K.M. per uur vgl.
St. lßg3 n°. igoj, terwijl de treinen — met uit-
zondering van het traject Batavia—Tandjong Priok,
waar avonddienst bestaat —■ slechts overdag loo-
pen. (Zie verder SPOOR- EN TRAMWEGEN).
2°. Te water. Tijdens de Comp. was het per-
sonenvervoer te water in den Archipel zeer ge-
brekkig ingericht, daar door de Comp. dat ver-
voer zooveel mogelijk werd belemmerd, zoowel
om den particulieren handel tegen te gaan als
uit vrees dat personen, die zij liever niet in haar
gebied zag, aldaar zich zouden vestigen. Geen
vaartuig mocht van de eene plaats naar de andere
varen dan met een pas, welke naar vele plaatsen
niet werd afgegeven. Geregelde diensten voor
het vervoer van personen bestonden niet tijdens
de Comp. Wel werd in 1754 een geregelde prauw-
vaart ingesteld tusschen Batavia, Cheribon, Tegal
en Semarang, maar deze diende uitsluitend voor
postvervoer.
De in 1811 te Batavia opgerichte prauwveeren
(tjoenia, djoekoeng en papan) hadden niet be-
paaldelijk betrekking op vervoer van personen.
BlijKens het Kol. Verslag van 1849 was e
Batavia het vervoer van personen en hunne bagage
te water uitsluitend toegestaan aan de voerders
'
van de tambangans (kleine prauwen), die onder
het tjoenia- of buitenprauwenveer behoorden en
ook aan dezelfde regelen waren onderworpen.
Ook te Semarang en Soerabaja bestond een der-
gelijk monopolie voor de tambangans, welke in
de kleine prauwenveeren waren ingeschreven. De
privilegiën werden in 1858 opgeheven, zoodat van
toen af ieder vrij personen mag vervoeren.
a. Stoomschepen. Tusschen bijna alle deelen
van den Archipel wordt gemeenschap onderhou-
den door de stoomers der Kon. Paketvaart-Maat-
schappij, waarvan verschillende diensten door het
Gouvernement worden gesubsidieerd, terwijl vele
andere routes worden afgelegd zonder subsidie.
Waar de booten niet kunnen aanleggen wordt de
gemeenschap met den wal gevonden door kleine
bootjes, dikwijls zg. tambangans (zeilkano's) die
zich soms met haken aan het in volle vaart zijnde
schip vastklampen, (zie PAKETVAART MAAT-
SCHAPPIJ (KONINKLIJKE)).
Eene opgaaf van de andere min of meer gere-
gelde stoomvaartdiensten wordt jaarlijks in het
Koloniaal Verslag opgenomen, waarvan een uit-
treksel voorkomt in den Regeeringsalmanak.
b. Zeilvaartuigen komen over den geheelen Ar-
chipel in allerlei vormen en onder verschillende
namen voor. De zg. vlerkprauw, die nog veel wordt
aangetroffen in de Molukken en op N.-Guinea
schijnt wel een der oudste vormen geweest te
zijn; daarvan komt althans een afbeelding voor
op de Boero boedoer (8 e eeuw na Chr.). Eenige
der bekendste namen van vaartuigen voor perso-
nenvervoer — waarmede dus gereisd wordt
mogen hier eene plaats vinden: Padangsche Bovcn-
en Benedenlanden : bidoeq gadang (meer van Sing-
—
karah), biloengkang, pentjalang (kustvaartuig), tam-
bangan (id.), djaloer (id.); Palembang: kajochan
414 REISGELEGENHEDEN.
(Ranau-meer), tongkang (dienstvaartuig Eur. ambt.
B. B.), bidar, pantjalang (voor rijke inlanders en
hoofden); Sumatra's Oostk.: prahoe lantjang (voor-
heen voor vorsten), sampan pandjang (voor rijks-
grooten in Siak), prahoe gebeng; Riouw en ond.:
Tongkang (Chineesch), kolik tetap, poekoet gambir,
sampan pandjang tambang, sampan gèbèng, prahoe
pendjadjap (vorstelijke prauw uit vroegere tijden),
prahoe pandjang (vorstelijke prauw); Banka en
Billiton: prahoe gobang, prahoe sampan; Peka-
longan: broekoctan; Rembang: prahoe timbo sasak
(riviervaartuig), prahoe tamben; Banjoemas: prahoe
papan; Madoera: sampan, tjemplon, majang, pa-
doean, djoekoeng; Probolinggo: prahoe djangolan
en tjompreng; Westerafd. v. Borneo: bidar; Z.-
en O.afd. v. Borneo: prahoe Negara, sampan.
djoekoeng, rangkang, aroet en djoekoeng patae
(Dajaksche prauwen), djoekoeng loemboeng (voor
Dajaksche hoofden); Celebes: padewakang, djoe-
loen-djoeloen (prauwen), palari (jacht); Timor:
korra-korra, padewakang, bcro (kustvaart); N.-
Guinea: padewakang, korra-korra (grootere vaar-
tuigen welke — blijkens de Clcrcq, N.-Guinea
niet door de Papoea's worden vervaardigd; dezen
— wegen wordt tegenwoordig het beding van vrij
maken slechts prauwen zonder roer met 1 a 2
vlerken, de groote prauwen hebben wel 30 roeiers);
Makasser: bilölang, biröwang (afbeeldingen in
Dr. Matthes'F'thnograph. atlas); Molukken: kokor
(voor de hoofden van de eil. I.eti en Moa, afb.
model in Riedel), Belang sajir, ngaliau of haboo-
saru, ilwood, jabteel, tali, senrood, karis owae,
lakacs en maruwe (vaartuigen van de ICei-eil.,
afbeeldingen in Riedel); vgl. Catalogus Kol. ten-
toonstelling Amst. 1883, bl. 277 —281.
Uit het desbetreffend, mede jaarlijks in het
Kol. Versl. voorkomende overzicht blijkt, dat over
1898 in Indië tehuis behoorden: 85 stoomschepen
(van minstens 30 M.3 ) metende bijna 94.000 M.3
ruim 2000 andere vaartuigen (van minstens 30 M.3 )
metende ruim 153.000 M.3
Gouvernementsreizigers. Het „reglement
op het reizen in Ned.-Indië van Europeesche bur-
gerlijke landsdienaren en andere personen" van
1862 (St. n°. 153") is vervangen door een nieuw
reglement (St. 1890 n°. 209), dat slechts alge-
meene en aan weinig verandering onderhevige
beginselen bevat. In afwachting van herziening
der uitvoeringsbepalingen zijn de oude voorschrif-
ten nog van kracht.
De Gouvernementsreizigers zijn voor de ver-
goeding voor reis- en verblijfkosten naarmate van
hun tractement verdeeld in 4 klassen.
Bij reizen over land op Java en Madoera be-
staat de tegemoetkoming voor reis- en verblijf-
kosten in:
I". postpaarden (niet aan reizigers 4 e kl.) hetzij
van Gouvernementswege gestationneerd, hetzij par-
ticuliere postpaarden volgens de daarvoor gesloten
overeenkomst door den aannemer te leveren (zie
hiervoor bl. 411).
2°. reisgeld tot goedmaking van kleine uitga-
ven aan het reizen met postpaarden verbonden,
ad 12 cent per paal;
3°. transportkosten, voor reizen zonder post-
.
paarden en voor reizigers 4C klasse, bedragende
voor reizen wegens plaatsing of verplaatsing voor
i", 2e, 3e en 4e kl. respectievelijk 80, 65, 55
en 45 cent per paal, welke bedragen bij reizen
in commissie en andere reizen beloopen 50, 50,
35 en 35 cent;
40 daggeld, voor alle dagen die de reiziger
buiten zijn standplaats moet verblijven ad ƒlO,
, .
ƒß,ƒ6 en ƒ 5 voor reizigers ie 2e 3e en 4° kl.
In St. 1872 n°. 77 is opgenomen het regle-
ment op het reizen van landsdienaren langs spoor-
wegen, dat aangevuld is bij St. 1873 n°. 166 en
1886 n». 72 en in 1887 (St. n». 250) zooveel
mogelijk van toepassing is verklaard op stoom-
tramwegen. De Gouvernementsreizigers moeten van
deze vervoermiddelen gebruik maken wanneer deze
hen in de richting van het oord hunner bestem-
ming kunnen brengen.
Terwijl vroeger steeds voor het reizen per spoor
en tram werd gedeclareerd, zijn in igoo bepa-
lingen gemaakt tot het verstrekken van vrijbiljetten
op S.S. aan Eur. en ml. landsdienaren, de laatsten
tot den rang van wedono. Ook de Ned.-Ind. Spoor-
wegmij. is met ingang van 1° Januari igoi bij
wijze van proef overgegaan tot het verstrekken
van dergelijke vrijbiljetten, terwijl verschillende
tramwegmaatschappijen eveneens zulke maatrege-
len hebben genomen.
In de concessievoorwaarden voor spoor- en tram-
vervoer voor bedoelde landsdienaren gesteld, boven
en behalve de verplichting van kosteloos vervoer
voor in dienst reizende ambtenaren van de justitie
en politie alsmede dwangarbeiders en hunne gelei-
ders, dat ook in de vroegere concessievoorwaarden
reeds werd opgenomen.
Voor reizen over zee zijn bepalingen opgeno-
men in het contract met de Kon. Paketvaartmij.,
zijn met verschillende andere stoomvaartdiensten
contracten gesloten, terwijl voor vervoer van Gou-
vernementsreizigers met zeilbooten steeds afzon-
derlijk wordt gecontracteerd door het hoofd van
gewestelijk bestuur.
Voor het reizen in den Archipel is vergunning
noodig, welke aan Europeanen en met dezen ge-
lijkgestelden voor een bepaalden lijd kan worden
verleend in geheel Ned.-Indië door den Gouverneur-
Generaal en voor bijzonder aangeduide gedeelten
door het hoofd van gewestelijk bestuur. In bij-
zondere gevallen kan deze vergunning ook aan
Oostersche vreemdelingen worden verleend, maar
dan steeds door den Gouv.-Gen. (zie St. 1881
n°. 226 en lßg6 n°. 161). Van de verleende ver-
gunningen wordt jaarlijks melding gemaakt in
het Koloniaal Verslag.
„Een reisgids of „handbook", zooals er wel voor
Britsch-Indië en Japan bestaan, is onze Oost nog
niet rijk", schrijft Heldring in zijn in de noot bl.
413 aangehaald werk. De reizigers in onzen Ar-
chipel kunnen echter veel nut hebben van den,
ook door hem genoemden zeer handigen, maar op
verscheidene bladzijden te beknopten „Reisgids
voor Ned.-Indië" door Dr. J. F. van Bemmelen en
G. B. Hooyer samengesteld op uitnoodiging dei-
Kon. Paketvaartmij., en voor reizen op Java van
den in 1890 te Lcipzig, Batavia (G. Kolff en C°.)
en Amsterdam (Seyffardt) verschenen „Führer auf
Java" door L. F. M. Schulze, welk werk in het
Duitsch werd gesteld om er meer bekendheid aan
te geven, en van „Batavia, Buitenzorg en de Pre-
anger" door M. Buijs (Batavia, G. Kolff en C». 1891).
Het gebrek aan goede reis- en logeer-gdegenhe-
den, dat in vele streken van den Archipel bestaat,
wordt dikwijls vergoed door de niet ten onrechte
spreekwoordelijk geworden Indische gastvrijheid
en hulpvaardigheid.
W. F. Gerdes Oosterbeek.
 REKENKAMER. (ALGEMEENE)
REKENKAMER. (ALGEMEENE) 1 let opper-
toezicht op het beheer en de verantwoording van
alle landsgelden en goederen is in Indië opge-
dragen aan een college, Algemeene Rekenkamer
in Ned.-Indië genaamd, bestaande uit een voor-
zitter en 6 leden, bijgestaan door een secretaris
en een uitgebreid personeel van hoofd- en andere
ambtenaren. Dat oppertoezicht wordt door haar
uitgeoefend overeenkomstig de bepalingen der
Comptabiliteitswet (St. 1895 n°. 225) en met in-
achtneming van de bepalingen harer instructie,
.
vastgesteld bij St. iBgB n n 164; het strekt zich
uit zoowel over de ordonnateurs als over de
comptabelen in Indië en neemt daarbij de be-
grooting tot richtsnoer, waarvan de jaarlijksche
rekening, voor zoover het beheer in Indië betreft,
door haar wordt voorbereid. Over een en ander is
gehandeld in de artikelen BEGROOTING VOOR
NED.-INDIË en COMPTABELEN, COMPTABI-
LITEIT.
Blijkens de daar medegedeelde bijzonderheden
strekt zich het toezicht van de Rekenkamer uit
tot over de handelingen van het centraal bestuur
in de kolonie en behoort haar dus eene groote
mate van onafhankelijkheid verzekerd te zijn.
Daartoe worden de voorzitter en leden, die Neder-
landers moeten zijn en den vollen ouderdom van
30 jaren bereikt hebben, door de Koningin be-
noemd en ontslagen (de secretaris door den Gouv.-
Gen.); buiten ontslag op eigen verzoek kunnen
zij slechts in bepaalde gevallen, in artt. 53, 54
Comptw. genoemd, worden ontslagen- en moeten,
wanneer de Gouv.-Gen. meent dat tot ontslag
aanleiding zou bestaan, in de gelegenheid worden
gesteld zich schriftelijk, ja zelfs desverkiezende
persoonlijk in Nederland te gaan verantwoorden.
De Gouv.-Gen. heeft echter het recht den betrok-
ken*: te schorsen. Ook omtrent het verlof buiten
Indië zijn voor den voorzitter en de leden der
Rekenkamer bijzondere bepalingen gemaakt: wan-
neer zij daarna in Indië terugkeeren, nemen zij
onmiddellijk weder zitting. Wanneer door zooda-
nig verlof of op andere wijze, een dier hoofd-
ambtenaren in de vervulling zijner werkzaamheden
wordt verhinderd, benoemt de Gouv.-Gen., onder
nadere bekrachtiging van de Koningin, een tijde-
lijk lid. De voorzitter en leden worden op 65-
--jarigen leeftijd ontslagen; in dat geval is er natuur-
lijk geen sprake van verantwoording van den
betrokkene. Zij mogen geene andere staatsambten
bekleeden; door de art. 52 Comptw. en 12 In-
structie is er voor gezorgd dat er geen strijd besta
tusschen hunne ambtsplichten en hunne persoon-
lijke belangen. De Kamer is in 2 tafels verdeeld;
de verdeeling der werkzaamheden over die afdee-
lingen is geregeld in art. 18 der Instructie. Wan-
neer de Kamer in vereenigde zitting vergadert,
moeten minstens 5 leden tegenwoordig zijn; de
tafels beslissen met 3 leden en kunnen zelfs, bij
eenstemmigheid, met 2 leden een besluit nemen.
De Kamer is verplicht jaarlijks een omstandig
verslag harer werkzaamheden intedienen, dat in
vereenigde zitting wordt vastgesteld; het wordt
door den Gouv.-Gen. aan den Min. v. Kol. gezon-
den en door de Koningin aan de Staten-Generaal
medegedeeld; voorts doet de Kamer den (lorrv.-
Gen. zoodanige voordrachten en mededeelingen
als, volgens haar inzien, kunnen leiden tot ver-
mindering of besparing van uitgaven en tot ver-
mdiging van het geldelijk beheer.
Door Daendels werd voor het eerst eene „gene-
— REMBANG. 415
rale Rekenkamer van Indië" ingesteld, en wel bij
besluit van iq Dec. 1808. Zie Ned.-Ind. plakaat-
boek XV, bl. 403.
De controle op het beheer en de verantwoor-
ding der Indische geldmiddelen, voor zooverre
die in Nederland worden gevoerd, berust bij de
Algemeene Rekenkamer aldaar en geschiedt over-
eenkomstig de voorschriften der genoemde Compt.w.
en voorts naar de bestaande of nader vasttestel-
len bepalingen voor de controle der Staatsont-
vangsten en -uitgaven. Van deze werkzaamheden
biedt zij de Koningin jaarlijks een verslag aan,
dat aan de Staten-Generaal wordt medegedeeld.
REMAMEH. District van de contróle-afdeeling
Probolinggo, regentschap en afdeeling Magelang,
residentie Kedoe; met eene oppervlakte van 7778,35
hectaren. Het district telt 172 desa's.
REMBANG. Residentie van Midden-Java, ten
N. door de Java-zee, ten O. door Soerabaja, ten
Z. door Kediri en Madioen en ten W. door Se-
marang en Djepara begrensd. In de Java-zee be-
grenst Oedjoeng Leran de reede van Rembang
ten W. en Oedjoeng Awer-awer de reede van
Toeban ten O. — Van Madioen wordt Rembang
gescheiden door eene heuvelreeks, die haar hoog-
ste punt bereikt in den G. Pandan.
De oppervlakte van de res. Rembang bedraagt
-
135,z LJ geo gr mijl; °P dit grondgebied woon-
den op het eind van 1895 1.328.895 menschen,
dat is 10.568 per D geogr. mijl.
De G. Pandan (go 6M. boven zee) en de G.
Lasem, die 100 M. lager is, ten Z. van Oedj. Leran,
bestaan uit oud-tertiaire eruptief-gesteenten, nl.
hoornblende-andesiet, welke aan de oppervlakte
tot eene bruine klei is verweerd. Overigens is de
bodem van Rembang geheel van sedimentairen
aard; hij bestaat in het N. uit een uitgestrekt
kalkterrein en in het Z. uit een breccie- en mer-
gelterrein, tusschen welke de breede Solo-vlakte
gelegen is. Het noordelijke kalksteenterrein loopt
van de grens met Japara over het midden en
noorden van het gewest door tot de Soerabaja'sche
grens; het wordt alleen afgebroken door de kwar-
taire gronden, gevormd door het stroomgebied van
de kali Loesi en de kali Geneng. Bedoelde kalk-
gronden bestaan echter niet uit zuivere kalksteen,
maar zijn vermengd met andesietgruis en worden
afgewisseld door mergelbanden en kleisteenen.
Het zuidelijke tertiaire gebergte dat zich langs
de geheele zuidergrens uitstrekt, bestaat uit een
ondergrond van brecciën, welke ten N. van Ngawi
door de Solo-rivier loodrecht op de richting dei-
lagen doorsneden worden. Deze brecciën worden
naar het noorden door zanderige mergels, en aan de
zuidzijde door kalkhoudendc zandsteenen overdekt.
De kwartaire afzettingen in het stroomgebied
van de Solo-rivier bestaan uit bijna horizontale
banken van rolsteenen, gele klei en zand, in
vroegeren tijd bij hoogeren waterstand door de
rivieren afgezet. De bovenste laag dezer afzettin-
gen is eene gele klei, aan de oppervlakte eenigs-
zins donker gekleurd door plantaardige overblijf-
selen. De kwartaire gronden van het gebied der
Solo-rivier vinden westelijk eene voortzetting in
de Randoeblatoeng-vallei. 'Ten O. en ten W. van
den G. Lasem ligt nog een klein, vlak, kwartair
terrein, bestaande uit gele klei en witte kalkhou-
dendc tuffen. Langs de noordkust strekt zich eene
zeer smalle strook alluvium uit, welke alleen ten
W. van Toeban zich wat dieper landwaarts voort-
zet. Eindelijk ligt ten N. van Bowerno, tusschen
416 REMBANG.
de Solo-rivier en de Soerabaja'sche grens, een drie-
hoekig stuk alluvium, bevattende de rawa Mlangi
en het meer Kedoeng Djarakan.
De rivieren van Rembang behooren alle tot
het gebied van de Noordkust. De Solo-rivier of
kali Bengawan doorbreekt ten N. van Ngawi op
de grens met Madioen den reeds vermelden zui-
delijken heuvelrug. Over die grens ligt de bed-
ding van de rivier ± 30 M. boven zee. Op Rcm-
bangschen bodem stroomt zij met vele krommingen
langs de districtshoofdplaatsen Panolan, Padangan,
Malo, Kalitidoe en de afdeelingshoofdplaats Bodjo-
negoro naar de Soerabaja'sche grens, alwaar de
bedding eene hoogte heeft van 10 M. boven zee.
De Solo-rivier verdeelt het vrij regelmatige paral-
lelogram, waaruit de res. Rembang bestaat, in een
grooter noordwestelijk en een kleiner zuidoostelijk
deel. Hare voornaamste zijrivieren zijn: de Ran-
doeblatoeng, de Gcneng, de Gandocng, de Tidoe
en de Patjal. De kali Locsi, mede eene belang-
rijke rivier, ontspringt ten Z.O. van Blora en
stroomt in zuidwestelijke richting naar de Scma-
rangsche grens. Naar het N. stroomen: de rivier
van Lasem en de Randoegocnting, grensrivier
met Japara.
Nabij de grens met Semarang ligt, op kwar-
tairen bodem, de uitgestrekte slijkbron Kesongo,
welke eene geheel kale oppervlakte van 100 M.
lengte en 800 M. breedte beslaat, waarop eene
menigte slijkhoopjes verspreid liggen, waarvan
enkele nu en dan slijk en zout water uitwerpen.
Ook worden uitgeworpen, met de klei, stukken
van de onderliggende mergelkalk, fossiele been-
deren en tanden. De bron Kesongo ligt in dezelfde
lijn en op geringen afstand van de zout- en slijk-
bronnen van Koewoe en Djono in Semarang. In
de nabijheid van Toeban vindt men, vlak aan
zee ééne, en nabij de kust talrijke andere zoet-
waterbronnen. De noordelijkste bron ontlast zich
gedeeltelijk ook in zee; vooral bij eb ziet men
het water in het zand opborrelen. Deze bron is
nu door een gemetselden put omsloten; zij be-
stond al in oude tijden en vormde toen eene kleine
kom, waarvan in een Chineesch bericht van 1416
n. Chr. melding wordt gemaakt.
In de mergels en klcistccncn ten Z. van Sedan
zijn eenige bruinkoollaagjes van 0,60 a 0,70 M.
dikte aangetroffen. De kolen zijn van mindere
kwaliteit, zoodat van eene ontginning niet veel
te verwachten is. De petroleum-industrie daaren-
tegen belooft voor dit gewest van groot belang
te worden. Reeds van ouds waren eenige natuur-
lijke petroleumbronnen bekend, maar men meende
dat eene exploitatie der bronnen niet loonend
zou zijn, totdat deDordtsche pctroleummaatschappij
ook hier aan het werk toog. Te Ledok, te Tina-
woen en later te Semanggi werden bronnen aan-
geboord en thans wordt de daaruit verkregen ruwe
olie te Ngareng aan de Solo-rivier tegenover
Padangan, fabriekmatig gezuiverd. Vandaar wordt
de gezuiverde petroleum door buizen naar het
etablissement te Bangle, op 2 paal afstands van
Blora, geleid, vanwaar zij per tram naar Semarang
wordt vervoerd. De afvoer oostwaarts geschiedt
te water over de Solo-rivier op bamboe-vlotten.
De voor de verpakking benoodigde blikken wor-
den te Bangle machinaal vervaardigd. Voortdurend
is men bezig nieuwe bronnen op te sporen. Bij
de desa Dermawoe in het district Rembes, zijn
mede met goed gevolg boringen naar petroleum
verricht.
In de zuidelijke heuvelreeks wordt zachte zand-
steen gevonden die tot behaktc bouwsteen en
tegels (de bekende Ngawische tegels) wordt ver-
werkt; verder harde zandsteen, gebezigd voor slui-
zen en dammen; eindelijk harde kalksteen, waar-
van kalk wordt gebrand en zachte kalksteen, die,
onder den naam van watoe koemboeng, de grond-
stof levert voor leksteenen, grafpaaltjes en lijst-
werk. Deze zachte kalksteen wordt, aan de lucht
blootgesteld, zeer hard. Uit de holen van het zui-
delijke kalkgebergte, die bewoond worden door
ontelbare vledermuizcn, wordt salpeter verkregen.
De kwartaire gronden in deze residentie zijn
vergelijkenderwijs het best bevolkt en bebouwd;
over het algemeen echter is Rembang tengevolge
van gebrek aan bcvloeiingswater en wegens den
kalkachtigen, voor den landbouw minder geschtk-
ten bodem, het minst vruchtbare gewest van Java.
Komen de irrigatie-werken in de Solo-vallei tot
stand, dan zullen een groot aantal bahoes in deze
residentie van levend water worden voorzien. Be-
halve rijst worden djagoeng, katjang, katoen en
indigo verbouwd. Erfpachtsperceelen worden in dit
gewest niet aangetroffen; particuliere landbouwon-
dernemingen, werkende op overeenkomsten met de
bevolking zijn er twee, nl. ééne suikerfabriek in de
afd. Rembang en een indigoland in de afd. Toeban.
In lßg4 is het monopolie voor de koffiecultuur
in Rembang opgeheven. Sedert worden pogingen
aangewend om door het verstrekken van koffie-
plantjes van bestuurswege de bevolking voor de
vrije cultuur van dit gewas te winnen. De tabaks-
cultuur voor de Europeesche markt in de afdee-
ling Bodjonegoro, reeds vóór 1854 van veel be-
teekenis in dit gewest, is na een tijdperk van
grooten bloei, allengs achteruitgegaan; in 1882
is de laatste Europeesche tabaksonderneming te
Malo, district Tinawoen, afd. Bodjonegoro, opge-
heven; voor de inlandsche bevolking in genoemde
afdeeling is de tabakscultuur echter eene ware
volkscultuur en eene rijke bron van inkomsten.
Zoodra echter de thans nagenoeg geheel van regen
afhankelijke sawahs in de districten Pelem, Tema-
jang en Bowerno door irrigatie van levend water
zullen zijn voorzien, bestaat er groote kans, dat
ook Europeesche ondernemers zich daar weder
op de genoemde cultuur zullen gaan toeleggen.
Het meest waardevolle product van Rembang
is het djatihout, voor de cultuur waarvan de lage
kalkgebergten bijzonder geschikt zijn. Al sedert
eeuwen wordt het djatihout (zie op het woord
DJATI) voor den bouw van huizen, bruggen en
schepen gebruikt. Vroeger geschiedde de aankoop
en het vervoer van dit hout door de bevolking
in heerendienst; in dien tijd zijn tengevolge van
overmatigen en zorgeloozen aankap vele bosschen
vernield, zoodat nijverheidsondernemingen die van
den houtrijkdom afhankelijk zijn, zooals scheeps-
bouw, in dit gewest bijna geheel zijn verdwenen.
Aan het roekeloos gebruik van djatihout hebben
de F'uropeesche tabaksondernemingen een groot
aandeel gehad. Sedert de djatibosschen onder het
beheer van het boschwezen (zie op dat woord)
zijn gesteld en vooral na 1875, in welk jaar een
nieuw reglement op dien tak van dienst in wer-
king trad, worden de djatiperceelen, na door par-
ticulieren tegen de betaling van eene overeenge-
komen som te zijn leeggekapt of uitgedund, van
gouvernementswege opnieuw beplant. Van de 21
boschdistricten, waarin Java en Madoera zijn ver-
deeld, behooren er 7 tot Rembang. De djatibos-
 REMBANG.
schen beslaan in Rembang cene oppervlakte van
ongeveer 384.000 bahoe.
Behalve in den landbouw vindt de bevolking
een middel van bestaan in de zeevisscherij en de
teelt van visch in vijvers.
De gemiddelde regenval, over iq jaar berekend,
bedraagt voor de hoofdplaats Rembang 1415 milli-
meter per jaar, voor Toeban 131 2 en voor Bodjo-
negoro 1827 m.m. Over het geheel is het klimaat,
tengevolge van de weinige verheffing en den aard
van den bodem in alle deelen van het gewest
vrij warm maar niet ongezond.
Administratief is het gewest verdeeld in 5 afdee-
lingen, tevens regentschappen, nl. Rembang, Toe-
ban, Bodjonegoro en Blora met gelijknamige hoofd-
plaatsen, 5 contróle-afdeelingen en 23 districten.
De contróle-afdeelingen zijn: Rembang (standpl.
Lasem), Toeban, Djatirogo, Bodjonegoro en Blora.
De bevolking bestaat uit Javanen, die in het klei-
nere noordelijke deel van het gewest Cheribonsch-
en in het grootere zuidelijke deel Solo'sch-Javaansch
spreken.
Tijdens het Hindoetijdvak bestond in het ooster-
deel der residentie het rijk van Bowerno, welks
naam nog voortleeft in dien van de aldus genaamde
districtshoofdplaats. In het daarop gevolgde tijdvak
van de vestiging en uitbreiding van den Islam be-
hoorde Rembang tot het rijk van Demak. Uit dit
tijdvak zijn de plaatsen Toeban en Bonang aan
de noordkust bekend. Bij de verdeeling van het
rijk van Demak na den dood van Tranggono
werden de tegenwoordige afd. Bodjonegoro en een
deel van de afd. Blora onder den naam van Dji-
pang aan een zijner zonen toegewezen; het land-
schap Rembang kwam aan een anderen zoon.
Deze landschappen werden in het begin der
17 eeuw door Mataram veroverd. Bij verdrag van
1743 tusschen de Compagnie en Pakoe Boewono
kwam Rembang met zijne djatibosschen onder
het Gouv. der Noordoostkust. Onder Daendels
werd dit landschap eene residentie.
Na het in exploitatie komen van de stoom-
tramlijnen Djoewana—Rembang—Lasem en Poer-
wodadi—-Blora is een deel van dit gewest in het
spoorwegverkeer opgenomen. In aanleg zijn nog de
lijnen Blora—Padangan en Goendih—Padangan—
Bodjonegoro, welke laatste zal worden doorgetrok-
ken tot de hoofdplaats Soerabaja. Langs de Noord-
kust loopt de groote postweg van de wcstcr- tot
de oostergrens. Verder zijn alle districtshoofd-
plaatsen door wegen verbonden, welke echter,
wegens het heuvelachtige terrein, niet over hunne
geheele lengte per as berijdbaar zijn, hetgeen
o. a. het geval is met het traject Blora—Randoe-
blatoeng, den weg van Blora via Ngawen naar-
de Semarangsche en dien van Padangan naar de
Madioensche grens.
REMBANG. Afdeeling en regentschap der ge-
lijknamige residentie, groot 18,8 Q geogr. mijlen
of hectaren, uitmakende het noord-
westelijke '/, gedeelte van het gewest en begrensd
door de afd. Toeban en Blora, de res. Semarang
en de Java-zee. De afdeeling is verdeeld in 6
districten, nl. Waroe, Binangon of Binangoen,
Kragan, Soelang, Pamotan en Sedan, met gelijk-
namige hoofdplaatsen. Zij vormt slechts eene con-
tróle-afdeeling; de standplaats van den controleur
is Lasem. Van de Semarangsche grens tot Lasem
strekt zich langs de noordkust eene strook allu-
viale en kwartaire grond uit, welke wordt afge-
broken door den 807 M. hoogen G. Lasem, die,
111
— REMBEGA. 417
evenals de zuidwaarts daarvan gelegen G. Boetak
(677 M.) uit hoornblende-andesiet bestaat, welke
aan de oppervlakte is verweerd tot eene bruine
klei. Het zuidwestelijke deel van de afdeeling
wordt ingenomen door 'een heuvelrij van kalk-
steen, waartusschen mergelbanken worden aange-
troffen. De rivieren in volgorde van het westen
naar het oosten zijn: de Randoegoenting, de Soe-
lang, welke langs de districtshoofdplaats van dien
naam stroomt, en de rivier van Lasem, in haar
bovenloop kaii Gong en kali Djctak geheeten.
Al deze riviertjes hebben een noordwaartschen
loop en monden uit in de Java-zee. De hoofd-
plaats der afdeeling is Rembang (zie op dat
woord), gelegen aan den grooten postweg en
sedert kort door eene stoomtramlijn westwaarts
met Djoewana en zuidwaarts met Blora verbon-
den. Aan deze lijn ligt de districtshoofdplaats Soe-
lang, juist op de grens tusschen kwartair en ter-
tiair terrein, welk laatste voor een groot deel
door djatibosch is ingenomen. Erfpachtsperceelen
vindt men niet in deze afdeeling. Er is eene sui-
kerfabriek, nl. Pamotan. Te Lasem bloeide vroe-
ger de scheepsbouw; thans worden er slechts
kleine vaartuigen, meest visschersprauwen, ge-
bouwd. Deze plaats is ook bekend door de ge-
batikte kleedjes, kam Lasem, die er vervaardigd
worden en door de bekende sigarenkokers en
andere kleine voorwerpen van pauweveeren ge-
vlochten. Met deze laatste industrie houden de
Chineezen zich bezig. Een weinig ten Z. van
Lasem ligt Kadjar met een fraai landhuis, dat
veel door ambtenaren wordt bezocht. De desa
Bonang, 5 paal van Lasem, een bloeiend vis-
schersdorp, isbekend doordat Soesoehoenan Bonang
daar leefde en stierf. Een voornaam middel van
bestaan vindt de bevolking van de stranddesa's
dezer afdeeling in de vischvangst. De voormalige
zoutpannen ten W. van de desa Waroe zijn tot
vischvijvers ingericht.
REMBANG. Hoofdplaats van het gelijknamige
gewest, de afdeeling en het regentschap van dien
naam, vlak aan zee gelegen. Aan de westzijde vormt
het riviertje Geneng de grens der hoofdplaats.
Het residentiehuis ligt op nauwelijks tweehon-
derd M. van het strand, dat droog en zandig is.
Tengevolge hiervan is de ligging der plaats ge-
zond te noemen in vergelijking met andere ge-
westelijke hoofdplaatsen aan de noordkust van
Java. Naast het residentiehuis ligt de in iS2g uit
vrijwillige bijdragen opgerichte protcstantsche kerk,
een gebouw met een koepel gedekt en merkwaar-
dig door den fraaien predikstoel, die door een
Javaan is vervaardigd. De Europeesche wijk ligt
in het oostelijke, de Chineesche in het westelijke
gedeelte der plaats. Deze laatste bestaat bijna ge-
heel uit steenen huizen, waartusschen de fraaie,
rijk versierde klenteng, met twee steenen leeuwen
voor den ingang, de aandacht trekt. De inland-
sche wijken met de regentswoning, de aloen-aloen
en de moskee liggen ten O. en gedeeltelijk ten
Z. van de Europeesche wijk.
De hoofdplaats had op het eind van ißgs
13.724 inwoners, nl. i6g Europeanen (tegen 200
in 1846, volgens Bleeker), 11.070 inlanders, 2476
Chineezen en g Arabieren. De inlandsche nijver-
heid ter hoofdplaats brengt voort: geweven en
gebatikte hoofddoeken en sarongs, karoengmatten
en gemoeti-touw voor prauwen; verder is er uit-
voer van trasi, troeboek en kroepoek.
REMBEGA. Mat.. Zie BADOERI.
27
418 REMBES. — RENTJOENG.
REMBES. District van de contróle-afdeeling, de toenmalige assistent-resident verblijf hield,
het regentschap en de afdeeling Toeban, residentie maar van beide posten is niets meer over.
Rembang; met eene oppervlakte van 29.663,24 Rengat, het centrum van den handel in Indragiri,
hectaren. Het district telt 98 desa's. is een uitgestrekte kampong, langs beide oevers
REMBOELOENG. Jav. Zie SAGOE. van de rivier een smalle strook gronds beslaande.
REMOEK DAGING. Inlandsche drogerij, eene Die oevers vormen langs den geheelen beneden-
uit den grond gegraven fossiele hars uit de Lam- loop der rivier als 't ware dijken waarachter het
pongs; ook als Damar batoe of D. sela bekend. terrein aanstonds veel lager wordt, in den regen-
REMOEK DJOENG. Jav. Zie KOEMIS tijd geheel onder water staat en in den drogen
KOETJING. tijd moerassig is. Het oostelijk gedeelte van de
REMONTE. (Aanvulling van het paarden- hoofdplaats op den rechteroever is Gouvernemcnts-
materiaal bij het leger). Zie LEGER, Dl. 11, bl. grond gedeeltelijk in 1838 afgestaan, gedeeltelijk
386 en PAARD, Dl. 111, bl. 150. in ißg3 (overeenkomst van 13 Mei ißg3) ver-
REMPELAS. Jav. Zie AMPELAS. kregen tegen teruggave van een stuk van het in
RENDOE. Soend. Verschillende soorten van 1838 aangewonnen terrein. Daar bevinden zich de
het geslacht Ruellin L., fam. Acanthnceuc. Aan Gouvernementsgebouwen: een controleurswoning
deze planten wordt eene groote kracht tegen be- met kantoor, steenen gevangenis en kazerne voor
toovering toegekend en zij gelden ook als de de gewapende politiedienaren. Vroeger was er een
voorname hulp van toovenaars, zoo R. hirsutn steenkolendepót, dat in lßg4 werd opgeheven; de
(daoen ketjik). De naverwante plant Strobilantkes kolen kostten daar toen ƒ45 de ton. Ook is er
crispus (ketjik beling) is de beroemde „glaseters- sedert 1892 een wijk voor Chineezen en woont
plant"; het sprookje, dat zij in staat zou stellen er de Luitenant-Chinees, het hoofd zijner landge-
straffeloos glas te kauwen wordt zelfs door som- nooten in de afd. Indragiri.
mige Europeanen op Java geloofd en verder ver- Dit gedeelte van Rengat, Kampoeng besar ge-
teld! Voorts heeten deze planten ook een voor- noemd, ziet er goed onderhouden uit; een breede
treffelijk middel tegen galsteen, welke daardoor aan beide zijden met boomen beplante weg, loopt
„oplost". De Rucllia's gelden verder als onfeil- over de geheele lengte langs den rivieroever. Het
baar middel tegen giftigen slangenbeet, evenals inlandsch gedeelte stroomopwaarts van het Gou-
Glockidion molle (zie PLILAK) en Mnzuf laevi- vernements grondgebied gelegen, bestaat uit de
folius (djoekoet mata keujup). kampong's Tengah, Poeloe kiri, Dagang en Baroe,
RENGAS. Mal.; DJINGA, ook Mal.; INGAS, waar de huizen op open erven zeer verspreid staan
Jav.; REUNGAS, Soend.; INGAS TELIK, ook Jav. en door geen weg of pad verbonden zijn. Op
Gluta Renghus L., fam. Anacnrdiaccae. Boom den linker oever ligt Kampong Poeloe kanan, die
in den geheelen Archipel vooral aan de monden 4 K.M. lang is (de overzijde is db 3 K.M.), waai-
der rivieren voorkomend. Het hout heeft eenige de Jamtoean of Jang di pertoean, de rijksbestier-
overeenkomst met mahonie-hout en biedt veel der der benedenlanden, zijne eenvoudige woning
weerstand aan de witte mieren; het wordt op heeft en vele anak-radja wonen. Bij langdurige
vele plaatsen door de inlanders echter ongaarne droogte staat ongeveer 9 voet water in de rivier,
gekapt wegens het scherpe melksap dat de stam dat in den regentijd tot het dubbele stijgt. Lage
bevat. Dit sap geeft op de huid eene erysipelas- waterstanden komen voor van April tot en met
achtige ontsteking. Het hout is fijn en hard, October, maar dikwijls is de waterstand tot in
bruinrood van kleur, dikwerf gevlamd en vooral Juni nog voldoende om met stoomschepen van
voor meubelen gezocht, s. g. = 0,8. Ook soorten 7 voet diepgang tot Rengat te komen. Het aan-
van de geslachten Semecarpus en Buckununia tal regendagen te Rengat bedraagt per jaar ge-
hecten rengas of ingas. In het Maleische schier- middeld 163 en de gemiddelde jaarlijksche regen-
eiland is Rengas ook de naam van Melanorrhoen val 222 gm.M. Van Mei tot en met Augustus
Curtisii Oliv., een boom derzelfde familie. komen de minste regendagen voor, in Juli gemid-
RENGAT (RINGAT) 85 zeemijlen stroomop- deld 8, terwijl in October tot en met Januari de
waarts aan beide oevers der Kwantan-rivier gele- meeste regen valt, in November gemiddeld iq dagen.
gen is sedert 1878 de hoofdplaats van de afdee- Er is een levendig handelsverkeer met Singa-
ling Indragiri der res. Riouw en Onderhoorigheden, poer, door kleine stoomers met Chineesche supcr-
de standplaats van den controleur, tot 1901 (Ind. carga's, in geregelde vaart onderhouden; die stoo-
Stbl. igoo n°. 304 waarbij het kantoor naar Prigi mers vervoeren ook passagiers en varen de post
Radja wordt verplaatst) tevens ontvanger der in- en tusschen Singapoer en Rengat vice-versa.
uitvoerrechten en accijnsen en van den aan hem Het zielental is gering in verhouding tot de uit-
toegevoegden asp.-controleur. Vroeger was daar ook gestrektheid der plaats; het is niet met juistheid
de Soetan van Indragiri gevestigd in eene eenvou- bekend, maar zal zeker geen vijfhonderd bedragen.
dige uit de materialen van het vroegere assistent- RENGEL. District van de contróle-afdeeling,
residentiehuis samengestelde woning. Door de over- het regentschap en de afdeeling Toeban, resi-
name der pachten en in- en uitvoerrechten door dentie Rembang; met eene oppervlakte van
het Gouvt., zoomede door de uitgifte van woeste 38.088,32 hectaren. Het district telt 124 desa's.
gronden aan particulieren voor tabakscultuur, die RENGGINANG. (IKAN) De Soldaat, een
echter nooit tot ontwikkeling is gekomen, ver- visch, Holocentrum oricntnlc, aldus op Bali (af-
meerderden de inkomsten van den Soetan zooda- deeling Boeleleng) genoemd.
nig dat hij zich een voor een inlander vorstelijk RENTJOENG of RÈNTJONG. De benaming
gebouw kon doen zetten, dat in lßg6 gereed kwam van het letterschrift dat in zwang is bij de bewo-
en gelegen is op den rechteroever der Batang ners der Rawas, Lebong en geheel Palembang,
K wantan, ongeveer een uur boven de hoofdplaats. en zoowel voor 't Redjangsch als voor 't Maleisch
Vroeger was het Europeesch etablissement te Koe- dient. Het is eene variëteit van het voorheen inge-
wala Tjenako, waar de Nederlandsene vlag het voerde Indische schrift en nauw verwant met het
eerst werd gcheschen; daarna te Pakan laïs, waar Lampongsche en Bataksche schrift. Het ontleent
 RENTJOENG. — RETEH. 419

zijn naam aan rentjoeng of rèntjóng, welk en Onderhoorigheden en staat als zoodanig onder
woord de Maleische benaming is van een puntig een wakil van den Sultan met den titel Amir.
mes, dat gebruikt wordt om de letters op de gladde Het landschap omvat het stroomgebied van de
zijde van bamboelatten te griften; het wordt Re t e h-rivier en het benedengcdecltc van dat van
tegenwoordig ook op papier geschreven. De beste hare voornaamste bronrivier de Gangsal, waar-
afbeelding van de Rèntjong-lettertcekens vindt mede zij zich ongeveer een dag stoomcns van de
men in „De talen en letterkunde van Midden- monding links vereenigt. Ten zuiden grenst het
Sumatra" door A. L. van Hasselt, die tevens landschap aan Toengkal (Djambi); van Tandjoeng
eene verklaring geeft van de spelling en eenige Laboe volgt de grens de waterscheiding tusschen
teksten in Rèntjong-schrift. (Midden-Sumatra, Dl. de Toengkal- en Reteh-rivieren. De grens met
111, 2, bl. 7-23). Indragiri wordt door beide partijen verschillend
REPOO. Zie BIJ. opgegeven; de grensquaestie is sedert lang han-
RERAMDAM. Alf. Men. Zie ANDONG. gende. Hoezeer ze nog niet is beslist, werd onlangs
REREK. Soend. Zie LERAK. door het gewestelijk bestuur van Riouw in een
RERI. Alf. Men. Zie KANARL concessiezaak partij gekozen voor Indragiri, tot
RESERVE. (KOLONIALE) Blijkens Hoofd- groote ontstemming van den Sultan' van Lingga-
stuk I der Begrooting van Ned.-Indië, wat de Riouw en onderhoorigheden. Intusschen staat vast
bestrijding der kosten betreft, geheel ten laste dat in den bovenloop der Gangsal de bevolking
van Indië komende en daardoor feitelijk ook een zich beschouwt als te behooren tot Indragiri, dat
der instellingen van het leger aldaar uitmakende, van Lingga-Riouw volstrekt onafhankelijk is.
staat dit korps niettemin, zoolang het in Neder- De bodem van het landschap bestaat geheel uit
land dienst doet, onder het opperbestuur van den alluvium, is voor verreweg het grootste gedeelte
Minister van Oorlog en behoort het, hoewel, zeer moerassig en geheel met woud bedekt. In
wat zijne administratieve verhoudingen betreft, het westen en zuidwesten is het terrein hooger
meer onder het ministerie van Koloniën dan dat en rijzen de zandsteenheuvels geleidelijk tot een
van Oorlog ressorteerende, als zoodanig niet tot hoogte van 300 voet. De ondergrond is daar mee-
hel Indische leger. Opgericht bij Kon. Besl. van 24 rendeels zware klei.
Aug. lßgo n°. 18 — waarbij het Kon. Besl. van Van de beide bronrivieren is de Gangsal de
g Maart 1874 n«. 32 betreffende de steeds „voor voornaamste; zij heeft den langsten loop, ont-
memorie" bestaan hebbende Indische Bri- springt volgens de berichten der inlanders deels
gade ingetrokken en van de beginselen, neer- op den Boekit Pembatasan, deels uit een meer
gelegd in de artt. 2 en 10 van het Kon. Besl. en stroomt voortdurend in oostelijke richting. Na
van iq Oct. 1843 n 64, met opzicht tot de be- de vereeniging met de Reteh, die uit het zuiden

.
stemming van het te°- Harderwijk gevestigde Ko- komende loodrecht invalt, maar hoogerop in noord-
loniaal Werfdepót, afgeweken werd — is oostelijke richting stroomt, blijft de rivier de ooste-
het korps bestemd: 1". 0111 de wegens tijdelijke lijke richting behouden en valt met drie armen
ongeschiktheid uit Indië terugkeerende militairen in zee, de Bataparang, de Tengah en de Terap
op te nemen en 2°. om hier te lande te dienen of Kerana, die de riviereilanden Asam of Kitjang
als kern voor de uitzending van suppletietroepen. en Roekoe omsluiten. Voor de monding ligt een
Wat de ad 2Ü genoemde taak betreft, is het dus, modderbank waarin een geul, die met laag water
evenals het Koloniaal Werfdepót, tevens belast 6 a 7 voet diep is en toegang verleent tot de
met de aanvulling van onderofficieren en min- Bataparang, waarin bij laag water 11 voet water
deren voor het Indische leger en als zoodanig staat en die het beste vaarwater naar de rivier
een der twee instellingen hier te lande voor de is; de belde andere zijn minder goed bekend,
koloniale werving, waarvan het beheer, in- maar de 'Tengah is door stoomschepen met 7 voet
gevolge art. 10 van het Kon. Besl. van iq Oct. diepgang bevaren. Tot nabij de uitwatering der
1843 n°. 64, rechtstreeks aan den Minister van Gangsal is het water der bij laag water hier en
Oorlog, in overleg met, doch zonder onmiddel- daar slechts 5 voet diepe rivier zeer modderig;
lijke bemoeienis van den Minister van Kolo- daarna wordt het helder, maar met bruinroode
niën, is opgedragen. Sedert ißgo is het korps kleur, Waarschijnlijk door de oplossing van looi-
successievelijk samengesteld uit den staf, 3 com- zuur houdende plantendeelen, en eerst in den
pagnieën infanterie en I detachement artillerie, bovenloop is het kleurloos.
samen het valide gedeelte, benevens de uit De Gangsal is tot boven Pengalian bevaarbaar
2 compagnieën bestaande reconvalescenten- voor schepen van 7 voet diepgang, die de Reteh
afdeeling, het niet-valide gedeelte daarvan uit- slechts enkele bochten kunnen opvaren.
makende. Na een tienjarig bestaan telde het korps Eb en vloed doen zich gevoelen tot ongeveer
op 1 Juli 1900, behalve de officieren, 2351 man, een mijl boven de vereeniging der beide bron-
van wie 913 man (validen en nict-validen) hier rivieren met een verval van ongeveer 10 a 12 voet.
te lande dienden. Deze 913 man waren met de Tot daartoe zijn de oevers deels laag met rizo-
27 tot het korps behoorende officieren, over de phoren en nipah begroeid, deels wat hooger met
te Zutphen, Nijmegen en Maastricht garnizoen een meer vasten bodem; slechts hier en daar ver-
houdende gedeelten daarvan als volgt verdeeld: breekt een hutje met omliggende ladang de een-
I°. bij het valide gedeelte 17 officieren en tonigheid. In de bosschen zijn goede houtsoorten
387 man, en 2». bij de reconvalescenten- overvloedig en aan den bovenloop der rivier komen
afdeeling (te Zutphen en Maastricht) 10 offi- uitgestrekte bamboebosschen voor, die het mate-
cieren en 526 man. riaal leveren voor de vlotten, waarmede produc-
RESIDENT. Zie BESTUUR, Dl. 1, 1,1. 185. ten worden afgevoerd.
RETEH. Landschap, behoorende tot de afdee- Van de dierenwereld trekken hier de bij mil-
ling Indragiri der residentie Riouw en Onderhoo- liarden voorkomende muskieten, een vreeselijke
righeden. Het vormt niet een vasalstaatje maar plaag als ze zijn, het meest de aandacht, veel
een onderdeel van het Sultanaat Lingga-Riouw meer dan de enkele reiger, marabout en ijsvogel
420 RETEH.
en de krokodillen, die in de modder of op een
omgevallen boomstam zich koesteren in de zonne-
warmte. En als de avond is gevallen, worden langs
de oevers struiken en boomen verlicht door ontel-
bare kevertjes die zich op de takken en bladeren
bewegen en wier flikkerlicht een helder schijnsel
in het water werpt.
Meer landwaarts in vinden we de boschfauna
van Sumatra's Oostkust. Van de zoogdieren veel
olifanten, tijgers, varkens, herten en apen.
Aan den bovenloop der Reteh, tusschen de
kampongs Baloi en Bringin en een paar uur boven
laatstgenoemde nederzetting komen in den allu-
vialen bodem bruinkolen voor in horizontale lagen.
Zij werden in 1847 door den Engelschen kolonel
Low en in Jan. 1849 door de heeren G. F. de
Bruyn Kops en Dr. C. J. IL Huberwald onder-
zocht. Voor zoover zij aan den dag komen langs
en nabij den rivieroever varieert de dikte der lagen
van I—41 —4 voet. De kool is vrij zuiver, glinsterend
zwart op de breuk, licht en bros. Waarschijnlijk
zijn de drie vindplaatsen deelen van een enkele
laag. In het laatst van de eerste helft der vorige
eeuw werden de kolen door Chineesche arbeiders
voor rekening van den Sultan ontgonnen, die een
contract tot levering had gesloten met een parti-
culier te Singapore.
Zijriviertjes van de Gangsal zijn de Soengei
Erang en Soengei Pengalian, beide links; van
den bovenloop der laatste voert een voetpad door
het oerwoud naar het gelijknamig rechter zijri-
viertje van de Batang Kwantan of rivier van
Indragiri. Niet ver van het begin der delta valt
links de uit het noorden komende Soengei Sampi
(Sampeh) in de Bataparang. Hier was het tooneel
van het verzet van den Panglima besar Soeloeng,
een gewezen zeeroover, die van het zelfbestuur
van Lingga-Riouw vergunning had verkregen zich
aan de Reteh te vestigen en die met groote dap-
perheid de zaak verdedigde van zijnen vorst, den
in 1857 afgezetten sultan van Lingga-Riouw,
Machmoed Moethlafar Sjah. Zijne versterkingen
werden door de in Nov. 1858 gezonden militaire
expeditie vernield en hijzelf sneuvelde met velen
der zijnen.
In 1861 deed een bende Retehers, onder aan-
voering van zekeren Datoe Moeda Ismaïl, een
inval in het Toengkalsche, welks hoofd Pangéran
Badri over de grens met Reteh in geschil was
met den daar gevestigden wakil van Lingga-Riouw
Radja Berima. Van Gouvernementswege werd een
commissie naar Reteh tot onderzoek gezonden,
die de zaak beëindigde.
Aan de Gangsal liggen de kampong's Pesagoean,
Bringin en Pengalian, uit enkele hutten bestaande;
aan de Reteh Bringin, Baloi, Tocpci, Tambangan
en Soeroetan, van niet veel meer beteekenis dan
de vorige. Die kampongs vormen apanages van
anak-radja, bloedverwanten van den sultan, die
er een geringe belasting heffen. De voornaamste
plaats is Kota-Baroe, gelegen op de landtong bij
de samenvloeiing van Gangsal en Reteh, onge-
veer 36 zeemijlen stroomopwaarts van de monding.
Vóór de expeditie van 1858 was Kota Baroe,
waar toen ook Panglima besar Soeloeng zetelde,
eene belangrijke Maleische vestiging, uit een vijf-
tigtal op 5 a 6 voet hooge palen gebouwde huizen
bestaande. Maar sedert heeft het plaatsje in betee-
kenis aanmerkelijk verloren. In 1862 waren er
nog 20 Maleische huizen, die nu tot ongeveer de
helft zijn verminderd, waarvan het voornaamste is
de roemah-poetih, het verblijf van den Amir, door
een palissadeering omgeven, waarvoor een vlagge-
stok is opgericht en aan een dwarsbalk op twee
palen een klok is opgehangen, waarop door een
der wachtlieden de uren worden geslagen. Boven-
strooms van de Maleische kampong aan den
Gangsal-oever is sedert 1895 de wijk voor Chi-
neezen; er zijn acht Chineesche kedei's, winkels
met een smal plankier er voor, waar de Chinee-
sche handelaars allerlei verkoopen wat de bevol-
king behoeft, als ijzer-, koper- en aardewerk, eet-
waren, kramerijen en drogerijen en de opkoopers
zijn van wat wordt uitgevoerd.
De Chineezen staan niet onder den wakil, maar
zijn Gouvernements-onderdanen; hun hoofd is de
Luitenant der Chineezen te Rengat die onderge-
schikt is aan den Controleur van Indragiri.
Wegen of paden zijn er niet, zoodat de com-
municatie met sampan's geschiedt, die vlak en
breed zijn, om gemakkelijk tegen den feilen stroom
te kunnen oproeien.
De bevolking houdt zich bezig met ladangbouw,
voornamelijk van pisang, rijst en aardvruchten,
die in den vruchtbaren bodem welig groeien. De
Reteh-rijst is lang en dun van korrel, van goede
kwaliteit, maar kan niet lang bewaard worden.
In goede jaren wordt een weinig uitgevoerd naar
de naburige eilanden.
De sagoecultuur is toenemende; de uitvoer be-
droeg in 1893 ±20 kojans 'smaands.
Hier en daar komen vele doerianboomen voor;
andere vruchten zijn schaars.
Ook het inzamelen van boschproducten is een
belangrijk middel van bestaan.
De veestapel bestaat uit eenige weinige kar-
bouwen en geiten. De karbouwen worden te water
vervoerd; men laat ze achter de sampan aan-
zwemmen, terwijl de kop van het dier met een
rotan wordt opgehouden. Vertoont zich een kro-
kodil, dan laat men de rotan los, om den karbouw
gelegenheid te geven den krokodil te verjagen.
De riviervischvangst dient nagenoeg uitsluitend
voor eigen gebruik. In de delta-armen wordt echter
eene groote hoeveelheid garnalen gevangen die ge-
droogd en naar Singapore wordt uitgevoerd.
Van meer beteekenis is de zeevisscherij, waar-
aan niet alleen de walbewoners, maar ook en
vooral de orang laoet deelnemen, die zich in hunne
prauwen voor de mondingen der rivier ophouden.
Alle visch moet aan den wakil te Kota Baroe
worden geleverd tegen lagen prijs en op clan-
destinen verkoop zijn hooge boeten gesteld. Meestal
vergezeld een anak-radja de visschers om tegen
zulken verkoop te waken. Voornamelijk worden
selampei en senohong gevangen; van de eersten
moeten 3, van de laatsten 5 voor een dollar ge-
leverd worden. Na afloop van den moeson heeft
de afrekening plaats.
Het benoodigde hout voor de kèlong's en djer-
mal's, zoomede de netten en de akar pakies om
de palen en stokken te binden moeten de vis-
schers voor eigen rekening aanschaffen.
Sedert 1899 is ook Reteh opgenomen in ons
tolgebied en te Kota Baroe een ontvangkantoor
voor de in- en uitvoerrechten gevestigd. Sedert
dien moet in den toestand van het landschap wat
het belastingwezen voor de inlandsche bevolking
betreft aanmerkelijke verandering hebben plaats
gehad. Te voren had de wakil den allecnhandcl
in zout en tabak; het eerste verkocht hij voor
ƒ 0,10 de gantang of / 1,60 het pikol, de tabak
 RETEH. — RHAMPHOMANTIS. 421

voor jj 0,60 het kati. Van de boschproducten moest Batavia aangekomen werd hij den volgenden dag
alle rotan aan den wakil geleverd worden tegen klerk bij de Alg. rekenkamer en reeds 20 Oct.
rf 5° de 100 geloeng rotan-segah. Daar de beta- d. a. v. 2C commies bij dat college, en 2 Dec.
ling meestal zeer ongeregeld plaats had nadat de 1817 i<-' commies. Daarna diende hij als secretaris
wakil de rotan aan de Chineesche handelaren had te Cheribon (12 Maart 1818), secretaris van den
verkocht, werd aan de inzameling er van niet veel hoofdinspecteur van finantiën (15 Jan. 1819),
gedaan, zoodat de opbrengst luttel was. Van getah provisioneel resident te Sambas (26 Juni ißig).
werd een uitvoerrecht geheven van jj 2 per pikol; Den 18™ April 1822 werd hij toegevoegd aan
ook hiervan was de opbrengst gering. Het uit- den dir. der ink. en uitg. rechten te Batavia, iq
voerrecht op de sagoe bedroeg jj 8 per kojan. Juli d. a. v. aan den commissaris voor Palembang,
RETEH-RIVIER. Zie RETEH. terwijl hij 1 Juli 1823 adjunct van dien commis-
RETGERS. (JAN WILLEM) Geb. te Batavia saris en resident van Palembang werd, uit welke
20 Oct. 1856 en overleden te Utrecht 9 Aug. laatste betrekking hij 7 Aug. 1826 eervol ontsla-
'96. In Febr. '82 als mijningenieur in Indië terug- gen werd. Daarna werd hij achtereenvolgens pro-
gekomen, was hij tot Juni '86 werkzaam bij de visioneel directeur van 's lands producten enz. (24
geologische opname van Java in de Preanger Nov. 1826), waarnemend algemeen secretaris (18
regentschappen en daarna bij het grondpeilwezcn Mei 1827) en 1 Sept. 1827 weder voorloopig
te Semarang. In Juli '87 werd hem verlof wegens belast met de genoemde directie, tot hij 15 Maart
ziekte verleend; hij maakte zich dit ten nutte ter 1828 definitief directeur van dat departement werd.
voortzetting zijner studiën in Leipzig en werd In 1830 (5 Mei) werd hij belast met de waarne-
daar in '89 tot Dr. phil. bevorderd op een proef- ming der functie van directeur-generaal van finan-
schrift: „Das specifische Gewicht isomorpher Mi- ciën; 18 Febr. 1833 werd hij definitief tot die
schungen". In Aug. '90 verliet hij 's lands dienst. hooge betrekking benoemd en tevens, tot 3 Mei
Sinds dien tijd is hij onafgebroken bezig geweest 1833 belast met de waarneming van de betrek-
met kristallographische en mineralogische onder- king van Directeur van 's lands producten enz.
zoekingen, die zich door groote oorspronkelijk- Den 5™ April 1836 tot lid in den Raad van
heid kenmerkten. Vooral de leer van het isomor- Indië benoemd, nam hij gelijktijdig met die be-
phisme is door hem bearbeid. Zijne studiën zijn trekking nog tot 20 Maart 1838 de functie van
meest opgenomen in hetZeitschr. f. physik. Chemie; directeur-generaal van finantiën waar. In Jan. iß3g
een levensbericht van Retgers verscheen in Recucil vertrok hij met verlof naar Nederland en werd
d. trav. chim. 1898. 31 Aug. 1840 in den Ned. adelstand verheven;
REUNDEU. SOI.M). Zie AROEDA. van zijn verlof teruggekeerd trad hij in Jan. 1841
REUNGAS. Soend. Zie RENGAS. weder als lid van den Raad van Indië op, werd
REUZEBLOEM. Zie PATMA. 11 Oct. 1842 vice-president van dat Hooge
REYNIERSZ. (CAREL) Geb. te Amsterdam college en als zoodanig, na den dood van
in 1602. Opperkoopman en gouverneur en direc- Mcrkus, tot 30 Sept. 1845 belast met de waar-
teur van Coromandel zijnde, werd hij in 1636 neming van het ambt van Gouv.-Gen. Op zijn
Kruid extraordinair van Indië en in Dec. 1638 verzoek werd hij 11 Jan. 1850 uit 's lands dienst
raad ordinair. Na eenigen tijd in het moederland ontslagen; in Nederland teruggekeerd overleed
vertoefd te hebben keerde hij in 1645 in Indië hij 11 Oct. 1871 te 's Gravenhage. Reynst was
terug, werd pres. van schepenen en pres. van Commandeur Ned. Leeuw. Een artikel van zijne
weesmeesters en 26 April 1650 Gouv.-Gen. In hand over het inlandsch bestuur in de binnen-
1653 werd hij door de HH. XVII teruggeroepen, landen van Palembang is gepubliceerd T. v. Ned.-
doch stief te Batavia vóór dat hij de tijding daar- Indië, I, dl. I, bl. 258. Tijdens zijn bestuur als
van ontvangen had. Tijdens zijn bestuur weiden waarnemend landvoogd hadden geene belangrijke
de nagelboomcn in de Molukken, behalve op gebeurtenissen plaats; alleen behoort te worden
Ambon, uitgeroeid, een contract met den Sultan vermeld dat op zijn last aan de Javaschc bank
van Ternate gesloten, de Kaap de Goede Hoop voor een jaar verboden werd hare biljetten te
in bezit genomen en tegen de Portugeezen op verzilveren, ten einde deze instelling staande te
Ceylon strijd gevoerd. houden (zie MUNTWEZEN, Dl. 11, bl. 614).
REYNST. (GERARD) Geb. te Amsterdam, RHABARBER. Zie KELEMBAK.
zoon van P. Reynst en T. Zijvert. Hij was koop- RHAMNUS-GROEN. Deze kostbare verfstof,
man te Amsterdam en van de oprichting der ook als Chineesch groen of Lo-kao bekend, wordt
Comp. af een harer bewindhebberen. Den 20™ in China op omslachtige wijze verkregen uit den
Febr. 1613 werd hij tot Gouv.-Gen. benoemd en bast van Rhamnus utilis en R. ckloropkorus. Het
daarna van eene instructie voorzien ; in i6i4kwam is de aluin-lak eener glukosiedische kleurstof,
hij te Bantam aan, waar hij 6 Nov. van dat jaar lokaon-zuur (C m H 4B 021 ?). Zij wordt voor zijde
het bestuur aanvaardde. Hij hield zich den meesten en katoenverven gebruikt en was omstreeks 1860
tijd in de Molukken op, keerde in 1615 naar Java ook in Europa zeer gezocht; thans is zij geheel
terug en overleed 7 Dec. 1615 in het fort Jakatra. vergeten. In de jaren 1857—66 zijn op Java van
Tijdens zijn bestuur werd Straat Ie Maine ont- gouvernementswege vele proeven met deze verf-
dekt en een contract met den Vorst van Indra- plant genomen; zie dienaangaande: Bijdrage tot
giri gesloten. de geschiedenis der Rhamnus-kultuur op Java,
RÈYNST. (Jhr. JOAN CORNELIS) Geb. op door K. W. van Gorkom (Tijdschr. v. Nijverheid
den huize Larcnstcin bij Arnhem 23 Jan. 1798 en Landb. in N.-Ind. XV, 1871, bl. 17).
uit het huwelijk van P. Fl. Reynst, lid der Algem. RHAMPHOCOCCYX. AVES, PICARIAE,
rekenkamer van N.-I. en S. J. Radermacher. Na COCCYGES, Cuculidae, Phoenicophainae. Zie
korten tijd als fourier bij de vrijwillige jagers van KOEKOEKEN.
Gelderland gediend te hebben, werd hij 9 Febr. RHAMPHOMANTIS. AVES, PICARIAE,
1815 benoemd tot ambtenaar der 5 e klasse B. COCCYGES, Cuculidae, Cttculinae. 'Zie CHABA-
voor den dienst in Indië; den 8™ Juni 1816 te WONNO en KOEKOEKEN.
422 RHEA. — RHVNCHOTA.
RHEA. Zie RAMEH.
RHINACANTHUS. Zie TREBA DJAPAN.
RHINOBATIS. PISCES, PLAGIOSTOMATA,
Patoidei, Rhinobatidue. Zie PAREEen TJOE-
TJOET.
"RHINOCEROS. MAMMALIA. PACHYDER-
MATA, Rhinoccrotidae. 'Zie NEUSHOORNS en
WARAK.
RHINOCICHTA. AVES, PASSERIFORMES,
PASSERES, Timcliidae, Cratcropodcs. 'Zie BA-
LIGOH.
RHINOCOCCYX. AVES, PICARIAE, COC-
CYGES, Cuculidae, Phoenicophuinae. Zie INAN-
INAN en KOEKOEKEN.
RHINOPLAX. AVES, PICARIAE, BRUCE-
ROTES, Bucerolidae, Bucoraeinne. Zie ANG-
GANG.
RHINORTHA. AVES, PICARIAE, COCCY-
Cuculidae, Phocnicophainne. Zie BOF.BOET,
INAN-INAN en KOEKOEKEN.
RHIPIDURA. AVES, PASSERIFORMES,
PASSERES, Muscicapidac. Zie KAUWEEL.
RHITHROSCIURUS. Zie EEKHOORN.
RHIZOPHORA. Zie BAKOE.
RHOPODYTES. AVES, PICARIAE, COC-
CYGES, Cuculidae, Phoenicophainae. Zie INAN-
INAN en KOEKOEKEN.
RHUS. Zie KAJOE KAMBING.
RHYNCHAEA." AVES, GRALLAE, Scolopaci-
dae, Scolopacinae. 'Zie BKNGOENG.
RHYNCHOTA (SNAVELDRAGERS). Insec-
ten, wier monddeelen een zuigtocstel vormen,
die bestaat uit een geleden snavel, waarbinnen de
boven- en onderkaken als zaagvormige borstels
heen en weer kunnen worden bewogen; zij heb-
ben een onvolkomen gedaantewisseling Deze orde
wordt in drie onderorden verdeeld: Pkytophthyrcs
(plantenluizen), Hoinop/era (cicaden) zie aldaar,
Ilemiplera (wantsen). De onderorde der Planten-
luizen omvat de familie der Schildluizen en die
der Bladluizen.
De schildluizen (Coccidnc) dragen dezen
naam, omdat het lichaam van het vleugellooze
wijfje den vorm van een schild heeft, dat ook na
den dood van het dier nog de zich ontwikkelende
eieren beschut. Zijn sommige dezer insecten voor
den mensch nuttig, wijl zij stoffen bereiden waar-
van de nijverheid weet partij te trekken, zooals
Coccus cucti (zie COCHENILLE) en Coccus Ineen
(zie LAK), verscheidene andere zijn bepaald scha-
delijk, wijl zij de sappen uit de door hen be-
woonde cultuurplant opzuigen en deze dienten-
gevolge doen kwijnen. Het meest berucht is de
groene koffieluis (Lccanium viridc Green),
die zoowel op de Java- als op de Liberia-koffie
voorkomt; zij is niet alleen schadelijk omdat zij
de plant van hare sappen berooft, maar haar zoet-
achtige excrementen vallen op de lager geplaatste
bladeren en overdekken die met een laag zooge-
naamde honigdauw, waarop zich heel spoedig een
zwarte schimmelplant ontwikkelt, die zich over
de geheele oppervlakte van het blad uitbreidt. De
pas uit het ei gekomen larven hebben een geel-
achtig witte kleur, maar nadat zij zich hebben
vastgezet, scheiden zij over de rugzijde van het
lichaam een wasachtige stof af van grocnachtig
gele kleur, die een soort van rugschild vormt,
waardoor het volwassen wijfje dan volkomen op
een vliezig schilfertje gelijkt. Deze luizen zuigen
zich bij voorkeur vast aan de jonge takjes en de
onderzijde der bladeren, nabij de bladnerven. Zij
worden vervolgd door eene soort van lievenheers-
beestjes, de F.xochomus nigromaculalus, die men
zelfs van de Kaap naar Ceylon heeft overgebracht,
om de plaag der groene koffieluis te bestrijden.
Ofschoon minder algemeen verspreid, is de bruine
s ch i 1 d 1 u i s (Lccanium coffenc Nietner) toch geen
minder ernstige vijand van den koffieboom, want
zij heeft op Ceylon gedurende de jaren 1843—47
ontzettende schade aangericht; in haar jeugd moei-
lijk van Lccanium viride te onderscheiden, groeien
de vrouwelijke larven spoedig niet alleen in lengte
en breedte, maar ook in hoogte uit en doen zich
ten slotte voor als groote bruine wratten op de
bladeren, de jonge takken en de bessen. Ten slotte
verdient nog vermeldtng de witte luis (Dacty-
lopius adonidum Z.), door de Engelschen „mealy
bugs" genoemd naar de witte, meelachtige stof,
die het geheele lichaam der oudere dieren bedekt.
Niet alleen de jonge takken van den koffieboom,
maar ook de groene bessen en haar steeltjes zijn
voor deze schildluis een geliefde verblijfplaats,
zoodat de bes niet rijpt, maar zwart wordt en ten
slotte afvalt. Andere Dnctylopius-sooxten komen
op verschillende cultuurgewassen voor, vooral op
vruchtboomen; zoo zijn de cacao-vruchten dikwijls
geheel door witte luizen bedekt, evenals de vruch-
ten van den zuurzak, djeroek enz. (Zie: Dr. J. C.
Koningsberger, De dierlijke vijanden der koffie-
cultuur op Java, Meded. uit 's Lands Plantcn-
tuin XX).
De bladluizen (Aphidne) kenmerken zich
door het bezit van lange, dunne pooten, die een
naar verhouding vrij groot, meestal ovaal en dik
lichaam dragen; zij hebben lange sprieten, uit
5—7 leden bestaande; een zuigsnuit, die uit 3
leden bestaat en in de rust tegen de buikzijde
van het lichaam gedragen wordt; twee paar door-
schijnende vleugels, die evenwel bij de wijfjes
meestal ontbreken en in zeer veel soorten bij beide
geslachten afwezig zijn. Op de rugvlakte van den
derden achterlijfsring (van achteren geteld) ziet
men meestal twee buisjes, vroeger ten onrechte
aangezien als de organen, waardoor de „honig-
dauw" wordt afgescheiden. Het voortplantingsver-
mogen dezer luizen is zeer aanzienlijk, daar be-
halve de geslachtlijke generaties, uit mannetjes en
wijfjes bestaande, in den loop van het jaar ge-
woonlijk verscheidene ongeslachtlijkc generaties
optreden, die levende jongen voortbrengen, welke
onmiddellijk na hun geboorte loopen en zich vast-
zuigen kunnen. De meest berucht gewordene dezer
plantenvijanden is voor Europa wel de „druifluis"
(Phylloxern vnstatrix); voor Indië noemen wij
de zwarte koffieluis (Aphis coffeae Nietnl),
die soms in grooten getale op de jonge bladeren
en takken van den koffieboom voorkomt, en door
deze van hun voedende sappen te berooven, maakt
dat zij aan 't kwijnen raken. Deze luizen hebben
een breed, dik en rond lichaam, donker blauw-
groen van kleur, terwijl zuigsnuit, sprieten en
pooten veel lichter van kleur zijn. Ook op het
suikerriet komen een paar soorten voor, Aphis
snechari Zehnt. en A. adusta Zehnt.
De wantsen (Hemiptcra) hebben twee paar
horizontaal op het lichaam liggende vleugels, waar-
van het voorste paar half lederachtig, half vliezig
is. Van de het water bewonende soorten (Hydro-
cores), die van dierlijk voedsel leven, noemen wij
slechts de waterschorpioenen, wier voorste lede-
maten het voorkomen van grijppooten hebben;
daartoe behoort o. a. de groote Belostoinu indicum,
 RHVNCHOTA.
die in alle moerassen (rawas) van Java voorkomt,
alsmede Diplonychus rusticiis, wiens wijfje de tot
een koek aaneengebakken eieren op den rug met
zich voert. Van meer belang voor den mensch zijn
de landwantsen (Gcocorcs), die zoowel door hun
soortenrijkdom als door hun bonte kleurenpracht
de aandacht trekken, omdat onder deze verschei-
dene soorten voorkomen, die aan sommige cul-
tuurplanten belangrijke schade kunnen toebrengen.
Zoo de beruchte walang sangit (Leptocorisa
acuta Thunbl), die soms in kolossale zwermen
op de rijstvelden neervalt en binnen weinige dagen
den oogst vernielt. Zoowel in volwassen toestand,
als als larve en nimf boort dit insect de pas te
voorschijn komende aren aan, en zuigt er het sap
uit, tengevolge waarvan de rijstkorrel niet tot
ontwikkeling komt of uitdroogt. De walang sangit
heeft een lengte van 15 tot 17 mM., is groen of
geelbruin met rookkleurige vleugels, en heeft twee
paar stinkklieren op de rugzijde van het achter-
lijf, waaraan zij de bekende onaangename wantsen-
lucht te danken heeft. (Zie: L. Zehntner in „De
Indische Natuur", i c Jrg. igoo, Afl. 5 en 6). Ook
Nezara viridula L., een zeer algemeen voorko-
mende wants, is dikwijls hoogst schadelijk voor
de padi, wijl zij zich aan de halmen vastzuigt
en deze doet verkleuren. Op het suikerriet komt
niet zeldzaam de walang konkang (Colobathristes
saccharicida Karsch voor, die de bladeren aan-
steekt, welke dientengevolge geel worden en af-
vallen. De zwarte dadapwants (Cyclopclta
obscura Lep. et Sewl) boort zijn snavel in den
bast van den dadap, waardoor deze opzwelt en
ten slotte de uiteinden der takken afsterven. Dit
in de bergstreken van West-Java als „kapi-pihi"
bekende insect is zwart en rood gekleurd en heeft
een lengte van circa 15 mM.; het legt zijn eieren
in breede banden rondom de takken. Verschei-
dene wantsen, tot het geslacht Helopcltis behoo-
rende, brengen ernstige schade toe aan kinaboo-
men, theeheesters en de cacao; zij zuigen het sap
uit de jonge plantendeelen, die dientengevolge
verschrompelen en bruin worden. Van de van
dierlijk voedsel levende soorten wordt hier nog
vermeld de bekende bedwants of weegluis (Acnn-
tliin lectularia LI), die vleugelloos is en op het
bloed van menschen aast. R. H.
RHYTIDOCEROS. AVES, PICARIAE, BU-
CEROTES, Buocrotidne, Bucoracinae. Zie AHLO,
ANGGANG, GOGE en WAMA.
RL Bat. Zie ALANG-ALANG.
RIANG-RIANG. Zie CICADEN.
RICINUS. Zie DJARAK.
RIDDERORDEN. Zie ONDERSCHEIDIN-
GEN, ONDERSCHEIDINGSTEEKENS.
RIEBEECK. (Mr. ABRAHAM VAN) Geb.
18 Oct. 1653 aan de Kaap de Goede Hoop uit
het huwelijk van J. Van Riebeeck, stichter dier
kolonie, met M. Quevellerius. Na te Leiden in
de rechten te zijn gepromoveerd (25 Maart 1673),
vertrok hij als onderkoopman naar Indië waar hij
Mei 1677 aankwam, werd 3 Jan. 1678 met een zen-
ding naar Bantam belast, 2 Aug. 1678 lid in den
Raad van justitie aldaar, in 1684 secretaris van de
Hooge Regeering, in 1690 Raad extraordinair, 30
Mei 1691 pres. van schepenen en 24 Sept. 1691
Raad ordinair. Den l8c Sept. 1702 tot Directeur-
" lijke grens er van vormt en Rigas van Ranoï
gen, benoemd, werd dat ambt 31 Jan. 1704 hem
definitief opgedragen; den 2C Maart 1708 werd
"
hij Gouv.-Gen., en bekleedde de landvoogdij tot
zijn dood, 17 Nov. 1 713. Tijdens zijn bestuur
— RIGAS. 423
werden de tinmijnen op Banka ontdekt, de be-
trekkingen met Banjermasin hernieuwd en werd
een contract met Djohor gesloten.
RIEDEL. (JOHANN GERARD FRIEDRICH)
Geb. I 7Febr. 1832 te Tondano, Minahasa. Hij
trad, na zijne opvoeding in Europa te hebben vol-
tooid, in 1853 als ambtenaar in Ned.-Ind. dienst,
werkte als controleur in de Minahasa onder de
residenten A. J. F. Jansen en C. Bosscher aan de
reorganisatie van dat gewest en werd in 1864
assistent-resident van Gorontalo; hij wist veel bij
te brengen tot de welvaart van dit landschap, dooi-
de aandacht van den handel op de in die streken
aanwezige boschproducten, rotan en gom copal, te
vestigen. Gorontalo werd onder zijn bestuur het
handels-emporium beoosten Makasser. Naar Billiton
als assistent-resident overgeplaatst, werd door hem
eene reorganisatie van het inlandsch bestuur voor-
gesteld, welke de Indische regeering goedkeurde.
Bevorderd tot resident van Timor en Onderhoorig-
heden, maakte hij een reis door de binnenlanden
van het eiland Timor tot op eenige palen afstands
van de grens van de Portugeesche bezitting, om
te trachten de woeste en koppensnellende bevol-
king bekend te maken met de bedoelingen van
de Indische Regeering en haar gezag te handha-
ven ; het door hem ingediende voorstel tot reor-
ganisatie van het Europeesch bestuur werd door
het Gouvernement goedgekeurd. In 1880 als resi-
dent naar Ambon overgeplaatst, diende hij tevens
een voorstel in tot reorganisatie van het Euro-
peesch bestuur, dat eveneens werd aangenomen.
In 1883 werd Riedel eervol ontslagen en gepen-
sionneerd.
Behalve het werk getiteld „De sluik- en kroes-
harige rassen tusschen Selebes en Papua", naar
aanleiding waarvan de hoogeschool te Leipzig
Riedel den doctorstitel verleende, schreef hij tal
van artikelen over taal-, land- en volkenkunde
in Nederlandsche en buitenlandsche tijdschriften.
Als resident van Timor, later van Ambon was
hij in de gelegenheid menigvuldige gegevens te
verzamelen betreffende de bevolking van de in
vele opzichten nog onbekende streken in het z.o.
van onze bezittingen, bepaaldelijk de Aroe-, Kei-,
Tenimber-groepcn en de Zuidwester-eilanden.
RIEMSDIJK. (JEREMIAS VAN) Geb. te
Utrecht 18 Oct. 1712 uit het huwelijk van S.
Van Riemsdijk, predikant, met J. Bogaert. Hij
trad als sergeant in dienst der Comp., doch ging
spoedig na zijn aankomst te Batavia (24 Sept.
'735) m burgerlijken dienst over, werd 1736
onderkoopman, 1738 koopman, 1740 2C opper-
koopman, 1742 l e opperkoopman, 1743 kapitein
van de compagnie pennisten en Oct. 1753 be-
noemd tot Raad extraordinair. In 1759 werd hij
pres. van weesmeesters; 15 Oct. 1760 werd hij
benoemd tot Raad ordinair en 17 Aug. 1764
Directeur-generaal. Den 28™ Dec. 1775 werd
Van Riemsdijk tot Gouv.-Gen. gekozen; kort
nadat hij door het opperbestuur in die betrek-
king bevestigd was overleed hij te Batavia 3
Oct. 1777.
RIGAS. Dit staatje strekt zich langs de West-
kust van Atjeh uit van af de Aloeër Batak, die op
den Goenoeng Koewali ontspringende, de noorde-
scheidt, tot aan de Aloeër Trong, die op den
Goenoeng Tjellang ontspringende, de zuidelijke
grens uitmaakt en Rigas van Tjellang scheidt. De
oostelijke grens is de Goenoeng Itam, de weste-
424 RIGAS. — RINGWORMEN.

lijke de Indische Oceaan. De bevolking, onge- den gescheiden, beantwoordt aan de uitwendige
veer 1 200 zielen, waarvan 300 strijdbare mannen, segmentatie gewoonlijk ook een inwendige, zoo-
tellende, is van Groot-Atjeh (de 111 moekim's dat het grootste gedeelte van het lichaam der
van de sagi der XXVI) en Pedir afkomstig en ringwormen uit gelijkvormige segmenten bestaat,
woont voor het grootste gedeelte verspreid in de die elk een zeker gedeelte der inwendige organen
peperaanplantingen (sinaboeq), zoodat men in bevatten. Een uitzondering daarop maken het kop-
dit staatje slechts 7 geregelde kampongs (Lo Ti- segment, dat de mondopening bevat en meestal
moen, Koewala Rigas, Broeë, Ramboet, Aloeër met bijzondere zintuigen is toegerust, en het staart-
Pinang, Lo Boeja en Batoe Toetoeng) aantreft, segment, waarin de aarsopening gelegen is en dat
waarin ook eenige Maleische kolonisten worden tevens de plaats is, waar bij den groei de nieuwe
gevonden. De bodem is geschikt voor aanplant ringen gevormd worden. Het weeke lichaam be-
van koffie, tabak, suikerriet en peper. Hoofdmid- staat uit een sterk ontwikkelde, zeer samentrek-
del van bestaan is de peperteelt, waarvan de pro- bare huidspierzak, die door geen harde deelen
ductie, zoowel door den oorlog als door binnen- gesteund wordt en uitwendig slechts door een
landsche twisten van 5500 tot 800 pikol's jaar- dunne chitinelaag is bedekt. Wij kunnen in deze
lijks is gedaald. De rijstcultuur heeft zoowel op klasse drie orden onderscheiden: de Borstelwor-
geregeld bewaterde sawah's als op ladangs plaats, men (Chaetopodd), de Bloedzuigers
doch de productie is niet voldoende voor binnen- zie aldaar) en de Zandwormen (Gcphyrea).
landsch gebruik, zoodat steeds rijst uit Poeloe De borstel wormen zijn, zooals hun bena-
Pinang wordt ingevoerd. De jaarlijksche invoer ming uitdrukt, gekenmerkt door het bezit van
van opium bedroeg tot 1884 ± 2 kisten en de borstels, die uit chitine-zelfstandigheid bestaan en
overige invoer beliep jaarlijks $ 2000 en de uit- de dieren bij de beweging van dienst zijn. Bij
voer, behalve van peper, $ 1000 hoogstens. I >e de aardwormen zijn deze borsteltjes klein, recht
handelsbeweging is hier nog onbeduidend, of- of S-vormig gebogen en hetzij alleen aan de buik-
schoon de baai van Rigas ook in den kwaden zijde geplaatst, zooals bij de in Europa algemeen
moeson vrij veilig is. Men treft er twee goede verspreide pier {Lumbricus terrestris Z.), of wel
ankerplaatsen aan, bij de eilandjes Anggang en zij staan in een kring rondom eiken ring, gelijk
Resain, waarvan de eerste voor een zestal, de bij het geslacht Fcrichaeta (S i n g g a t Jav.), dat
laatste voor een drietal vaartuigen ruimte aan- in O.-Indië door een groot aantal soorten verte-
biedt. Verscheidene bergstroompjes monden in genwoordigd is (zie Horst, Earthworms from the
die baai uit, waarvan de Kroeëng Rigas, die tot Malay Archipelago in Weber's Zool. Ergebn. einer
de kampong Aloeër- l'inang voor inlandsche vaar- Reise in Niederl. Ost-Indien; Michaelsen, Oligo-
tuigen van geringen diepgang bevaarbaar is, de chaeten in Kükenthal's Ergebn. einer zoolog. For-
eenige rivier van eenige beteekenis kan worden schungsreise in den Molukkcn und in Borneo).
genoemd. Het aantal vaartuigen, dat voor de zee- In tegenstelling met de meeste borstelwonnen zijn
vischvangst werd gebruikt, bedroeg tot 1884 niet de aardwormen tweeslachtig en in den tijd der
meer dan 2. Sedert Maart 1877 heeft Rigas zich geslachtsrijpheid ontwikkelt zich op eenigen af-
aan het Nederlandse!) gouvernement onderworpen. stand achter den kop een gordelvormige, klier-
(T. Aardr. Gen. 2e serie VI, M. u. a. bl. 33). achtige verdikking, die dienst doet bij de vorming
RIJO. Alf. Men. Zie AWAR-AWAR. der kapsels, waarin de eieren worden gelegd en
RIMAU. Zie MATJAN. waarbinnen de jongen tot ontwikkeling komen.
RIMAU-AKAR. Zie MATJAN. Zij leven in vochtigen grond, vooral die rijk is
RIMAU-BATEE. Zie MATJAN. aan humus, in vermolmd hout en in het zoete
RIMAU-BOELOE. Zie KOEWOEK en MA- water. Door de vele gangen die de aardwormen
TJAN. in den grond graven, waardoor deze als 't ware
"RIMAU-DAHAN. Zie MATJAN. voortdurend wordt omgeploegd en blootgesteld
RIMAU-KEMBANG. Zie MATJAN. aan de inwerking der lucht, spelen zij een belang-
RIMAU-LALAT. Zie MATJAN. rijke rol voor de vruchtbaarheid van den bodem,
RIMAU-TOENGAL. Zie MATJAN. zooals Darwin in zijn bekend werk (The forma-
RINGGIT. Ruïne van een vulkaan op Java tion of vegetable mould through the action of
(res. Besoeki), die sedert lang niet meer heeft worms, 1881) op uitnemende wijze heeft aange-
gewerkt en door erosie een allerzonderlingsten toond. In de hooge bergwouden der Preanger komt
vorm heeft gekregen, een steile graat of hanekam, een groote aardworm {Terichaeta musica Horst)
met vijf spitse toppen, waarvan de hoogste den voor, door de Soendaneezen tj atjing-son darie
naam Ringgit draagt en 1250 M. hoog is. Deze genoemd, die de merkwaardige eigenschap bezit
keten is door een dwarsjuk verbonden met een een kort afgebroken, schril geluid te kunnen voort-
boogvormige lagere bergrij; waarschijnlijk hebben brengen; het is een der grootste wormen die wij
beide samen vroeger éénen vulkaankegel gevormd; kennen, daar zij een lengte van circa 5 d.M. be
het geheel wordt in 't zuiden omsloten door een reikt, bij een dikte van ongeveer 2 c.M. (Zie
veel uitgestrekter, cirkelboogvormig ringgebergte, Vorderman, Bijdrage tot de kennis van den Son-
het overblijfsel van een ouderen kraterwal, door darie-worm en Nog iets over den Sondarie-worm,
Verbeek naar den hoogsten top (1303 M.) het Natuurk. Tijdschr. v. Ned.-Indië, dl. XLI en XLIV).
Bèsèr-gcbergte genoemd. De Ringgit is een der Na verwant aan de aardwormen zijn de Enchy-
weinige vulkaanbcrgcn van Java, die uit leuciet- kleine witte wormpjes, die men algemeen
gesteenten bestaan. in bloempotten en tusschen bladaarde aantreft; zij
RINGWORMEN (CHAETOPHORA). Deze worden door sommige natuuronderzoekers als scha-
klasse omvat alle lagere dieren, wier verlengd, delijk voor de cultuurgewassen beschouwd, wijl
wormachtig lichaam door ringvormige insnoeringen zij de wortels daarvan zouden aantasten. Zoo vond
min of meer duidelijk in een groot aantal ringen Prof. Zimmerman te Buitcnzorg, bij zijn onder-
of segmenten verdeeld wordt. Daar deze ringen zoekingen over het kofrie-aaltje (zie WOEKER-
inwendig door tusschcnschottcn van elkander wor- DIEREN), in de wortels van den koffieheester een
 RINGWORMEN. — RIOUW EN ONDERHOORIGHEDEN. 425
kleine Enchylracide van circa 6 m.M. lengte (zie mers en werden dan ook beschouwd als een over-
Teysmannia,' dl. IX, bl. 182); in Europa werden gangsvorm, een brug (yétrvpz) tusschen de stekel-
zij aangetroffen in suikerbieten, aardappelen, graan- huidigen (zie aldaar) en de ringwormen. Zij bezitten
soorten enz. (zie Vanha und Stoklasa, Die Ruben- een rolrond, worstvormig lichaam, waarvan het
nematoden, mit Anhang iiber die Enchytraeiden, voorste gedeelte bij sommigen als een slurp kan
Bcrlin, 1896). ingetrokken en uitgestulpt worden; een duidelijke
Alle overige borstelwormen, wier verblijfplaats geleding uit ringen is hieraan niet waar te nemen,
de zee is, zijn langs de zijden van het lichaam maar door de aanwezigheid van gordelsgewijs ge-
met een rij van voetstompjes voorzien, waarin de plaatste knobbeltjes op de huid en van kransen
borstels zijn ingeplant; deze borstels munten uit van borstels nabij het vóór- en achtereinde, ver-
door een groote verscheidenheid van vorm en raden enkelen toch duidelijk hun verwantschap
vertoonen onder den mikroskoop dikwijls een met de ringwormen, die hoofdzakelijk blijkt uit
uiterst sierlijken bouw. Aan de rugzijde dezer hun inwendigen bouw. Alle Gephyreën zijn zee-
pootjes of vinnen zijn enkelvoudige of vertakte bewoners, die eigen gegraven gangen in het zand
aanhangsels geplaatst, die deels als gevoclszintui- of kalkgestcentc bewonen, of zich verschuilen in
gen, deels als ademhalingsorganen dienst doen. ledige slakkenhuizen of rotsspleten. De zeebodem
Terwijl de aardwormen geen gezichtszintuigen be- van den Indischen archipel herbergt een groot
zitten, treft men hij de in zee levende borstel- aantal soorten, die ons vooral door de onderzoe-
wormen gewoonlijk goed ontwikkelde oogen aan. kingen van onzen landgenoot C. Ph. Sluiter zijn
De meesten van hen bezitten het vermogen het bekend geworden. (Beitrage zu der Kenntniss der
voorste gedeelte van den slokdarm, als een slurp, Gephyreën aus dem Malayischen Archipel: Nat.
naar buiten uit te stulpen; bij die soorten, die Tijdschr. v. N.-L dl. 41, 43 en 45; die Everte-
van dierlijk voedsel leven, is deze slurp met een braten aus der Sammlung des Kón. Naturw. Ver-
aantal grootere of kleinere hoorn-tandjes bezet, eins in Niederl. Indien in Batavia, ibid. dl. 50).
zooals bij de Hcreiden en de Liunicidcn (Diopatrd). R. 11.
Tot deze laatste familie behoort ook een merk-
RINOE. Soend. Zie KOEMOEKOES.
waardige worm van de Molukken, de wawo of RIOE. Naam op de Aroe-eilanden voor de
oei e, waarvan reeds Rumphius en Valentijn ge-
Doejong of Meermin, Hnlicore duj'oug, die
wag maken, die op bepaalde tijden van het jaar,
overal in de wateren van den Archipel voorkomt.
in de maanden Februari, Maart en April, den RIOUW, RIAU, RIJAU, RHIO en RIO.
2 cn en nacht na volle maan, in groote hoe-
Zoo noemt men de hoofdplaats van de residentie
veelheid aan de oppervlakte van het water komt;
Riouw en onderhoorigheden, sedert 23 September
zij wordt dan bij fakkellicht door de inlandsche 1828 tot vrijhaven de plaats heet
bevolking gevischt, om op allerlei wijze toebereid, eigenlijk Tan dj oen verklaard;
g Pinang. (zie aldaar). Ook
als voedsel genuttigd te worden. Een gelijksoor- wordt het geheele gewest wel Riouw genoemd.
tig verschijnsel heeft plaats in de Stille Zuidzee, Den naam leiden sommigen af van het Portugee-
nabij de Samoa- en enkele andere eilanden, waar sche woord rio
in de maanden October en November, omstreeks
=
rivier, meer waarschijnlijk houdt
het laatste kwartier der maan, de Palolo-worm in hij verband met het Maleische woord ao. rijoeh,
verbazende massa aan de oppervlakte der zee dat, van een handelsplaats gezegd, „levendig"
komt, en dan door de bevolking eveneens verza- beteckent.
meld en als voedsel gebruikt wordt. Uit de onder- RIOUW- EN LINGGA-ARCHIPEL. Dus
zoekingen van den laatsten tijd is gebleken, dat heeten de eilandengroepen gelegen tusschen Straat
de Paloio niet uit volkomen dieren bestaat, maar Singapoera en 1° 8., die deel uitmaken van de
Z.
slechts uit de met geslachtsproducten beladen ach- residentie Riouw en (tnderhoorigheden. Zie aldaar.
tereinden van de in de koraalrots huizende Eunice RIOUW EN ONDERHOORIGHEDEN. Deze
viridis Grav. Want waar de zeebodem rotsachtig residentie omvat verschillende, wijd uiteengelcgen,
van aard is, bieden de talrijke spleten en scheu- gcographisch niet bijeen behoorende gedeelten,
ren een welkome schuilplaats voor vele wormen; tusschen 40 50' N.8., de noordelijkste punt van
vele van hen bewonen echter eigen gegraven P. Sekatoeng, een der Noord-Natoena-cilanden,

'
gangen in den bodem, bij voorkeur in zulk een, 1 17' Z.8., de zuidpunt van P. Djoe, Joe of
die uit een mengsel van zand en klei bestaat en Round-island, het zuidelijkste van de Kadjangan
voldoende stevigheid aanbiedt om zich in te graven. of Zeven-eilandcn, 1090 20' 0.L., oostpunt van
Door samentrekking van het achterste gedeelte P. Sempadi der Serasan- of Zeeroovers-eilanden
van het lichaam perst de worm het lichaamsvocht (ten noorden van Sambas, Borneo) en ongeveer
naar het vooreinde, dat dien ten gevolge aan- 102° O.L. in het binnenland van Sumatra, op de
zwelt en waarbij tevens de slurp wordt uitge- grens van de Kwantan-landen met Indragiri.
stulpt ; op die wijze wordt het zand op zij ge- De uiterste grenspunten liggen ± 840 en 900
drongen en een gang gevormd, waarin het dier K.M. van elkander verwijderd, maar de landop-
nu gemakkelijk kan vooruitschuiven. Een groot pervlakte van het gewest is zeer klein in verhou-
aantal ringwormen bewoont eigengehouwde kokers, ding tot die groote afstanden en bedraagt naar
soms zeer sierlijk van vorm, hetzij uit aaneenge- globale berekening niet meer dan 459 D G. M.,
lijmde zandkorrels of schclpstukjes gevormd, hetzij is zoo groot dus als de Preangerregentschappen
uit kalk of een hoornachtige zelfstandigheid be- en Krawang te zamen. (Het Kol. Verslag van
staande. Slechts weinige soorten worden in zee 1894 geeft 769.120 D G. M., maar in dat getal is
vrij zwemmend aangetroffen; daartoe behooren begrepen een gedeelte van de Rantau Batang
b. v. de pclagische Alciopidcn, met hun glasachtig Hari, van de Kwantan-landen en van Poelau
doorschijnend lichaam en groote, uiterst samen- Lawan, alles niet tot de residentie Riouw en
gestelde oogen. Onderhoorigheden behoorende, terwijl de opper-
De zandwormen (Gephyrea) vertoonen uit- vlakte van de eilanden zeer zeker te groot is ge-
wendig veel overeenkomst met de z.ee-konikom- schat). Van het gebied, waarover zich de resi-
426 RIOUW EN ONDERHOORIGHEDEN.
dentie uitstrekt wordt slechts 6,6 °/0 door land
en 93,4 % door zee ingenomen.
De berekening der landoppervlakte kan niet
anders dan een globale zijn, omdat er geen juiste
landkaarten van het gewest bestaan, want topo-
graphische opneming of triangulatie van het land
heeft nog niet plaats gehad. De bestaande kaar-
ten, met uitzondering van een enkele, kunnen niet
anders dan ruwe schetskaartcn worden genoemd,
waarop de fouten legio zijn, waarop eilanden
voorkomen die of in het geheel niet of in wer-
kelijkheid uit twee, drie of meer eilanden bestaan.
In wetenschappelijken zin is de residentie Riouw
en Onderhoorigheden uog meerendeels terra incog-
nita te noemen.
Slechts van het eiland Singkep bestaat een
kaart, die, hoezeer nog verre van volledig en
nauwkeurig, iets meer dan een schetskaart mag
hectcn. Zij werd in 1893 naar de opmetingen
van het personeel der Singkep-tin-Maatschappij
samengesteld door den directeur dier vennoot-
schap Jhr. J. P. J. van der Does de Bije, op een
schaal van I : 50.000.
In 1862 en 1871 hadden bepalingen van de
geographische ligging van eenige punten in den
Riouw- en Lingga-archipel plaats door Dr. J. A.
C. Oudemans)) en in Juli 1894 werd door de
Regeering machtiging verleend tot kadastrale op-
neming van de hoofdplaats Tandjoeng Pinang, waar-
mede in November van dat jaar een begin' werd
gemaakt.
In September 1895 werd bepaald dat de opne-
ming zoude worden uitgebreid tot het rechtstreeksch
Gouvernementsgebied in de afdeding Tandjoeng
Pinang en ter hoofdplaats van de afdeeling Indra-
giri, Rengat en omstreken, waarmede men in IBgB
gereed kwam.
Van wege het inlandsch zelfbestuur van Lingga-
Riouw en Onderhoorigheden worden op sommige
eilanden terreinen opgemeten en in kaart ge-
bracht,maar die arbeid is van niet de allerminste
waarde voor de geographische kennis van het
land en dient slechts tot dekmantel voor het doen
van ongeoorloofde heffingen.
Valt alzoo voor de vervaardiging van een goede
landkaart der residentie nog nagenoeg alles te
doen, veel beter is het gesteld met de kennis
van het hoogst belangrijk zeegebied dat het gewest
omvat.
Sedert lßg4 werd de hydrographischc opneming
van de zeeën en straten krachtig ter hand geno-
men en voortreffelijk geleid door de luitenants
t/z. i' kl. R. O. J. Verschoor, 11. O. W. Planten
en C. A. F'ock. De zeekaarten aan het slot van
dit artikel opgegeven en die het resultaat zijn
van hun moeitevollen en nauwkeurigen arbeid,
zijn tevens de beste landkaarten die tot op heden
van het gewest bestaan.
Nog dient gewezen op de taalkaart, samenge-
steld in IBBg door K. F. Holle en op de gods-
dienstkaart, behoorende bij het Kol. Verslag van
ißg6, die beide eene te eenenmale onjuiste voor-
stelling van de taal- en godsdienstverspreiding
in den Riouw- en Lingga-archipel geven. Op de
taalkaart zijn bovendien de onbewoonde, noord-
i) Voor de hoofdplaats werd in 1862 de
lengte gevonden 104' 25' 33", in 1871 104° 25'
43. Volgens de nieuwste zeekaart is de lengte
104° 2612" 5, Batavia gerekend op 1060 48'
37" en de breedte o° 55' 50" 8 N.
waarts van Banka gelegen Kadjangan- of Zeven-
eilanden in een niet bestaande afdeeling Toedjoh
herschapen.
De residentie omvat i°. een gedeelte van het
vastland van Sumatra tusschen Tandjoeng Oengka,
aan de monding der Kampar-rivicr en Tandjoeng
Laboe Toengkal, aan den mond der Toengkal-
rivier, 2°. een aantal van meer dan duizend eilan-
den, grootere en kleinere, gelegen in het zuide-
lijk gedeelte der Chineesche zee tusschen Straat
Singapoera, Sumatra, Banka en Borneo.
Het eerste gedeelte bestaat over een groote
uitgestrektheid uit onbewoond en onbewoonbaar
terrein, het moerassig alluviaalland, met kustwoud
bedekt, van het stroomgebied der üanci, Kate-
man, Reboeng, Perapat, Tali Dindang, Ajer Tanah,
Belaras, Mandah, Igal, Pelandoek, Banteian, Ba-
tang Toemoe, Gaoeng, Batang Kwantan Enok,
Reteh en tal van kleinere riviertjes en kreeken,
waar alleen langs de oevers hier en daar neder-
zettingen worden aangetroffen. Meer binnenlands
is het hooger gelegen diluvium van den midden-
loop der Kwantan en den bovenloop der Reteh
beter bewoonbaar, maar toch ook uiterst schaars
bevolkt.
De kustlijn loopt van de Kampar-monding in
hoofdzaak in zuidoostelijke richting naar den
mond der Kateman en buigt zich dan gaandeweg
naar het z.z.o. tot T. Datoe. Van daar wendt zij
zich recht westwaarts tot de S. Ajer Tanah, dan
in algemeene strekking z.w., z. en o. en vormt
aldus een zeer diepe inbuiging, waarvan het noor-
delijk gedeelte door de na te noemen delta als
een afzonderlijken inham wordt afgesneden, Am-
phitrite-baai genaamd, met een ingangswijdte van
21 zeemijlen, waarin de even genoemde rivieren,
te beginnen met de Ajer Tanah tot en met de
Kwantan uitwateren. De zuidelijke grens van de
Amphitrite-baai wordt gevormd door een aantal
eilanden, die deel uitmaken van het delta-land
der Kwantan-rivier, waarvan P. Mas, P. Pisang,
P. Basoe en P. Nijoer of P. Keloeang de voor-
naamste zijn. Ook de Mandah, Igal, Pelandoek,
Banteian, Toemoe en Gaoeng vormen in den
benedenloop een delta-land, door smalle wateren
verdeeld. Verder liggen nog in de baai twee moe-
rassige eilandjes, Belarat of Kelajang in het noor-
den en Boesoeng in het westen vóór de Tocako,
de noordelijkste monding der Kwantan-rivier. (Zie
verder. DANEI — waar ten onrechte is vermeld
dat het landschap onder het beheer van den ver-
tegenwoordiger van het inlandsch zelfbestuur te
Soelit staat ■— KATEMAN — waar evenzeer
onjuist is opgegeven dat het tot de afdeeling Batam
behoort en met de Batam-groep een wakil-schap
van den onderkoning van Riouw vormt
DAH, INDRAGIRI, KWANTAN, RENGAT
— MAN-
en
RETEH).
Het tweede gedeelte, de eilandenwereld, waar-
van de Malcier zegt „banjaknja sagantang lada",
zoovele als er peperkorrels gaan in een gantang
(ruim S/j liter), vormt verscheidene groepen, te
zamen tot twee hoofdgroepen te brengen: die van
den Riouw- en Lingga-archipel en der Poelau-
Toedjoeh. De eerste (zie daarover ook: BATAM,
KARIMON, LINGGA en TANDJOENG PINANG)
zullen wij hieronder nader bespreken; voor de
tweede, zie POELOE TOEDJOEH.
De honderden eilanden die denRiouw- en Lingga-
archipel uitmaken behooren voor verreweg het
grootste gedeelte tot de zeer kleine, om eenige
 RIOUW EN ONDERHOORIGHEDEN.
grootere gegroepeerd. Ze zijn dientengevolge in
eenige hoofdgroepen te onderscheiden, die elk
weer in meerdere nevengroepen te verdeden
zijn. Zooals hieronder zal blijken is bij de admi-
nistratieve indeeling slechts gedeeltelijk met de
geographische rekening gehouden. Soms vindt men
drie hoofdgroepen aangenomen, maar met het oog
op de diepte en beteekenis der scheidende straten
en de strekking der eilanden moet eene indeeling
in vijf hoofdgroepen juister worden geacht, die
naar de hoofdeilanden zijn te noemen: I°. de
Karimon-groep, 2°. de Batam-groep, 3°. de Bentan-
groep, 40. de Lingga-grocp en s°. de Singkep-
groep.
De vorm der verschillende eilanden is weinig
constant; groote verandering wordt daarin gebracht
door aanslibbing, afschuring en de werking van
koraaldieren, hetgeen natuurlijk ook van invloed
is op de straten en geulen die de eilanden scheiden.
Zoowel in den horizontalen, als in den verti-
kalen bouw der tallooze eilanden valt de meest
grillige verscheidenheid op te merken en den rei-
ziger, die aan boord van een stoomer door den
doolhof van straten wordt gevoerd, treft niet alleen
die eindelooze afwisseling in lijnen, maar te gelijk
de harmonische kleurenpracht, zoo overweldigend
innig en rijk als geen penseel vermag weer te
geven. Overal is Indië mooi, maar de Riouw-
Lingga-archipcl, 't zij bij 't gouden licht van de
zon der tropen, of wel bij het wazend schijnsel
van maan en sterren, is betoovcrend!
Terwijl de kleinste eilanden rotsige klippen,
zandplaten of koraalvormingen zijn, hoogstens een
hectare in oppervlak, omvat Bentan, het grootste,
± 21 D mijlen. Denkt men zich de jongste vor-
mingen, de aanslibbingen door zee- en hemelwater
en de scheppingen der koraaldieren (zie KORAAL-
RIFFEN) weg, dan vertoont zich de kern van
den archipel, een rotsig berg- en heuvelland, dat
in den Piek van Lingga of Goenoeng Dai 1189M.
(volgens latere metingen 4020 voet — Zeemans-
gids v. d. 0.-I. arch. II) de grootste hoogte be-
reikt. Die berg- en heuveleilanden vormden eens
de toppen, flanken en hoogvlakten van een alpen-
land, dat één was met Malaka. Door inzinking
verdwenen de laaglanden, dalen en valleien en de
lagere bergen onder het niveau der zee, waarbo-
ven slechts de hoogere gedeelten als zoovele eilan-
den uitstaken. Later weer werd het land opge-
heven en ontstonden meerdere van de kleinere
eilanden, terwijl vele in den loop der eeuwen als
zoodanig verdwenen zijn, gehecht aan andere nabij-
gelegen of rondom gevangen in het alluvium, zoo-
als de enkele granietrotsen uitwijzen, te midden
van mangroven wouden tusschen Kateman en Danei.
De horizontale vorm der eilanden is zeer ver-
schillend, de meeste zijn meer of minder langge-
rekt en hebben weinig diepe insnijdingen van de
kustlijn. Andere, zooals Singkep en Koendoer,
zijn meer compact. Eigenaardig is de vorm van
het eiland Mesana, tot de Lingga-groep behoo-
rende, dat een rechthoekig gebogen elleboog ver-
toont, waarvan de lange arm in de richting n.n.w.—■
z.z.o. is gelegen; over beide armen loopt een
heuvelreeks, die haar grootste hoogte bereikt in
het ontmoetingspunt (355').
Alleen onder de kleinste eilanden vindt men
er die geheel vlak zijn, zandplaten door zeestroo-
ming en bezinking ontstaan, gelegd op rots en
koraalrif, waarvan Terkoelei in Straat Riouw een
voorbeeld is; andere zijn hoog, één bergmassa,
427
zonder kenbaren top, zooals Karimon ketjil, dat
meer dan 1250' hoog is.
Wil men zich met behulp van de thans bereik-
bare gegevens een zooveel mogelijk juist beeld
vormen van de geologische gesteldheid van deze
eilandenwereld en van hare wording, dan dient
de blik niet tot hare grenzen bepaald, maar te
gelijk een grooter deel van het omliggend aard-
oppervlak te omvatten.
Het westelijk deel van den Nederl.-Indischen
archipel, en wel het deel bewesten Celebes—Bali,
bestaat uit eilanden (Sumatra, Java, Borneo enz.)
die door een ondiepe zee van Achtcr-Indië zijn
gescheiden. Daalde haar niveau circa 180 M. dan
zou heel het aardoppervlak tusschen Cambodja,
Borneo, Java en Sumatra droog komen. In kwar-
tairen tijd heeft dan ook eene verbinding bestaan
tusschen genoemde eilanden en Azië, de reden
dat dieren van uit Azië zich tot over Java heb-
ben kunnen verspreiden. De flora en fauna van
dit westelijk deel van ons Indië staat dienten-
gevolge in nauw verband met die van zuid-oost
Azië, in vrij scherpe tegenstelling met het ooste-
lijk deel, dat meer overeenkomst toont met het
Australisch vastland.
Ten zuiden van Java en ten westen van Suma-
tra, bereikt de zee reeds op geringen afstand van
de kusten eenige duizende meters diepte, hoogst-
waarschijnlijk het gevolg van een groote afbre-
king, waardoor de bodem van den Indischen
oceaan van Indië werd losgescheurd, het laatste
vermoedelijk als een minder diepe zee met eilan-
den achterlatend, welke eilanden in grootte, ge-
daante en ligging geheel verschilden van de thans
bestaande. In die ondiepere zee hadden sedert
de oudste tijden afzettingen plaats van verschil-
lende sedimenten; cruptieve gesteenten baanden
zich een weg naar de oppervlakte, wanneer, ten
gevolge van verschillende storingen, de gelegen-
heid daartoe geboden werd. Die storingen waren
tevens oorzaak dat de bodem van Indië, zoowel
onder- als bovenzeesch daalde of omhoog rees,
in sommige gedeelten zeer aanmerkelijk, elders
onbeduidend, totdat het tegenwoordig Indië is
gevormd.
De ondergrond van Java, Borneo, Sumatra, zoo-
wel als die van de omliggende kleinere eilanden
bestaat uit oude sedimenten, die vermoedelijk,
ten minste voor een groot deel, zijn gevormd
vóór de oudste gesteenten der steenkoolformatie.
Deze sedimenten moeten gerekend worden tot de
oud-palaezoïsche (devon en siluur), voor een deel
tot de azoïsche formatie ').
Die ondergrond is gedeeltelijk ten gevolge van
storingen, die een deel der in Indië voorkomende
granieten gelegenheid gaven omhoog te stijgen,
sterk verbogen, gescheurd enz. Enkele deelen
kwamen daardoor boven zee, terwijl andere daar-
1) De azoïsche formatie is gekenmerkt door
het ontbreken van organismen. De toestand
van de aarde was toen nog zoodanig dat orga-
nisch leven niet mogelijk was. Gedurende het
palaezoïsche tijdvak kon nog slechts in zeeën
dierlijk leven bestaan, eerst later, toen door de
reusachtige ontwikkeling der flora in het steen-
kolentijdperk de atmosfeer voldoende van kool-
zuur gezuiverd was, werd het mogelijk dat die-
ren op het land konden leven. Op dat tijdstip
ongeveer breekt de mezozoïsche formatie aan
(trias, jura, krijt).
428 RIOUW EN ONDERHOORIGHEDEN.

onder bedolven bleven, op welke laatsten zich Karimon-djawa) steken nu als eilanden — de
gedurende de carbonischc formatie verschillende
diepzeevormingen (koralen enz.) konden afzetten,
Riouw-Lingga-archipel, Banka, Billiton enz.
verschillende toppen boven zee uit.
—
Die rug is
zoo bijv. de kolenkalk die men in Sumatra's west- vermoedelijk reeds omstreeks of in het kolentijd-
kust discordant op die oude gesteenten aantreft. perk ontstaan en sinds die periode grootendeels
Daarna schijnt het grootste gedeelte van den boven de zee gebleven. Op geen der eilanden in
Indischen archipel boven zee te zijn gekomen en dien rug werden dan ook jongere formaties aan-
het is bij die bewegingen, dat langs lange scheu- getroffen, dan alleen tot zeer bepeikte hoogte
ren in de bestaande gesteenten (allerlei leien, (eenige tientallen meters) kwartaire en geheel
kwartsieten, kleischiefers, zandsteenen, granieten, recente vormingen.
kalk enz.) verschillende cruptieve gesteenten (dia- De Riouw-Lingga-archipel bestaat dus grooten-
bazen, gabbras enz.) te voorschijn traden. deels uit zeer oude gesteenten, de zg. oude schic-
Op de vermoedelijk niet omvangrijke nog dooi- ferformatie, hoogstwaarschijnlijk dezelfde waaruit
de zee bedolven gedeelten hebben zich jongere een deel van Malaka, Banka, Billiton, Karimon-
sedimenten afgezet (perm trias, Jura, krijt) totdat djawa is opgebouwd, gesteenten welke men in
tegen het begin van de tertiaire periode een aan- Sumatra's westkust en Borneo terugvindt, terwijl
zienlijke daling plaats greep, waardoor het groot- er aanwijzingen bestaan dat zij ook beneden de
ste deel van den archipel weder zee werd, waaruit jongere afzettingen van Java zullen voorkomen.
slechts enkele eilanden en klippen omhoog sta- Die gesteenten nu, kwartsieten, klcischiefers, zand-
ken. Voor een deel werd daarna de zee weer steenen en granieten, zijn naar alle richtingen
opgevuld met koraalvormingen enz. (kalkban- doch voornamelijk in n.w.—z.oostelijke richting
ken) eenerzijds, gruis en puinmassa's anderzijds. gescheurd; de scheuren zijn opgevuld deels door
Deze dankten hun ontstaan aan inwerking van materiaal direct afkomstig uit het vuurvloeibare
regenwater en zee op het nog bestaande land, binnenste der aarde (waaraan de doorbraken van
maar hoofdzakelijk aan vulkanische uitbarstingen, diabasen hun ontstaan te danken hebben), deels
zoowel boven- als onderzeesche. In het laatste door stoffen, aangebracht door waterige oplossin-
geval ontstonden dikwerf nieuwe eilanden (vul- gen, getuige de talrijke kwartsgangen, die voor
kanen), die zich tengevolge van den nivclleeren- een deel het goud en het tinerts hebben aange-
den invloed van het water en van nieuwe uitbar- voerd, dat reeds eeuwen lang door de inlandsche
stingen naar alle zijden vergrootten, waardoor bevolking op min of meer groote schaal werd
verschillende kleinere eilanden zich met elkaar gewonnen.
tot grootere vereenigden. Reusachtige hoeveel- Al die gesteenten hebben gedurende een ont-
heden puin en gruis werden door de vulkanen zaglijk langen tijd blootgestaan aan de inwer-
te voorschijn gebracht, waardoor afzettingen ge- king van atmosfeer, zee, enz.; gedeeltelijk zijn
vormd werden van duizenden meters dikte. zij vergruisd en het gruis heeft zich naar alle
Na afwisselende rijzingen en dalingen van ver- richtingen over de lagere deelen van het land
schillende deelen van den bodem is ten slotte verspreid. Grootendeels vindt men het in de val-
Indië ontstaan zooals wij het thans kennen. Nu leien en vooral langs de kusten opgehoopt, ter-
nog zien we de vulkanen voortdurend hun mate- wijl slechts zeer weinig is blijven liggen op de
riaal te voorschijn brengen, dat opnieuw door hellingen der ruggen, die de valleien van elkan-
het regenwater naar heinde en ver wordt ver- der scheiden.
spreid. De oostkust van Sumatra, de noordkust In de kwartaire periode waren de eilanden van
van Java, vrijwel de geheele kust van Borneo den Riouw-Lingga-archipel waarschijnlijk, evenals
breiden zich door de alluviale vormingen voort- zulks met Banka en Billiton het geval is geweest,
durend uit, kleinere eilanden worden langzamer- iets minder hoog boven zee verheven dan thans.
hand met andere in hun nabijheid vereenigd en Men vindt op de laatste eilanden en waarschijn-
doen zich dan als min of meer uitstekende top- lijk ook in genoemden archipel kwartaire afzet-
pen boven een laagland kennen; in de zee ont- tingen, hoofzakelijk in de valleien, maar ook daar-
staan koraalriffen, die zich tot eilanden samenvoe- buiten, doch alsdan slechts tot een hoogte van
gen enz. Aardbevingen, vulkanische uitbarstingen, niet meer dan 40 M. boven zee, waarvan een
langzame en plotselinge dalingen, anderzijds op- deel zeker moet gevormd zijn in zee, ten minste
heffingen van verschillende eilanden wijzen er in inhammen en bochten langs de kust.
voortdurend op dat de aardkorst nog altijd in Geologisch is de Riouw-Lingga-archipel nog
beweging is. zeer weinig onderzocht. Behalve een tweetal ver-
Wij zien dan op verschillende punten in Indië slagen van de mijningenieurs R. Everwijn en
de oudste (azoïsche, palaeozoïsche) gesteenten J. H. Menten betreffende zeer vluchtige verken-
onder de jongere te voorschijn treden. Bij de ningen van enkele eilanden, voornamelijk met
groote plooiïngcn, waaraan die gesteenten in den het oog op het voorkomen van tinerts onderno-
loop der tijden hebben blootgestaan, schijnen zij men, vindt men slechts weinig belangrijke gege-
langs de westkust van Sumatra in de lengterich- vens in eenige tijdschriften, die zoo goed als niets
ting van dat eiland opgeheven te zijn. Zij schij- bijdragen tot de algemeene geologische keunis
nen zich onder Oost-Sumatra, Straat Malaka, van de eilanden. Wat ons de gegevens doen zien
Straat Banka enz. door, te hebben neergebogen, past in het hierboven in ruwe omtrekken gegeven
zich verder oostwaarts weer tot een ongelijk hoo- beeld van de geologische wording van dit deel
gen rug te hebben opgeheven, zich uitstrekkende van Ned.-Indië. De onderzoekingen toch van de
van Malaka naar de Karimon-djawa eilanden, genoemde mijningenieurs hebben geleerd dat het
dus evenwijdig aan de lengteas van Sumatra en grootste deel van de grootste eilanden uit dezelfde
Java; dan weer zich andermaal door te buigen gesteenten bestaat als op Banka worden aange-
onder de Chineesche zee naar Borneo, waar zij troffen. Op het eene eiland vindt men meer de
op verschillende plaatsen te voorschijn treden. granieten vertegenwoordigd, op het andere meer
In dien middelsten rug (van Malaka naar de oudere sedimentaire gesteenten.
 RIOUW EN ONDERHOORIGHEDEN. 429

Alleen verdienen in de hoogste mate de aan- behooren tot deze hoofdgroep de Peropos-groep,
dacht eenige afwijkingen die op Soegi, Galang en de groep van Salar of Sangla (Valsch Doerian),
J-iügSa schijnen te bestaan. Op de eerste twee ver-de Doerei-groep en de Roekan- of Rokan-eilan-
moedt de mijningenieur Everwijn het voorkomen. den, meest bekend onder de namen Noord-, Middel-
van jongere sedimenten (kiezclzandsteenen enz.) en Zuid-Broeder; 2°. van de Batam-groep: n.
Misschien zijn dit mezozoische afzettingen, zooals Straat Singapoera, o. Straat Riouw, z. Straat Dempoe
en Straat Doerian, w. Straat Doerian, omvattende
die in de laatste tientallen jaren in Sumatra, Borneo
en elders zijn aangetroffen. En op Lingga vond de groepen van Moro, op de zeekaarten Doerian

.
de ingenieur Everwijn gesteenten die hij niet aan- genoemd, van Soegi, van Tjombol, van Bolang of
stonds kon bepalen (dus vermoedelijk afwijkend Boelan, van Batam, Rempang en Galang en tal
van de op Banka voorkomende) en waarvan de van kleinere; 3". van de Bentan-groep: n. Straat
door hem verzamelde handstukken, jammer genoeg, Singapoera, o. en z. de Chineesche zee, w. Straat
verloren zijn gegaan. Het zuidwestelijk deel van Riouw; zij omvat het hoofdeiland Bentan met
het eiland bestaat uit bergen, tot ongeveer 1200 M. een aantal ten zuiden en oosten daarvan gelegen
hoogte, met hoekige vormen en spitse koppen, groepen kleine eilanden; 40 van de l.ingga-groep
wat al aanstonds het vermoeden opwekt dat men n. Straat Dempoe, o. en w. de Chineesche zee,
:
daar met doorbraken van diabaas-achtige gesteen- z. Straat Lima; verreweg de meeste tot deze
ten zal te doen hebben. Opmerking verdient in groep behoorende eilanden strekken zich uit in
verband hiermede het bericht van den Militair- een n.w.—z.o. richting. Behalve het hoofdeiland
apotheker Maier omtrent een aardsoort, afkom- Lingga met de daarom gelegen kleinere, kunnen
stig van het zuidelijk gedeelte van Lingga, die als de voornaamste groepen genoemd worden: de
volgens hen, veel overeenkomst moet hebben met Abang, Pangelap, Senimpan, Merodong, Temiang,
agalmatoliet, alleen veel zachter is. Men heeft Sebangka, Mahmoct, Bakoeng en Tjempa. Het is
dit gesteente ook in de kwartaire afzettingen op vooral dit gedeelte van den Riouw-Lingga-archi-
Banka aangetroffen. pel, waarvan de kaarten een lang niet juiste voor-
Zeer goed mogelijk is het dat een meer uitge- stelling geven. De zelfs op de jongste zeekaarten
breid geologisch onderzoek van den Riouw-Lingga- voorkomende grootere eilanden zooals Bakoeng,
archipel belangrijk zal kunnen bijdragen tot een Sebangka, 'Temiang bestaan in werkelijkheid uit

.
vollediger kennis van de oude gesteenten waaruit een aantal kleinere, door nauwe en ondiepe kre-
de llanka-reeks is opgebouwd, terwijl tevens de ken van elkander geseheiden. Hier en in het noor-
kans vergroot wordt om verder te komen in het delijk gedeelte van de Boelan- of Bolang-grocp
inzicht omtrent de wijze van ontstaan der tinerts- verdwijnen meer en meer eilanden door aanslib-
afzettingen. Men heeft toch op verschillende eilan- bing en koraalvorming, geholpen door de kust-
den van den Riouw-Lingga-archipel meerdere aan- vegetatie en worden aan andere nabijgelegene
wijzingen gevonden omtrent tinerts-ganggesteenten; gehecht; 50 van de Singkep-groep :n. Straat Lima,
zoo vond de ingenieur Everwijn op Groot-Kari- vv. en o. de Chineesche zee, z. Straat Berhala;
moen een soort greisen, een gesteente dat men de groep bestaat uit Singkep met de omliggende
bij de tinerts-gangen in Europa aantreft. kleinere eilandengroepen, waarvan Penoeba het
Behalve tin komt in den Riouw-Lingga-archipel grootste is.
ook ijzer voor op verscheidene eilanden. Op enkele De Kadjangan of Zeven-eilanden behooren
is goede pottenbakkersklei, leem en pijpaarde aan- geographisch tot het Banka-complex.
wezig. Wilde men een beschrijving van het bergland
De bouwkruin op de onderscheiden eilanden is geven, dan zoude elk eiland afzonderlijk moeten
zeer verschillend. Vaak zijn de heuvels bedekt worden behandeld, waartoe te eenenmale de ge-
met harde, scherp gekante ijzerhoudende steenen gevens ontbreken. Langere bergkammen kunnen
en dan voor den meesten landbouw nagenoeg uit den aard der zaak slechts op de grootere
ongeschikt; elders vindt men klei in verschillende eilanden voorkomen; men vindt ze echter niet
nuances van geel en grauw en rood, dan weer op alle; de meest beteekenende, echter toch van
zandvlakten, vooral langs de stranden of grauwe geringe uitgestrektheid, komen voor op Soegi (500'),
alluviale, zeer zachte modder. 'Tjombol, Batam (de Boekit Ladi), Rempang, Ga-
Meer binnenwaarts op de grootere eilanden is lang, Temiang (het Piang- en het Benaja-gebergte,
de grond zwart van kleur, weinig met steenen een tafelland met drie dicht bij elkander gelegen
vermengd en vruchtbaar. Óp het eiland Batoe bergtoppen 745'), Mesana, Lingga en Singkep.
belobang of Taroeng, bezuiden Karas aan den in- Maar het is ook op de grootere eilanden dat de
gang van Straat Riouw bevindt zich in den zach- uitgestrektste alluviale terreinen worden aangetrof-
ten rooden zandsteen een grot, waartoe van de fen, veelal met moerassigen bodem. Uit de wor-
zeezijde een spleet, die ruim 3 meter hoog en 2 ding van den archipel volgt dat vele eilanden
breed is, toegang verleent. De grot zelve vormt slechts uit een enkelen bergtop met diens uitloo-
een ronde plek van tien meter middellijn met pers bestaan en dat de hellingen van bergen en
wanden van twaalf a veertien meter hoogte. heuvels over het algemeen steil zijn te noemen.
Volgens Schot zouden op Lingga warme bron- Kegclvorm komt een enkele maal voor, maar dan
nen voorkomen, maar zekerheid daaromtrent be- nog onregelmatig, zooals de Piek van Merodong
staat niet; hijzelf heeft ze niet gezien. (620'); koepel- en tafelvorm is meer algemeen.
Zooals bij de bespreking van de administratieve De Bentan besar is een zadelbcrg, 1240' hoog.
indeeling zal blijken komt die niet met de hier- Tot de voornaamste bergtoppen zijn nog te reke-
boven genoemde geographische overeen. De gren- nen de Djantan en Betina, 1515 en 1390' in het
zen der vermelde hoofdgroepen zijn: i°. van de noorden van Karimon besar; de Djora of Piek
Karimon-groep: n. Straat Malaka, o. Straat Malaka van Doerian, op Moro, 1030'; de zadclberg Bekaka
en Straat Doerian, z. de kust van Danei en Kate- op Soegi, 1020'; de Sepintjang op Lingga met
man, w. Straat Malaka. Behalve de eilanden die een bijna plat bovenvlak 3425'; op Penoeba of
te zamen de afd. Karimon vormen (zie aldaar) Selajar de gelijknamige berg 1005' en op Sing-
430 RIOUW EN ONDERHOORIGHEDEN.
kep den 1715' hoogen Landjoet en de Tjina, Terap
en Laboe, respectievelijk 1295, 1425 en 1455
voet hoog. Alle overige toppen zijn lager dan 1000.
Tallooze rivieren voeren het water van de
heuvels en bergen naar zee, maar zij hebben alle
een zeer korten loop. Toch zijn zij voor handel
en scheepvaart en dus voor de welvaart der eilan-
den van groot belang, althans diegene, welker
benedenloop, zij het ook slechts bij vloed, voor
prauwen en tongkangs bevaarbaar is. Die rivieren
toch vormen de natuurlijke havens en afscheep-
plaatsen der landbouw- en boschproducten. Wij
zullen een opsomming van de namen der soengei's
achterwege laten en alleen nog doen opmerken
dat verreweg de meesten een voldoenden toevoer
van zoet water missen, zoodat het zeewater bij
vloed zeer ver landwaarts binnendringt en slechts
in den regentijd door het rivierwater wordt tegen-
gehouden.
Moerassen, paja's, treft men zoowel langs de
kusten aan, als meer binnenslands in de groo-
tere en kleinere dalen tusschen de heuvels en
bergen gelegen, en daar waar vroeger ondiepe
zeearmen waren, die door slibafvoer zijn veran-
derd in laagland met een mangroven-bosch of met
nipah begroeid, dan wel met sagoepalmen beplant.
Zijn reeds daarom die moerasgronden van veel
belang, in meerdere mate werden ze dat in den
laatsten tijd, voor zoover ze door drooglegging
geschikt zijn gemaakt voor de gambircultuur.
Bij het bespreken van de kustlijnen der eilanden
werd opgemerkt dat langs de meeste eilanden geen
diepe insnijdingen voorkomen. Toch zijn er enkele
die daarop een uitzondering maken, doch geen
van alle zijn voor de scheepvaart van groote betee-
kenis, omdat koraal en klippen ze onveilig maken
en door verzanding en aanslibbing de diepte tot
ver uit den wal zeer gering is geworden. De
grootste zijn: van Batam: de Senimba, Djodoe en
'Tering, alle drie inhammen aan de noordzijde,
waarvan de laatste het diepst (4 zeemijlen) land-
waarts in loopt, met een breedte van nagenoeg
3 zeemijlen aan den ingang; van Bentan: de Se-
boeng- en Soempat-baai aan de noordkust, waarvan
de laatste met uitzondering van een paar ondiepe
plekken voldoende water bevat, de nagenoeg ge-
heel onbruikbare Bentan-baai aan de zuidwestzijde
en de zuidelijk daarvan gelegen baai van Riouw of
'Tandjoeng Pinang, die goed bcbakend is en waar
kleine stoomers en handelsschepcn van niet meer
dan 3,9 M. met hoog water kunnen binnenkomen.
Ook Lingga heeft eenige diepe kustinsnijdingen.
Aan de n.o.kust de schilderachtige Semarong-baai,
een wijde binnenzee met nauwen ingang, waarin
de drie riviertjes Doeara, Semarong en Resoen
uitmonden, maar die zoo weinig diep is dat ze
slechts door kleine zeilschepen en prauwen beva-
ren kan worden. Zuidoostelijk van de evenge-
noemde baai buigt de kust weer landwaarts in,
een wijde maar eveneens ondiepe bocht vormend,
die baai van Limboeng heet. Daartegenover in
zuidoostelijke richting is eene nog dieper inbui-
gende baai tusschen de kapen Roe en Djang aan
de zuidkust, Telok Soengei Kodong, die met eb
nagenoeg droog valt. Singkep heeft de Raja-baai
aan de noord- en de Baharoe-baai aan de zuid-
kust. De Raja-baai heeft een diepte van bijna 5
vadem, die echter door verscheidene zandruggen
wordt afgebroken; in het zuidwestelijk gedeelte
geeft een nauwe, vrij diepe geul langs het eilandje
Boentar toegang tot de ondiepe Sekanah-baai,
nog in de eerste helft der eeuw de beruchte
schuilplaats van stoutmoedige zeeroovers. De on-
diepe, wijde Baharoe-baai is door een breed en
diep vaarwater gescheiden van de Singkep-Laoet-
eilanden, die haar aan de zuidzijde beschutten.
Van ontzaglijk grooter belang dan de water-
arme, allengs verdwijnende baaien zijn de zee-
straten, verkeerswegen bij uitnemendheid tusschen
de kwistig gestrooide eilanden, en zoo talrijk dat
ze een wegennet vormen, zooals te land, met uit-
zondering van Java, nergens in Indië is aan te
wijzen.
F>n beschrijving van al die waterwegen gaat
het bestek van dit artikel verre te boven. Slechts
tot de voornaamste wat breedte en diepte betreft
zullen wij ons moeten bepalen. Zoo slecht als de
landkaarten van den Riouw-Lingga-archipel zijn,
zoo goed zijn de kaarten die onze Nederlandsche
zeeofficieren hebben gegeven van deze waterwe-
gen; zij hebben zich niet slechts bepaald tot het
opnemen van de hoofdstraten, maar zich ook den
moeitevollen en een verbazende energie ver-
eischenden, voor de wetenschap en de praktijk
hoogst nuttigen arbeid getroost, de zijstraten, ste-
gen en sloppen zooveel mogelijk nauwkeurig in
kaart te brengen. De resultaten van hunne loo-
dingen en metingen toonen overtuigend aan dat,
zij het langzaam, op tal van plaatsen het land
herovert wat de zee het eens ontnomen heeft.
Geleidelijk aan worden de stegen en sloppen op-
geruimd en eindelijk zullen nog slechts stralen
en hoofdwegen openblijven voor de kielen van
schip en prauw, waar de stroomkracht den strijd
weet vol te houden tegen koraal, slib en rizo-
phoren. Van de vele vaarwaters zijn Straat Singa-
poera, Straat Riouw en Straat Doerian voor de
scheepvaart de voornaamste. De eerste, die 60
mijlen lang is, met een afwisselende breedte van
2,5 tot 20 mijlen, scheidt Malaka en het eiland
Singapoera van de Batam- en Bentan-groepen. Zij
vormt een deel van den grooten weg naar Achter-
Indië, China, Japan en Australië, wel niet zonder
gevaren door de vele blinde klippen, maar deze
zijn door het plaatsen van een aantal bakens en
lichten en door nauwkeurige kaarteering vrij wel
onschadelijk gemaakt. Duizenden schepen bewegen
zich langs dezen heirweg en doen de groote
distributie-haven Singapoera, een stad met 200.000
inwoners aan de noordzijde gelegen, aan, terwijl
langs de kusten van onze eilanden zich slechts
nu en dan enkele visschersprauwtjes vertoonen.
Steeds gaat te Singapoera de handel voort zich
uit te breiden, die thans reeds een invoercijfer
van meer dan twee honderd millioen gulden aan-
wijst, bij een uitvoer van bijna 170 millioen. Een
zeer aanzienlijk gedeelte daarvan betreft den me-
n uitvoer van en naar Nederlandsch-lndië.
Door de Phillipstraat tusschen de Takong-eilan-
den en de westelijkste eilanden van de Batam-
groep, die geheel vrij van gevaren is en goeden
ankergrond heeft, is Straat Singapoera voor groote
schepen verbonden met Straat Doerian, de kortste
weg voor stoom- zoowel als voor zeilschepen tus-
schen Straat Banka en Straat Malaka en die
vooral in de maanden December, Januari en Fe-
bruari boven Straat Riouw de voorkeur verdient,
omdat dan beoosten Lingga harde noordelijke en
noordoostelijke winden doorstaan. Straat Doerian
wordt aan weerszijden begrensd door een aantal
eilanden van verschillende grootte, westelijk tot
de Karimon-groep, oostelijk tot de Batam-grocp
 RIOUW EN ONDERHOORIGHEDEN. 431

behoorende. Breedte en diepte van de straat zijn en verwijdingen, evenmin kunnen in bijzonder-
zeer ongelijkmatig; tusschen Pelangkat en Moro- heden de getijstroomen worden besproken die ook
Ketjil (Klein-Doerian) is zij het smalst en slechts de grootste onregelmatigheden vertoonen. Soms
4 mijlen breed. loopen die stroomen gedurende 6 uren in de ééne
Straat Riouw is goed verlicht, bebakend en en dan gedurende 6 uren in de tegengestelde rich-
betond en levert voor alle charters van schepen ting; soms gaat de stroom gedurende 10, 12 ja zelfs
een gemakkelijk en veilig vaarwater op. Zij ver- 18 uren doorloopend in dezelfde richting. In het
bindt Straat Singapoera zuidwaarts met de Chi- algemeen kan gezegd worden dat de Riouw-Lingga
neesche zee, wordt aan de westzijde begrensd archipel den overgang vormt van de dubbeldaag-
door de eilandenreeks, waarvan Batam, Rempang sche tot de ééndaagsche getijden. In Straat Singa-
en Galang de grootste zijn, en aan de oostzijde poera ontmoeten de getijstroomen van Straat
door het eiland Bentan en de zuidwaarts daarvan Malaka en de Chineesche zee elkander ten noor-
gelegen tot de Bentangroep behoorende eilandjes. den van het eilandje Nipah; de vloedstroom loopt
De diepte in het grootscheepsch vaarwater varieert in Straat Doerian om de zuid, de ebstroom om
van bijna 11 tot 54 Meter bij laagwaterspring; de noord, maar ook hier is de afwijking zoo groot
ook de breedte is zeer verschillend, het geringst dat de stroom soms 24 uur achtereen in dezelfde
(2 mijlen) tusschen Saoe en Bentan. richting blijft loopen. De vloedstroom uit de Chi-
Voor de residentie zelve zijn de tallooze klei- neesche zee komende wordt door het eiland Bentan
nere waterwegen van niet minder belang dan de in tweeën gedeeld en trekt rond het eiland. Aan
genoemde heirbanen der groote scheepvaart. Langs het eind van Straat Riouw buigt hij westwaarts
al die straten heeft het verkeer plaats en wordt om door Straat Dempoe. Zoo loopt in het noor-
alles vervoerd wat den handel voedt. Het zou delijk deel van de Bolangstraat de vloedstroom
geen nut hebben hier al die verkeerswegen te om de zuid, in het oostelijk deel om de west.
bespreken. Als de voornaamsten zijn te noemen Door de straten Dempoe, Abang en Pangelap
Straat Gelam of Itam ten zuiden van Karimon- loopt de vloedstroom in n.w., w. en z.w. rich-
besar, Straat Soegi tusschen Soegi en Soegi Bawah, ting; de laatste komt benoorden het eilandje
Straat Soelit tusschen Soegi en Tjombol, Straat Kebat samen met dien uit Straat Temiang en
'Tjombol tusschen het eiland van dien naam en Straat Merodong, waardoor niet slechts hevige
de Bolang- of Boclangroep, welke straten alle draaikolken en stroomrafelingen worden veroor-
naar Straat Doerian voeren. Voorts Straat Boelan zaakt, maar soms een opstaanden rug of kam van
of Bolang, aan natuurschoon de rijkste en die water is waar te nemen, die een schip met een
voor kleine schepen bij alle weer een veilige ver- zes- a zevenmijls vaart tegenhoudt. Door Straat
binding aanbiedt tusschen Straat Singapoera en Dasi loopt de vloed om de west, beoosten Lingga
Straat Riouw; dan de straten Dempoe, Abang in noordwestelijke richting, bewesten dat eiland
en Pangelap, die van Straat Riouw naar de Am- en Singkep over het algemeen om de zuid en
phitritebaai voeren, en Straat Temiang die van west, de ebstroom om de noord en oost.
de Chineesche zee naar Straat Doerian leidt. Genoeg om te doen zien hoe groot de ver-
Tusschen Lingga en het noordelijk daarvan scheidenheid is en hoe noodzakelijk plaatselijke
gelegen Bakoeng is de korte, om haren hevigen bekendheid om in den kortsten tijd en zonder
stroom gevaarlijke Straat Dasi, die toegang geeft ongelukken in dit stratennet den weg te vinden.
tot den doolhof van nog haast onbekende stegen De tijd van hoog en laag water verschilt even-
bewesten het op de kaart als één eiland getee- eens zeer voor de verschillende deelen van den
kende, maar inderdaad uit tal van eilanden be- archipel en is ook plaatselijk gedurende het ge-
staande Sebangka. En ten zuiden van Lingga heele jaar niet dezelfde. Zoo ook is het verval
scheidt de diepe Straat Lima dit eiland van Pe- ongelijk en verschilt van twee tot twaalf voet.
noeba of Selajar, dat door Straat Penoeba van In het algemeen staat er tusschen de eilanden
Singkep gescheiden is. weinig zee en treft men meestal een spiegelglad
In deze en de honderden hier niet genoemde watervlak of zooals de zeeman zegt, „slegt water"
straten loopt veelal een hevige stroom, die soms aan; alleen in de maanden December en Januari
een snelheid van 7 mijlen bereikt (b. v. in Straat komt meer zee en vaak hooge deining voor.
Pintoe bij den westelijken ingang van Straat Te- De z.z.0.-moeson begint in de laatste helft
miang). De stroomen zijn zeer onregelmatig en van April en staat spoedig met volle kracht door;
worden niet alleen door de getijstroomen gewij- in October kentert de moeson, de richting van
zigd, maar evenzeer door de talrijke landpunten den wind wordt westelijker en meestal worden
en vernauwingen tusschen de eilanden. n.n.w., z.w. en w. winden waargenomen, maar
Treden in de zeeën van den Oost-Indischen ook wel z.o. en z.z.o. De overgang naar de noor-
archipel min of meer halfjaarlijks wisselende delijke winden begint in November met n., n.w.
stroomen op, die echter op vele plaatsen door en n.n.w., welke laatste in December de heer-
de getij stroomen worden opgeheven, in de Chi- schende zijn, terwijl in Januari en Februari de
neesche zee, waarin de Riouw-Lingga archipel is noord-moeson met kracht doorstaat, die nog be-
gelegen, voigen de stroomen duidelijk de moe- stendiger is dan de zuidzuidoost-moeson.
sons. In den noordoost-moesson treedt dus een Als in Maart de moeson begint af te nemen,
zuidwestelijke stroom op, die het aangevoerde wordt de richting van den wind oostelijker, zoodat
water naar Straat Malaka en Straat Soenda drijft. dan veelal n.o. winden heerschen. April, in 't weste-
In den zuidwest-moeson is de stroom minder lijk gedeelte ook nog Mei, is de kenteringsmaand;
bestendig, maar toch in hoofdzaak tegengesteld er «aaien dan winden uit alle richtingen, 's Nachts
aan den evengenoemden. zijn de winden meestal krachtiger dan daags; hevige
Is het niet mogelijk den stroom in de ver- stormvlagen uit het westen doen zich gedurende den
schillende straten te beschrijven, onregelmatig als z.z.0.-moeson voor, maar buien ook voornamelijk
hij is door de velerlei richtingen van de kustlijn, van November tot Maart en in de kentering, wan-
door uitstekende landpunten, door vernauwingen neer ze door langdurige stilte worden afgewisseld.
432 RIOUW EN ONDERHOORIGHEDEN.

De Riouw-Lingga archipel heeft over het ge- lambit en kalawalawar ( Vespertilio speel) ; schub-
heel een aangenaam klimaat, daar de groote hitte dieren, tanggiling (Manis javanica); eekhoorns,
wordt afgekoeld door sterke zeestroomingen en toepai ( Tupujn fierrug inea); verder een grootere,
veelvuldige regenbuien, 's Nachts valt veelal zware donkergrijze soort klapperratten (sciurns) ook
dauw waar te nemen. Vroeger werd het gewest toepai genoemd; dan de kerawah, de grootste der
steeds als gezond beschreven, maar moge dat al hier voorkomende eekhoorns, fraai geel gekleurd
zoo geweest zijn, thans is het niet meer het geval. met lichte vlekken aan den buik en breeden
De hij eb droogvallende modder- en koraalstran- pluimstaart, ook de vliegende eekhoorn, krawak,
den, die voortdurend in uitgestrektheid toenemen rood gekleurd (Pteromys mclauotis); ratten en
zijn oorzaak van veel malaria, waarvan een hoog muizen. Op Bentan, Lingga en Singkep worden
sterftecijfer het gevolg is en die meermalen de reeën, kidjang (Cervus munl/'ac) aangetroffen en
overgebleven bevolking genoopt heeft een eiland op laatstgenoemd eiland komen ook herten, roesa
geheel te verlaten. Meerdere eilanden zijn als zoo- (Cervus russu) voor, die naar men zegt ingevoerd
danig berucht. Ook berri-berri komt veelvuldig zijn van Sumatra.
voor, evenals huidziekten, die aan het dagelijksch Behalve apen en toepai's, nu en dan een wild
gebruik van visch worden toegeschreven, maar varken, een kantjil, soms een koekang, of vluch-
zeker ook met onreinheid verband houden. Kan ten kloewang's en 's avonds ook de kleinere vleer-
de hitte buiten de schaduw vaak zeer groot zijn, muizen, bemerkt de reiziger op de eilanden wei-
waartoe de steenachtige gesteldheid van den bodem nig van de daar levende zoogdieren. Veel meer
veel bijbrengt, in de schaduw liggen de thermo- dan deze verlevendigen de vogels het landschap
meterschommelingen tusschen 72° en 95°. De en het aantal soorten is dan ook aanmerkelijk
meest voorkomende temperaturen liggen tusschen grooter. Van de roofvogels zijn twee uilsoorten
74 en 840 ; de lagere en hoogere zijn minder en eenige valken en vischarenden bekend; de
veelvuldig. Dikwijls heeft men dagen achtereen boeroeng hantoe ofkera (Bubo minor) en de poeng-
droog weder, maar het aantal regendagen is tal- goek (Bubo javanensis); de lang (Haliastur iudus);
rijker dan dat der droge. De regens zijn echter lang sipoet, grauw van kleur met witten buik,
meestal niet aanhoudend en duren in den regel bruinachtige vleugels met witte punten; lang laoet
slechts enkele uren. Over het geheel is de regen- (Haliastur leucogaster); lang borik ( Circaétiis bnchn)
val vrij gelijkmatig verdeeld, zoodat van een droog en de lang sawi of soewit (As/ur trivirgatus). Tot
en nat jaargetijde geen sprake kan zijn. Uit waar- de kleine vogels behooren fraaie parkietsoorten
nemingen te Riouw (Tandjoeng Pinang), loopende (Palaeornis longicaudus) en een specht, de bajan;
over een tijdvak van 20 jaren, blijkt dat de regen- de pialing (Psittacula incerta); de serindit (Psit-
val in October en December een maximum be- tacus galgulus); de gelatok (Picus speel) zwart
reikt en dat een goed merkbaar minimum voor- van kleur met fraai roode kopharen. Talrijk zijn
komt in Februari en een tweede, minder sterk in de zangvogels, waaronder fraai gevederde moerai-
Juli. In de overige maanden bedraagt het aantal soortcn, zooals de Turdiis miudnnensis; te 'Tan-
dagen waarop regen valt gemiddeld van 11 tot djoeng Pinang is de musch (Fringilla mout ana) in
18. De gemiddelde regenval voor den Riouw- grooten getale, terwijl daar en elders vele andere
Lingga archipel is: April—September 12,5 °/0 ,muschachtigc vogels in allerlei kleuren worden
, ,
October—Maart 12,9 °/0 in Februari 9,8 °/0 in aangetroffen. Tot de grootste vogels behooren de
December 18,1 °/0 . neushoornvogels, de enggang (Buccros rhinoceros)
Te Tandjoeng Pinang was over 21 jaren van en de klènkèng (Buccros albirostris); aantrekke-
waarneming het aantal regendagen per jaar ge- lijk door kleurenpracht zijn de ijsvogels, radja
middeld 165 met een regenval van 3009 m.M.; oedang (Dacelo coromanda) en de kleinere boe-
te Tandjoeng-Boeton op Lingga waren die getal- roeng oedang (Alcedo minor). Het geslacht Corvus
len over 12 jaren van waarneming 132 en 3415. is vertegenwoordigd door de gagak, de zwarte
In het gedeelte van het gewest dat op den kraai en de bekaka, eveneens zwart doch grooter
vasten wal van Sumatra (zie aldaar) gelegen is en met roodachtigen glans, gele snavel en pooten.
komt de fauna met die van de kustlanden van Algemeen is de beo, de tioeng mas (Grncttlu
het oostelijk gedeelte van dat eiland overeen. Javitiicusis), wiens helderklinkende fluittoon veel-
Het dierenrijk van de eilandenwereld is nog slechts vuldig wordt gehoord. Dan de sepah poetri of
zeer onvoldoende onderzocht. Groote zoogdieren sepah pinang moedah, een grocnachtig boomkrui-
zijn niet velerlei en verscheurende dieren komen pertje en de tot de honigzuigers behoorende tjetjap
niet voor; wel zijn er tijgers op het eiland Singa- (Nectariniu lepidu). Van de zwaluwen zijn twee
poera dat geographisch tot den Riouw-Lingga soorten bekend, de lajang goeha (Cipselus eseu-
archipel behoort. In de omringende zeeën leeft leulus) die de eetbare nestjes bouwt en de lajang
de zeekoe of doejoeng (LLalicore dugong) en de (Hirundo rustica). Duiven en hoenderachtige
bruinvisch, loemba-loemba (Delphinus). Op de vogels zijn ook niet zeldzaam; de eersten ziet
grootere eilanden vindt men de volgende zoog- men vaak in groote vluchten. Op het eilandje
dieren: wilde varkens, babi oetan (Sus verruco- Kèkèh, benoorden Lingga komen des avonds dui-
sus), stekelvarkens, landak, vier soorten van dwerg- zenden witgevederde rawa's (Carpophaga bicolor)
:
reeën kantjil ( Tragulus kantjil), pelandoek neerstrijken om in het dicht geboomte den nacht
(Moschus pelandoc), napoe (Moschus javanicus) door te brengen. Overal komen vluchten groene,
en mengkonoh; grijze apen, kera (Simia fascieu- roodoogige poenai's voor (Plilopus jambu) waai-
laris), Lamponger apen, beroek (Innuus nemen- de woudboomen, vooral rijpe vruch-
trinus), een zwarte slankaap, loetoeng (Semnopi- ten dragen. Meer in paren leeft de krachtig ge-
thecus maurus); het spookdier, poekang (Stenops bouwde pergam (Carpophaga acnea), wier dof
tardigradus); de koekang of koengkang (Lemur gekoer een somberen indruk maakt, gansch anders
lardigradus); de vliegende vos, koehang (Gal/o- dan het zacht gekir van de merboek of merbak,
pit hecus volans); de vliegende hond, kloewang de bruingrijs gekleurde tortel (Ttirtitr tigrina).
(Pteropus cdu/is); verschillende vleermuizen, ka- Tot de hoenderachtigen behooren de schuwe poe-
 RIOUW EN ONDERHOORIGHEDEN. 433

joeh (Hcmimodius pugnax) en de limboek of van de vinnen door Chineezen zeer gezocht zijn;
dekoet. tal van rog-soorten, pari en de kleine ikan bilis, die
Waar zooveel water is, zooveel stranden en gedurende den noord-moessonbij honderdduizenden
moerasgronden zijn, vindt men natuurlijk de stelt- gevangen worden en meerendeels naar Singapoera
loopers sterk vertegenwoordigd. Wij noemen er worden verkocht om daar tot de zoogenaamde
van de ranggoeng (Ardea lyphon); de kleinere „roode vischjes" te worden bereid. Merkwaardig
witgrijze bangok; de witte poetjong en de zwarte, om hare levenswijze is de nasak, de „jumping
wit gespikkelde roekoe of kaki dian. Veelvuldig Johnny" (Periophtalmiis) die in het zachte slijk
leeft in de poelen en drassige paja's de snip, woningen maakt, bestaande uit gangen en holen.
sikoedidi (Scolopax gallinago); zeldzamer is de Talrijk zijn de oedang's, kreeften en garnalen;
djoloh (Tantnlus fuecincllus) zwart of lichtgrijs de ketan's en kepiting's, krabben; de oedang
van kleur en met gebogen snavel. Zwemvogels pepai dient voornamelijk tot de bereiding van de
zijn de itik laoet (Anas coromondelinnn) en de tja- bekende belatjan (trassi) (zie aldaar), terwijl een
mar (Ster/m njfiuis). De oendan (Pelecnnus onocro- andere garnaalsoort de muzikant schijnt te zijn,
talus) komt nog zeldzaam op Bentan en Lingga die, zich ophoudende in de mondingen der rivie-
voor. Aan reptiliën en batrachiërs is een in menig ren, het zoogenaamde zingen van het water ver-
opzicht ongewenschte overvloed. Hoezeer ook ten oorzaakt. Van de liolothuriu zijn drie soorten van
deze, en dit geldt eveneens de andere deelen der belang, de tripang (zie aldaar), de gerit en de
fauna, nog zeer veel te onderzoeken blijft, toch gamat. Van de mollusken komen als eetbaar in
is het aantal bekende soorten reeds te groot om aanmerking de tot de gasteropoden behoorende
er aan te denken ze in dit opstel te noemen. Tot oekas, een alikruik; de grootere sendjolih; locpat
de Emydosauria behooren de in alle kreken en en selat batoe en van de conchifeeren, de bijna
langs alle stranden levende krokodillen, bocwaja bolronde, minder smakelijke lokan; de tiram, een
(Crocodilus porosus); ook vindt men den leguaan oestersoort; de sinting, parelmoerschelp en de in
(Monitor bivittatus). Van den Riouw-Lingga ar- het slijk levende roko, zoo genoemd om zijn lan-
chipel bekende hagedissen zijn de Hemidactylus gen, dunnen sigaar-vorm.
plotyurus, Lepidodactylus lugubris, Draco volant, Tot de schadelijke diersoorten van deze lagere
Calotcs cristatcllus en Mubuin multifusciutn. orde zijn te rekenen de talrijke witte mieren,
Schildpadden kent de inlander twee die in zee anei-anci; myriapoden, lipan; schorpioenen, kala;
leven, de sisik (Chelonin umbricatd) wier schaal paalwormen, kapang en de veel grootere tembi-
het kostbare karet levert en de penjoe, die alleen lok die gevonden wordt in het hout der strand-
tot voedsel dient; een landschildpad, de koera- bosschen en door Maleiers en Chineezen wordt
koera, een testudo-soort van geringe grootte en de gegeten. Hoe rijk de Riouw-Lingga archipel ook
zoetwaterschildpad, labi labi. Van het groot aan- moge zijn aan de verdere diersoorten, zooals de
tal slangen en adders noemen wij de niet-giftige lepidoptera, coleoptera enz., van dien rijkdom is
reusachtige oelar sawah (Phyton bivittatus); de nog zoo luttel bekend dat hij hier onbesproken
oelar daoen (Dryophis prusinn) die door de Ma- moet blijven.
leiers meermalen als speelgoed wordt gehouden. Waar niet door menschenhand verandering in
Gevaarlijk zijn de tedong sendok (Naj'a Iripu- den toestand is gebracht, vertoont deze eilanden-
dians); de oelar bakau (Dipsndomorphus dendro- wereld een vegetatie, die zoowel om haar eigen-
philus) die men in de mangroven-wouden in groo- aardig voorkomen, verband houdende met het
ten getale ineengerold tusschen de takken der wordingsproces van den bodem, als om den over-
bakauboomen ziet en voor wier beet de Maleiers vloed van kostbare houtsoorten een grondiger
zóó bevreesd zijn dat ze 's nachts geen vuur in onderzoek waardig is, dan haar tot nog toe ten
hun prauwen durven hebben omdat, zooals zij deel viel. Maar de overvloed van edel hout van
zeggen, die slangen op het vuur afkomen. Ook reusachtige afmeting die nog geen eeuw geleden
in zee komen verscheidene soorten van slangen, elk der eilanden tot een schatkamer maakte, is
waaronder zeer giftige voor, zooals de oelar bérang, gevallen, voor verreweg het grootste gedeelte onder
de tedong kabis en tedong terbis. Van de Batra- de bijl van de arbeiders op de Chineesche gain-
chia die in ontelbaren getale voorkomen, zijn de birplantages en in vlammen opgegaan onder de
katak (Rana tigrinn) en de kodok (Bufo melo- pannen, waarin de millioenen pikols gambir zijn
nustictus) bekend; ook ziet men dikwijls debelen- gekookt, die in de vorige eeuw naar Singapoera
toeng, een kleine boomkikvorsch. werden uitgevoerd.
Aan de groote wereld van visschen, gelede die- Toch ontbreken de oerwouden nog niet geheel
ren, mollusken en andere kan hier slechts een en zijn zelfs sommige kleinere eilanden daarmede
kleine plaats worden ingeruimd en alleen enkele nog geheel bedekt; bcloekar, jong bosch heeft
zullen worden genoemd, die meer in het bijzon- echter de overhand.
der nuttig of schadelijk zijn. Geheel van elkander verschillend zijn de strand-
Onze kennis van de ichthyologische fauna van bosschen en die welke groeien op den vasten
den Riouw-Lingga archipel is hoofdzakelijk te bodem. Sommige eilanden, zooals Karas b.v. zijn
danken aan den verdienstelijken Dr. P. Bleekcr rijk aan casuarinen, anderen zooals Terkoelei,
die de visschen in het Natuurkundig Tijds. voor hebben een eigenaardige duin-vegetatie. Elders
N.-I. en in de Verhandelingen van het Bat. Cen. weer treft men golvende vlakten aan met gras
v. K. en W. beschreef. In groote hoeveelheden en struiken bedekt, vooral riang-riang (Ploiarium
worden gevangen, gezouten en dan gedroogd of elegans), ook alang-alang (Imperata arundinacea),
ongedroogd in den handel gebracht: de troeboek glaga en varens, waaronder veelvuldig rasemsoorten
(zie aldaar), waarvan vooral de kuit groote waarde (Gleickenia's) of wel karamoenting (Rhedomyrtus
heeft; de toenda; poerang en talang; de todak, een toiiienlosu) en tioep-tioep (Adinandru glnbru),
groote zwaardvisch; de op haring gelijkende ding- omslingerd met mojong (Nepcnthes sp.), mossen
kis en de blanak; de scmbilang, met scherpe gif- en orchideeën. Enkele eilandjes zijn geheel met
tige stekels aan den kop; de ijoe, een haai, waar- pisang begroeid.
111 28
434 RIOUW EN ONDERHOORIGHEDEN.
De strandflora vormt nog op vele plaatsen onaf-
gebroken wouden van mangroven, dan wel van
nipah (Nipa fruticans) of roembia (Metroxylon
sugus). Tot de mangroven behooren de bakau (zie
BAKOE) (Rhizophorcn) in drie soorten: b. akit, b.
beloekap en b. boeroes, de merkwaardige plan-
ten, welke op vernuftige wijze in hun moeilijk
levensonderhoud voorzien en als bewust van de
vele gevaren die de kiemen wachten, deze niet
aan de aarde toevertrouwen, dan nadat zij aan den
moederboom zich tot een aanzienlijke lengte ont-
wikkeld hebben. Niet minder belangwekkend zijn
hun lotgenooten en concurrenten, de perapat (Son-
neratin ucidu), waarvan een deel der wortels, pun-
tig gebogen, zich als luchtwortels uit den ziltigen
bodem verheffen, dicht aancenstaande tot ver
rondom den stam, het haast onmogelijk maken
dezen te bereiken; voorts de njiri (Xylocarpus
oboratus), pedada en de toemoe. Daartusschen
groeien de teroentoem, de tjingam, ngiri en tengar,
hier en daar gesierd door een bloeiende epiphy-
lische Ericncen, op de rizophoren of door de zwa-
velgele bloemen van de rhododendron's, die zich
op een omgevallen bakaustam parasitisch hebben
gehuisvest, dan wel door de guirlandes van de
pelontjok, een liaan met fraai roode of, als ze rijp
zijn, gele vruchten.
Waar de kust zandiger is vindt men de gaboes
(Alstonin scholuris), waarvan het zachte witte hout
lichter is dan kurk, en de overeenkomstige boeta.
Tot de kustflora behooren ook de zeer belang-
rijke waroe laoet (Tkespesia populned), pandan's
(Pandanus) en de nijoer (Cocos nucifem), wel is
waar in hoofdzaak een cultuurplant, doch die ook
dikwijls zelf haar woonplaats vindt, als de rijpe
vrucht door den vloed wordt aangespoeld aan het
strand.
Waar de moerassige laaglanden niet door het
zeewater worden bespocld verdwijnen de man-
groven, maar komt de pandan nog voor en ook
de pachyrrhizus, van welks bladeren matten voor
omwandingen worden gemaakt, de op nipah gelij-
kende keloebi, de linsing, met fraaie witte bloe-
men, de hooge niboeng ibocl, waarvan de stam
voor latten en goten wordt gebezigd, evenals van
den lageren niboeng (Areca nibung) en van den
serdang.
Niet minder rijk aan soorten dan de lagere kust-
streken is de flora der meer binnenwaarts gelegen
hoogere gronden en van de berghellingen die
nog meerendeels met een dicht woud zijn bedekt,
waartusschen stortbeken zich een weg banen en
het gesteente ontblooten. Hooger in het gebergte
wordt het geboomte dunner en kleiner en zijn stam-
men en bodem met lagere plantenvormen van
mossen en varens, zooals de sierlijke pakoe seroeas
(Polypodium sp.) en de op haar gelijkende Poly-
podium dipteris, bedekt. Op en tusschen het ge-
steente, langs en in de stortbeken worden veel
gesneriaeeën aangetroffen. Dat de vegetatie op de
toppen niet zoo krachtig is als meer beneden-
waarts, is zeker minder een gevolg van de hoogte
dan van de omstandigheid dat de planten er aan
alle winden zijn blootgesteld. Van eenige volle-
digheid in het opsommen van 't geen van de flora
van den Riouw-Lingga archipel bekend is kan
hier geen sprake zijn; wij zullen ons ook verder
bepalen tot het noemen van de boomen en gewas-
sen die zelf, of waarvan sommige producten voor
voeding, handel of nijverheid van belang zijn.
Reeds noemden we de resamsoorten die ge-
bruikt worden tot het vervaardigen van kèlong's,
vischstaketsels en schrijfpennen en waarvan het
op balein gelijkende hart wordt aangewend om
er hoofddeksels, kopiah, van te maken. Andere
varens, de kokol en de pakoe leveren een sma-
kelijke groente op, evenals de plampong, gelang
(Portulnca sativa) en de bajam (Amaranthus
div.); van de wortels der Chloranthus wordt een
aftreksel gekookt, dat als geneesmiddel wordt ge-
bezigd. Rotans (Calnmus div.) slingeren zich
door kreupelhout en hooghout, waaronder die een
lengte van 50 meter bereiken, zooals de r. toeng-
gal, maar de door den handel meest gezochte
soorten als r. sega (Cnlnmus siminnlis) en semam-
boe komen niet voor. Bamboe (Bambusa) is niet
overvloedig, althans niet de deugdzaamste soorten
als bamboe betong (Bumbusn bitoeng); daarente-
gen zijn minderwaardige soorten, als de bamboe
akar, die voor pieken en serampang's (vischlansen)
gebruikt wordt, bamboe padi, bamboe kasap en
andere niet schaars. Van de gom of hars produ-
ceerende gewassen noemen wij de taban, een
dipterocarpus, de getah pertja (Isonandra gutta),
de soendi en de tot de slingerplanten behoorende
gerih. Het product van al deze gomboomen wordt
vaak gemengd met de minwaardige van den heng-
koe, djeloetoeng en den ara itam en poetih (Ficus
speel). Damar wordt gewonnen van den resak, den
tjengal, die de mata-koetjing levert, den kaminjan
(Stirax benzoin), waaruit men benzoë en de amba-
loe, waaruit een andere geurige hars wordt ver-
kregen. Veel ook komt de keroewing voor, een
dipteroenrpus, waarin naar binnen nederwaarts
loopende nisvormige holten worden gekapt; na
deze met fakkels gebrand te hebben verzamelt
zich daarin een olie, die gebruikt wordt om hout-
werk, prauwen enz. waterdicht te maken. Na her-
haalde bestrijking wordt het hout ijzerhard. Ze
kan ook tot verven worden gebruikt na lang ge-
noeg gekookt te zijn, is dan even goed als lijn-
olie en veel goedkooper. Zeldzaam zijn de sepan-
boomen (Cncsalpinin snppnn) die de fraai roode
kleurstof leveren en evenzoo de garoe, het ge-
zochte reukhout der Chineezen. Daarentegen groeien
kamferboomen (Dryobntanops camphora) veelvul-
dig op de bergen van Lingga en Singkep. Djati
komt, behalve enkele aangeplante exemplaren,
b. v. op Karimon, die zich niet noemenswaard
vermenigvuldigen, in den archipel niet voor. Maar
dat gemis wordt vergoed door een aantal andere
voortreffelijke houtsoorten. Voor scheepsbouw,
masten en roeren gebruikt men o.a. kernpas, penaga,
bintangor en ambaloe; niet door witte mieren
aangetast worden merbati, tamboesoe, merawan,
seloemar, ampedak ajam, bengkoe, merpoejang,
laka oelar, evenals kajoe arang een fraai ebben-
hout en anderen; tegen paalwormen bestand zijn
tampeni, resak, tjengal, medang koenjit en vooral
het duurzame teroentoeng. Stammen van dit hout
die meer dan 50 jaren den landingssteiger van
Tandjoeng Pinang hebben geschraagd, zijn nog
volkomen gaaf. Prachtig meubelhout geven de
ambaloe boenga (geel), de teralin (rooskleurig), de
medang (hoog geel), de tiop-tiop (rood), de batjan
hoetan (bruin met fraaie aderen) en tal van andere
boomen.
Vele van de lichtere houtsoorten worden aan-
gewend om er planken uit te zagen, dan wel
worden de gekapte balken in vlotten naar Singa-
poera gevoerd, om daar tot planken te worden
gezaagd, die onder den naam van „Singapoer-
 RIOUW EN ONDERHOORIGHEDEN.
planken" in den handel worden gebracht. De
meeste ook op Java bekende vruchtboomen wor-
den in den Riouw-Lingga archipel aangetroffen,
zooals de: ramboetan (Nephelium loppaesum),
poelasan (Nephelium mutnbile), doekoe (Lansium
domesticum), tjampedak (Artocarpus polyphemn),
nangka (Artocarpus integrifolin), manggis (Gar-
ciuia rnagostanu), doerian (Durio zibethinus), klam-
pai (Elateriospermum Tnpos), mangga (Mnngi-
fera div.), binjai (Mangifera knmangal), kranji
(Dialium indum), roekern (Flacourtia div.), sen-
toel (Snndoricum indicum), katjapi (Sandoricum
nervosum), pisang (Musa div.), peteh (Parkin
speciosn), djering (Pithecolobium lobatum),kaboeng
(Arengn saccharifera), pinang (Areca entechu),
brangan (Castnnopsis).
Op Java niet of weinig bekend, zijn de: beda-
roh (Nephelium eriopetnlum), kedompah [Nephe-
lium sp.), rambai (Picrardin sp.), doekoe banang
(Hcdycurpus spl), tampea (Hedycnrpus spl), sen-
trang (Artocurpus spl), klèdang (Artocarpus spl),
tampang (Artocarpus spl).
Tot de belangrijkste cultuurgewassen behooren
gambir, peper, klappers, sagoepalmen, ananas,
mangga's, bakei of bahik, een betelplant waar-
van de vruchten worden gebruikt en tal van groen-
ten en tuinvruchten, ook hier en daar suikerriet
voor eigen gebruik.
De zee eindelijk levert in groote hoeveelheid
agar-agar (Plocnrin candidn) een wier, dat gewas-
schen en gedroogd een belangrijk handelsartikel
uitmaakt en, evenals vischlijm en gelatine, gebruikt
wordt tot het bereiden van gebakken en ook om
aan zijden stoffen meerderen glans te geven; ver-
der nog akar bahar, de glanzend zwarte, hoorn-
achtige koraal, waarvan allerlei lijfsieraden worden
vervaardigd.
Omtrent de oudere geschiedenis van den hier-
voren beschreven archipel is niets bekend. Wel
komen in Maleische geschriften legendarische ver-
halen voor, die er op wijzen dat in de zesde eeuw
op Bentan een geregeld bestuur bestond met een
vorstin aan het hoofd en dat tijdens hare regee-
ring een vorstenzoon uit Palembang met een harer
dochters huwde en zich vestigde op het eiland
Singapoera en de grondlegger werd van het Ma-
leische vorstenhuis van Malaka, maar veel meer
is van dat Bentansche staatje niet bekend en om-
trent de overige eilanden zwijgen de kronieken.
Het schijnt zelfs dat Bentan daarna verlaten is
geweest, althans niet onder een aanzienlijk hoofd
heeft gestaan. Omstreeks het einde van de I4 tle
eeuw vermeldt hetzelfde geschrift dat op Lingga
een onafhankelijke radja regeerde. Met vrij groote
zekerheid mag worden aangenomen dat de ge-
schiedenis van den Riouw-Lingga archipel van
vóór 1500, die is van kleine vestigingen van onder-
nemende stamhoofden die met hun onderhoorigen,
de voorouders der tegenwoordige Maleiers en Orang
laoet, deels leefden van visscherij en zeeroof, deels
van weinig beduidenden landbouw nabij de plaat-
sen waar ze in de nauwe, aan anderen onbekende
straten hun schuilhoeken hadden.
In het binnenland van de grootere eilanden
heeft toen ook zeker reeds een zeer schaarsche
zwervende bevolking geleefd, waarvan nu nog
overblijfselen worden aangetroffen in de Orang
benocwah of Orang oetan.
Op enkele punten, zooals aan de Bentanbaai,
heeft waarschijnlijk een grootere vestiging bestaan,
die tot zekeren bloei geraakte als veilige lig- en
435
ververschingsplaats van handelsprauwen, want van
in- of uitvoer kan daar in die tijden wel geen
sprake zijn geweest.
Wat met eenige zekerheid omtrent de lotgeval-
len van den archipel bekend is, valt na 1500 en
voor een goed begrip dier.lotgevallen is het noo-
dig den blik te wenden naar Malaka, het Malei-
sche rijk, dat, volgens de kronieken door den
vierden opvolger van Sri Tri Boeana, den stich-
ter van Singapoera was gevestigd.
Toen, in 1509, de Portugeezen voor het eerst
met den Maleischen archipel en het Maleische
schiereiland in aanraking kwamen, was de stad
Malaka dan ook reeds gedurende lange tijden de
zetel der vorsten en een Maleisch rijk van be-
teekenis.
Het ligt niet binnen het bestek van dit artikel,
te trachten de schaarsche en onzekere gegevens
omtrent de immigratie der Maleiers op het schier-
eiland en omtrent de stichting daar van even
bedoelden staat weer te geven; alleen omdat de
tegenwoordige residentie Riouw en onderhoorig-
heden in dien ontwikkelingsgang is betrokken
geworden, dient er hier op gewezen.
Malaka's beheerschers hebben ééns in een onder-
geschikte verhouding gestaan tot Siam, maar in
het begin der i6c eeuw was daarvan, in de prak-
tijk althans, geen sprake meer, al schikte laatst-
genoemd rijk zich noode in deze verandering.
Dat Malaka zich hoc langer hoe meer onafhan-
kelijk was gaan gevoelen en gedragen, had het
te danken aan zijn welvaart, gevolg van zijn
bloeienden handel, op zijn beurt een gevolg van
de gunstige ligging der stad, aan den zeeweg
tusschen Azië's Westen en Azië's Oosten. Deze
welvaart had niet alleen gewekt een gevoel van
onafhankelijkheid bij Malaka's vorsten, maar ook
de kracht, om die onafhankelijkheid te handha-
ven en verder de zucht en de kracht, om nabij
gelegen streken aan zich te onderwerpen. Ook te
dezen opzichte kan niet met zekerheid het beloop
der gebeurtenissen geschetst worden, maar als
vaststaand mag worden aangenomen, dat in den
tijd, dat de Portugeezen met Malaka in aanraking
—
kwamen, zijn Sultan
—
behalve op eenige andere
streken, die hier niet ter zake doen in een of
anderen vorm gezag uitoefende of rechten preten-
deerde op verschillende eilanden bezuiden het
Maleische schiereiland en op een deel der ooste-
lijke kustenlijn van Sumatra.
Wanneer en op welke wijze dit proces zich
heeft voltrokken is moeilijk te zeggen; misschien
zijn zonen of andere bloedverwanten van Malaka's
Sultan op buit uitgegaan in den omtrek, hebben
sommige er van zich hier en daar gevestigd en
Maleische nederzettingen gevormd en hebben zij
in een of anderen vorm erkend een eenigermatc
ondergeschikte verhouding tot het Malaka'sch
hoofd van hun geslacht: een verhouding, meer
of minder daadwerkelijk, naarmate Malaka's be-
heerscher meer of minder lust en kracht gevoelde
haar in de praktijk te laten gelden en tevens
naarmate zijn uitgeweken bloedverwanten geneigd
waren zich haar in de praktijk te laten welge-
vallen.
Zóó werd in het begin der i6e eeuw Lingga
namens den vorst van 't Maleische rijk bestuurd
door een van diens bloedverwanten onder den
titel radja, maar geheel gewillig schikte zich deze
niet in zijne ondergeschikte verhouding; ook op
Bentan werd op bovengenoemde wijze het bestuur
436 RIOUW EN ONDERHOORIGHEDEN.
gevoerd; Singapoera wordt eveneens bestuurd
namens Malaka's beheerscher; de Karimon-eilan-
den vermoedelijk ook reeds toen, zeker althans
in het begin der I7e eeuw. Wat Sumatra betreft,
Siak wordt in het begin der i6e eeuw tot de
onderhoorigheden van Malaka gerekend, al wordt
blijkbaar deze ondergeschikte verhouding niet
altijd in acht genomen; Kampar (Poelau Lawan)
eveneens, zij het dan onmiddellijk ondergeschikt
aan Malaka of middellijk, doordat het was een
onderhoorigheid van den radja van Indragiri, die
op zijn beurt een vazal was van Malaka. Ook
verder zuidwaarts heeft Malaka eens invloed trach-
ten uit te oefenen: immers in 1630 is Tongkal een
twistappel tusschen Djohor (Malaka) en Djambi,
welk laatste rijk „over langen tijt" Tongkal aan
het Maleische rijk had ontrukt.
Hoogstwaarschijnlijk echter dagteekent Malaka's
invloed op verschillende der boven genoemde
eilanden en landstreken van veel vroeger dan
't begin der l6e eeuw, maar stellige berichten
omtrent de tijden vóór de komst der Portugeezen
ontbreken nagenoeg geheel: vandaar dat in dit
artikel het begin der l6e eeuw als beginperiode
voor het aangeven der stellige gegevens in dit
opzicht wordt aangenomen. Ook overigens trou-
wens is, zooals boven reeds gezegd, weinig van
de geschiedenis bekend der tegenwoordige resi-
dentie Riouw uit de tijden vóór de komst der
Portugeezen. De Vóór-Indiërs zullen in overpude
tijden waarschijnlijk er mee in aanraking zijn ge-
weest. Lingga wordt in de eerste helft der I5 de
eeuw genoemd in Chineesche bronnen; Bentan
schijnt eveneens aan de Chineesche handelaren
bekend te zijn geweest, toen dezen, voordat Ma-
laka tot zijn grootsten bloei was gekomen, nog
bewesten het Maleische schiereiland handel dreven
en blijkbaar ook dit eiland bezochten.
De Portugeezen waren dan in 1509 in aanraking
gekomen met Malaka. Weldra werden die aanra-
kingen van vijandelijken aard; in 15 11 verscheen
de gouverneur van Portugeesch-Indië, Affonso
d'Albuquerque, zelf vóór de stad en veroverde
haar. Deze gebeurtenis en de daarop volgende
oorlogen tusschen de Portugeezen en de uit hun
hoofdstad verdreven radja's hadden ten gevolge,
dat deze zich meer gingen bemoeien met som-
mige der eilanden, die thans deel uitmaken dei-
residentie Riouw. Verdreven toch somwijlen uit
het vastelands gedeelte van hun rijk, hebben zij
dan hun zetel gevestigd op Bentan, een enkele
maal op Lingga. Toch was dit slechts een ver-
huizing van zeer tij delijken aard, want al spoe-
dig na de verovering van Malaka in 1 5 11 werden
de eigenlijke bestuurszetels van de Maleische vor-
sten de stad Djohor en het in de nabijheid gele-
gen Batoe Sawar. Het rijk zelf heette dan ook
spoedig het rijk Djohor, onder welken naam het
steeds voorkomt in de bronnen van Nederland-
schen oorsprong.
Bij de vijandelijkheden tusschen het nu Portu-
geesche Malaka en Djohor hadden ook de eilan-
den Bentan en Lingga te lijden. Immers, wanneer
op een van beide eilanden de beheerscher van
het Maleische rijk was gevestigd, dan werd van
daar uit het Portugeesche Malaka bedreigd, dan
waren daarop gericht de aanvallen, door de Por-
tugeezen ondernomen tegen den vijand. In 1521
werd een poging der Portugeezen, om sultan
Mahmoed van Bentan te verdrijven, verijdeld:
zij kwam hun op een ncêrlaag van beteekenis te
staan. In 1523 en 1524 vond een herhaling dezer
gebeurtenis plaats. Maar in 1526 gelukte het Pero
de Mascarenhas, Mahmoed te verdrijven van dit
eiland, dat nu enkele jaren door een inlandschen
vorst namens de Portugeezen werd bestuurd. Ver-
moedelijk werd na deze gebeurtenis Djohor meer
dan voorheen de eigenlijke bestuurszetel van het
Maleische rijk, al hield de vorst daarvan zich al
spoedig (minstens reeds sedert 1539) weder vóór
en na op Bentan op.
Maar omdat het centrum van het Maleisehe rijk
op deze wijze evenals vóór de verovering van
Malaka door de Portugeezen bleef op het Malei-
sche schiereiland, concentreerde zich het belang
van dat rijk — ook voor de Europeërs — in de
eerste plaats op dat vastelands gedeelte: de be-
richten omtrent het rijk Djohor van Europeesche
zijde bepalen zich dan ook vooral lot het schier-
eiland. Weinige betrouwbare berichten zijn uit
de i6e en I7 e eeuw tot ons gekomen omtrent
die streken van Djohor's gebied, welke de tegen-
woordige residentie Riouw en onderhoorigheden
uitmaken.
Dat in den langen, soms door een meer vre-
delievende verhouding afgebroken, krijg, tusschen
Djohor en Malaka gevoerd of in de veeten tus-
schen Djohor en het zich in de l6e en de eerste
helft der I7 e eeuw steeds meer ontwikkelende
Atjeh alweder de eilanden van het Maleische rijk
werden betrokken, is gemakkelijk te begrijpen.
Eveneens, dat de sultans van Djohor soms ge-
—
dwongen hun verblijf tijdelijk— op die eilan-
den hielden; op Bentan, ook op Lingga. Dieper
hierop in te gaan zou een bespreking zijn van
zich herhalende gebeurtenissen. Toen andere Euro-
—
peërs dan de Portugeezen de Engelschen en
de Nederlanders — in 't begin der I7 C eeuw in
deze streek kwamen, vonden zij daar dien onze-
keren toestand.
Ook den Nederlanders bleek natuurlijk het
groote belang dat gelegen was in het beheerschen
van Straat Malaka en het trachten te veroveren
van de daar gelegen stad stond al spoedig op
het program der Nederlandsche pioniers in het
Oosten. In 1606 sloot Cornelis Matelieff de Jonge
een verdrag met den sultan van Djohor, met wien
hij gezamenlijk Malaka ging insluiten; en hierbij
werd bepaald, dat ingeval van welslagen Malaka
aan de Oost-Indische Compagnie zou blijven. De
aanslag mislukte, maar aan de 0.-I. Comp. werd
bij een nieuw contract (1606) afgestaan een of
andere plaats aan den sultan van Djohor toebe-
hoorende, om haar koopmansgoederen en amunitie
te verzamelen en te bewaren en om „zoo noodig
ambachtslieden en huisgezinnen" uit Nederland
„te brengen". Matelieff dacht o. a. aan Bentan.
Van het plan is echter niets gekomen, ofschoon
in de eerste jaren onder de streken, waar men
een „algemeen rendez-vous" voor de Nederlanders
in het Oosten wilde gevestigd zien, ook de omge-
ving van Straat Malaka blijft genoemd. Zoo werd
in 1614 nog gedacht aan Karimon (besar?), om
dadr een versterkte plaats in te richten voor de
Oost-Indische Compagnie. Ook hiervan is niets
gekomen en al deze plannen kwamen op den
achtergrond na Batavia's stichting in 16 19.
Dit nam niet weg, dat de Compagnie betrek-
kingen onderhield met het rijk Djohor en met
verschillende zijner onderdeden, ook met som-
mige van die, welke thans de residentie Riouw
en onderhoorigheden uitmaken. Maar juist met
 RIOUW EN ONDERHOORIGHEDEN. 437

laatstgenoemde onderdeden zijn 's Compagnies 's Compagnies schepen gekruist op Portugcesche
betrekkingen al van zeer weinig beteekenis ge- vaartuigen en meer dan eens kwamen de onzen
weest '). Sedert 1615 staat vast, dat zij handel dan met de hoofden en bewoners dier eilanden
dreef op Indragiri, een handel dien zij deelde in aanraking. Ook werd van sommige dier eilan-
met Chineezen en Portugeezen en al spoedig ook den eenige smalle handel b. v. op Batavia gedre-
met de Engelschen. Van veel beteekenis was die ven. Van anderen handel kon zeker ook bezwaar-
handel zeker niet; van vriendelijken aard bleef lijk sprake zijn, want producten of goud vielen
de verhouding niet altijd. Zoo werd in 1622 onze van die schaars alleen langs de kusten bevolkte
handelsfactorij aldaar opgeheven, maar bleef de eilanden zeker niet te verwachten. De berichten
handel met kortere of grootere tusschenpoozen omtrent deze betrekkingen leveren weinig belang-
voortbestaan, al waren de voordcelen niet groot, rijks. In 1633 is sprake van een „coninck" van
vooral wanneer Indragiri's „Coningen" (de „Soe- het eiland Bintaug, maar in welke verhouding deze
tan" en de „Jang di pertoewan moeda") werden tot Djohor staat, wordt niet uitgemaakt. Belang-
lastig gevallen door Atjehers (o.a. 1624) of door rijk is een omschrijving van het Djohorsche rijk,
de bewoners der bovenlanden, welk laatste een opgemaakt in 1641 onmiddellijk na de verovering
gewoon verschijnsel was ongeveer 't midden der van Malaka. Toen werd aangenomen, dat tot
17"= eeuw. En „den peper valt er dier ende 't gout Djohor behoorde, behalve gedeelten van het Ma-
is oock niet abondant te becomen". Er kwam bij, leische schiereiland, het volgende gebied daar-
dat de politiek der Compagnie mcê bracht, dat buiten : „d'riviere Chiaca (Siak), gevende rys,
men trachtte den handel van deze streken te agulhout, besersteen, yser, verekens, etc; rio
trekken op Malaka, nadat dit in 1641 in handen Camphcr (de Kampar-rivier) geeft santgout ende
der Nederlanders was gekomen, of op Batavia; peper; d'riviere van Bencalis, d'selve heeft veel
en voorzoover dit gelukte, was de handel der cuyt, speek als andere lyfftochtcn; d'eylanden
Nederlanders op Indragiri zelf van te minder be- van Ongarangh (Oengar?), gevende alderhande
teekenis. En indien, zooals b. v. ongeveer het fruyten; Carimon, heeft goet water ende oock
midden der I7e eeuw plaats vond, de Nederlan- agulhout, doch van clcyner cstime; d'eylanden
ders optraden tegen Indragirische vaartuigen op van Boulongh ende Benten, synde van ontallicken
een wijze, die in de oogen der beide „Coningen" meenichfen, geven houtwerek, bcquaem om huysen
van Indragiri den zeeroof nabij kwam (het lichten ende scheepen van te bouwen; Lingen met de
„tegen ordre ende buyten redenen van 't een en omleggende eylanden, gevende campher ende olye,
't ander haerer goederen uijt eenige Andragierse soo meede d'eylanden Songi (Soegi?), Sedili (?)
vaertuygen"), dan werd de verhouding onaange- Besari ende Kitsil (besar en ketjil?); d'eylan-
naam, dan werd de handel van nog minder be- den van Sincapoura, synde visryck". Opmerkelijk
teekenis en bleef de Compagnie in de eerste is dat verscheidene der groote eilanden hier niet
plaats afwachten, tot de peper van Indragiri en zijn genoemd, wat er wel op wijst dat die eilan-
de westwaarts liggende streken in Malaka en den of niet of uiterst schaars bevolkt waren, en
Batavia werd aangebracht en werd pas in de dat ook het zielental der andere gering was blijkt
tweede plaats rechtstreeks door haar op Indragiri uit de vermelding van 'tgeen ze voor den handel
handel gedreven. De betrekkingen, welke de Com- opleverden. Van de groote eilandengroepen die
pagnie met dit rijk had, ressorteerden onder Ma- nu de afdeeling Poelau Toedjoeh vormen is geen
laka, wat verband zal gehouden hebben met de enkele genoemd. In de Maleische kronieken komt
onderhoorigheid van Indragiri aan Djohor, onge- wel het een en ander omtrent die eilanden voor,
veer het midden der I7 e eeuw eerder versterkt waaruit zou blijken dat ze althans toen ter tijde
dan verminderd. In tijden, dat de 0.-I. Comp. deel uitmaakten van het Maleische rijk. Zoo wordt
daar in Indragiri door een ambtenaar was verte- verhaald dat den I3<len Mei 1735 sultan Soleiman
genwoordigd, was deze ondergeschikt aan den naar Boengoeran, het hoofdeiland van de Groot-
Nederlandschen gouverneur van Malaka. Dit moet Natoenagroep, vertrok, van waar hij spoedig terug-
weder het geval zijn geweest ongeveer 167 1 en keerde op het bericht dat de nader te vermelden
1672, in welk jaar bepaaldelijk sprake is van „het Radja Ketjil Riouw bedreigde, die later (1735) zelf
Andragirys opperhoofd", die den rang had van op Siantan, een der Anambaseilanden landde, en
„coopman". Dit opperhoofd had weder de leiding de Maleische vestiging aldaar verwoestte. Ook
van een loge of factorij, welke de Compagnie in wijst men thans nog op Serasan het graf van
Indragiri bezat en die in 1679 werd afgeloopen een Riouwschen sultan.
door Bantamsche vaartuigen, bij welke gelegen- Door de verovering van Malaka in 1641 door
heid ons opperhoofd, Jan van Assendelft, werd de Nederlanders met hulp der Djohorieten, had
vermoord. Zij bestond nog minstens in ongeveer de toestand in deze streken groote verandering
1725, maar het opperhoofd had toen slechts den ondergaan. De Nederlanders hadden daar niet
rang van onderkoopman. Peper en goud waren langer rekening te houden met de Portugeezen
steeds de export-, kleedjes en contanten de import- en voorloopig evenmin met eenige andere Euro-
artikelen. peesche natie. Ook Atjeh, dat zich in de laatste
Wat betreft 's Compagnies betrekkingen met jaren der l6<le en de eerste decenniën der 17°
de overige deelen der tegenwoordige residentie eeuw geducht in de buurt van Straat Malaka had
in de I7e en de eerste helft der ißc eeuw, ook laten gelden, werd van minder beteekenis, vooral
hieromtrent is weinig zekers te berichten. voorzoover het aanrakingen met Djohor betrof.
In de Riouw-Linggagroep, „de menichte van Wat nu dit laatstgenoemde rijk aangaat, de Oost-
eijlandcn genoempt Bentem", werd vóór de ver- Indische Compagnie kon het over 't geheel goed
overing in 1641 van Malaka herhaaldelijk door met de beheerschers er van vinden. Maar opmer-
kelijk, dat na de verovering van Malaka zoo wei-
1) Van die welke thans behooren tot de nig notie wordt genomen van het eilanden-gedeelte
residentie Sumatra's Oostkust of tot Engelsch der tegenwoordige residentie Riouw en onderhoo-
gebied behoeft hier niet te worden gesproken. righeden, wederom een aanwijzing dat die eilan-
438 RIOUW EN ONDERHOORIGHEDEN.
den wat hun bevolking betrof, van weinig betee-
kenis waren. Voorzoover men met Djohor in
aanraking kwam, gold dit die gedeelten van het
—
rijk, welke op het schiereiland waren gelegen
of, er is reeds op gewezen
op Sumatra lagen.
— die deelen, welke
In het laatste kwart der I7 je eeuw begint
daarin verandering te komen en wel door een
zelfden factor als in 't begin der I7 J<; eeuw. On-
geveer 1680 toch vestigde de toenmalige sultan
(of jang di pertocwan besar) van Djohor zijn zetel
te Riouw, ter plaatse, tegenwoordig Riouw lama
genaamd, vermoedelijk in verband met twist en
krijg tusschen Djohor en Djambi. In deze „konink-
lijke residentieplaats" werd dan ook in 1685 een
contract gesloten tusschen Djohor en de 0.-I.
Comp., hetwelk in 1689 werd vervangen door
een nieuw, waarbij aan haar verschillende voor-
rechten in den handel werden afgestaan, vooral
ten opzichte van Siak. Het contract van 1689
was gesloten te Djohor, toen weder de residentie
van het rijk. Het schijnt dit te zijn gebleven tot
1709, toen sultan Abdoe'l Djalil Rajat Sjah, een
usurpator op Djohor's troon, weder zijn resi-
dentie vestigde te Riouw. Met hem en zijnen
onderkoning (jang di pertoewan moeda) sloot de
0.-I. Comp. in 1713 een nieuw contract met
voor haar nieuwe handelsvoordeelen.
De reden, dat Djohor's Sultan in 1709 het
vasteland verlaat en te Riouw verblijf gaat hou-
den, moet misschien worden gezocht in aanvallen
die zijn rijk had te doorstaan van vijandelijke
elementen, waaronder Boegmeezen een eerste plaats
innemen: fortuinzoekers, die, los van eigen land,
roofden in verschillende streken of trachtten daar
hun invloed te vestigen. Al spoedig wisten zij
ook in het rijk Djohor hun rol te spelen, door
zich te steken in binnenlandsche verwikkelingen.
Ongeveer 1721 wordt met hunne hulp op den
troon geplaatst een zoon van Abdoe'l Djalil Rajat
Sjah, nl. radja Soleiman. Tot belooning werden
bij acte van 1722, vernieuwd in 1728 en 1734
aan verschillende hunner leiders aanzienlijke waar-
digheden verleend: één hunner werd onderkoning
(radja moeda of jang di pertoewan moeda) van het
Djohorsche rijk, aan een ander werd de waardigheid
verleend van radja toewah, onmiddellijk in rang
volgende op den onderkoning. Aan beiden werd
de titel sultan verleend. Door aanhuwelijking met
vrouwen uit de allerhoogste Maleische geslachten
wisten de aanzienlijke Boegmeezen hunne po-
sitie in het Djohorsche rijk hecht en sterk te
maken en zich te handhaven ook tegen aanvallen
van buiten, o. a. van Siak (zie OOSTKUST VAN
SUMATRA). Ook op het Maleische schiereiland
buiten het Djohorsche rijk wisten zij grooten in-
vloed en gezag te verwerven.
Met de toeneming van den invloed der Boegm-
eezen in het Djohorsche rijk verminderde die
der aanzienlijke Maleiers, van den Sultan in de
eerste plaats. Sultan Soleiman was niets dan hun
werktuig; zij heerschten, met Riouw als bestuurs-
centrum, over het rijk Djohor. Het wekte steeds
meer den haat op der Maleische aanzienlijken en
ook den Sultan werd het te machtig. Ongeveer
het midden der ißdu eeuw stelde hij zich in nau-
wer verbinding met de 0.-I. Comp. Dit handels-
lichaam had eveneens de schadelijke gevolgen
ondervonden van de gezagsuitoefening en gezags-
uitbreiding der Boegmeezen in deze streken. Hoofd-
zaak voor haar was de tinhandel van 't Maleische
schiereiland en de Boegmeezen hadden haar daarin
ten zeerste belemmerd, sedert zij zich op het schier-
eiland hadden gevestigd en daar tot macht en
aanzien waren gekomen. Sultan Soleiman zocht
haar hulp te verkrijgen en stond in 1745 Siak
aan haar af, een schenking toen zonder groote
beteekenis, omdat Djohor in de Siaksche aange-
legenheden zoo goed als niets meer had te zeg-
gen, maar die toch als nasleep had, dat de 0.-I.
Comp. zich al spoedig veel meer dan voorheen
met de Siaksche aangelegenheden inliet en haar
suprematie daar in 1761 deed erkennen, waar-
door de band tusschen Siak en Djohor geheel
werd verbroken (vgl. het artikel OOSTKUST
VAN SUMATRA).
Hulp echter tegen der Boegmeezen invloed had
de Compagnie aan Djohor's sultan niet zeer spoe-
dig verleend. Maar de toenmalige Boegineesche
onderkoning van Djohor, Daeng Kambodja, ver-
bond zich ongeveer 1756 met de, der 0.-I. Comp.
vijandige partij in Siak en de Boegmeezen traden
vijandig tegen ons Malaka op, sloten die stad
zelfs in, tot in Juli 1757 versterkingen uit Batavia
den vijand noodzaakten af te trekken. De macht
der Boegmeezen ging voor 't oogenblik achteruit
en Soleiman rekende zich zelfs in dit jaar van
het Boegineesche onderkoningschap ontslagen.
Daeng Kambodja onderwierp zich in 1758 aan
de 0.-I. Comp. Maar Soleiman was zoo weinig
gerustgesteld, dat hij in 1759 aan de 0.-I. Comp.
vroeg, dat zij een militairen post te Riouw zoude
vestigen. Deze ging toen niet op dit denkbeeld
in. Nog in 't zelfde jaar verzoende Daeng Kam-
bodja zich met den hoog bejaarden Soleiman, die
in 1760 overleed. Bij de snelle wisselingen van
sultans in 't Maleische geslacht, juist omstreeks
dien tijd, trachtten Daeng Kambodja en andere
Boegineesche aanzienlijken hun getaanden invloed
in Djohor, vooral in Riouw, weder te vermeerde-
ren en zagen zij kans, het gezag weder aan zich
te trekken. De 0.-I. Comp. legde hun geen be-
letselen in den weg en, toen in 1777 Daeng
Kambodja stierf, was de invloed der Boegmeezen
in het Djohorsch gebied, ook op de eilanden,
weder overwegend. De Compagnie had het onder-
vonden, want in strijd met de door haar met
Djohor gesloten contracten, had Kambodja den
handel met andere natiën, o. a. met Engeland,
begunstigd. Zijn zoon en opvolger in het onder-
koningschap, radja Ali, was meer genegen de
0.-I. Comp. naar de oogen te zien, omdat hij
met mededingers had te kampen, en daaronder
met gevaarlijke en hij wel begreep, dat de hou-
ding der 0.-I. Comp. ten aanzien van hem nog
gewicht in de schaal kon leggen. Onder die mede-
dingers trad op den voorgrond radja Hadji, bloed-
verwant van radja Ali, een Bocginees van hooge
geboorte, wiens vader eens een zeer aanzienlijke
positie in het rijk Djohor had ingenomen, maar
die thans zelf zwderf over de zee en de streken
in den omtrek in onrust bracht. Hij had zich reeds
opgehouden op Lingga, had aan de rivier van
Indragiri bij de monding der Tjinako den handel
op die rivier belemmerd, had deel genomen aan
de onophoudelijke woelingen en krijgsverrichtingen
in de omstreken van 't Maleische schiereiland, had
deWestkust van Borneo tot het tooneel zijner daden
gemaakt en was na den dood van Daeng Kambodja
naar Riouw teruggekeerd, met de blijkbare bedoe-
ling zijn rol te spelen. Hij wist dan ookreeds in 1778
radja Ali te verdringen uit zijn onderkoningschap.
 RIOUW EN ONDERHOORIGHEDEN.
De 0.-I. Comp. kreeg het met radja Hadji te
kwaad. Wel wetend, dat hare macht niet meer
die van vroeger was, vooral nu zij met Engeland
oorlog voerde, wist hij, zonder zich om de mee-
ning van Djohor's sultan te bekommeren, onder
de Boegmeezen van 't Maleische schiereiland zich
een aanhang van beteekenis te verwerven. Hij
trad vijandelijk tegen de 0.-I. Comp. op en maakte
Straat Malaka onveilig. De 0.-I. Comp. verklaarde
hem in 1783 den oorlog. Pogingen, om Riouw
te bemachtigen, in 1783 en 't begin van 1784,
mislukten; onze schepen en troepen moesten het
opgeven. Op zijn beurt ging nu radja Hadji Ma-
laka verontrusten, maar door schepen van het zg.
Landeskader onder Van Braam werd hij in Juni
1784 bij Telok Ketapang verslagen. Hij zelf
sneuvelde.
Radja Ali nam nu weder het onderkoning-
schap op zich. Van Braam blokkeerde daarop
Riouw en trachtte met den sultan — toenmaals
sultan Mahmoed — in onderhandeling te komen.
Dit leidde, dank zij den invloed der Boegmeezen,
tot geen resultaat en Van Braam trad handelend
op. Radja Ali en bijna allen der zijnen echter
zagen kans te ontvluchten; de sultan trad in
onderhandeling; de Nederlandsche vlag werd boven
Riouw geheschen en in November 1784 werden
bij een nieuw contract de verhoudingen nader
geregeld. Djohor werd beschouwd als veroverd
grondgebied en sultan Mahmoed ontving het als
leen terug uit handen der 0.-I. Comp. De ver-
bintenissen tusschen den sultan van Djohor en
de Boegmeezen werden vernietigd; geen Boegm-
ees mocht tot onderkoning worden verheven.
De 0.-I. Comp. zou een garnizoen te Riouw,
toenmaals de hoofdplaats van het rijk Djohor,
leggen en daar een resident plaatsen, die in 1786
Tandjoeng Pinang als verblijfplaats koos. Hiertoe
ging men dadelijk over, te eerder, omdat men
vreesde, dat de Engelschen zich dddr zouden ves-
tigen. In 1787 werd het contract vernieuwd en
thans werden o. a. de in- en uitgaande rechten
onder het beheer der 0.-I. Comp. gesteld.
Een rustig bezit bleek de nieuwe leenstaat van
de 0.-I. Comp. al spoedig niet te zijn. In Mei
1787 deden een aantal Soloksche vaartuigen een
aanval op ons fort en het Europeesch garnizoen
capituleerde. Vermoedelijk stonden die Solokkers
(Ilanoen's) in verbinding met radja Ali, die na
zijn vlucht in 1784 zich met de zijnen op de
Westkust van Borneo en omliggende eilanden
ophield; zeker ook met Djohor's sultan Mahmoed
zelf, die blijkbaar zich noode schikte in de con-
tracten van 1784 en 1787. Maar zijn positie ver-
beterde er niet op. De indringers stelden hem
zoo hooge eischen, dat hij uit Riouw week en
zich elders op verschillende plaatsen in zijn rijk
vestigde, o. a. op Lingga. De 0.-I. Comp. ging in
1788 weder het door de Ilanoen's verlaten Riouw
bezetten, maar zij kwam na de gebeurtenissen van
1787 op gespannen voet met Mahmoed.
Al spoedig echter werden onderhandelingen
gevoerd zoowel met radja Ali als met den sultan.
De 0.-I. Comp. had tegen onderhandelingen te
minder bezwaar, omdat zij zelve in die dagen
weinig kracht kon ontwikkelen, wijl zij bevreesd
was voor den invloed der Engelschen van Poelau
Pinang uit en omdat Riouw door het uitwijken
van de Maleiers met Mahmoed was ontbloot van
zijn bevolking en de Chineezen, welke zich daar
vestigden, geen rustige elementen bleken te zijn.
439
De onderhandelingen hadden nog wel tot geen
beslissing geleid toen in 1795 Malaka aan de
Engelschen overging, maar waren toch zoover
gevorderd, dat onze gouverneur van Malaka, Cou-
perus, die de stad aan de Engelschen overleverde,
ze nog als grondslag voor de toekomstige ver-
houdingen kon laten gelden. Mahmoed werd op
den troon van Djohor hersteld en vestigde zich
op Lingga. In de eerste jaren had hij weder strijd
te voeren tegen radja Ali, die zich in 1800 weder
had meester gemaakt van Riouw. In 1803 werd
echter de vrede gesloten tusschen Maleiers en
Boegmeezen en radja Aii werd in 1804 door
Mahmoed hersteld als onderkoning. In 1805 over-
leed Ali en werd opgevolgd door radja Djafar,
een zoon van radja Hadji. De sultan vestigde zich
weder op Lingga (Dai), de onderkoning op Pe-
njengat (Mars).
Djafar was nog onderkoning, toen na de res-
tauratie het gezag van Nederland krachtens het
Londensch tractaat van 1814 in den Archipel
werd hersteld. Mahmoed echter was in 1812 over-
leden. Hij werd opgevolgd door Abdoerrahman
Sjah. De strijd tusschen de Engelschen en Neder-
landers om zich den invloed in Straat Malaka te
verzekeren, de contracten door beide partijen in
1818 met Djohor gesloten, de vestiging der En-
gelschen te Singapoera, enz. dienen hier te worden
voorbijgegaan (zie het artikel ENGELSCHEN IN
DEN MALEISCHEN ARCHIPEL), omdat zij
geen hlijvenden invloed hebben gehad op die
deelen van het rijk Djohor, die thans vormen de
residentie Riouw en onderhoorigheden. Alleen
dient er op gewezen, dat bij het contract, dooi-
den schout-hij-nacht Wolterbeek namens het Gou-
vernement in 1818 met Djohor gesloten, Neder-
lands rechten op Djohor op den grondslag van
het contract van 1784 werden erkend en beves-
tigd. In 1819 en 1820 diende dit gezag echter
nog gewapenderhand tegenover de Boegmeezen
te worden gehandhaafd, maar het gevolg was, dat
de overgroote meerderheid der Boegmeezen Riouw
verliet en zich naar Singapoera verplaatste. Later
keerde een deel hunner naar Riouw terug. Het
contract van 1818 werd in 1820 nader geregeld.
Bij het Londensch tractaat van 1824 werd Ma-
laka afgestaan aan Engeland en trok Nederland
zich terug van het Maleische schiereiland. Verder
werd bij artikel 12 bepaald, dat Nederland afzag
van alle vertoogen tegen het bezetten van Singa-
poera door Engeland, waartegen de koning van
Engeland beloofde „dat geen Britsch kantoor zal
worden opgerigt op de Karimon-eilanden, of op
de eilanden Batam, Bintang, Lingga of op eenig
der andere eilanden, liggende ten Zuiden van
Straat Singapoera, en dat met derzelver opper-
hoofden geene tractaten, onder Britsch gezag, zul-
len gesloten worden". Ten gevolge van deze be-
palingen diende het rijk Djohor te worden gesplitst.
Sultan Abdoerrahman schikte zich in het onver-
mijdelijke en „schonk" in 1825 het Engelsch ge-
bied van het rijk Djohor aan den pretendent,
indertijd ter wille van het bezetten van Singapoera
door de Engelschen op den voorgrond geschoven.
De sultan liet uit zijne titels dien van sultan van
Djohor weg; hij was thans alleen sultan van Lingga,
Riouw en onderhoorigheden.
Nog een enkel woord over de geschiedenis van
het aldus ingekrompen gebied. Over Indragiri is
reeds elders in dit werk gesproken (zie aldaar),
resten dus in hoofdzaak de eilandengroepen.
 440 RIOUW EN ONDERHOORIGHEDEN.
Niettegenstaande het tractaat van 1824 trachtte
de sultan van Djohor, hierin niet tegengegaan
door de Engelsche autoriteiten, zijn gezag te laten
gelden op de Karimon-eilanden, maar in 1827
verdreef de resident van Riouw, Elout, de indringers
van daar en handhaafde daarop de rechten van
Riouw's sultan. In 1852 vestigden een paar Engel-
schen van Singapoera met vergunning van den
sultan Mahmoed Mocthafar Sjah een handels-
monopolie op Karimon, doch werden door gewa-
pend optreden van den onderkoning, gesteund
door een oorlogsschoener en kruisboot van het
Gouv. genoodzaakt om Karimon te verlaten. Na
dien tijd was van betwisting van rechten op de
Riouw-Lingga-groepen van buitenlandsche zijde
geen sprake meer. Wel vielen nog nader te rege-
len de betrekkingen tusschen het Gouvernement
en den sultan van Riouw. Dit geschiedde bij het
contract van 1830, waarbij die van 1784 en 1818
tot grondslagen werden genomen. Dat Riouw een
leen was van 't Gouvernement, werd dan ook uit-
drukkelijk bevestigd. Verder werd gestipuleerd,
dat het bewind over het rijk, onder den sultan,
zou worden waargenomen door een onderkoning
of radja moeda, uit het geslacht der Boegmeezen,
en wel zooveel mogelijk uit het geslacht van radja
Djafar. De keuze zou steeds geschieden door den
sultan, onder goedkeuring van het Gouvernement.
Onder de verdere gebeurtenissen dient te worden
gemeld het optreden tegen zeeroovers, die onge-
'
veer het tweede kwart der ißclc eeuw weer ge-
ducht zich lieten gelden en gesteund werden door
aanzienlijke onderdanen van den sultan. Vooral
sedert 1837 werd door ons optreden die plaag
aanmerkelijk verminderd.
Moeilijkheden berokkende ons de wijze waarop
de in 1842 opgetreden sultan Mahmoed Moethafar
Sjah in binnen- en buitenlandsche aangelegenhe-
den handelde. Toen in 1844 de toenmalige onder-
koning overleed, trachtte de sultan het onderko-
ningschap afgeschaft te krijgen. Het gelukte hem
niet en toen in 1845 een nieuwe onderkoning
was aangesteld, werd zijne positie nauwer om-
schreven: „Voorts zal Lingga, Riouw en onder-
hoorigheden door den onderkoning beheerd wor-
den". Evenmin mocht het sultan Moethafar gelukken
zijne plannen op sommige streken in het Malei-
sche schiereiland ten uitvoer te leggen, streken,
met de bemoeienissen waarvan Nederland zich op
grond van het tractaat van 1824 had te onthou-
den. Het Gouvernement wilde Mocthafar's inmen-
ging daarin dan ook niet en toen, nadat ook het
Engelsche bestuur klaagde over de gevolgen zijner-
woelingen, deze voortging met zich daarmede in
te laten, werd hij in 1857 van den troon verval-
len verklaard. Zijn rol was echter nog niet uitge-
speeld. Hij — thans tongkoe Mahmoed genoemd
stelde zich in betrekking met onrustige elementen
— Met ter zijde stelling van de afstammelingen
op Sumatra's Oostkust, nl. langs de rivier Reteh.
Daar waren nog gevestigd afstammelingen der
Soloksche zeeroovers, die er in 't laatste kwart
der i8* lc eeuw waren gekomen. In dezen tijd was
aan hun hoofd een zekere panglima besar Soe-
loeng of Long, die het handwerk zijner voorgan-
gers weder had opgevat. Met hem stelde zich
tongkoe Mahmoed in verbinding en de panglima
koos trouw de partij van zijn verbannen vorst.
In 1858 had daarop een kleine expeditie plaats
tegen Reteh, onder bevel van den luitenant ter
zee l e klasse A. J. Kroef. De panglima besar
sneuvelde, het gezag van Riouw's nieuwen sultan
en van het Gouvernement werd daar hersteld en
Mahmoed vluchtte naar het Maleisch schiereiland,
waar hij in 1864 overleed (zie RETEH).
In 1857 was aan 't bewind gekomen sultan
Soleiman (1857 —1883) met wien een nieuw con
tract werd gesloten op 1 December 1857, dat
sedert de grondslag is blijven uitmaken van onze
verhouding tot het rijk, hoezeer daarin door latere
overeenkomsten verschillende wijzigingen zijn ge-
bracht (zie hier beneden en bij CONTRACTEN).
Hij.was de eerste van de Riouwsche vorsten die
Batavia bezocht en werd door den toenmaligen
resident geschetst als niet afkcerig van verbete-
ring van den toestand van zijn land. Zelf verzocht
hij om de plaatsing van een gouvernementsambte-
naar op Lingga en toen daaraan werd voldaan,
toonde hij er zich zeer mede ingenomen. Onder
de leiding van dien ambtenaar werd getracht den
landbouw en andere bronnen van bestaan te be-
vorderen en verleende de sultan zijne medewer-
king tegen de zeeroovers, die nog op de noord-
westkust van Singkep en bijgelegen eilandjes ver-
blijf hielden en wist velen van hen te bewegen,
zich op landbouw toe te leggen. De ontginning
der Singkeptinmijnen werd door hem afgestaan
aan de particuliere industrie. Op Sumatra trad
hij op in de zaken van het landschap Mandah,
dat werd herinnerd aan zijne onderhoorigheid aan
Riouw-Lingga. Ook met andere landstreken van
Sumatra, ten noorden en ten zuiden van Indragiri
werden de betrekkingen in zijn tijd onderhouden,
terwijl ook het Gouvernement zich meer met die
streken ging bemoeien en ze in 1892 met de
onderafdeeling Indragiri tot ééne afdeeling ver-
eenigde.
Doordat Soleiman door steun te zoeken bij het
Gouvernement zijne positie trachtte te versterken,
en de onderkoning Mohamad Joesoef daarentegen,
die zich geheel door fanatieke familieleden liet
leiden, een zooveel mogelijk onafhankelijke hou-
ding tegenover den sultan aannam, was de ver-
houding tusschen deze beiden niet altijd even
aangenaam en het kostle het bestuur vaak groote
moeite den onderkoning althans tot eenig bewijs
van eerbied voor den sultan te bewegen. Zelfs
trachtte de onderkoning tot eene geheele politieke
scheiding tusschen Riouw en Lingga te geraken.
Wel verre van het voorbeeld van den sultan te
volgen ten opzichte van diens verhouding tot het
Europeesch bestuur, was de onderkoning een vorst,
van wien niet alleen geen initiatief tot eenige
verbetering van den toestand van land en volk
uitging, maar die zelfs elk streven in die richting
zooveel mogelijk tegenwerkte. Soleiman overleed
in 1883 zonder naaste bloedverwanten natelaten,
die men geschikt achtte om hem op te volgen.
in rechte lijn van den tweeden zoon van sultan
Abdoe'l Djalil Sjah, de zoogenaamde anak radja's
van Singkep, en van andere rechthebbenden, werd
in 1884, volkomen in strijd met de adat en de
bezworen overeenkomsten tusschen de Maleische
en Boegineesche vorsten, aan het Maleische rijk
een einde gemaakt door de verheffing tot sultan
van een Boegmees, den oudsten zoon van den
onderkoning, die onder den titel Abdoe'l Rach-
man Maridlam Sjah 18 Febr. 1885 zijne waardigheid
aanvaardde. Dit was eene diepe vernedering voor
de Maleische landsgrooten en verbrak den band
tusschen het Maleische volk en de vorsten. Aan de
allerzondcrlingste verhouding dat de vader de rijks-
 RIOUW EN ONDEREIOORIGIIEDEN.
bestuurder was van zijn zoon, kwam in 1899 een
einde door den dood van den Jang di pertoewan
moeda Riouw, Mohamad Joesoef, die deze waar-
digheid sedert 1859 had bekleed.
Wat aan sultan Mahmoed in 1844 niet was
gelukt, de afschaffing te verkrijgen van het onder-
koningschap, waarmede hij bedoelde het Malei-
sche lijkje van zijn Boegineesche indringers in
het bestuur te ontdoen, geschiedde in 1900. Na
Joesoefs dood werd geen opvolger benoemd; diens
jongere zoon radja Ali Kelana had al te voren
verzocht van zijne waardigheid als zoodanig ont-
heven te worden; de sultan zelf werd voorloopig
met de waarneming van de functie van rijksbe-
stuurder belast; hij verliet het Maleische Lingga,
waar de vorige sultans gevestigd waren en nam
zijn intrek in de astana van wijlen zijn vader op
het Boegineesche eilandje Penjengat. Weldra is
een suppletoir contract te verwachten waarbij de
waardigheid van onderkoning wordt afgeschaft.
Het Maleische vorstenhuis, dat eens de Neder-
landers hielp om Malaka te veroveren, is nu
door ons Gouvernement van zijn gebied beroofd
en daarmede werd beleend het Boegineesche ge-
slacht, dat ons in den loop der tijden, zij het
vaak niet zonder gegronde redenen, zoo fel had
bestookt, van welks usurpatie reeds de 0.-I.
Comp. zoo schadelijke gevolgen had ondervon-
den en waaromtrent in het contract van 4 No-
vember 1784 werd gezegd: „De sultan verklaart,
dat hij door de wapenen der vereenigde Nederlan-
ders en der Oost-Indische Kompagnie van het juk
der Boegineesche onderkoningen is bevrijd gewor-
den en daarvoor eeuwig dankbaar zal blijven".
In het voorafgaand historisch overzicht zijn
reeds de bestanddeelen der bevolking van den
Riouw-Lingga archipel genoemd: Orang oetan
(orang darat, orang henoewah), Orang laoet, Ma-
leiers, Boegmeezen, Chineezen, Europeanen. De-
zelfde categorieën worden ook nu nog in het gewest
aangetroffen benevens een zeer gering aantal Ara-
bieren, Klingaleezen en inlanders uit andere stre-
ken van Ned.-Indië. Over de Orang oetan en Orang
laoet handelen de desbetreffende artikelen; van
de Europeanen en de het laatst genoemde vreemde
oosterlingen en inlanders valt niet anders te ver-
melden dan dat zij bestaan uit ambtenaren, mili-
tairen, enkele particulieren, waartoe het personeel
van de Singkep-tinmaatschappij behoort, hande-
laren, neringdoenden en bedienden. Maleiers, Boe-
gmeezen en Chineezen (zie aldaar) vonden ook
bereids bespreking, waaraan echter het volgende
ter aanvulling kan worden toegevoegd.
Eenige kleine eilanden zijn uitsluitend of nage-
noeg geheel door Boegmeezen of Maleiers be-
woond ; ook zijn er eilanden, zooals b. v. Napang,
Mesana, Boewaja, Tjempah, Degong, waar niet
anders dan Chineezen gevestigd zijn, maar in het
algemeen geldt, dat heel het binnenland der groo-
tere eilanden door Chineezen is bevolkt, die er
landbouw (gambir- en pepercultuur) drijven, en
op de hoofdplaatsen en hier en daar langs de
kusten handelaren zijn, ambachtslieden en winke-
liers, terwijl de Maleiers zich ophouden in kleine
paaldorpen aan de kusten. Hoezeer deze in de nabij-
heid hunner woningen aanplantingen hebben voor
huishoudelijk gebruik en vaak een vrij groot aan-
tal klapper- of sagoepalmen onderhouden, zijn ze
toch volstrekt geen landbouwers. Veel meer zijn
dat de Boegmeezen, die zich vooral op de teelt
van ananas toeleggen, waarmede ze geheele eilandjes
441
beplanten en ook andere vruchten kweeken en
eenigen handel drijven. Zij bezitten meer geest-
kracht dan de Maleiers, van wie zij overigens in
levenswijze niet merkbaar verschillen.
De Chineezen mogen inderdaad de hoofdbevol-
king van den Riouw-Lingga archipel worden ge-
noemd, aan wie het land zijn economische en
iïnancieele beteekenis ontleent. Toch zijn het ook
de Chineezen die het land meer en meer van
zijn rijkdommen hebben beroofd, een roof die in
de tegenwoordige toestanden zal blijven voort-
gaan tot uitputtens toe. Voor verreweg het grootste
gedeelte behooren zij tot de ruwsten en onbe-
schaafdstcn van hun volk, die uit armoede hun
land verlieten. Er zijn onder hen een aantal deug-
nieten, maar verreweg de meesten zijn nijvere en
vredelievende personen, met zeer geringe behoef-
ten en een onuitputtelijke energie, die zich wel
zouden willen schikken naar orde en regel en
niet moeilijk te besturen zouden zijn.
De inheemsche bevolking is gedemoraliseerd
door armoe, een gevolg van knevdarij en inlandsch
wanbestuur, slachtoffer als zij is van de vorsten
en grooten, waarvan de meerderheid lust heeft in
kwaad doen en een beter gezinde minderheid de
energie en bekwaamheid mist om het kwaad tegen
te gaan. De eigenlijke volksklasse is dan ook al
de vorsten en grooten en hunne aanverwanten
hartelijk moede; zij moet hen voeden en hunne
uitspattingen bekostigen en ontvangt er niets,
zelfs geen redelijke bescherming, voor in de plaats.
Waar, zooals hiervoren werd gezegd, betrouw-
bare en voldoende gegevens ontbreken voor een
geschiedkundig overzicht, dat verder teruggaat
dan vier eeuwen, daar spreekt het wel vanzelf
dat ook geen berichten bekend zijn omtrent de
eerste vestiging van bewoners op deze eilanden.
Wel is het als zeker aan te nemen dat er nooit
een landbouwende inlandsche bevolking heeft ge-
woond, dat vóór de komst der Chineezen in de
binnenlanden der grootste eilanden slechts weinig
talrijke zwervende stammen leefden, die op den
allerlaagsten trap van maatschappelijke ontwikke-
ling stonden en nu, door de Nederlandsch-Indi-
sche Regeering aan hun lot overgelaten, nog
geen trede hooger zijn gestegen. Meer dan eenig
ander deel van den Nederlandsch-Indischen archi-
pel was de doolhof van straten en kreken tus-
schen deze ontelbare eilanden de plaats voor het
verblijf der stammen, die onder den zoo juist ge-
kozen naam van „orang laoet" worden samenge-
vat en men oordeelt dan ook ongetwijfeld niet
onjuist, door hen naast de „orang darat" als de
oudste bewoners van deze streken te rangschik-
ken. Hun aantal is niet groot meer en vermin-
dert, hoezeer langzaam, gaandeweg, omdat zij die
tot den Islam overgaan, evenals overal elders
b. v. bij de Bataks, de Dajaks enz., zooal niet
aanstonds dan toch in een volgend geslacht Ma-
leiers heeten te zijn.
Hoe in later tijd Maleische vestigingen op de
kusten der eilanden min of meer blijvend heb-
ben plaats gehad, werd hierboven reeds aange-
stipt. Op enkele eilanden, vooral Lingga en Bentan,
zijn die vestigingen van meer beteekenis geweest
en dit gold ook de streken dieper landwaarts in
gelegen, waar de grond werd ontgonnen en zelfs
Maleische gambir- en pepercultuur heeft bestaan.
Maar meerendeels waren visscherij, handel en
zeeroof de middelen van bestaan.
Tal van anak-radja's kwamen op zich zelf of
442 RIOUW EN ONDERHOORIGHEDEN.
in het gevolg van andere grooten van het vaste-
land. Zij en hun talrijk nakroost, zijn eeuwenlang
de geesel van de zich langzaam vermeerderende
bevolking geweest en ze zijn het nog en zullen
het blijven zilfs in meerdere mate dan voorheen,
zoolang Nederland een toestand gedoogt en door
dat gedogen met zijn gezag krachtig bevordert,
als sinds jaar en dag onder het zoogenaamd zelf-
bestuur bestaat. Sedert de Maleische en Boegi-
neesche vorsten zich voor goed van den vasten
wal naar de eilanden verplaatsten, nam het aan-
tal anak-radja's en hun brutale willekeur en machts-
misbruik in schromelijke mate toe. Sinds door het
Nederlandsch oppergezag de positie der vorsten
en grooten voor het volk onaantastbaar is gewor-
den, die vorsten en grooten de medewerking van
het volk tegen buitenlandsche vijanden, die hun
positie zouden kunnen verderven, niet meer be-
hoeven, is als 't ware elke breidel die hen kon
intoomen verbroken. En men vergete bij de be-
oordeeling van hunne schadelijke aanwezigheid
niet, dat zij, met zeer enkele uitzonderingen, in
ontwikkeling, kennis en beschaving niet hooger
stonden dan het volk zelf en dat juist bij hen
de overgeërfde ondeugden en slechte eigenschap-
pen van het volk door kweeking tot eene welige
ontwikkeling zijn gekomen. Aan hen, die het
land en volk van nabij kennen, die hebben ge-,
streden en geleden om in den beschamenden
toestand verbetering te brengen, aan die ambte-
naren van het binnenlandsch bestuur zij hier een
eeresaluut gebracht, al was hun strijden te ver-
geefs, afstuiten als het deed op lauwheid, onver-
schilligheid, onkunde, zoo niet vaak erger. Waar
een inlandsch zelfbestuur zijne positie, kracht en
macht ontleent aan, en gewaarborgd ziet door ons
oppergezag, daar wordt aan de bevolking de ge-
legenheid benomen hare bestuurders te noodzaken
tot het voeren van een dragelijk bestuur.
Bij het meer en meer toegankelijk worden van
Chineesche bronnen bestaat er kans, dat daarin
stellige gegevens worden gevonden omtrent de
eerste vestigingen van Chineezen op de Riouw-
Lingga'sche eilanden. Thans is daarvan met zeker-
heid niets bekend. In het laatste kwart der 18de
eeuw was ter hoofdplaats Riouw reeds een aan-
zienlijk getal Chineezen gevestigd, maar dat zij
toen reeds de binnenlanden hadden bevolkt blijkt
niet en is ook niet waarschijnlijk. Veeleer mag
worden aangenomen dat de groote toeneming van
Chineezen op deze eilanden heeft plaats gehad
na de stichting van het tegenwoordige Singapoera,
waar het Chineesche clement hand over hand toe-
nam en alzoo een invloedrijke positie zou gaan
innemen.
Het aantal Chineezen in den Riouw-Lingga
archipel is weinig constant en ook kan men
een paar honderd handelaren en ambtenaren uit-
— omwandingen zijn smalle langwerpig vierkante
gezonderd — van de Chineesche bevolking veilig
als van een vlottende spreken; want het is niet
met het doel zich er blijvend te vestigen dat de
Chineezen van het zuidoostelijk en zuidwestelijk
gedeelte der provincie Foehkiën en het oostelijk
deel der provincie Kwangtoeng via Singapoera
derwaarts komen. Zij komen behalve levensonder-
houd, overwinst zoeken, om daarmede, zoodra zij
voldoende middelen hebben om er welgesteld te
leven, naar hun vaderland terug te keeren.
Dit is een der oorzaken, waarom de landbouw
zoo roekeloos en uitputtend voor den bodem wordt
gedreven. Hoc goede landbouwers overigens, zij
hebben geen hart voor den grond, die hun niet
toebehoort en die ze zoodra mogelijk weer gaan
verlaten. Als rupsen vreten zij den boom kaal,
zich er niet om bekommerende wat er verder
van wordt.
Het aantal op de eilanden aanwezig hangt voor-
namelijk af van de marktprijzen van peper en
gambir en van het aantal arbeiders op de plan-
tages benoodigd. Chineesche vrouwen vindt men
op de plantages maar hoogst zelden; ook in de
Chineesche dorpen, de kangka's, zijn er maar
enkele; soms is het soengei-hoofd, de Aboi of
Thaulo, gehuwd of zijn er een of twee prostitué's.
In 1849 werd de bevolking van den Riouw-
Lingga archipel geschat op 10.580 Maleiers (waar-
onder begrepen Orang laoet en Orang darat), 6.472
Boegmeezen, 9.838 Chineezen, 388 uitheemsche
inlanders en andere vreemde oosterlingen en 62
Europeanen.
Op het einde van 1895 werd de getalsterkte
der bevolking van de residentie Riouw en onder-
hoorigheden opgegeven als volgt, waarbij dient
opgemerkt dat het cijfer der inlanders slechts bij
benadering is verkregen en daarbij 28.000 als
vermoedelijk zielental voor de afdeeling Indragiri.
Europeanen 180 w. o. van h. mannel.gesl. 103
Chineezen 22.218 „„ „ „ „„
„ „
„
„ 19-739
Arabieren 10 7
Andere vreemde
oosterlingen
(Klingaleezen) 353 „ „ „ „ „ 222
Inlanders 85.100
te zamen 107.861
Aannemende dat het cijfer der inlanders vrij
juist mag worden geacht — ons komt het eer te
hoog dan te laag voor — dan moet daarvan onge-
veer 18.000 voor de afdeeling Poelau Toedjoeh
worden afgetrokken, zoodat dan voor den Riouw-
Lingga archipel overblijft 89.861, waaronder zeker
nog 8.000 Boegmeezen. De eigenlijke inheemsche
bevolking telt dus niet meer dan 81.861 tegen
22.218 Chineezen. Van deze laatste zijn 19.739
volwassen mannen; van de inlanders zullen dat
niet veel meer dan 16.000 zijn.
De Maleiers en Boegmeezen wonen langs het
strand, deels in kampongs, deels in verspreid
staande huizen, waarvan de vloer 4 tot 8 voet
boven den grond rust op een raam van balken,
dat steun vindt op eenige in den grond gedreven
rijen ruw bekapte boomstammen. De vloer is van
planken of niboenglatten, de omwandingen zijn van
bamboe, planken, soms van boomschors of mat-
werk en het dak met roembia- of nipah-blad, ook
wel met boombast, op Pcnjengat en enkele andere
plaatsen met pannen of met sirap gedekt. In de
openingen aangebracht, meestal met houten staven
als tralies, en voorzien van een klep van hout
of matwerk om de opening te kunnen afsluiten.
De daken zijn hoog en steil; te halver hoogte
ongeveer loopen zij naar beneden vlakker, met
het boyengedeelte een stompen hoek makende en
steken een eind buiten de wanden uit, aldus af-
daken vormende boven de open ruimte of bor-
dessen, die zich vóór en achter de huizen bevin-
den en waarvan de vloer uit niboeng- of bam-
boelatten bestaat. Ruwe ladders of trappen of
een met treden behakte boomstam geeft toegang
tot het bordes. Veelal liggen de woningen zoo
dicht aan het strand dat zij met vloed in het
 RIOUW EN ONDERHOORIGHEDEN. 443

water staan; de prauwen worden onder de wonin- stapeld. Er zijn op Lingga vier dergelijke Banka-
gen vastgelegd. sche dorpen.
De inwendige verdeeling der huizen bepaalt De woningen der Boegmeezen zijn meestal veel
zich tot eenige slaapplaatsen, een weinig boven beter bewerkt, hooger en grooter dan die der
den vloer verheven en door voorhangsels, uit bont Maleiers; vele zijn van het type als in hun vader-
gekleurde reepen katoen samengesteld, van de land en met eenig snijwerk versierd. Opmerkelijk
overige ruimte afgescheiden. De stookplaats, een is dat de daknok dikwijls den vorm vertoont van
houten bak met zand, waarop eenige steenen, drie vóór- en achtersteven van een schip; ook wel is
aan drie, om er de potten en pannen op te zet- boven het dak een scheepje geplaatst evenals een
ten, is veelal in een afzonderlijk vertrekje tegenwindwijzer.
de eigenlijke woning aangebouwd, maar ook wel De ordonnantie op het recht van verblijf voor
in het huis zelf. oostersche vreemdelingen geldt in de residentie
Beter gebouwd en ook in inrichting verschil- alleen voor het gebied dat gelegen is op den vasten
lend, gewoonlijk geheel van planken en voor de wal van Sumatra, dus voor de afdeeling Indra-
amir's, de vertegenwoordigers van het inlandsch giri, en dit sedert 1892; te voren stond de ge-
zelfbestuur op de verschillende plaatsen, wit ge- heele residentie, zooals nu nog de archipel, voor
kalkt en daarom den naam roemah poetih dragend, die vreemdelingen open zonder eenige restrictie
zijn de woningen van de anak radja's, terwijl de of eenig toezicht. Wijken voor Chineezen bestaan
vorsten op Lingga en Penjengat statige huizen sedert 1892 te Rengat, sedert 1895 te Kota Baroe
bewonen naar Indo-Europeeschen trant en deels (Reteh), Simpang (Gaoeng),Polih (Igal), Kria
op Europeesche wijze ingericht, welke gebouwen (Mandah), Soengei Goentoeng (Katcman) en sinds
astana worden genoemd. Nevens deze staat de 1899 ook te Prigi Radja en Koeala Tjinako
balei, kleiner bij de huizen der amir's, een vier-(Indragiri). De Chineezen zijn voor het grootste
kant gebouw, naar alle zijden open en waarvan gedeelte gevestigd in de bangsal's, dat zijn de
de vloer door een laag nederhangend dak tegen groote loodsen, met eenige afgeschoten hokjes als
de zonnestralen wordt beschut. Deze balei's die- woonhuis, die op elk der plantages worden aan-
nen tot het houden van vergaderingen; ook heeft getroffen en waarin de gambir wordt bereid. Die
er de rechtspraak plaats en worden ze bij feeste-bangsal's, met zeer hoog, sterk hellend dak, staan
lijke gelegenheden gebruikt. gewoonlijk op een hoog punt te midden der aan-
Bestaan de Maleische dorpen slechts uit een plantingen in de nabijheid van water. Hier wonen
enkele rij van naast elkaar staande woningen als de tauké kebon met de arbeiders; in de nabij-
de even beschrevene, van de Boegineesche huizen heid zijn een oflerplaats, de varkenshokken en
kan gezegd worden dat ze over het algemeen een groentetuintje. Gedurende den pluktijd van
beter en hechter zijn gebouwd. Bijzondere ver- de peper, het eerste kwartaal van het jaar, is de
melding verdienen de enkele dorpen van de be- bevolking der bangsal's het grootst; de overtol-
woners van Banka'schen oorsprong op Lingga, lige koelies worden daarna ontslagen en zoeken
zooals Merawang, tusschen Tandjoeng Boeton en op andere wijze, als houthakkers, houtskool- en
Dai gelegen, waarvan de inrichting aan een Batak- kalkbranders, balken- en planken zagers, visschers
sche hoeta doet denken. De van kamferhout ge- enz. aan den kost te komen; de meesten keeren
bouwde, nette woningen, meer diep dan breed, dan naar Singapoera terug. Het centrum der Ch:-
staan 40 in getal aan beide zijden van een van neesche vestigingen van de verschillende tot een
gras en onkruid gezuiverd 20 M. breed noord- zelfde ressort behoorende bangsal's is de kangka,
zuid liggend plein, waarop een balei is gebouwd. vanwaar ook de producten worden verscheept,
De daknok der huizen is aan beide kanten een tenzij, wegens het moerassige van den bodem ter
weinig naar boven gebogen; de dakbedekking is plaatse tot waar de rivier, waaraan de kangka
van roembiablad. De driehoek in den voorgevel ligt, bevaarbaar is, deze meer landwaarts in is
onder het dak is met een matwerk van roembia- gebouwd, in welk geval meer stroomafwaarts een
blad dat naar buiten gebombcerd staat, afgesloten kangka laoet of tjoenting is, gewoonlijk een loods
en de uiteinden van het overstekende dak zijn over het riviertje, waarin de producten worden
door een vloer van planken of rondhouten ver- opgetast om in de tongkang's te worden geladen.
bonden met de zijwanden, waardoor over de breedte Aan de loods zijn een keuken en een paar kamer-
van voren en langs de zijwanden een zoldertje tjes verbonden ten gebruike van de opvarenden
wordt gevormd, dat dient tot berging van huis- en van hen die de producten aanvoeren. De
raad, kleercn enz. De ingang van de huizen is kangka's of dorpen zijn niet overal gelijk, maar
niet naar het plein, maar naar het naaststaande bestaan toch altijd uit een onbegroeid of met
huis gekeerd; een goede trap geeft toegang en eenige klapperboomen bezet plein, waarvan ééne
op zij van de deur is een klein bordes onder een zijde wordt ingenomen door de woning van het
afdak, met banken als zitplaatsen. Overlangs is soengei-hoofd, die dadelijk door hare grootte en
het huis in tweeën verdeeld door een wand; de door de breede voorgalerij in 't oog springt. Achter
ééne helft, waar men door de deur binnenkomt deze is een minder breede binnengalerij, waar-
vormt het woonvertrek en bevat overlangs een aan rechts en links kamers grenzen. Het vertrek
verhoogd gedeelte met matten belegd; de andere dat grenst aan de voorgalerij wordt gebruikt als
helft is in kamertjes afgedeeld. Aan de achter- verkoopplaats van opium en arak, de andere ver-
zijde van het huis is de keuken onder een afzon- trekken dienen ter bewoning of als bergplaatsen.
derlijk dak en onder de vloer er van een vuil- De groote voorgalerij is de plaats waar de pach-
nisput van ± I M.3 met een omwanding van ter van de dobbelspelen gelegenheid tot dobbelen
planken. Als de put vol is wordt ze leeg geschept geeft en waar men geregeld dobbelaars aantreft
en de inhoud als mest naar de tuinen gebracht. op een matje gezeten met de kaarten in de hand,
Naast de put is een afgeschoten gedeelte dat tot om hun geluk of dat van degenen voor wie ze
kippenhok dient, terwijl rondom onder 't huis deels spelen te beproeven. Tegenover het huis van het
bekapt, deels gezaagd brandhout netjes is opge- soengei-hoofd staat de wajangloods, met drie wan-
444 RIOUW EN ONDERHOORIGHEDEN.

den en open naar de pleinzijde. Hier worden de en de verwisseling geschiedt om de zes maanden
wajangvoorstellingen gegeven bij feestelijke gele- door een stoombebakenings-vaartuig.
genheden en dan stroomen de Chineezen van Met den dienst der bebakening is de haven-
heinde en ver samen, niet altijd alleen om van meester van Riouw belast, die twee havensloepen
het geliefde spel te genieten, maar vaak met met roergangers en roeiers te zijner beschikking
andere bedoelingen, die aanleiding geven tot ern- heeft en aan wien ook het onderhoud is opge-
stige rustverstoringen. Het plein is verder omslo- dragen ; tevens heeft hij de superintendentie over
ten door woningen en warong's of kedei's, een de kustverlichting.
paar apotheken, een barbierswinkel en ook vindt In Straat Riouw zijn drie bakenlichten der
men er den tempel en vaak een loge van een 6° orde op de eilanden Karas-ketjil, Terkoelei
der geheime genootschappen. Alles is ruw be- en Saoe. Het zijn opengewerkte ijzeren opstan-
werkt, smerig en draagt duidelijk blijk dat men den van 14, 13 en 11 M. hoog, waarop een wit
niet te doen heeft met een op eigen grond ge- vast bakenlicht in ijzeren lantaarn met spiegel-
vestigde bevolking. Achter de woningen en in ruiten. Zij hebben gebrand van 12 April 1887.
de hoeken van het plein treft men ware mest- De lichtwachters zijn gehuisvest in steenen wo-
hoopen aan, waar varkens van hun gading vinden, ningen, nabij de opstanden geplaatst. Op het
terwijl overal pluimgediertc en honden rondloo- uiteinde van het houten hoofd te Tandjoeng Pinang
pen. Nabij de kangka zijn de groentetuinen en brandt een rood vast licht.
vruchtboomen, waarvan de producten in de kangka In 1897 werd op de zuidoostpunt van Lingga,
worden verkocht. Tandjoeng Ilijang of Djang een ijzeren geraamte
Over de middelen van bestaan der verschil- gebouwd, waarop een wit groepschitterlicht van
lende categorieën van de bevolking is in dit werk de 4e orde brandt; ook daarnevens is een stee-
reeds gehandeld bij de bespreking der afdeelingen nen wachterswoning geplaatst.
waaruit de residentie bestaat en onder de namen Behalve deze van Gouvernementswege bezorgde
der verschillende producten die het gewest ople- verlichting worden in den Riouw-Lingga archipel
vert. Over de tin-exploitatie op Singkep zal hier- nog twee lichten onderhouden door bemiddeling
onder nader gesproken worden. De godsdienst van de controleurs van Karimon en Indragiri uit
der bevolking behoeft hier, als zijnde elders in bijdragen van de belanghebbende eigenaren der
dit werk behandeld, geen nadere bespreking. stoomvaartuigen en tongkang's. Beide zijn 8 mijlen
Hiervoren werd reeds opgemerkt dat het .ver- ver te zien; één is geplaatst op een heuvel achter
keer hoofdzakelijk te water plaats heeft. De be- Tandjoeng Ramboet bij den ingang van Straat
volking zelve behoeft daarvoor geen wegwijzers, Gelam, om het aanloopen van die straat en van de
maar anders is dat met de groote scheepvaart reede van Tandjoeng Balei bij nacht mogelijk te
die gebruik maakt van de voornaamste straten, maken, het andere brandt bewesten Prigi Radja
waarin de gevaren talrijk zijn. Door bebakening en vergemakkelijkt het binnenvallen van de In-
en kustverlichting wordt daarin voorzien. In allen diagiri-rivier.
deele toereikend is die nog niet, want Straat Volledige cijfers de scheepvaartbeweging en
Doerian b.v. is nog duister. De verlichting,bebake- den in- en uitvoer betreffende, zijn uit de be-
ning en betonning van Straat Singapoera geschiedt staande bronnen niet te putten en zoolang de
door de Engelsche Admiraliteit; de voornaamste toestanden in het gewest blijven zooals die zijn,
lichten zijn het Raffles-licht op Concy-eiland en zal het verzamelen van volledige en betrouwbare
het Horsburgh-licht op de Pcdra Branca-rots, ter- gegevens een onmogelijkheid wezen.
wijl nog meerdere lichten, tonnen en bakens den Volgens contract heeft de Koninklijke Paket-
veiligen weg zoowel door de straat als dien naar vaart Maatschappij een veertiendaagsche vaart-
Singapoera en Djohor aanwijzen. Den 6C Juni beurt die de communicatie van de hoofdplaats
"
1865 werd de betonning van Straat Riouw be- met Batavia en Singapoera onderhoudt. Veel meer
volen en met weinig verandering liggen thans dan met eenige plaats buiten het gewest in Ned.-
de tonnen nog op dezelfde plaatsen die daarvoor Indië bestaat gemeenschap van de hoofdplaatsen
toen werden aangewezen. De straten zijn nu bc- en meerdere eilanden met Singapoera, waartoe
bakend met 13 Ilerberts bakentonnen, één rivier- verscheidene kleinere stoomschepen worden gebe-
ton en 2 merkteekens als: zigd ; zoo is er een stoom-beurtvaart tusschen
I ton op het Rotterdam-rif; Tandjoeng Pinang en Singapoera; Soelit, Bojan en
I „„ op het 2/4 vadembankje z.o. van Pangkil; Singapoera; Dai en Singapoera; Tandjoeng Balei
oost van Poelau Sorej; en Singapoera; Rengat en Singapoera; zoowel voor
„ „
I
1 bij hoek Dompa; transport van personen als van goederen, van
1 „„ Terkoelei; welke gelegenheden ook tot overbrenging van de
s, de Sorej-reven; post wordt gebruik gemaakt. Die stoomvaart is
„ „
1
Isabella-bank; geheel in handen van Chineezen. Zij dagteekent
„ „
2
Toelau Tjemara; van 1869, toen het eerste stoomscheepje voor de
I
1 „„ „„ Klein Lobam;
het Malang orang-rif;
gemeenschap tusschen Tandjoeng Pinang en Singa-
poera in de vaart werd gebracht, weinige dagen
„ „
1
I Pan-rif; later door een tweede gevolgd. Sedert 1828 is
I „ „de Pas-op-klip;
I rivierton op de reede van Tandjoeng Balei (Groot
Tandjoeng Pinang een vrijhaven; het daarmede
beoogde doel handel en scheepvaart derwaarts te
Karimon): lokken en Singapoera naar de kroon te steken
1 ijzeren bolbaken op het Pan-rif; werd in het geheel niet bereikt. Behalve de
I steenen baken bij Tandjoeng Pinang. hooger besproken stoomscheepjes bevaren een
Verder is de geul, toegang gevende tot de aantal tongkang's en prauwen aan Chineezen be-
binnenreede van Riouw bebakend met 3 houten hoorende dezen archipel om de producten van
kegelvormige bakens en één bolbaken. de verschillende eilanden en den vasten wal naar
Voor het onderhoud wordt ƒ3OO 'sjaars besteed Tandjoeng Pinang of Singapoera te vervoeren, als
 RIOUW EN ONDERHOORIGHEDEN. 445

gambir, peper, machinehout, planken, balken,
houtskool, kalk, schelpen, visch, loepa-loepa (een
soort vischlijm, zoogenaamd ijzerglas, vooral aan
de mondingen der Indragiri-rivier door Chineezen
bereid), boombast voor looistof, akar pakies (een
liaan die als bindtouw gebruikt wordt), sagoe enz.
en die vandaar medebrengen wat de bevolking
noodig heeft. Zelfs de zoogenaamde sampan-kotak,
de eigenaardige vaartuigjes die het plaatselijk ver-
keer tusschen Tandjoeng Pinang, Sengarang en
Penjengat onderhouden en door den schipper
staande met twee lange riemen worden geroeid,
zijn in handen van Chineezen.
De inlandsche scheepvaart door de Singapoer-
sche Chineezen nagenoeg geheel verdrongen, is
van uiterst geringe beteekenis. Zij bepaalt zich
tot de visschersprauwen en de vaart met zeil-
prauwtjes naar Singapoera voor het overbrengen
van visch, vruchten enz. Die prauwen voeren
houten ankers met één arm met een grooten steen
of een stuk ijzer bezwaard. Enkele inlanders heb-
ben grootere zeilvaartuigen in hun bezit, vooral
in de afd. Poelau Toedjoeh.
De volgende cijfers aan de Koloniale Verslagen
ontleend, hebben betrekking op de scheepvaart-
beweging over 1896/98; uit de Handelsstatistie-
ken zijn getrokken de cijfers van in- en uitvoer
over 1895/99. Betrouwbaar zijn die cijfers alleen
voor zoover ze betrekking hebben op de enkele
plaatsen waar toen onze tolkantoren gevestigd
waren, namelijk te Koewala Ladjau en Anak Scrka.

Scheepvaartbeweging. — Havens in de Residentie Riouw en Onderhoorigheden.

AANGEKOME! SCHEPEN. VERTROKKEN SCHEPEN.

Inklaringen bij aan]:omst Inklaringen bij aankomst

van- en uitklarinj;en van- en uitklaringen
Kustvaart. bij vertrek naar- buiten Kustvaart.
bij vertrek naar- b liten
Ned.-Indië. Ned.-Indië.

Aai rtal Aai rtal Aantal Aantal

-
a a zeilscl repen
—
u zeilsc' repen § zeilschepen 8O. zeilschepen
_
_
e
4>
-7Ï 45
5 a.
0
o,
3 XI
p* ö
aN
73 £*
5 45 ■ «j
S 71 v u
u
OS ?i
B_s
o-g o,_ N
—
d
S </) a -41
ei g ° o Ca m u U
rt ïï S-8
O 4,
ri
M
■als
*" i uil uU
<-
<§ a <; S
__ -o|S •o 8 Cl _Sjj
S B:e? Sb 2 8> a-=>
O
3P> '| s o .:.'
'IJ
»»■-
t/i
bJO— * tsfi« bo.5
'f
llC ï) bil."
+■» 5 o *
Mg
3 « r*
5-S

1898
"39 77 445 1661 201 202 I im 4' 470 1622 188 189
1897
IOII 33 263 I307 176 176 I 1020 33 275 1328 149 149

1896
1006 2S 278 1312 160 161 | 976 23 284 1283 IOI 102

Uitvoer van de residentie Riouw en Onderhoorigheden.

GAMBIR WITTE PEPER ZWARTE PEPER

[AREN.

Aantal Kilogr. Waarde. Aantal Kilogr. Waarde. Aantal Kilogr. Waarde.

1899 6.890.308 ƒ1.722.577 384-039 ƒ 115.212 123.300 ƒ 18.495 'to

31-079*) 7.770 n)
156.981 -8Efl
1898 5-372-439 1.343.110 523.271 ï89-343 28.401 1—1
56.485") 14.121 fl) u
O
1897 7-107-575 i.776.894 839.816 25I-945 366.186 54.928 O
>
10.431 a) 2.608 «) i-i
1896 7.672.222 i.gi8.056 1.331.808 399-542 488.417 73.263 i§
'Z
1895 7.915.072 1.978.768 I-539-2I5 461.764 1.002.832 150.425 -*—N
446 RIOUW EN ONDERHOORIGHEDEN.

Waarde van den algemeenen in- en houdt het Gouvernement verschillende vaartuigen
uitvoer in guldens (Riouw en Indragiri). in de onderscheidene afdeelingen. In de laatste
jaren vóór 1868 waren in de residentie, waartoe
tot 1873 ook de tegenwoordige residentie Oost-
Jaren. Invoer. Uitvoer. kust van Sumatra behoorde, 9 kruisbooten gesta-
tioneerd, elk met 20 koppen bemand en sedert
'u 1863 tevens een raderstoomschip der Gouverne-
1899 1-301-750 2.293-003 'ö> ments Marine. In 1868 werd de formatie gewij-
712.0260) 955-492") d
zigd en bepaald dat zij zoude bestaan uit 7 ge-
I898 1.259.015 2.255-670 I a wapende booten met 16 koppen elk; in 1870
371-493 ") 612.625 fl) u
o
werden daaraan nog 3 kotters en 6 sampan's
1897 2-435-035 2.424.624 o
>
pandjang toegevoegd, bestemd voor den dienst
238.569 fl) 2g7-5ioa) [/) in de afdeelingen Lingga, Karimon, Batam, Noord-
i8g6 947-904 2.713.992 M
*? Bintang en Zuid-Bintang, later vermeerderd met
244.482 0) 218.516a) ;jjs
O
I kotter, 5 sampan's pandjang en I laadboot.
1895 I-233-736 2.806.535 c—.
« Terwijl het stoomschip der Gouvernements Marine
249-451") 188.179a) ter beschikking van den resident van Riouw en
In 1870 werd de handelsbeweging in de haven Ond. bleef, werd in 1879 de formatie der overige
van Riouw alleen (Tandjoeng Pinang en Senga- maritieme middelen weder gewijzigd en gebracht
rang) over het afgeloopen jaar door den toenma- op 4 groote zeilsloepen en 6 sampan's pandjang.
ligen resident geschat op niet minder dan 25 mil- In 1883 werd voor den dienst in de afd. Tandjoeng
lioen gulden. Pinang een stoombarkas aangewezen tegen intrek-
Wel opmerkelijk is dat meestal onder Engelsche king van I sampan pandjang en in 1894 kreeg
of inlandsche vlag wordt gevaren en behalve op de afd. Indragiri eveneens een stoombarkas, al
de Gouvernements-vaartuigen de Nederlandsche welke vaartuigen met inlanders zijn bemand.
driekleur weinig in de wateren van dit gewest Zal de dienst behoorlijk worden verricht en de
wordt gezien. Van controle op de geheel bande- besturende ambtenaar zijn plicht als zoodanig
looze kleine vaart is geen sprake. Behoorlijke kunnen vervullen, dan dient voor elke afdeeling,
controle zoude mogelijk worden en de inlandsche de Poelau Toedjoeh uitgezonderd, een stoomvaar-
scheepvaart zou zeer worden gebaat, wanneer de tuigje te worden aangewezen en voor den alge-
voornaamste havens voor den algcmeenen handel meenen dienst een residentie-stoomer, waartegen
werden opengesteld en artikel 130 van het Regee- het Gouverncments Marinevaartuig dat niet meer
ringsreglement van toepassing werd verklaard op dan 5 mijl loopt, daardoor weinig bruikbaar is
de havens, reeden en ankerplaatsen van dit gewest. in de straten met snellen stroom en 'sjaars aan
De kleinere prauwen vervaardigt men veelal traktementen, soldijen, werfloonen, voeding enz.
zelf, de grootere komen van Singapoera, maar ook bijna ƒ20.000 kost, kan vervallen.
in het gewest zelf zijn vermaarde scheepstimmer- Het inlandsch zelfbestuur bezit een aantal zeil-
wcrven op het eiland Poséh ten westen van Singkep. en roeivaartuigen en had ook een paar stoom-
Ook op verscheiden plaatsen in de Poelau Toedjoeh scheepjes, een barkas, te Dai gestationeerd, en
en op het eiland Mahmoed ten n.o. van Lingga een grooter schip de „Landjoet", dat zelfs voor
worden fraaie en deugdzame prauwen gemaakt, reizen naar de Poelau Toedjoeh werd gebruikt.
waaronder zeer snelle zeilers. Wedstrijden met zeil- Het onderhoud liet alles te wenschen over, ten
prauwen zijn het nationaal vermaak bij uitne- gevolge waarvan een paar jaren geleden de ketel
mendheid; vooral de vorsten en anak radja's hou- sprong en de stoomer verging, bij welke gele-
den er voortreffelijke prauwen voor deze wedstrijden genheid de sultan, die aan boord was, te nauwer-
op na, die overmatig groot zeil voeren, zoodat de nood er het leven afbracht.
bemanning bij de wedstrijden op uitleggers aan Vroeger waren er Gouvernements steenkolen-
de windzijde gezeten is om het omslaan van de depóts in de afd. Poelau Toedjoeh, te Rengat,
vaartuigen te voorkomen, iets wat intusschen her- te Mepar en te Tandjoeng Pinang, die alle zijn
haaldelijk gebeurt. Dan springen allen te water, opgeheven. In Maart 1893 werden de opgehevene
hoozen al zwemmende de prauw leeg, zetten de vervangen door één op Poelau Bajan, een eilandje
zeilen weer bij, om den wedstrijd te vervolgen. in de baai van Riouw gelegen, onder een man-
De planken en ribben worden van verschillende doer, die een sampan te zijner beschikking heeft.
houtsoorten gemaakt, de voorsteven steeds van Het gewest bestaat uit n. rechtstreeksch Gou-
kelèdang-, de gaffelvormige inhouten waarin de vernements grondgebied: I. in Indragiri
riemen rusten bij het staande roeien van mentada- (zie aldaar), 2. het evengenoemde eilandje Bajan
hout. De planken worden met pen en gat (de dat voorheen een inlandsche versterking droeg
pennen of houten spijkers van kepini-hout) aan en den i e Nov. 1784 door de onzen werd geno-
"
elkaar verbonden, en door een laag tusschen ge- men ; 3. het terrein, op een gedeelte waarvan de
nepen gelam-bast, die nat geworden uitzet, water- hoofdplaats Tandjoeng Pinang is gebouwd, dat
dicht gemaakt. Met de scheepvaart is ook de den igL Februari 1821 door Radja Djafar als
"
handel in handen der Chineezen; Europeesche gevolmachtigde van den Sultan met Bajan bij
handelaren zijn er niet. De inlandsche handel in contract werd afgestaan; b. het eilandje Loos
den Riouw-Lingga archipel is steeds achteruit- (zie aldaar) waarvan eigenaar is het Nederl. Zen-
gaande; op de eilanden vindt men enkele inland- delinggenootschap te Rotterdam, aan hetwelk resi-
sche winkeliers en reizende kleinhandelaren. Beter dent (majoor) Elout het voor ƒI6OO overdeed.
is het te dien opzichte gesteld in de afdeelingen Een voordeelig bezit was het niet. In 1838 had
Poelau Toedjoeh en Indragiri, waar vooral in de het behalve het traktement van den zendeling
laatste de inlandsche handel toeneemt in beteekenis. reeds ruim ƒ6400 gekost aan ontginning, terwijl
Ten behoeve van het bestuur, het transport dei- de opbrengst van groenten en vruchten slechts
ambtenaren en de uitoefening der politie onder- ƒll2O had bedragen. Ook uit een zendingsoog-
 RIOUW EN ONDERHOORIGHEDEN. 447

punt had het geen succes. Volgens Buddingh Chineezen hebben op te brengen en voor het
waren er in 1854 op Sengarang 200 Roomsche nemen van repressieve maatregelen wanneer de
Christenen, die zich „Hoei Serani" noemden, openbare veiligheid is aangerand. Onze recht-
maar geen enkele Protestant. Thans zijn er geen streeksche onderdanen buiten de hoofdplaats en
Christenen meer of een hoogst enkele en Loos is de etablissementen zijn sedert 1857 alleen de
geheel onbewoond en woest; c. de van elkander Chineezen, maar behalve met opzicht tot de bcdrijfs-
geheel onafhankelijke lcenrijkjes I. Lingga- belasting, de pachten en het rechtswezen voor-
Riouw en onderhoorigheden, 2. Indragiri. Het zooveel aangaat zaken die te onzer kennis komen,
eerste bestaat uit den eigenlijken Riouw-Lingga besturen die feitelijk zich zelf, regelen zelf hunne
archipel, hierboven nader omschreven, uit de sociale en economische verhoudingen, zorgen zelf
Poelau Toedjoeh (zie aldaar), d. z. de eilanden- of zorgen niet voor den aanleg en het onderhoud
groepen in de Chineesche zee tusschen Malaka van wegen en paden, naar gelang zij dat wen-
en Borneo, en de landschappen op den vasten schelijk en noodig oordcelen. De grondslag van
wal van Sumatra, die gelegen zijn ten zuiden de tegenwoordige bestuursinrichting werd gelegd
van Kampar van Danei af tot den rechter Gaoeng- in 1867, toen door de Indische Regeering voor-
oever, de zoogenaamde Batin 'nam soekoe en stellen daartoe aan het Opperbestuur werden ge-
verder uit het landschap Reteh, namelijk het land daan, die ten gevolge hadden de overeenkomst
aan den benedenstroom, daar het Gangsal-gebied met den leenman van 30 September 1868, noodig
meerendeels tot Indragiri (zie aldaar) behoort. omdat door de bestuursregelen bepalingen van het
Naast deze politieke indeeling staan admini- contract van 1857 werden aangetast. Toen werd
stratieve. Door het Gouvernement is het gewest bepaald, dat op eenige plaatsen buiten Tandjoeng
verdeeld in zes afdeelingen: I. Lingga onder Pinang Gouvernements-ambtenaren zouden worden
een assistent-resident te 'Tandjoeng Boeton '); 2. gevestigd en werden Dai op Lingga, Karimon,
Tandjoeng Pinang onder een controleur ter Boeroe (voor Batam), Pengoedjan (voor Noord-
gelijknamige hoofdplaats, aan wien een aspirant- Bentan) en Goenoeng Kidjang (voor Zuid-Bentan)
controleur is toegevoegd; 3. Batam onder een als zoodanig aangewezen, en de volgende afdee-
controleur op het alleen door Gouvernements die- lingen in het leven geroepen: Lingga, Karimon,
naren bewoonde rotseilandje Bojan, evenals Tan- Batam, Noord-Bintang, Zuid-Bintang en Tandjoeng
djoeng Boeton, een rotsig voorgebergte door moe- Pinang. Tevens werd bepaald dat de tot dusver
rassen van het eiland Lingga gescheiden, de meest door het Gouv. uitgekeerde tegemoetkoming tot
ongeschikte plaats, die met mogelijkheid te kiezen wering van zeeroof zou worden ingetrokken en
was; 4. Karimon onder een controleur te Tan- dat het Gouvernement zelf voor middelen tot
djoeng Balei; 5. Poelau Toedjoeh onder een uitoefening van politie zoude zorgen. Voor ont-
luitenant der Chineezen te Sianten (aan wien wikkeling van land en volk heeft de maatregel
echter niet de bevoegdheden van een controleur- niets uitgewerkt, maar wel stegen voor 1870 de
afdeelingschef zijn toegekend) en 6. Indragiri pachten met ƒ184.000. In 1888 werd den 26='.
onder een controleur te Rengat, aan wien sedert Januari een nieuwe overeenkomst met onzen leen-
1892 voorloopig en in ißgg definitief een aspirant-man gesloten, waarbij werd bepaald dat de plaatsen
controleur is toegevoegd. Het inlandsch zelfbe- waar onze bestuursambtenaren gevestigd werden,
stuur van Lingga-Riouw en onderhoorigheden zouden zijn de eilanden: Lingga, Groot-Karimon
heeft het lijkje verdeeld in wakilschappen, met en Bojan en dat de afdeelingen zouden zijn Lingga,
amir's aan het hoofd, aan wie de volkshoofden Karimon, Batam en Tandjoeng Pinang. De tegen-
ondergeschikt zijn, zoomede een aantal anak- woordige afd. Indragiri ressorteerde toen deels
radja's die over gedeelten van de wakilschappen onder de afd. Lingga, deels onder Batam; zij werd
zijn gesteld. Volgens het vigeerend contract ge- in 1892 tot een afzonderlijke afdeeling verheven.
schiedt de hier bedoelde indeeling geheel buiten De Poelau Toedjoeh behoorde tot de bemoeienis
weten of medewerking van het Europeesch be- van den controleur van Tandjoeng Pinang, d. w. z.
stuur dat ook, zeer ten nadeele van de bevolking, voor het innen der belastingen, want van eenige
geen de minste bemoeienis meer heeft met de werkelijke bestuursbemoeienis was geen sprake.
benoeming van de inlandsche hoofden, terwijl te Behalve de hooger genoemde besturende ambte-
voren de afdeelingshoofden werden benoemd in naren, het personeel op de Gouvernements vaar-
overleg met den resident, wiens handteekening tuigen, dat voor de bebakening en kustverlichting
mede onder hunne akte van aanstelling was ge- en het hierna te noemen politie-personeel zijn in
plaatst. Aan het hoofd van het gewest staat de de residentie bescheiden: een secretaris, fd. alge-
resident, wiens zetel te Tandjoeng Pinang is en meen ontvanger, ambtenaar voor den burgerlijken
aan wien de hooger genoemde bestuursambtenaren stand en bewaarder van de registers van in- en
ondergeschikt zijn. Behalve wat betreft het recht- overschrijving; een commies, vroeger fd. griffier
streeksch Gouvernements grondgebied, de etablis- van den landraad, voor welk ambt in 1894 tijde-
sementen en de nautische veiligheid der voor- lijk en sedert 1899 definitief een afzonderlijk
naamste zeewegen is van werkelijk bestuur, van ambtenaar is aangewezen; een ambtenaar voor
zorg voor de toeneming der welvaart van de be- Chineesche zaken; een tolk voor de Chineesche
volking, voor de ontwikkeling der hulpbronnen taal (Chinees); vier klerken te Tandjoeng Pinang;
van het land, voor den aanleg en het onderhoud een klerk, tevens fd. havenmeester te Tandjoeng
van wegen, bruggen en andere openbare werken Boeton; zes inlandsche schrijvers, waarvan die
geen sprake. Er wordt zooveel als mogelijk is bij den controleur van Tandjoeng Pinang tevens
gezorgd voor de inning van de belasting die de adjunct van den hoofddjaksa is; een inlandsch
oppasser bij den fd. algemeen ontvanger; een
1) De officieel aangewezen standplaats was inlandsch geldteller; een Chineesche schrijver te
sedert 1868 Dai, later sedert 1888 Lingga, Tandjoeng Boeton; een schout te TandjoengPinang;
maar de feitelijke is het meer dan een uur zuid- een landmeter; een rooimeester; een notaris, tevens
westwaarts daarvan gelegen Tandjoeng Boeton. vendumeester; een predikant; een hoofddjaksa;
448 RIOUW EN ONDERHOORIGHEDEN.
een pangoeloe bij den landraad; een havenmees-
ter; een kantoorchef der l e kl. bij den post- en
telegraafdienst; een opzichter 2 e kl. eerstaanwe-
zend waterstaatsambtenaar; een kapitein der Chi-
neezen te Tandjoeng Pinang; twee luitenants der
Chineezen te Tandjoeng Pinang; een luitenant der
overwalsche vreemdelingen te Tandjoeng Pinang;
een luitenant der Chineezen te Noord-Bentan;
en id. te Zuid-Bentan (beide houden gewoonlijk
ter hoofdplaats verblijf); een id. te Sengarang;
een kapitein der Chineezen te Tandjoeng Boeton
(Lingga); een luitenant der Chineezen te Singkep
(die te Dabo woont); een luitenant der Chinee-
zen te Rengat (Indragiri); een id. te Tandjoeng
Balei (Karimon); een id. te Bojan (Batam) en
een te Sianten (Poelau Toedjoeh); twee kam-
ponghoofden voor de Javanen, Maleiers en andere
inlanders te Tandjoeng Pinang; een aantal Chi-
neesche districts- of soengei-hoofden over de ver-
schillende eilanden verspreid en drie vaccinateurs,
waarvan één te Tandjoeng Pinang, één te Tan-
djoeng Boeton en sedert 1897 één te Rengat. Ter
hoofdplaats van het gewest ligt een garnizoen in
het fort Kroonprins, dat op een heuvel is gebouwd
en de reede en het eilandje Penjengat bestrijkt.
Het fort is van steen, van diepe droge grachten
voorzien en bewapend met twee lange, getrokken,
bronzen kanonnen van 12 c.M., benevens eenige
kleinere gladde vuurmonden. De bezetting bestaat
uit een compagnie infanterie, sterk 4 officieren
en 125 man, een detachement artillerie onder een
luitenant van dat wapen en eenig hospitaalper-
soneel met een officier van gezondheid l e kl. In
het fort bevinden zich behalve de noodige kazer-
nes, rustkamers enz. nog een geweermakers-atelier,
een buskruitmagazijn en een laboratorium. Daar-
buiten is de woning van den kapitein-militairen
commandant, de ziekenzaal, het kleedingmagazijn
met woning voor een adjudant-onderofficier-kwar-
tiermeester, de gymnastiek- en schermzaal en de
militaire cantine.
Wat dertig jaren geleden van de Chineezen op
de eilanden van den Lingga-Riouw archipel werd
gezegd, dat zij daar geheel hun eigen heer en
meester waren, geldt in menig opzicht ook thans
nog. Wel zijn de hooger genoemde Chineesche
officieren en hoofden door het Gouvernement over
hen gesteld, maar behalve op de hoofdplaatsen
bepaalt zich hunne bemoeienis tot de zorg voor
de inning der belastingen en de pachten, waarbij
zij gewoonlijk zelf zijn geïnteresseerd. Vóór 1862
waren ter hoofdplaats van het gewest twee kapi-
teins, één voor de „Emoyer"- en één voor de
„Kanton"-Chineezen. De moord op den eerstge-
noemden gepleegd in 1858 op instigatie van den
Kanton-kapitein, die naar Menado verbannen werd,
was de aanleiding dat beide betrekkingen werden
opgeheven en één kapitein en twee luitenants te
Tandjoeng Pinang, zoomede twee luitenants te Se-
ngarang werden geplaatst. In 1883 werd één der lui-
tenantsplaatsen te Sengarang ingetrokken en een
luitenant te Rengat aangesteld. Al de Chineesche
officieren ontvangen een bezoldiging, de kapiteins
van ƒIOO 's maands, de luitenants van ƒ 50, een
bedrag van geen de minste beteekenis, vergele-
ken bij wat ze als handelaren, pachters, plantage-
houders en vaak ook door knevelarij weten te
verdienen. Vóór 1869 waren ook de districts- of
soengei-hoofden bezoldigd; nu vervullen zij hun
ambt om niet en is reeds daarom weinig toewij-
ding van hen te verwachten. Want ook zij be-
hooren tot de ruwe heffe des volks en hebben
hun land tijdelijk verlaten om geld te maken,
niet eens met het voorbehoud „if you can ho-
nestly". Plichtsbetrachting stelt hen bloot aan aller-
lei moeielijkheden en gevaren van de zijde der in
geheime genootschappen (zooals Loh Pah Tong,
Sam Tiam Foei, Gie Hm, Gie Hok enz.) nauw
verbonden landgenooten, genootschappen, waartoe
zij trouwens evenals de Chineesche officieren zelf
behooren en die wel is waar niet het minste ge-
vaar voor ons gezag opleveren, maar niettemin
een zeer verderfelijken invloed uitoefenen, omdat
zij de leden a tort et a travers steunen en hen
rechtigen tot het doen van memeeden voor de
rechtbanken, wanneer het belang van den terecht-
staanden broeder zulks medebrengt. De soengei-
hoofden zijn de voornaamste helpers bij het innen
der bedrijfsbelasting, maar van het collccteloon
krijgen zij geen cent. De benaming „districts-
hoofd" doet denken aan een wel begrensde af-
deeling, waarover het gezag van het hoofd zich
uitstrekt. Van geen enkel district echter is bij
het Bestuur de begrenzing hekend, ja, tot voor
weinig jaren was menige soengei nog nooit door
een Europeesch ambtenaar gezien en nog zijn er
die in dat geval verkeeren. De soengei-hoofden,
hoezeer ze thans op voordracht van den afdee-
lingschef door den resident worden benoemd
de Chineesche officieren worden op voordracht
—
—-
van den resident door den Gouverneur-Generaal
benoemd zijn geen schepping van het Euro-
peesch bestuur, maar van de Chineezen zelf; hun
positie houdt verband met het hoofdbedrijf der
Chineezen in den Riouw-Lingga archipel, de
gambir-cultuur. De ondernemingen moeten, vooral
in het belang van den afvoer van het product
en den aanvoer van al wat noodig is, langs de
oevers van een riviertje (soengei) worden geves-
tigd. Dat vestigen wordt „boeka soengei", „een
rivier openen" genoemd en had plaats door den
een of anderen ondernemenden Chinees, hetzij
uit eigen initiatief of krachtens opdracht van een
ter hoofdplaats of te Singapoera wonend hande-
laar. Met eenige koelies, waaronder ook een zoo-
genaamd deskundige, de doekoen, zooals de Ma-
leiers dien noemen, wordt een terrein gezocht
waarvan de ligging nabij een geschikte afscheep-
plaats en verschillende teekenen, zooals kleur en
smaak van den grond enz. doen verwachten dat
de onderneming er zal kunnen slagen. Dan wordt
nagegaan hoeveel tuinen er te openen zijn, d. i.
hoeveel stukken grond elk genoeg gambir voor
een fabriek, een kawah (groote ijzeren pan) kunnen
opbrengen. Nu worden de gronden aangevraagd
aan den sultan (dit voorbeeld geldt Lingga; voor
de noordelijke eilanden had men zich tot den
jang di pertoewan te wenden), die een „soerat
besar" afgeeft tegen betaling van ,f 100 voor
elke kawah uitgestrektheid. Bezit de aanvrager
zelf geen middelen om een fabriek te openen,
dan zoekt hij de verkregen concessie meest stuks-
gewijze over te doen aan groothandelaren, die als
„tauké negri" optreden en door een planter, den
„tauké kebon", de bangsal doen bouwen, de plan-
tage doen aanleggen, ontginnen en beheeren. De
concessionaris zelf werd soengei-hoofd, thaulo of
aboi over al de ondernemingen; hij vestigde zich
in de kangka, het dorp dat aan of nabij de af-
scheepplaats werd gebouwd en waar hij de kedei's,
de winkelhuisjes verhuurde. Als soengei-hoofd had
hij recht op de pacht van het opiumdebiet, van
 RIOUW EN ONDERHOORIGHEDEN.
dobbelspelen en varkensslacht. Zelfs als hij naar
China terugkeerde bleef hij, volgens de door de
Chineezen aangenomen adat, de thaulo, in dien
zin dat hij aanspraak bleef houden op de even-
genoemde voordeden. Deze thaulo's nu zijn het
of hunne opvolgers, die in den regel door het
Bestuur tot districtshoofd worden benoemd en
van den resident een acte van aanstelling ont-
vangen. Er is hier overeenkomst met onze soekoe-
hoofden (panghoeloe rodi) ter Sumatra's Westkust.
Als thaulo zijn zij adathoofden, als districtshoofd
een soort politiebeambten en helpers bij het innen
der belastingen.
De verhouding tusschen tauké negri en tauké
kebon is een zeer eigenaardige; de tauké negri is
de geldschieter die de materialen, de koelielooncn,
alles betaalt, die de rijst, het opium, de werktui-
gen en wat er verder noodig is, verstrekt, het-
geen ten laste van de plantage wordt gebracht
en soms eerst na vele jaren bij kleine bedragen
wordt afgedaan. Zoodra er product is moet dit
geheel aan den tauké negri worden geleverd tegen
den marktprijs, die gewoonlijk door de Chinee-
sche handelsvereeniging, de gezamenlijke tauké
negri's van een zelfde eiland, de konket, wordt
vastgesteld en dan nog door den tauké negri ver-
minderd wordt met de oentoeng datjing, een zeker
bedrag voor spillage en met een willekeurig bedrag
dat de rente voorstelt van het in de onderneming
gestoken kapitaal. Dit laatste vermeerdert en dus
ook de rente, omdat de kosten van de rijst die
de tauké negri verstrekt niet worden afgetrokken.
Wat er eindelijk overblijft ontvangt de tauké
kebon, die er de koelies van betaalt en hunne
tabak, sirih en voeding'; de dagen waarop zij niet
gewerkt hebben, worden afgetrokken van het loon.
De groote feesten die in de kangka worden
gevierd met wajangvertooning, o. a. in de maand
Tsap-it-goë, worden bekostigd uit bijdragen van
de geheele bevolking der soengei; kleine feesten
bekostigt de thaulo. Levert een onderneming geen
genoegzame winst aan den tauké negri, dan tracht
hij die over te doen aan een ander tegen beta-
ling van de op den tuin rustende schuld. Soms
ook betaalt dan de tauké kebon een gedeelte van
die schuld af, om zoodoende gemakkelijker een
ander tauké negri te kunnen vinden. Lukt dat
niet, is er dus geen werkkapitaal meer te krijgen,
dan wordt de onderneming gesloten. Veelal is
dat een gevolg van het zoogenaamde djoewal-
tjoeri, het clandestien verkoopen van het product
door den tauké kebon aan een ander dan den
tauké negri, vaak met medewerking van den thaulo.
De meerdere gemeenschap met Singapoera, de ban-
delooze scheepvaart, het gemis van doeltreffende
bepalingen, chaotische toestanden, onvoldoende
kennis van land en volk bij de rechterlijke macht
en dientengevolge uitspraken, niet gegrond op
adat en rechtsbegrippen der bevolking, zijn zoovele
oorzaken die het kwaad hebben doen toenemen en
eene opheffing en verbetering van de gambir- en
pepercultuur in den Riouw-Lingga archipel zeer in
den weg staan. Dat die cultuur door de landbou-
wers onder zeer bezwarende voorwaarden wordt
gedreven is zeker. De Chineesche groothandelaar-
geldschieter, neemt ware woekerwinst. Konden de
gambir- en peperplanters werkkapitaal bekomen,
u
al was het tegen 20°/ 's jaars, onder waarborg van
het product, dan zou de cultuur zeer zeker een
groote vlucht nemen en door de landbouwers met
aanzienlijk voordeel gedreven kunnen worden.
UI
449
Van de twee leenstaatjes die de residentie vor-
men is het soetanaat Indragiri elders in dit werk
besproken. In Lingga-Riouw en Onderhoorigheden
is sedert 18 Februari 1885 onze leenman de sul-
tan Abdoe'l Rachman Maadlam Sjah. Zijne ver-
houding tot het N.-I. Gouvernement en verplich-
tingen tegenover de bevolking zijn te vinden in
het contract van 1 December 1857 en in de acte
van verband en van bevestiging van 22 Decem-
ber 1884. Voor de verdere overeenkomsten zie
bl. 386 van dit werk, waaraan nog moet worden
toegevoegd het contract van 22 December 1897,
waarbij het recht tot tolheffing in de landschap-
pen op den vasten wal van Sumatra, de Batin
'nam soekoe en Reteh, aan het Gouvernement
werd afgestaan tegen een jaarlijksche uitkeering
aan den onderkoning van ƒ36.000. Gaf jaren lang
al wat bij plechtstatige aanrakingen met vertegen-
woordigers van het Europeesch bestuur aan cere-
monieel over en weer viel in acht te nemen, aan-
leiding tot aanmatiging en tekortkoming van de
zijde van het zelfbestuur, in 1897 werd eindelijk
door het N.-I. Gouvernement een reglement vast-
gesteld dat de zaak regelde. Behalve evengenoemd
bedrag van ƒ36.000 ontving de rijksbestuurder
nog ƒ97.000 e s jaars uit 's lands kas, terwijl den
Sultan een bedrag van f 35.000 'sjaars door het
Gouvernement is toegelegd. Sedert den dood van
den laatsten onderkoning Radja Moeda Mocham-
nied Joesoef is, zooals boven gezegd, de sultan
zelf als rijksbestuurder opgetreden en wordt der-
halve het bedrag van ƒ 168.000 aan hem in maan-
delijksche payementen van ƒ14.000 uitgekeerd.
Van een inlandsch bestuur te spreken heeft voor
Lingga-Riouw en Onderhoorigheden eigenlijk geen
zin. Door de niachthebbenden toch wordt niets
gedaan om land en volk te ontwikkelen en tot
welvaart te brengen; alle inkomsten dienen uit-
sluitend voor het onderhoud en de genoegens
van de vorsten en anak radja's en wat er is van
politie en justitie, een schout en eenige oppas-
sers en een rechtbank te Penjcngat, heeft voor
de publieke veiligheid en de rechtsbedeeling luttel
waarde. Wat de plichten betreft die het contract
aan het zelfbestuur ten opzichte van de bevol-
king oplegt, is het een doode letter gebleven en
waardeloos in de practijk is de bepaling van
art. 10, dat de sultan en zijne rijksgrooten zich
verbinden het welzijn des volks te bevorderen,
met rechtvaardigheid te regeeren, den landbouw,
de nijverheid, de scheepvaart en den handel in
het rijk te beschermen en te bevorderen en tot
geene maatregelen te besluiten waardoor die kun-
nen belemmerd worden. Was het tegendeel voor-
geschreven, dan zou het voorschrift een juister
beeld van den toestand geven. Intusschen zou
het een groote onbillijkheid zijn de schuld van
dien toestand alleen op de schouders van het
zelfbestuur te laden. Voor het goed vervullen
van de taak die het bij het contract is opgedra-
gen mist het de noodige middelen; daartoe zou
noodig zijn dat, wat Riouw opbrengt, ook ten bate
van Riouw werd besteed. Evenzeer mist het zelf-
bestuur de krachtig leidende hand die onverbid-
delijk tot plichtsbetrachting dwingt. Heeft niet
de bevolking het recht van ons te verwachten
dat wij zorg dragen voor stipte nakoming van
de schoonklinkende contractsbepalingen, die haar
heeten te vrijwaren tegen knevelarij en onder-
drukking en haar welzijn beoogen? En meent
men werkelijk dat volslagen verwaarloozing van
29
450 RIOUW EN ONDERHOORIGHEDEN.
onze plichten in dat opzicht onzen naam en onze
positie in de overheerschste gewesten ten goede
komt? De baten die uit de residentie in 's Lands
schatkist zijn gevloeid beloopen millioenen, en
wat is de indruk dien men krijgt als men de
eilanden doorkruist, de kampong's bezoekt? Ar-
moede, totale afwezigheid van alles wat in zoo
menig ander gewest getuigt van den weidoenden
invloed van Neerlands oppergezag, waar fraaie,
breede wegen de welvarende dorpen verbinden,
waar bloeiende sawah's, uitgestrekte ladang's af-
wisselen, waar orde heerscht en veiligheid van
persoon en goed. Dat een zoogenaamd inlandsch
zelfbestuur tle minst wenschelijke bestuursvorm is
voor land en volk, treedt overal, maar nergens dui-
delijker aan het licht dan het in Lingga-Riouw doet.
Bij het suppletoir contract van 26 Januari 1888
is een opgaaf gevoegd der wettig bestaande en
werkende belastingen in het leenrijk. Deze zijn:
Belastingen op den handel: I°. een recht
van 75 dollarcenten per kojan (40 pikol) laad-
ruimte der vaartuigen, aan welke passen voor
buitenlandsche reizen worden verleend, te betalen
voor iedere reis, waartoe het vaartuig het rijk
verlaat; 2°. een uitgaand recht van 75 dollar-
centen voor iedere honderd tamping (4 pikol)
sagoe bij den uitvoer uit het rijk. Belastingen
op den landbouw: I°. een jaarlijksche heffing
van /, 6 of / 12 per gambir-ladang in het rijk,
naar mate de ladang's zijn kleine of groote. De
reeds bestaande gambir-latlang's blijven onderwor-
pen aan een heffing van jf 4, jj $ of jj 6 's jaars
per gambir-ladang, naarmate de ladang's zijn
klein, middelmatig of groot. 2°. een jaarlijksehe
heffing van 15 dollarcenten per doesoen of (sagoe)
tuin in het rijk, onverschillig van welke uitge-
strektheid. Belastingen op personen: 1".
eene heffing van 32'/., dollarcenten van ieder per-
soon, die het rijk weuscht te verlaten en zich
.
daartoe van een pas voorziet; 2°. eene jaarlijk-
sche heffing van één tot drie gulden per huis-
gezin (klamin) naarmate de welgesteldheid van
het huisgezin te bepalen, op de eilanden uitma-
kende de Natoena-, Anambas- en Tambilau-groe-
pen, bij den inlander bekend onder den naam
Poelau-Toedjoeh; 30 een grondhuur van 20 dol-
larcenten tot jj I 's maands naar gelang van den
omvang der nering vast te stellen, van alle ooster-
sche vreemdelingen, die zich ter uitoefening van
den handel buiten de Gouvernements etablisse-
menten in het rijk nederzetten, uitgezonderd in
de kampong's Dai en Sengarang, zoomede op de
bereids aan niet-inhcemsche onderdanen ten be-
hoeve van den landbouw verhuurde gronden, waar
men van deze heffing blijft vrijgesteld. Hee-
ren diens ten: Bij het uitrusten van prauwen,
zoo door den sultan als zijne mantri's is de be-
volking, daartoe opgeroepen, verplicht die tot
bemanning te dienen tegen het genot van voe-
ding zonder meer, zoolang hunne voldoening aan
de oproeping duurt. De bevolking bestaat uit
twee deelen: gegoede ingezetenen en rajah's. Over
de diensten der rajah's kan niet langer dan ge-
durende honderd dagen achtereenvolgend worden
beschikt, terwijl de gegoede ingezetenen verplicht
zijn dienst te presteeren zoolang de sultan dien
behoeft. Het opgaand hout in de bosschen en al
hetgeen wat zich van waarde in die bosschen en
onder den grond bevindt, wordt als het eigen-
dom van den sultan beschouwd, waarvan hij den
aankap en de ontginning toestaat tegen zooda-
nige prijzen als hij voor ieder geval in het bij-
zonder vermeent te kunnen bedingen. Bij uit-
zondering op dezen regel is het echter aan de
inheemsche onderdanen van het rijk toegestaan
om, ten eigen gcbruike, vrijelijk en zonder eenige
betaling deswege hun voordeel in de bosschen te
zoeken, mits zich onthoudende van het kappen
van wangkang-masten, krandji-hout (voor wang.
kang-roeren gebezigd wordende) en klédang-hout
(voor Chineesche doodkisten gebruikt). Zijn die
boschproducten, waaronder ook hout begrepen
wordt, echter bestemd om daarmede handel te
drijven, dan betaalt men daarvan een recht ad
10% der plaatselijke waarde, 't welk naar ver-
kiezing in natura of geld kan worden opgebracht.
De aankap van brandhout voor de bereiding van
gambir benoodigd, is, onverschillig den landaard
der personen, die zich daarmede onledig houden,
vrij van iedere betaling. De agar-agar-visscherij
blijft belast met eene jaarlijksche retributie ten
bedrage van 60 bahara's (3 a 4/2 pikol) aan den
sultan uit te keeren van het in den eigenlijken
Lingga-archipel en van 20 bahara's aan den onder-
koning van het in den eigenlijken Riouw-archipel
verkregen product.
Mag het vorenstaande volgens het contract wet-
tig worden gevorderd, het geeft in de verste verte
geen beeld van hetgeen werkelijk wordt geëiseht.
Legio afwijkingen en onwettige heffingen, ver-
schillend voor onderscheidene plaatsen, zijn be-
kend: verplichte levering van sagoe; tabaksmono-
:
polie opiumpacht, pacht van dobbelspelen, recht
tot verkoop van tabak en tot opkoop en uitvoer
van tripang, schildpad en paarlmoerschelpen tegen
vastgestelde prijzen in de Poelau Toedjoeh; be-
lasting op laadruimte ook van vaartuigen die rei-
zen doen binnen het gewest (zelf hebben de
radja's handelsschepen in de vaart die, niet ge-
drukt door eenige belasting, den particulieren
handel belemmeren); heffingen voor vergunningen
tot het aanleggen van gambir-tuinen; vendurech-
ten; grondlasten; belasting op erfenissen; onver-
plichte heerendiensten; en met deze opsomming
is lang niet alles genoemd.
Toch luidt artikel 26 van het contract: „Zijne
Hoogheid de sultan en zijne rijksgrooten verbin-
den zich, om de, volgens de landsinstellingen
wettig bestaande belastingen, waarvan het genot
aan hen is overgelaten, hetzij die in geld, hetzij
in voortbrengselen, hetzij in arbeid worden ge-
heven en voldaan, niet te verhoogen of te bezwa-
ren, noch ook nieuwe belastingen in te voeren,
zonder de toestemming van den Gouverneur-Gene-
raal. Eene opgave van dusdanig wettig bestaande
en werkende belastingen wordt bij dit contract
gevoegd, om bij mogelijk geschil te worden ge-
raadpleegd. Z. H. de sultan en zijne rijksgrooten
dragen zorg, dat met nauwgezetheid gewaakt worde
tegen bovenmatige of onwettige heffingen".
Waarlijk, het behoeft geen verwondering te
baren dat de bevolking gaarne verlost zoude zijn
uit een toestand, waarbij alle rechtszekerheid voor
haar ontbreekt, die haar hulpeloos overlevert aan
uitzuiging en willekeur, te meer waar het stam-
huis, waaraan zij volgens de landsinstellingen
onderworpen was, is ter zijde gesteld en hare
tegenwoordige vorsten Boegmeezen zijn.
Nu het onderkoningschap feitelijk is afgeschaft
en de vormelijke bevestiging daarvan zich wel
niet lang meer zal doen wachten, kan eene uit-
voerige bespreking van de vroegere gezagsverdee-
 RIOUW EN ONDERHOORIGHEDEN. 451

lmg, die ook geenszins overeenkomstig de con- vechtpartijen zijn in geen enkel deel van den
tractsbepalingen was, achterwege blijven. Alleen archipel zoo veelvuldig als hier, hoezeer ze in
zij opgemerkt dat reeds bij het contract van 1830 aantal verminderd zijn. Slavernij, hoezeer op het
de bepaling werd gemaakt, die in dat van 1857 papier afgeschaft, komt nog wel voor, maar in
werd herhaald, dat onder het opperbestuur van geringe mate; pandelingschap daarentegen is nog
den sultan het bestuur over het rijk zal gevoerd vrij algemeen.
worden, onder de voorwaarden en regelen bij het Het rechtswezen in het gewest wordt beheerscht
contract omschreven, door een rijksbestierder als door het zoogenaamde Riouw-reglement van 1882,
radja moeda. Feitelijk echter was die radja moeda dat den Landraad te Tandjoeng Pinang aanwijst
of onderkoning ongeveer als een vasal van den als de dagelijksche rechter der Gouvernements
sultan en beschouwden beiden, trots de contracts- onderdanen, zooals die door het contract worden
bepalingen, het rijkje als uit twee deelen bestaande,aangewezen. Maar ook kunnen onderdanen van
waarvan de sultan Lingga, Singkep en omliggende het zelfbestuur b. v. voor pachtsovertredingen,
eilanden, zoomede in den laatsten tijd Reteh ex- voor misdrijven te zamen met Gouvernements
ploiteerde en de radja moeda het overig gedeelte. onderdanen gepleegd e. a. voor den Landraad
Vroeger werd ook Reteh tot het gebied van den terecht staan. Leden van die rechtbank zijn de
onderkoning gerekend. In een Maleisch geschrift Chineesche officieren in de afd. Tandjoeng Pinang,
waarvan een exemplaar in het archief te Pcnjengat het hoofd der overwalsche vreemdelingen en de
aanwezig is en dat den titel draagt „Geschiedenis beide kamponghoofden ter hoofdplaats, terwijl
der verhouding tusschen de Maleische en Boegi- sedert 1899 ook Europeanen door den Gouver-
neesche vorsten of tusschen den Jang di pertoean neur-Generaal tot lid van den landraad kunnen
besar en den Jang di pertoean moeda, komt o. a. worden benoemd. Om eenig denkbeeld te geven
voor dat Reteh, de landen van den Batin 'nam van den omvang der werkzaamheden kan dienen
soekoe en de eilanden daaromtrent tot en met dat b. v. in 1895 op 93 dagen 152 zittingen
Karimon door Radja Hadji op zekeren Datoe werden gehouden. Zeer ten onrechte is den resi-
Malaikat van Menangkabau zijn veroverd en hem dent het voorzitterschap van den landraad opge-
behoorden voor zich en zijn nakomelingen. Gaan- dragen, waarmede èn om het aantal èn om den
deweg zijn de adathoofden van de verschillende aard der zaken èn in 't belang van den bestuurs-
bestanddeelen der bevolking, de batin's, orang- arbeid een afzonderlijk ambtenaar moest worden
kaja's, panghoeloe's, djoeroe's enz. geknot in po- belast. De rechtspraak in Riouw is een zeer
sitie en rechten, en zij hebten meerendeels een moeilijke, omdat de Chineesche bevolking van
even schamel bestaan als hunne onderhoorigen. groot tot klein met eene zeer zeldzame uitzonde-
De sultan is thans gevestigd op het eilandje ring moreel op den laagsten trap staat, zoodat
Penjengat of Mars tegenover de hoofdplaats Tan- valsche beschuldigingen, memeeden, omkoope-
djoeng Pinang, in de astana van wijlen zijn vader, rijen, hulp aan vermogende misdadigers de meest
den vroegeren onderkoning, een gebouw, hoofd- gewone zaken zijn. Eén landraad is voor het uit-
zakelijk bestaande in een groote pendoppo met gestrekte gewest, met moeilijke gemeenschap van
wit marmeren vloer en daaraan grenzend ruim de samenstellende deelen, ook ontoereikend. Gaat
binnenvertrek, en dat overigens een aantal kleine men na dat b. v. ter Sumatra's Westkust bijna
kamers bevat. Ook de familieleden van den sultan ieder controleur een landraad (rapat) voorzit, dan
hebben op het eiland fraaie woningen, waaronder kan het voorzeker geen bezwaar opleveren de
uitmunt de met een verdieping prijkende astana afdeelingschcfs in dit gewest, die een zooveel
van des sultans broeder, den edelen, energieken minder omvangrijken werkkring hebben, daar zij
en ontwikkelden Radja Ali, jarenlang de aange- niet veel anders dan magistraat, politierechter en
wezen opvolger van den onderkoning, doch die belastinggaarders zijn, met het landraadpresidium
bij den dood zijns vaders weigerde diens plaats voor hunne afdeeling te bekleeden. Vooral ook
in te nemen. Vroeger hielden de sultans verblijf aan de justiciabelen zou dit zeer ten goede komen,
op het eiland Lingga, in de kampong van dien daar bij den tegenwoordigen toestand de preven-
naam, nabij de groote Chineesche vestiging Dai: tieve hechtenis voor beklaagden uit de afdeeling
de astana van den laatsten Maleischen sultan is Lingga ongeveer twee maanden langer duurt dan
er tot een ruïne vervallen. Abdoe'l Rachman be- voor die uit de afdeeling Tandjoeng Pinang. Het
woonde er een houten huis, electrisch verlicht en aantal politie-overtredingen dat berecht wordt is
overladen met al wat in de Singapoersche toko's uit den aard der zaak op de hoofdplaats veel
te koopen is; een telefoon, die echter spoedig grooter dan elders in het gewest. Worden ter
onbruikbaar was, verbond de woning met Tan- politierol te Tandjoeng Pinang door den contro-
djoeng Boeton, den zetel van den assistent-resident. leur aldaar jaarlijks tusschen de 250 en 300 zaken
Het volk zegt van en tot den sultan „Toeankoe", berecht, op de andere afdeclingshoofdplaatsen zijn
van en tot den onderkoning „Jamtoean". Het het slechts enkele tientallen of minder. Van over-
praedikaat der Maleische sultanskinderen, zonen tredingen buiten die plaatsen toch wordt niets
en dochters, is „Tongkoe"; de aangewezen op- vernomen en op Bojan zelf, den zetel van den
volger draagt den titel „Tongkoe besar". De Boe- controleur van Batam, wonen niet anders dan hij
gineesche vorsten hebben den titel „Radja". en zijn ondergeschikt personeel met eenige be-
Al sedert een lange reeks van jaren heeft de dienden, huisgenooten van den luitenant der Chi-
algemeene veiligheid in Lingga-Riouw en Onder- neezen. Behalve het Algemeen Politie-strafrcglc-
hoorigheden veel te wenschen overgelaten, bij ment dat voor de geheele residentie geldt ten
het beoordeelen waarvan niet uit het oog mag aanzien van de Gouvernements-onderdanen, werken
worden verloren dat het gewest bewoond is door ter hoofdplaats verschillende keuren: een regle-
ruwe Chineezen, door geen tucht gebreideld en ment op de prostitutie; een keur op de orde
door een inheemsche bevolking die gedemorali- en netheid; een op den aankap van hout; een
seerd is door inlandsch wanbestuur en armoede. tot aanwijzing van de wijk waarbinnen het dek-
Moord, diefstal, plundering (rompak), zeeroof en ken met licht ontvlambare materialen verboden
452 RIOUW EN ONDERHOORIGHEDEN.
is; een rooireglemcnt dat ook gedeeltelijk voor
de hoofdplaatsen der andere afdeelingen van toe-
passing is, evenals de sampankeur of keur op het
gebruik van vaartuigen, geen zeeschepen zijnde;
een reglement voor de Europeesche begraafplaats
en het begraven van lijken van Europeanen; een
dergelijk voor de Chineezen; een reglement op
het bouwen en sloopen en een op het bakken en
verkoopen van brood. Wat de rechtspleging van
het inlandsch zelfbestuur betreft zij aangeteekend
dat martelende of verminkende straffen verboden
zijn, dat geen doodstraf of verbanning voltrokken
mag worden dan nadat de resident het vonnis en
de daartoe geleid hebbende stukken heeft onder-
zocht en er zijn gevoelen over heeft doen kennen
en dat de Gouverneur-Generaal in geval van ver-
banning buiten het rijk de verbanningsplaats aan-
wijst. De vermindering van het aantal misdrijven
in de laatste jaren is hoofdzakelijk een gevolg van
de uitbreiding en betere organisatie van het poli-
tiewezen, van de uitbreiding der maritieme mid-
delen en vooral ook van veclvuldiger dienstreizen
der bestuursambtenaren door de binnenlanden dei-
verschillende eilanden. Het tegenwoordige korps
met beaumontgeweer en sabel gewapende politie-
dienaren, dat onder de leiding staat van een Euro-
peesch instructeur, werd in dienst gesteld in 1896
en is bestemd om dienst te doen in de verschil-
lende afdeelingen behalve Indragiri, waar zooda-
nig korps sterk 18 manschappen reeds sedert 1883
tijdelijk en in 1893 definitief was gevestigd en nu
I inlandsch sergeant, 2 korporaals en 27 man-
schappen telt. Dat voor de overige afdeelingen
telt 4 sergeanten, 6 korporaals en 83 manschap-
pen, terwijl voorts voor bureaudiensten nog 7
zoogenaamde politicoppassers zijn aangewezen. De
indeeling geschiedt door het Hoofd van geweste-
lijk bestuur.
Ter hoofdplaats Tandjoeng Pinang is een lands-
kas gevestigd, waarvan de gewestelijke secretaris
als fungeerend algemeen ontvanger beheerder is.
De assistent-resident van Lingga en de contro-
leurs van Batam en Karimon staan met hem in
rekening-courant. Hun credit bestaat uit de trak-
tementen van het bezoldigd personeel der afdee-
lingen en uit de gewone onderhoudsgelden voor
de landsgebouwen enz., hun debet uit de geïnde
bedrijfsbelasting, waarvan 8 °/o collecteloon wordt
genoten. Daar die belasting meerendeels in de
laatste en eerste maanden van het jaar wordt
betaald, hebben over en weer geldverzendingen
plaats. In de afdeeling Poelau Toedjoeh int de
Luitenant-Chinees de bedrijfsbelasting en betaalt
daaruit zichzelf en de politiedienaren die bij hem
gedetacheerd zijn. Eens in het jaar komt hij te
Riouw en doet dan rekening en verantwoording
aan den controleur van Tandjoeng Pinang, in
overleg met wien ook de nieuwe aanslag geschiedt.
Aan den controleur van Indragiri worden dooi-
den algemeen ontvanger voorschotten verstrekt
te goeder rekening, terwijl hij tevens de bedrijfs-
belasting in zijne afdeeling, de pachtschatten der
kleine middelen en de in- en uitvoerrechten van
de kantoren in zijn ressort ontvangt. Het gewone
betaalmiddel in het gewest zijn de dollar en de
onderdeelen daarvan, waarin de in onze munt
uitgekeerde traktementen worden omgezet, die
door de handen der pachters in 's Lands kas
terugkeert. Telken jare is er een aanzienlijk voor-
declig saldo, dat naar Batavia en Muntok wordt
gezonden. In 1895 b. v. bedroegen de uitgaven
voor het geheele gewest ƒ606.466 en de inkomsten
ƒ848.390, zoodat het batig saldo toen ƒ241.924
bedroeg.
Behalve de bedrijfsbelasting die de Chineezen
hebben te betalen tot een minimum vanƒ3 'sjaars
en overigens zoo na mogelijk 2 n/0 van het inko-
men door het belastingplichtig bedrijf verkregen,
worden sedert 1898 in- en uitvoerrechten geheven
in de geheele afdeeling Indragiri, waarvoor kan-
toren zijn gevestigd te Rengat, Kota Bahroe,
Kwala Gaoeng, Kwala Mandah en Soengei Goen-
toeng, onder ontvangers, en opzichters zijn geplaatst
te Prigi Radja en Kwala Igal, al welke ambtena-
ren over roeivaartuigen voor den dienst beschikken.
In verband met die heffing werd den ie" Juli van
genoemd jaar de zoutpacht in het landschap In-
dragiri opgeheven.
Ter betere verzekering van de betaling der be-
drijfsbelasting, waarvan de inning bij een zoo
vlottende bevolking en in verband met de hooger
beschreven toestanden uit den aard der zaak groote
moeielijkheden medebrengt, werd in 1897 bepaald
dat die belasting over het loopende jaar in haar
geheel moet worden voldaan door iederen Chinees,
die de afdeeling waar hij verblijf houdt verlaat.
Verdere belastingen zijn de personeele belasting,
het patentrecht, het recht op de openbare ver-
koopingen, het zegelrecht en het recht van over-
schrijving en sedert 1901 de verpondingsbelasting.
Terwijl de bedrijfsbelasting ± ƒ60.000 's jaars
opbrengt bedraagt de opbrengst der laatstgenoemde
belastingen met uitzondering van die der verpon-
ding niet veel meer dan ƒ 5000 per jaar. De voor-
naamste bron van inkomsten zijn de verpachte
middelen (vroeger behoorden daaronder ook de
pacht van de vischmarkt en van de tombangs
overvaarten —, die in 1852 ƒ1236 en ƒ276 op-
—
brachten, en daarna zijn ingetrokken), die b. v.
in 1870 ƒ589.128, in 1896 ƒ653.888 hebben op-
gebracht, waaronder de opiumpacht verreweg de
grootste beteekenis heeft: in 1870 ƒ 420.120, in
1896 ƒ487.200. Gedurende het tijdvak 1890/1892
bedroeg die zelfs ƒ784.800 'sjaars, zoodat toen
alleen aan opium door de Chineesche bevolking
gemiddeld zeker ƒ5O 's jaars per hoofd is betaald.
Neemt men in aanmerking dat de overgroote meer-
derheid van die bevolking hoogstens ƒlO per
maand aan loon ontvangt, dan springt de econo-
mische schade van het opiumverbruik duidelijk
in het oog. De opiumpachtcr voorziet zich van
opium te Singapoera tot een onbeperkte hoeveel-
heid; zijne winsten zijn hoofdzakelijk afhanke-
lijk van den marktprijs aldaar.
Tot voor korten tijd werden de verpachte mid-
delen in het gewest beheerscht door reglementen
dateerende van 1855 en 1857; zij waren geheel
geschoeid op de leest der oude Javaschc regle-
menten en in den volsten zin voor Riouw onbruik-
baar. Toch hieven ze gehandhaafd tot 1898, toen
voor de pacht der peperbelasting, die per pikol
zwarte ƒ1.50 en per pikol witte ƒ2 bedraagt, een
nieuw reglement werd vastgesteld; in 1899 werd
de regeling voor de pacht van de toptafels of de
pho en topho en andere spelen ter residentie
Riouw, die sedert 1888 ook werkte in de land-
schappen Kateman, Mandah, Igal, Gaoeng, Reteh
en sedert 1892 in het landschap Indragiri, ver-
vangen door een reglement op de pacht van het
recht tot het laten spelen van po- en andere
spelen door Chineezen in de residentie Riouw en
Onderhoorigheden, welk nieuw reglement met 1
 RIOUW EN ONDERHOORIGHEDEN. 453

Januari 1900 in werking kwam. In 1900 werd
een nieuw reglement vastgesteld voor de pacht
van het recht tot het slachten van varkens en
het verkoopen van versch varkensvleesch in de
residentie Riouw en Onderhoorigheden, waarbij
ook aan anderen dan den pachter het slachten
van varkens wordt vergund tegen betaling aan
dezen van ƒ1 voor een speenvarken en ƒ 2,50
voor elk grooter tam varken.
De thans bestaande verpachte middelen zijn
de volgende, die van 1892 t/m. 1896 de daarne-
vens gestelde bedragen (in guldens) hebben op-
gebracht:

1892 1893 1894 1895 1896 1897 i8g8 i8gg

.
igoo

>pium 7g2.8oo 456.000 456.000 456.000 487.200 487.200 487.200') 457-200 457.200
rterke dranken. 58.470 36.228 36.480 36.480 48.876 49.140 49-140 28.800 28.800
lobbelspelcn. 126.682 53.004 36.204 40.644 55.644 54.840 53-940 45.000 44.400

earkensslacht . 39-7H 21.084 20.544 19.968 26.328 25.164 26.004 16.860 20.280

..
ieperbelasting. 72.600 72.600 43-8oo 37-68o 33-000 33.000 33-ooo 18.120 25.920
:out (in Indra-
giri sedert I
Juli i8g8 op-
geheven) 3.500 8.400 1.680 2.640 2.840 3.840 I.g20

1.093-763 647.316 I 594-7°8 593-412 653-888 653.184 651.204 565.980 576.600

Twee groote nij verheidsondernemingen werken In 1895 sloot voor het eerst het boekjaar met
in de residentie: I°. de hooger genoemde te een voordeelig saldo van ƒ111.665, dat in elk
's Gravenhage gevestigde Singkcp-tinmaatschappij der volgende jaren heeft bedragen ƒ124.220,
(maatschappelijk kapitaal IV2 millioen) aan wie ƒ U2.6g5, ƒ i 30. 5g2, ƒ371.662 en ƒ384.204.
in 1887 concessie werd verleend, tot ontginning Gedurende het laatste boekjaar waren gemid-
van tin en andere delfstoffen op het eiland Sing- deld 1750 man in dienst, van wie gemiddeld
kep, terwijl op 27 Januari lBg3 door haar een 1522 in de groeven werkten Er waren 14 groe-
nieuw contract met het zelfbestuur werd gesloten ven, waarvan g in de Dabo-streek, 4 in de Raja-
dat 15 Nov. van dat jaar door de Indische regee- vallei en 1 in de vallei Siamang. 2°. de Tjinako-
ring werd goedgekeurd. De duur van de concessie stecnkolen-Maatschappij te Amsterdam (kapitaal
werd van 25 tot 50 jaar verlengd (t/m. 2 Juni ƒ1.000.000), die sedert 13 Oct. lßg3 voor 75
1937), de cijns van 10 tot 5 0/o in natura terug- jaren concessie heeft voor het ontginnen van steen-
gebracht; voorts wordt ƒ5 per 2 pikol gedurende kolen en andere delfstoffen in een mijnveld groot
het kalenderjaar uitgevoerd tin, na aftrek van de p. m. 25.000 bouws, gelegen in het landschap
in natura opgebrachte hoeveelheid, betaald, behou- Indragiri in het stroomgebied der Tjenako-rivier.
dens wat het eerste betreft een minimum-opbrengst Als cijns heeft zij te betalen 2 1/2 0/0 dcx waarde
van 150 pikol (c. g. tot een aequivaleerend bedrag van de gedurende het kalenderjaar van de onder-
aan te vullen in geld) en wat het laatste aangaat neming vervoerde steenkolen, tot een minimum
een minimum van ƒ4750 in geld. Bovendien werd van 3000 Mex. dollars 'sjaars, aan den Soetan
toen door de Maatsch. ƒ30.000 in geld aan het en de rijksgrooten van Indragiri. De Maatschappij
ml. zelfbestuur uitgekeerd en afstand gedaan van werkte in ißg9/igoo met 1100 Chineezen en 130
haar recht van voorkeur tot ontginning van delf- Maleische en Javaansche contract-koelies. De jaren
stoffen in overige gedeelten van Lingga-Riouw sedert het verleenen der concessie verloopen, wer-
en Onderhoorigheden. Aan een verzoek van de den besteed aan voorbereidende maatregelen als
Maatsch. om ook uit den bodem der territoriale bouw van woningen, schoonmaken der rivier, ver-
zee te ontginnen werd nog geen gevolg gegeven. vaardigen van steigers, traceeren van een spoor-

••
De productie bedroeg 1889/90.. 28,62 pikol baan naar de laadplaats der kolen, openkappen
'90/9 I 448,72 „„ van het terrein en grondverzet voor de op te

•••
'91/92.. 1.392,87 richten zeef-inrichting.
'9 2/93 ■ 2.746,25 „„ Verder is er een onderneming van landbouw
'93/94 4-240,27 „Victoria estate" van den Singapoerschen Chinees
'94/95 •• 12.828,— „Fan Toa tsie, die tot 16 Febr. ig64 concessie
'95/96.. 15.826,— „„verkreeg voor het ontginnen van een stuk grond
'96J97.. 12.108,— bij Tandjoeng Pinggir op Batam, waar met een
'97/98.. 11. igg,— „dertigtal Chineezen vooral ananas (_ 600.000 per
'98/99 •• n.i43,80 „
-
jaar) wordt geteeld, die in eene fabriek van den
'99/1900 9-533— ondernemer te Singapoera worden geconserveerd.
..
Totaal tot 1 Juni 1900 81.496,53 pikol Ook wordt Liberia-koffie gecultiveerd met een
productie van ± 125 pikol.
1) De pacht werd ontbonden wegens wanbe- Tal van concessies werden in de laatste tien
taling van den pachter en opnieuw uitgegeven jaren uitgegeven, zoo in Lingga-Riouw en Onder-
voor ƒ438.000. hoorigheden voor allerlei ondernemingen, als in
454 RIOUW EN ONDERHOORIGHEDEN.
Indragiri voor tabakscultuur, maar verreweg de
meeste zonder succes. Zoo werd het eilandje Samboe
aan den ingang van de Boelangstraat in concessie
gegeven tot het oprichten van een fabriek om
getah pertjah langs chemischen weg uit bladeren
van de taban te bereiden. De fabriek kwam wer-
kelijk tot stand, maar werd, na een enkel jaar
gewerkt te hebben, gesloten, hoezeer de onderne-
mers voortgingen met het inzamelen van de bla-
deren, die in vrij groote hoeveelheid naar Singa-
poera worden verscheept.
In verband met deze onderneming werd de
Ned.-Indische getah-pertja maatsch. opgericht met
ƒ200.000 kapitaal, te Medan, die in 1898 voor
25 jaar werd gevestigd en zich ten doel stelt het
ontginnen en in cultuur brengen van getah-boo-
men en andere gewassen van gronden op het eiland
Lingga, zoomede van andere gronden en voorts
het opkoopen en verwerken van de bladeren der
getah-boomen en van andere boschproducten en
het verkoopen van de verkregen producten of
fabrikaten.
In hetzelfde jaar werd voor 77 jaar opgericht
de Industrie-maatschappij Blakang Padang te Am-
sterdam met ƒ500.000 kapitaal voor het drijven
van eene petroleum-industrie op genoemd eiland
(nabij het hooger genoemde Samboe gelegen), het
oprichten voor eigen gebruik of voor verhuur van
petroleumtanks, fabrieken, pakhuizen, gebouwen
en andere inrichtingen voor industrieele of koop-
mansdoeleinden, zoomede van laad- of lossteigers
en aanlegplaatsen, en voorts de exploitatie van
het eiland op zoodanige wijze, als waartoe het
door een der oprichters van de vennootschap
daarin ingebracht, door hem in Augustus 1897
met het inlandsch bestuur van Lingga-Riouw en
Onderh. gesloten contract aanleiding geeft. Zonder
resultaat bleef een in 1893 goedgekeurde concessie
voor het aanleggen van steenkolendepots en dok-
ken aan de noordkust van Batavia. En zoo zijn
er vele meer. Van de zeer talrijke in Indragiri
—
verleende concessiën voor tabakscultuur ■ onge-
veer het geheele soetanaat was in concessie uit-
gegeven — werden twee in exploitatie gebracht,
één te Kelajan, die echter in 1892 gesloten werd
en één „Gading Estate" genoemd, te Djapoera
van de Indragiri Cultur Gcsellschaft. Ook op deze
10.000 bouws groot zijnde onderneming, mislukte
de tabak. Hoeveelheid en hoedanigheid beide
waren ver beneden het middelmatige. Nu wordt
er Liberia-koffie en gambir gekweekt. Een derde
onderneming is die te Soengei Lala, die behalve de
beide evengenoemde gewassen ook peper en getah-
merah verbouwt. Het werkvolk, in 1899/1900 resp.
236 en 14 man, bestaat hoofdzakelijk uit Chineezen,
eenige Javanen en een hoogst enkelen Maleier.
Ook het inlandsch zelfbestuur drijft eenige
nijverheids-ondernemingen voor eigen rekening,
een sagoefabriek, waar de ruwe sagoe door de
bevolking geleverd, wordt gezuiverd en een stoom-
steenbakkerij met vijf ovens bij Batoe-Hadji op
Batam tegenover het eilandje Bojan, waar het
mengen der specie en het vormen van de steenen
machinaal geschiedt. De klei die gebruikt wordt
is zeer fijn en gelijkt deels op tegelaarde, deels
op terra cotta; de steenen vinden te Singapoera
gereeden afzet. Een stoomhoutzagerij op het eiland
Doerci werd in 1892 gesloten en stortte weldra
in, waarna een groot gedeelte van de machine-
rieën, aan weer en wind blootgesteld, spoedig ver-
anderde in een stapel oud-roest.
Litteratuur: Bijdragen tot de kennis der resi-
dentie Rio, Tijds. v. N.-I. 1853, I, bl. 381; Bij-
dragen tot de geschiedenis v. h. Rijk v. Lingga
en Riouw, Tijdschr. v. h. Bat. Gen. Nieuwe S.
I, 1855, bl. 411; C. P. Tiele, De Europeërs in
den Maleischen archipel, 's Grav. 1879—1886;
Tiele en Heeres, Bouwstoffen, 's Grav. 1886—1895;
Netscher, De Nederlanders in Djohor en Siak,
Batavia 1870; Heeres, Colenbrander en Van der
Chijs, Dagregister van het Kasteel Batavia, Batavia
1887—1899; De Waal, Indische financiën,'s Grav.
1876—1884; W. P. Groeneveldt, Notes on the
Malay Archipelago, Verhandelingen Bat. Gen.
van K. en W. deel 39; Poelau Loos, Tijds. v.
N.-I. 1869, I, bl. 443; Nog iets over Poelau Loos,
Tijds. v. N.-I. 1869, 11, bl. 120; P. H. van der
Kemp, De commissiën v. d. schout-bij-nacht C. J.
Wolterbeek naar Malakka en Riouw, Bijdr. t. t.
1. en vlk. v. N.-L 6<= vlgrks. dl. 7, bl. 1; Dezelfde,
De Singapoorsche Papieroorlog, Bijdr. t. t. 1. en
vlk. v. N.-I. 6<= vlgrks. dl. 5, bl. 389; C. van
Angelbeek, Korte schets v. h. eiland Lingga,
Verh. Bat. Gen. dl. 11, bl. 5; G. F. de Bruyn
Kops, Schets v. d. Riouw-Lingga archipel, Nat.
Tijds. v. N.-I. IV, bl. 41 ; E. Netscher, Beschrij-
ving van een gedeelte der residentie Riouw, Tijds.
v. h. Bat. Gen. 11, 1854, bl. 108; De Karimon
Eilanden, Tijds. v. N.-I. 1855, I, bl. 146, 238;
Singkep een tin-eiland, Tijds. v. N.-I. 1890, I,
bl. 152; Bijzonderheden nopens de vrijhaven
Riouw in Oost-Indië, De Recensent, ook dei-
recensenten Dl. 32, 11, 1830, bl. 440; S. A. Bud-
dingh, Neêrlands Oost-Indië, Reizen 1852—1857,
III; Pk Netscher, Togtjcs in het gebied van Riouw
en Onderhoorigheden, Tijds. v. h. Bat. Gen. 4C S.
111, bl. 233, 357; Nat. Tijds. v. N.-I. XXVI, bl.
312; Sieburgh, De krijgsverrichtingen tegen den
Panglima besar van Reteh, De Gids, 1859, bl. 304
v. en 327; J. M. Brevet, De expeditie van Reteh
(Lingga) door de Marine in 1858; waaraan voor-
afgaat: Een beknopt overzicht der diensten van
de oorlogsschepen in het station Riouw-Lingga en
van de aanraking der 0.-I. C. met het rijk Djohor;
Oranjenummer van het Marineblad, 31 Aug. 1898,
bl. 211; J. G. Schot, De Battam-archipel, Ind.
Gids, 1882, 11, bl. 25, 161, 470, 617, 1883, I, bl.
201; J. A. C. Oudemans, Geographische ligging
van punten in den Riouw- en Lingga-archipel, Nat.
Tijds. v. N.-L XXXIII, bl. 251; J. G. Schot, Het
stroomgebied der Kateman, Tijds. v. h. Bat. Gen.
dl. 29, 1884, bl. 555; J. G. Schot, Bijdrage tot
de kennis van Oud-Bintan, Tijds. v. h. Bat. Gen.
dl. 32, 1889, bl. 602; R. Schuiling, Nederland
tusschen de tropen, bl. 335; H. B. de Boer, Be-
schrijving v. h. stroomgebied v. d. rivieren in h.
Rijk v. Indragiri, Tijds. Aardr. Gen. 2e S. dl.
VII, 1890, bl. 557; Riouw- en Lingga-Archipel
I Noordkust Batam, II Straat Riouw, Med. op
zeevaartk. gebied N. O. I. 15 Aug., 15 Sept. 1891
nos n/12; Enkele mededeelingen omtrent de
Anambas-, Natoena- en Tambelan-eil., Med. op
zeevaartk. gebied N. O. I. 1 Aug. 1896 n°. 4;
A. L. van Hasselt en H. J. E. F. Schwartz, De
Poelau Toedjoeh, Tijds. Aardr. Gen. 2= S. dl. XV,
1898, bl. 21; P. J. van der Stok, Winds and wea-
ther Tides and Tidalstrcams in the East-Indian
Archipelago; Zeemansgids v. d. Oost-Ind. archipel,
dl. I, passim, dl. 11, bl. 346; Riouw- und Lingga-
Archipel, Annalen der Hydrographie XXVII (1899),
bl. 81—89, 123—136; Jaarb. v. h. Mijnw. in N.-I.
1872, ie Jrg. 11, bl. 73, 127; 1877, 6= Jrg. 11, bl.
 RIOUW EN ONDERHOORIGHEDEN. — RIVIEREN. 455
'45; Ind. Gids, 1882, 11, bl. 35; Nat. Tijds. v. gen. Zie BINTANG, RIOUW EN ONDERIIOO-
N.-I. IX, bl. 327; XX, bl. 178; XXIII, bl. 487, RIGHEDEN en TANDJOENG PINANG.
540; XXIV, bl. 225; XXXI, bl. 448; P. G. Krause, RISJESPEPER. Is Cupsicum. 'Zie TJABÉ.
Verzeichnis einer Sammlung von Mincralien und RITABEL. Hoofdplaats van de onderafdeeling
Gesteinen aus Bunguran und Sededap im Natuna- Larat der tot de residentie Amboina behoorende
archipel. Samml. des Geol. Reichs-Mus. in Leiden, afdeeling Aroe-, Kei-, Tenimber- en Zuidwester-
Ser. I, Bd. V, bl. 221; lets over de residentie Riouw, eilanden, gelegen aan de westpunt van het eiland
Aardr. Weekbl. 1878 n». 29 en 30; O. Mohnicke, Larat, tevens standplaats van den posthouder.
Die Chinesen in Niederlandisch Indien, Globus, Het is de eenige plaats, waar op de Tenimber-
dl. 37, 1880, n". 17; D. Herklotz, Die Orang eilanden in alle moesons veilig kan geankerd
Sekah und das Piratenwesen im Indischen Archi- worden.
pclagus, Globus, dl. 13, 1868, n°. 5; A. F. P. RITJAH. Tem. en Mm.. Men. Zie TJABÉ.
Graalland, Schets der Chineesche vestigingen in RIVIEREN, insulinde, de grootste archipel dei-
de afd. Karimon, Bijdr. t. t. 1. en vlk. v. N.-I. aarde, bevat ook de aanzienlijkste rivieren van
s>: vlgrks. dl. 3, bl. 505; J. W. Young, De wet- alle eilanden; aanzienlijk zoowel door hunne lengte
geving ten aanzien v. geheime genootschappen als door hunne watermassa, breedte en diepte.
onder de Chineezen in de Straits-Settlements en Evenwel komen deze groote stroomen alleen op
Ned.-Ind., Tijds. v. N.-L 1890, I, bl. 179, 241; Borneo, Sumatra en waarschijnlijk ook op Nieuw-
G. F. de Bruyn Kops, Lijst v. boomen en plan- Guinea voor, de eenige eilanden waar zich uitge-
ten in de residentie Riouw, Tijds. v. h. Bat. Gen. strekte laaglanden hebben gevormd; de groote
11, 1854,bl. 272; Plantaardige vetsoorten v. Riouw, rivieren dragen er dan ook bijna geheel het karak-
Tijds. ter bev. v. Nijverh. 1872, bl. 320; Nat. ter van laaglandstroomen.
Tijds. v. N.-L 111, bl. 345; XX, bl. 86, 142, De grootste rivier van den Indischen archipel,
179; XXIV, bl. 244, 453, 471, 48! ; XXVI, bl. de Kapoeas, heeft cene lengte van 1143 K.M. en
429; XXXIV, bl. 224; G. F. de Bruyn Kops, overtreft dus verre den langsten stroom van
Fauna der residentie Riouw, Tijds. v. h. Bat. Frankrijk, de Loire (930 K.M.) en zelfs de Wcich-
Gen. 111, 1854, bl. 480; P. Bleeker, Ichthyolo- sel (1050 K.M.); de Rijn is 1360 K.M. lang. De
gische fauna van Riouw, Nat. Tijds. v. N.-L 11, Barito staat niet veel bij de Kapoeas achter. Voor
bl. 469; Dezelfde, Ichthyologische fauna v. Singa- Sumatra's grootste rivier, de Batang Hari, wordt
pore, Nat. Tijds. v. N.-L 111, bl. 51; Zeevissche- eene lengte van 800 K.M. opgegeven, zoodat zij
rijen langs de kusten der eilanden v. N.-L Tijds. de Po (672 K.M.) en zelfs de Seine (776 K.M.)
v. Nijv. en Landb. in N.-L XXVI, 1882,bl. 73, zou overtreffen. Terwijl nauwkeurige gegevens voor
: 57, 257, 313; Giinther, Novitates zoologiae, 11, de lengte der meeste rivieren buiten
bl. 499; Die Preussische nach Ost-
Java nog
ontbreken, is het met de kennis van de opper-
asien, zoolog. Theil, bl. 406; Arm. and Mag. of vlakte der stroomgebieden nog slechter gesteld.
Nat. Hist. 1894, bl. 453. Varia. Tijds. v. N.-L Gering in verhouding tot de lengte is dat opper-
1853, I, bl. 71; J. E. Teysmann, De gambier- vlak bij de evenwijdig stroomende rivieren der
kultuur, Tijds. Nijv. en Landb. in N.-L XIX, Suuiatraansche laagvlakte, benoorden de Batang
1874,bl. 169, 2g5; Dr. D. W. Horst, Eene kunst- Plan, en bij de nog regelmatiger parallel gaande
matige eendenbroeierij, 'Tijds. Nijv en Landb. in stroomen van Borneb's Zuidkust, de Barito inbe-
N.-L XXXVII, 1888, bl. 479—484; Over de grepen. Aanzienlijker is de breedte en daardoor
ganibicr- en pepercultuur, Tijds. v. Nijv. en de grootte van het stroomgebied bij de Batang
Landb. in N.-I. I, 1854, bl. 136; B. W. F. Hari en de Moesi — vooral in den bovenloop
F'okkcr, De inlandsche kunstnijverheid in den bij de Mahakkam en vooral bij de Kapoeas. Voor
Riouw-Archipel, Tijds. v. Nijv. en Landb. in de laatste geeft Molengraaf! op 102.000 K.M. 1);
—
N.-I. XI.IX, bl. 369; Een maatschappij tot ont- bij dat voor den Rijn (157.000 K.M.) staat dit
ginning v. Batjan, Bisschop Grevclink, Indische cijfer aanzienlijk achter.
Handelsproducten, Ind. Gids, ISBO, 11, bl. gßg; De waterscheidingen tusschen de stroomgebie-
Sedjarah Malajoe of de Maleische kronieken naar den vertoonen hier en daar in de laagvlakten
de uitgave van Abdoellah bin Abdocl Kader onderbrekingen, waardoor bifurcaties mogelijk wor-
Moensji, 1884; Nederlandsche zeekaarten: n°. 38, den. Zeer veelvuldig zijn deze echter niet; men
Zuidelijk gedeelte van de Chineesche zee, Blad 1, vindt ze in het moerassige deltaland aan weers-
I: 1.000.000; n°. 40, Riouw- en Lingga-Archipel, zijden der Moesi en, reeds veel hooger stroomop-
Blad I, 1:250.000; n°. 41, Riouw- en Lingga- waarts, van de Barito naar de Kapoeas Moeroeng.
Archipel, Blad 11, 1 : 250.000; n°. 42, Straat De hoofdwaterscheidingen, die de stroomgebie-
:
Riouw, 1 100.000; n°. 105, Straat Doerian en den scheiden welke tot verschillende zeeën behoo-
oostelijke vaarwaters, 1 : 100.000; n°. 106, Straat ren, hangen in hunne hoofdrichting uit den aard
Boelan, 1 : 50.000; n°. 44, Reede Riouw, 1 :10.000; der zaak van den vorm der eilanden en de rich-

.
n°. 31, Noord-Natoena-eilanden, vaarwaters nabij ting der bergketenen af. Niet alleen Sumatra, waar
1:
zuidwestkust Groot-Natoena, 50.000; n°. 39, Zui- het lange ketengebergte de waterscheiding tusschen
delijk gedeelte van de Chineesche zee, Blad 11, oceaan en binnenzee draagt, is in dit opzicht een
1:1.000.000; n». 46, Westkust-Borneo, Blad I, zeer eenzijdig eiland, maar ook, hoewel in min-
:
I 500.000; n°. 181, Chineesche zee, Anambas- dere mate Java, waar toch het gebergte in 't oosten
cilanden, 1 :147.600; nO 182, ibid. Noordoostelijke zoo verbrokkeld is. Het stroomgebied der Brantas
groep, I : 74.500; n°. 43, Oostkust van Sumatra, blijft zelfs op ééne plaats, bij de baai van Gemah,
:
Monden der Indragiii-rivier, I 125.000.
A. L. V. H.
niet veel meer dan een kilometer van de zuidkust
verwijderd!
RIOUW-LAMA. Voormalige woonplaats van Op Borneo heeft de richting der hoofdwater-
den Sultan van Lingga, Riouw en Onderhoorig-
heden en diens rijksgrooten op het eiland Bentan 1) Geologische verkenningstochten inCentraal-
(Bintang), oostwaarts van 'Tandjoeng Pinang gele- Borneo, 1900, bl. 489.
456 RIVIEREN.
scheidingen langen tijd aanleiding gegeven tot een
zeer verkeerde voorstelling van het bergland. Oude
kaarten van Europa plachten een bergketen dwars
door Rusland van den Oeral naar de Karpaten
te teekenen ter voldoening aan het dwaalbegrip,
dat de waterscheiding tusschen groote stroomge-
bieden steeds een lijn van aanzienlijke bodemver-
heffing moet volgen. Om dezelfde reden werd de
hoogte van hydrographische centra, waarvan be-
langrijke rivieren uitgaan, als de Waldaïhoogten
en het Fichtelgebergte, sterk overdreven. Gelijk-
soortige dwaling heeft in onzen tijd het bergland
van Borneo doen teekenen als eene ster met vijf
stralen, totdat Molengraaff aan dit dwaalbegrip
een einde maakte '). Een van noord naar zuid
gerichte keten, die de waterscheiding tusschen
Kapoeas en Mahakkam en zuidelijker tusschen
Mclawi en Barito zou vormen, bestaat niet. De
Mclawi en de Djolooi, de voornaamste bronrivier
van de Batang Moeroeng of Barito, stroomen in
tegengestelde richting in hetzelfde iengtedal, ge-
legen tusschen het Schwaner-gebergte en het Madi-
platcau; de waterscheiding is slechts een toeval-
lige, evenals die tusschen Mahakkam en Kapoeas,
welke beide hunne bronnen in het Boven-Kapocas-
keten-gebergte hebben.
Het eenvoudigste type der rivieren is dat, waarbij
men den loop verdeden kan in boven-, midden-
en vlakteloop; in den bovenloop hebben uitschu-
ring en wegvoering van stoffen verreweg de over-
hand boven ophooping en afzetting; het verval is
er groot en onregelmatig; er zijn nog hindernissen
te overwinnen en het normale verval is nog niet be-
reikt. Daardoor ontstaan zoowel stroomversnellin-
gen, watervallen en draaikolken, die met behulp van
rolsteenen erosieketels, fraai cilindervormige kui-
len in het rivierbed uitschurèn, als rolstcencilan-
den en rolsteenbanken. In den middenloop wisse-
len uitschuring en neerlegging plaatselijk af, maar
zijn beiden niet aanzienlijk en houden elkander
in 't algemeen in evenwicht; het verval is regel-
matiger, stroomsplitsing komt nog niet voor. In
den benedenloop is het verval ook regelmatig,
maar zeer gering, en daardoor de sedimentatie
aanzienlijk, zoodat groote bezinkingsbanken aan-
leiding geven, dat de rivier herhaaldelijk haar
stroombed verlegt. Zoo ontstaan eilanden, doode
rivierarmen, en bij den mond veelal splitsing tot
delta-armen.
Tot dit type wordt het meest genaderd door
vele rivieren aan de oostkust van Sumatra en aan
de zuidkust van Borneo. Alleen zijn er onder de
eerste, waarbij een deel van den bergloop een af-
wijkend karakter vertoont, doordat zij in kalme-
ren loop een lengtedal doorstroomen; zoo de Moesi,
de Kwantan. De Kapoeas daarentegen en waar-
schijnlijk ook de Mahakkam, vertoonen eene afwij-
king, doordat de middenloop en de benedenloop
zich herhalen 2). Bij de Solo, die nagenoeg geheel
eenen vlakteloop heeft, is deze door het doorbre-
kingsdal door de middelste tertiaire heuvelrij van
Oost-Java, tusschen Ngawi en Ngloewak, in tweeën
gedeeld. De Brantas is vooral gekenmerkt door de
1) Handelingen van het 5 C Nat. en Gen.
Congres, 1895, bl. 505.
2) Zie voor de Kapoeas de belangwekkende
uiteenzettingen van Molengraaff, Geol. Verken-
ningstochten 489 v. Uitvoerig handelt deze ook
over de vorming van rolsteenbanken (karangans),
bl. 500 v.
merkwaardige omstandigheid, dat zij achtereenvol-
gens naar alle vier de hoofdrichtingen van het
kompas gericht is, iets wat wel met geen andere
rivier op aarde het geval zal zijn.
Onder de kleinere stroomen zijn er ook eenige,
die de afvloeiing vormen van lengtedalen of in de
bergen ingesloten hoogvlakten. Aldus op Suma-
tra o.a. de Batang Gadis, op Java de Tji Taroem,
de Tji Manoek, Toentang, Tandoewi, Serajoe, op
Celebes de Walanaë-Tjenrana en de Poso.
Sommige rivieren hebben een zeer eenzijdig
stroomgebied. Onder de grootere is het duidelijkst
voorbeeld daarvan de Mahakkam, die schier al hare
grootere zijrivieren van de noordzijde ontvangt.
Omgekeerd ontvangen Moesi en Batang Hari de
meesten van het zuiden. Kampar en Rokan ontstaan
uit twee nagenoeg even lange en waterrijke stroo-
men; ook Pane en Bila zijn tweelingstroomen met
een gemeenschappelijke monding.
In een gebied als de archipel, waar de meeste
streken een scherp afgescheiden regentijd en drogen
tijd hebben, zal ook het vermogen der meeste rivieren
een duidelijke jaarlijksche periode vertoonen. Ge-
regelde waarnemingen omtrent den waterafvoer zijn
alleen voor eenige rivieren van Java verricht, het
best voor de Solo en de Brantas (Verslag nopens
de werken in de Solo-vallei, 1900; Verslag der
Openbare Werken in 1894). In den oostmoeson
bedraagt beider afvoer slechts enkele tientallen
M „Ziet men evenwel zulk een rivier in den be-
3.
nedenloop, dan meent men een statigen stroom
voor zich te hebben. Het zeer slibhoudende water
verbergt de ondiepten voor het oog; prauwen van
aanmerkelijke grootte varen op en af, in het eerste
geval door mannen getrokken, ook wel geboomd,
in 't laatste door een paar man geroeid, maar
voornamelijk door den stroom voortgestuwd. De
breedte bedraagt een honderdtal meters tusschen
de aanzienlijke dijken. Maar de illusie verdwijnt
plotseling als een der prauwen midden in de ri-
vier blijft liggen en de bemanning overboord stapt,
waarbij zij niet verder dan tot de knieën in het
water komt te staan. De vaargeul bezit hare on-
diepste plaatsen waar ze zich van den eenen oever
naar den anderen slingert en dit doet ze zeer dik-
wijls. De prauw blijft er wachten tot zich een aan-
tal gelijkgezinde vaartuigen vereenigd hebben en
de bemanningen tijgen gemeenschappelijk aan den
arbeid, het uitdiepen der geul, waartoe zij een
houten schop door het zand trekken"').
Een kenmerkende trek der Indische rivieren is
de banjir, de plotselinge was tengevolge van hef-
tige regenbuien. Aan de benedenhelling en den
voet van de bergen, waar de dalen en ravijnen
niet zeer diep zijn, vertoonen de banjirs het vree-
selijkst hun vernielend karakter. In de te voren
dikwijls ledige bedding komt de watermassa aan
als een door modder grijsgekleurden muur, rots-
blokken en boomstammen van de zijhellingen mee-
voerend, ja dikwijls inlandsche huizen meesleepend
als het stroombed niet breed genoeg is om den
vloed geheel te bergen. Cultuurondernemingen
geven elkaar op Java dikwijls door telegraaf of
telefoon van het naderen van een banjir kennis;
en de stand der Brantas te Kediri wordt dagelijks
naar de stuw van Lengkong getelegrafeerd, bij
hooge standen zelfs driemaal per dag. Gewoonlijk
houdt de hoogste stand in de bergbeken slechts
kort aan, maar duurt het eenige uren, eer het mo-
i) Veth, Java, 2e druk, 111, 155.
 RIVIEREN. 457

gelijk is ze weer te doorwaden. In den beneden- een gebied onder water van ongeveer 6500 K.M.'-.
loop, ook der kleinere rivieren, gaat de rijzing De uitgestrekte meren, die na den afloop van het
langzamer en ook de stilstand duurt langer en de water overblijven, drogen, behoudens de diepere
daling is geleidelijker. Bij grootere stroomen ver- geulen, geheel uit in tijden van langdurige droogte.
lengen zich al deze tijden aanzienlijk en verkleint Behalve de stroomsplitsing is ook de maeander-
zich de was. vorming een kenmerk van den vlakteloop der In-
Terwijl vele kleine rivieren in de bergravijnen dische rivieren. Buitengewoon talrijk zijn de oude,
nagenoeg of geheel uitdrogen in den drogen tijd, afgesneden armen bij de rivieren van Borneo; ze
bevatten andere altijd vrij veel water. Zij kunnen heeten er evenzeer danau's als andere meren. De
dat te danken hebben aan verschillende oorzaken: geulen, die de bochten afsnijden, worden pintas
de groote uitgestrektheid van het boyenstroomge- (van het Mnl. werkwoord pintas, den weg afsnij-
bied; of de ligging daarvan in eene regenrijke den), antassan of teroesan (d.i. beide: de rechtste
bergstreek, die ook in den oostmoeson water ont- of kortste weg) genoemd. Bij de Solo zijn de meeste
vangt; of de aanwezigheid van waterrijke bronnen, armen dichtgeslibd en in cultuur gebracht. De lig-
die door het grondwater eener uitgebreide land- ging der desa's op hoogere strooken aan weers-
streek gevoed worden. Zulke bronnen komen vooral zijden geeft den oorsprong duidelijk aan. Soms
voor aan den voet van die vulkanen, welke uit loopt de districtsgrens nog langs den ouden loop,
losse, grove tuffen en poreuze lavastroomen bestaan. zooals dat bij de Maas nog met de provinciale
Melchior heeft getracht ') de waarschijnlijk grens tusschen Brabant en Gelderland en bij den
hoogste standen der rivieren in eene formule te IJsel met de gemeentelijke grenzen plaats heeft.
brengen, naarmate van grootte, vorm en helling De bekende eigenschap van laaglandsrivieren,
van het stroomgebied en de grootst waargenomen door hunne slibafzetting bij overstrooming hoogere
regenvallen; dat de poging niet in allen dcele strooken langs de oevers te vormen, komt ook in
goed geslaagd is, heeft hij, waarschijnlijk terecht, deze laagvlakten veelvuldig voor. Bij de Solo is
aan den invloed van niet in rekening gebrachte het terrein vlak langs de rivier gemiddeld I M.
oorzaken, als de aan- of afwezigheid van bosschen, hooger dan 100 M. eraf.
de meerdere of mindere doordringbaarheid van den Het slibgehalte der meeste tropische rivieren is
bodem, toegeschreven 2). Hoe aanzienlijk de banjirs zeer groot, bij dat der Europeesche vergeleken.
der Indische rivieren, en vooral die der kleine, in Waarnemingen zijn daaromtrent alleen weer van

.
verhouding tot de grootte van het stroomgebied zijn, de Solo en Brantas bekend. Het Solo-water is ge-
blijkt uit eene vergelijking met de hoogst bekende middeld ruim 60 maal meer met slib bezwangerd
stand der Maas bij Grave: dan dat van den Rijn.
Stroomgebied Waargenomen Reusachtige zandverplaatsingen hebben bij groote
in K.M.2 *) max.-afv. in M 3. banjirs plaats, vooral bij die welke vergezeld gaan
Maas bij Grave
Solo „ .. . ±20.000
Ngloewah ±10.000
2400 van aardschuivingen tengevolge van de doorwee-
king der aardlagen door de regens. Het beruchtste
Brantas bij Kediri .. ± 5.000
2700
1700 voorbeeld is de watervloed, die in Februari 1861
Serang 845 2000 Midden-Java, vooral Bagelen, bezocht en waarbij
Tjomal 543 1500 in drie dagen een regenmassa van bijna I M. hoogte
Genteng 178 ugo viel. In sommige rivieren steeg het water tot 18
Sragi 185 332 M. boven den gewonen stand. Bijna overal in Ba-
De beide laatste zijn buren, maar de Genteng gelen was het groen van den plantengroei ver-
heeft den bovenloop in mergelgesteente, de Sragi dwenen en had plaats gemaakt voor een kalen, vaal-
grootendeels in vulkanisch gesteente, waarin veel rooden bodem; in de bergen was debovenste aardlaag
meer water wegzakt. naar omlaag gegleden, met velden, koffietuinen,
Een voorbeeld van een rivier, die zeer krachtig boomen en al; de vlakten waren onder een onme-
banjirt, is de Embaloeh, een noordelijke zijtak telijke massa slib bedolven. Nagenoeg alle bruggen
van de Kapoeas. In een enkelen nacht „wies de en waterleidingen werden vernield. Gansche dor-
rivier 5Va Meter en bij het aanbreken van den pen verdwenen spoorloos met hunne huizen, boo-
dag zagen wij den helderen bergstroom van gis- men, vee en bewoners; duizenden menschen en
teren veranderd in een vuilgele watermassa, die dieren kwamen om (volgens de beschrijving van
in razende vaart voorbijstoof, groote massa's hout een ooggetuige, den hoofdingenieur CL A. Pot, ge-
met zich voerend" 3). Deze rivier doorstroomt eerst citeerd door De Meyier, Bevloeiingen, bl. 81).
een lengtedal in het hooggebergte, waar de regen- Deltavorming komt in den Archipel zeer veel
val zeer aanzienlijk is, en waarvan de richting, voor. F'venwel heeft Molengraaff er kortelings de
van west naar oost, bovendien samenvalt met die aandacht op gevestigd ') dat, wat Borneo betreft,
waarin de zware onweersbuien aldaar meestal plaats de voorwaarden voor deltavorming toch niet on-
hebben; daarna moet de geheele watermassa door verdeeld gunstig schijnen te zijn; aan de west- en
een betrekkelijk kort dwarsdal worden afgevoerd. oostkust schijnen alleen rivieren met een groot
Sommige rivieren overstroomen telken jare pe- slibhoudend vermogen in staat delta's te vormen,
riodiek hare oevers in den benedenloop, als de terwijl die bij andere, b. v. de Sambas en de Ba-
Kapoeas, de Mahakkam, de Solo. De beide eerste tang Loepar ontbreken; aan de zuidkust acht hij
hebben telken jare reusachtige overstroomingen in de verhoudingen nog ongunstiger, waarschijnlijk
haar eersten vlakteloop. De Kapoeas zet aldaar tengevolge van de sterke strooming die er 't ge-
heele jaar door, hetzij in oostelijke of in weste-
1) Tijdschr. v. h. Inst. v. Ing. Afd. Ned.- lijke richting, evenwijdig met de kust verloopt.
Indië, 1895—'96, bl. 15. Ook op Sumatra wisselen, zoowel aan de west-
2) Vgl. Veth, Java, 2 -1' druk, 111, 154—'5. als aan de oostkust, rivieren met en zonder delta's
*) Boven het punt waar de afvoer gemeten af. Aan de oostkust overwegen de eerste in 't zui-
werd.
3) Molengraaff, Verkenningstochten, 174. 1) Geol. Verkenningstochten, bl. 498 v.
458 RIVIEREN.
delijk, de laatste in 't noordelijk deel. Dat de kust
langs straat Banka volmaakt evenwijdig verloopt
aan den overwal van het eiland, schijnt erop te
wijzen dat de stroom door deze straat een verder
vooruitdringen van de Moesi-delta verhindert. Op
Java is een scherp contrast tusschen de noord- en
de zuidkust; aan de eerste vormen alle grootere
rivieren delta's; aan de laatste zijn er geen te
vinden, tenzij waar de kust door eilanden (Noesa
Baroeng, Noesa Kembangan) beschermd is tegen
felle branding; zie Veth, Java, 2e druk, 111, 84v.;
hoe sterk sommige delta's aanwassen, blijkt uit
fig. g— II aldaar. Andere, als die van de Brantas,
de Tanggoel angin met de Kali Demak worden
door de stroomingen gedeeltelijk of geheel in hun-
nen groei gehinderd. Ook Celebes heeft rivieren
met en zonder delta's. Eerst nadere onderzoekin-
gen over de voorwaarden van deltavorming zullen
in de oorzaken dezer afwisseling inzicht kunnen
geven.
De beteekenis der rivieren voor den mensch is
ook in Indië zeer aanzienlijk. De laaglandsstroo-
men zijn meestal over aanmerkelijke lengte be-
vaarbaar, althans voor niet te groote vaartuigen,
en dus voor den handel van belang (zie de bij-
zonderheden in de artikelen over de groote eilan-
den en de grootste rivieren). In onder cultuur ge-
brachte streken is de beteekenis buitengewoon
groot, met name voor den rijstbouw (zie onder
BEVLOEIINGEN). Ook riviervisscherij wordt,veel
beoefend (zie VISSCHERIJ EN JACHT).
Bedijking komt, meer of minder geregeld, alleen
bij eenige rivieren van Java voor. Aldaar alleen
heeft ook de Waterstaat met de rivieren uitge-
breide bemoeienis (zie de Verslagen der Openbare
Werken).
ROA-ROA. Zie AJAM.
ROAH-ROAH. Op Sumatra en in den Riouw-
Lingga-archipel de naam van een waterhoen.
ROAH-ROAH BANKEH. Zie BAMBANGAN.
ROCHUSSEN. (JAN JACOB) Geb. te Etten
bij Breda, den 23en Oct. 1797 uit het huwelijk
van J. Rochussen, directeur der accijnsen in N.-
Holland met A. J. Erbervelt. In 18 14 controleur
der directe belastingen in het buiten-arrondisse-
ment van Amsterdam, werd hij 22 Jan. 1826
secretaris van de Kamer van koophandel en fabrie-
ken te Amsterdam, 10 Aug. d. a. v. entreposeur
aldaar, 18 Juli 1828 directeur van het Amster-
damsche entrepotdok. Den 2l en Dec. 1831 be-
noemd tot lid van het college van gecommit-
teerden tot de zaken van den Rijnwaard, was hij
8 Maart 1837 commissaris voor de onderhande-
lingen te Berlijn; 14 Nov. lß3g werd hij raad
van legatie en 30 Juni 1840 Minister van Finan-
tiën, uit welke betrekking hij 14 Juni 1843 op
verzoek eervol ontslagen werd en tegelijkertijd
benoemd tot buitengewoon gezant en gevolmach-
tigd minister bij het hof van België. Tot Gouv.-
Gen. benoemd (5 Febr. 1845) aanvaardde hij het
bestuur 30 Sept. d. a. v.; 12 Mei 1851 trad hij
als landvoogd af. In 1852 tot lid der 2C Kamer
der Staten-Generaal gekozen, legde hij het man-
daat in Febr. 1857 neder, doch trad spoedig
daarna (18 Maart 1858) als Minister van Kolo-
niën af. Opnieuw tot lid der 2e Kamer gekozen
(Nov. 1564) nam hij zitting tot Sept. iß6g; hij
overleed te 's Gravenhage 21 Jan. 1871. Rochus-
sen, die van Mei 1853 tot Maart 1858 als 'sKo-
nings commissaris bij de Ned. handelmaatschappij
fungeerde, was Commandeur Ned. Leeuw en Groot-
— ROEMBATI.
kruis Eikekroon. Hij publiceerde de volgende ge-
schriften: Verdediging der regten van Nederland
tegen de aanmatigingen van Groot-Brittannië,
Amst. 1836; Toelichting en verdediging van eenige
daden van mijn bestuur in Indië, 's Hage 1853;
I let wetsontwerp op de part. cultuurondcrnemingcn
in N.-L, 's Hage 1862; Du régime des colonies
Hollandaises, Brux. 1864; Daniel Hooibrink's
kunstmatige bewerking en bevruchting van gra-
nen en boomen en hare toepassing op cultures
in Indië, 's Hage 1864 en eene mededeeling over
de kinacultuur op Java in Buil. de la Soc. impér.
d'acclimatation, Paris, Mai 1863.
Tijdens het bestuur van Rochussen moesten
kleine onlusten in het Bantamsche worden be-
dwongen ; in Palembang brak in de binnenlanden
verzet uit, evenals op Borneo's Westkust, waar
tegen de Chineezen moest worden opgetreden.
Een drietal expedities op Bali leidden tot de
onderwerping der vorsten en tot de inlijving van
een gedeelte van het eiland bij het Gouv. grond-
gebied. Een eskader tuchtigde de Soeloe-eilanden
wegens gepleegde zeerooverijen; van een tweeden
tocht moest worden afgezien omdat Spanje, van
welks koloniaal gebied die eilanden een deel uit-
maakten, zich daartegen verzette. Belangrijk waren
de maatregelen door Rochussen ten opzichte van
het muntwezen genomen, met name door de in-
voering van het recepissen-stclsel; eene nieuwe
wetgeving werd ingevoerd en, ook ten gevolge
van het uitbreken van een hongersnood in Demak
en Grobogan, de lasten van het cultuurstelsel
eenigszins verzacht. Ten gevolge van zijn verzet
tegen de bestaande verhouding tusschen de R. K.
kerk en den Staat nam Rochussen het besluit tot
verwijdering van den bisschop i. p. i. Graaff, met
eenige geestelijken; een en ander leidde tot her-
ziening van die betrekkingen. Eindelijk moet nog
vermeld worden dat 22 Mei 1848 te Batavia een
vergadering van ingezetenen werd gehouden, ten
einde de Regeering te verzoeken ook in Indië
gelegenheid te verkrijgen zich voor 's lands dienst
te bekwamen; zij verwekte bij het koloniaal be-
stuur groote ongerustheid maar liep in volkomen
orde af.
ROCHUSSEN-RIVIER. Zie MAMBÈRAMO.
RODAMALA. Zie WARAK.
ROE. Boeg. Zie ROEMPOET.
ROE. Mal. Zie TJAMARA.
ROEA-ROEA. Zie BOERENG.
ROEAK. Zie ALANG.
ROEHAN. Bat. Zie LOBI-LOBI.
ROEKAM. Menangk. Zie LOBI-LOBI.
ROEKEM. Soend. en Tav. Zie LOBI-LOBI.
ROEKOE. Mak. Zie ROEMPOET.
ROEKOET. Alf. Men. Zie DAOEN SEKEN-
TOET en ROEMPOET.
ROELOEL. Naam op West-Sumatra voor eene
P a t rij s-soort, Cryptonyx coronalus, ook P e ni j o e
en Boelanting genoemd.
ROEMANA. Zie NOEMFOR.
ROEMBATI. Landschap op de Westkust van
Nieuw-Guinea, tusschen Patipi en Ati-Ati aan de
Zuidkust der Maccluer-golf gelegen, en bestuurd
door een Radja, die in de gelijknamige kampong
aan de naar het strand gekeerde zijde van het
eilandje Sagemoer verblijf houdt. Door hem aan-
gesteld, en derhalve als min of meer ondergeschikt
beschouwd, zijn de hoofden van eenige aan dezelfde
kust dieper in de golf gelegen streken en eilandjes,
waaronder Sekar en Argoenoeng de voornaamste
 ROEMBATI. — ROMOÖN. 459

zijn. De kustbewoners zijn veelal tot den Islam op gelijke wijze ingericht als Ramba, en voor
overgegaan en geven zich nog al over aan het zoover bekend, geldt al wat in het artikel over
schuiven van opium, dat zij van Ceramsche han- dat landschapje is gezegd, in hoofdzaak ook voor
Rokan ampat Kota. In 1888 erkende de Jang di
delaren hebben geleerd; anderen zijn echte Papoea's
gebleven, zooals ook de bewoners van het bin- Pertoean de souvereiniteit van het N.-L Gouver-
nenland, bekend onder de namen van Sopi, Pa- nement. Hij kwam in 1896 te overlijden, naar
sèmsan en Basènsap, benevens die van het lage beweerd wordt door vergiftiging, doch wegens
land van Bentoeni, zooals de uitgestrekte vlakte geschillen over de opvolging en het plegen van
aan het oostelijk einde der golf genoemd wordt. vijandelijkheden tegen Ramba en Kapanoean werd
Sagoe wordt hoofdzakelijk van de noordkust der van Gouvernementswege tot nu toe geen nieuwe
golf gehaald, muskaatnoten en masoi-schors in de bestuurder erkend.
bosschen verzameld en de zee levert veel parel- Litteratuur e Zie het artikel RAMBA.
moerschelpen. De landbouw bepaalt zich tot kleine ROLLULUS. AVES, GALLINAE, Tetrnoni-
aanplantingen van aardvruchten rondom de hutten dae, Rollulinac. Zie BOEfOE-RIMBO.
of woningen in het gebergte, en de eenigste tak- ROMA (ROMANG). Eiland tot de Zuid-Wester-
ken van nijverheid zijn op sommige plaatsen het eilanden behoorende (zie aldaar) en meer in het
bakken van potten en pannen en de vervaardiging bijzonder tot de Letti-groep gerekend. Er toe be-
van vlechtwerk. hooren g kleine onbewoonde eilandjes, waarvan
ROEMBIJA. Mal. en Mak. Zie SAGOE. alleen Maoepora en Noesiata eenigszins vrucht-
ROEMPOE. Zie BANTENG. baar zijn en ebbenhout, kemoering, kajoe tjindana
ROEMPOEN. Atjeh. Zie BATATA PANTÉ. (Santalum album) en sapanhout opleveren; de
ROEMPOET. Mal.; SOEKET, Jav.; DJOE- overige eilanden zijn niet veel meer dan weinig
KOET, Soend.; DOEHOET, Bat.; DOEÜE, begroeide rotsen. Noesiata wordt beschouwd als
Nias; ROEKOE, Mak. ; DJOEKOE, Lamp. ; DOE- het land, waar de zielen der afgestorvenen ver-
KOET of ROEKOET, Alf. Men.; HOETA, blijven. Opdat de ziel eene zichtbare plaats zou
HOETAL of HOEAL, Alf. Amb.; ROE, Boeg. hebben om te betrekken wanneer zij in aanra-
Algemeene benaming voor grassen en onkruid. king met de levenden wil komen of wanneer dezen
ROEMPOET FI. Mal. Tim. Zie ALANG- haar oproepen, vervaardigt men de zielcbeelden,
ALANG. die onder het dak of in afzonderlijke huisjes,
ROEMPOET POETRI. Mal. Zie TALI „zolders", worden bewaard. De ziel wordt opge-
POETRI. roepen door middel van een spijsoffer. Roma en
ROEM-SERAM. Zie PAPOEA'S, dl. 111, bl. 210. de omliggende eilandjes worden op ongev. 1000
ROEPIT. Zie RAWAS, dl. 111, bl. 370. vt. hoogte geraamd; over 't algemeen goed met
ROEROENDOE. Alf. Men. Zie KELITJI. wildhout bewassen is Roma echter niet zeer vrucht-
ROESA. Collectief-naam bij de Maleiers voor baar, ofschoon de bewoners van Kisser, in tijden
Hert-soorten, ook Mindjangan. Op Sumatra van droogte, soms tijdelijk naar Roma verhuizen.
noemen de Maleiers Russa equina eenvoudig Op de N.kust zijn nog sporen van vulkanische
Roesa, op Borneo Mindjangan ajer of werkzaamheid en worden heete bronnen gevon-
Mindjangan-bannjoe; Russa russa heet in den. De veestapel is beduidend minder dan op
het hoog-Javaansch Sangsam, bij de Soenda- de overige grootere eilanden der Letti-groep; in
neezen op Java Oentjal, op Noord-Java bij de 1888 werd deze geraamd op 7 karbouwen, 3 scha-
Maleiers Mandjangan of Mindjangan, ter- pen, 245 geiten en 259 varkens. Ook de bevol-
wijl de Maleiers op Borneo het den naam Mi n- king is weinig talrijk, minder dan op de kleinere
dj angan-dj awa geven en de Dajaks van den eilanden Letti of Kisser; zij werd in genoemd
Bejadjoe-stam op Borneo beide Hertsoorten Ba- jaar geraamd op 1130 personen, van welke 294
djang en de Doesoeners Takajo noemen. In christenen en 836 heidenen, die over 5 negoriën
de Molukken noemt men Russa moluccensis ge- verdeeld zijn, waarvan Djeroesoc op de Z.kust de
woon Roe sa, de bewoners van West-Tïmor voornaamste is. De orangkaja, aan wien de orang-
Loesa, de Rottincczen Noesa. Op Celebes heet toewa's, over de andere negoriën gesteld, onder-
het Hert Bandongo-ogenge. Zie ook HERT. geschikt zijn, woont in die plaats. Bij Djeroesoc,
ROETJAU. Zie BAMBANGAN. dat schilderachtig gelegen is, staat een steenen
ROETOE-ROETOE. Tem. Zie TABOENG pilaar met het merk der Compagnie, welk ge-
BEROEK. denkteeken ook vereerd wordt op het jaarlijksch
ROGENIA. Zie HARING. parka-feest, waarbij veel varkens verbruikt en veel
ROGODJAMPI. District van de contróle-afdee- toeak gedronken wordt. De bevolking staat onge-
ling, het regentschap en de afdeeling Banjoewangi, veer op denzelfden trap als de overige bewoners
residentie Besoeki; met eene oppervlakte van der Letti-groep (zie aldaar); haar hoofdvocdsel is
279.428,48 hectaren. Het district telt 50 desa's. djagoeng; de areng-palm en de sago-palm komen
ROHITA. PISCES, PHYSOSTOMI, Cyprini- veelvuldig voor. Het vruchtbaarste gedeelte van
dae, Cyprininn. Zie PAWÈH. het eiland vormen de omstreken derRoewa Kocda-
ROJA. Alf. Men. Zie TJAMARA. baai, waar een klein riviertje zich in zee stort; de
ROKAN. Een rivier ter Oostkust van Sumatra. ankerplaats in den W. moeson is in die baai vlak
Zie de artikelen: BENA en OOSTKUST VAN tegenover het eilandje Noesmitan; in den O. moeson
SUMATRA. voor het kleine gehucht Hila. (Zie G. W. W. C.
ROKAN AMPAT KOTA. Dit landschapje, Baron v. Hoëvell, T. Bat. Gen. XXXIII, bl. 218;
ook genaamd Loeboeq Bandhara, naar de woon- Riedel, De sluik- en kroesharigc rassen, bl. 459;
plaats van den Jang di Pertoean, is gelegen aan J. 11. de Vries, T. Aardr. Gen. XVII, bl. 605).
de Rokan Kiri (linkerarm van de Rokan) en ROMOÖN. District van de afdeeling Amoerang
grenst aan Rau (Sumatra's Westkust). H-et heeft der Minahasa van de residentie Menado, staande
vier hoofdkampongs of kota's: Rokan, Pandalian, onder een Hoofd, dat den titel heeft van Hoc-
Si Kamban en Oedjoeng Batoe. Het bestuur is koem Besar.
460 RON. — ROORDA. (TACO)
RON. Eiland nabij de Zuidwestkust der Geel-
vinkbaaiin Nieuw-Guinea, tusschen ongeveer
2° 15' en 2° 25' Z.B. en 1340 30' en 134 36' O.L.
0
gelegen. Het wordt aan de zeezijde nagenoeg
overal begrensd door dicht begroeide steenachtige
heuvels, welke slechts op enkele plaatsen beschut
worden door rotsige eilandjes, waar de bevolking,
vooral aan de noordwest- en zuidoostkust in kam-
pongs bijeenwoont. In het binnenland, dat lang-
zaam stijgt tot een hoogte van 300 Meters, houden
zich de Monoarboe op, die veel gierst telen,
maar anders niet van de strandbevolking verschil-
len. De bewoners der kusten zijn geen zuivere
Noemfoien, maar een mengelmoes van dezen met
lieden van Wandamen en Ansoes, zoodat hun taal
ook van het Noemfoorsch afwijkt. Rivieren wor-
den er niet aangetroffen: hun drinkwater krijgen
zij uit waterstralen, die hier en daar tusschen de
steenen doorsijpelen. Sagoe is slechts in geringe
hoeveelheid aanwezig en wordt veel van Wanda-
men aangevoerd. Hun hoofdbestaan vinden de
Papoea's in de vischvangst. Aan de noordwest-
kust is in de kampong Jendei een zendelingleeraar
van het Utrechtsch Zendinggenootschap werkzaam.
RONAAN. Amb. Ki.i. Zie KELADI.
RONDANG SABOELAN. Bat. Zie ADAS-
ADASAN.
RONGGA. District van de contróle-afdeeling
West-Bandoeng, regentschap en afdeeling Ban-
doeng, residentie Preanger regentschappen ;• met
eene oppervlakte van 59-011 hectaren. Het
district telt 35 desa's.
RONGGENG. Zie DANSEN, MUZIEK EN
MUZIEKINSTRUMENTEN en PROSTITUTIE.
RONGKOB. Zie VOGELNESTKN.
ROORDA. (TACO) Geb. 19 Juli 1801 te
Britsurn (Friesland) uit het huwelijk van Gerrit
Roorda, predikant, en Martina Gzavius. Na door
zijnen vader tot de academische lessen voorbereid
te zijn, studeerde hij in de godgeleerdheid en let-
teren te Groningen en ging in 1823 voor een jaar
naar Leiden, ten einde de lessen in de oostersche
talen van Hamaker te volgen; II Oct. 1824 pro-
moveerde hij te Groningen in de theologie, op
eene „dissertatio exhibens commentarios in ali-
quot Jeremiae loca", en werd 7 Febr. 1825 te
Leiden doctor honoris causa in de letteren, na
verdediging van een „Specimen hist. crit. exhi-
bens vitam Amcdis Tulonidis". Na een verblijf
van 2 jaren als predikant te Lutjegast werd hij
in 1827 naar Burg beroepen, doch ternauwer-
nood aldaar gevestigd, werd hij benoemd tot
buitengewoon lloogleeraar in de Oostersche talen,
de Hebreeuwsche oudheden en de exegese van
het Oude Testament aan het Athenaeum ill. te
Amsterdam, welke betrekking hij 20 April 1828
aanvaardde met eene rede „de poetriis I lebracis".
In 1834 werd hem bovendien het gewoon pro-
fessoraat in Bespiegelende wijsbegeerte opgedra-
gen ; eenige maanden later werd ook het buiten-
gewoon Hoogleeraarschap in de Oostersche talen
enz. in een gewoon professoraat veranderd.
Zijn verblijf te Amsterdam was van beslissen-
den invloed op den loop zijner volgende studiën.
Het lidmaatschap toch van het Hoofdbestuur van
het Bijbelgenootschap aldaar was hem aanleiding
kennis te maken met de talen van den Ind. ar-
chipel, met name met het Javaansch; eene op-
dracht hem geworden om toezicht te houden op
het aanmaken van nieuwe Javaansche typen deed
hem zich meer op de studie dier taal toeleggen,
zoodat hij reeds in 1841 zijne „Proeve van Jav.
poëzie uit het Jav. heldendicht Brata Joeda" kon
publiceeren. In eene zitting den April van
datzelfde jaar gehouden door het Kon. Ned. In-
stituut, in tegenwoordigheid van Koning Willen,
11, werd door Roorda eene redevoering voorge-
dragen over de onmisbaarheid der kennis van
het Javaansch voor de 0.-I. ambtenaren, die den
stoot gaf tot het openen van de gelegenheid voor
de opleiding dier ambtenaren aan de Delftsche
Akademie. Terstond bij de oprichting werd Roorda
tot Hoogleeraar aan die inrichting benoemd, waar
hij de ziel der Indische afdeeling was; zijn bij
uitnemendheid wetenschappelijk en grondig onder-
wijs in het Javaansch werd hoogelijk op prijs
gesteld door hen die, academisch opgeleid, het
konden waardeeren, maar bleek te hoog voor de
vele gebrekkig onderlegde studenten, die de meer-
derheid van zijn gehoor vormden. Zijne krachtige
persoonlijkheid deed weldra daar de studie van
het Javaansch de hoofdplaats innemen, met min
of meerdere verwaarloozing van de andere vak-
ken, wier kennis den aanstaanden ambtenaar was
voorgeschreven. Na de opheffing der Delftsche
Akademie werd Roorda als Hoogleeraar in het
Javaansch aan de Rijksinstelling voor onderwijs
der Ind. taal-, land- en volkenkunde te Leiden
overgeplaatst; hij aanvaardde deze betrekking 14
Sept. 1864 met eene toespraak „Over het voor-
name doel en de methode van het onderwijs in
de Javaansche taal". Tot zijn dood bleef Roorda
aan die Instelling verbonden; hij overleed 5 Mei
1874 te Leiden. Roorda was Ridder Ned. Leeuw
en lid der Kon. Akad. v. Wetenschappen.
Ofschoon Roorda ook op het gebied der wijs-
begeerte en der taalkunde buiten den Indischen
archipel belangrijke bijdragen heeft geleverd, is
zijn hoofdwerkzaamheid toch geweest de beoefe-
ning der Javaansche taal, waarvan de wetenschap-
pelijke studie door hem is gegrondvest. Wel ge-
noot hij het voorrecht, de voorlichting te hebben
van mannen als Gericke en Winter, die goede
kenners van die taal waren, maar het is de ver-
dienste uitsluitend van Roorda geweest, de studie
van het Javaansch op zulk een vasten, weten-
schappclijken grondslag gevestigd te hebben, dat
dit spraakeigen ook thans nog de meest grondig
beoefende taal van den Indischen archipel is.
Reeds in 1843 verscheen door zijne zorgen eene
verbeterde uitgave van de Jav. spraakkunst van
Cornets de Groot met lees- en woordenboek, dat
echter geheel in de schaduw werd gesteld door
zijne latere werken op grammatikaal en lexicogra-
phisch gebied. In 1847 toch gaf hij uit het Jav.—
Nedcrd. Woordenboek, samengesteld door J. F.
C. Gericke, uitgegeven door T. Roorda, waar-
voor wel vele bouwstoffen door Gericke verzameld
waren, maar waarop toch Roorda den stempel van
zijn geest drukte. Met J. J. Meinsma gaf hij in
1862 daarop een Supplement; een en ander werd
geheel omgewerkt in J. F. C. Gericke's Jav.—Mal.
Woordenboek, Amst. 1875, waarvan het laatste
-
gedeelte na Roorda's dood door A. C. Vreede is
bewerkt, die ook eene betere uitgave (1886) be-
zorgde. Zijne „Javaansche grammatica, benevens
een leerboek", Amst. 1855 2 dln. was een geheel
zelfstandig werk; eene verkorte uitgave daarvan
verscheen in 1874. Behalve deze hoofdwerken gaf
Roorda verscheidene Jav. teksten uit, zooals: Het
boek Radja Pirangon, 's Hage 1844; Jav wetten,
Amst. 1844; Verzameling van Jav. brieven enz.
 ROORDA. (TACO) — ROTAN. 461

1845; Wajang-verhalen, 's Grav. 1869; Kitab toeh- herhaaldelijk met terreinopneming werd belast,
pah,Jav.-Moh. wetboek, 2« uitg. Leiden 1874.
Verscheidene werken van Winter werden
—
door
waarbij hij natuurlijk geen gelegenheid ongebruikt
liet, om de menschen- en dierenwereld te bestu-
Roorda uitgegeven, met name de Jav. samenspra- deeren; vooral aan de Indische vogels wijdde hij
ken, i ll dl.; de verkorte uitgave van oud-Jav. ge- in 't bijzonder zijn aandacht. Onderwijl bevorderd
dichten; de vertaling van de 1001 nacht in het tot adjudant-onderofficier, werd hij in 1856 bij het
Jav. en van de anccdoten en leerzame verhalen Topografisch Bureau te Batavia gedetacheerd en
van Schmidt; — een bundel Jav. gesprekken,
opgesteld door een Javaan van Soerakarta, werd
maakte van daar in 1858, als teekenaar aan boord
van Z. M. stoomschip „Etna", een reis mede naar
mede door hem uitgegeven. In de Bijdr. t. t. 1. Nieuw-Guinea. Het volgende jaar ging hij in bur-
en vlk. plaatste hij een Beschrijving van de koffie- gerlijken dienst over en werd ter beschikking ge-
en suiker-cultuur in het plat Maleisch en Jav. steld van den Gouverneur der Molukken, om een
(1856); een verhaal van den oorsprong en het opneming van het eiland Ceram tot stand te bren-
begin van den opstand van Dipa negara (1860); gen. Ten einde evenwel meer partij te trekken
een verhaal der lotgevallen van Raden Padji van zijne liefde voor de natuurlijke historie, vooral
(1864); eene bijdrage tot de Jav. taaistudie in het belang van 's Rijks musea, werd hij bij
(1864) en eene bijdrage ter verklaring van som- besluit van 4 Juni 1862 door den Gouv.-Gen.
mige uitdrukkingen in de Wajang-verhalen (1870). speciaal belast met het doen van reizen in het
Eindelijk verwierf Roorda zich groote verdiensten belang van natuurkundige onderzoekingen; als
door de bewerking van de 2e uitgave van de Jav. zoodanig maakte hij van uit zijn standplaats Am-
vertaling van het Nieuwe Testament. boina reizen naar Gorontalo, de Kei- en Aroe-
ROOS VAN JERICHO. Zie KEMBANG PA- eilanden, Timor enz. Tot herstel zijner door deze
TIMAII (Dl. 11, bl. 214). vele reizen zeer geschokte gezondheid ging hij in
ROOSEBOOM. (WILLEM) Geb. te Amsterdam Jan. 1866 met een tweejarig verlof naar Europa.
den 9ell Maart 1843 uit het huwelijk van J. Roo- In Indië teruggekeerd vestigde hij zich opnieuw
seboom met F. F. Waller. In 1861 tot 2= luit. in de Molukken, om van uit Ternate onderzoe-
bij de genie Ned. leger aangesteld, werd hij 1864 kingstochten naar Nieuw-Guinea te doen, waar
I c fluit., 1872 kapitein, 1885 majoor, lßgo luit.- hij in 1869 o.a. de Geelvinkbaai exploreerde. Na
kol. en lßg7 gencraal-majoor, kommandant van twee jaren zag hij zich echter om gezondheids-
de stelling van Amsterdam. Bij Kon. Besl. van redenen gedwongen den dienst te verlaten en
1 Juni iSgg werd hij benoemd tot Gouv.-Gen.; keerde in 1871 voor goed naar Europa terug.
den 3e" Oct. d. a. v. werd die hooge betrekking Als zijn voornaamste werken moeten genoemd
door hem aanvaard, welke hij thans nog bekleedt. worden: Reistochten in de Afdeeling Gorontalo;
De Heer Rooseboom is luit.-gen. bij den grooten Reis naar de Zuid-Ooster-eilanden; Reistochten
staf van het Ned. leger a la suite, Ridder Ned. naar de Geelvinkbaai op Nieuw-Guinea in de jaren
Leeuw en Commandeur Oranje-Nassau. Tijdens iß6g en 1870, allen uitgegeven door het Kon.
hij in militaire rangen den lande diende werd Instituut voor de Taal-, Land- en Volkenkunde
Rooseboom, die van 1870—1874 de lessen der van Ned.-Indië en Der Malayische Archipel, Land
stafschool had gevolgd, in 1874 bij den gen. staf und Leute in Schilderungcn, gesammelt wahrend
overgeplaatst, werd weldra leeraar aan de tweede eines dreissigjahrigen Aufenthaltes in denKoloniën.
afdeeling der hoogere krijgsschool, bekleedde van Voorts publiceerde hij tal van opstellen in het
1884—1891 het lidmaatschap der 2" Kamer voor Tijdschr. v. h. Bat. Gen., het Natuurk. Tijdschrift
Arnhem, werd in 1891 directeur dier krijgsschool v. Ned.-Indië, de Mitthcilungen des Ornitholog.
en in 1894 weder aan den gen. staf verbonden; Vereins in Wien enz. Zie ook over hem: Dr. Th.
hij was lid van de Staatscommissie tot regeling C. L. Wijnmalen in de Bijdr. t. t. 1. en vlk. van
van de staatsrechtelijke verhouding tusschen de Ned.-Indië, dl. XXXVIII, IBBg en de litteratuur-
Ned. en de N.-L legers en voorzitter der Staats- opgaaf aldaar.
commissie tot onderzoek naar de wenschelijkheid ROSTELLARIA CURVIROSTRIS, FUSUS
van de samensmelting der Ned. en N.-L officiers- en RECTIROSTRIS. Zie GASTEROPODEN.
kaders. Verscheidene geschriften over militaire ROTAN. Hier te lande Rotting en ook wel
onderwerpen werden door hem uitgegeven; ook verkeerdelijk „Spaansch riet" genoemd (zijnde dit
een werk over De grondwet (1888). afkomstig van eene Zuid-Europecsche rietsoort,
ROSENBERG. (CARL BENJAMIN HER- Arundo Donnx). Rotans zijn de meestal dunne,
MANN Baron VON) werd den 7-" April 1817 gemeenlijk zeer lange stengels van eenige geslach-
te Darmstadt geboren en overleed te 's Graven- ten van palmen (zie deze Ene, Dl. 111, bl. 182),
hage 15 November 1888. Ofschoon aanvankelijk die over den bodem van het tropisch woud krui-
bestemd voor den militairen dienst, legde hij reeds pen of zich daar door het geboomte slingeren.
als jongen een groote voorliefde aan den dag voor Rotan groeit dus niet in of aan water, zooals ons riet.
de studie der natuur en het lezen der beschrij- Het geslacht der rotanpalmen is bepaaldelijk het
vingen van'vreemde landen en volken. Gedreven genus Calamus 1., dat door sommige plantkun-
door een vurig verlangen om met eigen oogen digen wel in twee verschillende geslachten (Cala-
de tropen te leeren kennen, besloot hij, na het mus s. s. en Daemonorops) verdeeld wordt.
volbrengen van zijn Hessischen militairen dienst, Eene bijzondere plaats onder de rotanpalmen
zich als vrijwilliger bij het Nederl.-lndische leger neemt het geslacht Eugeissonia in, waarvan o. a.
te laten aanwerven en verliet als zoodanig den de lichte, rechte, ijzersterke kadjatouw (van E.
23™ November 1839 Hellevoetsluis, op weg naar tristis), komt. Deze soort maakt geen stam, maar
Java. Nauwelijks in Indiëom aangekomen, werd hij zet zich in de breedte door jonge spruiten uit;
naar Padang gedirigeerd Junghuhn bij zijne wandelstokken worden van deze rotan verkregen
onderzoekingstochten op Sumatra als assistent te van wortels, die zich uit den voet horizontaal of
vergezellen. Zestien jaren bleef hij op Sumatra's opwaarts in de lucht verlengen.
Westkust werkzaam, gedurende welken tijd hij Er zijn van Calamus ongeveer 200 soorten be-
462 ROTAN.
kend, nagenoeg alle voorkomend in tropisch en
sub-tropisch Azië, en wel voornamelijk in de wou-
den van den Indischen archipel. Naar het oosten
neemt de hoeveelheid rotansoorten af, slechts 4
zijn er in Australië inheemsch. Dat Calamus in
onze bezittingen bij uitstek thuis behoort, blijkt
reeds hieruit, dat er al in de flora van Miquel onge-
veer 100 soorten opgesomd zijn; toch zijn bepaal-
delijk de rotanpalmen van Borneo slechts zeer
onvolledig bekend. Het zijn alle fraaie planten,
wier lange sierlijke slingers met frisch groen loof
een typisch deel der Indische vegetatie uitmaken
(zie ook LIANEN, Dl. 11, bl. 408). Vele zijn
sterk gedoomd. Sommige groeien recht opgaand,
doch verreweg de meeste hebben een dunnen, hoog
klimmenden en slingerenden stevigen taaienstengel,
die uit groote geledingen bestaat en eene lengte
van 150—200 M. kan bereiken; de opperhuid
der stengels is meest glad en sterk verkiezeld.
De sappige vruchten, ter grootte van een hazel-
noot of kleiner, zijn „gepantserde bessen", d. i.
zij zijn van een bruingele geschubde huid voor-
zien. De vruchten worden wel in 't zout gelegd
en gegeten; de zaden van sommige soorten worden
soms bij gebreke van pinangnoten (Dl. 111, bl. 263)
bij de sirih gekauwd; de jonge loten wel gege-
ten, zoo ook het merg, vergelijkbaar met de zg.
palmiet; de bladeren dienen soms voor dakbe-
dekking. Verreweg het grootste nut echter heeft
de stengel: de uitloopers van sommige dezer slin-
gerpalmen worden in Indië veel gebruikt en ook
in groote hoeveelheid tot stuwing van de scheeps-
ladingen naar Europa gevoerd en in den handel
gebracht, van andere soorten de kortere stammen
gebezigd. Over het velerlei gebruik van rotan in
de verschillende deelen des Archipels vindt men
in de litteratuur weinig gegevens bijeen, wel zijn
deze overal verspreid. De meest volledige beschrij-
ving schijnt nog die van Rumphius, welke in zijn
Amboinsch Kruidboek (V, 97) de volgende 6 soor-
ten van rotan of „palmriet" uitvoerig behandelt:
1. Rotan kalapa of Oeha hahoeloe (Calamus, v.
Dacmonorops, Calapparius Bl). Dit is de grootste
soort, met „touw" van een arm dik doch weinig
bruikbaar, dicht bezet met korte doornen.
2. Rotan itam of R. teboe (Calamus, v. Dac-
monorops, melanochactes BL?) Evenals de voor-
gaande weinig gebruikt, daar het touw bij het
draaien te veel splintert. Deze soort heet suiker-
rotan naar het zoete sap, dat uit de afgekapte
stengels vloeit. Zij schijnt dezelfde als semamboe.
3. Rotan poetih (C. albus Prs). Van deze soort
zegt Rumphius, dat zij is de meest gebruikelijke
voor allerhande bind- en vlechtwerk, als tot het
binden van seroenen, tot het vlechten (uit de ge-
spleten rotan) van korven, matten, stoelen, enz.,
en vooral ook tot touwen op Indische vaartuigen
(kora-kora's); deze rotan-kabels zijn licht en sterk.
Wandelstokken of piekstelen maakt men uit de
versche geschilde stengels, door deze met een ge-
wicht bezwaard in den rook te drogen te hangen.
4. Rotan toeni. Dit is een algemeene naam voor
de dunnere taaie soorten, als R. boeboet (naar 't ge-
bruik voor vischfuiken) en R. boeloc (d. i. bamboe-
rotan, naar de gemakkelijke splijtbaarheid).
5. Rotan djawa. (Calamus vimina/is Reinw). Dit
dunne biesachtige touw, in de dikte van een pen-
neschacht, kwam al oudtijds vooral uit Bandjer-
masin naar Java; in geheel Indië is het in groot
gebruik tot allerlei duurzaam vlecht- en bindwerk,
daar het zich in grove of fijne riempjes laat snij-
den, voor het vervaardigen van matten, korfjes,
koffertjes, doosjes, stoelen, zitbanken, wagens enz.,
deels zeer sierlijk door de Javanen gevlochten.
De geheele teenen worden saamgedraaid voor
ankertouwen.
6. Rotan kawah of R. tjavoni. (Calamus cques-
tris Willd.). Van deze soort worden de teentjes
gebruikt als karwatsen enz.
Het is niet wel doenlijk al de botanische namen
der rotans met zekerheid te vermelden, daar vele
onder twee of meer namen beschreven zijn. Als
de belangrijkste soort geldt Calamus Rotang L.
(= C Roxburghii Grif.), die de beste rotan voor
vlechtwerk schijnt te geven. Voor rotan hang-
bruggen dient o. a. Calamus extensus Roxb. en C
montaniis T. Andr., voor koorden en touwen C.
Intifolius Roxb. en C rudentum Leur.; voor wan-
delstokken C. fasciculatus Roxb. en C. inermis T.
Andr. De z.g. „Malaca-canes", die veel van Su-
matra worden uitgevoerd, schijnen afkomstig ook
van C Scipio/ium Lour.; door berooking worden
deze stokken fraai bruin. De Palembangschc rotan
(semamboe en djernang) geeft eene fraaie soort
stokken uit één lid, 3 a 4 voet lang. Van het
vasteland van Indië werd er vroeger veel in
Ned.-Indië ingevoerd het gemarmerd Arakansch
rotan, uit Birma.
Door Teysmann is destijds (zie Tijdschr. v. Nij-
verh. 1868) de volgende opsomming van handels-
rotans van Borneo (Sambas) gegeven: Rotan marow
semamboe (= Dnemonorops grundis), R. benkoan
(= D. oblongus?), R. marow padi, R. gangoen, R.
mata-hari, R. matan, R. babau (alle soorten van
Calamus), R. tria (= C adspersus ?), R. toengal
(= C Caesiusr), R. babi, Pinang oetan, P. boekit,
P. goring en.P. kali (alle van Ptychosperma), R.
danan besi en R. loeak (= Korthalsiu) en Kadja-
touw (Eugcissonin Iristis-woxteX). Deze soorten zijn
toen door tusschenkomst van het Kol. Museum ')
te Haarlem onderzocht, en deels voor de ver-
vaardiging van wandelstokken en parapluie-stelen,
deels voor vlechtwerk na splijting geschikt be-
vonden; de hoofduitvoer bestond toen ook reeds
uit de z.g. bindrotting, welke in Europa gebezigd
wordt niet alleen tot omwoeling van verschillende
voorwerpen, maar ook om rustiek en mandema-
kerswerk te vervaardigen, alsmede stoelen en zit-
banken, waartoe vroeger alleen wilge-teenen dien-
den. Van de overige soorten was steeds de z.g.
mannetjes-rotting of Rotan semamboe van betee-
kenis, onder welken naam de voor wandelstokken
zeer geschikte bruinkleurige soort met lange gele-
dingen, en van cilindrischen vorm, zonder rug,
verstaan wordt; zoo ook de zwarte rotan (van I).
mclnnochnetes). Voor zeer fijn mandewerk is ook
de stengel van de drakebloedpalm (djernang) ge-
zocht, alsmede de gemakkelijk splijtbare Rotan
sega. Voor badientjes dient veel de Pinang kali,
voor ooren van manden enz. de Toengal.
Over rotans van Sumatra vindt men eenige
gegevens in „Midden-Sumatra" (Dl. IV, 11 bl. 40).
De reuzen onder de rotans zijn daar de manau-
soorten; uit hare armdikke stengels vloeit rijkelijk
bij insnijding helder water.
Het voornaamste gebruik van rotan in Indië is
al bij de soorten aangegeven. In het algemeen
1) In genoemd museum bevindt zich nu ook
eene collectie handels-rotans uit Palembang, voor
de Parijsche tentoonstelling in 1900 bijeenge-
bracht.
 ROTAN. — ROTINEESCH.
kan men zeggen, dat rotan ginds wordt gebruikt
waar wij touw gebruiken, voor drooglijnen, schceps-
lijnen, scheepswant; verder voor vlechtwerk rond
potten van aardewerk, rond kalebassen; voor potten-
standaards, pothengels, boogpezen, wandelstokken,
hoofddeksels, gordels en manden; ook voor snaren
van muziek-instrumenten wordt rotan gebruikt.
Waar het tot versterking dient, rond bamboeko-
kers enz., is de rotan dikwijls heel sierlijk gevloch-
ten, evenzoo bij de vaak zeer kunstvaardig ge-
vlochten rotan-ligmatten. Groote vloermatten van
rotan, ten gebruike in vóór- en achtergalerijen,
Worden o. a. uit Bantam aangevoerd. Halsbanden
voor dieren vlecht men er ook van, zoomede vier-
kante ringen, waarin de poestaha's (I, 134) zijn
opgesloten. In Centraal-Borneo maakt men wel
vuur, door een stuk rotan sëga heen en weer te
trekken langs een gevorkt stuk droog licht hout.
In Europa dient rotan („stokrotan") vooral voor
wandelstokken, regen- en zonneschermen; de touw-
achtige uitloopers („bindrotan") meer voor mande-
werk, mattenkloppers en ander vlechtwerk.
Bijzonderheden over handel en uitvoer van ro-
tans in Ned.-Indië zijn slechts spaarzaam voor-
handen. Borneo vooral levert eene ontzaggelijke
menigte rotan-soorten; deze worden door de inlan-
ders in de bosschen gesneden en veel met Chineesche
stoomers van Banjermasin en Pontianak naar Singa-
pore uitgevoerd. Eenige bijzonderheden dienaan-
gaande geeft Dr. A. W. Nieuwenhuis' werk „In
Centraal-Borneo" (11, 353). Vooral in het Barito-
gebied leggen de Maleiers er zich tegenwoordig
op toe, om in bosschen of op anderen grond rotan
van stekken aan te planten, nu de voorraad in de
bosschen zoo vermindert. Na acht jaar moet de
rotan ingezameld kunnen worden; laat men dan
ongeveer 1 M. boven den grond staan, zoo loopt
de plant op nieuw uit. Ook door Europeesche
planters zijn in de laatste jaren proeven met rotan-
cultuur in Borneo aangevangen.
Aangaande de markt van „bindrotting" in Ne-
derland is op te merken, dat in igoo de aanvoer
te Amsterdam was:
p. pik.
Banjermasin 200 pik. a ƒ30—32
Borneo (Boelangan, Passir) 1500 „ „„ 15—28
g620
„ „„ „10—23
„
Padang
Sera wak „ 16—18
„ „„ „„ B—
120
Gorontalo 3150 II
Koetei 33-9°° » 6—12
Het totaal is 48.4g0 pikols, tegen slechts 14.730
pikols in l8gg: blijkbaar geschiedt de aanvoer van
dit boschproduct zeer ongeregeld; zoo was de hoe-
veelheid die in ißg3 hier ter markt kwam van
de Banjermasin- en Borneo (Boelangan, I'rrssrr)-
-soort resp. 2400 en 7600 pikols. Met den verbe-
terden stoomvaartdienst, dien de Paketvaart Maat-
schappij in onzen Archipel onderhoudt, gaat ook
dit artikel nu allengs minder naar Singapore, doch
meer herwaarts. Aan prima-soorten komt echter
gebrek, niettegenstaande steeds hooger prijzen te
bedingen zijn.
Palmen, die tot de rotans naderen, zijn o.a. de
salak (zie aldaar) en meer nog de drakeblocdpalm
(zie deze Ene. I, 459 en 471). Ten Onrechte wordt
soms wel de naam rotan gegeven aan de stengels
van Phyllostachys nigia en Flagellaria indica.
Eene degelijke studie van dit voor Ned.-Indië
zoo belangrijke handelsproduct, en praktische wen-
ken voor de teelt in 't groot der beste soorten,
ontbreken geheel, doch zouden ook voor de inland-
463
sche bevolking niet zonder beteekenis zijn. Ook
hier doet zich gevoelen het gemis van kleine bota-
nische en cultuur-tuinen in de buitenbezittingen,
als filialen van den Buitenzorgschen hortus.
ROTAN JAKI. Mal. Mul Zie OWAR.
ROTAN LAUT. Onder dezen naam, of als
„stroomtouw" (tali haroes) beschrijft Rumphius
(VI, 202) eene soort van zwart koraal of akar
bahar, nl. Anthipathcs spiralis Pall.
ROTAN TIKOES. Mal. Zie OWAR.
ROTÉ, ROTI of ROTTI. Eiland ten zuidwesten
van het eiland Timor en daarvan door Straat Rote
gescheiden, gelegen tusschen 10° 37' en 11° Z.B.
en 1220 52' en 123°29' 0.L., dat met Sawoe de
afdeeling Roti en Sawoe der residentie Timor
vormt. Het is in het midden heuvelachtig, maar
aan het strand zijn hier en daar uitgestrekte lririg-
vlakten, en langs de kust bevinden zich vele in-
hammen, waaronder de Cyrus-haven aan de zuid-
oostkust de grootste en veiligste is. Talrijke rivier-
tjes loopen overal in zee uit en zijn voor den
landbouw van veel nut; want de bodem is zeer
vruchtbaar en onder de gewassen, welke het meest
wolden gekweekt, bekleeden rijst, gierst, maïs,
aard- en peulvruchten, benevens suikerriet, een
eerste plaats.
Het Nederlandsche gezag wordt er vertegen-
woordigd door een Civielen Gezaghebber, die te
Namocdalé gevestigd is, en het geheele eiland
bestaat uit 18 staatjes of regentschappen, waar-
onder Termano, Ti, Dengka, Oënale, Renggo en
Belba de voornaamste en meest bevolkte zijn.
Acht dezer liggen in het oostelijk en de acht
andere in het westelijk deel des eilands, welke
verdeeling tevens de taalkundige grens uitmaakt.
Zij worden bestuurd door radja's, bijgestaan
door een rijksbestuurder, en tot elk staatje behoo-
ren meerdere kampongs, welker hoofden als manek
go rok bekend zijn. De geheele bevolking wordt
op zb 60.000 zielen geschat en als zeer ijverig en
goedaardig geroemd; meerderen hebben den Chris-
telijken godsdienst aangenomen. De grootte be-
draagt 30,8 □ geogr. mijlen.
ROTI. Zie ROTÉ.
ROTI. Onderafdeeling der afdeeling Roti en
Sawoe van de residentie Timor, bestaande uit het
gelijknamige eiland en de daaromheen gelegen
kleinere eilandjes, onder het rechtstreeksch beheer
van den Civielen Gezaghebber, die te Namoedah
gevestigd is.
ROTI en SAWOE. Afdeeling der residentie
Timor, bestaande uit de onderafdeelingen Roti en
Sawoe, zijnde de eilanden van dien naam en nabij
gelegen kleinere eilanden, onder het beheer van
een Civielen Gezaghebber, die te Namoedah op
het eiland Roti gevestigd is; voor de onderafdee-
ling Sawoe is een posthouder te Seka geplaatst.
ROTINEESCH. De taal van 't eiland Roti,
wordt gesproken in verscheiden tongvallen, die
phonetisch min of meer van elkaar verschillen;
de algemeene type echter der taal en haar bouw
is geheel dezelfde, zoodat de bewoners van ver-
schillende deelen des eilands malkander zonder
moeite verstaan. Het klankstelsel onderscheidt
zich in 't algemeen door zekere weekheid en de
neiging om de meeste sluitmedeklinkers af te
werpen, waartegenover staat dat menigmaal een
onoorspronkelijke k of s als sluitletter wordt toe-
gevoegd aan stammen die oorspronkelijk op een
klinker uitgingen of reeds den ouden sluitenden
medeklinker verloren hadden. Bijv. uit ma, vrouw,
464 ROTINEESCH. — RUMPHIUS. (GEORGE EVERHARD)
wordt mak; uit tahi, drek, teis; maar man uk,
kip, gaat over in manu; de oorsprong der toe-
gevoegde medeklinkers is nog niet opgehelderd.
Het Rotineesch bezit een bepalend lidwoord, dat
evenals bijv. in 't Makassaarsch gesuffigeerd wordt:
het onderscheidt voorts het meervoud van't enkel-
voud; de verbinding van 't voornaamwoord met
het werkwoord is veel inniger dan in 't Maleisch,
Javaansch, en de talen van 't Westen en Midden
van den Indischen archipel. Dit alles weegt ruim-
schoots op tegen 't verlies van woordafleidende
suffixen; van dergelijke prefixen bezit het Roti-
neesch nog ettelijke. Ten opzichte van de geni-
tiefsamenstellingen sluit het zich aan bij de Ooste-
lijke talen van den Indischen archipel; dus is de
volgorde van de bestanddeelen der samenstelling
de omgekeerde van die welke in de talen ten
Westen van de door Brandes getrokken lijn en
in de talen van de eilanden der Stille Zuidzee
gebruikelijk is; bijv. manu-teik, kippendrek,
tegenover Maleisch tahi manuq; nusa-isik,
bevolking, eigenlijk: eiland-inhoud, van nu sa,
Javaansch nusa, en isik, Javaansch isi. Voorts
heeft het al de eigenaardigheden eener Maleisch-
Polynesische taal.
Litteratuur: D. P. Manafe, Proeve eener be-
knopte spraakkunst van het Rottineesch (Bijdr.
Kon. Inst. t. 1. en vlk. N.-L dl. XXXVIII, bl.
633 —648); H. Kern, Rottineesch-Maleische Woor-
denlijst (Bijdr. dl. XXXIX, bl. 1—26); J. Fang-
gidaej, Rottineeschc Spraakkunst (Bijdr. dl. XLI,
bl. 554—572); H. Kern, Nederlandsch-Rottinee-
sche Samenspraken (Bijdr. dl. XLII,bI. 71 —102);
J. Fanggidaej, Fabelen in 't Rottineesch (Bijdr.
dl. XLIV, bl. 452—45 g; 662—711).
ROTNIA. AMB. Serm. Zie SAGOE.
ROUCOU. Zie KASOEMBA KELING.
ROUW. Zie OVERLIJDEN, Dl. 111, bl. 146.
ROWEFRAAR-SNAWEER. Zie TIKOES.
ROXBURGH. (WILLIAM) Beroemd plant-
kundige, geb. in 1759 te Underwood in Schot-
land, overleden in 1815 te Edinburg. Zie over
zijne verdiensten voor de kennis der Indische
flora, deze Ene. Dl. I, bl. 272, alsmede eene levens-
schets in Teysmannia VII (1897), 1,1. 457.
RUBIGULA. AVES, PASSERIFORMES, PAS-
SERES, Timeliidae, Brachypodiinae. Zie KA-
MADJA.
RUBUS. Zie HAREUËUS.
RUELLIA. Zie RENDOE.
RUM of RHUM. Alkoholisch vocht met 50—
60 % alkohol, gedestilleerd uit gegiste melasse
of suikerrietsap. Rum is dus „rietsuiker-bran-
dewijn" evenals cognac „wijn-brandewijn" is, of
juister, behoorde te zijn, en arak (Zie Dl. I, bl.
40) oorspronkelijk is „rijst-brandewijn". Aanvan-
kelijk kleurloos, neemt de rum op het vat allengs
een geelbruine kleur aan; ook het aroma ver-
meerdert door het lange liggen. De beste soorten
worden in West-Indië gestookt („Oude Jamaica-
Rum"); in Oost-Indië destilleert men dit voqht
niet, ten minste niet onder den naam rum. In
den handel wordt rum veelal nagemaakt, door
aardappelspiritus te kleuren met wat gebrande
suiker (caramel) en te aromatiseeren met wat
„rumessence" en soms ook met vanielje.
RUMPHIUS. (GEORGE EVERHARD)
Beroemd Ambonsch natuuronderzoeker der 1 7 e
eeuw; de grondlegger der wetenschappelijke ken-
nis onzer 0.-Indische bezittingen, vooral wat be-
treft de daar levende planten en dieren. Van zijn
familienaam Rumpf is bijna uitsluitend de latijn-
sche vorm in gebruik.
Wat wij van Rumphius' jeugd wetent is beperkt
tot eenige toevallige uitlatingen in zijne brieven
en geschriften. Omstreeks 1627 werd hij geboren,
waar en wanneer is niet met juistheid bekend;
wellicht op 20 Maart 1627. Hij noemt Hanau aan
den Mam als zijne vaderstad, doch vermeldt ook,
geboortig te zijn uit het graafschap Solms, nu
„Regierungsbezirk" Coblenz, in de Rijnprovincie.
Volgens sommigen zou Münzenberg in de Wetlerau
zijne geboorteplaats zijn. Zijne opvoeding genoot
hij in ieder geval in de stad Hanau, waar zijn
vader zich vóór 1639 vestigde, en architect was;
wij lezen zulks in een brief van Rumphius aan
de bewindhebbers der 0.-I. C, waar hij verzocht
een deel zijner gage te willen zenden „als recog-
nitie uyt kinderlijcke plight", aan zijnen ouden
vader, „genaeml Augustus Rumph, bouwmeester
van Hanau".
Tot zijn ið jaar bezocht hij het gymnasium
te dier stede. In zijn onstuimig verlangen de wereld
in te gaan, beging hij toen de onvoorzichtigheid
zich als soldaat te laten aanwerven door een jonge-
ren graaf Ludvvig von Solms-Greifenstein, die voor-
gaf commandant te zijn van het Venetiaanschc
leger en volk te zoeken voor een Italiaansch gar-
nizoen. Die graaf was echter een geheim werf-
officier ten dienste der Hollandsche West-Indische
Compagnie, en ronselde toen soldaten, niet voor
't schoone Italië, maar voor het gevreesde wilde
Brazilië: later was hij commandant der vesting
Maastricht. De jonge Rumphius heeft van al zijn
Hanausch latijn gebruik gemaakt, om in een lang
gedicht, getiteld Peregrinatio sive Iter in Brasi-
liam (Amb. Krdb. dl. VI of dl. I, vóóraan) uiting
te geven aan zijne verontwaar liging jegens den
vorstelijken bedrieger. Met zijn lotgenooten werd
hij, onder voorwendsel dat de reis via Nederland
naar de Adriatische zee ging, naar het koloniaal
werfdepót op Texel gevoerd en daar voor Per-
nambuco ingescheept op „De Swarte Raef". Maar
dit schip viel in handen der Portugeezen en zoo
kwam Rumphius in Portugal terecht. Daar ver-
toefde hij (als soldaat?) drie jaren (1647 —1649)
en rijpte zijn lust tot natuuronderzoek. Vooral
boeide hem, 't geen hij er over 't verre Indië ver-
nomen had en zoo reisde hij in 1652 weder uit
Hanau naar Nederland met bestemming naar de
koloniën, ditmaal niet als gevangene, maar vrij-
willig en wèl bewust („de ondersoeckinge van
gewassen etc. is wel het meeste oogmerek waerom
ik mij in India begeven hebbe", schreef hij in i66g).
Op 26 Dec. 1652 zeilde hij, bij de Comp. inge-
schreven als de „adelborst Jeuriaën (als vertolking
van het duitsche Georg) Rumph van Hanau",
met het jacht „Muyden" naar Indië, vertoefde kort
te Batavia en werd al in 1653 naar Amboina ge-
zonden; in 1655 werd hij daar tot vaandrig en
—
„fabryck" (ingenieur) aangesteld. Aangezien Rum-
phius 't was in de dagen van de Vlaming
„tot de militaire chargie niet wel gehumcurt wns",
—
werd hij in 1657 in 't civile overgeplaatst, als
onderkoopman en hoofd van Larike, een vrij be-
langrijke post op de Z.W.kust van het schiereiland
Hitoe. Waarschijnlijk is hij toen. of eenige jaren
later, getrouwd met een meisje uit Ambon; immers
in i66g kon hij spreken van „zijne familie", en
had een zoon en meer dan één dochter. Te Larike
voldeed hij zóó goed, dal hij in 't begin van 1662
bevorderd werd tot koopman en opperhoofd over
 RUMPHIUS. (GEORGE EVERHARD)
de geheele kust van Hitoe, na dit ambt al van
1660 af provisioneel te hebben waargenomen;
zijne woonplaats was toen natuurlijk te Hila, in
't fort Amsterdam. Men achtte hem te zijn: „een
man van nuchtere bequaemheit, die sich heel wel
na de humeuren der Amboinesen weet te schik-
ken, het Arabisch schrift lesende en schrijvende,
daerenboven geleert in allerley slach van wiscun-
sten". In een andere „conduite-staat." van 1666,
wordt de aard van Rumphius aldus zeer gunstig
geschetst: „hij heeft den roem en oock het uyter-
lijck aansien te sijn een man van goede kennisse
en ervarentheyt in dese landen Van een goet
en statigh leven en van een onhillijcken (?) maer
nedrigen en heusschen ommegangk en vooral van
een conscientieux en opreght gemoet, niet gierigh
of te inhaligh".
Om zijne kennis der wis- en bouwkunst, die
hij van zijn vader had geleerd, schijnt Rumphius
in Indië het eerst vermaard gew, rden te zijn, en
soms vinden wij achter zijn naam vermeld: „de
Mathematicus". In 1654 was hij in die functie
op Ceram; in 1662 vertoefde hij op Banda om
rapport uittebrengen over de versterking van den
berg van Banda Neira (Dagh-Register 1663, bl.
255); in 1673 schreef hij een belangrijk verslag
over de fortificatie van 't kasteel Victoria te Ambon
(verg. Valentijn, Dl. 11, bl. 238).
De betrekking van „koopman" op Hitoe heeft
Rumphius tien jaren waargenomen, tot 1670, en
hij schijnt vooral in die periode zijne uitnemende
kennis der Indische natuur bijeengegaard te heb-
ben. In 't begin van genoemd jaar maakte hij
zich op, in 't belang zijner studiën naar Batavia
te vertrekken, toen hem in April de ramp over-
viel eener oogziekte (glaucoma simplex), die bin-
nen weinige maanden in volslagen blindheid ein-
digde. Rumphius noemt als oorzaak zijner oogziekte
de te groote inspanning, en het dagelijksch wan-
delen in de hitte der zonne, om planten te ver-
zamelen. Zoo was hij gedwongen het bestuur over
de kust van Hitoe — een belangrijk ambt in die
dagen, toen de Molukken nog „de Groote Oost"
vormden en 't nu halfvergeten Amboina daarvan
het gewichtig centrum was — neder te leggen.
Om zijne „langduyrige, goede en ouopspraekelijke
diensten", liet de Comp. hem rang en gage be-
houden, onder benoeming tot een sedentair ambt
te Ambon. Sedert leefde hij stil op de hoofdplaats.
Als magistraatspersoon heeft hij tot op hoogen
leeftijd velerlei belangrijke diensten bewezen, en
dat zijn rijp oordeel en goede raadgevingen door
de regeering op prijs gesteld werden, bewijzen
de rapporten en adviezen, bepaaldelijk over vesting-
bouwkunde en landbouw, die van Rumphius' hand
in de archieven berusten. Een advies van Rum-
phius over den Ambonschen landbouw is gedrukt
in de hierna te noemen biographie van Leupe;
eenige andere rapporten van zijne hand kwamen
later terecht in het Tijdschr. v. Staathuishoud-
kunde en Statistiek, Dl. XIII (1856).
Vóór alles was hij bezig met zijne geliefde
natuurkundige en ook met historische studiën,
— weeklacht, beide op dit toeval ende zijne blind-
—
„zonder hetwelck hij anders sorgde, d. i. be-
zorgd was in melancholy zijne dagen te moe-
ten eindigen". Bij zijne woning legde hij een tuin
van zeldzame Ambonsche planten aan (zie deze
Ene. I, 279) — een uitmuntend voorbeeld, dat
helaas van 's landswege nog niet gevolgd is, daal-
de Buitenzorgsche hortus tot heden de eenige is
gebleven in geheel ons Indisch gebied, hoe ten
111
465
eenenmale verschillend ook klimaat en planten-
groei zijn, bijv. van West-Java en de Molukken.
Wat eene vertroosting is geweest in „de lange
droeve nacht" van Rumphius' blindheid, was zijn
gelukkig huiselijk leven en zijne briefwisseling
met een groot aantal geleerden en geestverwanten,
zoo in Indië als in Europa; terwijl ook van heinde
en verre, uit alle Oostersche kantoren natitraliën
en curiositeiten hem werden toegezonden. Daar-
door vindt men in zijne werken (waarop helaas
nog een goed zaakregister ontbreekt) soms zéér
nauwkeurige informaties over allerlei min bekende
gewesten. „Allengs was het huis van Rumphius,
met den blinden geleerde, die het bewoonde, voor
allen die Indië bereisden een middelpunt gewor-
den, waaraan zij zich schatplichtig gevoelden en
waarheen zij alles zonden, wat hun vreemd en
merkwaardig voorkwam, zeker, dat het daar aan
een zorgvuldig onderzoek zou worden onderwor-
pen en dienstbaar gemaakt aan de wetenschap"
(llarting). In Indië telden onder zijne correspon-
denten vooral: J. Camphuys en Is. de St. Martin,
voorts A. Cleyer, W. ten Rhijne, H. de Jager,
J. de Vicq; in Nederland de leeraren derLeidsche
hoogeschool, benevens H. d'Acquet, P. Blaauw,
J. Rulitius; in Duitschland C. Mentzel en J. M.
Fehr. (Een groot deel dezer correspondentie van
Rumphius werd, uit het nederlandsch eerst in het
duitsch vertaald, gepubliceerd door den natuur-
onderzoeker M. B. Valenlini, professor te Giessen,
in zijn „Museum museorum" (Frankfort am Mam,
1704—14, 3 dln. fol.) waar dl. 11 geheel met de
briefwisseling van grootendeels hollandsche ge-
leerden gevuld is. Een verkorte en in het latijn
overgebrachte uitgaaf van dit werk kwam in 1716
te Frankfort ook uit als „Historia simplicium retbr-
mata. Accedit India litterata, seu dissertationes
epistolicae, ab Europaeiscuriosis et eruditis, Cleyero,
Rumphio, Herberto de Jager, ten Rhijne, Kaemp-
fero aliisque in India reciprocatae de plantis, ar-
boribus, gemmis aliisque rarioribus ad scrutinium
naturae artemque medicam spectantibus. Hier vindt
men dus die (52) brieven nog eens ten tweeden
male in het latijn vertaald, zooals de titel verder
ook uitdrukkelijk vermeldt („ex autographis bel-
gicis ante hac in linguam germanicam translatae
nunc veró exterorum gratia latinitate donatae").
Vergeeflijk zal men 't vinden, dat de beschei-
den natuuronderzoeker in 1682 met vreugde zijne
schoonste schelpen en steenen liet bijeenzoeken
om te voldoen aan het vereerend verlangen van
den bekenden Groothertog van Toscane, Cosimo
de Medici 111, aan wien hij ook afstond zijn kabi-
netje uit 400 fraaie Indische houtsoorten vervaar-
digd, dat hij den „bedelaarsmantel" noemde —,
vermoedelijk zal dit stuk nog wel in een der
Italiaansche musea of paleizen aan te treffen zijn.
In 1674 heeft andermaal een groot ongeluk
Rumphius getroffen, nl. bij de aardbeving die in
dat jaar op 17 Februari de stad Ambon teisterde,
zijne gade en jongste dochtertje te verliezen:
„erbarmdijck was het dien man bij deze zijne
lycken te zien zitten, alsmede aen te hooren zijne
heid gepast". De herinnering aan Rumphius' trouwe
gade is bewaard in den soortnaam Susannne eener
schoone orchidee. Hem zelven ter eere doopte
later Linnaeus een Molukschen boom Rumphiu
Amboinensis L.
Nog een derde slag van het noodlot trof hem
in 1687, toen bij den grooten brand van Ambon
30
466 RUMPHIUS. (GEORGE EVERHARD)
zijne boeken en een deel zijner geschriften, be-
paaldelijk ook de reeds gereed zijnde platen voor
het Kruidboek, werden vernield. Veel leed zal
het den blinden geleerde ook gedaan hebben, dat
hem meermalen schrifturen en teekeningen werden
ontstolen; zoo lezen wij van zekeren Mr. C.
Geraerts, chirurgijn, dat hij een Maleisch woor-
denboek, door Rumphius omstreeks 1670 samen-
gesteld, te Batavia „op de gouwediefs passar
opgekogt" had. Van een soortgelijk onrecht van
nog grooter beteekenis, zal straks te gewagen zijn.
In zijne latere levensjaren heeft Rumphius een
trouwe hulp gevonden in zijn zoon Paul August,
die blijkbaar met volle toewijding aan zijns vaders
studiën deel nam, hem „zijne oogen leende", en
ook de oorspronkelijke teekeningen voor het Kruid-
boek ontwierp. Van dezen jongeren Rumphius
weten wij anders weinig, ook heeft hij zijn vader
slechts weinige jaren overleefd (t 1706).
Op 15 Juni 1702 is G. E. Rumphius te Ambon
overleden in den gezegenden ouderdom van 75
jaren. Op zijn verlangen werd hij begraven in
een eigen „grafstede" buiten de stad. Dit graf
schijnt later in vergetelheid geraakt te zijn. In
1824 heeft de Gouv.-Gen. van der Capellen, tijdens
zijn verblijf in de Molukken, een eenvoudig ge-
denkteeken voor den grooten Ambonschen natuur-
onderzoeker laten oprichten ter plaatse, waar vol-
gens de overlevering zijne woning en tuin was.
In de herinnering der inlanders leeft Rumphius
voort door de verbeteringen, die hij in de sagoe-
bereiding heeft aangebracht. Ook is zijn naam
verbonden aan een plantage (doesoen) en een
put, die hij in de nabijheid van Roemahtiga heeft
laten graven, alsmede aan een heuveltje nabij de
eerste benteng. In Nederland werd, bij de herle-
ving der Indisch-botanische studiën na 1820,Rum-
phius o. a. gehuldigd in het kostbare plaatwerk
Rumphia van C. L. Blume, en is sedert dien tijd
in wetenschappelijke kringen het onderzoek zijner
geschriften aan de orde gebleven. Meer dan ééne
schoone bladzijde is in onze letteren aan Rum-
phius gewijd, zoo door Dr. W. R. van Hoëvell
(Tijdschrift van Ned.-Indië 1839, 11, bl. 25—30),
Cd. Busken Huet (Land van Rembrand, 1884,
dl. 11, tweede helft, bl. gi vlg.), Prof. P. Harting
(Album der Natuur 1885,bl. 1 —15), G. P. Rouffaer
(de Gids, 1901, 11, bl. 228) e. a. Ook in het bui-
tenland is de achting voor Rumphius en zijne
werken zeer groot, vooral onder de Duitsche plant-
kundigen. Het voornemen bestaat, in 1902 hem
te eeren door eene Rumphius-medaille en gedenk-
boek. Indien eenmaal de Molukken uit hunne hui-
dige lethargie gewekt worden, dan zal er te llila
op Amboina een „Rumphius-station" moeten verrij-
zen als centrum voor 't natuurhistorisch onderzoek
der door Nederland zoo verwaarloosde Molukken.
Het leven van Rumphius, gelijk het hiervoren
geschetst is, werd het uitvoerigst beschreven door
P. A. Leupe, in eene voortreffelijke archiefstudie,
die door de Kon. Akad. (Nat. Verh. Dl. XII) in
1871 is uitgegeven; voor de waardeering van Rum-
phius als natuurkundige is echter dit historisch
geschrift onvoldoende. Levensschetsen van hem
komen o. a. voor in het groote fransche biogra-
phische werk van Du Petit-Thouars (T. XXXIX)
en in de nieuwere Allgemeine Deutsche Biogra-
phie van de hand van E. Wunschmann. De voor-
gangster van deze beide was eene in 1833 te
Breslau verschenen voortreffelijke, te weinig be-
kende, latijnsche verhandeling van Prof. A. W.
E. Th. Henschel, die tevens eene „Clavis Rum-
phiana" bevat, d. i. synoniemie der botanische en
zoölogische namen. Van 154 geneeskrachtige plan-
ten uit het Ambonsch Kruidboek geeft Henschel
een overzicht, als „Specimen materiae medicae
Rumphianae".
Een feit, dat in Rumphius' leven telkens weder
de aandacht trekt is, dat — met geringe uitzon-
dering — zoowel de machthebbers in patria en
te Batavia als de opvolgende gouverneurs van
Ambon, blijkbaar bewustheid hebben gehad van
het belang der studiën door Rumphius daar in
stille bezigheid ondernomen, zoodat zij hem rustig
zijn gang lieten gaan, nergens tegenwerkend, doch
integendeel meermalen hem verder helpend, soms
in ruwen, maar toch goedgemeenden trant. Dat
de 0.-I. C. niet alleen geleid en gediend werd
door lieden, die uitsluitend gevoel hadden voor
gezwollen geldbuidels, maar dat er een zelfs vrij
machtig gedeelte was, dat oog had voor de geeste-
lijke waardij onzer Indische bezittingen, mag zeker
wel in het licht gesteld worden, ten faveure dier
Comp., al kan 't natuurlijk in de geschiedenis
niet de schande keeren van haar hardvochtige
Molukken-politiek. Dat de Comp. Rumphius' Am-
bonsche Historie voor zich zelve wilde houden
als „een secreet en zeer dienstig document", en
zich ook geenszins haastte zijne andere geschriften
wereldkundig te maken, mag men haar niet te
zwaar aanrekenen: de opvatting der spreuk „ken-
nis is macht" was in dien tijd eene andere en
minder vrijzinnige dan nu gehuldigd wordt.
De Comp. liet meer dan eens voor Rumphius
de boeken komen, o. a. die Ds. Joh. Rulitius in
1665 te Amsterdam op zijne aanwijzing kocht.
In zijne blindheid verzachtte zij Rumphius' lot,
hielp hem aan teekenaars en copiisten en verge-
makkelijkte zijne uitgebreide briefwisseling. En
toen in 1697 het groote „Kruidboek" eindelijk
na tal van wederwaardigheden veilig in Neder-
land was gearriveerd, overlegden de Zeventienen,
hoe zij nu den ouden vader konden eeren en
verheugen, door zijn zoon, den reeds genoemden
Paul August Rumph, tot koopman te benoemen.
Vooral is het de Gouv.-Gen. Joannes Camphuys
geweest, zelf ijverig verzamelaar van zeldzaam-
heden op Indisch natuurhistorisch gebied en van
Japansche curiositeiten, die op waardige wijze deze
„maecenatum caritas" der Comp. jegens Rumphius
betoonde. Nog op zijn sterfbed was hij bezig te
zorgen voor het hem toevertrouwde handschrift
van den grooten Ambonschen botanicus. Na Camp-
huys' dood is onmiddellijk een Raad van Indië,
Is. de St. Martin, daar, om verder voor de schriftu-
ren van Rumphius te zorgen; en in aansluiting
daarmede laat de Gouverneur van Ambon dade-
lijk diens teekenaar P. van Eyck, een gewezen
scheepsjongen, en den klerk J. P. Sipman, een
Duitscher, later tot gouverneur van Makasar op-
geklommen, uit Ambon naar Batavia overgaan om
die geschriften beter te ordenen.
Zéér steekt bij deze nobele gezindheid af het
reeds aangeduid gedrag, van Ds. F. Valentijn,
den bekenden samensteller van Oud en Nieuw
Oost-Indië. Over diens eigen verdiensten willen
wij hier niet oordcelen, maar een feit is het, dat
hij zich van een aanzienlijk gedeelte van Rum-
phius' nagelaten geschriften, hem te Amboina in
1707—1712 vermoedelijk door zijne familiever-
wantschap met Rumphius in handen gevallen,
meester gemaakt heeft en die als zijn eigen werk
 RUMPHIUS. (GEORGE EVERHARD)
heeft uitgegeven: zoo met name de Ambonsche
Landbeschrijving en het vervolg daarop, de Am-
bonsche Historie, ja zelfs een deel der zoölogi-
sche en botanische geschriften van Rumphius.
Door P. A. Leupe is t. a. p. op Valentijn's han-
delwijze gewezen. Ten opzichte der Ambonsche
Historie was het feit reeds in 1869 in 't licht
gesteld door Dr. L. W. G. de Roo (Not. Bat.
Gen. VII, bl. lxxxi) en ook in de Jonge's werk,
Opkomst van het Ned. gezag in Oost-Indië, Dl.
IV, voorrede, bl. Vl—vil, is gedoeld op het stel-
selmatig verzwijgen van Rumphius' naam door
Valentijn. Daar de oorspronkelijke manuscripten
van Rumphius nog in de archieven en bibliothe-
ken te 's Gravenhage en te Batavia, deels ook in
de bibliotheek te Turijn, behouden zijn gebleven,
is het niet moeilijk den grooten omvang van
Valentijn's litterairen diefstal na te gaan. Daarom
klinkt het vrijwel als eene bespotting, dat nog
voor weinige jaren in Nederland eene „Valentijn-
medaille" is ingesteld, bestemd tot „het aanmoe-
digen van oorspronkelijke wetenschappelijke
studiën in de koloniën"!
De uitgave van Rumphius' historisch hand-
schrift, waarop reeds van meer dan ééne zijde is
aangedrongen, blijft nog te doen. Reeds in 1852
werd deze uitgave aan het Kon. Inst. voorgesteld,
doch na een commissoriaal onderzoek besloot het
Inst. er niet toe over te gaan, om reden Rum-
phius' geschrift wel uitvoeriger en accurater was
dan Valentijn's boek, maar de hoofdzaak in beide
toch hetzelfde bleef. Andermaal is deze quaestie
in igoi in het Inst. behandeld, en ditmaal met
volkomen kennis der verhouding van Rumphius
en Valentijn. Alleen om financieele overwegingen
kon toen de voorgestelde uitgave van het oor-
spronkelijk geschrift van Rumphius helaas niet
worden aanvaard.
Is aldus zijne verdienste als degelijk Indisch
historiograaf nimmer goed tot haar recht geko-
men, een beter gesternte lichtte over zijn natuur-
historischen arbeid. De wetenschappelijke werk-
zaamheid van Rumphius op dit gebied is ongemeen
groot geweest. Zijne tijdgenooten noemden hem
om zijne vermaardheid als natuurvorscher, schoon
toen nog niets anders van hem gedrukt was dan
eenige brieven over Indische onderwerpen in de
„Ephemerides", den Plinius Indicus, zijnde dit de
titel, aan Rumphius toegekend bij zijne benoe-
ming in 1681 tot lid der toenmaals te Weenen,
thans te Halle, gevestigde Academia Naturae Cu-
riosorum, die sedert 1670 de genoemde Epheme-
rides en Miscellnnea uitgaf. Terwijl er vaak in
dergelijke eerenamen uit de I7 e eeuw een onver-
diende lof schuilt, is bij Rumphius het tegendeel
't geval, als oorspronkelijk natuurvorscher staat hij
boven Plinius, die alleen publicist was. Verreweg
het belangrijkst is Rumphius' plantkundige arbeid,
nl. zijn „Herbarium Amboinense", dat, als funda-
ment der Indische botanie, steeds in één adem ge-
noemd wordt met Van Rheede's beroemden „Hortus
Malabaricus". Beide Nederlandsche standaardwer-
ken vullen elkander trouwens voortreffelijk aan,
immers het eerste handelt over de planten van
„Wrrier-Indië", het laatste over die van „Land-
Indië". Voor de afbeeldingen komt aan van
Rheede de eerepalm toe, voor den tekst aan Rum-
phius. Omstreeks 1660 heeft hij dezen plantkun-
digen arbeid aangevangen en toen hij 't gezicht
verloor, was blijkbaar reeds veel als losse aan-
467
teekeningen te boek gesteld. Doch ook in zijne
blindheid heeft Rumphius, als intellectueel mid-
delpunt in een kleinen kring van trouwe helpers,
zijne plantkundige studiën met onbegrijpelijke
energie voortgezet. Na den brand van Ambon
in 1687 werden de platen opnieuw door P. van
Eyck e. a. geteekend, wellicht minder goed dan
bij 't oorspronkelijke werk: sommige planten zijn
zeer duidelijk afgebeeld, andere nauwelijks her-
kenbaar. In i6g2 ging het eerste gedeelte (Lib.
—
I VI) naar 't vaderland, doch verongelukte op
de reis met het schip „Waterland", dat 12 Sept.
van dat jaar door de Franschen in den grond
geboord werd; gelukkig had de oud-Góuv.-Gen.
Camphuys te Batavia de voorzichtigheid gehad
het handschrift te laten copiëeren, eene accu-
ratesse, die ten eeuwigen dage hem tot hooge
eere zal strekken. Vermeerderd met drie boe-
—
ken (dus nu Lib. I IX, zijnde de vier eerste
folianten der uitgave van 1750) ging het in i6g6
andermaal naar patria; een jaar daarop volgden
—
Lib. X XII en in 1701, slechts kort vóór Rum-
phius' dood, nog een „Auctuarium" of toegift.
Te zamen telt het werk 6gg platen; duizenden
planten zijn er duidelijk beschreven, of ten minste
aangeduid. Waren de berichten, die voor Rum-
phius over de flora van Insulinde naar Europa
gekomen zijn, slechts gering en beperkt tot ver-
halen over de meest voorkomende vruchtboomen,
door hem, werd met eenmaal op dit gebied het
helderste licht verspreid. In de hoogste mate wordt
bevestigd in dit Kruidboek, wat Prof. Harting
van Rumphius in 't algemeen getuigde, nl. dat
door hem, meer dan door eenig ander, de natuur
der Indische gewesten bekend is geworden, en
dat hij de meesten zijner tijdgenooten door hel-
derheid van voorstelling en klaarheid van inzicht
overtrof.
Of het feit, dat het handschrift van dit werk
zoo lang onder de papieren der 0.-I. C. bleef
rusten, alvorens aan 't licht gebracht te worden,
alleenlijk te wijten is aan de kostbaarheid der
uitgave, dan wel aan de vrees, dat er wellicht
„passagien in moghten sijn tot nadeel van de
Comp.", is niet met zekerheid te zeggen: ver-
waarloosd of geringschat werd Rumphius' hand-
schrift in geenen deele. Eerst in 1736 evenwel
meldde zich een ernstig liefhebber voor de uit-
gave aan: de Amsterdamsche hoogleeraar Johannis
Burman, een even vlijtig als kundig geleerde,
die o. a. ook de nederlandsche uitgave van het
botanisch plaatwerk van Weinmann be-zorgde.
Onder zijne leiding, en door hem andermaal van
eene latijnsche vertaling voorzien, verscheen het
in 1741—1750 te Amsterdam bij M. Uytwerf
ca., in zes folianten, onder den titel „Het Am-
boinsch Kruidboek (Herburium Amboinense), dat
is: Beschrijving van de meest bekende boomen,
heesters, kruiden, land- en waterplanten, die men
in Amboina en de omliggende eylanden vind,
na hare gedaante, verscheide benamingen, aan-
queking, en gebruik; mitsgaders van eenige insec-
ten en gediertens. Voor 't meeste deel met de figu-
ren daar toe behoorende. Alles met veel moeite
en vlijt in veele jaaren vergadert; en beschreven
in twaalf boeken door Georgius Everhardus Rum-
phius". Oorspronkelijk had ook Rumphius zijn
boek in de taal der geleerden geschreven, doch
later voor 't praktisch gebruik in Indië het in
't nederlandsch overgebracht. De naam van zijn
werk moet, ook volgens de voorrede (dd. Amboina
468 RUMPHIUS. (GEORGE EVERHARD)
— RUND.

20 Sept. 1690), geenszins zóó opgevat worden als Het tweede groote werk, dat van Rumphius in
behandelde het geschrift alleen de planten van druk verschenen is, is de bekende „Amboinsche
het kleine eiland Amboina en niet die van overig Rariteitkamer, of eene beschrijving van allerhande
Indië, voor zooverre hem bekend, doch doelt alleen schaalvisschen en schelpen, alsook sommige mine-
op de plaats van ontstaan van dit Kruidboek. ralen, gesteenten enz." Dit boek was door den
Deel I, tevens Lib. I, versierd met Rumphius' schrijver bestemd als „trait d'union" tusschen zijne
portret, door zijn zoon geteekend, (met kleine wij- botanische en zoölogische geschriften, welke laatste
ziging hetzelfde als in de Rariteitkamer voorkomt), nimmer aan 't licht gekomen zijn, doch verminkt
handelt over de gekweekte boomen en hun nut, worden teruggevonden in Dl. 111 van Valentijn.
in de eerste plaats over de palmen; Dl. II over Het handschrift van de Rariteitkamer werd, blij-
de specerij-boomen (Lib. II) en over de hars- kens Rumphius' voorrede, dd. I Sept. 1699, aan
leverend; boomen (Lib. III); Dl. 111 over de tim- zijn vriend den Delftschen burgemeester Dr. H.
merhouten (Lib. IV).en andere boomsoorten (Lib. d'Acquet, almede een ijverig curiositeiten-verza-
V); Dl. IV (Lib. VI) over de heesters. Het is melaar, ter uitgave toegezonden, en verscheen als
—
dit gedeelte, nl. Lib. I VI, waarvan de eerste
zending met de „Waterland" verloren ging. Bij
een keurige foliant, rijk voorzien van in koper
gegraveerde schoone platen, in 1705 te Amster-
den vijfden foliant vangt eene tweede afdeeling aan,dam bij F. Halma. Daar in die dagen de lief-
door Rumphius, blijkens de voorrede van 31 Dec. hebberij voor „rariteiten", bepaaldelijk voor Mo-
1695, eerst ater ingediend. Dl. V omvat Lib. VII luksche schelpen, bijzonder groot was en de
'
over de lianen, Lib. VIII over de geneeskrachtige „zeetuinen van Ambon" wereldberoemd waren,
en andere gekweekte planten, en Lib. IX over de maakte het bock veel opgang en werd het herhaal-
slingerplanten en het kruipend gewas; Dl. VI delijk herdrukt (in 1740 en 1749) en ook in het
—
handelt in Lib. X XI over de wildgroeiende latijn (te Leiden in 1711 als: „Thesaurus imagi-
kruiden en Lib. XII over koralen en andere op num piscium, testaceorum etc") en hoogduitsch
planten gelijkende zeegewassen. Het Auctuarium (1766) overgebracht. Het bevat drie boeken, nl.
verscheen in 1755, zoo ook de Index, door Bur- over de weeke schaaldieren, over de harde schaal-
man bewerkt en in 1769 opnieuw uitgegeven, dieren of conchyliën, en over de mineralen en
intusschen verbeterd naar de geschriften van Lin- gesteenten. Men bemerkt, dat het handschrift niet
naeus, Pallas e. a. verzorgd is door een degelijk geleerde als Prof.
De vele wederwaardigheden, die Rumphius' Burman was: er is veel in tekst en platen inge-
handschrift heeft ondergaan en de aanmerkelijke slopen, dat er niet bij behoort, en daardoor heeft
vertraging der uitgave, zijn natuurlijk niet zonder het boek iets dilettant-achtigs verkregen, dat aan
nadeeligen invloed op het werk gebleven. Ter Rumphius' Kruidboek geheel ontbreekt. Niette-
eventueele verbetering zouden de handschriften, min blijft het almede een standaardwerk van
met de oorspronkelijke teekeningen of copieën ongemeene waarde, dat op bijna iedere bladzijde
daarvan, kunnen dienen, die berusten in de uni- een schat van waarnemingen bevat. In 1868
versiteitsbibliotheken te Leiden (2 ex. volledig) ondernam de Amerikaansche natuuronderzoeker
en te Utrecht (alleen van het Auctuarium) als- A. S. Bickmore de reis naar Amboina om de
mede in de stedelijke bibliotheek te Amsterdam schelpen, door Rumphius beschreven, daar opnieuw
(van Lib. I—VI). te verzamelen. Zijn reisverhaal vloeit over van lof
Zijne blindheid heeft hem belet op den fijne- voor de nauwkeurigheid van de oude „Rariteit-
ren bouw der bloemen te letten — reden, waarom kamer".
zijn werk niet wel paste in de systematische school „Wanneer wij den arbeid van Rumphius in zijn
van Linnaeus, met wiens binominale namenclatuur geheel overzien, schreef Prof. Harting 1. c, dan
de Rumphiaansche namen ook niet overeenkomen. moeten wij erkennen, dat voorzeker weinig man-
„Populair", gelijk zijn Rariteitkamer, is het Am- nen hebben geleefd, die hem in werkzaamheid
bonsch Kruidboek nooit geweest, maar bij de vak- en nauwkeurige natuurbeschrijving geëvenaard
geleerden is het nog heden uiterst gezocht en, hebben, terwijl zijne boeken tevens den stempel
zeldzaam op aucties voorkomend, brengt het daar dragen van die vroeger op hoogeren prijs dan
hooge prijzen (ƒ60—100) op; in Ned.-Indië zijn tegenwoordig gestelde geleerdheid, welke het
slechts drie exemplaren aanwezig. Het Kruidboek werk der voorgangers zorgvuldig heeft geraad
blijft de meest uitnemende type van een botanisch pleegd. Hij vereenigde in zich talenten, die thans
werk, dat de planten beschrijft in alle opzich- zeer zelden meer bij een enkelen persoon te
ten, niet alleen haar vorm, maar ook hare in- zamen voorkomen. Bovendien een man met ijzeren
landsche namen (zie deze Ene. Dl. 111, 167), wilskracht en stalen ijver begaafd, die, in weer-
eigenschappen, toepassingen, lore enz. In 1894 — wil dat hem op middelbaren leeftijd het grootste
1900 heeft Dr. M. Greshoff de „Methode van ongeluk overkwam dat een natuuronderzoeker kan
Rumphius" volgens den tegenwoordigen stand dei- treffen, toch zijn geestesoogen onverminderd op
wetenschap toegepast op een 50-tal gewassen, die het eigenlijke doel zijns levens gevestigd bleef
voor Indië van bijzonder belang zijn, voorname- houden, zoodat zijne ziel als het ware slechts de
lijk ook om te toonen, hoe uitnemend Rumphius' zintuigen van anderen behoefde te leenen, om
beschrijvingen nog voor het heden bruikbaar zijn. even werkzaam te blijven als vroeger; en dat
Zie dienaangaande, en over de beteekenis van gedurende meer dan dertig lange jaren!"
Rumphius voor de kennis der Oostersche flora in RUND. Zie BUFFEL, KARBO [waar, in het
't algemeen, de inleiding van bedoeld werk door lijstje van namen in de verschillende streken, te
Dr. J. G. Boerlage, alsmede diens opstel over
botanische litteratuur in Dl. I, bl. 270 vlg. dezer Ternate overleden is, tijdens eene botanische
Encyclopedie •). reis in de Molukken, door hem uitsluitend
ondernomen, om de Rumphiaansche planten
1) Vermelding mag hier zeker wel het feit opnieuw te verzamelen, en met hare systema-
vinden, dat Dr. Boerlage op 25 Aug. 1900 te tische studie op diens voetspoor voort te gaan.
 RUND. — RUNDERPEST.
verbeteren en bij te voegen is: Mal. Amb. BOE-
FALO (de koe heet aldaar karbo), Saw. KEBAO,
Rot. KAMPA] en SAPI.
RUNDERPEST (in het algemeen ook veepest
of veetyphus genoemd) is, volgens de in 187 1
door de Regeering uitgegeven, maar thans geheel
verouderde „Handleiding tot de kennis der ken-
teekenen van runderpest of veetyphus" (bijbl. v.
h. St. n". 2464), eene alleen aan het rund eigene,
met koorts vergezelde, besmettelijke ziekte, welke
de dieren slechts eens in hun leven aandoet, zich
oorspronkelijk alleen bij het steppenvee voordeed
en in Indië alleen door besmetting kan worden
ingevoerd. Sedert heeft de ondervinding geleerd,
dat deze definitie op verschillende punten onjuist is.
In „Extracts from manuels of the more deadly
forms of cattle diseases in India" by Thacker &
Hallan ') wordt runderpest genoemd een besmet-
telijke koorts, gekenmerkt door bijzondere aan-
doeningen van het spijsverteringskanaal, welke
treft alle herkauwende dieren, zoowel huisdieren
als wilde. Rundersoorten zijn er echter het meest
vatbaar voor, schapen worden er somtijds door
aangetast, maar over het algemeen is de ziekte
bij hen goedaardig.
Volgens den controleur 8.8., P. J. E. van Heutsz,
die in 1883 regeeringscommissaris voor de vee-
pest was, tastte de ziekte het sterkst buffels of
karbouwen aan, terwijl zij percentsgewijze veel
minder verwoesting aanrichtte onder koeien en
zich zoo goed als niet vertoonde bij schapen, geiten
en tamme varkens, echter wel bij wilde varkens,
honden en herten.
Dr. D. P. F. Driessen 2), thans (1901) Insp.
Chef v/d. Ind. Veeartsenijk. dienst, zegt dat bij
de epizoöthiën in Indië was gebleken dat het in
Indië inheemsche vee een gelijke vatbaarheid
heeft voor de ziekte, dat buffels vatbaarder zijn
dan ander vee, en dat alleen ingevoerd Bengaalsch
melkvee immuniteit vertoont; de jongen van dat
ingevoerd vee zijn echter even vatbaar als het
inheemsche vee. Het vatbaarst zijn, volgens Dries-
sen, jonge en oude dieren; op den gemiddelden
leeftijd zijn zij minder aan de ziekte onderhevig.
De verschijnselen, die zich bij de ziekte voor-
doen worden door de diverse schrijvers ook ver-
schillend opgegeven.
In de hooger genoemde „Manuels" (zie ook noot
i) worden zij als volgt beschreven:
„Eerste tijdperk. De aanval is verraderlijk,
makende aanzienlijke voortgang alvorens uitwen-
dige teekenen tot de erkenning der ziekte leiden.
De eetlust is gedurende de eerste 3 of 4 dagen
slechts weinig aangedaan. Lusteloosheid, ruw op-
staande haren en hangende ooren zijn de voor-
afgaande kenteekenen, gevolgd door huivering ge-
durende de koude gedeelten van den dag, met
een onafgebroken bijzonder trekken van den nek
en de zijspieren, zwelling van het tandvleesch en
binnen de lippen.
„Tweede tijdperk De eetlust houdt op; mond
droog; de zichtbare slijmvliezen opgeloopen; veel
slijm uit neus en oogen, ontlasting begint, eerst
1) Zie voor de uit dit werk gedane aanhalingen:
P. H. v. d. Kemp. Een terugblik op de over
West-Java gewoed hebbende Runderepizoöthie
van 1879 t./m. 1882. Batavia 1885.
2) Desertatie getiteld: „Ueber die Tierseuchen
besonders iiber die Rinderpest in Niederlandisch
Ostindicn." Venlo 1885.
469
van een gewonen aard, maar spoedig neemt ze
aan een bijzondere, kenmerkende, stinkende, rot-
tende reuk, is zeer waterachtig en vermengd met
onverteerd voedsel en slijm.
„Derde tijdperk. Groote neerslachtigheid; het
dier ligt steeds, de ontlastingen zijn met bloed
vermengd en vinden dikwerf plaats in kleine hoe-
veelheden met hevige pijn en moeite; de pols
gaat snel en zóó zwak, dat ze nauwelijks gevoeld
wordt, het lichaam koud, de oogen gezonken en
de ademhaling snel."
Driessen schat de duur der ziekte, nadat zij
uiterlijk kenbaar is geworden, op 4 a 6 dagen;
F. H. L. E. Meeng (De veepest in Krawang),
daarentegen op 1 a 2, hoogstens 4 dagen en de
Handleiding der Regeering op 4 ü II dagen.
De meerdere of mindere sterfte die bij de ver-
schillende epizoöthiën, zelfs van 2 tot 98% va-
rieerde, hangt af van weersgesteldheid, tijd van
het jaar, klimaat en voedsel. Het meest komt de
ziekte voor in den west- of natten moeson, in
welken tijd zij zich ook het meest verbreidt en
het moorddadigst is. In den drogen moeson daar-
entegen is de ziekte gewoonlijk goedaardig en
blijft zij lokaal. Slechte stalling en voeding en
overmatige arbeid werken de ziekte in de hand.
Hare uitbreiding gaat schijnbaar zeer willekeurig;
Van Heutsz merkte op dat zij dikwijls met groote
sprongen plaats vond; soms werden zeer vee-rijke
streken overgeslagen en brak de ziekte uit onder
vee dat geheel afgezonderd was. Merkwaardig is,
dat de ziekte zich langs rivieren steeds stroom-
opwaarts verbreidde; de besmetting kan overge-
bracht worden zoowel door personen en dieren
(loopende en vliegende) als door luchtstroomingen;
vooral insecten schijnen goede overbrengers dei-
besmetting te zijn.
Doordat in vroegere tijden weinig werk werd
gemaakt van studie van veeziekten en er van de
besmettelijke ziekten, die den Indischen veestapel
vóór 1870 geteisterd hebben, slechts zeer gebrek-
kige beschrijvingen bestaan, kan niet met zeker-
heid worden gezegd of runderpest reeds vroeger
in Indië heeft geheerscht dan wel, zooals het Kol.
Verslag van 1879 zegt, vóór 1878 aldaar niet be-
kend was en toen van buiten moet zijn ingevoerd;
welke laatste meening eerst werd bevestigd door
den adviseur der Regeering, den Ned. paardenarts
I.améris (zie lager) en later nog door Dr. Wirtz te
Utrecht, die in 1881 door de Regeering werd uit-
genoodigd om zijn oordeel o. a. over deze quaestie
uittespreken. Uit de hem overgelegde bescheiden
besloot hij, dat de ziekte op Java was overge-
bracht uit Atjeh, alwaar ze tijdens den oorlog zou
zijn ingevoerd en toen niet voor veepest maar voor
miltvuur was aangezien. (Zie rapport opgenomen
in de Jav. Crt. 14 Juli 1882).
Toch schijnt er veel te zeggen te zijn voor de
meening van Dr. Driessen'), dat met vrij groote
zekerheid mag worden aangenomen dat runderpest
reeds vóór lange, wellicht overoude tijden in Indië
geheerscht heeft.
Voor het eerst vinden wij melding gemaakt van
een ziekte, die wat haar gevolgen betreft, voor
runderpest mag worden gehouden, tijdens het
beleg van Batavia door den vorst van Mataram
(omstreeks 1628). Valentijn (Oud- en Nieuw Oost-
Indiën 1726 deel IV 1= stuk pag. 90) verhaalt
1) Bijdrage tot de runderpest-geographie door
D. Driessen, veearts; Bat. en Noordw. 1888.
470 RUNDERPEST.
ons van groote sterfte onder de buffels, hetgeen
hij toeschreef aan de overgroote vermoeienissen
waaraan die trekdieren bloot stonden. De meening
van het „gemeene volk" dat de ziekte het gevolg
was van het gebruik van cassiabladen, wordt door
den toen in Batavia wonenden „Opper-Chirurgijn
of Opper-Medicijn in Indien" Jacobus Bontius
tegengesproken; zie Oost-indische Waranda (Amst.
1694) hoofdstuk „Van de purgerende Cassia". Naar
de meening van Bontius was deze ziekte gemak-
kelijker te voorkomen dan te genezen.
Raffles spreekt in zijn „History of Java" (Londen
1817) over eene zeer besmettelijke ziekte die ge-
durende de 171= en l8 e eeuw telkens den veestapel
in verschillende deelen van Indië teisterde; voor-
namelijk de buffels zouden aan die ziekte — die
naar alle waarschijnlijkheid pest zal zijn geweest
onderhevig geweest zijn.
— in aanraking te zijn geweest, werd krachtig door-
Omstreeks 1824 heeft in Indië — waar wordt
niet gemeld — veeziekte geheerscht, die voorna-
melijk vele offers eischte onder de buffels. Uit
de beschrijving kan opgemaakt worden dat het
runderpest was.
Ditzelfde kan worden gezegd van de ziekte,
die in 1836 en '37 den veestapel in de residentie
Japara teisterde; evenals van de ziekte welke in
de jaren 1853 tot 1879 met afwisselende hevig-
heid in de residentie Rembang optrad en die in
1875 in Madioen en Kediri en in 1877 in Cheri-
bon heerschte. Alleen in Cheribon stierven in
de genoemde twee jaren niet minder dan 10874
buffels. De ziekte doodde op het eiland Bawean
in 1858 een derde deel van den veestapel, terwijl
op het eiland Kangean (res. Madoera in 1873
71- 4000 buffels aan de ziekte stierven.
_
In de jaren 1866—'70 woedde op Sumatra onder
het vee een ziekte die het meest gelijkt op vee-
pest, maar ook gehouden zou kunnen worden voor
miltvuur; 97% der aangetaste dieren stierven.
Volgens Hengeveld zou de sterfte niet minder
dan 150.000 stuks vee hebben bedragen. Alleen
in de Lampongsche districten werden in 1868,
behalve een zeer groot aantal geiten en schapen,
ruim 1500 buffels door de ziekte weggenomen,
terwijl Rau (in de Padangsche Bovenlanden) dat
als het eindstation van deze epezoöthie wordt
beschouwd, ruim 1600 buffels verloor. De jaren
1870 tot 1880 waren eveneens voor vele deelen
van Sumatra (voornamelijk zuid- en zuidwest Su-
matra en de noordpunt van het eiland) noodlottig.
In de Bataklanden werd de geheele veestapel
vernietigd.
In denzelfden tijd braken op Borneo vele malen
ziekten onder den veestapel uit; of men hiervan
pest kan spreken kan niet worden vastgesteld.
Omtrent de gedurende vele jaren op Celebes
geheerscht hebbende ziekten is weinig meer be-
kend dan dat zij vele offers eischten. Officieel
spreekt men slechts van „darmtyphus" zonder
nadere aanduiding. Vooral in 1877 schijnt op dit
eiland een zeer boosaardige, zich ver uitbreidende
veeziekte te hebben gewoed, welke naar alle waar-
schijnlijkheid pest is geweest.
De mededeelingen omtrent de veeziekten op
Madoera en Timor zijn te vaag om daaruit eenige
conclusie te kunnen trekken over den aard dier
ziekten.
Kan van geene der hierboven vermelde epi-
zoöthiën met zekerheid worden vastgesteld of de
ziekte al dan niet runderpest was, omtrent de in
1879—1882, 1889—1893 en in 1897 op Java,
in 1883 en 1890 op Sumatra en in 1878 ter
Westkust van Borneo geheerscht hebbende vee-
ziekten, bestaat geen twijfel dat deze bijna uitslui-
tend uit verschillende variaties bestonden, waarin
de verschrikkelijke runderpest voorkomt.
In den aanvang van 1879 werd de ziekte het
eerst geconstateerd te Meester Cornelis, waarna
ze zich spoedig over de geheele residentie Ba-
tavia uitstrekte. Aanvankelijk door het afmaken
van 3000 beesten gestuit, nam de ziekte weder
in hevigheid toe en vertoonde zij zich spoedig
ook in de residentiën Bantam en Preanger Regent-
schappen. Flet bij St. 1869 n°. 122 voorgeschreven
stelsel van het onteigenen (tegen schadeloosstelling)
en afmaken van aangetast vee en van vee dat ver-
dacht was te zijn aangetast of met aangetast vee
gevoerd; ook werd streng de hand gehouden aan
de verdere voorschriften van genoemd St. be-
palende, dat om de aangetaste plaatsen kringen
zouden worden getrokken, waarvan de grenzen
werden bewaakt, hetzij door politie, hetzij door
de gewapende macht of door heerendienstplichtigen
en buiten welke geen vee uitgevoerd en binnen
welke geen vee van elders ingevoerd mocht worden.
Deze laatste bepaling werd nog aangevuld met
het verbod om binnen den kring vee te vervoeren
(St. 1879 n°. 168). Met het oog op het gebrek
aan slachtvee in Batavia liet men echter in bij-
zondere gevallen dat vervoer toe (St. 180).
Voor zooveel dat mogelijk was, werden de stallen
enz. waar het aangetaste en verdachte vee had
gestaan, gedesinfecteerd, hetgeen echter door ge-
brek aan desinfectiemiddelen in den aanvang be-
zwaarlijk ging. Eerst moest men zich behelpen
met ongebluschte kalk, welke later vervangen
werd door ruwe carbol.
Niettegenstaande alle maatregelen tot bestrijding
breidde de ziekte zich langzaam maar onafgebroken
oostwaarts uit en bleef zij in de residentie Batavia
afwisselend met meerdere en mindere hevigheid
heerschen. Begin Nov. 1879 werd ook de vee-
stapel in Krawang aangetast, waar men eerst dacht
met miltvuur te doen te hebben.
F2en gevolg van eene tusschen de residenten
van Batavia, Bantam met eenige assistent-residenten
gehouden conferentie was, dat bij St. 1879 n°. 327
de voorschriften tegen overbrenging der smetstof
werden aangevuld en verscherpt, waardoor o. a.
ook het ontsmetten van personen verplicht werd
gesteld. Onder de Europeesche en inlandsche amb-
tenaren werd een handleiding, bevattende voor-
schriften en wenken verspreid, welke ook werd
opgenomen in dejavasche Courant van 25 Mei 1880.
De veeartsenijkundige dienst werd versterkt met
speciaal daartoe in de besmette streken gedeta-
cheerde controleurs B. B. (24) en ambt. ter be-
schikking (5), paardenartsen van het leger en zg.
hoofdgecommitteerden en gecommitteerden voor
de veepest, die een daggeld genoten van ƒls en
ƒ 10 en waarvoor ambt. op wachtgeld of particu-
liere personen werden gekozen. Verder werd de
politie aanmerkelijk uitgebreid, terwijl militairen
(inf. en cav.) belast werden met het bewaken van
de grenzen der kringen (afsluitpaggersvan bamboe).
Om uitbreiding der ziekte naar Zuid-Bantam en
naar Krawang te voorkomen, besloot de Regee-
ring in begin 1880 tot het maken van 2 groote
afsluitlijnen (hooge paggers), welke door militai-
ren zouden worden bewaakt: I°. dwars door de
res. Bantam, van het westerstrand tot de noorder-
 RUNDERPEST.
grens van de Preanger en 2°. langs de grens van
de residentiën Batavia en Krawang. Langs de kust
kruisten gewapende stoomschepen om clandestienen
invoer van vee te beletten. Onder het nemen dier
maatregelen werd echter Krawang meer en meer
besmet, waarom de aanleg van het 2 e cordon niet
werd uitgevoerd, maar alles werd aangewend om
het besmette vee van het onbesmette gescheiden
te houden.
Het aantal veeartsen, dat tot 1876 slechts 5
bedroeg en in dat jaar met 2 werd vermeerderd,
bleek nu geheel onvoldoende (zie verder VEE-
ARTSENTJKUNDIGE DIENST) waarom verster-
king uit Nederland werd gevraagd en tevens uit-
zending werd verzocht van een bekende specialiteit
op veeartsenijkundig gebied, die na onderzoek in
loco de Regeering van advies zou kunnen dienen
wat moest worden gedaan om de verschrikkelijke
ziekte te stuiten en in het vervolg den veestapel
voor een dergelijke ramp te behoeden.
Daartoe werd aangewezen de paardenarts Laméris,
die in Nederland de veepest-epizoöthie (1865 —'67)
had medegemaakt.
Vóórdat de afsluitpagger in Bantam gereed kwam,
werd besloten op een afstand van 6 a 12 paal
een tweede pagger aan te leggen en de strook
grond daartusschen door verwijdering van het vee
geheel veeloos te maken. Een en ander kwam in
Juli 1880 gereed, maar reeds te voren ontdekte
men dat zuidelijk van de cordons de ziekte toch
was uitgebroken. De besmette streken aldaar wer-
den door paggers omgeven en zóó geïsoleerd. Ook
in de Preanger legde men dergelijke afsluitcordons
aan tot afsluiting van de residentiën Batavia en
Krawang en tot isoleering van de in de Preanger
zelf besmette gedeelten. Wegens het zeer geacci-
dentcerde terrein en de betrekkelijke schaarschte
aan vee, werd naar het zuiderstrand der res. slechts
een enkelvoudige pagger gemaakt. In de res. Kra-
wang waren inmiddels ook militaire cordons tot
stand gekomen, welke men aan die in de Preanger
wenschte te doen aansluiten. Voordat dit plan tot
uitvoer kon worden gebracht brak echter de ziekte
zeer hevig uit op de Pamanoekan en Tjiassem-
landen en op het land Kandanghauer in Cheribon.
Behalve dat deze besmette landen door paggers,
omgeven van een vcelooze strook, werden afge-
sloten, maakte men een groot cordon in aanslui-
ting met dat van de Preanger tot aan het noor-
derstrand van Cheribon.
In Oct. 1880 was de ziekte in Bantam gewe-
ken. De maatregelen ter bestrijding in die resi-
dentie genomen en de wijze van uitvoering daarvan
zijn zeer scherp gecritiseerd in R. A. v. Sandick's
„Leed en Lief in Bantam" (Zutphen 1892). In
de eerste plaats trekt hij te velde tegen het aan-
stellen van lieden van allerlei allooi als gecom-
mitteerden ; vooral daar zij bijna onbeperkte macht
hadden in de streken waar zij kwamen om buffels
af te maken, d. w. z. dood te schieten met Beau-
montgeweren (vandaar den bijnaam toean dokter
snaphaan) — in andere residentiën waren de ge-
committeerden volgens v. S. van veel beter ge-
halte —; verder tegen het bijna geheel ontbreken
van instructiën voor de gecommitteerden en de
militairen, waardoor dikwijls grenzelooze verwar-
ring ontstond. Volgens v. S. is bijna geen cent
van de voor schadeloosstelling uitgegeven mil-
lioenen ten goede der bevolking gekomen; sluwe
opkoopers profiteerden er gewoonlijk van of wel
werd het geld verkwist aan allerlei onnoodige
471
dingen; sparen hadden de inlanders immers nooit
gedaan; hun eenige rijkdom waren de buffels.
Ook toont hij aan hoe onnut de militaire cordons
waren; omdat ze te laat gereed kwamen, daar fei-
telijk aan beide zijden de ziekte heerschte en welk
een dwaasheid het was om die cordons naar een
op de kaart getraceerde rechte lijn te maken.
Verder schrijft hij de latere koortsepidemiën onder
de Bantamsche bevolking o. a. toe aan het onvol-
doende begraven van afgemaakte dieren.
In Bantam, waar de veestapel van 160,000 tot
op 70,000 was verminderd, ook doordat de be-
volking dikwijls uit angst voor afmaking tot slach-
ten overging, werden maatregelen genomen om
het slachten van voor den landbouw geschikt vee
te voorkomen en om den veestapel te herstellen,
o. a. werden premiën op den invoer van vee ge-
steld. Het premiestelsel had zeer weinig succes,
waarom de Regeering in 1882 besloot om vee
van elders aan te koopen, naar Bantam te ver-
voeren en aldaar tegen den kostenden prijs aan
de bevolking te verkoopen.
Ten einde de ziekte te beperken tot West-Java
raadde de adviseur Laméris reeds spoedig na zijn
komst op Java (1880) aan om daar waar het eiland
het smalst is (nl. langs de grenzen van Cheribon
en Tegal en van de Preanger en Banjoemas) van
Noord naar Zuid een breede strook grond van
vee te ontblooten en de grenzen van paggers te
voorzien en zorgvuldig te bewaken. De bewaking
en controle geschiedde door middel van politie,
welke uit de bevolking versterkt werd; een spe-
ciale strandpolitie en gewapende stoomschepen
zorgden voor wering van clandestienen invoer.
Op raad van Laméris werden in Krawang proeven
genomen met het laten doorzieken van het vee,
waartoe 79 parken (zg. doorziekingsparken) weiden
opgericht. Al het vee werd naar die parken ver-
voerd en aldaar met smetstof in aanraking ge-
bracht. Laméris was nl. tot de conclusie gekomen
dat het afmaaksysteem wel kon worden toegepast
bij sporadische gevallen, maar niet wanneer de
ziekte zulk een uitgebreidheid had gekregen als
op Java. Hoewel het resultaat met de nieuwe
—
methode niet ongunstig kon worden genoemd
(van de 5671 in de parken gebrachte beesten
nl. 2589 aangetaste, 2937 gezonde maar met smet-
stof ingeente en 145 gezonde maar niet ingeente
bleven 1650 of bijna 30% behouden) werd reeds
—
spoedig daarmede gebroken, uit vrees dat de parken
brandpunten der ziekte zouden vormen, en ging
men weder over tot het afmaaksysteem. Echter wer-
den in 1882 proeven met de doorziekingsmethode
in de residentie Batavia genomen; welke in de
stad Batavia een zeer gunstig, in Meester Cornelis
echter een minder gunstig resultaat hadden. In-
tusschen was de adviseur Laméris in Juli 1881
naar Nederland teruggekeerd.
In Batavia en later, 1883, ook te Meester Cor-
nelis en te Buitenzorg richtte men algemeene slacht-
plaatscn op, welke onder voortdurend politie-
toezicht stonden en werden bijzondere voorzorgs-
maatregelen tegen besmetting genomen.
Aangezien de ziekte langzamerhand afnam,konden
in het einde van 1881 en begin 1882 de strenge
maatregelen wat verzacht worden.
De cordons in Midden-Java hadden het ge-
wenschte effect (waarschijnlijk omdat men er tijdig
mede begonnen was en de maatregelen goed kon-
den worden doorgevoerd), waarom in Augustus
1881 de bewaking werd verminderd en in Maart
472 RUNDERPEST.
1882 de z.g. veelooze streek werd opgeheven; de
bevolking kreeg schadevergoeding (ruim 2V2 ton)
omdat hunne sawah's gedurende eenigen tijd niet
konden bebouwd worden wegens gebrek aan ploeg-
vee. In Juni 1882 kon de bewaking van de paggers
geheel worden opgeheven; maar het vervoer van
vee naar het oosten mocht nog niet anders plaats
vinden dan op een consent, dat werd afgegeven
voor het vee dat bij keuring gezond bleek. Het
vee, dat op de vroeger veelooze streek werd toe-
gelaten, werd geregistreerd.
De gecommitteerden voor de veepest werden
in 1882 bijna alle ontslagen, en het aantal vee-
artsen, dat vrij aanzienlijk versterkt was, weer
op 6 teruggebracht. Aangezien duidelijk gebleken
was dat de veeartsenijkundige dienst dringend ver-
bereiing behoefde nam de Regeering een geheele
reorganisatie in overweging.
Om meer eenheid te verkrijgen in de bestrij-
ding der ziekte, werd den resident van de Preanger
RegentschappenJ. M. van Vleuten, onder den titel
van Gouvernements-Commissaris in zake veepest,
de algemeene leiding van de bestrijding der ziekte
opgedragen. In overleg met de residenten van
Batavia en Krawang nam de Gouv.-Comm. ver-
schillende beschikkingen betreffende het kralen,
registreeren en brandmerken van het vee. Daar
gebleken was, dat het vee minder vatbaar is en
eenmaal aangetast, meer kans heeft op genezing,
wanneer het in zijn gewone doen blijft en niet
wordt opgesloten, werd op het land Kedoeng
Gedeh eene proef ') genomen met het vee in afge-
paggerde streken in vrijheid te laten. Met goed-
vinden der Regeering werd dus van St. 1869 n°.
122 afgeweken. Alleen het aangetaste vee werd
afgemaakt; de verdachte dieren wel streng afge-
zonderd, maar in hun gewone leefwijze gelaten.
Dit nieuwe systeem had aanvankelijk goede resul-
taten. Op eene zoodanige bestrijding was reeds
van verschillende zijden aangedrongen o. a. door
den Chineeschen landheer van Kedoeng Gedeh en
Tjikarang Tan Yoe Hoa (wiens geschriften door
v. d. Kemp in zijn bovengenoemde brochure dik-
wijls worden aangehaald en zeer geroemd) en in
requesten van de Kamer van Koophandel en Nijver-
heid te Batavia.
Hoewel reeds medio November 1883 de ziekte
als geweken werd beschouwd, duurde het nog tot
Juni 1884 eer alle bijzondere maatregelen waren
ingetrokken. Men ging daartoe, geleerd door de
ondervinding dat de ziekte dikwijls eenigen tijd
schijnbaar geheel verdwijnt om daarna weer he-
viger uit te breken, niet over dan nadat door
een nauwkeurig onderzoek was gebleken, dat de
ziekte werkelijk niet meer voorkwam.
De resident-commissaris kreeg eervol ontslag
als zoodanig, maar ontving de opdracht om een
rapport bij de Regeering in te dienen omtrent
den loop, het karakter en de beste wijze van
bestrijding der ziekte. Of aan die opdracht werd
voldaan blijkt niet; het rapport is althans niet
gepubliceerd.
In het geheel heeft de bestrijding der pest in
West-Java gedurende 1879—1884 ruim 14millioen
1) Zie het rapport van den Gouv.-Comm. „de
bestrijding der runderpest in de res. Batavia en
Krawang 1883—'84, benevens een beschrijving
der proef genomen op het land Kedoeng Gedeh"
fVeearts. 81. v. N.-I. deel 11, 1887, ook afzon-
derlijk uitgegeven Bat. 1887).
gulden gekost, waarvan p. m. 4 millioen als scha-
deloosstelling aan de bevolking is uitgekeerd.
Volgens de officieele opgaven verloor de veesta-
pel door de ziekte p. m. 227.000 beesten.
Hartverscheurend zijn de verhalen, die Van San-
dick, v. d. Kemp en anderen geven van de ellende
die de ziekte, en vooral ook de wijze van bestrij-
ding, over de bevolking brachten.
Ook de Buitenbezittingen bleven niet van pest
verschoond. In 1882 brak in de Padangsche Boven-
landen vrij ernstig de veepest uit, waartegen de-
zelfde maatregelen werden genomen als op Java
(paggercordons, veelooze streek enz). Ze mochten
echter weinig baten; de ziekte woekerde afwis-
selend met meerdere en mindere hevigheid voort.
Flet getal dieren dat in 1882—'86 stierf of afge-
maakt werd, wordt geschat op ruim 16000, terwijl
de kosten van bestrijding beliepen ƒ 100,000.
Toen de ziekte in de Padangsche Bovenlanden
verminderde (1886), vertoonde zij zich niet minder
hevig in de Padangsche Benedenlanden, waar ze
eerst in 1890 bedwongen kon worden geacht.
Ook in Palembang, dat herhaaldelijk door allerlei
veeziekten is geteisterd, kwamen vele gevallen van
runderpest voor, o.a. zeer ernstig in 1890.
Gedurende 1884—87 bleef Java zoo goed als
vrij van de ziekte, maar in 1888 eischte zij weder
vele offers in de residentie Batavia, van waar de
ziekte zich uitbreidde over Krawang en Rembang
(1888) en over Bantam (1889). In 1890 deden zich
in Bantam niet minder dan 11.557 gevallen voor
o
waarvan -_ 93°/ met doodelijken afloop. Eerst
in 1893 was ook deze epizoöthie geëindigd.
Behalve van April tot November 1897 in de
stad Batavia kwam de ziekte na 1893 niet meer
epizoötisch op Java voor.
Sumatra werd herhaaldelijk door runderpest
bezocht en wel voornamelijk: Benkoelen ('9l en
'g4); Palembang ('9l, 92, en'94); Sumatra's West-
kust ('9l en '96); Sumatra's Oostkust ('92, '93,
'94, '97 en '99); Atjeh ('94, '97, '99 en 1900).
De Z. en O. afdeeling van Borneo had in '97
van de ziekte te lijden welke alleen in Martapoera
3891 beesten doodde. In de residenlie Riouw en
Ond. heerschte de ziekte gedurende 'g 7en 'gB.
In een bijlage van het Koloniaal Verslag worden
(sedert dat van ißg9) statistieke opgaven betref-
fende de ernstigste veeziekten (o. a. runderpest)
opgenomen.
De ondervinding had — zooals bij het boven-
staande reeds meermalen bleek —
geleerd, dat de
voorschriften van St. 1869 ni. 122, ook na de
daarin gebrachte wijzingen en aanvullingen, niet
alleen ten ecnemale onvoldoende waren voor de
bestrijding van de runderpest, maar ook dat die
bepalingen de bestrijding zelfs in den weg ston-
den. Had het rapport van den resident-commissaris
Van Vleuten (zie de noot op de eerste kolom) dit
duidelijk aangetoond, ook de zéér scherpe kritiek
op die noodlottige bepalingen en op het a tort
et a travers doorvoeren daarvan, van v. d. Kemp
in zijn genoemd werk (zie noot blz. 469) en de
daarin aangehaalde geschriften van deskundigen,
alsmede de requesten van de K. v. K. en N. te
Batavia hebben zeker het hunne er toe bijgedra-
gen, dat in 1892 (St. 240, aangevuld bij St. 1896
n°. 183) eindelijk nieuwe bepalingen tot bestrij-
ding van veeziekten werden uitgevaardigd. Ter
uitvoering daarvan verschenen bij St. 1892 n°. 241
en 242 instructiën voor de besturende ambtenaren
 RUNDERPEST. — RIJKSGROOTEN. 473

en voor de veeartsen voor den burgerlijken dienst, Utrecht, alwaar hij 26 Febr. 1872 promoveerde als
welke laatste echter vervangen is door die in math. mag. atque phil. nat. dr. In 1898 verleende de
St. 1901 n°. 226 hoogeschool te Glasgow hem den titel van dr. in
Ingevolge St. 1892 n°. 242 kan bij ziektever- de rechten honoris causa. In de jaren 1873—1877
schijnselen onder vee (d. w. z. eenhoevige en her- bereisde hij den 0.-I. archipel en gedurende
kauwende dieren en varkens) door het hoofd v. 1879—1884 Brazilië tot het doen van magneti-
gew. best. bevolen worden, dat gezond vee geschei- sche opnemingen; op de laatstgenoemde reis met
den wordt van ziek vee, welk laatste ter genezing medewerking van Jhr. W. R. A. van Alphen,
wordt overgebracht naar een afgescheiden plaats daarna met die van E. Engelenburg. In 1889
waar niemand zonder vergunning wordt toegelaten
—
1892 verrichtte hij een gelijksoortige opneming
en waaromheen een kring wordt getrokken, waar- van Nederland en in 1895 —1897, met Dr. W.
binnen geen vee aanwezig zijn mag. van Bemmelen, een speciaal onderzoek op mag-
Breekt ziekte uit onder van elders aangevoerd netisch gebied in Zwitserland. De resultaten van
vee, dan wordt ziek en verdacht vee afgemaakt (bij de magnetische opneming van Ned.-Indië zijn dooi-
verspreiding der ziekte wordt de afmaking echter de Kon. Akademie van Wetensch. in 3 afleve-
gestaakt); terwijl om de plaatsen waar de ziekte ringen uitgegeven. Zijne Indische reisindrukken
voorkomt, kringen worden getrokken, waarbinnen verschenen in 1878 te 's Gravenhage onder den
geen invoer en waaruit geen uitvoer mag geschie- titel „Brieven uit Insulinde". De in Ned.-Indië
den van vee en alles wat van vee afkomstig is en Brazilië door hem bijeengebrachte ethnografi-
of daarmee in aanraking komt. Gestorven of sche verzamelingen berusten in het Museum voor
afgemaakt vee wordt begraven of verbrand. Alle land- en volkenkunde te Rotterdam.
stallen, kralen enz. en personen, die met ziek vee RIJKSBESTUURDER. Zie RIJKSGROOTEN.
in aanraking zijn geweest moeten gedesinfecteerd RIJKSGROOTEN. Aldus noemt men in Neder-
worden. Schadeloosstelling voor onteigening van landsch-lndië de hooge waardigheidsbekleeders in
vee en ook van stallen en kralen wordt geregeld de Inlandsche staatjes, met wie de Vorst naar de
door een commissie, bestaande uit een districts- of landsinstellingen verplicht is, althans in gewich-
onderdistrictshoofd en een Eur. ambtenaar of ander tige aangelegenheden, te rade te gaan. Wie als
Eur. persoon. In de kringen en de daaraan gren- Rijksgrooten worden aangemerkt, loopt in de ver-
zende streken moet alle vee gebrandmerkt worden schillende staatjes zeer uiteen, en hetzelfde is het
en opgaaf worden gedaan van elke geboorte en van geval met hun invloed. Hier zijn de Rijksgrooten
elk ziekte- en sterfgeval. 's Vorsten naaste bloedverwanten, elders ambte-
In de laatste jaren zijn proeven genomen om naren ter hoofdplaats resideerende, en wederom
de brandmerken te vervangen door oorringen, welke elders hoofden over bepaalde gedeelten van het
proeven wel geslaagd zijn, maar waarschijnlijk staatje, dan wel leenmannen. Ook hun maatschap-
niet zullen toegepast worden, omdat bij de be- pelijk standpunt is zeer verschillend, naar mate
volking het bijgeloof heerscht dat het vee door van den economischen toestand en de beschaving,
die oorringen vermagert. welke in hun land worden aangetroffen. Meestal
Tot voorkoming van verspreiding van besmet- vormen de Rijksgrooten een Rijksraad; doch er
telijke veeziekten in Indië zijn bij St. 1878 n°. bestaan ook staatjes, waar sommige zeer invloed-
163, j° St. 1891 n". 211, verbodsbepalingen vast- rijke Rijksgrooten geen lid van den Rijksraad zijn,
gesteld op den in- en doorvoer van vee, afkomstig en andere, waar de Rijksgrooten geen eigenlijk
van plaatsen in Ned. Indië waar besmettelijke gezegd college vormen, doch slechts accidenteel
veeziekte heerscht; terwijl bij St. 1893 n°. noj°. vergaderen, indien zij door of namens den Vorst
1895 n°. 279, 1897 n°. 294 en 1898 n°. 243 eene of het Europeesche bestuur worden bijeengeroe-
regeling is getroffen der verplichte quarantaine pen. Overal waar nog eigen rechtspleging in de
van uit het buitenland aangevoerd vee. Inlandsche staatjes wordt aangetroffen, is de Rijks-
In 1897 (St. n°. 20 en 126) werd verboden raad tevens de hoogste rechtbank, althans voor
de invoer op Java, Madura, Bali en Lombok van de zaken welke niet tot de geestelijke jurisdictie
vee afkomstig van Azië en Afrika; terwijl de behooren. Zie PRIESTERRADEN. In de Vor-
bestuurshoofden van andere streken bevoegd wer- stenlanden van Java en Madoera is de Rijksraad
den verklaard om voor hun gebied gelijk verbod een zuiver adviseerend en uit ambtenaren bestaand
uit te vaardigen. college. De invloed van bedoeld college op den
Door de Vereeniging tot bevordering der vee- Vorst en op zijne handelingen is in elk geval
artsenijkunde in N.-L te Batavia is (o. a. door haar van mindere beteekenis dan de invloed, uitge-
orgaan) veel gedaan voor het doen ingang vinden oefend door bejaarde of om andere redenen dooi-
van betere begrippen omtrent veeziekten speciaal den Vorst persoonlijk hooggeachte familieleden,
van runderpest. al zijn deze in den regel met geene bcstuurs- of
RUSSA. MAMMALIA, RUMINANTIA, Cer- administratieve functiën belast. In de meeste staatjes
vidae. Zie ROESA. der Buitenbezittingen vormen daarentegen de Rijks-
RUTA. Zie AROEDA. grooten een mederegeerend en op den Vorst con-
RUYL. (ALBERT) Waarschijnlijk koopman trole uitoefenend lichaam. Zelfs waar de erfelijk-
of opperkoopman in dienst der 0.-I. C, en een heid der vorstelijke waardigheid op den voorgrond
der eerste personen die zich in Indië met het staat, kan in die staatjes de aangewezen troonop-
Maleisch heeft bezig gehouden; in 161 1 verscheen volger niet als Vorst optreden zonder de medewer-
zijn eerste vertaling. Zie over hem en zijn werken: king van dat lichaam, evenmin als hij zonder die
Bijdr. Instit. Nieuwe (2<-") volgr. 11, 1859, bl. 102. medewerking officieel als troonopvolger had kunnen
RIJCKEVORSEL. (ELIE VAN) Geb. te Rot- geproclameerd worden. Waar de erfelijkheid niet
terdam 22 Maart 1845 uit het huwelijk van Hui- de troonopvolging ten volle behcerscht, gelijk in
bert van Rijckevorsel en Elise Susanna Marie de meeste staatjes van Zuid-Celebes, zijn de Rijks-
Schmidt, studeerde, na de polytechnische school te grooten tevens de kiesheeren. Wanneer de afzet-
Zurich bezocht te hebben, aan de hoogeschool te ting van een Vorst noodig blijkt, zijn het overal
474 RIJKSGROOTEN. — RIJKSSIERADEN, ORNAMENTEN.
de Rijksgrooten, die daartoe overgaan, en zoo ook die dan ook niet nalaten aan de Rijkssieraden
zijn het de Rijksgrooten dan wel één of meer van hunnen vorst bij allerlei gelegenheden hulp
hunner, die het bestuur waarnemen, ingeval de en raad te komen vragen natuurlijk na door offers
troon tijdelijk onbezet is, gelijk mede in geval getracht te hebben de zielen der gestorven heer-
van minderjarigheid van den Vorst. schers gunstig voor zich te stemmen. Daar zij
De voornaamste der Rijksgrooten is in den tevens de symbolen van de macht der vorsten
regel de Rijksbestuurder. In de Maleische staatjes zijn, is veelal het enkele bezit van de Rijkssie-
is hij veelal tevens de vermoedelijke troonopvol- raden van een zeker staatje voor iemand vol-.
ger, en ook wanneer dit niet het geval is, is zijn doende geweest om zijn gezag te doen erkennen,
ambt somtijds erfelijk. De Rijksbestuurders kun- zooals b. v. de Toradja-stammen langs het meer
nen verder zijn óf personen aan wie de geheele van Posso den Datoe van Loewoe als hun heer
feitelijke uitoefening van het gezag werd overge- erkennen, omdat hij in het bezit is van eenige
dragen, en die naar eigen inzicht het bestuur voorwerpen die in overoude tijden aan een vorst
voeren, zoodat de Vorst niet veel meer dan de van Posso moeten hebben toebehoord. Vooral bij
theoretische bron van het gezag is gebleven, óf de Makassaren en Boegmeezen van Celebes is de
ambtenaren, die onder de bevelen van den Vorst eerbied voor deze erfstukken zoo groot dat usur-
en binnen de grenzen hunner instructie werkzaam pators steeds vóór alles trachtten ze in handen
zijn. De Rijksbestuurders van dan Soesoehoe- te krijgen, terwijl aan den anderen kant dikwijls
nan van Soerakarta en van den Sultan van Djok- alleen het vertoonen der heilige voorwerpen vol-
jakarta worden door het Gouvernement benoemd, doende was om oproer te dempen en verzet te
ontslagen en bezoldigd. In Djambi en Boni moeten breken, zooals o.a. in het begin van de I9 e eeuw
de benoeming en het ontslag van den Rijksbe- meermalen voorkwam in het rijk van Gorontalo.
stuurder door het Gouvernement worden goedge- Zeldzaam zijn dan ook de voorbeelden dat men
keurd. Over den zeer bijzonderen toestand, waarin het gezag van een vorst erkende, zonder dat hij
de Onderkoning van Riouw tot in 1899 verkeerde in het bezit van zijne Rijkssieraden was, zooals
als Rijksbestuurder van Lingga. zie RIOUW EN het geval zich voordeed in Goa, welks vorstelijke
ONDERHOORIGHEDEN. Slechts in sommige poesaka's in handen waren van Boni, dat ze in
Maleische staatjes langs Sumatra's Oostkust, gelijk den oorlog van 1814 en 1815 aan de Engelschen
mede in de Onderhoorigheden van Atjeh heeft moest afstaan.
men geen Rijksbestuurders. In bedoelde staatjes In het Maleisch worden de Rijkssieraden ka-
heeft men trouwens niet zelden geen Vorst, maar bësaran, van bësar, groot, genoemd, hetgeen dus
een veelhoofdig en federatief bestuur, dat men zeggen wil: „grootheid". Zij worden op Sumatra,
als een Rijksraad zonder Vorst, ja zelfs zonder evenals de gewone poesaka's, bewaard op een
vasten president zou kunnen aanmerken. Ook in zoldertje in het huis van den vorst, veelal bedekt
Zuid-Celebes wordt hier en daar een gelijksoortige met een kleurigen doek, en vanwaar zij slechts
toestand aangetroffen. met ceremoniën, als het afleggen van wapens en
Voor de titulatuur en de functiën der Rijks- het branden van wierook, worden te voorschijn
grooten in de verschillende deelen van Neder- gehaald.
landsch-Indië wordt overigens verwezen naar de Op Java dragen zij den naam van upö tjórö,
afzonderlijke artikelen aan elk der Inlandsche en de afzonderlijke voorwerpen hebben meestal
staatjes gewijd. Een algemeen overzicht dier titels een eigennaam en worden vooral in de Vorsten-
en functiën, in verband met de voorschriften der landen, steeds met „kjai", heer, aangesproken. In
Inlandsche rechtsbronnen daaromtrent, vindt men het bijzonder op Java en Madoera, doch ook wel
in het opstel van schrijver dezes, getiteld: De in Palembang en bij enkele vorsten van Celebes
Mohammedaansche Vorsten in Nederlandsch-Indië, heerscht het gebruik dat deze voorwerpen, of al-
in de Bijdr. t. t. 1. en vlk. v. N.-I. 6° Volgreeks, thans eenige ervan, worden meegedragen door vrou-
dl. IX (1901), bl. 40 en vv. L. W. C. V. D. B. welijke of mannelijke volgelingen, zoodra de vorst
RIJKSRAAD. Zie RIJKSGROOTEN. zich in het openbaar vertoont. De vrouwelijke
RIJKSSIERADEN, ORNAMENTEN. Aldus draagsters heeten in de Vorstenlanden: këparak.
noemt men de voorwerpen van zeer uiteenloopen- Op Celebes worden de vorstelijke poesaka's dooi-
den aard, die door alle volken van den Archipel de Makassaren kalompo wan g, en door de Boe-
beschouwd worden als de schutspatroons hunner gmeezen aradjang genaamd, beide van gelijke
vorsten, de symbolen hunner macht, en die met beteekenis als de kabësaran der Maleiers (van de
eene bijzondere vereering worden omringd. stamwoorden lompo en radja die groot betee-
Zij maken een onderdeel uit,-— en wel het be- kenen). Deze volkeren onderscheiden onder de
langrijkste— van de poesaka's, de door zielen Rijkssieraden evenwel nog de g a u k an g, het mach-
van afgestorvenen bewoonde, en met bijzonderen tigste onder die van elk rijkje, en dat door den
eerbied behandelde erfstukken. Ook deze poesaka's, stichter ervan bezield heet te zijn. In deze landen
die de erfstukken van den vorst zijn, gelooft men voornamelijk worden de Rijkssieraden door de ICu-
dat door een vroegeren vorst gebruikt of, als ropeanen ornamenten genoemd. Zij worden in de
lichaamsdeelen e. d., van hem afkomstig en nu, woningen der vorsten bewaard in, met veelkleu-
door zijn ziel bewoond, de machtige raadgevers rige doeken behangen, vertrekjes, soms ook opge-
van den tegenwoordigen regeerder zijn. Evenals sloten in fraai bewerkte houten kistjes, en spe-
de vereering der gewone poesaka's is dus ook die ciale priesteressen, pinati genaamd, voor den
van de Rijkssieraden een uitvloeisel van het, hij dienst ervan aangewezen, brengen op gezette tijden
alle volken van den Archipel, diep ingewortelde offers van rijst en sirih bij de heilige voorwerpen
animisme. (Vergel. ook : POESAKA en HEIDEN- onder het branden van reukwerken en het zingen
DOM). Zijn zij dus in de allereerste plaats van van liederen. Zeer dikwijls worden in die ver-
groot gewicht als heilaanbrengende beschermers trekjes voortdurend eenige kaarsen, kandjoli,
voor het vorstengeslacht zelf, zij zijn dit in niet brandende gehouden. Ook brengen vooral op Ce-
mindere mate voor al de onderdanen daarvan, lebes aan de ornamenten zeer vele offers de on-
 RIJKSSIERADEN, ORNAMENTEN. — RIJNSCHE ZENDING. (DE) 475

derdanen van den vorst, offers soms zelfs in kar- 11, bl. 56; A. L. van Hasselt, Volksbeschrijving
bouwen of geiten bestaande, hetzij met het verzoek v. Midden-Sumatra, bl. 86; Marsden, The history
eene ziekte te genezen, vruchtbaarheid te brengen of Sumatra, bl. 203; J. J. de Hollander, Hand-
op de velden van den offeraar, of eenigerlei an- leiding I, bl. 5g3; P. J. Veth, Java cd.) 111,
dere hulp te verschaffen. Hoe groot hier de ver- bl. 660; P. J. Kooreman, De feitelijke toestand
eering voor deze voorwerpen is blijkt wel daaruit, in het gouvernementsgebied v. Celebes en Onder-
dat vroeger weerspannigen tegen het vorstelijk hoorigheden, Ind. Gids 1883, I, bl. 174, 11, bl.
gezag het vruchtgebruik van hunne velden ver- 138; Newbold, Political and statistical account
loren, die ornamentsvelden werden, terwijl zij zelve of the British Settlements in the Straits of Ma-
ornamentsslaven, ata kalompowang, werden, lacca, 11, bl. ig3; I. Groneman, Javaansche rangen
en dat o. a. ook slavinnen zich tegen de gewel- en pajoengs, Tijds. Ind. Aardr. Gen. afl. IV, bl.
denarijen hunner meesters beschermen konden door 1; G. J. Ilarrebomée, Een ornamentenkist van
te kennen te geven dat zij slavin van de orna- Gantarang, Med. Ned. Zend. Gen. ige Jrg. bl.
menten wilden worden. Ook nu nog vindt men 344; Notul. Bat. Gen. 1877, bl. vi, 1887, bl.
zeer vele ornamentsvelden, wier opbrengst door XXIII, 1890, bl. 113.
den vorst genoten wordt. RIJNSCHE ZENDING. (DE) (RHEINISCHE
Bij groote epidemieën worden, vooral in Zuid- MISSIONS-GESELLSCHAFT). Gevestigd te Ban-
Celebes, dikwijls ornamentsfeesten gehouden, nen, stelt zich ten doel het Evangelie te verkon-
waarbij de Rijkssieraden, onder een troonhemel digen, ook in den 0.-I. archipel. Het Genoot-
en door priesteressen en gewapenden begeleid, in schap is het oudste van dien aard in Duitschland
plechtigen optocht worden gedragen rond een en werd in 1828 opgericht door samensmelting
kuil waarin men, ter bezwering van de booze van plaatselijke vereenigingen te Elberfeld, Ban-
geesten, eenige dieren, meestal een aap, een var- nen, Keulen en Wezel. Het aantal hulpvereeni-
ken, een leguaan en een schildpad offert. gingen heeft zich sedert de oprichting zeer uit-
Ook worden wel, ter genezing eener ziekte, de gebreid. Aan het hoofd van het zendingshuis te
heilige voorwerpen met water begoten, en dit ver- Bannen staat de in de zendingswereld zeer be-
volgens opgedronken, en in Redjang heerscht het kende inspector Dr. A. Schreiber. Het eerste
gebruik om eeden af te leggen op de sieraden der drietal zendelingen zond het Genootschap uit in
kamponghoofden en ook dan eerst het er over 1829, naar Zuid-Afrika; in 1834 landden er twee,
gegoten water op te drinken. De voorwerpen, die spoedig door anderen gevolgd, op Borneo; in
Rijkssieraden kunnen zijn, loopen in aard zeer 1859 werden op dat eiland verscheidene zende-
uiteen. In de eerste plaats vindt men er onder lingen door de Dajaks vermoord en eerst in '66
allerlei wapens: krissen, lansen, schilden, maliën- mocht de arbeid daar worden hervat. In 1862
hemden, oude geweren, enz., waaraan dan veelal werd een arbeidsveld gevonden op Sumatra, in
de kracht wordt toegekend dat zij den drager '65 op Nias (zie Dl. 111, bl. 25). Het seminarie
onkwetsbaar en onoverwinlijk maken. Verder: te Pansoernapitoe voorziet eenigszins in de groote
kleedingstukken, waarvan men verhaalt dat zij behoefte aan inlandsche helpers; de leerlingen,
alleen den wettigen vorst passen, sirihdoozen, gewoonlijk een groote veertig, moeten voor hun
kwispedoors, aaiden en metalen potten, wandel- eigen onderhoud zorgen; er is steeds veel aan-
stokken met gouden of zilveren knop, opiumpijpen, vraag voor plaatsing.
rijkversierde muilen, en dergelijke, voor gebruik In Juni 1901 verscheen het „Einundsiebzigster
door den vorst geschikte voorwerpen, doch ook Jahies-Bericht der Rheinischen Missions-Gesell-
wel: gouden beelden die mythologische wezens schaft ïorn Jahrc igoo". Het Nederlandsche Hoofd-
voorstellen, zooals o. a. in Djokjakarta, Soerakarta COmité te Amsterdam van de „Vereeniging tot
en Bantam, of allerlei wonderlijk gevormde of ge- bevordering der belangen van het Rijnsche Zen-
kleurde brokken steen of hout, zooals de gau- dinggenootschap te Bannen" geeft onder den titel
kang's op Celebes, of ook moes tik a's, kleine „De Rijnsche Zending" een van den aanvang af
in het lichaam van dieren gevonden steentjes, zoo- door Dr. J. P. G. Westhoff geredigeerd tijdschrift
als meermalen op Sumatra, of wel enkele lichaams- uit, waarvan in dit jaar (1901) de 32 su; jaargang
deelen van vroegere vorsten. Ten slotte vindt men aanving.
ook op sommige plaatsen oude stukken geschut, Het genoemde Jahresbericht noemt de volgende
die als Rijkssieraden worden vereerd, zooals te zendingstations van het genootschap. Op Borneo
Soerakarta, waar het voornaamste den naam njai acht: Bandjermasin, Koewala Kapoeas, Mando-
satomi draagt, te Batavia waar men het kjai mai, Pangkoh, Tameanglajang, Beto, Pahandoet
satómó noemt, het beschouwende als bezield en Koewala Koeron. Op Sumatra acht-en-twintig:
door den echtgenoot van de vrouw die in het Sipirok, Boengabondar, Sipiongot, Loboc Ha-
voornoemde huist; het wordt vooral door kinder- tongga, Pangaloan, Sigompoelon, Pansoernapitoe,
looze vrouwen met offers geëerd, daar men er Simorangkir, Hoeta barat, Pea radja, Sipoholon,
eene voorstelling op vindt die aan den phallus- Pangariboean, Sipahoetar, Boetar, Tampahan, Ba-
dienst herinnert, te Bantam en op enkele andere lige, Lagoeboti, Sigoempar, Si Antar, Parparean,
plaatsen. Parsambilan, Pangomboesan, Loemban na Bolan,
Evenwel moeten tot de eigenlijke Rijkssieraden Djandji Matogoe, Nainggolan, Palipi, Siboga en
niet gerekend worden de pajong's der Javaansche Si Monosor. Op Nias elf: Goenoeng Sitoli, Dahana,
hoofden, de stokken en vlaggen van vele hoofden der Ombolata, Lolowoea, Hoemene, Sogae Adoe, Laha-
buitenbezittingen, die zij veelal voeren met verlof goe, Lolomboli, Siromboe, Lahoesa en de Nakko-
der Regeering en die niet met heiligen eerbied eilanden; tot dezen kring van Nias behoort ook
omringd worden, doch veeleer het karakter van Padang ter Sumatra's Westkust. De stations op
onderschcidingsteekenen hebben (zie ONDER- Nieuw-Guinea liggen in het Duitsche grondgebied.
SCHEIDINGEN). Op Borneo waren op het eind van 1900: 1957
Litteratuur: G. A. Wilken, Het animisme bij gemeenteleden en 22 scholen, op Sumatra 46.154
de volken v. d. Ind. Archipel, Ind. Gids 1884, en 207 en op Nias (met inbegrip van Padang)
476 RIJNSCHE ZEND TNG. (DE)
5020 en 24, samen 53.131 gemeenteleden en 253
scholen. Op de drie eilanden bijeen heeft het ge-
nootschap in dienst 135 zendelingen, 2g2 bezol-
digde en 771 onbezoldigde helpers.
RIJST. — Inleiding, Naam, Legende
en Geschiedenis, Vaderland. — Rijst is
het graan, waarvan de grootste hoeveelheid in
vergelijking met andere granen door den mensch
als voedsel wordt gebruikt, dat dus het meest ge-
cultiveerd wordt. Men kan aannemen, dat bij onge-
veer een derde tot zelfs de helft van het peheele
menschelijk geslacht rijst een belangrijk deel van
de voeding uitmaakt, evenals ze op Java zelfs het
hoofdvoedsel bij uitnemendheid is. De grootste
consumtie heeft ongetwijfeld plaats in China met
zijne ontzaggelijke bevolking en dan in Oost-Indië,
waarvan het Engelsch gedeelte de grootste hoe-
veelheid verbruikt.
Reeds in de vroegste historische tijden is rijst
als voedingsmiddel bekend geweest. De oudste be-
richten dienaangaande zijn afkomstig van China.
Ongeveer 2800 v. C. zou door den Keizer Chin-
nung eene zekere ceremonie zijn ingesteld, waarbij
door den regeerenden keizer elk jaar op een be-
paalden dag eigenhandig rijst werd gezaaid. Vier
andere veldvruchten werden dan gelijktijdig, maar
niet door den keizer zelf uitgezaaid, waaruit schijnt
te volgen, dat reeds in dien tijd rijst de belang-
rijkste veldvrucht in China was. In Oost-Indië is
de rijstcultuur eveneens zeer oud. Voor zoover het
Engelsch-Indië betreft wordt in het oudste ge-
schrift, de Rig-Veda, van rijst geen melding ge-
maakt, wel echter in de latere Atharva-Veda,
dateerende van wellicht 1000—800 jaar vóór
Christus. Wat Nederlandsch-lndië aangaat, zoo
heeft men wel gemeend, dat de rijstbouw daar,
althans op Java en Bali, door de Hindoes is inge-
voerd en de oorspronkelijke bevolking zich hoofd-
zakelijk met gierst (djawawoet) voedde, maar dit
schijnt niet juist te zijn en was ook in Ned.-Indië
de rijstbouw reeds eeuwen vóór Chr. geb. bekend.
Het is zelfs niet onwaarschijnlijk, dat de eerste
bewoners van Maleische origine, die zich op de
eilanden van den Indischen archipel vestigden,
met den rijstbouw bekend waren en dat speciaal
op Java de sawahbouw reeds vóór de komst der
Hindoes bestond. De juistheid van deze conclusie
volgt o. a. daaruit, dat de verschillende benamin-
gen, bij de rijstcultuur in gebruik, geen van allen
op Sanskrietische afkomst wijzen, wat wel het
geval zou zijn wanneer deze van Ilindoe-origine
waren.
De belangrijkste van deze benamingen zijn:
voor de te veld staande rijst padi, pari of pare,
voor de geoogste halmen eveneens padi, voor rijst
in den bolster gaba, ontbolsterde dus geschikt
voor het gebruik bras of wwas en gekookt nasi.
Daarvan komen paddi en bras in alle Maleische
talen voor. Voor alle stadiën van ontwikkeling
bestaan afzonderlijke namen. Het Maleisch en
Javaansch ') is in dit opzicht zeer rijk.
Het is intusschen aantenemen dat de meerdere
beschaving der Hindoes veel invloed heeft gehad
op de ontwikkeling der natte-rijstcultuur op Java,
en dat daaraan de Javaansche legende betreffende
1) Zie Sollewijn Gelpke, De padie-kultuur in
de Afdeeling Ngrowo, 1875—1876, verder v.
Hasselt, Volksbeschrijving van M.-Sumatra, bl.
325 en de Waal in het Tijdschrift v. h. Bat.
Gen. 1885, bl. 400.
— RIJST.
den oorsprong van den rijstbouw haar ontstaan te
danken heeft. Volgens de fantastische overleverin-
gen, die op Java in omloop zijn, hebben Retna
Doemilah, de dochter van Batara Goeroe en Dewi
Sri') (echtgenoote van Vishnoe) daarbij eene hoofd-
rol gespeeld. Men vindt deze legende beschreven
door Dr. Sollewijn Gclpke in Bijdr. t. t. 1. en vlk.
v. Ned.-Indië, 3-= volgreeks, g e deel, bl. 114, door
L. Th. Mayer in zijne geschriften: Een blik in
het Javaansche volksleven en De Javaan als land-
bouwer en veefokker en door 11. C. H. de Bic
in De landbouw der inlandsche bevolking op Java,
Batavia 1901.
De kennis van de rijst en den rijstbouw heeft
zich van Oost-Indië langzamerhand naar het Westen
verbreid. In Europa werd de rijst bekend door de
veldtochten van Alexander den Groote, dus 300
a 400 jaar v. Chr. Noch in het Oude noch in
het Nieuwe Testament wordt rijst genoemd, maar
in den Talmud wordt op enkele plaatsen van de
rijstcultuur melding gemaakt. Nadat het eerst door
Aristoteles of Theophrastus in de 4 e eeuw v. Chr.
rijst onder den naam oryze of oryza (naar het
schijnt evenals de benamingen voor rijst in de
moderne talen van het Sanskrietwoord vrihi 2)
afgeleid) is genoemd, komt deze als „oryza" in
Grieksene en Romeinsche geschriften herhaaldelijk
voor en ten tijde van Christus' geboorte was de
rijst reeds lang een handelsproduct bij de Romeinen.
Van Z.-Azië verspreidde zich de rijst over Arabic
naar Egypte en N.-Afrika, terwijl de cultuur van-
daar in Sicilië en door de Mooren in Spanje
werd ingevoerd. In N.-Italië heet de invoering
door de legers van Karel V in de eerste helft
van de l6e eeuw te hebben plaats gehad.
In Amerika is de cultuur van rijst naar het
schijnt begonnen tegen de helft van de I7 e eeuw
onder den gouverneur van Virginia William Bar-
keley. Eene belangrijke uitbreiding kreeg deze
echter eerst in het laatst van de 17C eeuw, toen
daarmede in de buurt van Charleston welgeslaagde
proeven waren genomen. Vooral in Z.-Carolina,
.
maar ook in Louisiana werd de rijstbouw spoe-
dig daarna eene zeer belangrijke cultuur. Terwijl
zij zich in Europa (Italië) tot circa 45 0 N.B. en
in Azië (China) tot 400 heeft uitgebreid, komt
de cultuur in Amerika niet veel noordelijker dan
350 N.B. (Z.-Carolina). In het Zuidelijk halfrond
is de grens ongeveer 320
Het blijkt dus, dat de rijstbouw zich van Azië
uit naar het Westen heeft verbreid. Daarmede is
echter nog niet uitgemaakt, dat ook het vader-
land van de rijst in Z.0.-Azië is te zoeken. Vol-
gens Roxburgh en anderen wordt wilde rijst o. a.
gevonden aan de oevers der meren in de Circars
(kuststreek aan de golf van Bengalen) in Eng.-
Indië. Volgens Barth en andere onderzoekings-
reizigers komt de rijst wild voor in Centraal-
Afrika in de streek tusschen Khartoum en de
monding van den Senegal en wel in bosjes langs
de oevers van riviertjes en andere wateren. Daar
de wilde rijst zich van de gekweekte slechts door
het gemakkelijk afvallen der schijnvruchtcn (vruch-
ten met kroonkafjes, gaba) heet te onderscheiden
is het niet altijd gemakkelijk nategaan of men
met den wilden stamvorm of met verwilderde te
1) Dewi Sri is de Ceres van Java, de godin
van den landbouw. (Zie I, 445)-
-2) Zie Dictionary of the economie products
of India, door George Watt, y deel, bl. 516.
 RIJST,
doen heeft. Niet onmogelijk is het, dat zoowel
in Z.-Azië als in Afrika de rijst oorspronkelijk
in wilden staat is voorgekomen. Heeft men tus-
schen beide landstreken te kiezen, dan valt voor
Z.-Azië als vaderland het meest te zeggen.
—
Plantkundige bijzonderheden, Eigen-
schappen van het zetmeel. Evenals de
andere granen behoort de rijst tot de familie der
Gramineae en volgens de indeeling van Hackel,
voorkomende in Die natiirlichen Pflanzcnfamiliën
von A. Engler und K. Prantl, 2e deel, tot de
groep der Oryzcne en het geslacht Oryza. Van
dit geslacht zijn een zestal soorten bekend, waar-
van de rijst de eenige soort is, die gekweekt
wordt. Door Linnaeus is deze Oryza sativn ge-
noemd. De rijst heeft stijfbehaarde, langwerpige,
éénbloemige pakjes aan korte verdikte steeltjes.
Zij zijn zijdelings samengedrukt, stomp gekield,
met twee kleine, lancetvormige, toegespitste kelk-
kafjes, daaronder nog 2 uiterst kleine rudimentaire
kafjes en verder 2 veel grootere, even lange, be-
haarde, diep schuitvormige, verschillend gekleurde
kroonkafjes met stompe kiel. Het buitenste kroon-
kafje is 5-ncrvig en dikwijls van eene naald of
naaldpunt voorzien, eveneens verschillend ge-
kleurd. Het binnenste, smallere kroonkafje is 3-
nervig en wordt aan de randen door het buitenste
haakvormig bedekt. De bloem heeft 6 meeldraden
met langwerpige, tweedeelige helmknoppen, onder
in het midden aan de helmdraden bevestigd, een
langwerpig, kaal vruchtbeginsel met 1 eitje, 2
eindstandige aan de basis vergroeide stijlen en 2
veervormige, ongekleurde of bruinachtige stem-
pels, terwijl het bloemdek door 2 vergroeide
schubjes wordt gevormd. De vrucht (graanvrucht
of caryopsis) is kaal, stomp, zijdelings samenge-
drukt, in doorsnede elliptisch, met 2 stompe rib-
ben op elk der vlakke zijden en wordt door de
kroonkafjes nauw omsloten. De kleur van de
vrucht is wit, rood, roodbruin, zwartbruin, wit
met roodachtige of zwartachtige strepen in alle
overgangen. Het komt voor, dat men in de zelfde
pluim naast witte, ook roode korrels vindt. De
kiem ligt aan één van de kanten en is kort en
gekromd. De zetmeelkorrels zijn meestal tot min
of meer ronde massa's samengesteld en de enkele
korrels zeer klein (0,006—0,007 m.M.), scherp-
kantig-veelhoekig.
Bij het kiemen dringen worteltje en stengeltje
door het buitenste kroonkafje naar buiten. Dit
scheurt dan onderaan in het midden open.
De rijst bereikt eene hoogte van ± 1 '/4 meter.
De holle halm is onderaan eenigszins samenge-
drukt en bovenaan rond, kaal, glad of weinig
geribt. De bladscheden zijn open, samengedrukt
en zooals bij de waterplanten, voorzien van groote
intercellulaire ruimten voor luchttoevoer. Het vlie-
zige tongetje of ligula tusschen bladschede en
schijf, is kaal, lang, puntig en splijt gemakkelijk
in tweeën. Bij de bovfcnste bladeren is het veelal
korter, afgerond, onregelmatig getand en uiterst
kort behaard. De bladschijf, in knop zijnde opge-
rold, later vlak, heeft aan de basis smalle, hoorn-
achtig gekromde oortjes, aan de bovenste blade-
ren veel kleiner dan aan de onderste. Zij is lijn-
vormig, onverdeeld en gaafrandig en heeft eene
lengte van ±25 c.M. bij eene breedte van ± 2 c.M.
De bovenzijde is min of meer behaard en ruw,
terwijl de onderzijde bijna glad is en de randen
ruw zijn. Onderaan heeft de bladschijf eveneens
wijde, intercellulaire ruimten.
477
De spil van de pluim is glad. De pluimtakjes,
enkel of in tweeën ontspringende, zijn nagenoeg
glad en dikwijls gekromd.
De bloei van de rijst is het best te vergelijken
met dien van de rogge. Evenals bij het laatstge-
noemde graan is kruisbevruchting regel. Het bloeien
begint bij den top.
Het stuiven schijnt het meest plaats te hebben
's morgens na het optrekken van den dauw, maar
is ook op andere uren van den dag waargenomen.
Op Java is de meening verspreid, dat het bloeien
's nachts plaats heeft.
Bij het bloeien treden de gesloten helmknop-
pen op de buigzame draden zijdelings naar bui-
ten. Deze buigen zich spoedig daarna om en de
helmknoppen komen dan te hangen. Deze openen
zich vervolgens over de geheele lengte van den
top naar de basis en de droge stuifmeelkorrels
verspreiden zich in de lucht. Heeft het stuiven
plaats gehad, dan openen de kroonkafjes zich
verder, de stempels treden naar buiten of blijven
wel tusschen de wijdgeopende kafjes zitten, wor-
den in elk geval toegankelijk voor vreemd stuif-
meel. Later trekken de stempels zich in den regel
gedeeltelijk tusschen de zich sluitende kafjes terug.
De rijst is dus op kruisbevruchting aangewezen.
In verband met deze omstandigheid, dus het feit,
dat het stuifmeel steeds van eene andere bloem
moet overwaaien of door insecten worden overge-
bracht, kan de bevruchting door ongunstig weer,
veel regen en wind, zoodanig geïnfluenceerd wor-
den, dat een groot deel der eitjes in de vrucht-
beginsels onbevrucht blijven en de kafjes dus voos
zijn (Jav. gaboeg). Het ontstaan van nieuwe
variëteiten of middelvormen wordt er ook zeer
door bevorderd. Misschien is het voorkomen van
roode en witte korrels in dezelfde pluim, dat waar-
genomen is, ook daaraan toeteschrijven.
De vrucht is bij de gewone rijst in den regel
doorschijnend. Bij de kleefrijst (Jav. ketan, Mal.
poeloet), Oryzo glutinosn is zij mat en
op de breukvlakte ziet deze er stearineachtig uit.
Tegenover jodium gedragen zich de zetmeelkor-
rels van de kleefrijst anders dan die van de ge-
wone rijst en andere granen. Terwijl de laatste
zich met jodium blauwviolet kleuren is de jodium-
verbinding van het ketan-zetmeel bruinrood tot
violetrood gekleurd. Met jodium verzadigd wordt
de kleur wel donkerder maar blijft rood en zet-
meel van gewone rijst lijkt dan zwart. Hoewel
slechts bij uitzondering komt zetmeel, dat met
jodium rood gekleurd wordt toch ook elders voor,
o. a. bij eene gierstsoort.
Dafert, bekend om zijne geschriften over de
koffiecultuur in Brazilië, schrijft deze eigenschap
van het zetmeel van kleefrijst toe aan het voor-
komen van erythrogranulosc in de zetmeelkorrels
in plaats van granulose, zooals deze in ander zet-
meel voorkomt. Deze laatste wordt met jodium
blauw gekleurd en de eerste rood. Anderen spre-
ken eenvoudig van erythroamylum in kleefrijst
tegenover amylum in gewone rijst.
Het zetmeel van kleefrijst gaat bij vermengen
met water spoediger in gisting en bederf over;
door koken met water en met zuren wordt het
veel sneller opgelost en omgezet, eveneens door
enzymen.
Door deze gemakkelijkere oplosbaarheid verlie-
zen de kleefrijstkorrels bij het koken hunne ge-
daante, kleven aan elkaar en gaan gemakkelijk
over tot eene brijige massa. De korrels van de
478 RIJST.
gewone rijst behouden in dit geval hunnen vorm.
Volgens Boorsma )) bestaan er ook overgangen
tusschen gewone rijst en kleefrijst. In dezelfde
pluim vindt men dan zoowel rood- als blauwkleu-
rende korrels.
Variëteiten, Indeeling. — Als bijzondere
rijstsoorten worden door sommigen genoemd, be-
halve de reeds genoemde Oryzn glutinosn ofkleef-
rijst nog Oryza montana (bergrijst) en Oryza
praecox (vroegrijpend). Wetenschappelijk heeft
deze verdeeling echter niet veel beteekenis.
Oryza montann is hetzelfde als wat de Javaan
noemt padi gaga en elders padi ladang,
padi hoema of padi tegal wordt geheeten.
Oryzn montana is het eerst beschreven door
Loureiro, die deze rijst in het midden der vorige
eeuw in Cochin-China vond.
De Oryza praecox heet in Indië padi gen-
djah, waarbij gendjah de algemeene uitdruk-
king is voor een vroegrijpend gewas, speciaal in
de Soendalanden p. hawara.
De Oryza glutinosa is gekarakteriseerd door de
van gewone rijst afwijkende eigenschappen van
het zetmeel der vrucht, maar Oryza montana en
Oryza praecox zijn botanisch en chemisch niet te
onderscheiden van Oryzn sativa. Men moet deze
beschouwen als bepaalde vormen van Oryza sativn,
die langzamerhand door de cultuur, misschien ook
door toevallige variatie zijn ontstaan. Eene scherpe
afscheiding tusschen vroeg- en laatrijpende rijst
bestaat niet. Tegenover de padi gendjah staat
de padi dalem (in de Soendalanden leuir),
gewone sawahrijst, tusschenin de paditenga-
han. De langst rijpende noemt men wel padi
dj er o. Als variëteiten zonder kafnaalden spreekt
men op Java nog van padi tjempo (M.-Java)
en van padi tjereh' 2 ) (W.-Java) en noemt de
van kafnaalden voorziene rijst padi boeloe.
Eene scherpe afscheiding tusschen bergrijst en
sawahrijst bestaat evenmin, al is de overgang wel-
licht iets minder geleidelijk dan tusschen vroeg-
rijpende en laatrijpende. De Javaan onderscheidt
zelfs nog de padi rawa, dus de moerasrijst van
de padi sawah. De padi rawa is dan het
tegenovergestelde van de padi gaga, die het
minste water voor hare ontwikkeling noodig heeft,
en daartusschen staat de padi sawah.
Ook van de kleefrijst kent men vormen, die
meer voor bewaterbare gronden geschikt zijn,
andere voor onbewaterbare en eveneens vroeg-
rijpende en laatrijpende.
Eene rationeele indeeling van de variëteiten
van Oryzn sativn heeft men te danken aan Pro-
fessor Körnicke, beschreven in het standaardwerk:
Handbuch des Getreidebaues von Professor Dr. F.
Körnicke und Dr. Hugo Werner.
Bij deze indeeling wordt de Oryza sativn L.
eerst verdeeld in de 2 groepen: Usitatissima Kcke
(gebruikelijke rijst) en glutinosn (kleefrijst).
De eerste groep wordt dan weer onderverdeeld
i) Zie Dr. P. A. Boorsma, Scheikundig onder-
zoek van in Ned.-Indië inheemsche voedings-
middelen, l e deel, bl. 26.
2) Volgens De Bic 1. c. bl. 83 is de p. tjereh
een padisoort, die als het ware het midden houdt
tusschen gewone padi en ketan, wellicht door
toevallige kruising ontstaan. Zij stelt minder
cisehen aan klimaat, grond en behandeling.
Omdat de kafjes geen naalden hebben wordt
zij veel als paardenvoer aangewend.
in de groepen Communis Kcke (groote of gewone
rijst) met zaden van 5 —7 m.M. lang en Minuta
Prest, (kleine rijst) met zaden van 4 m.M. De
Minuta wordt nog gesplitst in variëteiten met
min of meer ronde korrels en zulke met langwer-
pige korrels.
De variëteiten, die tot elk der aldus verkregen
groepen behooren, worden in de eerste plaats
onderscheiden door het al of niet voorzien zijn
van kafnaalden (behaard of onbehaard) en vervol-
gens door de kleur der vruchten. Ten slotte wor-
den dan de variëteiten nog gekenmerkt door de
kleur der kroonkafjes en bij de van kafnaalden
voorziene door de kleur der naalden. Volgens het
resultaat van de door Körnicke onderzochte, meest
van het Koloniaal Museum te Haarlem afkomstige
variëteiten wisselt de kleur der korrels van wit
tot zwartbruin, die der kroonkafjes van geelrood
tot zwartachtig en van de naalden van geelrood
tot zwart, met alle overgangen.
Onder „geelrood" is hierbij te verstaan eene
kleur, die door anderen „wit" wordt genoemd.
Behalve bij de afdeeling Minutn is aanvanke-
lijk geen rekening gehouden met de breedte der
korrels in verhouding tot de lengte, hoewel die
ook bij andere groepen kan verschillen. Wanneer
echter later de variëteiten nog tot bepaalde vor-
men worden ingedeeld, dan is hiermede wel reke-
ning gehouden. Daarbij is tevens gelet op den
bladstand, den vorm der bladeren, de kleur der
knoopen, de lengte der naalden, de meer of min-
der krachtige ontwikkeling enz.
Met de door Körnicke aangegeven kenmerken,
die ten deele ook door Dr. Sollewijn Gelpke in
zijne rapporten over de padicultuur in de afdee-
ling Ngrowo worden genoemd, kan men consta-
teeren of eene onder verschillende namen bekende
rijstsoort tot dezelfde variëteit moet worden gere-
kend. Door eene cultuurproef zal men in som-
mige gevallen moeten uitmaken of ook de cul-
tuurvorm (gendjah—dalem, gaga—sawah)
al of niet dezelfde is.
Het aantal variëteiten, zoowel van gewone padi
als van ketan, is zeer groot en die der cultuur-
vormen van dezelfde variëteit eveneens. Op Java
en verder in Ned.-Indië is dezelfde vorm of varië-
teit dikwijls onder de meest verschillende namen
bekend of wel zijn dat verschillende variëteiten
onder denzelfden naam, hetgeen tot verwarring
kan aanleiding geven. De namen staan in verband
met de kleur der kafjes of naalden, plaats van
herkomst enz. F>n groot aantal namen van padi-
soorten, samengevoegd tot de groepen: padi dalem,
padi gendjah, padi gaga dalem, padi gaga gendjah,
ketan gaga dalem, ketan gaga gendjah, ten deele
nog weer gebracht tot groepen, die op eene hoogte
van -_ 1500 voet en van ± 2200 voet voorkomen
vindt men in een opstel over De rijstcultuur op
Java van 11. A. Steijn Parvé in Bijdragen t. t. I.
en vlk. v. N.-Indië, nieuwe volgreeks, deel I.
Daarbij worden verschillende bijzonderheden van
de genoemde op Java voorkomende padisoorten
medegedeeld. Vermeld wordt, dat in zeer koude
streken slechts padi gendjah wordt geteeld, daar
padi dalem te lang zoude duren en dat in die
streken (± 2200 voet) padi gaga niet tieren wil.
Ook schrijver maakte de opmerking, dat bergrijst
in koudere streken minder gemakkelijk groeit dan
natte rijst.
Een groot aantal namen met onderscheidings-
teekenen en bijzonderheden noemt ook Mr. G. T.
 RIJST. 479

H. Ilenny in Beschrijving van de Rijstcultuur (in werkten grond gezaaid, kan de diepte van onder-
Bijdr. Inst., nieuwe (2 e) volgr., deel IV). Een niet brengen tot 4 c.M. bedragen.
minder groot aantal, uit verschillende streken, Indien het zaad tevens geweekt is komen in
komt voor in den Catalogus der Afdeding Ned. de tropen de kiemplantjes reeds na een dag of
Koloniën van de Internationale Kol. en Uitvoer- 10 bij natte rijst boven het water uit. In deze
tentoonstelling, Amsterdam 1883. periode beginnen zich ook reeds de worteltjes te
Op Sumatra voorkomende padisoorten beschrijft bevestigen. Vóórdat dit is geschied mag niet te
de toenmalige controleur G. de Waal in het Tijd- veel strooming in het water zijn, omdat anders
schrift van het Bat. Gen., Dl. 30 en niet minder de wortelontwikkeling gestoord wordt. Ingeval de
dan I3g soorten van M.-Sumatra worden genoemd rijst niet wordt overgeplant, hetgeen in Indië
door v. Hasselt in Volksbeschrijving van M.-Suma- meestal wel geschiedt en de ontwikkeling ver-
tra, bl. 33g, die tevens de groeiplaats en de hoogte traagt, begint de uitstoeling bij middelrijpende
van enkele groeiplaatsen aangeeft. rijst circa 55 dagen na het zaaien. Ongeveer 50
Cultuur van de rijst. — I. G roe ivoor- dagen later begint de bloei en na verdere 40 a
waar den, Zaad keuze. — De behoefte aan 50 dagen is de korrel rijp.
water is bij de rijst veel grooter dan bij andere Werner (Landw. Reiseskizzen aus O. Italien in
granen, hoewel zeer verschillend bij de groepen Landw. Jahrb. 1882, bl. 264) nam in Italië waar,
bergrijst (padi gaga) en natte rijst (padi dat eene rijstplant eene ruimte inneemt van 60
sawah), al zijn deze ook niet, zooals onder Varië- □ c.M., zoodat 1,6 millioen planten op een hectare
teiten is opgemerkt als afzonderlijke soorten aan- kwamen te staan. Hij berekende, dat deze eene
temerken. De bergrijst is in de eerste plaats daar bladoppervlakte hadden van 250.000 □ M., waar-
van beteekenis, waar de middelen voor kunstma- door eene dagelijksche verdamping van 50 kub.
tige besproeiing ontbreken en verder op die plaat- Meter zou plaats hebben. Wanneer men daarbij
sen waar geen voldoend irrigatie-water voor padi de oppervlakte-verdamping van het water voegt
sawah aanwezig is. en hetgeen door den grond wegzinkt, dan zou
Meenende dat de eischen, wat warmte betreft, voor de irrigatie van de rijst dagelijks 220 kub.
minder waren heeft men vroeger gemeend de cul- Meter per hectare noodig zijn, of ten naastenbij
tuur van de bergrijst in M.-Europa te kunnen in- 2,6 liter per hectare en seconde, hetgeen in over-
voeren. Proefnemingen in die richting genomen, eenstemming met de praktische ervaring zou zijn.
leverden echter geen gunstig resultaat op. Wel- Het heet namelijk, dat in Italië verbruikt wordt
licht is vochtige lucht een vereischte voor weligen bij zeer zwaren grond 2.081 liter p. heet. p. sec.
groei van dezen cultuurvorm. zwaren
„ „ 2.3g8 „ „
„ „ „ „
Sawahrijst, waarvan dus vroegrijpende en laat- middelzwaren 3.486 „ „ „ „
rijpende (gendjah en dalem) verbouwd wordt,
groeit niet alleen op kunstmatig van water voor-
zien terrein, maar ook op laaggelegen gronden,
lichten„ 4-773
gemiddeld 2.637 -- -- - „ „ „ B B

waar door natuurlijken toevoer de grond steeds J. v. Hasselt en J. de Koning berekenen echter
drassig blijft. Stilstaand water is echter veel min- in hunne brochure „Een rijstpolder" ') de hoe-
der goed dan zacht stroomend water, dat lucht veelheid op -_ ii/ 2 liter per heet. p. sec, dus aan-
in den grond brengt. merkelijk minder. De opgaven loopen zeer uiteen.
Gronden die kunstmatig bevloeid kunnen wor- De rijstvelden van Italië zouden gedurende den
den, dienen gewoonlijk afwisselend voor rijst en groeitijd van de rijst 12.000 kub. Meter water per
voor andere gewassen. Er zijn er echter ook, die uit- hectare verbruiken. Daarbij valt op te merken,
sluitend voor rijstcultuur dienen, waar dus steeds dat bij droge grondbewerking, zooals daar ge-
rijst na rijst geteeld wordt. Zoowel in Ned.-Indië bruikelijk is, meer noodig is dan bij de op Java
(vooral moerassige gronden) als in andere landen gevolgde natte bewerking. Het koelere klimaat
(Italië) vindt men die. werkt in tegenovergestelden zin.
De groeitijd van de sawahrijst is ongeveer 150
200 dagen. Vóór het uitzaaien wordt het zaad
— Alle gronden, die niet te arm zijn voor eene
andere cultuur kunnen ook voor de rijstcultuur
gewoonlijk eerst 2 a 3 etmalen geweekt (Jav. gebruikt worden, mits voldoende water door regen
rendem), wat de rijst veel beter dan andere of irrigatie aanwezig is. De rijst stelt dus geen
granen verdraagt en de ontkieming sterk bevor- hooge eischen aan de grondgesteldheid. Veel humus
dert. Somtijds laat men het zaad zelfs vóór het is bij geïrrigeerde rijstvelden geen voordeel en
uitzaaien eerst ontkiemen. klei met zand gemengd voldoet in het algemeen
Voor eene regelmatige ontkieming is eene tem- meer dan uitsluitend klei, terwijl lichte zandgron-
peratuur van minstens 10—12° C. noodig; het den meestal het minst voldoen. Zouthoudende
maximum is 36—380 C. en het optimum, dus de grond is voor rijst niet geschikt. Daarentegen kan
gunstigste kiemingstemperatuur 30 —320 C. Voor laaggelegen grond, die om de ligging voor eene
normale ontwikkeling van de rijst moet buiten andere cultuur niet geschikt is, nog met succes
de tropen de voorjaarstempeiatuur minstens 130 C. voor de rijstcultuur gebruikt worden. Toch zal
zijn, de zomertemperaturen 22 —30' C. en het zulke grond gewoonlijk minder opbrengen dan
gemiddelde 20° C. zijn. Vermenigvuldigt men de de hooger gelegene, waarbij de rijst in wissel-
gemiddelde temperatuur met het aantal dagen, bouw treedt met andere gewassen.
dat het gewas te veld staat, dan behoort men te Van veel invloed op den groei der rijst is het
komen tot eene warmtesom van 3500—45000 C. gebruik van goed gesorteerd zaaizaad, alles van
Wanneer de rijst in de modder wordt uitgezaaid, dezelfde variëteit, dus ook op denzelfden tijd
zooals dit op verschillende plaatsen geschiedt, dan rijpende. Voor zaad zijn zooveel mogelijk de
is het voor normale ontkieming gewenscht, dat zwaarste, volkomen ontwikkelde, harde korrels,
het zaad zeer ondiep komt te liggen. Met een dun die het meest de karakteristieke eigenschappen
laagje water bedekt, zonder grond op de korrels,
is dikwijls het best. Bij bergrijst, op droog be- 1) Overgedrukt uit „De Economist".
480 RIJST.
der soort bezitten, te gebruiken. De korrels boven
aan de pluim zijn meest beter ontwikkeld dan
die onderaan en dus voor zaaizaad te prefereeren.
Ingeval de rijst, zooals op Java nog veel geschiedt,
pluimsgewijze in den nat bewerkten grond der
kweekbeddingen wordt uitgelegd, kan men natuur-
lijk geen korrelsgewijze sorteering toepassen, maar
alleen de beste pluimen uitzoeken, namelijk die
welke rijp, goed gevuld en naar het uiterlijk van
ééne soort zijn.
Om goed zaaizaad te krijgen, gebruikt men in
Amerika sorteermachines, waarbij de grootste en
zwaarste korrels, zooveel mogelijk van gelijke
grootte afzonderlijk worden verkregen. Het gebruik
van goed zaad is niet alleen bevorderlijk voor
de kwantiteit, maar ook voor de kwaliteit der
geproduceerde rijst. Deze is dan grooter van kor-
rel en zuiverder wit.
Zaadwisseling, dus het gebruik van zaad van
eene andere streek kan bij de rijst ook voordee-
lig zijn. De omstandigheden van grond, watei en
klimaat mogen echter bij de streek vanwaar het
zaad komt en waar het gebruikt wordt niet te
veel verschillen en waar het eene nieuwe varië-
teit betreft kan men eerst over de waarde oor-
dcelen, wanneer ook het resultaat van eene vol-
gende generatie bekend is.
Proefnemingen metuitheemsche variëteiten, waar-
van het bekend is dat ze voortreffelijke eigen-
schappen hebben, zijn aanbevelenswaardig, maar
in de eerste plaats is het rationeel uit de inheem-
sche soorten de beste te zoeken en te trachten
door eene zorgvuldige inzameling van zaad tot
voor dan tegenwoordig. De beschikbare gronden
zijn sterk verminderd en in 1874 werd van Gou-
vernementswege bepaald, dat zonder toestemming
van de autoriteiten door de inlandsche bevolking
geen woeste gronden voor den aanleg van gaga's
mochten worden in bezit genomen en dat daarbij
aan bepaalde voorwaarden moest worden voldaan ').
Voor de Buitenbezittingen bestaan zulke bepa-
lingen niet en daarom is de rijstcultuur op zoo-
genaamde ladangs aldaar zeer algemeen, vooral in
de binnenlanden van Sumatra. De uitgestrektheid
beschikbare woeste gronden is trouwens veel
grooter.
In de Buitenbezittingen kan men rekenen, dat
de ladangbouw gemiddeld van nog meer beteeke-
nis is dan die der sawahs.
Bij den aanleg van een gaga, zooals dit vroe-
ger dus meer algemeen dan tegenwoordig op Java
geschiedde, begon de inlander een stuk woeste
grond, meest met dicht houtgewas begroeid, dat
hem in ligging en grootte geschikt voorkwam,
uittezocken en door wegkappen van boomenen
takken de grens aan te geven. Het perceel werd
dan zooveel mogelijk met een kapmes van struik-
gewas ontdaan (babad) en eveneens werden de
takken van grootere boomen verwijderd. Het ge-
kapte werd tot lange stapels samengevoegd en
wanneer het na ongeveer ééne maand droog was
geworden, verbrand. Ook kleinere stronken en
wortels, die gemakkelijk uit den grond konden
worden gehaald en droog onkruid werden even-
eens verbrand. Van de boomen liet men somtijds
enkele staan, maar zoo mogelijk werden ook deze

—
betere uitkomsten te geraken. verwijderd, althans de bovenaardsche deelen. De
11. Cultuur van rijst in Ned.-Indië. stronken met de wortels liet men zitten. Om ge-
Men kan in Indië twee hoofdvormen van rijstcul- makkelijk te kunnen omkappen werd dikwijls eerst
tuur onderscheiden, namelijk i°. de cultuur op de stam onderaan door een vuur, dat er tegen
onbewaterbare gronden, die meestal tijdelijk daar- gelegd werd, ten deele verbrand. Stukken hout,
voor gebezigd worden en niet geterrasseerd zijn, die niet geheel verbrand waren, werden aan den
de zoogenaamde gaga's (Jav.) of ladangs rand der ontginning tot eene omheining opgesta-
(Mal.) of hoemahs (Soend.) en waarop de als peld en boomstammen ook wel dwars over de
bergrijst (padi gaga enz.) boven reeds genoemde helling gelegd om afspoeling te voorkomen.
cultuurvorm van Oryzn sativa geteeld wordt, en Tegen dat de regens invielen werd de grond
2°. de cultuur op bewaterbare gronden of geter- tusschen de overgebleven stronken zoo mogelijk
rasseerde gronden, waarop het regenwater door met een tuinploeg (broedjoel), gewoonlijk
walletjes wordt teruggehouden, de algemeen be- echter met den patjoel bewerkt, en somtijds wer-
kende sawahs. 'Op die gronden wordt als regel den nog eenige schuin afloopende goten voor af-
de gewone natte rijst (padi sawah) geteeld, watering gegraven. De grond was na het oprichten
maar somtijds, wanneer gebrek aan water de cul- van een wachthuisje voor het zaaien der padi
tuur van den gewonen vorm onzeker maakt, ook (bergrijst, padi gaga) gereed. Met een poot-
wel bergrijst (gaga). stok werden gaten gemaakt, een paar rijstkorrels
De blijvende, onbewaterbare gronden, de zoo- in elk geworpen en dan dichtgetrapt. Ook werd
genaamde tegalgronden, tegalans of tipars') wel in voren op rijen gezaaid.
(Soend.), die voor allerlei cultures worden ge- Wanneer het weer niet te ongunstig was, werd
bruikt, dienen somtijds ook voor de cultuur van van eene dergelijke gaga een behoorlijken oogst
rijst, in dit geval bergrijst. In hoofdzaak geschiedt verkregen en meestal nog een tweede. Op enkele
dan de cultuur op dezelfde wijze als op de gaga's. plaatsen zaaide men widjèn (Scsnmum indiaan)
Dit is ook het geval met de cultuur van rijst in tusschen de rijst. Deze werd circa 2 maanden
Dcli, waar deze door de Maleische bevolking na later geoogst. Ook maïs (vroeger rijp dan de padi),
tabak op de gronden der Europeesche onderne- gierst en enkele andere gewassen zaaide men wel

—
mers geteeld wordt. Dit is eene soort ladangbouw. tegelijk met de rijst.
A. Gaga- of ladangbouw. Deze wijze van Somtijds werd het terrein na de rijst nog voor
rijstbouw kwam op Java vroeger veel algemcener eene andere cultuur gebruikt en anders aan zich-
zelf overgelaten en een nieuw stuk ontgonnen.
1) De Bic 1.c, bl. 15 noemt „tipars" ont- Onder de Badoej's in de afdeeling Lebak der
ginningen voor den drogen rijstbouw, aange- residentie Bantam wordt uitsluitend hoemahbouw
legd op gronden, welke de Soendanecs „tegal" gedreven, op dezelfde wijze als de beschreven
noemt, dus op terrein, dat te voren niet met gagabouw van Midden-Java (zie De Badoejs door
zwaar bosch bedekt is geweest. De tegalan van
M.-Java zou dus niet identiek zijn met de tipar 1) Zie Ontginningsordonnantiën, St. 1874
van de Soendalanden. n°. 79 en St. 1896 n°. 44.
 RIJST 481
Dr. J. Jacobs en J. J. Meijer, bl. 102 e. v.). Het gepoot (van grondbewerking wordt niet gespro-
N.-L gouvernement laat hen daarin geheel vrij, ken), waarbij men een pad naar boven en een
ook omdat hun adat de sawahbouw moeilijk maakt. dwarspad uitspaart, die in geen ladang mogen
De ladangbouw in de Buitenbezittingen heeft ontbreken. Het maken der plantgaten (met den
in hoofdzaak op dezelfde wijze plaats. In de bin- pootstok) heeft meestal door mannen en het uit-
nenlanden van Sumatra, waar een deel van de strooien van het zaad door vrouwen plaats. Bij
inlandsche bevolking een nomadisch leven voert, warm weer worden de plantgaten wel bedekt
is de ladangbouw op verschillende plaatsen de met bebladerde takjes, mulle aarde, kool en asch.
eenige vorm van landbouw. In het bekende werk Onmiddellijk na het poten wordt de ladang om-
„Dwars door Sumatra, Tocht van Padang naar geven door een pagger van versch gekapte rond-
Siak" schrijft de houtvester Dr. Koorders uit eigen houten en dunne stammen, die slechts gedeeltelijk
aanschouwing o.a. het volgende over den ladang- bij de verbranding verkoolden, geklemd tusschen
bouw: „Voornamelijk wordt de landbouw in de lange, dunne houten, die met klimplanten daar-
binnenlanden van Sumatra gedreven op ladangs aan bevestigd worden. Wieden geschiedt met een
of droge rijstvelden. Dit zijn kale, uitgekapte, handschoffeltje, zooals de pantjong van Midden-
lichte plekken te midden van een donker, hoog-
Java. Gedurende bijna den geheelen tijd, dat de
stammig oerwoud, nu eens eenige tientallen, dan padi ladang te velde staat houdt men er dag
weer eenige honderden hectaren groot. Men vindt en nacht de wacht tegen olifanten, herten, apen
daarop steeds een aantal stronken van de grootste en varkens. Bij het oogsten wordt de eigenaar
onder de gevelde boomen, die bij het in gebruik bijgestaan door zijne bekenden, die voor eiken
nemen van het terrein zijn blijven slaan. Die dag oogsten 1 a 2 gantang (8,4 liter = 1 gantang)
stronken zijn meestal 2 a 3 Meter hoog en vuil- padi en vrij eten en koffie krijgen.
bruin verschroeid of zwart verkoold. Bij velen De paddi wordt gesneden met de „toewai"
staan nog de primitieve ladders, die bij het om- (Jav. ani-ani, rijstmesje). Somtijds wordt zij als
kappen hebben gediend. Men doet dit op meer gaba bewaard, na op de ladang zelve afgetrapt
dan manshoogte boven den grond, omdat aldaar te zijn, in de meeste gevallen echter als padi
de middellijn veelal de helft of een derde kleiner in bossen opgeschuurd.
is dan nabij den grond, ook wegens de groote Slechts bij uitzondering wordt in de streek,
wortellijsten, die den voet omgeven. Ook de omge- waar de berichtgever zijne waarnemingen heeft
vallen stammen, waarvan sommige 30 a 40 Meter gedaan (onderafdeeling Limapoeloeh Kota) den-
lang zijn, en zoo dik, dat een volwassen persoon zelfden grond 2 achtereenvolgende jaren beplant.
op den grond staande er niet over heen kan zien, De afgeoogste ladanggrond wordt dus na het oog-
zijn op het terrein blijven liggen. Men heeft ze sten van de rijst aan zichzelf overgelaten en gaat
met de kleinere boomen, welke vlak bij den grond langzamerhand weer tot boschwildernis over. Na
werden afgekapt, en de lianen, struiken en krui- verloop van jaren dient deze dan opnieuw voor
den, die op de plek groeiden, gezamenlijk in ladang.
brand gestoken. Het grootste gedeelte hiervan Omtrent de ladangbouw van M.-Sumatra vindt
wordt door de vlammen verteerd; de zware boom-
stammen alleen blijven in half verkoolden toe-
men verder bijzonderheden in het belangrijke werk
Volksbeschrijving van M.-Sumatra door A. L. v.
:
stand over. Hasselt. In Rawas en Lebong (Palembang) onder-
„De aldus van levende planten gezuiverde bodem scheidt men twee soorten nan droge rijstvelden,
wordt met den patjoel oppervlakkig bewerkt, en de gewone ladang, in Rawas djadjaran noe
met rijst en eenige andere gewassen beplant. gal genoemd, en de met zorg bewerkte velden,
Evenals op de droge rijstvelden van Java wordt die daar djadjaran badjak of bertanam
de rijst niet eerst op bevloeide kweekbeddingen heeten. Deze laatste zijn velden, die geheel van
uitgezaaid en daarna overgeplant, maar dadelijk alle boomstronken en wortels gezuiverd zijn. Na
op de ladangs zelf gezaaid in kleine plantgaten, twee- of driemaal overhoeks geploegd te zijn,
welke met een stok in den grond worden geboord. wordt de akker bij herhaling geëgd, waarvoor een
Tusschen de rijst vindt men meestal eenige andere bijzonder soort van egge gebruikt wordt, door een
gewassen, waaronder cassave en bataten. Ook ananas karbouw of een koe getrokken. De padi wordt op
en pisangs behooren tot de gewassen der ladangs". de aldus bewerkte velden niet direct uitgezaaid, maar
Verder noemt Koorders nog suikerriet, tabak, een als bibit van kweekbeddingen overgeplant. Dat
paar komkommersoorten, terong (Solnuu/u-sooxten) planten geschiedt op rijen, die zoover van elkaar
en Spaansche peper. Na 3 tot 5 oogsten wordt staan, dat het wieden met den ploeg kan plaats
de ladang verlaten om misschien in cle eerste 50 hebben, waarvoor een koe of een stier gespannen
jaren niet weer in cultuur te worden genomen. is. De veldarbeid vangt gemeenlijk in Juli aan,
Over den ladangbouw in de residentie Padang- en in Maart of April wordt er geoogst.
sche Bovenlanden vindt men eenige aanteekenin- In hetzelfde werk vindt men voor de opbrengst
gen van den controleur G. de Waal in het Tijd- van padi op ladangs in de Padangsche Bovenlanden
schrift v. h. Bat. Gen. 1885, bl. 400, met uitvoe- r a 15 pikol per hectare
3 aangegeven, terwijl
rige bijzonderheden over de geteelde rijstsoorten, maar zelden een cijfer van 25 pikol bereikt wordt.
de verschillende grondsoorten, de ceremoniën en Over Atjeh vermeldt Dr. C. Snouck Hurgronje
de Maleische benamingen van alle bijzonderheden in het bekende werk De Atjehers o. a. dat men
der ladangcultuur, ook der perioden van ontwik- op de Oost- en Westkust wel ladangs aanlegt om
keling der rijst en den duur dier perioden. Na het den bodem door een jaar rijstbouw voor de peper-
verbranden van boomstammen, takken en andere cultuur geschikt te maken. Behalve padi en peper
plantendeelen, zoodat er slechts kool en asch en plant men in de ladangs suikerriet, Spaansche
hier en daar een zwarten boomstronk te zien is, peper, uien enz.
laat men den grond ± 4 dagen tot ééne maand Over den ladangbouw op Borneo onder de Dajaks
(bij zwaar bosch) aan zichzelf over, in welken komen enkele bijzonderheden voor in het werk
tijd eenige uitzuring plaats heeft. Daarna wordt „The natives of Sarawak and British North Borneo"
111 31
482 RIJST.
bij Henry Ling Roth. In hoofdzaak heeft deze hen worden vele formaliteiten in acht genomen.
op dezelfde wijze plaats als op Sumatra. Dicht De cultuur in de Minahasa wordt beschreven
bosch wordt bij den aanleg van een ladang voor- door den zendeling N. Graafland in Mededeelingen
getrokken. Waar dit niet in voldoende uitgebreid- van het Ned. Zendelinggenootschap, 8<; jaargang,
heid aanwezig is, werden vroegere ladangs met bl. 6 e. v. Onder het medegedeelde valt te ver-
een tusschentijd van ± 7 jaar genomen. Bij het melden, dat in die streken vroeger eens in de
kappen werken vrouwen en kinderen ook mede. twee jaar rijst geplant werd. Door tusschenkomst
Deze verwijderen het struikgewas en de lagere van het Gouvernement doet men het nu elk jaar.
takken, terwijl de mannen de boomen vellen. De Minahasa-rijst, waarvan verschillende soorten
Zooals op Sumatra ook meestal schijnt plaats te naar personen zijn genoemd is minder goed vooral
vinden, worden dragende vruchtboomen en boomen minder duurzaam dan de Javarijst. Daarom wordt
waarop bijenzwermen voorkomen, dus wilde honig zaaipadi van Java ingevoerd. De inheemsche laat
van te krijgen is, gespaard. zich echter gemakkelijker dorschen (uittrappen).
Hoewel voor den aanleg van deze tijdelijke Eerst wordt maïs geplant en daarna rijst, vroeg-
rijstvelden de voorkeur wordt gegeven aan hoog- rijpende en laatrijpende in vakken naast elkaar.
gelegen terrein, zoo worden toch ook wel laagge- Bij het oogsten wordt zelden gebruik gemaakt
legen vochtige terreinen gebruikt, wat eveneens van een rijstmesje, maar de halmen worden een-
op Sumatra het geval is. De droge maanden voudig aan het eind der stengels met vinger en
worden gebruikt voor het plantklaar maken van duim afgeplukt. De werkzaamheden geschieden,
den grond, en de zaaitijd wordt zóó gekozen, dat evenals op verschillende andere plaatsen in Ned.-
de groeiperiode in den regenmoeson valt en het Indië, veelal in gemeenschap (mapaloes).
rijpen aan het einde van den regentijd. In N.-
Borneo begint de regenmoeson circa 1 a 2 maan-
B. Sawahbouw. — u. Op Java. Meer in over-
eenstemming met de groeivoorwaarden van de rijst-
den vroeger dan op Java en eindigt iets vroeger. plant en daarom meestal een grooter en beter
Het planten geschiedt weer in met een poot- product opleverend is de cultuur van rijst op
stok gemaakte gaten, waarin 2 tot 4 korrels wor- sawah's, de op Java bijna uitsluitende vorm van
den gedaan. Dit werk wordt verricht door vrou- rijstcultuur en die voor de wereldproductie van
wen en kinderen. De geheele aanplant wordt zeer veel grooter beteekenis is dan die op droge
omgeven door eene stevige, circa 6 voet hooge terreinen.
pagger van de resten der halfverbrande boom- Naar den aard van den grond en de meerdere
stammen. Deze dient om beschadiging door groo- of mindere bewaterbaarheid worden de sawah's
tere dieren als varkens en herten te voorkomen. verdeeld in (Zie Mayer, De Javaan als landbou-
Het veld wordt met een handschoffeltje tweemaal wer en veefokker, bl. g):
gewied, hetgeen met het oog op den groei van i. sawah loh, dit zijn vette, zoogenaamd
het onkruid zeer noodig schijnt te zijn. Vóórdat van levend water voorziene velden;
de rijst geheel rijp is, wordt somtijds reeds een 2. sawah tjengkar, of gares, dit zijn ma-
gedeelte geoogst om in de dagelijksche behoefte gere, niet of slechts van weinig levend water voor-
aan dit belangrijkste voedingsmiddel te voorzien. ziene velden;
De Dajak is niet minder bijgeloovig dan de 3. sawah rawa, velden, die op altijd voch-
Javaan. Hij neemt daarom bij zijn ladangbouw tige moerasgronden zijn aangelegd;
verschillende formaliteiten en ceremoniën in acht, 4. sawah banarawa, moeras-sawah, waar-
hecht veel aan goede en kwade teekens en acht van de grond op gezette tijden van het jaar op-
offerfeesten ook onmisbaar voor het welslagen droogt ;
van zijn padi. 5. sawah iler, of banjoe oerip l ), vel-
Bij de Kajan-Dajaks van Centraal-Borneo, over den, van levend water voorzien en ten allen tijde
wie Dr. A. W. Nieuwenhuis uitvoerige mededee- bevloeibaar (in de Soendalanden s. solokan);
lingen doet, wordt de rijstcultuur uitsluitend op 6. sawah tadah oedan of tadah toesan,
ladangs gedreven. Deze verschillen weinig van velden, van regen afhankelijk (s. geledoeg in de
die van Noord-Borneo. Behalve rijst, worden als Soendalanden);
voedingsmiddel vooral maïs en bataten geplant, 7. sawah boentaran, velden, die het verst
welke echter slechts bij gebrek aan het eerste in van de waterleiding verwijderd liggen, en het
gebruik komen. Ook suikerriet en tabak komen laatst water daaruit ontvangen; en
voor. Bij den aanleg en in andere gevallen laat 8. sawah toempang of banjoe toem-
hij zich door bepaalde vogels somtijds ook slangen pang, velden, die direct water uit de leiding
vertellen, wat hij doen zal. Behalve herten en krijgen, omdat zij er aan gelegen zijn.
wilde zwijnen richten apen en natuurlijk ook De benaming toempang wordt in enkele
vogels de meeste schade aan. Bij het oogsten streken meer bepaaldelijk gebruikt voor sawah's
wordt de rijsthalm met een eind van den stengel in het gebergte, die in vorenbedoeld geval ver-
afgesneden, waarvoor de vrouwen haar gewone keeren, terwijl de sawah's, die in de laaglanden
huishoudmesje gebruiken. Bij het bewerken der het dichtst bij de waterleiding liggen, dan sawah
velden en andere werkzaamheden helpen zij elkan- tjedaq wangan worden genoemd.
der. Hun eeredienst staat ook in nauw verband Zoowel de sawah's die van den regen afhanke-
met den rijstbouw en de groote godsdienstige lijk zijn als de overige zijn op geterrasseerd ter-
feesten van het jaar vallen samen met het begin
der verschillende werkzaamheden. Deze worden 1) De Bic, De landbouw der inlandsche be-
onderscheiden in houtkappen, branden, zaaien, volking op Java, 1901, bl. 3, geeft aan s. banjoe
wieden, oogsten, einde van den oogst en het vie- oerip eene eenigszins andere beteekenis. Hij
ren van nieuwjaar en het begin van een nieuwen zegt, dat daarmede bedoeld worden de zooda-
rijstbouw. De feesten bij zaaien en begin van een nige die het irrigatiewater uit bronnen of wellen
nieuwen rijstbouw zijn de voornaamste. De rijst bekomen, of velden waarvan het water door de
wordt daarbij als bezield voorgesteld en ook bij omgevende hoogere kanten heensiepelt.
 RIJST.
rein aangelegd. In het eerste geval is het uitsluitend
versch gevallen regenwater, dat voor bevloeiing
dient, terwijl bij sawah's, van levend water voor-
zien, het bevlociingswater afkomstig is van berg-
stroompjes of rivieren (kali's) en bronnen, ten
deele ook van versch gevallen regen. In beide
gevallen zijn de geterrasseerde gronden door dijk-
jes (galengans) in vakken (petaks, kotaqs,
kedags) verdeeld, waarbij de dijkjes dienen om
het water tegen te houden.
De van regen afhankelijke sawah's kunnen uit
den aard der zaak alleen in den regenmoeson
voor de cultuur van sawahrijst gebezigd worden.
Volgens het Koloniaal Verslag van 1898 be-
stonden, buiten de particuliere landerijen, de
2.840.131 bouws sawahgronden op Java en Ma-
doera in 1897 uit 1.751.301 bouws sawah van
levend water voorzien, 1.039.174 bouws sawah
van regen afhankelijk en 49.656 bouws moeras-
sawah.
In tegenstelling met de overige sawahgronden,
die behalve voor rijstcultuur ook voor de cultuur
van zoogenaamde tweede gewassen (polowidjo)
en gewassen voor de wereldmarkt als suikerriet,
tabak en indigo dienen, kunnen de moerassawah's
met hun vele water voor niet veel anders dan
natte rijst gebruikt worden.
Naar de ligging worden de sawah's'nog weer
onderscheiden in sawah ngare, die in de vlakte
zijn gelegen en sawah pagoeno engan, in het
gebergte gelegen. Een nieuwe sawah of pas ont-
gonnen grond heet, in verband met de eerste
bewerking, namelijk het wegkappen (babad) van
het struikgewas en de lagere takken, sawah ba-
badan, en zoo heeft men nog andere namen,
verband houdende met gebruiks- en eigendoms-
rechten (Mayer, 1. c).
Nieuwe aanleg van sawah's. — Groote
ontginningen, met het doel de gronden voor den
aanleg van sawah's te gebruiken, komen op Java
alleen nog voor op plaatsen waar van gouverne-
mentswege nieuwe irrigatiewerken zijn aangelegd
en kleinere ontginningen voor hetzelfde doel zijn
ook langzamerhand vrij zeldzaam geworden. Waar
zoon kleine ontginning nog voorkomt wordt ge-
woonlijk eerst de waterleiding gemaakt. Bij de
prise d'eau (bijv. vóór een stuwdam in een riviertje
of leiding) begint de Javaan eenvoudig in de rich-
ting van het te irrigeeren veld te graven, daarbij
zorg dragende, dat zoo min mogelijk van de rechte
lijn wordt afgeweken, met dien verstande even-
wel, dat de richting zóó genomen wordt, dat het
water, in verband met de helling van het terrein,
geregeld op eene gepaste diepte blijft nastroomen.
De uitgegraven aarde wordt langs de kanten op-
gestapeld en met voet of patjoel vastgedrukt en
zoo noodig worden de kanten der leiding met
takken en graszoden versterkt. Deze worden dan
door in den grond geslagen palen vastgehouden.
Om stukken steen graaft hij heen of slaat deze
stuk met pikhouweel (tjoetjoeq dandang) of
koevoet (linggis). Is het maken der leiding
naar wensch geslaagd, dan wordt de grond op
dezelfde wijze ontgonnen als bij de gaga- en
ladangbouw plaats heeft of, zoo dit met een tegal-
grond, die tot sawah wordt gemaakt niet noodig
is, direct met terrasseeren begonnen. Hoe sterker
de helling van het terrein, des te smaller zullen
in het algemeen de terrassen en des te kleiner
de enkele vakken (petaks) worden, waarin de
terrassen worden verdeeld. Men kan de grootte
483
op 10 tot 200 en meer Aren stellen. Bij groote
vakken veroorzaakt het zuiver waterpas maken
meer moeite dan bij kleinere. Na het terrasseeren
legt men direct de galengans om de enkele vak-
ken aan en daarna laat men het veld onder water
loopen, waarbij in den beginne goed wordt toe-
gezien of de galengans ook water doorlaten. Is
dit het geval, dan worden deze met behulp van
graszoden of ieis anders hersteld.
De vorm van de vakken wijkt dikwijls vrij sterk
van den rechthoek af en wordt niet altijd even
rationeel gekozen. De bewerking en behandeling
van de nieuwe velden geschiedt nu verder op
dezelfde wijze als bij reeds bestaande sawah's. De
oogst is echter in de eerste jaren gemiddeld min-
der. Er wordt dan ook voorloopig geen landrente
van betaald.
Cultuur op sawah's. — In den regel wordt
op Java op de sawahgronden bij uitsluitend in-
landsche exploitatie éénmaal per jaar rijst geteeld,
in hoofdzaak gedurende den westmoeson. In den
oostmoeson teelt men dan, wanneer dit niet op van
regen afhankelijke sawah's onmogelijk is, een min-
der water eischend tweede gewas (polo widjo)'),
als ketella pohon (Cassave), djagong (Muis), tcrong
(Solanum-sooxtcn), lombok (Spaansche peper),
timoen (komkommer), widjèn (Sesamum indicum)
en verschillende katjangsoorten en knolgewassen.
Waar veel water beschikbaar is tracht men echter
gewoonlijk tweemaal per jaar rijst te telen, wat
in dit geval dan voordeeliger is dan éénmaal
padi en verder een droog gewas. De oostmoeson-
aanplant heet dan padi gadoe en in overeen-
stemming daarmede spreekt men van sawah gadoe.
Er zijn streken waar zelfs 5 oogsten in 2 jaar
worden verkregen, hetgeen echter uitzonderingen
zijn. Uit den aard der zaak worden in zoon
geval geen padisoorten gebruikt die zeer laat
rijpen 2) en de kweekbeddingen worden op een
afzonderlijk stuk aangelegd, zoodat de rijst voor
een volgend gewas reeds gezaaid is wanneer het
vorige nog op het veld staat.
Het is dus meestal de al of niet ruime beschik-
king over irrigatiewater, die de vraag beheerscht
of men padi en een droog gewas of tweemaal
padi in hetzelfde jaar zal telen. Door sommigen
wordt wel gezegd, dat tweemaal padi den grond
uitput en door anderen dat het de zoogenaamde
ama mentek, eene zeer verbreide padiziekte be-
vordert. Ingeval een ruim gebruik van bevlociings-
water wordt gemaakt, zal dit echter in het alge-
meen niet het geval zijn en eerder het tegendeel
zijn waartenemen. Waar de oostmoesonpadi eene
mindere opbrengst mocht geven, behoeft dit nog
niet het gevolg te zijn van gronduitputting door
het vorige gewas.
Op de plaatsen, waar de sawahgronden niet
uitsluitend voor inlandsche cultuur dienen, maar
periodiek voor de teelt van gewassen die pro-
ducten leveren voor de Europeesche markt, als
suikerriet, worden deze dikwijls langer dan een
jaar aan de rijstcultuur onttrokken. Uit den aard
der zaak worden dan de omstandigheden der cul-
tuur eenigszins anders.
1) Beteekent zaadvrnchten.
2) Wanneer de tijd het toelaat verdienen laat-
rijpende padisoorten de voorkeur boven vroeg-
rijpende (gendjah), omdat de opbrengst van
deze laatste zoowel kwantitatief als kwalitatief
in den regel minder is.
484 RIJST.

Wanneer bij uitsluitend inlandsche cultuur één- en met de zijtakjes min of meer uitgespreid, uit
maal per jaar padi geteeld wordt begint men ge- te leggen (oeritan) of door de enkele korrels
woonlijk ongeveer October, dus tegen den regen- (gaba) gelijkmatig uit te zaaien (sebaran).
tijd, de gronden voor de cultuur gereed te maken De laatste methode neemt toe, althans in de
(men zegt wel tegen den tijd, dat de gevleugelde Gouvernementslanden, ten koste van de eerste.
generatie der witte mieren (larons) de parings- Bezwaren van de oeritans zijn vooral, dat de
vlucht beginnen (penatan laron). Het tijdstip wordt korrels te dicht en ongelijk bij elkaar komen te
gewoonlijk door de gezamenlijke eigenaren van liggen, waardoor de bibit zwakker wordt en een
een complex sawah's na gehouden overleg vast- deel der korrels niet opkomt of plantjes geeft,
gesteld. Deze helpen dan ook elkaar. Bij padi die door andere verstikt worden, de onmogelijk-
gadoe loopen de planttijdcn iets meer uiteen dan heid om het zaad goed te sorteeren en de groo-
bij éénmaal rijst. tere hoeveelheid bcnoodigde zaadpadi. Tegen-
De eerste werkzaamheden bestaan in het her- over 80 a 100 kati's zaadpadi per bouw voor
stellen van doorgebroken of beschadigde of ook een oeritan zullen ongeveer 50 tot 60 kati's staan
wel in het opbreken en elders oprichten van voor een sebaran.
stuwdammen (zie BEVLOEIING), of waar dit Volgens wijlen K. F. Holle (zie HOLLE), den
niet noodig is in het uitdiepen en zuiveren der bekenden deskundige op het gebied der rijstcul-
irrigatieleidingen. Wanneer dit geschied is zal tuur zou het grootste voordeel van een sebaran
gewoonlijk begonnen worden met eerst de zaad- zijn, de mogelijkheid, een behoorlijken afstand
beddingen (pawinihan) in gereedheid te bren- tusschen de uitgezaaide korrels te houden. Hij
gen. Op Java wordt namelijk slechts bij uitzon- wenschte ijl uit te zaaien en dan l'/ri kati gaba
dering de rijst direct op het veld uitgezaaid per □ roede te gebruiken. Het gevolg van het
(sawoer), maar meestal een aanplant gemaakt ijl uitzaaien is dan, behalve besparing van zaad-
door jonge plantjes (bibit) van kweekbeddingen padi, het sneller groeien en het sterker worden
over te planten. Tegen het direct uitzaaien heeft van de bibit.
men het bezwaar, dat de aanplant licht onregel- Bezwaren van het korrelsgewijze uitzaaien zijn

.
matig wordt, dat voor de bewerking der gronden I°. het minder vastliggen van de enkele korrels;
minder tijd overschiet, dat door het langer te deze spoelen gemakkelijker weg dan de geheele
veld slaan meer tijd aan wieden moet worden pluim en zinken eerder te diep in de modder,
besteed en dat meer water noodig is. Waar men 2°. bij ijlen stand van de plantjes ontwikkelt zich

der gronden er zich toe.

.
hel op Java met voordeel doet, leent de aard het onkruid sterker, 30 bij weinig geoefendheid
van den zaaier kan het zaad ongelijk komen te
Hoewel het niet te ontkennen valt, dat bij direct liggen, en 40 het uittrekken van de bibit gaat
uitzaaien de padi sneller rijp is en de kosten bij korrelsgewijze uitzaaien minder gemakkelijk
van overplanting bespaard worden, zijn de ge- dan pluimsgewijze.
noemde bezwaren zóó groot, dat terecht bij de De voordeden der sebarans wegen echter meestal
op Java gevolgde wij z e van grond I> e- op tegen de nadeelen, hetgeen de oorzaak is dat
werking direct uitzaaien in het algemeen niet eerstgenoemde manier meer wordt toegepast.
wordt gedaan. Het uitdorschen van de gaba voor een seba-
Kweeking van bibit. — De bewerking van ran geschiedt gewoonlijk door aftrappen met den
den voor het kweekbed bestemden grond geschiedt voet. Het zaad wordt vóór het uitzaaien eerst
in hoofdzaak op dezelfde wijze als die van het eenige uren of langer in water geweckt (rendèm),
geheele veld, met het verschil, dat alles met meer ook bij pluimsgewijze uitzaaiing, somtijds nadat
zorg hoewel in korteren tijd plaats heeft. Door bij het water nog wat kalk of asch is gevoegd
een dijkje (galengan) om het uitgekozen gemak- waarmede het zaad ook na het weeken wel wordt
kelijk bevloeibare stuk kan men het een tijdlang gemengd. Het geweekte zaad laat men dikwijls
onder water zetten om vervolgens den grond in eerst nog tusschen pisangbladeren in een mand
natten staat te ploegen, te eggen en langs de ontkiemen en zaait het dan pas uit. Na het uit-
kanten en hoeken met den patjoel te bewerken. zaaien of het uitleggen van de pluimen wordt
Het einddoel is, een uitgezuurden grond te krij- eene dunne laag water op het veld gebracht. Dit
gen, waarvan de modderige bovenlaag volkomen water wordt van tijd tot tijd ververscht, waarbij
waterpas ligt, goed doorwerkt is en vrij van alle men het 's nachts laat afloopen en het 's morgens
onzuiverheden, als plantenwortels van een vorig weer laat toestroomen. Evenals bij de irrigatie van
gewas enz. De geheele bewerking duurt vrij lang, het veld zelve geschiedt dit afloopen en toestroo-
vooral omdat eene vrij langdurige, hoewel zeer men door eene met den patjoel gemaakte eenvou-
zachte doorstrooming van water over het kweek- dige opening in het omgevende dijkje (galengan),
bed gewenscht is om plantendeelen tot volledige op enkele plaatsen met een bamboekoker in het
ontleding te brengen en behoorlijke uitzuring te dijkje. Is de bibit grooter geworden, dan laat
verkrijgen. De bewerking zelve kan men stellen men dagen achtereen het water dag en nacht
op _. 10 dagen en de doorstroomingstijd van het doorstroomen, terwijl daarentegen eenigen tijd
water op -_, 20 dagen. Wanneer het kweekbed vóór het overplanten het kweekbed ook wel over-
klaar is wordt er somtijds een heg (pagar) om- dag droog blijft liggen. Dit duurt echter niet zoo
heen aangebracht, ter beschutting tegen losloo- lang, dat de grond hard wordt of begint te scheu-
pend vee, wilde varkens enz. ren. Kort vóór het overplanten moet steeds weer
De uitgestrektheid der kweekbedden bedraagt water op het bed gebracht worden om het uit-
± 30 D R. roeden voor één bouw en de hoe- trekken van de bibit te vergemakkelijken.
veelheid zaadpadi gewoonlijk van 50 tot 100 kati's Ongeveer 35 a 50 dagen na het uitzaaien kan
per bouw. Vóór het uitzaaien worden ze somtijds in het laagland gewoonlijk met overplanten wor-
door paadjes in bakken verdeeld. den begonnen. Het is .gewenscht de bibit niet
Het uitzaaien geschiedt of door de geheele plui- ouder te laten worden dan noodig is. In het
men, met de steekjes in de modder vastgedrukt hoogland moet men met overplanten iets langer
 RIJST. 485
wachten dan in het laagland, omdat de groei daar ook de patjoel of een blok, dat op de wijze van
langzamer is en van vroegrijpende padi (gen- een eg over den grond wordt getrokken. Groote
djah) is de bibit eerder overplantbaar dan van kluiten worden steeds verbrokkeld en verder wordt
laatrijpende (dalem). de grond nog wel met eene hark van half vergane
Men heeft proeven genomen, o. a. in Bagelen, plantendeelen, wortels enz. gezuiverd. De duur der
met den aanleg van kweekbeddingen op droge bewerking van sawahgrond is gewoonlijk 50 tot
gronden zonder irrigatie, waarbij de gaba in 60 dagen, soms zelfs langer. Bij beschikking over
rijen werd uitgezaaid en de ontwikkeling van veel water kan het echter in korteren tijd, zonder
den regen afhankelijk was. De op die wijze ver- dat de groei der padi er door zal lijden. Het is
kregen bibit schijnt zich later op het geiïrigeerde trouwens duidelijk, dat als het gevolg van ter-
veld goed te hebben ontwikkeld, maar toch heb- reinsomstandigheden, vóórvrucht, arbeidskrachten,
ben de proeven in het groot weinig navolging en niet het minst door plaatselijk gebruik zich ver-
gevonden. schillen zullen voordoen, ook in den tijd, die aan
Bewerking van het veld, planten, elk der bewerkingen wordt besteed, het aantal
onderhoud van den aanplant en oog- malen ploegen en eggen enz.
sten. — Omstreeks denzelfden tijd, dat de
kweekbedden worden bewerkt en vervolgens be-
Bemesting wordt gewoonlijk niet toegepast.
Het met het irrigatiewater op de velden gebrachte
zaaid, begint men met de sawahvelden vaksge- slib is in den regel rijk genoeg aan plantenvoe-
wijze onder water te laten loopen, dus men brengt di lesstoffen om het verlies aan die stoffen door de
water op de met galengans omgeven vakken, rijst te vergoeden. Om uitputting van den grond
waarin de terrassen zijn verdeeld. Ingeval de rijst te voorkomen behoeft men dus gewoonlijk geen
volgt op suikerriet of een ander gewas, dat eene bemesting toe te passen. Eene andere vraag is, of
intensieve grondbewerking eischt, zoodat het voor runder-, karbouwen- of paardenmest de opbrengst
die bewerking vroeger noodig was een deel der der sawah's zoodanig doet toenemen, dat de toe-
galengans te verwijderen, zullen tevoren eerst passing rentabel is. Dit is gebleken niet altijd
nog nieuwe moeten worden gemaakt. Men maakt het geval te zijn en het is zeer begrijpelijk, dat
zulke galengans bovenaan gewoonlijk ongeveer de Javaan deze mest, waar het mogelijk is, liever
35 c.M. breed, onderaan 5 0 c.M. en de hoogte voor zijne droge gewassen, bijv. tabak gebruikt
ook 35 c.M. Op de eene plaats zullen ze uit den en de padi van de nawerking laat profiteeren.
aard der zaak sterker moeten zijn dan op de Op vele plaatsen wordt de mest niet eens verza-
andere. Tijdens de geheele bewerking behoort er meld, zoodat het daar meer zorgeloosheid van den
voor gezorgd te worden, dat ze goed dicht zijn. inlander is, dat hij deze niet voor de rijst ge-
Ze moeten dus geregeld worden nagezien en waar bruikt dan berekening of 'tgevolg van bemestings-
noodig versterkt, dichtgestopt en schuin afgesto- proeven.
ken (tamping). Wat men bij de waarde van de dierlijke mest
Wanneer de grond na een dag of 10 door het voor de natte rijst niet uit het oog mag verliezen
onderwaterzetten goed doorweekt is vangt men is ten eerste het feit, dat door de natte bewer-
met de bewerking met de sawahploeg (zie LAND- king en het voortdurend onder water staan van
BOUWWERKTUTGEN) aan. Een Europeesche het veld de ontbinding van de mest in den grond
ploeg schijnt voor de bewerking van den door- niet steeds in de goede richting zal verloopen,
weekten grond te zwaar te zijn. Waar men niet waartoe ook de hooge temperatuur zal bijdragen,
kan ploegen (ml o e koe) geschiedt de bewerking ten tweede bevat de op Java verzamelde mest dooi-
met den patjoel. Tijdens het ploegen wordt de de inrichting der stallen en de wijze van verzame-
toe- en afvoer van water tijdelijk gestaakt, het- len minder urinedeelen dan de in Europa verza-
geen noodig is om sllbverlies door afspoeling te melde, terwijl juist de urine de waarde der mest
voorkomen. Er blijft echter zooveel water in de in sterke mate verhoogt en ten derde is de voe-
bewerkte vakken, dat door het ploegen eene zachte ding van het vee niet sterk en daardoor de mest
modder ontstaat. ook minder goed.
Na deze eerste bewerking blijven de velden Stikstofrijke kunstmest gaf evenals bij suiker-
eenigen tijd liggen. Zij mogen daarbij niet weer riet ook bij paddi eene aanmerkelijke verhooging
uitdrogen, hetgeen kan worden voorkomen door van opbrengst. De kosten van aankoop staan
van tijd tot tijd wat water te laten toevloeien. echter een algemeen gebruik in den weg.
Hoe meer water hoe beter, althans wanneer dit Afvalwater van de indigofabrieken z. g. lohor
in zachte beweging blijft, dus niet stagneerend en onverwerkbare stroop van de suikerfabrieken
is. Het best is, het water zachtjes te laten door- ziet men in de Vorstenlanden wel met het irri-
stroomen. Dit heeft dan gelegenheid lucht op te gatiewater op de rijstvelden brengen. Ook tabaks-
nemen, waardoor schadelijke bestanddeelen van toppen en andere tabaks-afval komt hier en daar
den grond worden geoxydeerd en vernietigd en aan de padi ten goede en eveneens kalkhou-
zoogenaamde uitzuring plaats heeft. dende schuimaarde van de suikerfabrieken. Het
Heeft het water voldoende tijd gehad (14 a 20 gebruik van deze producten blijlt echter van
dagen) om den grond te kunnen ontzuren, dan weinig beteekenis. De rijst profiteert dan nog
vangt de 2de beploeging (nrondjoli) aan, of meer van de nawerking der bij riet, tabak en
wanneer de grond deze bewerking niet behoeft, indigo gebruikte meststoffen, namelijk in de stre-
wat bij weinig zand bcvattenden, vochtigen, die- ken, waar die gewassen voor de Europeesche
pen grond (sawah dalem) het geval kan zijn, markt worden geteeld. Met suikerriet als vóór-
de I» egging (anggaroe). vrucht zal de rijst moeten profiteeren van de na-
Na eenigen tijd wordt het veld zoo noodig nog werking der bemesting met zwavelzure ammoniak
eens of zelfs nog 2 maal met de Javaansche egge en boengkil, die bij de rictcultuur veel gebruikt
(garoe) bewerkt en de grond tevens gelijkge- worden. Of deze nawerking van beteekenis is valt
maakt (angler). Voor het gelijk en waterpas moeilijk uit te maken. Vermoedelijk is dit in veel
maken wordt niet alleen de egge gebruikt, maar sterkere mate het geval van de bij tabak en indigo
486 RIJST.
in de Vorstenlanden en op sommige plaatsen ook
bij suikerriet gebruikte desa-mest, een mengsel
van dierlijke mest met keukenafval, asch, blaren,
aarddeeltjes enz., terwijl ook daar waar titèn, uit-
geloogde, vergane indigoplanten als mest wordt
gebruikt, dit het geval zal zijn.
Wanneer de laatste bewerking van den grond
heeft plaats gehad en deze dus ook volkomen
genivelleerd is, noodig om eene gelijkmatige ont-
wikkeling van de padi te geven kan men direct
met planten beginnen. Voor dit doel wordt eerst
de noodige hoeveelheid bibit, die eene lengte
heeft bereikt van 20 a 30 c.M. uitgetrokken
(tjaboet), in bossen gebonden, gewoonlijk met
de arit getopt, en over het natte veld ter plan-
ting verdeeld (bandjari), hetgeen doormannen
geschiedt. Het planten zelf geschiedt in den regel
door vrouwen, ten deele familieleden van den
eigenaar of rechthebbenden. Deze plantsters, die
dikwijls tot over de enkels in den doorweekten
grond staan, nemen elk een bosje zaailingen in
de linkerhand, waarvan zij, na er het onkruid uit
verwijderd te hebben, telkens ± 3 plantjes nemen,
die dan te zamen op de zelfde plaats, met de
worteltjes in de modder, meestal iets schuin, wor-
den geplant. Gewoonlijk is het voldoende de
worteltjes in de modder vast te drukken. Bij padi
tjempoh (zonder kafnaald), die beter uitstoclt, ge-
bruikt men veelal telkens maar één plantje. De
plantwijdte varieert nogal. De minste is één këpël
of de breedte der vuist. Dan heeft men de tjoc,
de breedte van de vuist plus de lengte van den
recht uitgestoken duim, één voet (sakaki) enz.
Gemiddeld kan men den afstand tusschen de bun-
deltjes op II c.M. stellen, op vruchtbaren grond
iets verder dan op minder vruchtbaren en hoog-
gelegenen. Er wordt, behalve op eenige plaatsen
in de Preanger, meestal niet op gelet of de
plantjes in rijen komen te staan. Met eenige
moeite is dit echter wel mogelijk. Gewoonlijk
worden voor het planten zooveel vrouwen geno-
men, dat dit denzelfden of den volgenden dag
afloopt. Men kan rekenen, dat 50 a 60 vrouwen
de uitgestrekheid van een bouw in 3 a 4 uur
afplanten. Zij beginnen gewoonlijk 's morgens
tegen half 7 a 7 uur en eindigen tegen 10 a 11
uur. Het planten geschiedt ook wel door minder
vrouwen, somtijds alleen door de vrouw van den
eigenaar met eenige vrouwelijke familieleden. Het
komt ook voor, dat een deel 's namiddags tusschen
4 en 6 uur wordt geplant. Ingeval het plantloon
niet tijdens den oogst, waaraan dezelfde vrouwen
meestal deelnemen, wordt verrekend, krijgen zij
behalve voeding nog eene geringe betaling.
Eerst 2 a 4 dagen na het planten wordt nieuw-
water op de sawahs gegeven, uit vrees, dat anders
de nog niet vaststaande plantjes losspoelen. Men
laat dit dan zeer langzaam door de in een galengan
gemaakte opening toevloeien. Na ongeveer 10 a
12 dagen, wanneer de plantjes zich hersteld heb-
ben (lilir) laat men somtijds het veld voor eene
volkomen waterverversching geheel droogloopen,
doch voorziet het daarna direct van versch water.
Het veld vereischt steeds oplettendheid. Het water
moet telkens, wanneer daarop schuim te voor-
schijn komt, ververscht worden. Wanneer de uit-
stoeling (goemoenda) heeft plaats gehad be-
hoeft men niet meer zoo voorzichtig met het
water te zijn, maar wanneer de padi in de aren
schiet, moet weer ruim water worden gegeven.
Hoewel daaraan volstrekt niet de hand wordt
gehouden kan men rekenen, dat tweemaal gewied
(matoen) behoort te worden, voor welk doel
sommigen het veld eerst laten droogloopen. Ge-
woonlijk geschiedt het vrij zorgeloos. Het onkruid
wordt dikwijls eenvoudig met de voeten in de
modder getrapt, zelden behoorlijk uitgetrokken en
verwijderd. Inboeten (soelam) wanneer dit bij
uitzondering gedaan wordt, kan tegelijk met den
eersten keer wieden geschieden.
Men kan rekenen, dat de padi dalem in het
laagland 5 a 6 maanden na het uitplanten rijp
is en de gendjah I a l/2 maand vroeger. Bij
zeer zorgvuldige cultuur en ruime beschikking
over irrigatiewater kan de groeitijd ongeveer eene
maand bekort worden.
Voor de verschillende groeiperioden van de
padi zoowel vóór en na het uitzaaien op de
kweekbedden als van het overplanten tot het rijp
zijn heeft de Javaan verschillende uitdrukkingen.
Men vindt deze vermeld in de geschriften van
Dr. Sollewijn Gelpke en die van L. Th. Mayer 1. c.
Ongeveer tegen den tijd, dat de bloei begint
worden wachthuisjes van bamboe (go e boeg of
ranggon) in de velden opgericht om van daar-
uit de padi, vooral tegen het rijp worden te kun-
nen bewaken. Van uit de wachthuisjes worden
o. a. door het spannen van touwen, waaraan ge-
trokken wordt, de vogels verjaagd. Daarvoor die-
nen ook windmolentjes (ki tiran), die een gon-
zend geluid geven en toestelletjes, die door een
waterstroom het gewenschte schrikaanjagend ge-
luid geven, evenals andere toestellen om vogels te
verschrikken, weden-weden genaamd.
Bij beginnende rijpheid buigt zich de pluim
van de rijst door het gevuld worden min of meer
om en krijgt deze de karakteristieke kleur der
soort. Ongeveer tegen dien tijd laat men het veld
droog worden om rijpheid te bevorderen, in de
vochtige bergstreken eerder dan in de vlakte.
Aan het oogsten, dat meest door vrouwen wordt
gedaan, nemen in de eerste plaats deel allen, die
mede hebben geplant, maar daarvoor geen beta-
ling hebben genoten. Dit oogsten geschiedt halm
voor halm. Het daarvoor gebruikt wordende mesje
van eigenaardige constructie heet ani-ani, vol-
gens De Bic in de Soendalanden e tem 1). De
pluimen worden daarmede afgesneden met een
steel ter lengte van 30 c.M. Zij worden in de
hand waarmede zij gesneden zijn zoo lang vastge-
houden tot deze vol is en dan in de andere hand
genomen. Onder het snijden worden de aan de
stelen nog vastzittende blaren afgetrokken. Zoodra
een bundel te groot is geworden om vastgehouden
te worden, wordt hij dicht gebonden en na van
een merk voorzien te zijn op het veld neerge-
legd, waar de snijdster hem gemakkelijk kan terug-
vinden.
Na afloop van het oogsten krijgt elk der snijd-
sters als snijloon een aandeel in den oogst, de
zoogenaamde ba won. Te zamen bedraagt dit
—
aandeel gewoonlijk '/5 'jlo van het geoogste. De
snijdsters nemen het haar toekomende direct mede
naar huis. Het aan den eigenaar verblijvende
wordt meestal voorloopig bij één der wachthuisjes
opgestapeld, nadat het voor zaadpadi bestemde
afgezonderd is. Bij droog weer wordt het vervol-
gens op het veld bosgewijze gedroogd, maar bij
nat weer naar huis gebracht en daar onder een
1) Over de inrichting en de wijze van ge-
bruik van het rijstmesje zie De Bic 1. c. bl. 53.
 RIJST.
afdak gedroogd. Het drogen kan tot zelfs een
maand duren.
Zoodra de padi goed droog is wordt zij opnieuw
saamgebonden tot bossen, die men algemeen ge-
el e n g s noemt. De oogst wordt dan naar de padi-
schuur >) (loemboeng) overgebracht en daarin
opgestapeld om later (volgens de adat na 40 dagen)
tot bras te worden verwerkt.
Bij de rijstcultuur hebben op Java evenals elders
in Ned.-Indië verschillende ceremoniën en forma-
liteiten plaats, waarvan de Javaan het welslagen
van de cultuur voor een groot deel afhankelijk
stelt en die ten deele in verband staan met de
legende aangaande het ontstaan van de padi.
De doekoen-sawah is in deze de deskundige raads-
man van de desa. Bij zijne adviezen en voorspel-
lingen beroept hij zich op de voorschriften door
Dewi Sri, de echtgenoote van Wisnoe en de pa-
trones van den landbouw op Java gegeven, ook
wel op die van Batara Goeroe, den opperste der
goden, een en ander in verband staande met den
vroegeren godsdienst van den Javaan.
Rekening houdende met den tijd van het jaar
weet de doekoen-sawah uit den stand der sterren,
de aan elk jaar, elke maand, eiken dag en elk
tijdstip toegeschreven eigenschappen ook te bere-
kenen wanneer met de verschillende onderdeden
der rijstcultuur moet worden aangevangen om het
welslagen van den oogst te verzekeren. Men vindt
dit eveneens uitvoerig beschreven door Sollewijn
Gelpke en Mayer 1. c. Velen achten eene bere-
kening van het juiste tijdstip, het nauwkeurig in
acht nemen van de voorgeschreven formaliteiten,
bezweringen en aanroepen van geesten van niet
minder waarde dan groote zorg bij de cultuur, het-
geen het aanbrengen van verbeteringen in den
weg heet te staan.
Voordat met de verschillende bewerkingen als
het maken van een dam, ploegen, zaaien, planten,
oogsten enz. wordt begonnen gaat in den regel
een slametan of sedekah (offermaal met bepaalde
gerechten) vooraf of wordt ook wel een eenvou-
dig offer (s adjè n) gebracht. Zonder slametan
zou volgens Sollewijn Gelpke de Javaan evenmin
gerust zijn op de uitkomsten van den oogst als
zonder het inachtnemen van eene serie van for-
maliteiten en het beginnen van de werkzaamheden
op door kabalistischc berekeningen gevonden tijd-
slippen.
Ziekten en plagen van de rijst. Door
K. F. Holle is indertijd een boekje geschreven
over „Ziekten en plagen van het padigewas".
Wanneer men de in dat boekje voorkomende
opsomming van de verschillende ziekten en pla-
gen, door den Javaan ama's genoemd, nagaat,
dan moet men wel tot de conclusie komen, dat
de padi, althans op Java, aan vele ziekten en
plagen is 'blootgesteld.
De bij Europeesche granen voorkomende ziek-
ten als roest en stuifbrand, die door draadzwam-
men worden veroorzaakt, vindt men ook bij de
rijst. Speciaal als ziekte bij rijst in Italië wordt
beschreven Pleospora oryzae, een zwam, die aan-
getaste planten door het voortwoekerend myce-
1) In de Soendalanden heet deze leuit. De
padischuur heeft dikwijls den vorm van eene
omgekeerde, afgeknotte, vierzijdige pyramide
en een dak van atap. De deur is bovenaan
bij het dak, zoodat men voor het vullen en
ledigen een ladder noodig heeft.
487
lium, onder verkleuring van bladeren en bloem-
pluimen geheel kan doen afsterven. De bij de
padi onder den naam ama mentek (mentek
= booze geest) op Java bekende ziekte, die o. a.
tot vorming van bruine vlekken op de bladeren
en eveneens tot sterven van de planten kan aan-
leiding geven zal het gevolg kunnen zijn van
cultuurfouten (slechte grondbewerking, onvol-
doende waterverversching enz.). Volgens een onder-
zoek van Dr. Janssen, te Buitenzorg aan den
Plantentuin ingesteld en beschreven in Teysmannia
1895, is echter de directe oorzaak eene bepaalde
zwam. Van deze zwam, die misschien ook op
bamboebladeren en onkruid voorkomt, zouden de
sporen of conidiën op de bladeren vallen en zich
daar ontwikkelen, waarbij de kiembuizen in het
blad doordringen en als gevolg daarvan het weef-
sel afsterft. Volgens Janssen treedt de ziekte wei-
nig of niet op in Batavia en de Preanger, daar-
entegen veel in Midden- en Oost-Java. In 1883
zouden in Rembang en Soerabaja 100.000 van
de 425.000 bouws door de ontwikkeling van deze
zwam mislukt zijn.
Dezelfde ziekte is onder zeer verschillende namen
bekend. Janssen deelt verder mede, dat droge
winden de verspreiding bevorderen. Hij raadt
aan, op plaatsen waar de ziekte voorkomt geen
padi in den oostmoeson (padi gadoe) te telen.
Rijpe en bijna rijpe velden naast pas beplante
bevorderen de verspreiding.
Ziekten die wellicht ook door zwammen of
schimmels veroorzaakt worden of identiek zijn
met ama mentek, zijn de onder de namen ama
soendep, ama lodoh, ama poetih, ama
bambangan enz. bekend.
Onder de schadelijke insecten, die op Java in
de padi voorkomen >) behooren in de eerste plaats
genoemd te worden de walang-sangit, behoo-
rende tot de plantenluizen of wantsen (orde der
halfvleugeligen). Deze walang-sangit, die vooral
in de maanden April en Mei zeer talrijk kunnen
voorkomen, zuigen de melkrijpe korrels uit, zoo-
dat deze geheel voos kunnen worden. Ook andere
halfvleugeligen zijn schadelijk. Een drietal, door
Koningsberger genoemd, tast bladeren en halmen
aan. Onder de insecten komen o. a. nog op de
padi voor: gelijkvleugeligen, die bladeren en blad-
scheden aansteken, sprinkhanen (walang), maar
vooral rupsen van vlinders. Over deze laatsten
vindt men uitvoerige mededeelingen in Teysmannia,
8«= Jaargang, i e afl. van Dr. Koningsberger. Het
schadelijkst schijnt nog te zijn de padiboorder,
de rups van een vlinder, behoorende tot de
Lichtmotten (Pyraliden), genaamd Schoenobius
puuctellus Zeil. Deze maakt boorgangen in den
stengel van boven naar beneden, hetgeen den
groei benadeelt, of de plant doodt. Er komen
nog andere zoogenaamde hoorders op de padi
voor, maar deze zijn van minder beteekenis. Het
vlindertje van den padiboorder is geelbruin, met
op elk der vóórvleugels een zwart stipje. Eitjes,
met eene viltachtige stof bedekt vindt men op
de meest verschillende plaatsen, niet alleen op
padiblad, maar ook op allerlei voorwerpen van
huiselijk gebruik, bij welke het vlindertje toegang
heeft. De rupsjes spinnen een draad, waaraan zij
1) Zie Dr. J. C. Koningsberger, Eerste over-
zicht van de schadelijke en nuttige insecten
op Java, in Mededeelingen uit 's Lands Plan-
tentuin.
488 RIJST,

hangen en kunnen dan door den wind gemakke- heet het dat eenige Scolylidc-'ke\exs schadelijker
lijk een eind voortgevoerd worden. Zij verpoppen zijn dan de klander. Het rupsje van een mot,
zich in de stengels, nadat de opening, die buiten behoorende tot de familie der Tineïden, wellicht
in den stengel is gevreten, met spinsel is gesloten. identiek met de in Europa voorkomende Tinen
Andere door Koningsberger genoemde rupsen granella, vreet, evenals de klander, de korrels uit.
zijn die van een dagvlinder Catopsilia crocale, Naphtalinepoeder op den grond gestrooid heet
behoorende tot de familie der Pierideae of witjes deze insecten te verdrijven.
en van Melanitas Leda 1., behoorende tot de In Ned.-Indië worden door den inlander eigen-
schemeringvlinders, familie der Satyrineae (zand- aardige bestrijdingsmaatregelen tegen rijstziekten
oogjes). Vele Hesperideu-xupsen (ook Dikkoppen toegepast, sommige van zeer twijfelaardige waarde,
genaamd) behoorende tot eene andere groep dag- bijv. het doen van paardenmest of schijfjes citroen
vlinders vindt men eveneens op de padi. Deze in het irrigatiewater tegen de ama soendep, ama
leven in een opgerold en samengesponnen blad. lodoh en ama poetih. Andere, zooals het branden
De vlinders zijn herkenbaar aan de sprieten. Het van vuurtjes op de galengans, om door den rook
verdikte gedeelte eindigt in een zijdelings gebo- insecten als de walang-sangit te verdrijven lijken
gen spits uiteinde. Sommige vliegen overdag, rationeeler.
andere in de morgen- en avondschemering. Ver- b. Sawahbouw in de Buitenbezittin-
schillende andere rupsen zijn nog gevonden, maar gen.
zeldzaam zijn de spanrupsen. De groep der spin-
— Als regel kan men aannemen, dat in de
Buitenbezittingen de sawahbouw op lageren trap
ners is ook door eenige soorten vertegenwoor- staat dan op Java. Er zijn echter uitzonderingen.
digd, waaronder een paar vrij veel schade kunnen Zoo deelt de toenmalige controleur F. A. Liefrinck
veroorzaken. Opmerkelijk is het voorkomen van in den 8"" jaargang van de Indische Gids uit-
eene rups, die in het water kan leven. Deze heeft voerige bijzonderheden mede over de rijstcultuur
draadvormige ademhalingsorganen. Aardrupsen, op Bali, waaruit blijkt, dat de sawahbouw aldaar
zooals bij de tabak, die overdag in den grond een zeer hoog standpunt inneemt. Hij zegt, dat
kruipen, komen uit den aard der zaak bij de de rijstcultuur bij de Balincczen in hooge eere
sawahrijst niet voor. staat en niemand, van hoe aanzienlijken stand
Evenals bij andere granen kunnen muizen of ook, zich schaamt daaraan deel te nemen. De
ratten (t iko es) ook aan de rijst veel schade ver- meeste leden der hoogere kasten bebouwen zelf
oorzaken, zelfs reeds aan het gezaaide op de kweek- hunne velden en de brahmaan, die in verzet zou
beddingen. Die dieren huizen in de galengans, komen, zoo men hem wilde noodzaken, aan het
in de dijkjes langs de leidingen, in onbewaterbare onderhoud der wegen of eenigen dergelijken hee-
gronden in de nabijheid van de sawah's (bijv. desa- rendienst deel te nemen, acht het niet beneden
gronden) of in de bosschen. Van daaruit maken zich om bij het herstellen van eene waterleiding
zij dan strooptochten in de rijstvelden. Bestrij- of het verrichten van eenigen anderen soebak-
dingsproeven met Loefïïer's typhusbaccil hebben dienst (een complex sawah's, die met hetzelfde
weinig resultaat opgeleverd. Hun grootste vijand water geirrigeerd worden, heet soebak) met den
is wel de groote sawahslang (Oela saba). De patjoel in de hand te staan naast den minsten
Javaan ziet deze slang gaarne op zijne sawah's '). soedra (Baliër tot de laagste kaste behoorend),
Op plaatsen, waar die nog voorkomen, kunnen die als soebak-genoot zijn gelijke is. In het be-
wilde varkens (tjeleng) schadelijk zijn, terwijl doelde artikel worden de instellingen, belasting-
losloopend vee het gewas kan benadeelen, op heffing, bepalingen en formaliteiten met betrek-
Sumatra ook nog herten en olifanten. De varkens king tot den sawahbouw uitvoerig beschreven en
wroeten de padi om en eten de planten. Men aangetoond hoe o. a. door samenwerking van de
tracht ze te verschrikken of van het veld af te deelhebbers aan een soebak eene goede rege-
houden op dezelfde wijze als waarop de vogels ling van de waterrechten is verkregen. De for-
worden verjaagd en bovendien door in het veld maliteiten en offerfeesten blijken op Bali bij den
met urine gedrenkte oude lappen op te hangen. rijstbouw van nog meer beteekenis te zijn dan
Door de jacht die erop gemaakt wordt, beginnen onder de Mohammedaansche Javanen.
echter de varkens in de bebouwde streken zeld- Over den sawahbouw in de onderafdeeling
zaam te worden. Aanmerkelijk meer schade wordt Limapocloeh Kota der residentie Padangsche Bo-
daarom veroorzaakt door de zwermen rijstetende venlanden vindt men bijzonderheden van meer
vogels, die op het rijpend gewas neerstrijken. technischen aard in een opstel van den vroegeren
Vooral Amadina oryzivora, de zoogenaamde gela- controleur G. de Waal in het Tijdschr. v. h. Bat.
tiks kunnen zeer hinderlijk zijn. Verder heeft Gen. Dl. 30. In dit opstel komt in de eerste
men de bondols en pekings, Mitnia mega plaats de verdeeling voor, die de Maleier van de
en Munia nisoria en de in Indië ingevoerde verschillende padi- resp. poeloetsoorten maakt. De
musch, de boerenhuismusch of ringmusch die schrijver deelt verder mede, dat de sawahbouw
schade veroorzaken. Zooals boven reeds is ver- aldaar moet onderscheiden worden in den bouw
meld, is het noodig wachthuisjes (goeboegs) in op sawah's met levend water (sawah bantjah)
de velden op te richten, om van daaruit de vogels en dien op sawah's, welke van den regen afhanke-
te kunnen verjagen. lijk zijn (sawah bebandar langit). Bij de
In de opgeschuurde padi kunnen schadelijk laatste is het water uitsluitend hemelwater en is
worden de klander (Calandra oryzn) een snuit- er dus geen sprake van eene leiding. In den
kevertje en ook andere kevers. In Eng.-Indië aanleg van waterleidingen zou de Maleier voor
den Javaan niet onderdoen. Eene speciaal Malei-
1) Nuttig zijn ongetwijfeld ook de veel voor- sche wijze van wateropvoering is het gebruik
komende kikvorschen en padden, die insecten maken van het waterrad (kintjir) 1).
eten. Slangen, die kikvorschen eten, kunnen
schadelijk zijn. Ook komen in de lage sawah's 1) Zie ook A. L. v. Hasselt, Volksbeschrij-
bloedzuigers, alen en krabben voor. ving van M.-Sumatra, bl. 320.
 RIJST,
Het werk aan het kweekbed begint meestal
reeds vóórdat de sawah voor de eerste maal om-
gewerkt is. De uitzaaiing geschiedt korrelsgewijze,
nadat de korrels met fijngehakte bladeren zijn
vermengd. Het scheiden van gaba en stroo ge-
schiedt door uittrappen. Men heeft eene zekere
voorliefde voor droge kweekbedden, omdat de
aldus verkregen planten sterker zijn. De bezaaide
grond wordt dan toegedekt met klapperbladeren,
om te voorkomen, dat de korrels door vogels
worden opgepikt. Voor de overplanting worden
de plantjes uitgetrokken, vervolgens eene nacht
op het veld in water geplaatst, gedoopt in eene
mestoplossing of met droge mest bestreken, en
de toppen er afgesneden, waarna ze overgeplant
worden op de eigenlijke sawah. Op sommige
plaatsen heeft men de gewoonte om vee, karbou-
wen, koeien of paarden op de sawah rond te
drijven om vóór de eigenlijke bewerking het
onkruid te dooden en den grond reeds eenigs-
zins om te werken en het water erin te doen
doordringen. Is de bewerking, die in hoofdzaak
dezelfde is als op Java, afgeloopen, dan laat men
den grond eenigen tijd, meestal vrij kort, aan
zichzelf over en begint dan te planten. De plant-
wijdte is gemiddeld grooter dan op Java; even-
als daar worden er 2 of 3 plantjes bij elkaar
gezet. Wanneer na ± 2 maanden gewied wordt,
brengt men tevens wat mest bij den voet van
eiken bundel planten.
Het oogsten geschiedt met het rijstmesje (ani-
a n i), dat op Sumatra toewai genoemd wordt, of
met den sikkel (sabit). Van wat er met den sabit
geoogst wordt, trapt men op het veld de korrels
af en bewaart het geoogste dus als gaba.
De laatrijpe padi staat circa 140 dagen op
het veld en 40 dagen op het kweekbed, de vroeg-
rijpe 90 dagen op het veld en 30 dagen op het
kweekbed.
In de Volksbeschrijving van M.-Sumatra door
A. L. v. Hasselt vindt men eveneens bijzonder-
heden over den sawahbouw in de Padangsche
Bovenlanden. Hij noemt sawah bantjah de
op moerasgronden aangelegde sawah's en s a w a h
dare, di goeroen of katanahan, welke het
meest voorkomen; het zijn velden die een ge-
deelte van het jaar droog liggen en alleen ter
wille van de cultuur besproeid worden door water,
dat men afleidt uit een beek of een bron. Onder
de sawah di goeroen worden er echter ook aange-
troffen, die geheel van den regen afhankelijk zijn.
De dijkjes om de vakken, waarin de sawah's
zijn verdeeld heden p ama tang en de vakken
zelf piriïng (bord).
Gewoonlijk wordt de sawah daré driemaal ge-
ploegd, telkens met een dag of 10 tusschenpoo-
zing. Ook worden de sawah's wel bewerkt met
de slagspade of rechte steekspade, in het laatste
geval tot iets grootere diepte.
Volgens v. Hasselt worden bij het overplanten
van de bibit (banië) vier, hoogstens acht plantjes,
gewoonlijk op den onderlingen afstand van ± 30
c.M. in de modder gestoken en wel op rijen. Op
zeer vruchtbare akkers wordt de padi wijder uit
elkaar geplant, omdat zij daar sterker uitstoelt.
Op de koudere bergvlakten wordt sterk gemest
met asch en dierlijke mest.
Voor een hectare sawah wordt tusschen de 24
en 28 kilo zaad gebruikt. Voor zaadpadi worden
altijd de krachtigste aren uitgezocht en afzonder-
lijk in de padischuren weggeborgen. Om het ver-
489
wisselen van zaad bekommert de Maleier zich
niet; eerst wanneer de oogst herhaaldelijk bene-
den het gemiddelde blijft, gaat hij er toe over,
ander zaad dan van zijn eigen velden te gebruiken.
Juli en Augustus zijn de oogstmaanden.
Bij den sawahbouw verleent men elkander wcder-
keerig hulp. Zoo vereenigen zich een zeker aantal
personen om hunne sawah's gezamenlijk te bewer-
ken. Die vereeniging heet tobo.
In eene nota van v. Hasselt, destijds resident
van Tapanoeli (Tijdschrift voor Indische taal-,
land- en volkenkunde, Dl. 36) vindt men eene
beschrijving van de rijstcultuur in die residentie.
Vermeld wordt, dat de sawah-rijst aldaar, na 5
tot 7 maanden, ook wel eens 8 maanden nadat
het zaad op de kweekbeddingen is uitgezaaid,
geoogst wordt. De „vlugge" padi heeft 5 tot 6
maanden noodig, de „langzame" 6 tot 7, soms 8
maanden. Behalve in het geval, dat de sawah's
van regenwater afhankelijk zijn, zooals te Sorkam
(Baros) en op de Banjak-eilanden, waar men het
eerst begint met het aanleggen van dijkjes om het
regenwater te verhinderen weg te vloeien, bestaan
de eerste werkzaamheden in het aanleggen der
waterleidingen.
In Toba wordt het water niet dadelijk na het
gereedkomen der leidingen op de sawah's gebracht,
maar vooraf de grond in drogen toestand omge-
werkt. In Silindoeng en Toba wordt de padi
niet eerst op kweekbeddingen, maar direct op het
plantklaar gemaakte veld uitgezaaid. Op andere
plaatsen worden de kweekbedden bij voorkeur
aangelegd op schrale gronden, omdat de inlander
meent, dat welig gegroeide bibit minder kans
geeft op een goed gewas.
Behalve van den gewonen inlandschcn ploeg
wordt voor het bewerken van den grond, evenals
op Java, gebruik gemaakt van den patjoel, op ver-
schillende plaatsen van Sumatra pangkoer ge-
naamd. In de Tobalanden gebruikt men ook nog
een hak met lange, houten pinnen in plaats van
een blad. De dijkjes verdeden het veld in meestal
rechthoekige vakken. De bewerking heeft in hoofd-
zaak op dezelfde wijze plaats als op Java, maar
in tegenstelling van Java schijnt men algemeen
mest van karbouwen, koeien en paarden te ge-
bruiken. Ook verschillen de gebruikte werktuigen
nogal van de Javaansche. Men gebruikt op som-
mige plaatsen o. a. puntige stokken om den grond
omtewerken, dus omtesteken. Men werkt dan met
2 stokken tegelijk, één in elke hand.
Het onkruid brengt men op de dijkjes, ten
deele met het doel deze ermede op te hoogen.
Het wordt dan met slib bestreken. Op hellend
terrein heeft men grootere en sterkere dijkjes
noodig dan op vlak. Men hoogt ze daarom in den
planttijd, behalve met het afgeslagen gras, nog
met aarde op. Om het water van het eene vak
op het andere te kunnen brengen maakt men wel
gebruik van korte bamboekokertjes, die in de
dijkjes worden gelegd.
De geheele bewerking der velden tot het over-
planten duurt 40 a 50 dagen. Het overplanten
geschiedt op dezelfde wijze als op Java. De plant-
wijdtc is ongeveer 20 c.M. Er worden 3 tot 8
plantjes bij elkaar gezet, iets schuin en zooveel
mogelijk in rijen. Vooral bij harden en zandigen
grond wordt van een houten of bamboezen poot-
stokje gebruik gemaakt.
Behalve het directe overplanten van de kweek-
bedden op het veld, wordt in Siboga en Baros
490 RIJST.
nog het volgende toegepast: Over een klein ge-
deelte van het veld worden de zaailingen bij
bosjes van 30 tot 40 stuks en met onderlinge
tusschenruimten van niet meer dan 5 c.M. uitge-
plant, om na 30 dagen wederom uitgetrokken en
dan pas definitief uitgeplant te worden. Het eerste
is echter meer algemeen.
In enkele streken, vooral daar waar de grond
steenachtig is en minder vruchtbaar plant men
ook wel eenige korrels bij elkaar op dezelfde af-
standen als waarop men gewoon is de bibit uit
te planten direct op het veld uit. Ingeval de
rijst direct breedwerpig op het veld wordt uitge-
zaaid, laat men het zaad tevoren ontkiemen. Na
het uitzaaien wordt het met een bosje nerven van
arènpalmbladercn in den grond geslagen om te
voorkomen, dat het door de vogels wordt opge-
pikt. Ook wordt het wel met een hark onder-
geharkt.
In de Tobalanden wordt, evenals in de andere
streken der residentie Tapanoeli, tweemaal gewied.
Als iets bijzonders mag wel genoemd worden,
het maken van muizenpaadjes door de paddi,
waardoor het geheele veld in strooken wordt ver-
deeld. Het heet, dat deze paadjes het binnen-
waarts staand gewas tegen de veldmuizen bescher-
men. Deze zouden zich bij voorkeur langs de
opengelegde gangen bewegen en alleen de aan
weerszijden staande halmen beschadigen. Deze
paadjes dienen tevens om bij het rijpen van de
padi de vogels te kunnen verjagen. Dit verja-
gen geschiedt op ongeveer dezelfde wijze als op
Java. De touwen, die over het veld gespannen
zijn, worden op enkele plaatsen door middel van
waterkracht bewogen. Voor het verjagen wordt
wel gebruik gemaakt van een boog, waarmede
men van klei geknede kogeltjes schiet of van een
van touw gemaakten slinger, waarmede men steen-
tjes werpt. Verschillende andere vogelverschrik-
kers worden in de nota van A. L. v. Hasselt
uitvoerig beschreven.
De meeste werkzaamheden komen in die stre-
ken voor rekening van den man; het lichtere
werk zooals het keeren en verzamelen van het
onkruid, het bewaken der kweekbedden en van
het rijpende graan, het in bossen binden en ver-
deelen der bibit, het uitplanten en het wieden
wordt in den regel door vrouwen en meisjes ver-
richt. Bij den oogst werken alle geïnteresseerden
te gelijk en worden dikwijls bijgestaan door familie
en vrienden. Meestal wordt met de sikkel geoogst.
In de strandafdeelingcn gebruikt men ook het
rijstmesje (t o e w a i).
Op Atjeh vindt men veel sawahbouw, o. a. in
de Pediëvallei. Bijzonderheden er over zijn ver-
meld in het reeds genoemde werk van Dr. Snouck
Hurgronje, De Atjehers. Men heeft er vrij veel
moerassawah's, paja genaamd. De overige zijn
allen wat men op Java sawah tadahan noemt, van
den regen afhankelijk. Nergens worden dus rivie-
ren of stroomen voor de irrigatie gebruikt.
Een stuk sawah geheel door dijkjes afgezet heet
oemoeng, een complex rijstvelden blang. liet
beploegen van een oemong duurt circa 10 dagen.
In de Benedenlanden en een belangrijk deel
der Bovenlanden is de taboe-methode, direct
uitzaaien op het veld in gebruik, volgens zeggen
omdat dan bij gebrek aan regen minder kans op
mislukking bestaat en de groei ook beter is dan
bij overgeplante (padi peunoela). De laatste
methode (dus eerst op een kweekbed uitzaaien)
wordt toegepast in een deel der Bovenlanden, bij
uitzondering in de Benedenlanden, in de IV Moe-
kims en met zekere wijziging in moerasstreken
als de VII Moekims Boëeng. Bij mocrassigen grond
is de eerste methode niet goed toetepassen. De
tijd tusschen zaaien en overplanten is ongeveer
44 dagen, een getal waaraan men veel waarde
hecht.
Bij de cultuur op moerasgrond komt het voor,
dat men het zaad eerst op nat gehouden matten
of pisangbladeren uitzaait, waardoor het in 2 of
3 dagen gaat kiemen. Dit ontkiemde zaad spreidt
men uit op een eenigszins drooggelegd stuk van
den moerasbodem.
De werkzaamheden van den rijstbouw worden
in de Benedenlanden alleen door de mannen ver-
richt; in Pedië, Daja en hier en daar in de Boven-
landen laat men de uitplanting (poe la) wel aan
vrouwen over, die zich voor een gering dagloon
daarvoor verhuren.
liet bleek Dr. Snouck Hurgronje, dat het
bijgeloof bij den rijstbouw der Atjehers niet
zóó sterk is als bij de Javanen. Nji Sri is zelfs
bij name niet bekend. Ook van de op Java in
zwang zijnde formaliteiten bij het bewaren van de
rijst vindt men op Atjeh bijna niets.
Elders op Sumatra worden ook weer, evenals
bijna overal in Ned.-Indië bij de rijstcultuur allerlei
formaliteiten in acht genomen en offerfeesten ge-
houden. Onder de Maleiers zijn de ceremoniën
niet minder talrijk dan onder de Javanen. Ook
berekent men weer een gunstigen dag voor den
aanvang van het een of ander onderdeel der cul-
tuur, waartoe o. a. goede geesten worden opge-
roepen, die men in de rijst mede naar huis neemt.
Aan voorteekens hecht ook de Maleier veel waarde.
Op Borneo vindt men sawahbouw vooral in de
kuststreken, zoowel bij Dajaks als gewone Ma-
leiers. In hoofdzaak komt deze overeen met die
op Sumatra. Het oogsten met het rijstmesje (toe-
wai of ani-ani) vindt men ook toegepast. In
het algemeen is de uitvoering minder zorgvuldig
dan op Java.
In de Koloniale Verslagen van 1898 en 1899
vindt men over den sawahbouw in de Buitenbe-
zittingen vermeld, dat deze o.a. zeer toeneemt of
verbetert in de residentie Palembang, in de afdee-
ling Asahan en Laboean Batoe (residentie Oost-
kust van Sumatra), in het gouvernement Atjeh
(vooral afdeeling Groot-Atjeh), op Banka, in Me-
nado en in de afdeelingen Timor en Soemba der
residentie Timor en onderhoorigheden, op Lom-
bok en in de Minahasa. In laatstbedoeld gewest
ging de bevolking, op aandrang van het Bestuur,
over tot het kweeken van padi-bibit op kweek-
bedden, terwijl van bestuurswege mede gezorgd
wordt voor den aankoop te Makassar van betere
soorten zaadpadi.
Bij eene vergelijking tusschen den sawahbouw
op Java en die in de Buitenbezittingen komt men
tot de conclusie, dat daargelaten de in het alge-
meen op Java zorgvuldiger uitvoering, in de ver-
schillende deelen der Oost-Indische archipel prin-
cipieel hetzelfde wordt gedaan. De verschillen, hoe
talrijk ook, betreffen meer de onderdeelen. Het
oogsten met de sikkel, zooals dit op Sumatra meer
gedaan wordt dan met de toewai, en dat men op
Java nooit doet, zou men een verschil van eenige
—
beteekenis kunnen noemen.
c. Sawahbouw in andere landen. Bij
eene vergelijking tusschen den sawahbouw in
 RIJST. 491

Ned.-Indië en die in andere landen vindt men de kanten) gemetselde, van sluizen voorziene dam-
bij sommige landen veel grootere verschillen; bij men, zooals op Java alleen bij grootere werken.
andere daarentegen, namelijk China, Japan, Voor- tn die landen besteedt men zeer veel zorg aan
en Achter-Indië, Philippijnen geschiedt de sawah- het zaaizaad, niet alleen wat de keuze der varië-
bouw ook ongeveer als op Java. In die landen teit betreft, maar ook met betrekking tot de her-
wordt de grond eveneens in natten staat bewerkt komst, kiemkracht, grootte en gewicht der korrels,
en wordt de rijst als regel niet direct op het iets wat in Indië dikwijls te wenschen overlaat.
veld uitgezaaid, maar van kweekbeddingen over- In verband met het intredende warmere weer
geplant. heeft in Italië het uitzaaien van half April tot
Groote verschillen merkt men op bij eene ver- half Mei plaats en in Carolina misschien eene
gelijking tusschen de cultuur op Java o. a. met maand vroeger. Tegen September is in beide stre-
die in Italië (Po-vlakte, Lombardije) en die in ken de rijst rijp, in Carolina iets vroeger dan
de Zuidelijke Staten van Noord-Amerika (Zuid- in Italië.
Carolina, Georgia, Alabama, Louisiana), welke In Italië speelt de wisselbouw eene belangrijke
onder de rijstproduceerende streken tot de meest rol bij de cultuur. Op kleigrond wordt in wissel-
bekende behooren, minder om de productie van bouw met rijst o. a. geteeld: tarwe, maïs, klaver
die landen dan wel om de cultuurwijze. De cul- en raygras, terwijl men dan gewoonlijk 2 of 3

die landen tot voorbeeld voor andere kunnen

.
tuur wordt er rationeel gedreven, met eene goed jaar na elkaar rijst teelt en wel het eerste jaar
geregelde irrigatie, zoodat in sommige opzichten eene andere variëteit dan het of y^e Er zijn
echter ook velden waar jaar in jaar uit rijst wordt
dienen. Het Nederlandsch-Indisch gouvernement geteeld. Bemesting wordt regelmatig toegepast,
heeft zelfs meer dan eens ambtenaren naar Italië maar evenals op Java heeft men de ervaring op-
afgevaardigd om daar de irrigatie en de rijstcul- gedaan, dat het veelal beter is, de rijst van de
tuur ten bate van Indië te bestudeeren (Zie: nawerking te laten profiteeren en de mest dus te
Sollewijn Gelpke, De rijstcultuur in Italië in gebruiken voor de gewassen waarmede de rijst
Bijdr. t. t. 1. en vlk. v. Ned.-Indië, 3 0 volgreeks, in wisselbouw treedt. Het oogsten geschiedt met
gde deel en P. Grinwis Plaat, Bevloeiingen in de sikkel.
N.-Italië en Spanje). Dorschen en pellen van de rijst.
In N.-Italië en Z.-Carolina, gelegen op 450 en Dorschen en pellen geschiedt op Java gewoonlijk
—
30 —35° N.8., dus reeds in de gematigde lucht- in ééne operatie, althans direct na elkaar, beide
streken en op de grens der subtropen, kan de bewerkingen in een uitgehold houten blok met
rijstcultuur alleen in den zomer gedreven worden één of twee uithollingen, door stampen ') met
en uit den aard der zaak heeft deze er veel meer een langen, houten, ronden stok, aloë genaamd.
overeenkomst met de cultuur van andere granen, Gewoonlijk dient een groot langwerpig blok
zooals die in Europa en elders gedreven wordt (1 esoe ng) om de gaba uit te dorschen en ge-
dan dit met den sawahbouw in Indië en andere lijktijdig het grootste deel der kafjes te verwij-
tropische streken het geval is. Het is de irrigatie, deren en heeft dan het afwerken, dus volledige
die een belangrijk verschil blijft vormen, ten deele pellen, waarbij ook het zilvervlies (pericarp -f-
ook de wijze van uitzaaiing. aleuronlaag) verwijderd wordt, in een tweede klei-
De grondbewerking heeft in die landen voor ner vierkant blok met ronde uitholling (loem-
de natte rijst in hoofdzaak op dezelfde wijze pan g) plaats. Dit stampen geschiedt door vrou-
plaats als in Europa voor tarwe, gerst enz. In wen en jonge meisjes, en ook hierbij worden
Carolina wordt in den herfst droog geploegd en zekere formaliteiten in acht genomen, als bijvoor-
het land blijft dan tot het voorjaar braak liggen, beeld het op bepaalde wijze hantecren der stam-
waarna het gewoonlijk nog eens geploegd wordt pers of aioe's.
en dan geëgd en den grond gelijk- en schoonge- Bij het eerste stampen, dat dus een soort dor-
maakt. In Italië wordt somtijds in den herfst, in schen is, wordt de gaba van de padi gescheiden.
elk geval echter ook in de lente geploegd en Wat overblijft heet merang, een soort stroo dat
daarna worden de kluiten met spade of egge fijn- rijk is aan potasch en waarvan de asch een extract
gemaakt en wordt de grond genivelleerd. In Ca- geeft, dat o. a. voor wassching van het hoofd-
rolina wordt pas geïrrigeerd wanneer de geheele haar kan worden gebruikt. Bij het volgende uit-
grondbewerking is afgeloopen en zelfs de rijst stampen wordt ook het zilvervliesje afgeschuurd.
reeds is uitgezaaid, wat daar, zoowel als in Italië Het scheiden van de schoone korrels en de zeme-
steeds direct op de velden geschiedt, in Carolina len (dedeq) heeft plaats door middel van eene
gewoonlijk met eene zaaimachine in rijen. In Italië eenvoudige platte wan van gevlochten bamboe
prefereert men het uitzaaien breedwerpig in de (tampah of tapen). Bij dit wannen wordt het
modder. Men brengt dan kort vóór het uitzaaien mengsel van rijst (bras) en zemelen opgegooid,
water op het veld, strijkt de kluiten in het water waarbij de zemelen over den rand vallen. De
fijn en zaait de rijstkorrels in de gevormde mod- kleine gebroken korrels (menir) komen daarbij
derlaag. Wat die landen gunstig onderscheidt van aan den rand der wan te liggen en kunnen dus
Indië is o. a. de groote regelmaat bij de verdee- afzonderlijk verzameld worden. Zij worden voor
ling der velden en de voortreffelijke nivelleering gebak gebruikt, terwijl de zemelen een goed vee-
en watertoevoer, waaraan zeer veel zorg besteed voeder leveren. Op Java geschiedt het eigenlijke
wordt. Men kan op die wijze groote vakken tege- dorschen voor het verkrijgen van zuivere gaba
lijk bevloeien en daar men voor den vorm der bij uitzondering door uittrappen. In de Buiten-
vakken zooveel mogelijk eene rechthoekige neemt bezittingen komt dit vrij algemeen voor. Na dro-
is eene regelmatige verdeeling ook van het irri- ging van de padi op het veld, geschiedt dan het
gatiewater mogelijk. In plaats van aarden water- uittrappen, door mannen of vrouwen, hetzij op
keeringen of andere min of meer primitieve stuw-
dammen vindt men in de elkaar rechthoekig 1) In Atjeh wordt de stamper wel door mid-
kruisende leidingen (dikwijls met boomen langs del van een wip bewogen.
492
een vloer van latten die op eene zekere hoogte
van den grond is opgesteld, waarbij de korrels
tusschen de latten door vallen en op eene mat
worden opgevangen of eenvoudig op den vastge-
trapten grond.
Het pellen voor eigen gebruik heeft overal in
Ned.-Indië op dezelfde wijze plaats als op Java.
De vorm, grootte en het getal der uithollingen
van het gebruikte blok kunnen verschillen, ook
het opstellen (bijvoorbeeld in sommige streken
van Sumatra op een vloer op eenigen afstand
van den grond) en het aantal openingen, maar de
wijze van toepassing blijft dezelfde. In den vorm
en de grootte van de gebruikte wan vindt men
ook verschillen, bijvoorbeeld driehoeksvorm met
afgeronde hoeken tegenover ronden vorm, maar
op de werkwijze is dit evenmin van invloed ').
Bij deze inlandsche wijze van pellen worden
vele korrels gebroken en wordt de oppervlakte
niet glad en zuiver genoeg om de rijst duurzaam
te maken. Door het stampen kunstmatig te doen,
bijv. door middel van een waterwiel, dat ver-,
schillende stampers zooals in eene olieslagerij
achtereenvolgens in op- en neergaande beweging
brengt, hetgeen op enkele plaatsen in Ned.-Indië
is toegepast, kan men de sterkte van het stam-
pen beter regelen dan met de hand, maar veel
kan het effect toch niet verschillen. De circa 100
rijstpelmolens 5 ) zooals die op Java voorkomen,
vooral voor de bereiding van rijst voor den han-
del, ten deele voor de Europeesche markt, be-
rusten daarom meestal op een ander beginsel.
Deze bestaan uit bijvoorbeeld 4 kleine steenen
wielen in het midden dikker dan aan den rand.
Deze wielen zijn bevestigd aan de vier armen
van een horizontaal draaiend houten kruis, dat
door eene vertikale as in beweging wordt gebracht
en draaien rond in eene cylindervormige steenen
goot. Deze goot met een diameter van ± 6 Meter
rust op een houten cylinder van ± 1 Meter hoog.
Het kruis, waaraan de wielen zijn bevestigd, is
niet onwrikbaar met de vertikale as verbonden,
maar heeft een weinig speling in vertikalen zin,
zoodat de wielen ongeveer een halve voet hoog
kunnen worden opgelicht. Vóór elk wiel is eene
aangepunte bamboestaak bevestigd, die ook in de
goot rondloopt en de padi omroert. Als bewecg-
kracht dient meestal een waterwiel, somtijds stoom
of buffels. De beweging wordt door kamwielen op
de vertikale as overgebracht.
Op het bovenvlak van den molen wordt de padi
die men wil pellen, opgestapeld, nadat men de
stengeldeelen heeft afgesneden. Met een plankje
en een harkje wordt een weinig van de padi in
de steenen goot getrokken, en nu de molen in
beweging gezet, in het begin langzamer dan later.
De gaba is na ± 3 uur van de stelen gescheiden,
terwijl deze laatste successievelijk verwijderd wor- zoogenaamde cargarijst, is ook nog een deel der
den. Door middel van een wanmolentje wordt de
gaba eerst gezuiverd van gebroken kafnaalden enz.
i) Voor den verkoop in het klein dient een niet geheel gepeld is.
klapperdop (op Java batok of berock) veelal
als maat, maar in het groot een gantang = '/ t0 nagcpeld wordt en de Birma-rijst voor de con-
pikol en als grootste maat de kojang van 27 pikol. sumtie wordt gereed gemaakt is eene andere dan
2) Volgens het Koloniaal Verslag van iBgB bij de pelmolens op Java gevolgde. Deze wijze
bedraagt het getal rijstpellerijen in Pasaroean van pellen heeft veel overeenkomst met het gort-
I, Bantam 4, Krawang4i, Preanger Regentschap-
pen 38. Ook komen nog eenige groote pclle-
rijen voor in Cheribon en op particuliere lan-
derijen in Batavia.
RIJST,
en dan bij grootere snelheid van den molen op
bras verwerkt. Nadat de wielen nog ongeveer 7
uur hebben rondgeloopen is dit resultaat gewoon-
lijk bereikt. De bras wordt dan in eenen wanmo-
len van de zemelen gezuiverd. Men rekent op 10
pikol bras en 8 pikol dëdëq (zemelen) van 20 pikol
padi, hoewel het rendement gunstiger kan zijn.
De bras wordt door eene schudzeef (machinaal)
van het rijstmeel (minier) en zoo noodig van de
gebroken korrels gescheiden.
De zemelen zijn zeer geschikt voor varkensvoe-
der, zoodat aan een pelmolen met een Chinees
als eigenaar, in den regel eene varkensfokkerij is
verbonden.
Eene pellerij van eenige beteekenis levert op
Java 40 tot 75 pikol bras per dag.
De verzending geschiedt in goenizakken van 1,80
tot 2 pikol.
In Italië en Z.-Carolina wordt de rijst veelal
in dorschmachines evenals andere granen gedorscht
en het pellen heeft dan in grootere machinale
pellerijen plaats.
Zeer eenvoudige pelinrichtingen van Ameri-
kaansch fabrikaat, die in Engelsch-Indië op ver-
schillende plaatsen reeds zijn ingevoerd, zijn, I°.
„The Engelberg Rice Huiler and Polisher" van
The Engelberg Huiler Co., Syracuse N. Y. en
2\ „The Hand Rice Huiler, Hand Rice Separa-
tor en Polisher" van George L. Squier in Buffalo ').
Al naar de capaciteit kan men voor 150 of
300 dollars eene Engelberg Rice Huiler and Po-
lisher koopen, waarvan de kleinste, die van 150
dollars, eene capaciteit heeft van 70 tot 80 pond
gezuiverde rijst per uur en eene drijfkracht van
2 paardekracht vereischt. Voor 30 dollar kan men
ook eene machinale rijstsorteerder krijgen. Met
dergelijke machines verkrijgt men uit gaba direct
consumtierijst en kafjes met zemelen. Die van
George L. Squier zijn ook niet duur. Zij zijn ver-
plaatsbaar, kunnen in tegenstelling van die van
Engelberg door de hand bewogen worden en heb-
ben de capaciteit van minstens 130 K.G. per dag.
Het is moeilijk te zeggen of dergelijke eenvou-
dige, machinale pelinrichtingen voor Ned.-Indië
toekomst hebben. Voorloopig zal de bereiding
aldaar nog wel op dezelfde eenvoudige manier
blijven plaats hebben.
De rijst, die uit Engelsch- en Nederlandsch-
lndië en andere Oost-Aziatische streken in Europa
wordt aangevoerd, is slechts bij uitzondering vol-
ledig gepeld, dus direct voor de consumtie ge-
schikt. Bij de rijst van Java, zooals die in Neder-
land wordt aangevoerd, zijn de kafjes geheel
verwijderd en ook ten deele het zilvervlies, maar
toch moet deze nog eene napelling ondergaan om
voor den verkoop in het klein geschikt te zijn.
Bij de rijst uit Laag-Birma en andere streken, de
kafjes niet verwijderd. Deze is, zooals de hande-
laars in Nederland zeggen, niet gedopt en niet
gepeld, terwijl die van Java wel gedopt, maar
De wijze waarop in Nederland de Java-rijst
pellen. De pelmolen bestaat uit een ronddraaien-
i) Ook de firma J. Hignette te Parijs levert
zulke machines.
 RIJST.
den, eenigszins conischen steen en op korten af-
stand (i a 2 c.M.) van dezen steen een plaatijzeren
mantel, waarin op de wijze van eene rasp gaatjes
zijn gemaakt, met het scherpe gedeelte naar de
binnenzijde gekeerd. Het geheel is omsloten door
eene houten kast.
De te pellen rijst wordt door eene goot op
hellenden snel ronddraaiende steen gebracht en
door de centrifugaalkracht naar den omtrek tus-
schen steen en mantel geslingerd, om daar door
de scherpe kanten van de gaatjes van het zilver-
vlies bevrijd te worden, terwijl stof en meel door
de gaatjes verwijderd worden. In een eersten
molen geschiedt het pellen nog slechts onvolledig.
Dit wordt daarom herhaald in een tweeden molen
en dan nog eens in een derden of zelfs vierden
molen, zoodat de rijstkorrels volkomen van het
zilvervlies worden ontdaan en eene gladde opper-
vlakte krijgen.
Bij het pellen ontstaan steeds, dus ook bij de
Eui-opccsche methode, gebroken korrels. Deze
worden door eene zoogenaamde harp, dat is eene
machinale zeefinrichting (schudzeef) verwijderd en
afzonderlijk verkocht, dikwijls na ook weer eerst
naar de korrelgrootte gesorteerd te zijn.
De Javarijst wordt in Nederland na het pellen,
wannen en sorteeren ook nog gepolijst, hetgeen
geschiedt tusschen 2 concentrische cylinders, waar-
van de binnenste bewegelijke met wol bekleed
is. Men verhoogt dan nog de glans door de kor-
rels met wat olie rond te draaien, deze dus iets
vettig te maken. Sommige consumenten verlangen
de rijst ongepolijst, terwijl deze bewerking bij de
mindere soorten niet noodig schijnt te zijn.
Bemoeiingen van het Nederlandseh-
Indische gouvernement met de cultuur,
Padicultuurproeven. — Behalve door het
maken van uitgebreide irrigatiewerken tracht het
gouvernement nog op andere wijze de voor de
inlandsche bevolking zoo bij uitstek belangrijke
natte rijstcultuur te bevorderen, niet alleen door
het vergemakkelijken van den aanleg van nieuwe
sawah's en het mogelijk maken van den natten
rijstbouw in den drogen moeson, maar ook door
het geven van adviezen, het aanleggen van demon-
slratievelden, het doen nemen van proeven en het
publiceeren der verslagen, het verstrekken van
goed zaaizaad, het verkrijgbaar stellen van eene
serie leesboekjes in Hollandschen, Javaanschen
en Soendaneeschen tekst, getiteld: „De vriend
van den Javaanschen landman" waarin nuttige
aanwijzingen ten aanzien van de padicultuur
voorkomen, het uitloven van premiën voor het
dooden van schadelijk gedierte, onderzoek van
ziekten in het gewas door ambtenaren van 's Lands-
Plantentuin enz. Het is vooral te danken aan
wijlen den adviseur-honorair voor inlandsche zaken
K. F. Holle, dat dergelijke bemoeiingen in ruime
mate plaats hebben en aan de ambtenaren van
het Binnenlandsch bestuur is opgedragen aandacht
te schenken aan de ontwikkeling der padicultuur.
In het Koloniaal Verslag van iBgB vindt men
over deze pogingen tot ontwikkeling der padi-
cultuur o. a. het volgende vermeld, hier medege-
deeld om zich een juist denkbeeld van de gou-
vernements bemoeiingen te kunnen vormen:
„Daar het nut van zaadverwisseling over het
algemeen door den inlander nog niet genoeg wordt
ingezien, en dit belang in de hand zou kunnen
worden gewerkt door op kunstmatige wijze een
zaadhandel in het leven te roepen, werden, op
493
aanmoediging van het bestuur, in verschillende
streken proeven in die richting genomen. De
pogingen in de Preanger Regentschappen aange-
wend, om de uit Krawang afkomstige Indramajoe-
en Pamanoekan-rijst te acclimatiseeren, slaagden,
wat laatstgenoemde soort betreft, in de afdeeling
Soemedang naar wensch, doch wat de Indramajoe-
rijst aangaat, bleven de uitkomsten beneden de
verwachting. De proeven in Semarang genomen
met het verbouwen van Tjiomas-padi uit Buiten-
zorg slaagden bevredigend, uitgenomen echter in
de afdeeling Grobogan. Proeven met Indramajoe-
zaadpadi ') zouden nu worden genomen in de
districten Sambocng en Manggar (afdeeling Demak),
tot aanschaffing waarvan, op kosten van de bevol-
king, de noodige gelden (ten hoogste ƒ2100) van
gouvernementswege zouden mogen worden voorge-
schoten. In Soerabaja werd het in de afdeeling Modjo-
kerto weder toegepaste middel om de landbouwers,
die moeite hadden om zich van goede zaadpadi te
voorzien, tot den aankoop daarvan in de gelegen-
heid te stellen door rentelooze voorschotten uit de
moskee-kas, met gunstige uitkomsten nagevolgd in
de afdeeling Djombang. In Kediri werden, met ge-
wenscht gevolg, proeven genomen met zaadpadi, af-
komstig van Buitenzorg, en in Madioen met zaad uit
Pasaroean; ook nam men aldaar bemestingsproeven.
„Met de door wijlen den Heer K. F. Holle aan-
bevolen plantwijze 2) werden in verschillende stre-
ken — op aanmoediging van het bestuur —
inlandsche landbouwers nieuwe of nadere proeven
door
genomen. De daaromtrent door de besturende
ambtenaren ingediende verslagen werden den hoofd-
inspecteur der Cultures ter beoordeeling toege-
zonden.
„Het in 't vorig verslag besproken en bij de
Indische begrooting voor 1898 goedgekeurde plan,
om de verbeteringen, waarvoor de inlandsche land-
bouw vatbaar wordt geacht, voortaan onder de
aandacht van den inlander te brengen door middel
van geheel op 's landskosten aan eene rationeele
teelt voor padi en andere inlandsche gewassen
dienstbaar te maken zoogenaamde modelvelden,
kwam nog niet tot verwezenlijking, omdat het in
het belang van de zaak wordt geacht al dadelijk
met meer dergelijke velden te doen beginnen dan
de drie, waarvoor fondsen waren toegestaan, en
tevens om voor de leiding en de technische con-
trole den directeur van 's Lands Plantentuin een
afzonderlijken deskundige toetevoegen, die de helft
van het jaar de beoogde model- of demonstratie-
velden bezoekt en voor den overigen tijd te
Buitenzorg zich bezighoudt met al wat de op die
velden gekweekte gewassen betreft. Ten einde in
voldoende mate rekening te houden met het ver-
schil in cultuurvoorwaarden, dat de eene streek
boven de andere aanbiedt, wordt thans gedacht
aan een minimum van 8 velden, elk ter grootte
van 5 bouws. Op deze uitbreiding van het plan,
zoomede op de aanstelling van een ambulanten
deskundige als de bedoelde, is gerekend bij de
ontwerp-begrooting voor ißgg.
„De in 't vorig verslag in uitzicht gestelde op-
treding van een geheel ter beschikking van de
Regeering staanden landbouw-zoöloog bij 's Lands
Plantentuin heeft zich in den aanvang van iBgB
verwezenlijkt.
1) Indramajoe-rijst wordt veelal als de beste
van Java beschouwd. C. J. v. L. C.
2) Korrelsgewijze, ijle uitzaaiing.
494 RIJST.
„Van de serie leesboekjes, getiteld: „De vriend de volgende gewesten: Bantam, Preanger, Cheri-
van den landman", verscheen in ißg7 het 13de bon, Pekalongan, Semarang, Soerabaja, Pasaroean
deel (Soendaneesche tekst), waarvan een 800-tal
exemplaren kosteloos werden verspreid onder de
inlandsche ambtenaren in die streken, waar het
Soendaneesch de volkstaal is. Voorts werden om-
streeks medio 1898 de tekst voor het I4 ïie deel
en de Javaansche tekst voor het Il de deel voor
den druk gereed gemaakt."
Ook in de Buitenbezittingen beijvert zich het
Gouvernement de inlandsche rijstcultuur op ver-
schillende wijzen te bevorderen. In de afdeeling
Iliran en Banjoeasin der residentie Palembang was
het nadeel door veldmuizen aangericht in dier
voege toegenomen, dat de padi haast niets meer
opbracht. Dit gaf aanleiding, dat de directeur van
's Lands Plantentuin de vraag in studie nam, of
de plaag wellicht met behulp van de Loeffler'sche
bacil met goed gevolg zou zijn te bestrijden. Vol-
gens het verslag van 1898 werden op Lombok
onder controle van het Bestuur waterleidingen en
dammen hersteld en, waar noodig nieuwe leidin-
gen aangelegd; van regeeringswege werden ploeg-
vee, zaadpadi en landbouwwerktuigen verstrekt
aan de nieuwe nederzettingen die daaraan de meeste
behoefte hadden. Op Banka werd voortgegaan met
den aanleg van proefsawah's. De tot het verkrij-
gen van betere landbouwkennis, op kosten van
de Regeering in de eerste maanden van IBgB
naar Java overgekomen zes gewezen leerlingen
van de hoofdenschool in de Minahassa hielden
zich gedurende den verderen loop van het jaar
in verschillende gewesten op en waren nu laat-
stelijk in Pasaroean in de leer. In Tegal hadden
zij zich o. a. op de hoogte gesteld van de water-
verdeeling uit de Goeng- en Koemisik-rivieren
en van de bewerking van moerassawah's.
Proeven volgens de methode-Holle met ijle, kor-
relsgewijze uitzaaiing zijn op aandrang van het Be-
stuur ook in de Buitenbezittingen genomen, even-
eens met ander zaaizaad. Zoo leest men in het
verslag van ißg7 van eene proef met ijle uit-
zaaiing in de districten Kwandang en Limboto
(afdeeling Gorontalo) der residentie Mcnado (met
geen bevredigenden uitslag) en van eene proef
met van Java ontvangen zaadpadi in de Minahasa,
onder leiding van de in 1895 van Java terugge-
keerde districtshoofden van Mcnado en Toalimam-
bot. In Januari lßg6 werd door de Indische Regee-
ring ƒSOO beschikbaar gesteld voor de aanschaffing
van zaadpadi en van zaden en stekken van tweede
gewassen, en de verzending van een en ander
naar de residentie Menado.
De door de Regeering van de bestuursambtena-
ren ontvangen verslagen nopens de uitkomsten,
welke de genomen padicultuurproeven hebben
opgeleverd, worden gepubliceerd, om zoodoende,
door verspreiding van die verslagen onder de
Europeesche ambtenaren bij het binnenlandsch
bestuur, allengs meer tot navolging op te wekken.
De verslagen o.a. van gedurende ißg3/94 op
Java genomen padicultuurproeven met eene ver-
zamelstaat van de op Java en Madoera gedurende
1866/94 genomen proeven, gedrukt te Batavia in
de landsdrukkerij vormen een lijvig boekdeel.
Wijlen de heer Holle, aan wien de samenstel-
ling was opgedragen, deelt in de inleiding mede,
dat de vooroordeelen bij ambtenaren, hoofden en
bevolking tegen de aangegeven verbeteringen
gaandeweg verminderen,
Verslagen over 1893/94 werden ontvangen van
en Bagelen. Uit den verzamelstaat blijkt dat er, be-
halve proeven, waarvan geen verslag is uitgebracht,
in het geheel zijn genomen 2762 proeven op eene
uilgestrekhcid van 2476 bouws; dat de opbrengst
der proeven was gemiddeld per bouw 37.02 pikol
tegen 30.54 pikol van de vergelijksvelden of 6.48
pikol meer of met de besparing aan zaadpadi ad
± een halve pikol circa 7 per bouw. Neemt men
nu in aanmerking, zegt Holle, dat ook de mindere
opbrengst van enkele proefvelden is afgetrokken;-
dat niet alle proeven geheel volgens den eisch
zijn genomen, en last but not least, dat nog maar
enkele verbeteringen zijn toegepast van de vele,
welke noodig en mogelijk zijn, dan lijdt het geen
twijfel, dat de opbrengst der reeds bestaande
rijstvelden nog enorm kan worden opgevoerd en
zij 'sjaars een 20 a 30 millioen pikols padi meer
kunnen opbrengen dan nu, vertegenwoordigende
eene geldswaarde van 40 a 60 millioen guldens.
En als dan tevens, zegt Holle verder, door
betere keuze van zaad en het gebruik van groote
korrels de kwaliteit der rijst verbeterd wordt, zal
uit de Gouvernements residentiën ook meer rijst
worden uitgevoerd naar het buitenland, hetgeen
nu slechts in geringe mate het geval is; geschie-
dende de meeste uitvoer van de particuliere lan-
den in West-Java, waar men zich niet zonder
succes op de verbetering der kwaliteit van het
product heeft toegelegd.
Volgens de verslagen zijn in het district Gempal
afdeeling Bangil zelfs opbrengsten verkregen van
go en een van meer dan 100 pikols per bouw,
waarbij de gemiddelde opbrengst van alle sawah's
op Java ad niet veel meer dan 25 pikols ') per
bouw, ongunstig genoeg afsteekt.
Uit de verslagen blijkt ten slotte, dat proeven
werden genomen met korrelsgewijze, ijle uitzaaiing
op de kweekbedden met vroeg overplanten van
de bibit in vergelijking met dichte uitzaaiing,
pluimsgewijze uitleggen en later overplanten, ver-
der met bemesting, zorgvuldiger bewerking en
verschillende padisoorten.
Het is te verwachten, dat in het vervolg meer
aandacht zal worden geschonken aan de boven
reeds genoemde demonstratievelden onder leiding
van Professor Treub. Begin igoi waren er 8 aan-
gelegd, waarvan 4 sawah's, deze laatste te Gom-
bong, Magelang, Modjowarno en Ponorogo. De
velden staan onder mandoers, die direct aan de
inlandsche hoofden hunner woonplaats onderge-
schikt zijn. Behalve eenige weinige vaste koelies,
wordt met betaalde daglooners gewerkt, zoodat
nergens de inlander eenige schade bij de proeven
kan hebben.
De sawahproeven bestaan voorloopig in een
beproeven van zaadwisseling, voornamelijk uit
hooger gelegen streken, dan uit een ijle sebaran
(1 kattie gaba ongeweekt per Q R. R.), al of
niet bemest, verder de toepassing van diepe grond-
bewerking, ook met geheel ijzeren ploegen, en
het ijl uitplanten op rijen. Bovendien zal de in-
vloed van de voorvrucht op het padigewas worden
gedemonstreerd.
De rijstcultuur in verband met den
economischen toestand van Java.
Wanneer men nagaat hoezeer de volkswelvaart
—
1) 25 pikol padi komt overeen met l2'/2 a
15 pikol bras.
 RIJST.
van Ned.-Indië, in het bijzonder van het dicht-
bevolkte Java, afhankelijk is van het welslagen
der rijstcultuur, dan zijn de bovenvermelde be-
moeiingen van het N.-L Gouvernement alleszins
verklaarbaar. Stelt men zich de vraag of de pogin-
gen van Gouvernementswege aangewend om de
productiviteit der rijstvelden te verhoogen veel
resultaat hebben opgeleverd, dan is men echter
geneigd deze vraag ontkennend te beantwoorden.
In de laatste 25 a 30 jaren is op weinig of geen
vooruitgang in de opbrengsten te wijzen. Beschou-
wingen dienaangaande vindt men in de verhan-
deling van den ingenieur J. Homan van der Heide,
„Over de volkswelvaart en het irrigatiewezen op
Java" en in eene voordracht van Mr. N. P. v. d.
Berg, „Over de economische belangen van Ned.-
Indië". Beide bevoegde beoordeelaars van den
economischen toestand van Java zijn van mee-
ning, dat de toename der bevolking dringend
eischt, dat de productiviteit van den bodem en
daarmede het resultaat van de landbouwnijverheid
verbetert. Terwijl echter de heer Homan v. d.
Heide verhooging van de rijstproducties voorna-
melijk tracht te bereiken door verbetering en uit-
breiding van het bevloeiingswezen en verbetering
van de afwatering der velden, verwacht de heer
v. d. Berg naast deze verbetering van het irri-
gatiewezen meer heil van algemeene verbetering
van het inlandsche landbouwbedrijf, niet alleen
van de rijstcultuur, maar ook van andere cultures.
De heer v. d. Berg is tevreden wanneer de rijst-
cultuur zooveel opbrengt als noodig is voor de
directe behoefte der bevolking, dus geen rijst be-
hoeft te worden ingevoerd.
De heer H. v. d. H. zegt „Hetgeen de heer
Holle voorstelde aangaande grondbewerking, be-
mesting, keuze van zaaizaad, uitzaaiing, planten,
wieden, enz. was alles even logisch als juist, daar-
over is men het op enkele punten na, algemeen
eens, maar dat zijn volhardende pogingen des-
niettemin teleurstelling baarden, is alleen te wijten
aan de omstandigheid, dat zij niet gepaard gingen
met eene algemeene verbetering en uitbreiding van
het bevloeiingswezen en eene stelselmatige verbe-
tering van afwatering der te bebouwen velden".
Naast dit programma van den heer H. v. d. H.
wenscht de heer v. d. B.: uitbreiding van de mid-
delen van gemeenschap naar gelang van de daar-
aan bestaande behoefte, den inlandschen land-
bouwer door raad en daad tot het besef brengen,
dat zijn belang medebrengt zijn akker beter te
bebouwen, bevordering van het ontstaan van par-
ticuliere landbouwondernemingen, het geleidelijk
staken van de gedwongen kofhecultuur in streken
waar ze eene ware verspilling van arbeid en eene
dure en drukkende belastingheffing voor den in-
lander is, het elders productiever maken van de
koffiecultuur door betere regeling en betaling, niet
voor den fiscus, maar voor de bevolking en gelei-
delijke vermindering der persoonlijke diensten,
zoo heeren- als desadiensten. Wordt dit programma
in zn geheel uitgevoerd, dan is er volgens den
heer v. d. B. geen reden om zich in de naaste
toekomst over den aanwas van Java's bevolking
bezorgd te maken.
De ondergeteekende is het met Mr. v. d. B.
eens, dat ook zonder directe verbetering van het
irrigatiewezen de sawah's op Java aanmerkelijk
meer kunnen opbrengen. Dat ze zeer veel minder
opbrengen dan in het belangrijke rijstland Laag-
Birma is echter niet bewezen.
495
Volgens het „Bulletin Economique de I'lndo-
Chine" N°. 24, 1900 (zie Teysmannia 11 de deel)
bedraagt de rijstproductie van Birma naar de op-
gaven van „the Agricultural Statistics of British
India" de volgende hoeveelheden padi per hectare:
op geirri j maximum 3013 K.G.
geerde < minimum 1588 „
, velden (gemiddeld
.2300 „
Noorden < , „
~. KT
in het fa
2 c
I maximum 2636
velden 1
minimum 6 »
1 gemiddeld 207 „
j maximum 2636 „
1
,
in het Zuiden . ° < minimum 1569 „
I gemiddeld 2102 „
Als het gemiddelde van de geïrrigeerde velden
komt men op eene opbrengst van circa 26 pikol
per bouw. Als padi zal echter hetzelfde bedoeld
zijn wat men op Java gaba noemt, zoodat men
ter vergelijking met Javapadi de opbrengst met
14 a ls°/o dienen te verhoogen. Men komt
dan op circa 30 pikol per bouw. Het gemiddelde
van Java op 25 stellende wint Birma het zeer
zeker, maar het verschil is toch niet zóó groot
als wel wordt voorgesteld.
Het blijft intusschen een feit en daarmede is
de ondergeteekende het geheel met Mr. v. d. B.
eens, dat door zorgvuldige cultuur, zelfs zon-
der verandering der gevolgde metho-
den, de opbrengsten der geïrrigeerde rijstvelden
op Java aanzienlijk kunnen stijgen. Dit blijkt
o a. uit eene proef door den ondergeteekende
vroeger genomen. Hij liet een stuk middelmatige
sawah, dat vroeger niet meer dan 25 a 30 pikol
padi zal hebben opgebracht, geheel op de inland-
sche wijze behandelen, zelfs met pluimsgewijze
uitzaaiing op het kweekbed, maar zorgde in de
eerste plaats voor goed zaaizaad, verder dat alles
met de noodige zorg geschiedde, dat de grond
niet te ondiep, maar ook weer niet te diep werd
bewerkt, dat geen enkel stukje onbewerkt bleef,
dat de bewerkte grond goed schoon was en water-
pas lag, dat op tijd werd overgeplant, op den
goeden afstand, dat op tijd werd water gegeven,
niet te veel en niet te weinig, dat de vogels niets
weghaalden enz. enz. Het gevolg was, dat 43
pikol per bouw werd gemaakt, eene toename die
men kan schatten op circa 5° proc. Het schijnt
dus meer de zorgeloosheid bij de uitvoering dan
het gevolgde systeem (hoewel dit ook van veel
invloed moet zijn), dat de gumiddelde opbrengst
der natte rijstvelden zoo laag doet blijven. Zoo-
lang de inlander niet meer doordrongen is van
de wenschelijkhcid elk onderdeel van de rijstcul-
tuur met overleg en zorg uittevoeren en minder
gaat opzien tegen wat extra-moeite, zullen verbe-
teringen van het gevolgde systeem weinig kunnen
uitwerken. Het ontbreekt den Javaan minder aan
kennis, dan aan de energie om van die kennis het
noodige voordeel te trekken. Onderwijs schijnt
ondergeteekende het middel daarin verbetering te
brengen.
Overzicht van de productie en den
handel. — Zooals reeds onder Inleiding is op-
gemerkt, is rijst het graan, waarvan de grootste
hoeveelheden als voedsel voor den mensch gepro-
duceerd worden en waarvan de cultuur in alle
warme streken der werelddeelen, waar voldoende
water aanwezig is, voorkomt.
In Z.-F'uropa is de productie het belangrijkst
in Italië, waar in de Po-vlakte van ongeveer
200.000 hectaren een productie van iets minder
 496
dan 10.000.000 hectoliter') ongepelde rijst (gaba)
wordt verkregen.
In Spanje (oostelijke kuststreek) worden onge-
veer 20.000 hectaren voor de rijstcultuur gebe-
zigd, in Portugal 4000, terwijl in de overige stre-
ken van Zuid-Europa, waar rijst geteeld wordt
(Rhone-delta, Griekenland enz.) de cultuur en dus
ook de productie van niet veel beteekenis is.
In N.-Amerika is de rijstproductie slechts in
het zuidoostelijk gedeelte der Vereenigde Staten
van eenig belang. De voor rijst gebruikte velden
bedragen niet veel meer dan ongeveer 60.000 hecta-
ren met eene productie van circa 60.000.000 K.G.,
waarvan het grootste gedeelte in Louisiana en ver-
der voornamelijk in Z.- en N.-Carolina en Georgia.
Hoewel de productie in die landen volgens de
medegedeelde cijfers niet groot is, werd vroeger
toch nog rijst van Carolina naar Europa uitge-
voerd. Deze gold aldaar voor de beste. De uitvoer
is echter geheel opgehouden en wat in Nederland
thans als Carolina-rijst verkocht wordt is Java-rijst
van goede kwaliteit.
In Z.-Amerika is de rijstproductie het belang-
rijkst in Brazilië, Vereenigde Staten van Columbia
en Peru. In Brazilië is vooral de Amazone-vlakte
een goed rijstland, waar volgens enkele autori-
1) Het gewicht van 1 H.L. van kafnaalden
voorziene ongedopte rijst (gaba) bedraagt
40—45 K.G., van onbehaarde rijst 50 K.p.,
terwijl het voor gepelde rijst op 72 —80 K.G.
verhoogd moet worden.
RIJST
teiten de rijst ook inheemsch is. Nergens in Zuid-
Amerika is echter de productie groot genoeg om de
consumtie geheel te dekken. In Brazilië en Columbia
wordt rijst, uit Azië afkomstig, ingevoerd.
In Australië wordt rijst geproduceerd in N.Z.-
Wales en Queensland, maar niet in voldoende
hoeveelheid om een handelsartikel te vormen.
Op de Sandwich-eilanden wordt veel rijst ge-
kweekt. Na suikerriet is rijst er de belangrijkste
cultuur.
Als rijstproducecrende streken in Afrika ver-
dienen genoemd te worden: Egypte, Senegal,
F'ransch Soedan, Madagascar, lic de la Réunion
en Mauritius, maar bijna overal aan O. en W.kust
van Afrika wordt door de inboorlingen rijst ge-
teeld. In Egypte is het vooral de Nijldelta en het
Fayoum, waar zooveel rijst geproduceerd wordt,
dat uitvoer, vooral naar Turkije, mogelijk is. In
de overige deelen van Afrika is de invoer meestal
grooter dan de uitvoer.
Het belangrijkste rijstproduceerend, rijstuitvoe-
rend en rijstverbruik-end werelddeel is ongetwij-
feld Azië, waar niet alleen op de meeste plaatsen
in eigen behoefte wordt voorzien, maar vanwaar
ook de andere werelddeelen een deel van de be-
noodigde rijst ontvangen. De noordelijke streken
uitgezonderd wordt in Azië bijna overal veel rijst
geproduceerd. China, Japan, Vóór-, Achter-Indië,
Indische Archipel, Philippijnen, Pcrzië en Klein-
Azië zijn allen rijstlanden.
Voor den uitvoer naar Europa en ten deele
ook naar andere werelddeelen zijn het meest van

Invoeren in Nederland (in tons van 1000 K.G.).

.
Jaren
Java Akyab Rangoon Bassein Moulmein en Perzië Saigon Bankok Japan Totaal

1891 .. 15-337 I4-505

16.071
42.054 22.938 3-251 7-953 106.038
1892 9.896 15.681 2.749 M., 900 P. 15.498 2.898
1893 .. 15.360 11.597
42.479
45.400 29.497 1.802 M. 14.865
2.922
11.691
109.094
130.212
1894.. 21.361 6-535 39-708 21.211 3-455 P- 98 8.291 100.659
1895.. 18.178 11.597 42.847 3i-i59 4.425 M., 170P. 2.064 25.589 136.011
1896.. 19.086 9.163 41.226 32-555 6.142 M. 7-055 115.227
1897 •• 540 22.756 36.095 41.280
1898 .. 13.004
22.976 7.624 58.927 55.580 2.371 M. 3-578
12.947
693
10.471
1.188
I37-093
152.937
1899..
1900..
28.296
24.905
7.902
7.719
37-309
27.328
35-135
52-745 ..
78 P.
1.833M., 278P.
8.702 M.r.
35.242
7.410
5-613
3-9'3
21.956 I73-564
3-969 136.691

Ti oer (in tons van 1000 K. G.) lit di onderstaan Ie ha- ens, voor zoover Ie opgave strekken.

u 1 rf
td Java Akyab Rangoon Bassein Moulmein Saij ;on u 3 Bankok Japan
>— 1

n.Eur. Totaal n. Eur. Totaal n. Eur. Totaal n. Eur. Totaal n.Eur. Totaal n.Eur. Totaal n. Eur. n. Eur. n.Eur-

1891II23.306 32-939!1149.300'I90.90o'492.ooo 897.500 1 10.300 110.300 67.200 99.200 30.100 395-500 73.600 10.000
18921 J 3-424 17.870! 133.100 189.900 457.000 879.200 1 12.900 112.900 73.100 96.500 172.400 557-500 64.300 18.100 5 8.4°°
1893'34-353 35-I76!! 99.000! 165.000479.000 1.063.000 I I I .ooo 124.000 49.000 90.000 122.600 654.800!!44-5°° 80.800J
1894 31.070 41.824 69.500! 191.200 425.900 949.000 121.600 153.300 60.400 101.600 82.000 560.400 78.700 69.900 79
1895 30.050 39-55o 124.100 205.900i420.400 866.000 113.300 113.300 95-500' 127.400 71.400 577.200 72.500 20.600
.s^
1896 28.490 33-120 89.300 136.500^04.600 985.000 116.500 116.500 106.100 142.900 50.700 492.600 45.700 37.400 88.7^
1897 14.782 16.282 50.900 107.500 388.000 1. 179.800 145.700 148.400 64.100 132.800 203.800 532.800 28.000 145.000
1898 40.082 47.712 78.000 174.400 506.400 1.323.200' 160.800 168.900 96.500! 158.600 168.600 630.500 51.000' 42.200
1899 46.727 54-354 141.000 196.000.504.600 1. 166.500 120.200 123.000 75.800! 114.300 171.800 679.600! 38.500
1900 31.200 34.400 91.700!i249.300378.500 1.438.000, 167.300] 167.300 104.000! 158.300,1163.700!5602.400!,65.400, 32.900 J88.200J d
 RIJST,
beteekenis: i«. Laag-Birma (Engelsch) met de
uitvoerplaatsen: Rangoon, Bassein, Akyab en
Moulmain. De oogst in Birma wordt geraamd
voor igoi op 2.035.000 ton (1 ton = 1000 K.G.)
tegen in igoo i.g00.000, 1899 1.600.000 ton, iBgB
1.900.0-0 en 1897 1.500.000 ton; 20. Cochin-
China (Fransch) met de uitvoerhaven Saigon;
3°. Laag-Bengalen met Calcutta als uitvoerhaven;
4°. Siam met Bangkok als havenplaats; 5". |apan
en 6°. Java.
De staat aan den voet der vorige bladzijde
(opgemaakt door de firma's G. Duuring en Zoon,
Dalen en Plemp, Kolff en Witkamp en Leonard
Jacobson en Zonen, makelaars te Rotterdam) geeft
een overzicht van den uitvoer van die landen en
van den invoer in Nederland over de jaren 1891
tot en met 1900.
Volgens eene opgave van de makelaars Valken-
burg en Dunnewold te Amsterdam hebben de aan-
voeren in FCuropa zich in 1900 verdeeld als volgt:
Engeland 186.000 ton, Duitschland 273.000,
Nederland 146.000, België 35.000, Denemarken
36.000, Frankrijk 134.000, Italië 2.000, Oosten-
rijk en de Levant 184.000, totaal ggó.ooo ton.
Hoewel Java volgens de cijfers in bovenstaan-
den staat rijst uitvoert, overtreft de invoer den
uitvoer toch ver, wat ook voor de overige eilanden
van den Indischen Archipel geldt. Tegenover een
invoer van 1. 108.000 pikol (alles als gepeld be-
rekend), grootendeels aangevoerd van Singapore,
Siam, Saigon en Hongkong zou, volgens de jaar-
lijksche handelsstatistiek van Ned.-Indië, in 1899
voor Java en Madoera een uitvoer staan van
732.000 pikol. In verband met een beteren of
minderen oogst loopt deze hoeveelheid nogal uit-
een. Op de marktwaarde van het ingevoerde pro-
duct is de dollarkoers in de landen van uitvoer
van invloed. Evenals bij de op Java zelf gepro-
duceerde rijst ') is die waarde aan vrij groote
schommelingen onderhevig. Begin 1901 was de
engrosprijs op Java voor i L kwaliteit bras ƒ8 a
8,50, 2" kw. ƒSO. 5,50, rijstmeel (minier) ƒ2 a 3
per pikol. De padi kostte toen ƒ2,20 de pikol,
een betrekkelijk hooge prijs. De ingevoerde rijst
is regelmatig iets lager in prijs dan de inlandsche.
De kwaliteit is trouwens ook minder. Is het ver-
schil groot, dan vindt ongetwijfeld een groot deel
der ingevoerde rijst haren weg bij Chineesche
groothandelaars tot vermenging onder Java-soorten.
In de Buitenbezittingen zou de invoer in 1597
hebben bedragen 1.502.000 pikol (de padi her-
leid naar het gewicht van gepeld product), waar-
van in de gewesten O.kust van Sumatra, Riouw
en onderhoorigheden en Palembang te zamen
1) Het Koloniaal Verslag van 1898 vermeldt
dienaangaande: De prijzen van het product
liepen als altijd zeer uiteen, niet alleen in het
cene gewest, vergeleken met het andere, maar
ook in verschillende gedeelten van een zelfde
gewest en bovendien naar gelang van den tijd
van het jaar of uit andere oorzaken. Volgens
de maandopgaven was in de meeste gewesten
de hoogste noteering voor witte rijst ƒ 7 a ƒ 8
per pikol (in eenige wdnige zelfs ƒlO a/11)
en de laagste ƒ2 a ƒ3. Over het geheel waren
de noteeringen over 1897 belangrijk hooger
dan die over 1896.
De handelsstatistiek van het Dep. v. Fin. over
iBg7 neemt als gemiddelden prijs aan ƒO,OB
per K.G. gepeld en ƒ0,05 ongepeld product.
497
ruim i m'llioen pikol, namelijk respectievelijk
655.000, 183.000 en 145.000 pikol. Ook in Atjeh
en onderhoorigheden waren de rijstinvoeren be-
langrijk; op de plaatsen aldaar, waar havenkan-
toren bestaan, werd van buiten Ned.-Indië, uitslui-
tend uit Penang en Singapore, ingevoerd 112.000
pikol, terwijl in de overige gewesten, altijd vol-
gens de betreffende handelsstatistiek, de cijfers
beliepen: Sumatra's Westkust 40.000, Banka en
Billiton 33.000 en 51.000 pikol, Wester- en Zuid-
Oosterafdeeling van Borneo 38.000 en 46.000 en
Oostgedeelte van den Archipel 164.000 pikol. De
uitvoer van de Buitenbezittingen was onbeduidend.
Niettegenstaande den grooteren invoer is de rijst-
productie op de bouwgronden der inlandsche be-
volking eene zeer aanzienlijke. Voor de gouver-
nements-residentiën van Java en op Madoera wordt
deze in ißgg geschat op 75.000.000 pikol padi,
afkomstig van 3. 161.273 bouws (23,75 pikol per
bouw). De waarde van die padi is minstens even
groot als van alle uitgevoerde produkten bij elkaar.
Het is alleen aan de groote consumtie tengevolge
van de dichte bevolking toe te schrijven, dat zoo-
veel meer moet worden ingevoerd als uitgevoerd.
Er bestaat bij sommigen zelfs vrees, dat op den
duur de rijstproductie niet in overeenstemming zal
blijven met de toeneming der bevolking.
De rijst, die van Java naar Nederland en den
vreemde wordt uitgevoerd (ongeveer 3/4 naar Ne-
derland), is voor het grootste gedeelte afkomstig
uit de residentie Cheribon en van particuliere
landerijen in de residentie Batavia. Deze uitge-
voerde rijst is van veel betere kwaliteit dan het
ingevoerde product en daar voor superieure kwa-
liteit in Nederland hooge prijzen betaald worden
en het verschil op Java tusschen den prijs van
mindere en betere rijst niet zóó groot is, is het
duidelijk, dat het loonend kan worden mindere
rijst in- en de beste uit te voeren.
De in Nederland (Amsterdam en Rotterdam)
aangevoerde Java-rijst is gemiddeld de beste van
alle ingevoerde rijstsoorten en maakt in verband
daarmede ook de hoogste prijzen. In ißgg, toen
de prijzen vrij goed waren, kon per 50 K.G.
_: ƒ 8 worden gemaakt, terwijl Birma-rijst slechts
_■ /4V2 kon bedingen. Daarbij moet echter in
aanmerking worden genomen, dat de aangevoerde
Java-rijst slechts cene geringe napelling behoeft
te ondergaan om voor de consumtie te kunnen
dienen, en die van Birma nog in het geheel niet
gepeld en slechts ten deele gedopt is.
Na de Java-rijst is die van Japan de beste.
Deze gold in ißgg _: f 7.
Een gedeelte van de Cheribon-rijst wordt niet
zooals de overige Java-rijst in Amsterdam of Rot-
terdam door tusschenkomst van een makelaar
(meestal op aflading) verkocht, maar te Batavia
bij inschrijving verkocht. Deze verkoop geschiedt
dan per kojang (zie KOJANG) van 27 pikol. De
„Kandanghauer", een der bekendste merken, bracht
in het laatst van Augustus iSgg ƒl9B op tegen
ƒ259 in 1898,7242 in 1897 en ƒl7O in 1896.
„De Indramajoe-West" ') bracht ± ƒ207 op tegen
ƒ232 in 18985/230 in 1897 en/162 in 1896.
Bij de verkoopen in Nederland scheidt men de
Java-rijst in de kwaliteiten Java-tafel en Blanke
lava als betere soort en Ordinaire Java, zooals
de naam aanduidt, als mindere.
1) Evenals Kandanghauer een particulier land
in Cheribon.
3-*
498 RIJST,

De koopers van de Java-rijst en andere rijst-
soorten op de Nederlandsche maikt zijn meestal
bezitters van rijstpcllerijen, o. a. in de Zaanstreek.
Deze verkoopen het gepelde en bewerkte product
weer aan tusschenhandelaars en winkeliers.
Museum te Haarlem over de samenstelling van
Indische voedingsmiddelen onder leiding van Dr.
M. Greshoff door den heer J. Sack zijn verricht,
is de samenstelling van Java-rijst uit den handel,
rijstmeel, kleefrijst of witte ketan, kleefrijstmeel

—
Samenstelling, Voedingswaarde, Ge- of ketanmeel en zwarte kleefrijst of ketan, als in
bruik. Volgens de uitkomsten der onderzoe- onderstaand staatje is aangegeven (alles in pro-
kingen, die in het laboratorium van het Koloniaal centen):

Koolhy-
Stikstof Voedings-
draten be- Asch
Stikstof X 6,25 Vet Vezelstof Water
rekend als (ruwasch) cijfer
z.g. eiwit zetmeel

[ava-rijst uit den

handel I-I3 7.06 0.60 80.27 0.51 1.50 10.09 121

1.05 6.56 0.20 77-36 0.50 0.48 14.84 114

kleefrijst of witte
ketan 1.23 7.69 O.30 77.92 o.55 0.64 13.00 121

ketanmeel ...
Cleefrijstmeel of
1.30 8.13 O.80 73.12 0.26 0.70 13.68 120

iwarte kleefrijst
of ketan .... 1.21 7.56 i.6g
Onder voedingscijfer wordt verstaan de som
van eiwit, vet en zetmeel, resp. vermenigvuldigd
met 5,5, 2,3 en 1. Aangenomen wordt dus dat eiwit
5,5 en vet 2,3 maal zooveel waard is als zetmeel.
Verder wordt bij de opgave opgemerkt dat rijst-
meel op Java tepoeng bras en ketanmeel te-
poeng siam" l) genoemd wordt.
Het spreekt vanzelf, dat de samenstelling van
rijst evenals die van andere granen niet constant
is, evenmin voor dezelfde variëteit als voor ver-
schillende variëteiten. De wijze van cultuur, de
aard van den grond, het klimaat enz. zijn facto-
ren die op de samenstelling invloed uitoefenen.
Een uitvoerig onderzoek over de samenstelling
i) Dit wordt van Bangkok aangevoerd en
dient veelal tot bereiding van gebak.
72.48 i.ii 0.82 15-33 118
en de voedingswaarde werd ingesteld
van rijst
door Dr. P. A. Boorsma (zie Geneesk. Tijdschr.
voor Ned.-Indië, Dl. 39, afl. 5 en 6), welk onder-
zoek rekening houdt met de vraag of het optre-
den van beri-beri in eenig verband kan staan
met rijstvoeding, wat door sommigen is beweerd.
Terwijl door den een de meening wordt uitge-
sproken, dat bedorven rijst de uitbreiding der
beri-beri bevordert, meent de ander, dat geheel
gepelde dus afgewerkte rijst, als hoofdvoedsel ge-
bruikt, het ontstaan van deze ziekte in de hand
werkt, dat althans roode rijst, die het zilvervliesje
nog bevat, in dat opzicht een beter voedsel is
dan de volledig gepelde witte rijst.
Boorsma vond als gemiddelde samenstelling van
sawah-padi en die van de weefsels afzonderlijk
het volgende:

Ruw eiwit
Water (stikstof O pi. kool- Kleurstof Asch
Vet Zetmeel Cellulose
hydraten
X 6,25)

fitte rijst
(iaba: 13-72 6.71 2.08 51.06 9.69 2.58 5-2
bestaande uit:
24 % kaf 12.50 3-13 2.7 35-o 2.1 «7-5
7 % vlies 13.20 11.25 14.6 8.5 IO.O
9.8
69 % kern 14.10 7.50 0.6 74.0 1.0 2.0 0.55
oode rijst
bestaande uit:
(24 % kaf)
6 °/0 vlies 12.9 15.0 15.4 10 i 22 10
70% kern 13-5 7.82 0.6 71.0 1.0 3-5 0.6
ifitte ketan
bestaande uit:
(28 0/0 kaf)
7,5 7o vlies 14-5 11.50 13.0 10 ? 9.0
64,5 o/o kern 14.8 7.38 0.7 70.0 1.0 3-9 0.65
 —
RIJST. 499

De opgegeven verhouding geldt alleen voor Daarvan was in water oplosbaar: kali 6.8%, kie-
gevulde padikorrels. Daar iedere rijstpluim on- zelzuur 1.2% ■).
ontwikkelde korrels bevat, soms in groote hoe- Rijst is dus het graan, dat het meest als voedsel
veelheid, verkrijgt men meestal meer kaf. Verder voor den mensch wordt gebruikt. Voor milliocncn
is van belang, zegt Boorsma, dat de cijfers be- is het zelfs de bijna uitsluitende voeding, ongeveer
trekking hebben op volwassen sawah-padi; de zooals in Nederland bij de mingegoede arbeiders-
samenstelling van padi, op gagavelden geoogst, bevolking brood en aardappelen bij elkaar. Toch
wijkt mer-rbaar af. Boorsma vond zulke padi van is de voedingswaarde betrekkelijk niet hoog en
minder gehalte, althans wat eiwit betreft, dan die moeten daarom zeer groote hoeveelheden gebruikt
van geïrrigeerde velden. worden om aan de behoeften van het lichaam aan
Onder de niet bepaalde bestanddeelen vallen verteerbaar eiwit en ten deele ook aan vet te vol-
te vermelden pentosanen en lecithine. Deze komen doen. In werkelijkheid worden ook door de rijst-
echter alleen in het kaf of in de zemelen voor. ctcnde bevolking van Indië en China groote hoe-
Bij ketan vond hij weinig meer oplosbare veelheden gegeten. Men zegt, dat een Maleische
koolhydraten dan bij gewone rijst, wat anderen arbeider van Achter-Indië maandelijks 28 K.G.
meenen gevonden te hebben. gebruikt, een Siamees zelfs 32 K.G. en Japanners
Voor de samenstelling der reinasch werd ge- en Chineezen ook niet minder dan I K.G. per
vonden, wat betreft hare hoofdbestanddeelen, bij: dag consumeeren. In de gevangenissen op Java
is het rantsoen 3/ t K.G. per dag.

reinascK
Om zich een juist denkbeeld te vormen van de
kern voedingswaarde is eene vergelijking met die van
aardappelen en gebuild tarwemeel resp. wittebrood

Geïsolrd
van waarde. In de eerste plaats behoort dan het

0.52% 53 4.2 l.I H-o

o
II. 22
gehalte aan eiwit, vet en koolhydraten in die
voedingsmiddelen bekend te zijn en op water-
vrije droge stof te worden berekend en in de
(met
l | l f

tweede plaats dient met de verteerbaarheid reke-

ning te worden gehouden.
Stelt men het gehalte van watervrije rijst (bras)

vlies asch) op 9.1% eiwit, l.o°/0 vet en 88.0% koolhydraten,

zoo kan men de aardappelen ongeveer stellen op

Geïsolrd 8.7% 5.0 5.0 2.4 7.90/0 eiwit, 0.6% vet en 84.0% koolhydraten en
46 '5-5 IO.O 27 tarwemeel op 13.5% eiwit, 1.8% vet en 82.7%
koolhydraten. De verteerbaarheid bij rijst werd
(met
f I I |

voor eiwit, vet en koolhydraten respectievelijk

gevonden (König, Die menschlichen Nahrungs-
und Genussmittel) 79.6%, g2.g°/o en 99- 10/o, D j
asch) aardappelen 67.g%, g6.3°/o en 92.4°'d, bij witte-
brood 74.3V0, vet niet bepaald en 98.o0/o- Deze

Gaba 1.4% 44.8 2.4 6.0 2-5 16.0

2
II. 26
cijfers zijn gevonden bij vergelijkende proeven,
waarbij deze voedingsmiddelen uitsluitend werden
toegediend. Gemengd met ander voedsel zouden
(met de cijfers wellicht iets anders geweest zijn.
Volgens bovenstaande cijfers is het gehalte aan
voedende bestanddeelen bij rijst iets hooger dan

max. min. max. min.

bij aardappelen, maar minder dan bij tarwemeel.
Wat verteerbaarheid betreft (de geringe hoe-
veelheid vet legt hierbij geen gewicht in de schaal)
wint de rijst het echter, ook van het wittebrood.

Phosprzu IJzeroxyde Calciumoxyde

Met het oog op de beteekenis van rijst als een
voedingsmiddel meer in het bijzonder voor tro-

Magnesia Kali
pische landen, waar moeilijk verteerbaar voedsel
eerder digestie-stoornissen veroorzaakt dan in een
koeler klimaat, is deze gemakkelijke verteerbaar-
heid een punt van groot gewicht. In elk geval
Volgens een onderzoek van den ondergeteekende blijft echter rijst evengoed als aardappelen en
werd bij eene productie van 43 pikol luchtdroge brood eene eenzijdige voeding. Men krijgt te veel
padi per bouw 63 pikol droog stroo (damèn) ge- koolhydraten in verhouding tot eiwitstoffen en
produceerd, dus 40.6% padi op het gewicht dei- vermoedelijk ook vet te verteeren. Het is dus ge-
planten berekend. wenscht naast rijst een eiwitrijk voedsel als vleesch,

'
Het betrof eene soort padi boeloe (van kaf- visch of wel booncn te gebruiken 2), hetgeen dan
naalden voorzien) die 87.5% gaba bevatte, dus ook gewoonlijk, zelfs door de armste inlanders'
12.5% merang. Per bouw werd dus naast 43 pikol gedaan wordt. Mager rundvlcesch bevat, op droge-
padi en 63 pikol gewoon stroo 37.6 pikol gaba
en 5.4 pikol merang (kort stroo, waaruit de gaba
stof berekend, ±87% eiwit en ee_ 8% vet, en
is verwijderd) verkregen. In de merang werd 0.5% i) De samenstelling van Europeesch rijst-
stikstof bij 15.g% water gevonden, terwijl eene pelmeel (dëdëq) kan men stellen op: water
analyse van het op het veld achterblijvende stroo 1 1.5 %, ruw eiwit g.0%, vet 7.3%, koolhydra-
het resultaat opleverde: water 10.2%, stikstof ten 54.8%, ruwe celstof 10.7%, asch 6.7%.
0.36%, asch 18.4%. In de asch kwam voor: phos- 2) Klapperolie kan o. a. in het tekort aan
phorzuur 0.2%, kiezelzuur 81.0%, kali g.8%. vet voorzien.
500 RIJST. — RIJSTTAFEL.
daarvan is ongeveer g7% en 81% verteerbaar. het mesten van varkens gebruikt en staat, wat
Er behoeft in verband met deze cijfers niet veel voedingswaarde voor vee betreft, zelfs hooger dan
vleesch bij de rijst gebruikt te worden om de de rijst zelve, dit laatste in verband met het aan-
voedingsverhouding aanzienlijk te verbeteren. zienlijk hooger vetgehalte, circa 8 <•/„, naast circa
Boorsma maakt in zijne verhandeling over Rijst 9 °/o ruw eiwit en 55% koolhydraten.
1. c. de opmerking, dat de rijst zóó arm is aan Het rijststroo vindt volgens Scmler o. a. toepas-
anorganische verbindingen, dat niet genoeg sing voor papierbereiding, waarvoor het zeer ge-
voedingszOuten aanwezig zijn om aan de behoef- schikt is. De waarde van rijststroo als veevoeder
ten van het lichaam ook in dat opzicht te voldoen. doet niet onder voor stroo van andere granen '),
Dit tekort moet dan eveneens door de nevenvoe- zoowel dat van bergrijst als dat van sawahrijst.
ding worden aangevuld. Het eerste schijnt echter van iets minder gehalte
Om gewone rijst voor het gebruik gereed te te zijn dan het tweede. Aan verteerbare voedings-
maken wordt deze op Java gaar gestoomd. stoffen overtreft het rijststroo zelfs het haverstroo.
Dit geschiedt in een trechtervormig, bamboezen Gevonden werd bij een onderzoek in Japan:
mandje, koekoesan genaamd, geplaatst in den Stroo van Stroo van
hals van een koperen ketel, den zoogenaamden sawahrijst bergrijst
dandang. Somtijds wordt echter de rijst een- Ruw eiwit 3,2 proc. 3,0 proc.
voudig in een aarden pot gekookt, wat echter Koolhydraten 36,1 „ 31,6 „
het bezwaar heeft, dat zij licht aanhakt, hetgeen
bij het stoomen in een koekoesan niet mogelijk
Ruw vet 0,9 „ 1,1 „
Het stroo behoort dan in den vorm van haksel
is. De rijst wordt opgedischt in een zoogenaamde bij ander voeder te worden gegeven, wat op Java
tjëting, een open, eenigszins eng toeloopend bij de cavalerie ook geschiedt.
mandje van fijn gevlochten bamboe. Litteratuur: De Sturler, Landbouw in N. Oost-
De korrels van de kleefrijst (ketan) verliezen Indië; v. Gorkom, Oost-Indische cultures, l c deel
bij het koken in water hun vorm en worden kle- en supplement; Semler, Die tropische Agrikul-
verig. Men maakt er eene soort brij (boeboer) tur; Sollewijn Gelpke, Verslagen over de padi-
van of men gebruikt de ketan voor het maken cultuur in de afdeeling Ngrowo; Sollewijn Gelpke,
van gebak. De rijstkultuur in Italië en De rijstkultuur op Java
Behalve als voedsel voor mensch en dier dient in Bijdr. t. t. 1. en vlk. v. Ned.-Indië, g,J deel,
de gewone rijst nog voor de bereiding van rijst- 1874; v. Gorkom, Rijst, in Beschrijvende catalo-
stijfscl of bedak (poudre de riz), gebruikt voor gus v. h. Koloniaal Museum; v. Hasselt, Volks-
waschstijfsel, appretuur van weefsels en papier en beschrijv. van M.-Sumatra; Snouck Hurgronje, De
kosmetiek. In Europa wordt voor de bereiding Atjehers; Jacobs, De Badoej's; A. W. Nieuwen-
van rijststijfsel de gebroken rijst eerst uitgetrokken huis, In Centraal-Borneo; Ling Roth, The Natives
met zwakke loog, dan gewasschen en gezeefd en of Sarawak and British North-Bornco; K. F.
de in het water bezonken stijfsel (zetmeel), na Holle, De Vriend van den Javaanschen landman,
zooveel mogelijk van het water bevrijd te zijn, 14 deeltjes; K. F. Holle, Bijdrage tot de kennis
gedroogd en in den voor den handel gewenschten der ziekten en plagen van het padigewas; K. F.
vorm gebracht. Door menging met kleurstoffen Holle in Tijdschrift voor Nijverheid en Land-
wordt een mengsel verkregen, dat voor het verven bouw in N.-Indië, deel 12—28; Mayer, Een blik
van geweven stoffen kan dienen. in het Javaansche volksleven, 2e deel; Mayer, De
Bij de in Indië bereide rijststijfsel (zie BEDAK) Javaan als landbouwer en veefokker; H. C. H.
worden de kleefstof en andere bijmengingen van de Bic, De Landbouw der inlandsche bevolking
het rijstzetmeel, opgelost door de rijst met water op Java; Koningsberger, Schadelijke en nuttige
te laten gisten, waarbij verzuring plaats heeft. insecten van Java; Wcrner und Körnicke, Die
Rijstmeel wordt gebruikt voor de bereiding van Getreide-Arten; Amory Austin, Rice: its cultiva-
raggi (zie aldaar). Van gewone rijst en ketan maakt tion, production and distribution in the United
men ook nog gebruik voor het maken van tapej States and foreign countries; Koloniaal Verslag;
(zie aldaar), uitvoerig beschreven door Vorderman De Bussy, Jaaroverzichten van den handel in kolo-
in Geneeskundig Tijdschrift voor N.-Indië, deel niale producten, enz.
33, afl. 3, 1893, nader onderzocht door Went en <'. |. V. LOOKEREN CAMrAGNE.
Prinsen Geerlings (Archief voor de Java-suiker- RIJSTPAPIER." Zie PAPIER.
industrie, jaargang 1894, p. 529), een product, RIJSTTAFEL. De rijst, het voornaamste voed-
dat o.a. dient bij de bereiding van arak. sel van de Indo-Maleische volken in Zuid-Oost-
De kleefrijst is meer dan gewone rijst geschikt Azië en den Aziatisch-Indischen archipel, is van
voor de bereiding van alkoholische dranken, hoe- de zich in die streken vestigende Europeanen,
wel ook de gewone rijst daarvoor wordt gebruikt. vooral van de Nederlanders en hunne afstamme-
De Japanners maken er den rijstwijn, z.g. sake lingen, het hoofdbestanddeel der tafelgerechten
van, waarvan jaarlijks millioenen hectoliters ge- geworden. De rijst vormt bij de mingegoeden
produceerd worden, en de Chineezen eveneens doorgaans, even als bij de inlanders, de hoofdspijs
eene soort wijn. Deze heet lo tsioe en is in der drie dagelijksche maaltijden; terwijl ze in het
vele Chineesche warongs in het binnenland van huisgezin der gegoede Europeanen als regel althans
Java verkrijgbaar. Dit product schijnt meestal op voor één maaltijd, dien omstreeks het middaguur,
de hoofdplaatsen bereid te worden en dan ver- ook den hoofdschotel uitmaakt.
zonden. Is nu zulk een dagelijksch rijstmaal bij den
De bruine kleur van Japansche soya is afkom- gewonen inlander en den armen Europeaan hoogst
stig van geroost rijstcmcel. eenvoudig, wijl de rijst daarbij slechts gekruid
De afval van de bereiding van rijst dient ten
slotte nog voor veevoeder. In Europa is het rijsl- 1) Zie Dr. O. Kellner, Die Zusammensetzung
pelmeel, Jav. dëdëq, onder den naam rijstvoeder- und Verdaulichkeit des Reisstrohes, in Die land-
meel bekend. Het wordt voorul met succes voor wirtschaftlichcn Versuchsstationen, Bd. 37, bl. 23
 RIJSTTAFEL.
wordt door wat Spaansche peper, een gedroogd
of gebakken vischje, een stukje gedroogd vleesch
of eenige saus uit kerrie of groenten gekookt
(1 od e h), zoo is daarentegen bij den meergegoe-
den inlander en Europeaan deze rijstmaaltijd dooi-
de zeer talrijke en afwisselende bijgcrechten, welke
daarbij worden opgediend, een rijk voorziene disch
geworden.
Het bestaan van geheele kookboeken, bijzonder
behandelende die verschillende gerechten, hunne
samenstelling en toebereiding, bewijst wel de groote
verscheidenheid daarvan, doch tevens de onmoge-
lijkheid in een werk als dit een eenigszins volle-
dig denkbeeld van de rijsttafel te geven. De vol-
gende beknopte schets moge dus volstaan.
De rijst zelve wordt voorgediend na vooraf
behoorlijk te zijn uitgewasschen en gekookt of
gestoomd, zoodat de korrels, hoewel gaar, vrij droog
zijn en niet aaneen mogen kleven tot eene vaste
massa. Bij de rijst dienen verschillende sausen,
waarvan de meest algemeene wel is de kerriesaus,
het aftreksel van den Curcuma-wortel; voorts ver-
schillende groentesausen (sajoran), eveneens
mcestijds naar het hoofdbestanddeel genaamd als
b.v. sajor lodeh (van verschillende groenten),
sajor assem (van tamarinde en spinazie (bajem),
sajor kloeak, enz. Vleeschschotels worden in
hoofdzaak gevormd door kip of rundvleesch, beide
ook veel tot gehakt (frikadel) gemaakt. Kip (ajam)
wordt op allerlei wijze toebereid: gekookt, ge-
braden, ingewreven met kerrie en allerlei krui-
den. Kip in stukken gesneden met dikke uit
verschillende kruiden bereide saus wordt ajam
besengeh genoemd. Ofschoon in mindere mate,
worden ook van eenden (bebèk) soortgelijke
schotels gemaakt.
Varkensvleesch komt voor in den vorm van
dobbelsteenljes geroosterd op bamboestokjes (het
is de zoogenaamde sesa té, die echter ook van
andere vleeschsoorten gemaakt wordt). Hier zij
ook vermeld de dengdeng, zijnde dunne lapjes
rund-, buffel- of hertenvleesch, ingewreven met
kruiderijen, in de zon gedroogd en voor het ge-
bruik rrnrr tafel in olie of boter gebraden.
Verschillende zee- en riviervischsoortcn vormen,
gekookt, gebakken of in een kerriesaus voorge-
diend, zeer gezochte bijschotels. Ook de als han-
delsartikel in gedroogden toestand te verkrijgen
vischsoorten— voor den inlander vaak zijn eenige
dierlijke spijs bij de rijst— komen als bijscho-
tels voor. Garnalen en krabben (oedang en ke-
p i t i n g) gekookt en met Spaansche peper bereid,
of gehakt en in de eigen schalen voorgediend,
vormen ook menigen schold.
Van eierspijzen als gewone schotels moeten ge-
noemd worden ommelettes en vooral gezouten en
hard gekookte eendenderen (telor as sm).
Bij dit alles komt nu eene geheele reeks van
kleinere schoteltjes, de zoogenaamde sambalans
van den meest verschillenden aard, waarvan de
Spaansche peper, kokosnoot en ook soya en
trasi (ook een produkt van visch, vrij onwel-
riekend doch wegens den smaak onontbeerlijk)
een bestanddeel uitmaken. Wij noemen slechts
levertjes van kippen, zeer kleine garnalen en ge-
droogde vischjes (de Makasaarsche roode visehjes),
gezouten vischkuit (troeboek genaamd); ta-
ngée (ontkiemde katjang idjoe) (Phaseolus);
gebraden terong (vrucht van eene Solanum-
soort); peteh (boonen van I'arkia); kroe-
poek (bereid van gedroogde tot poeder gestampte
— RIJSTVOGEL. 501
garnalen); gepofte of in de aren gekookte maïs
(dj a gong). Van de kruiderijen (boemboe-
bo cm boe) in al deze spijzen voorkomende, zijn
de voornaamste: laos (galanga); djahé (gem-
ber), uien, knoflook, ketoembar (komijn); djin-
te n (karwei), curcuma, enz. Confituren (m an i-
san), zooals van tamarinde en mangga-vrucht,
zuren (atjar) van Europeesche of Indische her-
komst, zijn almede een gezochte toespijs; terwijl
voor de echte liefhebbers, wien al de in de spij-
zen voorkomende kruiderijen nog niet prikkelend
genoeg zijn, afzonderlijke schoteltjes met fijnge-
wreven Spaansche peper gereed staan. Het spreekt
wel van zelf, dat, bij deze groote verscheiden-
heid, voor elk bijzonder rijsttafelmaal slechts eene
keuze uit de vele in aanmerking komende scho-
tels en toespijzen kan gedaan worden. Bij goede
keuze en toebereiding is de hier beschreven rijst-
tafel een disch, waaraan de nieuw aangekomene
zich spoedig gewent en ze weldra als bijzonder
smakelijk waardeert, zoodat feitelijk de rijsttafel
het hoofdmaal in Indië is. Buiten Ned.-Indië
schijnt door den Europeaan van de rijsttafel min-
der werk gemaakt te worden; vooral is dit het
geval in de Britsch-Indische koloniën. In Neder-
land is de rijsttafel bij vele Indische familiën in
eere, en men kan tegenwoordig in onze steden,
bepaaldelijk te 's Gravenhage, eene ruime keuze
der ingrediënten bij de kruideniers aantreffen;
echter blijft de Nederlandsche rijsttafel slechts
eene gebrekkige vertooning der echt-Indische.
Wie meer uitvoerig de rijsttafel beschreven
wenscht te zien, zij verwezen naar Indische kook-
boeken, b. v. Oost-Indisch kookboek (G. Kolff en
Co. Batavia); voor eenvoudiger rijsttafels heeft
men 't kookbockje van Mevr. G. G. Gallas (Nij-
megen, bij IL C. A. Thieme, 1878). Wetenschap-
pelijke studiën over dit onderwerp zijn vooral
door Dr. A. G. Vorderman te Batavia gemaakt.
Zie voorts bij VOEDINGSMIDDELEN.
RIJSTVOGEL. leder kent dit fraaie vogeltje,
zoo groot als onze huismusch, met rooden snavel
en witte wangen, buik grijspurperkleurig, stuit
en staart zwart. Oorspronkelijk inheemsch op Java,
thans ook op Sumatra een vrij onwelkome gast
voor den rijstbouwenden inboorling. Bij naderen-
den oogst ziet men ze, in zwermen san honder-
den, als dichte wolken boven de rijstvelden zwe-
ven; zij zouden aan het gewas groote schade toe-
brengen, indien niet de inlanders, naar de grootte
van het veld een of meer, op hooge bambocpalen
staande wachthuisjes bouwden en in alle richtin-
gen dunne bamboestokken plantten, waarover tal-
rijke draden loopen, allen samenkomende in het
wachthuisje; aan deze draden hangen droge bla-
deren, gekleurde lappen, poppen, klepperende
houtjes en dergelijke schrikwekkende voorwerpen;
vertoonen zich nu de rijstvogels dan wordt in de
wachthuisjes aan de draden getrokken en het gan-
sche veld verandert irr eene ratelende en kleppe-
rende en bont bewogen massa, die de verschrikte
vogels verjaagt. Na den oogsttijd kunnen zij zich
vergasten aan de enkele vergeten aren en aan
het zaad van het dan overal welig opschietend
onkruid; door dit laatste zijn ze weder nuttig voor
den landbouwer. Wanneer op de rijstvelden niets
te halen is, leven zij paarsgewijze en voeden zich
met allerlei zaken, vruchten, wormen en kleine
schaaldieren, leven in tuinen, boschjes en huizen;
dan worden de 6 ri 8 witte eieren gelegd in
nesten van allerlei vorm afhangende van de ver-
502 RIJSTVOGEL. — SAGA.

schillende nestplaatsen. Op Java heet deze vogel
Glate of Gëlatik ofPadda; de laatste naam
is volgens v. Rosenberg ten onrechte in verband
gebracht met het Maleische woord voor rijst. De
naam Gla tik zal wel eene verbastering zijn van
Glate of Gëlatik, tegelijk met den vogel naar
Padang's omstreken overgebracht. Deze Rijstvogel
draagt in de wetenschap den naam van Amudina
oryzivora.
RIJSTWORTEL („REISWURZEL", CHIEN-
DENT). Materiaal voor de vervaardiging van bor-
stels en vegers. Het gelijkt in uiterlijk op akar
wangi (I, 16) en komt trouwens van hetzelfde
plantengeslacht; het zijn de (reukelooze) geschilde
wortels van verschillende Andropogon-sooxten,
meest uit Mexico. Eene zeer goede soort komt uit
N. Italië, deze is van Andropogon Lschaemum L.
en Chrysopogon gryllus Trin. afkomstig. De
eigenlijke handelsnaam, waaronder Mexicaansche
rijstwortel te Londen en Hamburg aan de markt
komt, is Zacaton.
RIJSWIJK. Zuidelijke wijk van Batavia, niet
haar naam ontleenend aan het bij 's Gravenhage ge-
legen plaatsje, maar aan een aldus geheeten fortje,
dat in 1656 werd opgetrokken ter plaatse waar
zich thans het marine-hótel of de cavalerie-kazerne
bevindt. Er werden 5 forten gebouwd tegen de
strooptochten van de Bantannners, die in den loop
van dat jaar de vijandelijkheden tegen de Com-
pagnie op 't onverwachts hadden hervat. Soute-
lande o. a. heette naar „de bracke gronden in
dewelcke dat fort is liggende". Batenburch was
gemaakt „van een tempel eenige jaren voorleden
door de Chinezen tot haere duy vel-dienst gebouwd".
En Rijswijk lag „in de rijsvelden", die men tegen-
woordig rijstvelden noemt. (T. Bat. Gen. XVIII,
bl. 328).

s
SAAS. Zie HARING. doch niet zeer duurzame dakbedekking en dienen
SABAJOE. Zie HAMPALA. tot het inpakken van goederen.
SABAMBAN. Behoorende tot de Tanah Boem- SADENG. Jav. Zie SADANG.
boe, deel van de afd. Pasir en de Tanah Boemboe, SADI-LATA. Jav.
res. Zuider- en Oosterafd. van Borneo, is een Androgmphis puuicululu Nees, fam. Acantha-
zelf besturend landschapje, gelegen aan de Z.O. cene. Een zeer oud en nog heden gebruikt Indisch
kust van Borneo en begrensd door het landschap kruid, o. a. tegen slangebeet. Reeds in de Scrat
Batoe en de afd. Martapoera. Het heeft een opper- Rama wordt verhaald, hoe Rama dit sadi-lata ter
vlakte van slechts 3 □ g. m., terwijl de geringe genezing aanwendde, toen hij en zijn leger ge-
bevolking, bestaande uit Maleiers en Boegmeezen, troffen waren door het vergift van een slang,
zich voornamelijk op de vischvangst toelegt. Het waarin Raden Indradjet zich gemetamorphoseerd
wordt bestuurd door een hoofd met den titel had. In de Serat Manikmaja heet de plant sam-
pangéran. bilata. Dr. Boorsma isoleerde uit de bladeren
SABELO. Zie AROENG. dezer plant de kristallijne bitterstof andrographid;
SABETA. Maleische naam voor een kever- voorts bevatten zij een zeer hoog gehalte aan
larve, die in palmstammen leeft en gegeten wordt; kalizouten, waarop bij vele planten dezer familie
mogelijk is het Calandra ferruginea. het gebruik als inwendig geneesmiddel berust.
SABI. Bat. Zie SESAWI. SADING. Oost-Java. Zie SADANG.
SABRANG KADJOE. Mad. Zie OEBI KAJOE. SADJIRA. District van de contróle-afdeeling
SACCA-KOFFIE. Het gedroogd en geroost Lebak-kalèr, regentschap en afd. Lebak, res. Ban-
vruchtvleesch der koffiebes, soms als (waardeloos) tam; met eene oppervlakte van 42.136 hectaren.
koffiesurrogaat gebruikt, op de wijze van cichorei. Het district telt 58 desa's.
SACCHARUM. Zie GLAGA. SAÈH Soend. Zie GLOEGA.
SADAGORI. S kno. Zie SIDAGOERI. SAFFLOER. Zie KASOEMBA.
SADANG. Rivier, ontspringende in het Toradja- SAFFRAAN. Zie KONKOMA. Het zijn de
gebergte in Centraal-Celebes. De atlas van Stern- stempels uit de bloemen van Crocus sativus L.,
fort en ten Siethoff, blad Celebes (igoi) geeft fam. Lridncene. Ruim 100.000 bloemen zijn noo-
deze rivier over bijna haar geheele lengte door dig voor één gram saffraan.
stippellijnen aan. Zie het art. CELEBES I, 323 SAFRAN DTNDE. F'ransche handelsnaam voor
en Tijdschr. Aardr. Gen. XIX, igo2. den tot gele kleurstof gebruikten kurkuma-wortel,
SADANG, SERDANG of SADENG. Jav.; zie KOENJIT (11, 255). Deze „Indische saffraan"
SADING, Oost-Java; WOKA, Alf. Men. en heeft dus niets te maken met de echte saffraan
Tem.; MANMÈN, N. G. 4 R.; NOM, id. Noemf.; (zie hiervoren).
SIMBEL, 801. Mong. SAGA I. Jav., Soend., Mal., Mak. en Boeg.
Livistona rotundifoliu Mart., fam. Pnlmue. Een SAGA, ofschoon ter onderscheiding van II in Jav.
hooge waaierpalm met slanken stam, in Ned.- wel SAGA TELIK en in Mal. SAGA POEHOEN;
Indië vrij algemeen. Van het hout maakt men KOENDIR, Menangk.
lansen, pagaaien, huisstijlen en daksparren; in Adenanthera pavonina L., onderfam. Mimoseae,
0.-Java o. a. de stijlen in de tabaksloodsen. De fam. Leguminosae. Boom van Z.-Azië. De schoone
stammen van oude boomen zijn zeer hard, sterk roode zaden worden aaneengeregen veel tot sie-
en duurzaam, mits zij niet boven den grond afge- raad gedragen. Zij dienen wel als gewichtseenheid
kapt, maar uitgegraven worden en dus aan het voor goudwerk en soms voor geneesmiddelen. Op
ondereinde gesloten blijven. De zeer breede, op Java worden zij geroosterd, de schil weggeworpen
de nerf gedoomde, bladeren geven eene goede en het witte gedeelte met rijst gegeten.
 SAGA. — SAGOE. 503

11. Hetzelfde woord of SAGA TOENTENG, anderen emmer met water bezinken. Gedroogd
Jav.; TJAÈ, Soend.; SAGA KENDERI, Mal.; zijnde wordt het meel verpakt in van bladeren
RAKAT, Riouw; IDI-IDI MALAKO, Tem.; gevlochten mandjes (toeman, Mal. Mol.) en
KALEPIP, N. G. 4 R.; TOTOMBÈ of TAM- aldus vervoerd. Er zijn meerdere soorten van sagoe-
POENEI, Alf. Men. boomen, maar de meerdere of mindere waarde
Abrus prnecatorius L., onderfan,. Papilionacene, daarvan heeft betrekking op de verkregen hoe-
fam. Leguminosae. Slingerplant overal tusschen veelheid meel en niet op de hoedanigheid der
de keerkringen gekweekt, doch in Z.-Azië tehuis sagoe. Met water gekookt vormt de ruwe sagoe,
behoorend. De zaden zijn of rood met een zwarte als Sagoe-manta of Lapia-mata bekend,
vlek of bruinzwart met een zwarte vlek en wor- een dikke, lijmige brij, van een min of meer
den gebruikt bij het wegen van goud en ook samentrekkenden smaak, die met zout, limoenen
voor halssnoeren. De glycyrrhizine-houdende bla- en spaansche peper gegeten wordt. Deze brij,
deren behooren tot de geneesmiddelen der inlan- sagoc-brij of sagoe-pap, genaamd Papeda, Popé-
ders (o. a. tegen spruw, zie OBAT SERIAWAN) dah (De Clercq, Bijdr. Ternate, 292), volgens
en te Ambon wordt hun sap aan zuigelingen Riedel (Sluik- en kroesh.rassen, 82) ook Lapia, is
onmiddellijk na de geboorte toegediend. In Ma- een in de Molukken zeer algemeen voedingsmid-
laka verstaat men onder Daoen saga niet deze del. „De sagoe wordt door den Ambonees onder
blaadjes, maar de Senna van Mekka (zie DAOEN verschillende vormen gegeten en op zeer verschil-
SONA MAXI). De ongekookte zaden bevatten lende wijzen bereid. Het liefst wordt de sagoe
eene zéér giftige stof (abrine, eene soort toxalbu- door hem als papeda genuttigd, hetzij warm of
mine) en het is dus gevaarlijk, deze zaden aan koud. Warm zijnde wordt de papeda niet met
kinderen als speelgoed te geven, gelijk vaak ge- een lepel, doch met twee stokjes, gata-gata
schiedt. Onder den naam „Jequirity" zijn zij in genoemd, al draaiende opgeschept en dan van
de oogheelkunde gebruikt. In Duitschland kent het bord opgeslurpt, terwijl een saus van visch
men deze zaden als „Paternostererbsen"; hier te (koeah ikan) gekookt met spaansche peper
lande (in Amsterdam) wordt wel de aardige naam (t ji 1i), of ook wel van mosselen en andere
„Weesboontjes" gehoord. schaaldieren, niet mag ontbreken. Koud zijnde
SAGA KENDERI. Mal. Zie SAGA. wordt zij in een stuk pisangblad gewikkeld en
SAGA POEHOEN. Mal. Zie SAGA. dan als proviand op kleine tochten medegenomen."
SAGA TELIK. Jav. Zie SAGA. (Van Hoëvell, Ambon en de Oeliasers, 56). Het
SAGA TOENTENG. Jav. Zie SAGA. best te bewaren en het gemakkelijkst op reis mede te
SAGO. Uitgebrande vulkaan in de Padangsche nemen zijn de koekjes, die in aarden of metalen
Bovenlanden op Sumatra, met een gedeeltelijk oventjes gebakken worden en welke men bij het
verbrokkelden kraterrand en drie toppen, de B. gebruik vooraf even in water weekt; zij hceten
Malintang (2262), B. Karos (2033) en B. Sago Sagoe maroeka, op Banda Sangjera, op
(2007 M.). De Sago heeft een hoefijzervormigen, Celebes Palekoe. Voorts heeft men Sagoe
naar het zuidoosten openliggenden krater, met tetoepoea, het zwak gerooste meel; Sagoe
zwak glooiende hellingen, zoodat men er — wat boeksona, het meel met cocosraspsel, suiker,
bij weinige vulkanen mogelijk is — gemakkelijk peper en zout gekookt enz. De sagoe der Moluk-
in kan afdalen. De groote diepte der ravijnen ken komt weinig naar Europa, wel van die Borneo
bewijst, dat de vulkanische werkzaamheid reeds (de paarlsagoe heet in Indië wel Sagoe Borneh),
lang is geëindigd. De Sago vormt met den Merapi doch meer nog van Malaka; de hoofdplaats van
en den Singgalang een reeks, die de meren van dezen sagoehandel en sagoebereiding is Singapore,
Menindjau en van Singkarah scheidt. waar beide in handen der Chineezen zijn. Ook
SAGOE of POHON SAGOE. vui.c. Mal.; REM- op Oost-Sumatra wordt veel sagoe geklopt en
BOELOENG,Jav.; KIRAJ, Soend.; ROEMBIJA, naar Singapore uitgevoerd, om vandaar in den
Mal. en Mak.; lIOEDA, Tem.; of vorm van geparelde of korrel-sagoe Europa te
TEWASEN, Alf. Mkn.; LABIA, Goront.; 81, bereiken. De ruwe sagoe wordt te Singapore eerst
N. G. 4 R.; BARIAM, N. G. Noemf.; BIA, door slibben gereinigd (Sago flour) en dan
Boer.; MARIA, Atjeh.; LAPIA of LEPIA, Alf. nog vochtig gekorreld en meest ook geroosterd
AMB.; BAI en SOEAT, Amb. Gor.; KAMRIOE, (Pearl sago). Wat men in de kruidenierswinkels
Amb. Wet.; MANGAA, Amb. Kei; PIËONE, als „sago" koopt, is vaak niets anders dan ge-
Amb. Kis; RABIA, Amb. Aroe; ROTNIA, Amb. pareld aardappelmeel.
Serm.; EËRA, Amb. Ten. Behalve het meel van den sagoepalm, zijn de
Metroxylon Sngus Rottb., fam. Palmae. In ge- bladeren zeer in tel als de meest duurzame dakbe-
heel Indië tehuis behoorende 20—30 voet hooge dekking. De gedroogde bladeren zelve vormen een
boom met groote gevinde bladeren; in den gehee- goede soort atap. De 12 tot 15 voet lange blad-
len Maleischen archipel voorkomend, in 't wild steelen geven de „gaba-gaba" en worden op de
en gekweekt. Hoofdzakelijk dient de sagoeboom wijze van bamboe gebruikt.
ter verkrijging van het bekende meel, dat in het Eene monographie over de beteekenis van den
oostelijk deel van den Archipel nagenoeg het sagoepalm en zijn product in Ned. Indië ontbreekt
eenige, geenszins rijkelijke, voedsel der bevolking nog, zoo ook statistische gegevens. In de litteratuur
vormt, en trouwens ook elders niet zonder betee- zijn echter wel verschillende beschrijvingen aan-
kenis is (zie VOEDINGSMIDDELEN). Te dien wezig. Zoo gaven onlangs A. 1.. van Hasselt en
einde wordt de boom op 14- of Isjarigen leeftijd H. J. E. F. Schwartz een uitvoerig bericht over
geveld en in lange stukken gekapt, welke in de de sagoe-gewinning in de Poelau Toedjoeh (Zie
lengte gekloofd worden. Door middel van een Tijdschr. Aardr. Gen. XV, 1898,blz. 453), waaraan
dissel wordt het merg hieruit gekapt en in een het volgende ontleend is: „Twee soorten vanden
soort emmer gedaan die van onderen een zeef Metroxylon zijn hier bekend, de roembia doeri,
heeft. Alsnu met water gekneed, vallen de fijnere zoo genoemd om de menigte doorns aan stam en
deelen door de zeef en laat men deze in een bladstelen en de roembia bamban of bcmban,
504 SAGOE. — SALAK.
die nagenoeg geen doorns heeft, maar meer meel
bevat. En ofschoon de bevolking dit weet, plant
ze liever eerstgenoemde soort, omdat de doorns
de wilde varkens weren, die anders heel wat van
het plantsoen kunnen vernielen.
De zorgen, die een sagoe-aanplanting vereischt
zijn gering. De roembia plant zich, de eene soort
meer, de andere minder, door uitloopers voort,
zoodat men volstaan kan met op groote afstanden
jonge plantjes in den grond te brengen, om na
verloop van een tiental jaren een bosch te hebben.
Men heeft verder te zorgen dat de grond van
onkruid en de boomen van parasieten en slinger-
planten gezuiverd worden en ook geeft het voor-
deel als men de droge en verdorde bladeren tijdig
verwijdert. Heeft de boom zijn vollen wasdom
bereikt, wat door de zwelling van de bloemkolf
blijkt, dan wordt hij geveld, van doorns en bla-
deren ontdaan en, naar gelang van de lengte van
den stam, in tweeën of drieën gezaagd of gehakt.
Na overlangs een deel van den harden bast ver-
wijderd te hebben gaat de werkman op den stam
zitten en klopt of beitelt, memaloek, het merg
er uit met een pemaloek, ook wel eenvoudig paloek
genaamd. Dit gereedschapje bestaat uit drie deelen:
de tjadoek, die van niboeng, bengkoewang of een
andere houtsoort vervaardigd wordt, en vergeleken
kan worden met een naar voren breed uitloopende
guts van ±3 dcc. lengte; de paloek, een hand-
vat van nangka of boeashout, dat aan het dikkere
boveneinde eene langwerpige opening heeft, waar-
door het smalle einde van de tjadoek gestoken
wordt; en een wig, teradjau of badji om de tja-
doek vast te zetten en den stand er van te regelen.
Ter versterking van den beitel wordt het boven-
einde door een rotan-koord, tali pcrapat, met het
handvat verbonden.
Terwijl de sagoeklopper aan den arbeid is, legt
hij aan weerszijden van den stam de bladscheden
van den boom om het wegspringende merg op
te vangen. Het fijne, uit den stam gebeitelde merg,
serampin genoemd, brengt men naar het wasch-
werktuig, dat aan een riviertje is opgesteld. Het
is een houten niet niboenglatten belegde stelling,
waaronder een uitgeholde roembia-stam op schragen
ligt. De niboeng-vlocr is belegd met een mat van
djakasbladeren of een stuk bast van den terab-
boom. De werkman brengt de serampin op de
mat, gaat er vervolgens op staan en giet telkens
water over het fijne merg, dat hij voortdurend met
zijne voeten trapt en kneedt. Het meel vermengt
zich met het water, dat door de mat in den daar-
onder liggenden trog vloeit, waarin het weder be-
zinkt. Het overtollige waler loopt er uit of wordt,
als het meel bezonken is, uitgeschept. Het meel
is nu voor den verkoop gereed en wordt in cylinder-
vormige manden verpakt en dan langs het riviertje
stroomafwaarts vervoerd, waartoe men weer van
de uitgeholde sagoe-stammen als sampan's gebruik
maakt; om deze beter te doen drijven worden rechts
en links bamboestengels er aangebonden.
Doch niet alleen ruwe sagoe, ook parelsagoc
wordt bereid, in welken vorm ze geroosterd als
voedsel wordt genuttigd. Om die parelsagoe te
maken, wordt het bezonken meel, na gewasschen
te zijn, op een mat uitgespreid die men aan de
hoeken optilt en in schommelende beweging brengt.
'S an lieverlede vormen zich dan de korrels, die
voor het gebruik in braadpannen worden geroosterd,
waarbij ze met een houten lepel, pengharau, ge-
roerd worden. Ook wel maakt men daartoe, zoo-
als in de kampong Kangkong, gebruik van ronde,
ondiepe, van boven geheel open ovens, vaak bijna
i/i Meter ; n middellijn, die men van klei, ver-
mengd met asch en plantengom vervaardigt."
SAGOEWEER (SAGUEER). Zie PALMWIJN.
Ook wel Kolwater genoemd, d. i. water van den
kole-palm, waarover zie T. Bat. Gen. XXXIII,
bl. 208.
SAGRIJNLEDER. Zie HAAI.
SAJAH MA-GOETÉLÉ. Tkkn. Zie TELANG.
SAJOR KALAPA. Mal. Men. Zie PAKOE
ADJI.
SAJOR POETIH. Mal. Amb. Zie ll All',
BOELAN.
SAKAI. Zie ORANG SAKAI, 111, 124.
SAKÉTA. Alf. Men. Zie DJARAK KOESTA.
SAKKI. Zie HARING.
SAKSEN WEIMAR EISENACH. (KARL
BERNHARD Hertog van) Tweede zoon van
den toenmalig regeerenden vorst van dat land,
werd in 17g2 geboren en ging, na reeds op jeug-
digen leeftijd in de Napoleontische oorlogen den
vuurdoop te hebben ondergaan, in 1815 ais kolo-
nel in Nederlandschen dienst over. Hij streed in
dat jaar en, na in 1816 en later successievelijk
tot Gencraal-Majoor en Luitenant-Generaal te zijn
bevorderd, gedurende de Belgische revolutie met
onderscheiding in de gelederen van het Neder-
landsche leger, om in December 1848, als Gene-
raal der Infanterie, te worden benoemd tot Com-
mandant van het Indische leger. In April iß4g
op Java aangekomen, zou hij, na den dood van
den Gcneraal-Majoor Michiels, in dat jaar tic derde
Balische expeditie commandeeren, toen hij bij
zijne komst op Bali vernam, dat de oorlog zoo
goed als geëindigd was. Tot het laatst van 1851
aan het hoofd van het Indische leger gestaan
hebbende, zag hij zich wegens ziekte genood-
zaakt Indië te verlaten, om in October 1853 op
zijn verzoek te worden gepensionneerd. Na in
1854 te zijn benoemd tot lid van het Comité
van defensie in Nederland, overleed hij in 1862
in zijn geboorteland. Door een samenloop van
omstandigheden kon hij gedurende zijn verblijf
in Indië van zijn onbetwistbare gaven van aan-
voerder meer in het kabinet dan in de gelederen
of te velde doen blijken. Aan zijne voorstellen
dankte het Indische leger — waarvoor hij, blij-
kens zijne laatste, uit het hart gevloeide dagorder,
groote sympathie koesterde — o. m. de oprichting
van het korps pupillen te Gombong en de geweer-
makersschool te Meester Cornelis; terwijl zijne
adviezen meer dan eens in zake de defensie van
Nederlandsch-lndië tegen een buitenlandsehen
vijand werden ingewonnen, waarvoor hij in 1851
een Raad van verdediging wist te doen in het
leven roepen. In 1834 verscheen zijn „Précis de
la campagne de Java en 1811".
SALA. Mak.. Zie SALAK.
SALADANG. Zie KOEDA-AJER.
SALAK. Mal., Jav. en Soend.; SALA, Mak.;
KOEMBA, Atjeh.
Zalacca cdulis Reinw., fam. Palmae. Uit Bali
en Oost-Java afkomstig, wordt deze palm ook in
het overige deel van Ned.-Indië vooral op voch-
tige plaatsen veel gekweekt. Even als bij nipah
ontbreekt hier een eigenlijke stam. Het vleezig
omkleedsel der zaden, dat een aangenamer, rin-
schen, doch ietwat samentrekkenden smaak heeft,
wordt gegeten, rauw, gekookt of ingelegd in zout.
SALAK. Vulkaan op de grens der residentiën
 SALAK. — SALEYER.
Batavia en Preanger regentschappen. Het topge-
deelte is sterk geërodeerd; men kan echter nog
twee kraters onderscheiden met een gemcenschap-
pclijken middenrug (hoogste top 2211 M.); de
oostelijke is naar 't n.o. geopend door de diepe
kloof der Tjiapoes, de westelijke naar 't w., door
een kleine beek, die langs de solfataren stroomt,
de eenige geringe overblijfselen der vroegere wer-
king. Men meent thans dat de Salak in histori-
sehen tijd geene uitbarstingen heeft gehad; die
van iögg, die vroeger als schuldig aan de ver-
ondieping der Tji Liwong en de verslechtering
van den gezondheidstoestand in Batavia beschouwd
werd, is door Hageman, Verbeek en Wichmann
naar het fabelland verwezen; zij nemen aan, dat
toen slechts bergschuivingen, waarschijnlijk door
aardbevingen en banjirs, hebben plaats gehad.
— —
De bodem op den Salak andesiet en bazalt
is sterk verweerd; de hoogere hellingen zijn mee-
rendeels met zwaar bosch begroeid en de lagere
goed bebouwd en vooral aan de noordzijde dicht
bevolkt. Naar 't z.w. is de Salak ketcnvormig ver-
bonden met de lagere toppen Perbakti en Endoet.
SALAKMALANG. District van het tot Sultans-
gebied behoorend regentschap Kalibawang, res.
Djokjakarta.
SALAM. Jav., Mal. en Soend.
Eugenia polyantha IVight. = F. liicidula Miq.,
fam. Myrtuceuc. Een slanke 80 voet hooge boom,
die zoowel op Java (M. en O.), als in het ooste-
lijk deel van F'.ngelsch-lndië voorkomt. Het hout
is vast en hard, voor huisbouw geschikt, en in
groote platen te verkrijgen. De bladeren worden
als specerij gebruikt in plaats van laurierbladeren.
SALAMPING. Zie ORANG-OETAN.
SALANGANES. Zie GIERZWALUW.
SALAPIA. Amb. Kam. Zie DJAMBOE.
SALA-SALA. Mak. Zie BAKOE.
SALASIH. Sol.Ni>. Zie SELASI.
SALATIGA. Zuidelijkste afdeeling van de resi-
dentie Semarang, vóór ißgs een afzonderlijk regent-
schap, maar in genoemd jaar gevoegd bij het regent-
schap Semarang. De afd. is groot 8,3 |J g-". of
45.778,5 hectaren, zij is tevens contróle-afdeeling
en is verdeeld in de districten Salatiga en Tenga-
ran met gelijknamige hoofdplaatsen. Het aantal
desa's bedraagt 213. In het N. grenst deze afd.
aan eene enclave, tot het gebied van den soesoe-
hoenan van Soerakarta behoorende; vier kleinere
enclaves liggen binnen de grenzen der afdeeling.
Deze afd. bestaat geheel uit vulkanisch bergter-
rein, hetwelk voor een groot gedeelte behoort tot
de hellingen van den Merbaboe (3145) welke op
de zuidergrens gelegen is. De belangrijkste rivier
is de kali Gagatan, lager kali Serang geheeten,
welke het z.o. gedeelte der afd. doorstroomt. Er
zijn twee erfpachtsperceelen nl. Tlogo en Golli,
waarop hoofdzakelijk koffie, maar ook cacao en
andere gewassen geteeld worden; verder twee
ondernemingen voor den aanplant van suikerriet-
stekken. Voor het doen van mijnbouwkundige
opsporingen zijn in deze afdeeling vijf vergun-
ningen uitgegeven. Het plateau in hel z.w. der
afdeeling is zeer geschikt voor de cultuur van
Europeesche groenten; ook werd er vroeger wel
tarwe verbouwd.
De afdeelingshoofdplaats Salatiga ligt aan den
weg die van de spoorweghalte bringin (van de
lijn Kedoengdjati —Willem 1) zuidwaarts over Te-
ngaran naar de hoofdplaats Soerakarta loopt en
tevens aan den grooten weg naar Semarang. De
505
plaats ligt op 580 M. boven zee en heeft een
koel, aangenaam, maar eenigszins vochtig klimaat.
Men heeft er fraaie gezichten op de hellingen
van den Merbaboe en den Oengaran, welke laatste
geheel begroeid is. De woningen der Europeanen
liggen grootendeels om de aloon-aloon, waaraan
ook de assistent-residentswoning gelegen is. Na
het slechten, in 1848, van het fort „de Hersteller"
is het garnizoen overgebracht naar een kampe-
ment, ten z. van de hoofdplaats, waar o. m. de
Indische cavalerie gevestigd is. Op het eind van
1 895 bestond de bevolking der hoofdplaats uit
g705 personen en wel: g 4Europeanen, 7401
Inlanders, 1327 Chineezen, 21 Arabieren en 15
andere vreemde Oosterlingen. Op één paal ten
z. van de plaats ligt de bekende badplaats Kalita-
man. Salatiga is in de geschiedenis bekend door
de capitulatie van G. G. Janssens in Sept. 181 1.
In het laatst van igoi is de afdeeling Salatiga
opgeheven en als contróle-afdeeling gevoegd bij
de afdeeling Ambarawa.
SALATIGA. District van de gelijknamige con-
tróle-afdeeling en residentie Semarang; met eene
oppervlakte van 2g.535,14 hectaren. Het district
telt 121 desa's, alle gouvernements.
SALAWATI. Eiland aan de noordwestkust van
Nieuw-Guinea, gelegen tusschen ongeveer o' 40'
en i°3o' Z.B. en 130°35' en 131" 10' O.L. en
behoorende tot het Gebied der Vier Radja's; het
wordt door Straat Sagawin van het eiland Batan
Ta en door de straten Sakaboc en Kalobolol van
het vasteland gescheiden.
De kusten zijn vrij regelmatig en vertoonen
geen diepe inhammen; de noordkust is hooger
dan de westkust en bestaat uit kalkbergen, die
ruim 1000 voet hoog zullen zijn; oostwaarts wordt
de kust laag en het terrein moerassig met uitge-
strekte sagoebosschen en aan het strand een groot
aantal klapperboomen. Rivieren worden er niet
aangetroffen.
Behalve eenige kleine nederzettingen zijn er
twee groote kampongs: Samaté aan de noordoost-
punt, alwaar de Radja verblijf houdt, en Sailolof
aan de zuidwestkust, dat door een zelfstandigen
Kapita-Laoet bestuurd wordt; alleen in deze vindt
men Mohammedanen, daar het binnenland door
echte Papoea's bewoond wordt.
Arm de noord\\ estkust van den vasten wal, van
af Kaap Jèrmoer Sba aan de noordkust tot de
monding der rivier Karabra op de westkust, heb-
ben zich hier en daar enkele onderhoorigen dei-
genoemde hoofden gevestigd en wordt door dezen
eenig gezag uitgeoefend over de in het gebergte
wonende stammen Scgèt, Mo of Moi en Arfoe,
die naar Kaap Sélé en de kampongs As en Wéwé
afdalen, om boschproducten aan de strandbewo-
ners te verkoopen.
Vooral in de nabijheid van Sailolof en de zui-
delijker gelegen eilandjes zijn vele parelbanken.
SALEM. District van de contróle-afd. Boemiajoe,
regentschap en afd. Brebes, res. Tegal; met eene
oppervlakte van 35-085,0g hectaren. Het district
telt 3g desa's.
SALEYER. Afdeeling van het gouv. Celebes
en Onderh., gevormd c.oor het eiland van dien
naam, P. Pasi of Varkenseiland, gelegen ten W.
van het hoofdeiland met de noord-punt ongeveer
tegenover de hoofdplaats, en een groot aantal klei-
nere eilanden meerendeels zuid-en zuid-oostvvaarts
van Saleyer gelegen, waarvan Bonerate, alwaar
zich een posthouder bevindt, het voornaamste is.
506 SALEYER.
De afdeeling wordt bestuurd door een controleur,
met standplaats Saleyer, hoofdplaats van het eiland.
SALEYER. (SILAYARA). Eiland gelegen tus-
schen ongeveer 120° 25 en 350.L. en 50 45'en
6° 30' Z.B. ten Z. O. van Celebes en daarvan ge-
scheiden door Straat Saleyer. Het heeft een opper-
vlakte van 12024 □ g.m.
Over de geheele lengte van het eiland loopt
een bergketen, met verschillende benamingen, waar-
van de uitloopers aan de O.zijde bijna zonder
uitzondering loodrecht in zee eindigen, terwijl zulks
aan de W.kust geenszins het geval is. De eenige
hooge berg dezer keten is de Bontana Haroe
(1700 M.), O.waarts van de hoofdplaats gelegen.
Wel is het aantal stroomen talrijk, maar voor eenigs-
zins groote vaartuigen bevaarbare rivieren worden
op het geheele eiland niet aangetroffen; de eenige
rivier die nog genoemd kan worden als van eenige
beteekenis, is de Tamanroya aan de W.kust, in
de nabijheid der kampong van dien naam uit-
mondende.
Aan de vlakke en zandige Westkust vindt men
op sommige plaatsen moerassen, enkele bedekt
met dicht hout, andere benut voor vischcultuur of
zooals ten Z. der hoofdplaats, in de onmiddellijke
nabijheid der kampong Padang, voor zoutaanmaak.
De bodem is voorn, van kalk- en zandsteenformatie
doch de bovenlaag over 't algemeen zeer vrucht-
baar. Volgens meerdere schrijvers is de geologische
gesteldheid van het eiland van vulkanisehen oor-
sprong, doch Engelhard bestrijdt dit en meent
dat ze van neptunischen aard is. Metalen worden
op het eiland niet aangetroffen. De voortbreng-
selen van den bodem zijn hoofdzakelijk rijst, die
echter niet in die mate geteeld wordt dat in de
behoefte kan worden voorzien; gierst en maïs,
hoofdvoedsel der mingegoeden, en aardvruchten.
De voorn, cultures bestaan in: katoen, een ware
volkscultuur, Spaansche peper, een weinig indigo,
tabak en koffie. Verder zijn er groote aanplan-
tingen van klapper-, kamiri- en ritaboomen.
Het eiland mag dicht bevolkt worden genoemd.
De bevolking bedroeg in 1880, volgens opgave
der ml. hoofden 57.143 zielen, men vermoedt
evenwel dat deze opgaaf ver beneden de waar-
heid is, en dat het aantal zonder overdrijving op
75.000 kan gesteld worden. De tegenwoordige be-
volking is eene vermenging van Makassaren, die
het hoofdbestanddeel vormen, Boegmeezen, Ma-
leiers en andere stammen.
Ter hoofdplaats en te Padang bevindt zich een
gering aantal Chineezen. De taal is nauw verwant
aan de Makassaarsche en heeft ook haar letter-
schrift, hoewel er ook wel geschreven wordt in
't Maleisch met Arabische karakters. De Saleyereezen
belijden den Mohamm. godsdienst, welke in het
begin der I7 e eeuw schijnt ingevoerd. De uitoefe-
ning van dezen godsdienst bestaat evenwel feitelijk
alleen in het werktuigelijk nakomen der uiterlijke
vormen. Overal zijn de sporen van het heiden-
dom zichtbaar, waarmede ook verband houden de
op verschillende plaatsen van het eiland voor-
komende zgn. doodengrotten, moeielijk te bereiken
holen of spelonken, tot begraafplaats ingericht.
Eene verklaring van het ontstaan dezer graven
en meerdere bijzonderheden daarover worden door
Engelhard gegeven.
De middelen van bestaan zijn handel, waar-
onder zeevaart, industrie en landbouw. De laatste
is minder ontwikkeld, en de veldarbeid wordt
veelal verricht door slaven en pandelingen die
nog veelvuldig worden aangetroffen. De Saleye-
reezen zijn een handeldrijvend volk bij uitnemend-
heid, koene zeevaarders, met hun prauwen den
geheelen Archipel doorkruisende. Hun vloot be-
stond in iß7g uit niet minder dan 400 vaartuigen.
Sedert de Kon. Paketvaart een geregelden dienst
op de hoofdplaats opende, was dit ongetwijfeld
van invloed op dien handel. Daar het eiland een
onnoemelijk aantal klapperboomen oplevert, is de
oliefabrikage de voornaamste industrie, ook wordt
er Makasar- en ricinus-olie bereid. Andere takken
van industrie zijn: kalkbranden, pottenbakken,
ijzersmeden, zoutfabrikage, scheepstimmeren, ver-
vaardigen van vlechtwerk enz.; doch vooral is
Saleyer beroemd om zijn weverij, welke aldaar
een bewonderingswaardige hoogte heeft bereikt.
Het weven wordt uitsluitend door vrouwen be-
oefend; het zijn echter voorn, de vrouwen der
aanzienlijken die ware kunstenaressen in het vak
zijn. De vervaardigde saroengs zijn zeer gezocht
en worden nog meer uitgevoerd, dan tot eigen ge-
bruik aangewend. Evenals elders in den Archipel
is deze ml. industrie een gevoelige slag toege-
bracht door den invoer van minderwaardige, doch
veel goedkoopere in Europa nagemaakte stoffen.
Het weven van zeildoek, doch ook door mannen
verricht, komt insgelijks veelvuldig voor. Ook het
inzamelen van boschproducten, zooals rotan, was
en honig, vormt een middel van bestaan. Ten
slotte neemt de visscherij eene belangrijke plaats
in. Eigenlijke visschers van beroep zijn de mede
op het eiland, inzonderheid te Padang wonende
Badjo's, die voor tripang- en schildpadvangst verre
tochten ondernemen en vaak met eene rijke lading
terugkeeren.
Het is dus geenszins te verwonderen dat de be-
volking een zekere welvaart geniet, en dat be-
langrijke centra van bevolking worden aangetrof-
fen. Toch komt het voor dat nog vele Saleyereezen
het eiland verlaten, en elders een bestaan zoeken,
zoodat men allcrwege Saleyereesche nederzettingen
vindt. Door de rotsachtige gesteldheid van de
O.kust van het eiland, komen aldaar geen be-
langrijke plaatsen voor. Langs de Westkust, met
verscheidene goede ankerplaatsen, bevinden zich
talrijke en dicht bevolkte kampongs, die boven-
dien door een goeden weg, loopende langs die
geheele kust, met elkander in gemeenschap staan.
De belangrijkste plaatsen (van N. naar Z.) wegens
hun handel zijn: Batamatabara, waar de groot-
handel in handen van hadji's is, Djoöng, Baroe-
gaya en Bonea, verder de hoofdplaatsSaleyer, ook
wel Benteng of Panggilijang genoemd, eigenlijk
uit twee kampongs bestaande, Padang, met zeer
levendigen handel en Tilé-Tilé. Op de drie laatst-
genoemde plaatsen wordt dagelijks pasar gehouden.
In het algemeen worden uitgevoerd de voort-
brengselen van het eilanden de omliggende eilanden,
waarvan olie de belangrijkste plaats inneemt, terwijl
de voornaamste artikelen van invoer zijn: rijst,
tabak, koffie, ijzer, koper, Europ. lijnwaden.
Administratief is het eiland verdeeld in g dis-
:
tricten, volgens Reg. Alm igoi geheeten Tanette,
Batangmate, Boekit, Bonea (of noorder-regentschap-
pen), Benting (of Saleyer, dus alleen omvattende
het gebied van de hoofdplaats) Bonto Bangoen
(waaronder ressorteert P. Pasi), Balla Boeloe, La-
jolo en Barang-Barang (de laatste 4, zuider-regent-
schappen genoemd.) Ze worden bestuurd door
regenten, (uitgezonderd Benting, waar een gla-
rang aan het hoofd staat), dragende verschillende
 SALEYER.
— SAMALANGAN.
titels als daëng of karaëng, vroeger opoe. Ze
worden bijgestaan door mindere hoofden en door
het Gouvernement bezoldigd, terwijl ze onder het
onmiddellijk gezag van den controleur staan. De
kamponghoofden voeren den titel glarang. De
geestelijke hoofden hebben eveneens eenig wereld-
lijk gezag, doch zijn aan de regenten ondergeschikt.
Eertijds werd het eiland door twee, later door
drie vorsten, elk over een gedeelte heerschende,
bestuurd. Ze waren steeds onderhoorig, hetzij aan
Goa, Boni en, bij het sluiten van het Bongaaisch
contract in 1667 aan Ternate. Feitelijk evenwel
had de vorst van Ternate heel weinig op Saleyer
te zeggen (de Comp. plaatste er een gezaghebber
en een kleine bezetting), alleen waren de Saleye-
reezen aan eene jaarlijksche schatting onderworpen.
Niet lang daarna echter ontnam de Comp. genoem-
den vorst alle gezag over Saleyer, en werd het
onder rechtstrccksch bestuur gebracht, waaronder
het tot heden is gebleven. De rust wordt op het
eiland nimmer noemenswaardig verstoord en het
ter hoofdplaats gebouwde fortje heeft dan ook
tegenwoordig geen militaire bezetting.
Litteratuur: W. M. Donselaar. Aanteekeningen
over het eiland Saleyer. Meded. Nederl. Zend. gen.
1. (1857) 277. N. P. v. d. Stok. Het eiland Saleyer.
Tijdschr. Bat. Gen. XV. (1865) 3gß. H. E. D.
Engelhard, De Staatk. en econ. toestand van het
eil. Saleyer, Ind. Gids. 1884, I, 519, 817. 11, 134,
306, 470 en 613; Dez., FCthnogr. en natmak, be-
schrijving van het eiland Saleyer, Bijdr. Kon. Inst.
4' Volg*. VIII, (1884) 263; Die Insel Saleyer,
Peterm. Mitt. 1886, ig3; Dr. A. Wichmann, Zur
Geologie der Insel Saleyer, Nat. Tijdschr. v. N.-L
LIV, (i 89 5) 236.
SALIARA. Soend. Is Lantana (zieKITJENTÉ).
Deze naam is afgeleid van liar, verspreiden.
SALIDA. Voorheen een radjaschap en onder-
hoorigheid van het rijk van Indrapoera, nu eene
negeri van het district Painan in de afd. van ge-
lijken naam, res. Padangsche Benedenlanden, met
een bezoldigden panghoeloe kapala onder de be-
velen van het districtshoofd. Deze wordt in het
bestuur bijgestaan door 4 panghoeloes soekoe van
de soekoes Tandjoeng, Djambak, Melajoe en Tje-
niago. Zeer welvarende landstreek met uitgestrekte
rijstvelden; door het bezit van een lange kust-
strook levert de vischvangst aldaar ruime inkom-
sten. In de hoofdkampong Salida wordt eenmaal
's wgeks een drukke pasar, op die van Taroesan
na de drukste pasar van de geheele afd., gehou-
den. Voorheen bestond in deze negeri eene mijn-
exploitatie van de Tambang Salida Mij, die ten
doel had goud te winnen, welke maatschappij
wegens te geringe productie van ertsen moest wor-
den ontbonden. (Zie Eigen Haard 1886, 53g). De
groote postweg van Padang naar Indrapoera loopt
door de geheele negeri, alwaar nog goede binnen-
wegen naar Loempo en Tambang, negeriën van
hetzelfde district, worden gevonden.
SALIMBATOEK. Bat. Zie DARINGO.
SALIMBAU. Zie BORNEO, I, 255 en SIN-
TANG.
SALIMENG. Atjeh. Zie BELIMBING.
SALINTJAWOENG. Alk. Men. Zie SAROENT.
SALIPAN-BATOE. Zie HARING.
SALIRO. Zie BIEJAWAKH.
SALISA. Alf. Amb. Zie KATAPANG.
SALM. (ABRAHAM) Geboren te Amsterdam
2g Oct. 1801 en aldaar overleden 4 Dec. 1876;
hij bracht een groot gedeelte zijns levens in Indië
507
door en schilderde een aanzienlijk getal landschap-
pen van Java, die op de koloniale tentoonstelling
te Amsterdam in 1883 te zien waren. (Cat. dezer
tentoonst. Groep I, klasse, bl. 57). Een 24tal
werd op steen gebracht dooi Greive en verscheen
bij Buffa te Amst. Zie ook P. J. Veth, Javasche
landschappen, Amst. 1872.
SALPETER. Inlandsche naam Sandawa;
wordt soms door de inlanders bereid uit vogel-
mest, doch meestal uit Britsch-Indië en Europa
ingevoerd. Soetji, nabij Gresik, is bekend wegens
de salpetermakerij, die daar vele jaren bestaan
heeft, en waarvoor de menigvuldige grotten, die
in de nabijgelegen kalkheuvclen gevonden wor-
den, een overvloed van materiaal leverden. Het
in I7gi opgericht salpeter-etablissement te Seda-
gara, evenals Soetji in 't district Petambakan ge-
legen, werd in 17g6 herwaarts verplaatst; in 1841
werd het etablissement ingetrokken, echter met
last om de gebouwen en de salpeterbeddingen in
stand te houden. Zie Veth, Java, l c druk, 111, 842.
SAMADERA Zie GATEP PAIT.
SAMADOEWA. Tot de Atjehsche Onderhoo-
righeden behoorende, strekt zich dit op de West-
kust van Sumatra gelegen staatje uit van de Aloeër
Pinang (grens met Lo Paoeh Zuid) tot den Goe-
noeng Krambil (grens met Tampat Toewan). Ten
Oosten grenst het aan Kloewat, ten Westen aan
den Indischen Oceaan. De bevolking is van Malei-
sehen oorsprong en van Rau en Priaman afkom-
stig. Het land is in 4 districten verdeeld, die elk
door een datoe worden bestuurd. Het hoofdbe-
diijf der bevolking is de rijstcultuur. Ook voor
koffie- en pepcrtcelt is de grond geschikt, doch
de koffie- en peperoogsten zijn door binnenland-
sche oorlogen zeer onbeduidend geworden. De
bevolking, die gedeeltelijk ook van de vischvangst
leeft, is tengevolge daarvan zeer verarmd, zoodat
in- en uitvoer, die van en naar Tampat Toewan
plaats hebben, weinig te beduiden hebben. De
bevolking mag op 2600 zielen worden geschat.
SAMAKA. Ai.F. Men., Lamp., Alf. Amb. Zie
SEMANGKA.
SAMALANGAN (eigenlijk SAMERLANGAN).
Een der op de Noordkust van Sumatra gelegen
Onderhoorigheden van Atjeh, grenst ten Noorden
aan Straat Malaka, ten Westen aan Merdoe, ten
Zuiden aan een hoogen bergrug, die van den
Olifantsberg in westelijke richting loopt, en ten
Oosten aan Pasangan. Dit zich van de Koewala
Olim tot aan de Koewala Djempa uitstrekkende
kuststaatje is een smalle strook van ongeveer 7V2
uur lang en 2 uur gaans breed. In de nabijheid
der zee bestaat het terrein uit onregelmatige, lage
duinen, waarachter lagunes, die bij eb en vloed
beurtelings droog vallen en onderloopen en be-
groeid zijn met bako-bako. Waar de lagunes ein-
digen en het terrein wat hooger begint te wor-
den, treft men uitgestrekte sawah's aan, die zich
tot het zuidelijk grensgebergte uitbreiden. Zooals
de nieuwste kaart van dit gedeelte van Atjeh en
Onderhoorigheden (namelijk de kaart, behoorende
bij de Memorie van Antwoord betreffende de Indi-
sche begrooting voor igoo) laat zien, wordt het
land van het Zuiden naar het Noorden door vele
rivieren doorsneden, waarvan, van het Westen
naar het Oosten gaande, de Olim, de Samalangan
en de Djempa de voornaamste zijn. Vóór de mon-
dingen hebben zich banken gevormd, die bij laag
water, zelfs voor weinig beladen sloepen, zeer
moeilijk over te komen zijn. Bij hoog water kun-
508 SAMALANGAN.
nen stoombarkassen de banken overkomen en de
Olim- en Samalangan-rivieren een eind opstoo-
men. Deze banken zijn, evenals de riviermonden
(koewala's) tengevolge van den sterken stroom
en de zware deining, aan vele verplaatsingen
onderhevig. Bij eventueele operatiën op dit gedeelte
der kust kan dan ook niet op de rivieren, tot
opvoer van oorlogsbehoeften, worden gerekend.
De kust bestaat over de geheele lengte uit eene
zandstrook van geringe breedte, die op sommige
plaatsen niet breeder is dan 10 of 15 M. Het
strand loopt flauw hellend af, zoodat groote sche-
pen ongeveer 1500 M. uit den wal moeten blij-
ven; slechts op enkele punten kan deze tot 700
of 800 M. circa worden genaderd. Gewone stoom-
barkassen kunnen de kust tot op gemiddeld 100 M.
afstands naderen. De voortdurend op de kust
staande branding veroorzaakt, in verband met de
deining, aan kleine vaartuigen wel hevige bewe-
gingen, doch zal in den regel eene landing niet
beletten. Hel landen in de koewala's gaat echter
met groote moeilijkheden gepaard, omdat de bran-
ding daar veel heviger is. Onder wegen kan men
in dit land slechts voetpaden verstaan, waarvan de
voornaamste zijn aangegeven op bovengenoemde
kaart. Behalve de ontworpen spoorweg komt langs
de kust een rijweg. De bevolking draagt de sporen
van aan de Batak's verwant te zijn en staat op
een lagen trap van ontwikkeling en beschaving;
zij is door wanbestuur gedemoraliseerd. Het zie-
lental wordt op 25.000 of 30.000 geschat, waar-
van 3500 weerbare mannen. De landbouw is de
hoofdtak van bestaan. De rijstcultuur heeft ten
gevolge van de vruchtbaarheid van den bodem
met het beste gevolg plaats. Een goede rijstoogst
is voldoende voor de behoefte van twee jaren.
Het land levert verder pinangnoten, klappers,
suikerriet en tabak op. Behalve met den land-
bouw houdt de bevolking zich bezig met handel,
vischvangst en verschillende ambachten. Men vindt
er zoowel ijzer- en wapen- als zilver- en goud-
smederijen. Ook legt men er zich toe op timme-
ren, voornamelijk de vervaardiging van prauwen.
De voornaamste artikelen van uitvoer zijn rijst,
pinang, olifantstanden, rhinöceroshorens en ver-
schillende boschproducten. Ingevoerd worden o. m.
slendang's, kaïn's, garens, zijde, verfstoffen, land-
bouwgereedschappen, aardewerk, kramerijen, lijn-
waden, olie en opium. Het laatste artikel wordt
bij groote hoeveelheden verbruikt. Tot de voor-
naamste kampongs behooren de gedei van Sama-
langan ; Pengilit, ongeveer 2 K.M. ten Oosten
van de Koewala Tamboer; Roem; zuidwaarts daar-
van Aroegan; ten noordwesten van Roem vindt
men Mëlek en Tangsoer; ten oosten van Oedjoeng
Radja ligt Djenip; in het gebergte Batoe Iliq
(Bate 116).
In de geschiedenis van onze vestiging in Atjeh
en Onderhoorigheden speelt ook dit staatje, waar
menschen-, zee- en strandroof eertijds op groote
schaal plaats vonden, eene voorname rol. De der-
waarts gezonden militaire expeditiën van 1877 en
1880 en de vijandelijkheden van 1881 en 1882
tegen onze vestiging aldaar, die in 1884 werd
opgeheven, leerden ons, dat de bevolking —
dooi-
den invloed der oelama's —
zeer tegen ons be-
stuur gekant was. Ook de verhouding met de
naburige staatjes Merdoe en Pasangan was in 1882
en 1883, maar vooral in 1888, toen het tot vijan-
delijkheden kwam, en in IBBg zeer gespannen.
De invloed van den ons bestuur, vooral sedert
— SAMBALIOENG.
1887, niet ongenegen vorst was gering, die der
oelama's daarentegen zeer groot, ofschoon sedert
IBgS verminderende, doch in igoo en igoi weder
opflikkerende, toen onzerzijds in dit land opnieuw
gewapenderhand moest worden opgetreden.
Tot het gebied van Samalangan behooren de
landschappen Djangka Boe ja (aan Merdoe
grenzende) en Pedada (aan Pasangan grenzende),
die tot de gedurige botsingen met genoemde
grensstaatjes aanleiding hebben gegeven. Ten
Westen van Pedada ligt de onderhoorigheid Pa-
limbang. F'.cne andere onderhoorigheid vormen
de II moekim's Toenong, ook genaamd Sama-
langan Toenong, onder het gezag van den
bekenden Tengkoe Sech Koebat.
SAMANGKA. Soend. Zie SEMANGKA.
SAMAO. Zie SAMAUW.
SAMARANG. Zie SEMARANG.
SAMARINDA. Hoofdplaats van de Afdeeling
Koetei en de N.O. kust van Borneo. (Zie de artt.
BORNEO I, 258 en KOETEI 11, 256).
SAMARINDA. Voornaamste handelsplaats van
de Oostkust van Borneo, gelegen aan de Mahakam,
even boven haar delta en zetel van den assistent-
resident van Borneo's Oostkust. De ongeveer 1000 M.
breede rivier scheidt de nederzetting van Boegm-
eezen, die onder den Sultan van Koetei staan, op
den rechteroever van die op den linkeroever, waar.
op den door den Sultan afgeslanen grond, naast
den assistent-resident en zijne beambten enkele
Europeanen en een aanzienlijk aantal Chineesche
en Bandjareesche handelaren wonen. Deze hebben
den in- en uitvoerhandel met Singapore, Celebes
en Java bijna geheel in handen; hoofdzakelijk
worden uitgevoerd getah pertja en rotan, die het
stroomgebied van de Mahakam opleveren. De
plaats heeft een zeer onoogelijk aanzien ; de huizen,
van bamboe en met atap gedekt, zijn voor een
deel drijvende op vlotten in de rivier; er be-
vindt zich een huis van den Sultan, die echter
niet hier maar hoogerop, te Tengaroeng, woont.
In de nabijheid van Samarinda zijn een steen-
kolenmijn en petroleumbronnen in exploitatie.
SAMAR-LAOET. Zie TOYANG.
SAMAUW of SAMAO. Eiland ten westen van
Tinror's zuidwestpunt, tusschen 107 en
Z.B. en 123° 12' en 123° 31' O.L. gelegen, be-
hoorende tot de onderafdeeling Koepang der af-
deeling Timor van de residentie van dien naam.
De Radja van Koepang houdt hier met het»mee-
rendeel zijner onderhoorigen verblijf. In de straat,
die het van Timor scheidt, ligt het eilandje P.
Kambing, bekend door zijn slijkvulkanen.
SAMBAL, SAMBALAN. Zie RIJSTTAFEL.
SAMBALIOENG. Landschap met zelfbestuur,
vormende het Zuidoostelijk gedeelte der onder-afd.
Berouw, afd. Koetei en de N. O. kust van Borneo,
res. Z. en O. afd. van Borneo. Het wordt begrensd
ten W. door Boelangan, ten N. door Goenoeng
Taboer, ten O. door de zee van Celebes en ten
Z. door Koetei. Tot het landschap worden gerekend
een Btal eilandjes. (Voor de namen zie Keg. Alm.
igoi). De uitgestrektheid bedraagt ongeveer 327 Q
g. m., terwijl het naar schatting (Rapport Res.
Joekes, ißg3) 6000 inwoners telt. Ilcl geheele
land is, behoudens een smalle kuststrook, zeer berg-
achtig. Het wordt doorstroomd door de Kalai-rivicr,
met haar zijtakken, die op de W. grens in het
gebergte ontspringt en bij Sambalioeng, (de ver-
blijfplaats van den vorst en de eenige kampong van
beteekenis) in de Berouw-rivier uitmondt. De bin-
 SAMBALIOENG. — SAMBAS. 509

nenlanden zijn vrijwel onbekend en uiterst dun Na de vereeniging bij Loeboek-Koempai stroomt
bevolkt. Het bestuur berust bij een Sultan, met ze onder den naam van Sambas westwaarts tot
wien 6 Juni 1878, ter vervanging van een vroeger, Se Helitak waar ze de Bantanan opneemt, en ver-
een uitvoerig contract is gesloten, waarbij o. a. de volgens als Groote Sambas Z.W.waarts gaat en
grenzen meer nauwkeurig dan hierboven, zijn aan- tusschen P. Pekak en T. Bila, met een breedte
gegeven. (Zie Bijl H. St. Gen. iß7g—Bo. N°. 86). van ruim 1500 M., in zee uitmondt. Dan de Kleine
Dit contract is o.a. in lßg6 eenigszins aangevuld, Sambas, waaraan de hoofdplaats Sambas is gele-
waarbij aan het Gouvernement het recht werd toe- gen. (Voor beschrijving dezer plaats zie het artikel
gekend concessiën uit te geven en mijnbouwkundige BORNEO, I, 254.) üc Kleine Sambas is tusschen
opsporingen te doen. De geschiedenis van Sam- Kartijasa en Sambas door een kanaal met de Gr.
balioeng houdt ten nauwste verband met die van Sambas vereenigd en mondt bij Kerimoen in deze
Goenoeng Taboer waarvan het geruimen tijd een uit. Andere rivieren van belang zijn de Sebangkau,
deel uitmaakte: zie daarom aldaar. De bevolking de Selakau, de Raja en de Doeri, alle ten Z. van
bestaat uit Mohammedanen (Maleiers met Boegm- de Gr. Sambas. Ten slotte hoog in het Noorden,

—
eezen en andere stammen vermengd, waartoe ook de Paloh, een breede rivier, met vele zijtakken,
behooren de Badjo's, zie ORANG BADJO — ontstaan op den G. Asoe Ansang. Zie voor de
en heidenen, voornl. beslaande uit twee stammen: bevaarbaarheid der rivieren BORNEO, 1,242. liet
de Basaps en de Sagai's. Het gebied van den geheele land wordt door deze rivieren, met tallooze
Sultan strekt zich inderdaad slechts uit over de bijrivieren, bevloeid.
Mohamm. bevolking, daar de andere stammen, De afdeeling Sambas is administratief verdeeld
vooral de Sagai's, zich weinig om den Sultan in 4 onderafdeelingen, en wel:
bekommeren. De laatsten zijn het ook, die door i°. Sambas, met de hoofdplaats van dien naam,
voortdurende sneltochten, het land en de nabu- verblijfplaats van den Sultan (zie beneden), tevens
rige rijken onveilig maken. De bevolking drijft standplaats van den assistent-resident en van der,
eenigen handel in de voortbrengselen des lands, kapitein der Chineezen. Van eenig belang zijn nog
voornl. bestaande in goud, ijzer, steenkolen, bosch-

.
de kampongs Kartijasa en Scbawi.
producten enz. Voor litteratuur zie BEROU. 2». Pemangkat (zie PAMANGKAT) met gelijk-
SAMBANGAN. Inlandsch geneesmiddel; de namige hoofdplaats, standplaats van den contro-
stengel van Spa/holobus fcrrugiiieiis Benth. Wordt leur en van den kapitein der Chineezen. Tot de
gebruikt bij bloedingen, signatuur-middel naar onderafdeeling behoort nog het district Siminis
het roode sap dat uit den versch doorgesneden (Seminis), ten O. van Pemangkat, met gelijkna-
stengel welt. mige hoofdplaats.
SAMBAS. Noordelijkste afdeeling van de resi- 30 Singkawang, het gebied van de in ißgs
dentie Wester-Afdeeling van Borneo, waartoe ook opgeheven afdeeling Montrado (zie aldaar) met
behooren de, meest onbewoonde, eilanden Poeloe gelijknamige hoofdplaats — gelegen aan den mond
Baroe, Lomboekoetan, Penatah Besar en Ketjil, van een klein riviertje van dien naam, met stand-
Kabong, Saloewar, Landias, Pika, Pontianak, Kam- plaats van den controleur, den Pangéran Adipati,
bang, Poewah en Gading (Keg. Alm. igoi). De gecommitteerde van den Sultan te Montrado —
-
geheele uitgestrektheid met de eilanden bedraagt welk ambt intusschen bij Staatsblad igoi, n°. 2gi
2225 J D mijl. De afdeeling wordt begrensd ten W. is opgeheven —, en van den Kapitein der Chi-
en N.W. door de Chineesche Zee, van den mond neezen. Op de hoofdplaats is eene kleine verster-
der Doeri-rivier tot Kaap Dato; ten Z. en Z.O. king gebouwd en ligt een compagnie infanterie,
door Mempawah —■ waar de Doeri gedeeltelijk de benevens eenige artillerie in garnizoen. Overigens
grens uitmaakt —, I.andaken Sanggau, ten O. en zijn de voornaamste plaatsen in deze onderafdee-
ten N.O. door Serawak. De grenzen met dit laatste ling: Djintan, Sedan, l.ochabang, Koelor, Fatc-
land worden gevormd door een bergketen, waar- ngahan en Montrado.
van zich op 110 130.L. een tak Zuid-Westwaarts
afscheidt, welke gedeeltelijk den naam Bajang-
.
4 0 Larah en Loemar (zie aldaar), met de hoofd-
plaats Bengkajang, standplaats van den controleur
gebergte draagt; deze tak vormt de natuurlijke en den kapitein der Chineezen. Van de overige
grens met de bovengenoemde landschappen. De plaatsen mogen nog genoemd worden Sebalau,
hoogste toppen zijn: de G. Bekoempai (1250 M.) en Sa I.in Se (Selinsé), hoofdzetel der goudgrave-
G. Roompoet (1505 M.) op de grens van Serawak"j rijen aan den N. voet van het Pandan-gebergte,
de G. Nijoet (1701 M.), de hoogste top van het Loemar en Ledo.
Bajang-geb., op de grens van Sanggau en Landak De meer bevolkte plaatsen zijn door betrekke-
en de G. Pandoeng (770 M.), op de grens van lijk goede wegen verbonden.
Landak en Mempawah. Behoudens een breede, De bevolking van Sambas is, vooral benoorden
moerassige kuststreek benoorden Singkawang, tot de hoofdplaats, waar ze voornamelijks uit Dajaks
dicht bij T. Dato, is het land zeer bergachtig; die bestaat, zeer dun gezaaid. Hare sterkte is onbe-
vlakke strook wordt alleen in het noorden door kend, doch wordt op ongeveer 50.000 geschat,
een vrij hoog gebergte afgebroken. Van bedui- waarvan behoudens Maleiers en Dajaks, Chinee-
dende hoogte zijn de G. Raja (g2O M.), Z.O. van zen een belangrijk bestanddeel vormen. De juiste
Singkawang en de G. Bawang (1442 M.), benoor- verhouding is evenmin te bepalen. Voor midde-
den Bengkajang. Volgens onderzoekingen van late- len van bestaan, voortbrengselen van den bodem,
ren tijd zijn sommige van vulkanischen oorsprong. handel en nijverheid en landbouw zie het art.
Op de bergen ontstaan tal van stroomen, die BORNEO, en — vooral voor tal van bijzonder-
het aanzijn geven aan groote rivieren. De mach- heden omtrent cultures enz.
tigste rivier is de Groote Sambas (zie ook BORNEO, euur, ißg6, n°. 12.
— de Indische Mer-

I, 242) ontstaan uit de samenvloeiing van de De afdeeling Sambas vormt tevens het Sultanaat
Koemba — die haar oorsprong vindt in het ge- van dien naam. De oudere geschiedenis van het
bergte op de grens van Serawak — en de Sam- rijk ligt nagenoeg geheel in het duister, alleen
bas, welke op de grens van Landak ontspringt. valt met zekerheid te zeggen, dat in het begin
510 SAMBAS.
van de I7 e eeuw het geregeerd werd door een
Maleischen vorst (Pangcran Ratoe), die de sup-
prematie van Djohor erkende. De 0.-I. C. kwam
al zeer spoedig na hare oprichting met Sambas
in aanraking, en sloot (opperkoopman Bloemaert)
I Oct. 1609 reeds een contract met den vorst,
waarbij o. a. werd bedongen, dat de handel in dia-
manten (waarvan het heette dat vele werden ge-
vonden) alleen aan Hollanders zou zijn toege-
staan, terwijl aan alle andere Europeesche natiën
de toegang tot Sambas werd ontzegd; daaren-
tegen beloofde de Comp. den vorst tegen diens
vijanden te beschermen (hij was in voortdurende
twisten met Landak en Broenei). De vorst trachtte
het contract zoo goed mogelijk na te komen,
doch de diamanten bleven uit, hetgeen den Be-
windhebbers der Comp. ten slotte aanleiding gaf
de aldaar opgerichte factorij in 1623 te lichten.
Ofschoon, naar het schijnt, de betrekkingen nim-
mer geheel zijn afgebroken, bleven ze nu langen
tijd te onbeduidend om eenige aandacht te ver-
dienen. Na den dood van Ratoe Sapodak, die 2
dochters naliet, volgde zijn schoonzoon Ratoe Anotn
Koesoema Joeda hem op, doch werd na eenigen
tijd gedwongen het bestuur over te dragen aan
Radin Soleiman. Deze was de zoon van Radja
Tengah van Broenei, gehuwd met de zuster van
den Sultan van Soekadana. Deze laatste gaf Radja
Tengah, met welk recht is niet bekend, verlof
zich in Sambas te vestigen, waar hij veel invloed
kreeg. Radin Soleiman verlegde na zijne troons-
bestijging, de zetel van het rijk naar Loeboek-
Madoeng en ontving van zijn mantri's den naam
van Mohammad Tsafioe'd-din. Zijn afstammelingen
regeeren tot heden ten dage. (Zie voor de ge-
slachtslijst der vorsten: E. Netscher, Tijdschr. Bat.
Gen. Deel I, 1853, bl. I, maar ook: de Hollander,
Bijdr. t. t. 1. en vlk. 3e Volgreeks, 6' deel, 1871,
bl. 185). Als van minder belang slaan we een
groot tijdperk over, en komen tot het jaar 1760,
in welk jaar Sultan Omar Akama'd-din, aange-
moedigd door het succes van zijn buurman, den
Panembahan van Mampawa, eenigen Chineezen toe-
stond zich voor het goudgraven te Larah te vesti-
gen. Die Chineezen vormden al zeer spoedig een
macht waarmede rekening diende gehouden te
worden. Er werd nogal veel goud gevonden, met
gevolg dat dit den naijver van den Panembahan
van Mampawa opwekte, die, aangezien de gren-
zen nimmer goed waren vastgesteld, beweerde dat
het goudrijke distrikt Montrado tot zijn gebied
behoorde. Hij deed dan ook in 1772 een inval
in Sambas en verwoestte de Chineesche vestiging
Selakouvv. De Sultan deed op zijn beurt een inval,
doch trok terug tegen schadeloosstelling, toen de
Sultan van Pontianak door Mampawa was te hulp
geroepen. Eenigen tijd later, in 1787, bij een tuch-
tiging van Mampawa door de Comp., koos de
Sultan voor dat land openlijk partij en zond tot
hulp 24 prauwen, waarvan eenige door de Hol-
landers al dadelijk in den grond gehoord werden,
zoodat de overige overhaast aftrokken, Mampawa
aan zijn lot overlatende. Van eene bestraffing voor
dat feit kwam echter niets. De Sultan bleef in
voortdurende twisten met de omliggende rijkjes,
zoodat hij zelfs in 1792 zich hierover bij de Comp.
beklaagde, zonder gevolg evenwel, daar de laatste
in 1791 geheel Borneo had verlaten. De grootste
last evenwel ondervond de Sultan van de Chi-
neezen, die zich onrustbarend uitbreidden; drie
jaren na het ontstaan der kolonie bedroeg hun
aantal reeds duizenden. In de eerste jaren brach-
ten ze nog de verschuldigde jaarlijksche schatting
aan den Sultan geregeld op, doch langzamerhand
verslapte dit. Omstreeks 1770 achtten de Chinee-
zen zich sterk genoeg, om zich van het toezicht
der door den Sultan aangestelde Dajaksche hoof-
den, te ontslaan, en richtten zelfs, bij een hunner
jaarlijksche feesten, onder de genoodigde Dajaks
een waar bloedbad aan, naar het schijnt, zonder
dat de Sultan hen hiervoor durfde bestraffen.
Onder het bestuur van zijn opvolger, Aboe Bekr
Kamaloe'd-din, was hun macht zoo groot gewor-
den, dat ze de opgelegde schatting geheel wei-
gerden te voldoen. Het werd er niet beter op
toen een jongere broeder van den Sultan, Pangé-
ran Anom, tegen dezen in openbaar verzet kwam
en zich bij de Chineezen neerzette. (Zie overigens
voor de Chineezen het artikel KONGSI). Genoemde
Pangéran ging nog verder en sloot zich aan bij
de zeeroovers, die de omstreken geducht onveilig
maakten. Daarna verzoende hij zich weer met zijn
broeder en keerde als Pangéran Bandhara (Rijks-
bestuurder) naar de hoofdplaats terug. Van dien
tijd af werd Sambas één groot rooversnest, zelfs
schuilplaats van de beruchte Illanons. Zelfs de
Sultan nam aandeel in de rooverijen. De eerste
groote onderneming van Pangéran Anom had in
1799 tegen Bandjermasin plaats, alwaar hij even-
wel werd verdreven. Hij ontzag zich zelfs niet
Engelsche vaartuigen aan te tasten en de beman-
ning te vermoorden, of gevangen te houden. In
1812 eindelijk, besloten de Engelschen aan dezen
toestand een eind te maken, doch de expeditie,
nog wel versterkt met hulp van den Sultan van
Pontianak, mislukte. Heel spoedig daarop werd
echter de expeditie hervat, en nu met meer succes.
Sultan en Pangéran vluchtten, doch de Engel-
schen, niet van plan zich te Sambas duurzaam te
vestigen, namen den Sultan weder in genade aan.
Deze overleed een jaar daarna kinderloos, terwijl
Pangéran Anom, niettegenstaande zijn vele mis-
daden, het zoover wist te brengen, dat hij in
1815 als Sultan werd erkend. Hij besteeg onder
d6n titel Sultan Anom Mohammad Ali Tsafioe'd-
din den troon. Hij was evenwel in zijn bestuur
niet gelukkig en ondervond vooral van zijne vroe-
gere vrienden, de Chineezen, veel onaangenaam-
heden. Toen dan ook in 1816 het Nederlandsen
gezag hersteld was, zond hij een gezantschap naar
Batavia, om de oude betrekkingen weder aan te
knoopen. In 1818 werd aan dit verzoek gevolg
gegeven. Op den y September van dat jaar
woei de Nederlandsche vlag te Sambas, Muller
werd als waarnemend resident geïnstalleerd, ter-
wijl er een compagnie infanterie in garnizoen
werd geplaatst. In hetzelfde jaar nog werd met
den Sultan een contract gesloten, in 1819 en 1823
eenigszins gewijzigd en aangevuld, waarbij wel
de voornaamste bepaling was dat de Sultan zijn
rijk, tegen eene jaarlijksche bezoldiging, aan het
Gouvernement afstond, om het in leen terug te
ontvangen. Later onderging het contract nog ver-
schillende wijzigingen of werd vernieuwd en wel
in de jaren 1828, 1848, 1866, 1877 en l87g;
voor den inhoud van dit laatste, nog geldende
contract, zie Bijl. Hand. St.-Gen. 1880—1881,
n°. 87. Omstreeks 1830—'32 had Sambas verba-
zend te lijden van de strooptochten der Zee-Dajaks
van Seribas, moordpartijen in 't groot, waarbij ge-
heele Chineesche kampongs werden verwoest.
Hetgeen in een volgend tijdperk gebeurde, houdt
 SAMBAS. — SAMPANG. 511

ten nauwste verband met den opstand der Chi- eiland, wordt een smal voorland aangetroffen. Het
neezen in dat gebied, waarvoor zie het artikel algemeen aanzicht van het land is gelijk aan dat
KONGSI. Doch behalve de Chineesche was ook van het hoogland van Toba. Grassen vormen de
de Dajaksche bevolking niet altijd rustig. Zoo algemeene bedekking, en ook water, althans goed
hadden o. a. voortdurend twisten plaats tusschen drinkbaar water, is er schaarsch, zoodat het meer
Dajaks van Serawak en die van Sambas en hielden grootendeels in die behoefte voorziet. Geologisch
deze over en weer sneltochten, doch door samen- is het eiland onderzocht door den Nederlandschen
werking van ons bestuur met dat van Serawak, mijningenieur N. Wing Easton, die o. a. dicht
hebben deze langzamerhand opgehouden. Alleen bij den oever van het meer in het Z.W. solfataren
de Songkong-Dajaks, een stam verblijfhoudende en zwavelvelden van groote uitgebreidheid heeft
op de grenzen van Sambas, Landak en Sanggau, gevonden. Door verscheidene Bataksche stammen
tot voor korten tijd onderhoorig aan den Panem- bewoond, was Samosir voorheen berucht wegens
bahan van Sanggau, doch op eigen verzoek bij de rooverijen op het meer gepleegd. Sedert de
Sambas ingedeeld, maken het den Sultan vrij lastig.zuidelijke aan het meer grenzende Toba-land-
In lßg3 vermoordden zij eenige Dajaks van de schappen onder ons bestuur werden gebracht, zijn
Boven-Sekajan, voor welk feit zij door den Sultan die aanmerkelijk verminderd. Nochtans staat de
bestraft werden, hetgeen evenwel niet verhinderde bevolking, vooral die van Simboloe aan de west-
dat ze in lßgg zich wederom in gouv. gebied aan kust van het eiland, bekend als woest en wreed.
koppensnellen schuldig maakten. Daar bovendien Zij is nog onafhankelijk, doch heeft de vestiging
deze stam alle gehoorzaamheid aan den Sultan toegelaten van 2 zendelingen van het Reinische
had opgezegd, werd onder leiding van de bestu- Missionsgesellschaft, een te Nainggolan en de
rende ambtenaren van Landak en Sanggau een andere te Palipi, beide plaatsen aan de zuidkust
excursie tegen hen ondernomen, waarbij hunne van het eiland gelegen. Weinig heidenen hebben
voornaamste vestiging, Songkong Besar, getuchtigd er zich tot nu toe bekeerd. (Zie ook BATAK-
werd. Volgens het Kol. Verslag van igoi is thans LANDEN (ONAFHANKELIJKE) Dl. I, bl. 128).
het verzet gebroken, nadat de Sonkong-Dajaks SAMPAKA. Alf. Amb. Zie TJAMPAKA.
den grooten eed van trouw aan den Sultan van SAMPAN. Zie VAARTUIGEN.
Sambas aflegden. SAMPANAHAN. Behoorende tot de Tanah
De tegenwoordige Sultan, Mohammad Tsafioe'd- Boemboe, deel van de afd. Pasir en de Tanah
din, regeert sedert 6 Aug. 1886. Boemboe, res. Z.- en 0.-afd. van Borneo, is een
SAMBAS. Hoofdplaats van de afd. Sambas, zelfbesturend landschap, gevormd door het stroom-
res. Wester-Afdeellng van Borneo. Zie BORNEO, gebied van de Sampanahan-rivier, met een opper-
I, 254. vlakte, naar schatting, van 28 D g. m. De be-
SAMBER-GALENG. Javaansche naam voor volking, bestaande uit Maleiers en Dajaks, wordt
eene Gier-z wal uw-soort, Macropteryx longi- geschat op een paar honderd personen. Aan het
pennis, op Billiton K e laj ang-kele pi t o et, op hoofd staat een vorst met den titel pangéran,
Sumatra Lajang, op West-Sumatra meer bepaal- verblijf houdende te Sampanahan, gelegen bij de
delijk Lay an g-layang. Macropteryx mystucea monding der rivier van dien naam.
heet op de Aroe-eilanden Foerkabel. Litteratuur: Tijdschr. Bat. Gen. dl. I. 1853.
SAMBIKI. Tem. en Mal. Men. Zie LABOE. SAMPANG. Afdeeling en regentschap van de
SAMBILAN. (IKAN) Zie LIMPOK. (IKAN) residentie Madoera, groot 22,5 □ geogr. m. of
SAMBILANG. Collectiefnaam voor Slang- 123.870,8 hectaren. De afd., ten O. door de afd.
vallen, visschen van het geslacht Plotosus, te Pamekasan en ten W. door de afd. Bengkalan
Palembang en Djambi. begrensd, strekt zich over de geheele breedte van
SAMBODJA. Jav. Zie BOENGA KEMBODJA. het eiland Madoera uit; zij vormt de contróle-
SAMBOE. Zie HERT. afdeeling Sampang welke verdeeld is in vier di-
SAMBOEBOEHON. Bat. Zie RAMBOETAN. stricten, nl. Kota Sampang, Kedoengdoeng, Tor-
SAMBOENG. District van de contróle-afd. djoen en Ketapang, met gelijknamige hoofdplaatsen.
Godong, regentschap en afd. Demak, res. Sema- Met uitzondering van een alluviaal terrein aan
rang; met eene oppervlakte van 16.048,03 hecta- de zuidkust bestaat de bodem van deze afdeeling
ren. Het district telt 104 desa's, alle gouver- uit tertiair gesteente, nl. mergels en mergelachtige
nements. kalksteenen; de mergels vindt men meer in het
SAMGEE of SAMGÈH. (IKAN) Zie GIGI midden, de kalksteenen aan de noord- en de
DJARAN. (IKAN) zuidkust. Het terrein is over het algemeen zeer
SAMIGALOEH. District van het tot Sultans- heuvelachtig; van de drie heuvelreeksen die men
gebied behoorend regentschap Kalibawang, res. op Madoera onderscheidt, wordt de zuidelijkste
Djokjakarta. door alluviaal terrein ten O. van de Balega-rivier
SAMODJA. Soend. Zie BOENGA KEMBODJA. afgebroken, maar zij verheft zich op nieuw in
SAMOENTÉ. Alf. Men. Zie ANGSOEKA. oostelijke richting tot nabij de rivier van Sam-
SAMOSIR. Schiereiland in het meer van Toba, pang en verder ten o. daarvan. De middelste
aan den westelijken oever door een uiterst smalle rug, ongeveer 10 paal van de zuidkust verwij-
landtong verbonden aan het hooge bergland van derd, is van den zuidelijken door kwartaire gron-
Toba, met eene oppervlakte van ruim 750 □ kilo- den gescheiden die voor de natte rijstcultuur ge-
meter. Het heeft in het midden een ruim 1500 M. bezigd worden, maar zendt op enkele plaatsen
hoog plateau, dat in het N.W. en W. gelijkmatig uitloopcrs naar de zuidelijke keten. De noorde-
afhelt naar het meer. In het Z.W. en W. loopen lijke kalkreeks, waarover de waterscheiding tus-
ruwe smalle bergruggen met bijna loodrecht inge- schen het N. en Z. des eilands loopt, is op ge-
sneden enge dalen van het meer naar het plateau, middeld 8 paal van de noordkust verwijderd. Met
dat in het N. en N.O. met steile wanden in het uitzondering van een paar toppen is deze heu-
meer eindigt. Slechts in de landschappen Tomok, velreeks geheel boomloos, tengevolge van het roe-
Ambarita en Tolpoeng in het N.O. van het schier- keloos kappen der djati-bosschen in den vorsten-
512 SAMPANG.
tijd. De streek tusschen de noordelijke en de
middelste heuvelketen, welke mede door uitloo-
pers zijn verbonden, is bijna geheel van levend
water verstoken en maakt daardoor het minst be-
bouwbare gedeelte der afdeeling uit. Naar de
zuidkust stroomen: de rivier van Balega, die met
haar zijrivier de Ragoeng het grootste stroomge-
bied heeft van alle rivieren van Madoera, verder
de rivier van Sampang, welke tot de hoofdplaats
voor kleine schoeners bevaarbaar is. De rivieren
die aan de noordkust uilwateren, zijn zeer kort
van loop; de voornaamste is de rivier van Batioh.
Langs de geheele noordkust van de afdeeling
zijn zeevisscherij, de bereiding van droge visch
en trasi, benevens handel en ooftteelt de midde-
len van bestaan. Daar liggen de welvarende desa's
Ketapang, Djatrabarat, Djatratimoer en Banjoeates.
Aan beide cevers van de rivier van Temberoe,
grensrivier in het N. met de afd. Pamekasan,
worden uit kalksteen neuten en metselstcenen
gehouwen, waardoor tal van diepe groeven zijn
ontstaan. De afdeelingshoofdplaats Sampang was
reeds tegen het eind der I7*-' eeuw, naar Valen-
tijn's beschrijving te oordcelen, eene handelsplaats
van beteekenis. Zij had op het einde van 1895
8520 inwoners, waaronder 28 Europeanen, 8145
Inlanders, 344 Chineezen en 3 Arabieren. Er is
eenige drukte door den handel in rijst en petro-
leum door Chineezen en hadji's gedreven, maai-
de stad op zich zelf, met hare lage, steenen en
bamboezen huizen aan beide zijden van den post-
weg, biedt niets merkwaardigs aan. Tusschen deze
huizen ligt de woning van den assistent-resident;
de regentswoning ligt op bijna een paal afstands
ten westen van de hoofdplaats. De Sampang-
rivier, die ter hoofdplaats 35 M. breed is, verge-
makkelijkt het handelsverkeer, doordat de uit zee
komende prauwen en schoeners voor de woningen
der kooplieden kunnen worden gelost. De stoom-
tramlijn Kamal—Soemenep zal weldra Sampang
met de hoofdplaatsen op Madoera in nauwer ver-
binding brengen.
Op 5 paal afstands van de zuidkust ligt het
eiland Mendangin of P. Kambing. Het is bijna
eene vierkante paal groot en heeft eene bevol-
king van 1700 personen, die van de vischvangst
leven.
SAMPEN. Zie HARING.
SAMPEU. Soend. Zie OEBI KAJOE.
SAMPI-HALAS. Zie BANTENG.
SAMPIT. Rivier in de Z. en O. afdeeling van
Borneo (zie BORNEO).
SAMPIT. Afdeeling van de res. Zuider- en
Oosterafdeeltng van Borneo, onder een controleur
met standplaats Sampit, bestaande uit de districten
Sampit (met de onderdistricten Tjempaga, Men-
taja en Kwajan); Mendawei (met de onderdistr.
Beneden Katingan, Boven Katingan en Samba)
en Pemboeang (met de onderdistr. Semboeloe en
Serajan), alsmede het leenplichtige landschap Kota
Waringin, waartoe gerekend worden het landschap
Koemai en een deel van het landschap Djelei.
Aangezien Kota Waringin met onderhoorigheden
reeds dl. 11, 302 besproken zijn, wordt het hier
geheel buiten beschouwing gelaten.
De districten en onderdistricten worden bestuurd
door Inl. hoofden met verschillende titels. De
districtsbestuurders worden door het Gouvernement
aangesteld en bezoldigd en staan onder het on-
middellijk gezag van den controleur.
De afdeeling grenst ten W. aan Koemai en Kota
— SANA.
Waringin, ten N.W. en ten N. aan Sintang (waar
de grens wordt gevormd door gebergte —
oostelijk deel Schwaner-gebergte genaamd—), ten
het
O. aan de Dajaklanden en ten Z. van Kaap Tji-
mantan tot Kaap Poeting, aan zee. De juiste grootte
is niet bekend (zie art. BORNEO I, 256) en
wat het zielental betreft, daaromtrent loopen de
gegevens zeer uiteen; volgens het Rapport van
res. Joekes (ißg3) bedraagt het 25000. De be-
volking bestaat uit Maleiers vermengd met Ja-
vaansche bestanddeelen, en Dajaks, die in ver-
schillende stammen zijn verdeeld.
De zuidelijke kuststreken zijn nagenoeg geheel
vlak en, voornamelijk tusschen de rivieren Pem-
boeang en Mentaja, met talrijke meren bezet. Meer
naar het noorden is het land bezet met heuvel-
rijen, uitloopers van het grensgebergte, welk laatste
in het art. BORNEO I, 23g wordt beschreven.
Sommige toppen bereiken een aanzienlijke hoogte,
bijv. (van Oost naar West) de Boekit Raja (2278 M.)
de Rangbabi (1263 M.), de Batoe (i2sg M.), de
Pemantjoeng (1552 M.) en de Raja of Segoeroeh
(1031 M.). (Zie Atlas Stemfoort en Ten Siethoff,
2<= uitg. bl. 13, ißgg.)
De afdeeling wordt hoofdzakelijk gevormd door
het stroomgebied van drie groote rivieren, nl. de
Pemboeang of Serojan, de Sampit of Mentaja en
de Mendawei of Katingan. De beschrijving dier
rivieren geschiedde reeds bij het art. BORNEO, I,
246—247. Plaatsen van noemenswaardig belang
worden in de afdeeling niet aangetroffen, de be-
langrijkste werden trouwens bij het art. Borneo
reeds vermeld. Alleen mag nog genoemd worden
Kasoengan, grootendeels door Dajaks bewoond,
de grootste en welvarendste kampong aan de ge-
heele Katingan. Het districtshoofd is een Christen,
terwijl er zich een zendingsschool bevindt. In de
Bovenlanden houden zich voornamelijk de Dajaks
op, wier hoofdbedrijf, behoudens landbouw, be-
staat in het inzamelen van boschproducten, waar-
mee ze handel drijven met de bewoners der Be-
nedenlanden, die de artikelen uitvoeren.
Zie voor litteratuur de aangehaalde bronnen bij
het art. BORXEO, maar vooral Dr. Molengraaff:
Geol. Verkenningstochten, Leiden 1900, die een
mooie beschrijving geeft van de Katingan-rivier,
met haar voornaamsten zijtak de Samba en tal
van bijzonderheden mededeelt omtrent de bevol-
king aan die rivieren.
SAMPOELAN. Zie BOEDENG.
SANA of SANA KEMBANG, [av.; SENA,
:
Mal.; SANAH, Mal. ANGSANA,Batav. Mal.;
LIGOEAH, Tem.; LENGGOEA, Mal. Mol.;
NAGA, NAGHA of AGHA, Alf. Men.; NALA,
NALOL of NARA, Alf. Amb.; SONDANA,
801. Mong.
Ptcrocnrpus Indicus IVilld., fam. Leguminosae,
onderfam. Papilionaceae. Boom met nagenoeg cir-
kelvormige, platte, gewoonlijk éénzadige vruchten,
die in den Indischen Archipel zeer verspreid en
menigvuldig voorkomt en algemeen bekend is om
het kostbare hout, dat hij geeft. Hij groeit op
Java, Sumatra, Celebes, in de Molukken en elders
in de lage bergstreken, doch is ook van vele
plaatsen, waar hij vroeger voorkwam, reeds ge-
heel uitgeroeid. Het hout is vrij zwaar, hard, fijn
van vezel, vast en sterk, zeer deugdzaam, donker
van kleur, veelal fraai gevlamd, voor bouwmate-
riaal alleszins geschikt, maar vooral gezocht voor
de vervaardiging van meubelen, wapenscheeden
enz. De stammen bereiken wel een aanzienlijkeu
 SANA. — SANDELHOUT-STAMBOEK. 513

omvang maar slechts eene middelmatige hoogte,
ook groeien de boomen veelal wat krom en knoestig,
zoodat stukken hout van groote lengte er zelden
uit kunnen worden gekapt. De breedste en schoonst
gevlamde stukken worden verkregen uit de uit-
staande ribben of lijsten, waarin de boomen bene-
den uitloopen. Tafelbladen van meer dan 2 M.
breedte zijn niet zeldzaam, soms tot 3 M. Kleine,
nog fraaiere stukken verkrijgt men uit de dikwijls
reusachtige uitwassen aan den stam. Het talrijkst
groeit deze boom in de Molukken, alwaar hij den
naam draagt van Lenggoa, vooral op Ceram
en Boeroe. Van daar worden ook geregeld kleine
hoeveelheden van dit hout naar Nederland uitge-
voerd, hier bekend onder den naam van „Am-
bonsch Wortelhout". In de Molukken onderscheidt
men verschillende variëteiten van Lenggoa-hout:
L. batoe, L. gaba gaba, L. kastoeri e. a.,
wellicht ten deele behoorende tot andere soorten
van het geslacht Plerocorpus. De in water ge-
weekte bladeren dienen tot hoofdwassching. In
de Molukken gebruikt men de fijngestampte bla-
deren als nieswekkend middel. De bast wordt
gebezigd tot touwwerk voor vischnettei, en het
sap tot het polijsten van meubelen. De hars fgetah
angsana) is als eene der soorten k in o in de ge-
neeskunde bekend.
SANAH. Mad. Zie SANA.
SANA KELING. Jav.
Dalbcrgia latifolia Roxb., fam. Leguminosae,
onderfam. Fapi/ionaceae. Boom van Java, die voor-
treffelijk meubelhout geeft en gemakkelijk voort-
teelt door wortelspruiten. Zeer geschikt voor her-
wouding.
SANATORIA. Zie GEZONDHEIDSETABLIS-
SEMENTEN (I, 578) en verder J. L. van Gennep, trouwens reeds aan Rumphius bekend was. Ook
De wenschelijkheid tot exploit. van de hoogvl. als luxehout en voor reukwerken blijft de sandel
in het zuidelijk deel van Dekhan, waar hij in on-
vruchtbare gronden, tot op 3000 voet wast, en in het
groot gekweekt wordt, bepaaldelijk in Mysore; in
Ncdcrlandsch Indië vooral wildgroeiend op de
kleine Soenda-eilanden, en voorts op Java, Ma-
doera en de Molukken.'
Levert het welriekende wit en geel Sandel-,
Santel- of Santal-hout, dat belangrijk is als reuk-
hout en medicijn. Verreweg de grootste beteekenis
heeft dit hout voor het vaste land van Indië, als
zijnde daar onmisbaar bij alle godsdienstige ceremo-
niën; voorts voor parfum en geurige olie bereiding,
voor snijwerk enz. In Nederlandsch Indië is Su/i-
--------laltim op Java bijna uitgeroeid, o. a. door de ge-
zochtheid van het geurig en duurzaam hout voor
fijn schrijnwerk, wapengevesten enz. Int eigenlijk
Sandel-gebicd, nl. Timor, Savoe, Rotti, Soemba,
is zulks niet het geval, doch wordt er toch weinig
verricht om dit kostelijk gewas voortteplanten of
zelfs maar tegen vernietiging te beschermen.
Vrij aanzienlijke hoeveelheden worden nog ieder
jaar uitgevoerd van Koepang en Atapoepoe. Ma-
kasar, oudtijds de stapelplaats van het geurigst
sandelhout, voert nu weinig uit, en meest van infé-
rieure kwaliteit, vergeleken met het uitgezocht My-
sore-hout De Makasaren halen of haalden hun
sandelhout vooral van de Letti-eilanden ; ook van
de Palos-baai komt dit hout in den handel.
Voor Europa heeft het sandelhout, dat trouwens
al voor eeuwen een kostbaar artikel was en door
de O. I. Cic geregeld werd aangevoerd, in de tien
laatste jaren eene nieuwe beteekenis gekregen door
het zeer belangrijk gebruik van sandelolie (oleum
santali, zie 111, 68) in de geneeskunde, voor-
namelijk als antigonorrhoïcum, eene medicatie die

—
van het Janggeb. in Oost-Java; (Irrd. Gids lßg6, zeer gezocht. Het vermeerderd gebruik is aanlei-
I. 611). J. H. F. Kohlbrugge, Rapp. belr. een ding geweest, dat in Ned. Indië de aandacht op
geneesk.-topogr. en voorbereidend climatol. onder- Santalum meer dan vroeger gevestigd is, en er
zoek van de hoogvlakte van het Janggeb. Bat. thans op Java (Bezoeki) en op Madoera door 's lands

-
ißg7. — Dez., geogr. beschr. van het Jang-geb. boschwezen cultuurproeven worden ingesteld.
(Argopoero) op Java; (T. Aard. Gen. lßg7, 6g5). — Sandelhout draagt de bijvoegingen wit en geel,
J. L. van Gennep, Opmerkingen naar aanl. van resp. voor het spint- en kernhout, ter onderschei-
het voorafgaande opstel; (T. Aard. Gen. lßgg, ding van het als verfstof dienende roode sandel-
25g).— J. 11. F. Kohlbrugge, Sanatoria in Ned. hout, dat afkomstig is van Plerocarpus Santalinus
Indië; (Versl. Ind. Gen. ißgg, 243). — I. Grone- Lf. en ook van P. Indicus Willd. (Zie SANA).

—•
man, Nogmaals de Jang-hoogvlakte; (T. Aard. Gen. Een onecht Javaansch sandelhout van veel zwakker
igoo, 653). J. F. Niermeyer, Óver klimaat en aroma komt van Exocarpus ovotus BL, een boom
plantengroei van den Jang; (T. Aard. Gen. igoo, die op San/a/urn gelijkt en- tot dezelfde planten-
7gß). — I. Groneman, De plantengroei van den familie behoort.
Jang (T. Aard. Gen. 1901, 409). — J. 11. 1". Nog andere planten, geenszins aan Santalum
Kohlbrugge, Bronnen en badpl. In N. I. die tot verwant, leveren aan den handel houtsoorten, die
herstel van gezondh. door Inl. en Eur. worden als sandelhout verkocht worden, omdat zij in uiter-
gebruikt, (Ind. Gids 1901, 883). lijk of reuk daarmede eenigszins overeenkomen.
SANDANG-LAWE. Zie BANGOE. F'ene afbeelding en uitvoerige beschrijving van
SANDAWA. Zie SALPETER. den echten sandelhout-boom komt voor in de Ind.
SANDEAN. Bergachtig landschap inZuid-Dolok Merc. 1897, blz. 1.
van de afd. Padang Lawas, res. Tapanoeli. Wegens SANDELHOUT-EILAND. Zie SOEMBA.
de geringe vruchtbaarheid van het land is het SANDELHOUT-STAMBOEK. Deze belang-
ook weinig bevolkt, en is de bevolking, die hare rijke, door de Indische regeering gesubsidieerde
rijst op droge velden teelt, zeer arm. Te Boroe- en in 1893 te Bandoeng (Preanger regentschappen
angir, eene kleine kampong van het landschap, opgerichte en aldaar gevestigde vereeniging stelt
wordt goud van goede kwaliteit gevonden. zich ten doel: het fokken van Sandelhout-paarden
SANDELHOUT. Op Java Tjcndana (m.s.j.), op
Java te bevorderen, dit ras te verbeteren en
zijnde dit de sanskrit-naam, die door geheel Indië de zuiverheid daarvan te beschermen door het aan-
bekend is. Op Timor Haumani en Ai kamenil. houden van een stamboek. (Zie PAARD, Dl. 111,
Op Soemba Ai nitoe, d. i. gecstenhout. Op Ambon bl. 151) Zij erlangde rechtspersoonlijkheid bij
Ai sriroe. Gouv. besluit van iq Mei 1593 N°. 16. De voor
San/a/urn album /.., fam. Saulalaceae, kleine de instandhouding en verbetering van het Indisch
altijd groene boom; in Engelsch Indië inheemsen paardenmateriaal van het hoogste belang zijnde in-
111 33
514 SANDELHOUT-STAMBOEK.
stelling wordt, ondanks den finantieelen bijstand dei- In de nabijheid dier plaats werden indertijd
Indische regeering, blijkens de „gedrukte Notulen
der Algemeene Vergadering te Bandoeng gehouden
op 16 Juni igoi," in haar voortbestaan ten ern-
stigste bedreigd. (Zie Regeeringsalmanak van Ned.-
Indië igoi en Indisch Militair Tijdschrift igoi).
SANDELWOOD. Zie PAARD.
SANDING-EILANDEN. Ook wel Laag en
Bergen geheeten, zijn 2 eilanden in den Indi-
schen Oceaan, door het zg. Addingtons-kanaal
gescheiden van den noordelijk daarvan gelegen
— SANGI EN TALAUER-EILANDEN.
Hindoe-oudheden aangetroffen. (Zie Veth, Borneo's
Wester-Afdeeling I, bl. 45).
SANGGÉ-SANGGÉ. Bat. Zie SERË.
SANGHIL. Bat. Zie GANDAROESA.
SANGHJANG. Zie JAVANEN, 11, 142.
SANGI (SANGIR)-EILANDEN. Groep van
eilanden, noordwaarts van de Minahasa en met de
Talauergroep uitmakende de onderafdeeling Sangi
en Talaucr der afdecling Menado van de Minahasa
der residentie Menado. Zij zijn gelegen op ge-

'
Pagei-archipel. Zij zijn onbewoond en moeilijk te middeld 125 30' O.L. tusschen 2° 7' 30" en ruim
bereiken door de omliggende koraalriffen. Volgens 5° N.B. en de voornaamstcn zijn: Sangi of Groot-
Marsden (Hist. of Sumatra) zouden er wilde noten- Sangi met een bevolking van 45.000 personen
muskaat en de marbo (Mctrosideros Amboincnsis) en verdeeld in 4 rijkjes: Taboekan, Kandar, Manga-
voorkomen. Hij maakt ook gewag van eene bezet- nitoe en Tarocna; de hoofdnegeri van het laatste
ting van enkele soldaten met een officier, die in tevens de standplaats van den controleur; hoofden
1769 korten tijd op Bergen zou geweest zijn. der rijkjes zijn radja's die de opperheerschappij van
SANDOEDOEK. Bat. Zie HARÈNDONG. het Gouv. erkennen; voorts Siauw met 24.000 en
SANDORICUM. Zie SENTOEL en KATJAPI. Tagoelandang met 5000 inwoners. Deze eilanden
SANE. Amb. Wet. Zie OEBI DJAWA. zijn zeer bergachtig (behalve in 't algemeen langs
SANÈNÈM. N. G. 4 R., Noemf. Zie NIPAII. de kusten) en van vulkanischen aard. Vooral de
SANGAROENG (TJI). Zie I.OSARI (TJI). in het noordelijk gedeelte van Groot-Sangi gele-
SANGGAR. Zie SOEMBAWA. gen vulkaan G. Awoe richtte meermalen groote
SANGGAU. Landschap op Borneo, met eene verwoestingen aan; bij de laatste uitbarsting, van
oppervlakte van 143 D g. m. en naar schatting 7 Juni ißg2, werden meer dan 2000 menschen
30.000 inwoners. Het grenst ten W. aan Tajan gedood en was de materiëele schade eveneens
en Landak, ten N.O. aan Sambas, ten N. aan zeer aanzienlijk. Op Siauw vindt men de werk-
Serawak, ten O. en Z.O. aan Sekadau en ten Z. zame vulkaan G. Api (G. Awoe), zoo ook een
aan Meliau. Het rijk bevat het stroomgebied van op het eilandje Roeang (westwaarts van Tagoe-
de Sekajam-rivier, die ontspringt in het gebergte landang), welke bij een uitbarsting in 1872 de
op de grens van Sambas, terwijl ze bij de hoofd- geheele negeri Tagoelandang verwoestte, waarbij
plaats, eveneens Sanggau geheeten, in de Kapoeas 300 menschen omkwamen. Behalve in timmer-
uitmondt. De Sekajam telt talrijke zijrivieren, waar- hout, wordt er veel handel in kopra gedreven.
van de voornaamste, de Mengkiang bij de kam- Op Siauw wordt in den laatsten tijd de muskaat-
pong van dien naam zich met haar vereenigt. Voor noten-cultuur met goed gevolg uitgeoefend. Een
grootere vaartuigen is deze rivier en hare zij- groot deel der bevolking is reeds tot het Chris-
takken geheel onbevaarbaar. Het zuidelijk deel tendom overgegaan, tot welk einde op meerdere
des lands wordt door de Kapoeas doorstroomd. plaatsen zendelingen werkzaam zijn; op de drie
Behoudens een strook land aan beide oevers dezer genoemde eilanden waren op het eind van ißgg
rivier, is het landschap geheel bergachtig. Tot 43.354 inlandsche christenen. De bevolking dezer
een aanmerkelijke hoogte evenwel verheft zich eilanden houdt zich voornl. met landbouw, visch-
in het binnenland alleen de G. Boedoek. (950 M.) vangst en weven bezig; tot voor korten tijd was
De bevolking bestaat uit Dajaks, Sanggauers — een de weverij de belangrijkste tak van nijverheid der
ras, feitelijk ontstaan door vermenging der Dajaks vrouwelijke bevolking. De kofo-plant, hoté (een
met Maleiers (overheerschend), Hindoe-Javanen pisang-variëteit, oneetbare vruchten dragend) en
en Boegmeezen, — en Chineezen. De Dajaks be-
wonen meer de bovenlanden, houden zich voornl.
meer speciaal de vezelen der bladscheeden van
die plant leveren de grondstoffen. Bij het weven
bezig met landbouw en inzamelen van bosch- zijn verschillende toestellen in gebruik (zie Notu-
producten, waarin ze met de Maleiers handel len Bat. Gen. dl. XXXI, 1893, Bijl. XIII), ter-
drijven, welke laatsten de artikelen uitvoeren. De wijl van de weefsels zoowel kleeding, als gordij-
Chineezen en Maleiers vinden veelal een bestaan nen, matjes etc. gemaakt worden. Aangezien echter
in de goud- en diamantgraverijen, in mindere mate (met de primitieve middelen) het weven uiterst
echter dan voorheen. Het zelfbesturende landschap langzaam gaat en voor geringen prijs katoenen
wordt geregeerd door een vorst, met den titel stoffen worden ingevoerd, terwijl bovendien de
Panembahan, vcrblijfhoudende ter hoofdplaats Sang- Christen-bevolking zich meer en meer Europeesch
gau. Reeds vroeger werden met dezen contracten wil kleeden, gaat de eigenaardige kofo-industrie
aangegaan, doch het laatste, nog geldende dateert snel achteruit, en houdt ook het kweeken derkofo-
van 4 Maart 1882. (Voor den inhoud zie Bijl. plant hiermede gelijken tred. De hoofdplaats Ta-
Hand. St. Gen. 1883—84. N~. 133, 8). Voor meer- roena, vanwaar rotan wordt uitgevoerd, wordt
dere bijzonderheden, zooals plaatsbeschrijving, maandelijks geregeld bezocht door de booten dei-
ethnographie, gelijk mede voor de geschiedenis Kon. Paketvaart Maatschappij. Zie S. Coolsma:
van het landschap, zie: 11. P. A. Bakker. Het De zendingseeuw voor Ned. Oost-Indië, Utrecht

—
Rijk Sanggau. Tijdschr. Bat. Gen. dl. XXIX,(iBB4). 1901 en B. C. A. J. van Dinter: Eenige geogr.
Het landschap behoort administratief tot en en ethnogr. aanteekeningen betreffende het eiland
vormt het W. deel van de afd. Sanggau en Sekadau. Siaoe (met kaartje), Tijdschr. Bat. Gen. Dl. 41
SANGGAU EN SEKADAU. Afd. van de Res. (iß9g); en deze Encycl. I. 388.
Westerafdeeling van Borneo. Behalve bovenom- SANGI EN TALAUER-EILANDEN. Afdec-
schreven landschap omvat deze afdecling nog het ling van de res. Menado, omvattende de eilan-
landschap Sekadau, (zie aldaar) en staat onder het dengroepen van dien naam, staande onder een
bestuur van een controleur, met standplaats Sanggau. controleur, waaraan toegevoegd is een asp.-con-
 SANGI EN TALAUER-EILANDEN.
troleur met standplaats Taroena op het eiland
Groot-Sangi, en een posthouder op de Talauer-
eilanden.
SANGIJA. Zie ALKAI.
SANGIR. Zie BATANG HARI.
SANGIREESCH of SANGIRSCH. De alge-
meene benaming der taal die op de Sangi-eilan-
den gesproken wordt, waarin men drie tongvallen
onderscheidt: Manganitoesch, Tagoelandangsch en
Siauwsch. De voornaamste en best tong-
bekende
val is die van Manganitoe, waarin dan ook de
meeste geschriften bestaan, zoowel oorspronkelijke
teksten als vertalingen. Het Sangirsch behoort in
grammatisch opzicht tot de meest ontwikkelde
Maleisch-Polyncsischc talen en evenaart in vor-
menrijkdom en fijnheid van uitdrukking de Filip-
pijnsche talen, waarmede het ook in andere op-
zichten veel gemeen heeft. Het klankstelsel onder-
scheidt zich door zekere weekheid, in zooverre
alle sluitmedeklinkers behalve de nasaal ng weg-
vallen, hoewel de vroegere aanwezigheid van een
medeklinker zich nog openbaart in de afgestooten
uitspraak van den voorafgaanden klinker. In veel
gevallen blijft echter de oorspronkelijke sluitmede-
klinker behouden, doch dan wordt hij voorzien
van een naslag, bestaande in een doffe e, te ver-
gelijken met den naslag eener a in 't Makassaarsch;
bijv. ahus, zoon, wordt ahusë. Wat den spraak-
kunstigen bouw der taal betreft, die draagt het-
zelfde karakter als in de overige talen derzelfde
familie en berust voornamelijk op het gebruik
van voor-, in- en achtervoegsels; alleen munt het
Sangirsch uit door een bijzonderen rijkdom aan
voorvoegsels, waardoor het mogelijk is de fijnste
onderscheidingen uit te drukken. Een eigen let-
terschrift hebben de Sangireezen niet: men be-
dient zich van de Latijnsche lettcrteekcns met
enkele wijzigingen. De naaste verwanten van
't Sangirsch zijn het Talautsch, alsook het Ben-
tenansch en Bantiksch, die als dialekten van ééne
taal kunnen beschouwd worden.
Litterutuur: N. Adriani, Sangireesche spraak-
kunst, Leid. 1893; J. F. G. Riedel, Nederduitsch
en Sangi-Manganitusch woordenlijstje (Tijdschr.
v. h. Bat. Gen. 1861); Eenige Sangireesche ver-
halen en liederen, Bat. 1868; N. Adriani, Sangi-
reesche teksten (Bijdr. t. t. 1. en vlk. 1894);
Mattheus-Evangelie (vert. door Mej. C. W. J. Steller),
Leid. 1889; Markus-Evangelie (door dez.), Leid.
1890; Lukas-Evangelie (door dez.), Leid. 1893;
52 Ceschiedenissen uit het Oude Testament (door
dez.), Leid. 1890; Christelijke Almanak voor 1893
(door dez.), Leid. 1893; van dezelfde hand be-
staan ook vertalingen van den Heidelbergschcn
en den Lutherschen Catechismus, Leid. 1889—
1891. In een eenigszins afwijkenden tongval zijn
de door F. Keiling, zendeling op Tagoelandang,
:
bewerkte vertalingen van het Nieuwe Testament,
het Boek der Psalmen, de Spreuken van Salomo
(alle uitgegeven door 't Britsch en Buitenl. Bijbel-
genootschap, 1883 en 1886); voorts de vertaling
van den Heidelbergschen Catechismus, en van
Prof. Doedcs Handleiding bij het onderwijs in de
Bijbelsche geschiedenis, y uitg. (beide Bat. 1890).
Eene bijdrage tot het Siauwsch dialekt is gele-
verd door Riedel, Beschrijving van de uitbarsting
van den Awuh Taruna, in Siauwsch dial. (Tijdschr.
v. h. Bat. Gen. 1867).
SANGIR-EILANDEN. Zie SANGI-EILAN-
DEN.
SANGKAPOERA. Hoofdplaats van het eiland
— SANTANI. 515
en de afdeeling Bawean (zie op dat woord), tot
de residentie Soerabaja behoorende. De plaats, aan
de Zuidkust van een ruime baai, heeft ongeveer
4000 inwoners, waaronder een Istal F'uropeanen.
Het in 1801 gebouwde fort is sedert lang ge-
sloopt; op de plaats waar het stond is de assis-
tent-residentswoning opgericht. Sangkapoera heeft
geregelde verbinding per stoomschip met Soerabaja
en Singapoera.
SANGKIR. Zie KORINTJI.
SANGKO. Zie HARING.
SANG-SAGAN. Zie CHABA-WONNO.
SANGSAM. Zie ROESA.
SANINTEN. Soend.; SARANGAN, Jav.
=
Cnstanopsis argentea A.DC Castunea argentea
BL, fam. Cupuliferae. Een altijd groene boom
van 50 —60 voet, die in den Maleischen archipel,
o. a. in de bergwouden van West-Java, voorkomt
en in het oostelijk deel van Engelsch-Indië. Het
harde, fijne, roodkleurige hout is geschikt voor
huisbouw; de zaden worden als kastanjes gegeten.
SANOELA. Staatje op het eiland Timor, be-
hoorende tot de onderafdeeling Beloc der afdee-
ling Timor van de gelijknamige residentie.
SANSKRIT. In ruimeren zin is dit de meest
gangbare benaming van de oude taal der Arische
Indiërs, met inbegrip van 't dialekt der Weda's;
in meer eigenlijken zin is de benaming toepasse-
lijk op de taal der klassieke letterkunde in 't na-
Wedisch tijdperk, eene taal die, lang nadat ze op-
gehouden had de gewone volkstaal te zijn, als
schrijftaal zich tot in den nieuwen tijd handhaafde
en nog heden ten dage in Indië de plaats in-
neemt, die 't Latijn weleer in Europa bekleedde.
Hoewel reeds eenige eeuwen vóór 't begin onzer
jaartelling zich uit het Oudindisch jongere dia-
lekten ontwikkeld hadden, welke men als Prakrita's
d. i. gewone volkstalen bestempelt in tegenstelling
tot het Sanskrit, d. i. debeschaafde taal, bleef deze
laatste bij de verbreiding der Indische beschaving
in vreemde landen den boventoon voeren. De groote
invloed dien 't Sanskrit op verscheiden talen van
niet-stamverwante volken heeft geoefend, is zoo
niet geheel, dan toch grootendeels te wijten aan
de omstandigheid dat het de taal was eener on-
gemeen rijke gewijde en profane letterkunde, zoo-
wel van de Brahmanistische Indische secten als
van de Noordelijke Boeddhisten. In de talen van
den Indischen Archipel openbaart zich die invloed
door de menigte van aan 't Sanskrit ontleende
woorden. Rijk aan zulke woorden zijn vooral het
Javaansch. Maleisch, Balinecsch, Soendaneesch, Ma-
doereesch, Tagalog, doch ook de overige talen
bezitten een grooter of kleiner aantal van aan
't Sanskrit ontleende benamingen. Op de spraak-
kunst der Indonesische talen heeft het Sanskrit
geen invloed geoefend. In de grootere Javaansche,
Maleische en Bataksche woordenboeken, alsook
in 't Kawi-Balineesch Woordenboek vindt men den
oorsprong der aan 't Sanskrit ontleende woorden
meestal behoorlijk opgegeven.
SANTALUM. Zie SANDELHOUT.
SANTAN, SANTEN, OESAM. Het geraspte
kiemwit van rijpe klappernoten, dat tot bereiding
van verschillende spijzen gebruikt wordt.
SANTANI. Meer op Ned.-Nieuw-Guinca, 3/2
uur landwaarts in van de Ilumboldtsbaai gelegen.
De oppervlakte is niet nauwkeurig bekend, doch
Bink schat het meer in de lengte op 6 a 7, en in de
breedte op 3</2 uur roeiens. Het heeft, de inhammen
in het W. en Z. niet medegerekend, een ovalen
516 SANTANI.
vorm. Het water is zeer helder, vischrijk en volgens
de inboorlingen komen er ook krokodillen in voor.
In het meer ligt een eilandje, P. Aseë geheeten
met gelijknamige kampong. Behoudens de N.zijde,
ombuigende naar het W. die geheel vlak is, is de
omgeving van het meer heuvel- en bergachtig.
Aan de oevers bevinden zich kampongs, deels door
Bink bezocht en beschreven. De grootste is aan
de Z. zijde, tegenover P. Aseë gelegen en telt
30 huizen, bewoond door misschien wel 1400
personen. De gehuwde vrouwen uitgezonderd, die
een rokje van geklopte boombast om het middel
dragen, loopen de bewoners geheel naakt; de bevol-
king is volstrekt niet oorlogzuchtig. Zie G. L. Bink,
Tijdschr. Aardr. Gen. 2e serie XI, 1894, bl. 325
vgg.; Tijdschr. Bat. Gen. dl. 39 (1897), bl. 143
vgg., en vgl. T. Aardr. Gen. XIX, 1902.
' SANTJANG. Zie MATJAN.
SANTRI. Zie MOHAMMEDANISME, 11,575.
SAOE-BÉBA.ZieGEELVINKBAAI(KLEINE).
SAOESOE. Kijkje in het zuidwestelijkst ge-
deelte der Tomini-Bocht, behoorende tot de assis-
tent-residentie Gorontalo der residentie Menado,
met een bevolking van 1250 zielen, allen Moham-
medanen, onder het bestuur eener vorstin met den
titel van Maradikafea; zij erneert zich met de teelt
van rijst en maïs en als takken van nijverheid
worden de bereiding van zout en het kloppen van
boombast (foeja) genoemd.
SAPAI OEWEK. Mad. Zie RAMBOETAN..
SAPALIN. Alf. Amb. Zie KANANGA.
SAPANG. Mak. Zie SETJANG.
SAPAN-HOUT. Zie SETJANG.
SAPAROEA. Afdeeling van de residentie Am-
boina, bestaande uit het gelijknamige eiland en
de eilanden Haroekoe en Noesa-Laoct en enkele
daaromheen gelegen eilandjes. Zij zal in het ge-
heel _; 20.000 zielen tellen, waaronder ruim 5000
burgers, voor het meerendeel inlandsche christenen.
SAPAROEA. Eiland in de Banda-zee, tusschen
i28°32'50" en I28 3 43' 40" O.L. en 3°2g'so"en
30 38' Z.B. gelegen, behoorende tot de gelijkna-
mige afdeeling der residentie Amboina. Het wordt
door twee inhammen, een aan de noord- en een
de zuidzijde, in twee schiereilanden verdeeld, welke
door een landengte van ongeveer een half uur
gaans met elkaar zijn verbonden. De kusten zijn
laag met uitzondering van den zuidoosthoek, die
steil in zee afloopt; meer binnenwaarts wordt het
terrein hooger en verheffen zich enkele bergen,
welker hoogte evenwel 1000 voeten niet te boven
gaat. Noemenswaardige rivieren worden er niet
gevonden; alleen de Wae Ila, die in den noor-
delijken inham uitmondt, kan over een kleine uit-
gestrektheid met prauwen worden bevaren. De
bevolking woont in meerdere kampongs langs het
strand en bestaat voor het grootste deel uit inland-
sche Christenen. Het voornaamste voortbrengsel
zijn de kruidnagelen; sagoe is wel voorhanden,
maar niet voldoende voor de behoefte en wordt
veel van Ceram aangevoerd. De grootte bedraagt
2,48 D mijlen.
SAPAROEA. Hoofdplaats der gelijknamige af-
decling, aan de zuidkust van het eiland van dien
naam, tevens standplaats van den controleur. Zij
maakt met de westelijk gelegen negeri Tiouw
een geheel uit en behalve een kerk en school
vindt men er nog het fort Duurstede met een
detachement van het garnizoensbataljon der Mo-
:
lukken bovendien is hier een afdeeling van de
Ambonsche schutterij. Ook is er een hulpprediker
— SAPI.
gevestigd. Niet ver van het strand is in 12 vade-
men water een goede ankerplaats. Door den op-
stand in 1817 heeft Saparoea een treurige ver-
maardheid gekregen, maar sedert is de rust nim-
mer weder op zoo ernstige wijze verbroken.
SAPAUK. Zie SINTANG.
SAPI. Jav. nj. en Soend.; LEMBOE (kr.). De
runderen van den O. I. Archipel stammen af van
Bos indicus, het Indische rund of zebu, meer of
min gekruist met Bos laurus, het Europeesche
rund, en met den banteng (zie aldaar).
De bult op den schoft aan het zebu-ras eigen,
is bij deze bastaarden van verschillende vermen-
ging niet zeer merkbaar meer. Daarnevens bestaat
een zuiverder Bengaalsch ras, waarbij die bult nog
goed ontwikkeld is en dat zich onderscheidt door
grooter kracht, forscheren bouw, 't gemis van
horens, door een knobbel op het voorhoofd, nage-
noeg hangende ooien, korten hals en smallen kop.
De koeien der sapi's worden doorgaans slechts
aangehouden voor de voortplanting; de stieren
worden grootendeels gecastreerd en worden dan,
wanneer zij een goede weide hebben, groot en sterk.
Over geheel Indië komt het rund verspreid
voor. Ontegenzeggelijk heeft Java den grootsten
veestapel van de eilanden. In de oostelijke resi-
denties van Java en op Madoera is het rund het
best ontwikkeld. In den Oosthoek worden ossen
en soms ook koeien voor den ploeg gespannen.
Overigens gebruikt men den os meer als last- dan
als trekdier. Van algemeene bekendheid is het,
dat op Madoera groote zorg wordt besteed aan
het rund. Er worden in dit gewest jaarlijks wed-
rennen gehouden met stieren, waarbij de Madoc-
rees, staande op een slede, met groote behendig-
heid zijn keurig opgetuigde stieren weet te besturen.
Hel Madoereesche runderras is klein en ineenge-
drongen van gestalte, laag op de pooten, stevig
gebouwd en tegen zware vermoeienissen bestand,
waarom het als trekvee gewild is en veel naar Soe-
rabaja wordt uitgevoerd.
Gewoonlijk ziet men, dat in streken waar de
buffels de overhand hebben, het rund in minder
goeden toestand verkeert. Terwijl de karbouw voor
korten tijd buitengewoon veel kracht kan ont-
wikkelen, is het rund meer tot gelijkmatige in-
spanning in staat. Tijdens de grootste hitte van
den dag beweegt het rund zich met gemak over de
grintwegen, een zwaar beladen kar (pedati) trek-
kende, wanneer althans voor behoorlijke beschutting
van de klauwen is zorg gedragen. De buffel is
hiertoe ten eenenmale ongeschikt, omdat deze arbeid
geheel in strijd is met zijn natuurlijken aanleg.
De anatomische bouw van de klauwen wijst er
trouwens op, dat de buffel een dier is, dat uit-
sluitend in de sawah thuisbehoort en zich dus
bij voorkeur op zachten bodem beweegt; hetgeen
niet belet, dat men karbouwen zwaar beladen
pedati's over de honderden palen lange grintwe-
gen van Sumatra's Westkust laat trekken.
Van rationeele fokkerij is bij de bevolking geen
sprake, de zorg voor den veestapel wordt aan de
natuur overgelaten. Zoolang de veest.apel uitslui-
tend werd aangewend ten behoeve van de land-
bouwende bevolking, behoefde er geen achteruit-
gang van het ras gevreesd te worden. Nu evenwel
de Europeesche industrie zich veel heeft uitge-
breid op Java en tengevolge van de toenemende
bevolking eene neiging valt te bespeuren om zoo-
veel mogelijk gronden productief te maken, waar-
mede gepaard gaat een gestadige vermindering
 SAPI.
— SARASIN. (PAUL en FRITZ) 517

van de oppervlakte welgrond, wordt het welzijn res. Madoera; met eene oppervlakte van 26.421
van den veestapel ernstig bedreigd. Van bevoegde hectaren. Het district telt 50 desa's.
zijde is reeds meermalen op dit feit gewezen zon- SAPOERAN. District van de gelijknamige con-
der dat tot verbetering het noodige wordt gedaan. tróle-afd., regentschap en afd. Ledok, res. Bage-
Alleen van particulieren kant is hier en daar een len; met cene oppervlakte van 40.691,81 hectaren.
streven in de goede richting merkbaar. In de Het district telt 124 desa's.
zuidelijke Padangsche Bovenlanden werden prach- SAPOTILLA. Zie SAWO MANILA.
tige dieren verkregen door kruising met zuiver SAPROSMA. Zie DAOEN SEKENTOET.
Europeesche runderen. Behalve voor trekdiensten, SARAB. Zie SCHILDPADDEN.
wordt het rund als slachtdier gebezigd. Rund- SARAJ. Soend. Zie NIBOENG.
vleesch wordt versch en als dendeng gegeten. SARANGAN. Jav.; KALIMBOHROT, Soend.
Ook in dit opzicht staat het Madoereesche rund Zie TENGGOELI, SAN INTEN.
bovenaan, ofschoon in den laatsten tijd ook veel Castnnopsis Javanica A.DC, fam. Cupuliferac.
Balineesche runderen worden geslacht. Hooge boom van Java, Sumatra en Engelsch-Indië.
Blijkens de telling van 1895 (Kol. Versl. ißg7 Levert vast en sterk bouwhout, de zaden worden
Bijl. A) bedroeg het aantal runderen op Java en gegeten.
Madoera 2.572.231. Van de overige eilanden worden SARASIN (PAUL), geboren te Bazel 11 Dec.
geen opgaven gedaan. De uitkomsten der telling 1856 en FRITZ SARASIN, geb. 3 Dec. 1859,
van igoo zullen in het Kol. Verslag van igo2 eveneens te Bazel, neven in den tweeden graad,
worden opgenomen. en niet broeders, zooals zij gewoonlijk genoemd
De Maleiers van Midden-Sumatra onderscheiden worden, begonnen hunne studie aan de hooge-
drie soorten van koeien, de Maleische of djawi, school te Bazel en zetten die, onder Semper, voort
de Bengaalsche, en beider kruising de sapi; maar te Würzburg, waar zij in de dierkunde promo-
welke de herkomst is van deze Maleische koe veerden: Paul in 1882 op een dissertatie over

~
blijkt niet; wilde koeien komen op Sumatra niet „Bithynia tentaculata" (opgenomen in Arbeiten aus
voor. Het verschil tusschen sapi en djawi komt dem zoologisch-zootomischen Institut, Würzburg,
te voorschijn uit een prijsopgaaf, die voor een Bd. VI, 1882); en Fritz in 1883 op een dissertatie
sapi, moeder met kalf, hoogstens ƒ 150 vermeldt, over „Reifung und Furchung des Reptilieneies,
voor een djawi ƒSO tot ƒ7O; zware stieren van ibid. Bd. VI. Van éénerlei wetenschappelijke nei-
de djawi's kosten tot/go. Slechts bij uitzondering ging, vatten zij het plan op onderzoekingsreizen
wordt een djawi-koe 19 jaar, de gemiddelde leef- te gaan ondernemen, in den aanvang niet met een
tijd is 15 jaar en het aantal kalveren dat een koe geografisch doel, maar om in den vreemde zoölo-
werpt is 12, hoogstens 15, waarvan het eerste op gie te studeeren ; nu en dan weken zij daarbij op
3Jarigen leeftijd. Aan veredeling van het ras wordt anthropologisch gebied af. Het eerst vertoefden
niets gedaan; ieder die een kudde heeft, bezit zij drie jaar (ISB3 —'86) op Ceylon, wijdden zich
daarbij ook één of meer stieren, en dekstieren aan de studie van ongewervelden en gewervelden,
vindt men bij de Maleiers niet. In sommige stre- met inbegrip van den mensch, vestigden zich. na
ken, in Rawas b. v., worden koeien en stieren, terugkeer in Europa, te Berlijn en schreven daar
evenals karbouwen, als trekvee gebruikt en op het folio-werk in vier deelen, dat onder den titel
dezelfde wijze afgericht en bestuurd. In de Pa- „P'rgebnisse naturwissenschaftlicher F'orschungen
dangsche Bovenlanden ploegen alleen vrouwen met auf Ceylon" te Wiesbaden verscheen. De eerste
koeien, maar in den regel gebruikt men voor dit twee deelen bevatten verhandelingen over de ont-
werk stieren, gewoonlijk van drie tot acht jaar; wikkelings-geschiedenis der dieren, anatomisch toe-
dan wordt hun aard te gevaarlijk en worden zij gelicht; het derde deel is van anthropologischen
als slachtvee verkocht. Een djawi geeft hoogstens aard en behelst een beschouwing van de Ceylon-
I 2 liter melk per dag, welke hoeveelheid dezelfde volken, bepaaldelijk van de laag staande Wedda's,
'/.
blijft tot ongeveer 6 maanden nadat ze geworpen waarbij de schrijvers door een vergelijkend osteo-
heeft. De kudden worden door knapen of door logisch onderzoek tot belangrijke phylogenetische
oude vrouwen gehoed. resultaten komen; ook de ergologie, zooals het
SAPIA. Air. Amb. Zie DJAMBOE. nieuwcrwetsche woord voor de kennis van levens-
SAPI-LEWENG. Zie BANTENG. wijze en gebruiken luidt, werd met zorg door hen
SAPINDUS. Zie I.I.RAK. behandeld. Toen bij de bewerking van het ver-
SAPI-OEDANG. Zie RADJA-OEDANG. zamelde materiaal zich nieuwe vragen voordeden,
SAPI-OETAN. Zie BANDOGO-TOETOE. ondernamen de reizigers een tweeden tocht naar
SAPOEDI. I [euvelachtig eiland beoosten Ma- de Wedda's van Ceylon.
doera, tevens een district van de afdeeling en het Nadat het werk in 1892 voltooid was, kwam
regentschap Socmcnep van de res. Madoera, met bij de Sarasin's de lust op een of ander weinig
cene oppervlakte van 15.887,40 hectaren en bekend land geografisch te gaan onderzoeken en
41.000 inwoners en dus dicht bevolkt; het district de keus viel op Celebes met zijn onbekend bin-
telt 14 desa's. In den westmoeson wordt aange- nenland. Van 1893 tot 1896 doortrokken zij het
legd bij Gajam, de hoofdplaats en standplaats eiland in verschillende lichtingen (zie ook CELE-
van den controleur en het districtshoofd; in den BES, I, 316 v.), verzamelden er, met de hun
oostmoeson wordt Treboeng op de westkust aan- onontbeerlijke hulp van een door de Regeering
gedaan, waar een kustlicht der 2" orde is, dat beschikbaar gestelden, ontwikkelden irrlandschen
Straat Sapoedi verlicht ten behoeve van de sche- ambtenaar, een uitgebreid materiaal van aantee-
pen die van Soerabaja naar F'uropa varen. Bij de keningen en voorwerpen. Korte berichten over
bevolking heet het eiland Podaj. De middelen de resultaten verschenen in de Verh. der Ge-
van bestaan zijn dezelfde als van Madoera (zie sellschaft für Erdkunde te Berlijn Bd. XXIX',
verder T. Bat. Gen. XXXV, 234 en XXXVI, 343). 1894 en volgende. Na afloop van de reis ves-
SAPOELOE. District van de contröle-afd. tigden de Sarasin's zich metterwoon weder te
Noord-Bangkalan, regentschap en afd. Bangkalan, Bazel, hun geboorteplaats, en gingen er de
518 SARASIN. (PAUL
„Materialien zur Naturgeschichte der Insel Cele-
bes" schrijven, dat in klein folio-formaat even-
eens te Wiesbadcn werd uitgegeven; vier deelen
zijn daarvan thans, 1901, verschenen en daar-
mede zijn de publicaties over deze reis, althans,
voorloopig, afgesloten. Deel een en twee behan-
delen de molusken van het eiland, systematisch,
anatomisch, epi- en phylogenetisch; het derde
deel geeft de geografische verspreiding van een
menigte diervormen, en de gevolgtrekkingen die
daaruit te maken zijn voor de geologische geschie-
denis des Archipels; het vierde de geografisch-
geologische beschrijving van het eiland, ten deele
op grond van eigen petrografisch, hier en daar
ook van geologisch onderzoek. Ook nu hebben
zich onder dezen arbeid weder een aantal onop-
geloste quaesties voorgedaan, die tot hernieuwd
onderzoek nopen, zoodat de Sarasin's nogmaals,
via Ceylon, naar Celebes denken te gaan om de
leemten aan te vullen die, naar zij oordcelen, nog
in hun weten bestaan.
Inmiddels vordert de beschrijving en afbeelding
der cthnologische verzameling door hen van Celebes
medegebracht, verscheidene honderden voorwerpen,
waaronder een aantal prachtige en zeldzame stuk-
ken en vele tot dusver nog niet of onvoldoende
bekende zaken, b. v. uit de Minahasa. Eerst was
het plan de ethnographie van Celebes met behulp
van de bestaande litteratuur, van hunne verza-
meling en hunne aanteekeningen op dezelfde wijze
systematisch en als een geheel te behandelen, zoo-
als zij met de Wedda's van Ceylon deden; maar
dit plan is opgegeven en thans bewerken prof.
A. B. Meyer en Dr. Osw. Richter te Dresden de
collcctie-Sarasin; in igo2 zal dit werk verschijnen
als deel XIV van de werken des cthnografischen
Museums te Dresden, en bestaan uit een beschrij-
ving en afbeelding der medegebrachte voorwerpen,
met toelichting waar die noodig is; ter zijde van
deze bouwstoffen voor een latere volksbeschrijving
en daarmede verbandhoudende, staan monographiën
als „Die Bestattungsweisen in der Minahassa in
Nord Celebes" en over de helmen van messing,
beide van Meyer en Richter in de Abhandl. und
Berichte. De mogelijkheid dat de Sarasin's na
hunne terugkomst alsnog zelf de ethnografie van
Celebes onderhanden nemen, blijft bestaan.
SARAT. Zie MOH. RECHT en PRIESTER-
RADEN.
SARCOCEPHALUS. Zie BANGKAL.
SARCOGRAMMUS. AVES, LIMICOLAE,
CHARADRIIDAK, Chnrndriiuae. Zie KIEVITEN.
SARCOLOBUS. Zie WALI KAMBING.
SARDIN, SARDINELLA. Zie HARING.
SARÉ. Mak. Zie AKAR WANGI.
SARI (S. NJAMPLOENG). Inlandsche drogerij,
bestaande uit de mceldraden van Njamploeng (zie
aldaar). Zij vormt ook den grondslag van de medi-
cijn Sari koening (S. naga), een grof poeder, ge-
mengd uit 30 ingrediënten. Het Sanskrit woord
Sari, dat in verschillende medicijnnamen voor-
komt, betcekent bloem.
SARIAWAN. Zie SPRUW. (INDISCHE)
SARIKAJA. SOEND. Zie SRIKAJA.
SARIMBATA. Alf. Men. Zie SERÉ.
SARIRO. Zie BIEJAWAKH.
SARISA. Alf. AMB. Zie KATAPANG.
SARI TJINA. De gele bloemknoppen van So-
phora yapo/iicn L., fam. Leguminosue-Fupilioita-
ceae. Zij worden op Java van China aangevoerd
en gebruikt als verfstof bij het batikken.
en ERITZ) — SARONG.
SARI TOMBONG (S. POETIH). Zie OEBI
RADTA.
SAROENG BOEA BELOESROE. Inlandsche
drogerij; het houtig weefsel der vruchten van
Luffa, zie aldaar (11, 43g).
SAROENI.Jav.; SEROENAI,MaI.; TJINGA-
TJINGA,MAL.,TERN.en Men.; TONTONDOEWÉ,
LAIIOENOEI of SALINTJAWOENG, Alf. Men.
Wedelia strigulosa Schum.. fam. Compositnc, en
waarschijnlijk nog andere soorten van het geslacht
Wedelin Jucq., waarvan er verscheidene in Ned.-
Indië voorkomen. Het jonge loof wordt als groente
gegeten. De bladeren en wortels zijn (als aftrek-
sel) een geneesmiddel tegen fluor albus.
SARONG. Of juister Saroeng, naar zijn oor-
sprong een echt Mal.-Polynesisch woord, duidt
— zie hiervóór onder KLEEDING, 11, p. 231
het kleedingstuk aan dat wij „rok, vrouwenrok"
—
noemen, een gesloten, koker-vormigen doek, dien in
onze Oost zoowel vrouwen als mannen over het
hoofd aandoen, en bij uitdoen eenvoudig op den
grond laten zakken om er zoo uit te stappen.
Het woord, letterlijk beteekenend „koker, hulsel,
scheede" in het Mal. en Jav., zelfs uitsluitend zoo
nog in Soend., heeft verre Verwanten. Allereerst
Dajaksch „saloi", het korte nauwsluitende vrouwen-
rokje dat van den navel tot even over de knieën
gaat; Bal. „saoeng", houten scheede, doch ook met
nevenvorm „saroeng"; Tag. „salong", het zwaard
in de scheede steken: F'idji „salanga," inhullen.
Des te zonderlinger is het dat we het woord
niet terugvinden bij Makassaren en Boegmeezen,
waar de saroeng-zelve zoo algemeen gedragen wordt.
Hun woord daarvoor is lipa of lip ag, wat nood-
zakelijk in verband moet staan met Mal. „lipat",
gevouwen, dubbel. Dit wordt verklaard door de
zeer oude gewoonte om de twee lianen die voor
één saroeng noodig zijn — immers, die volgens
de lengte aaneengezet moeten worden om een
kleed van behoorlijke breedte (tevens neervallende
hoogte) te geven — ineengevouwen samen als één
stuk goed te verkoopen. In eene merkwaardige
handelsmemorie van 1603 ') wordt van de op Bali
talrijk geweven kleedjes o.a. verteld: „oock mede
zoo syn die meest dooiden banck twee in mal-
canderen gevonden & als zy by paren zyn zoo zynt
coobaers & een alleen wordt genoemt Saliea-
rangh... de Javanen noemense allegaer Cayn
bally." Hier hebben we dus de „kam kebar"
(Jav.) of „kembar" (Mal.), het tweeling-kleedje
tegenover „sa-lerang" (Mal.), één baan. Dit in-
eengevouwen tweeling-kleedje is de „kam lipat"
— zooals men in de Oostelijke helft van onzen
Archipel nog in 1851 b.v. zeide 2) —in goed
Maleisch, de „lipa" van Zuid-Celebes, de „kam
saroeng" of bij verkorting „saroeng" der Maleiers
en Javanen.
1) Deze Memorie wordt thans in haar geheel
1
als Bijlage 111 afgedrukt voor de 3 -' aflevering
van „De Batik-kunst in Nederlandsch-lndië en
haar geschiedenis." Zie daar blz. xix der Bij-
lagen, en noot 125—126. Het woord „sarong"
komt merkwaardigerwijze geen enkele maal
in deze Memorie voor; het woord „cayn" daar-
entegen herhaaldelijk.
2) De resident Van Lijnden schreef toch bv.
in Natuurk. Tijdschr. v. N.1., II (1851), p. 324:
„Op Solor zijn gewild: lijnwaden (kam serassa,
kam korassi, kam lipat (Fndch en Boeton),
tjindcjs, wit katoen)''.
 SARONG.
Een normale geweven saroeng is dus tweemaal
ook samengenaaid; ééns overlangs, waardoor de
twee banen van elk _: 55 cM. breedte te zamen
een kam geven met een behoorlijke neervallende
hoogte van _: 1,06 cM; en ééns daarna overdwars,
waardoor het doek tot kokerdoek wordt, de kam
tot saroeng. Dit is hel oude Indonesische kleeding-
stuk, gebaseerd op het smalle Indische weefgetouw,
en aldus nog van Celebes en Bali af naar het
Oosten algemeen te vinden. Daar bewesten komen
al meer en meer brcedere weeftoestellen in zwang,
waardoor het overlangs samennaaien vantwecbanen
onnoodig wordt, en men slechts één doek noodig
heeft van minstens I M. breedte en ± 2 M. lengte ')
wat dan overdwars ééns samengenaaid de saroeng
geeft. De gebatikte saroeng, thans algemeen op
Europeesch fabriekskatoen vervaardigd, is altijd
uit ééne breedte.
—
De geweven Indische saroeng draagt in scherpe
onderscheiding van het zoogenaamde „stukgoed,"
Eng. „piece-good", wat aan één stuk uniform voort-
geweven en in elke afmeting daarvan afgenomen
—
kan worden, het loutere begrip dus van „doek"
of Mal. kam een bepaald begin, de kapala
of „hoofd". Bij den ouderwetschen toestand dei-
smalle weeftoestellen weeft men daarna uniform
door tot op de dubbele lengte die de gereede
saroeng later moet hebben, en sluit dan weer
met precies zoon zelfde hoofd. Later moet toch
het doek midden door gedeeld, en moet de kapala
van de eene baan precies samenvallen met de
kapala der andere. Dat aan dit zuiver samenvallen
nog al eens iets hapert, kan men telkens waar-
nemen; iets wat natuurlijk vermeden wordt bij
getouwen die uit ééne volle breedte weven. Maai-
de saroeng is dus in haar wezen een zelfstandig
doek, een katoenen of zijden individu.
Deze kapala moet dus bijna aan 't eerste begin
van het doek zich bevinden; niet onmiddellijk,
want om een goede aansluiting te krijgen bij het
samennaaien tot saroeng, weeft men eerst een
kort zoogenaamd „vooreind", van hetzelfde dessin
als het „lichaam" der saroeng, waarop onmiddellijk
het „hoofd" in zijn geheel volgt, en dan het ge-
heele uniforme „lichaam" (Mal. badan). Bij het
tot kokerdoek-samennaaien btijft aldus de kapala
onaangetast in zuiverheid van lijnen.
De oude, meest oorspronkelijke vorm der ka-
pala is rechtlijnig. Het ontstaat door het een-
voudig inweven daar van anders gekleurde inslag-
draden ; de geheele kapala is aldus in kleur
verschillend van het „lichaam" èn bovendien zelve
weer onderverdeeld door rechte strepen, overdwars
loopend, eerst 6 op onderling gelijken en korten
afstand, dan een breeder effen tusschenband, en
dan weer 6 strepen op denzelfden onderlingen
afstand als daareven. Daarmee is de kapala gereed,
en begint de badan. Die tweemaal zes kapala-
strepen sluiten dus telkens 5 smalle strooken
tusschen zich — elk van deze weer door een fijner
lijntje in tweeën gedeeld — welke beide vijftallen
den broeden tusschenband van de kapala weer-
zijds flankeeren. Alle uitzonderingen op dezen
zeer vasten regel bij geweven doeken zijn feitelijk
abnormaliteiten.
1) De opgaaf der afmetingen voor een kam
op p. 231 dezer Encyclopaedie, dl. II is f o u tic f.
Een kam, d. i. kain-pandjang, is 2/2 a 3 M.
lang en I a 1,30 M. breed; doch nooit is die
„4 a 5 M. lang."
519
Daarnaast, als meer gecompliceerden en zeker
ook jongeren vorm, heeft men de kapala met
„torens", die de Maleier „poetjoek reboeng", dus
„bamboe-scheuten" noemt, de Javaan „toempal".
Deze torens of „pieken" staan in de gereede sa-
roeng op twee rijen tegenover elkaar, weer met
een neutralen tusschenband tusschen beide. De
beide zigzaglijnen ontwikkelen zich dus in de
kapala, zonder elkaar met de tegengestelde spitsen
aan te raken. Natuurlijk moet ook hier de vol-
ledige kapala, met haar beide rijen van toempals,
oorspronkelijk aan 't begin van het doek steeds
zijn ingeweven. Het is een jongere afwijking, wan-
neer de eene rij toempals aan het eene uiteinde,
de andere rij aan het andere uiteinde van het
doek zich bevindt, en de kapala dus in twee halve
gesplitst is. Terwijl de rechtlijnige kapala door
gewoon weven met veranderden inslagdraad wordt
verkregen, worden de toempal's er in gebrocheerd.
Bij de gebatikte saroeng's heeft men de recht-
lijnige kapala van het weven niet overgenomen;
misschien óók omdat men dit te doodsch vond,
maar hoofdzakelijk wel omdat de gemakkelijker
was-techniek toestond de levendiger toempal-ver-
siering precies zoo snel aan te brengen. Bij batik's
heeft men dus alleen saroeng's met toren-kapala's
in scherp onderscheid tot de effen voortloopende
kain's-pandjang. Die kapala moet, in aansluiting
met haar ontstaan, eigenlijk in haar geheel aan
't eene uiteinde van het doek gebatikt worden;
doch in Midden-Java heeft men het besef daar-
van meestal verloren, en komen veel saroeng's
voor waar de kapala in 't midden der kam zit,
het hoofd dus op de hoogte van den buik!
De ruimte die de kapala eener saroeng inneemt
varieert van '/4 tot V 3der totale lengte van het
doek; bij gebatikte saroeng's is '/■, wel het aller-
meest voorkomend.
Bij geweven saroeng's loopt een lichtere bies
(Mal. pinggir, Jav. seret) over de hecle lengte
langs beide uiteinden ■—■ bij de smalle halve banen,
die per se samengenaaid moeten, langs één kant
dus maar — verkregen door het opspannen van
lichtergekleurde kettingdraden aldaar. Bij gebatikte
saroeng's is deze lichtere bies weerzijds doorkleine
arceerlijnen, als met een soort tralie-werk ver-
sierd.
Als variëteiten van de gewone saroeng, voor
volwassen personen berekend, heeft men nog 1".
de ki n der sar o eng, en 2°. de halfslag-
saroeng (Jav. saroeng tanggoeng). Voor de eerste
soort rekenen de fabrikanten hier te lande 3
niinimum-maten, nl. 0,61 X 1,22M.; 0,69 X 1,27M.
en 0,76 X 1,42 M. De maat voor de saroeng tang-
goeng wordt 0,81 X l, 0 5 M. genomen.
Dan moet nog gewezen op de eigenaardige zeer
nauwe, doch tegelijk zeer lang neervallende gewe-
ven saroeng's die de vrouwen in den Timor-
archipel dragen, van boven de borsten tot bij de
enkels nedergaande, en nauw aan het lijf slui-
tend; daartoe zijn 3, zelfs 4 banen aan elkaar
genaaid, en vormen een echten „slaapzak". Zoon
„slaapsaroeng", deels door de koudere nachten
geëischt, en ook in boomschors (foeja) bij de
Toradja's van Midden-Celebes voorkomend, is dan
wel 1,70 M. breed (hoog) bij maar 1,15 lang (wijd).
Curieus is dat nog tegenwoordig in Paleutbang,
bij gebatikte doeken zelfs, de oude gewoonte in
zwang bleef de saroeng's uit 2 banen samen te
stellen. Naar een deskundig gegeven uit 1893
wordt daar blauw-op-wit gebatikt goed „in paren
520 SARONG.
— SAWIETTO.

verkocht, in de lengte aan elkaar gezet en dan als de Sasaks, kortom dezelfde menschen als deze
als Sarongs van dubbele breedte gedragen". Zoon
Palembang-sarocng in ouderwetschen stijl is dan
zijn — C. J. van Eerde, Aanteek. over de Bodha's
van Lombok, Tijds. Bat. Gen. XLIII.
1,57 breed bij 1,88 M. lang. SASAKSCH. Zie LOMBOK.
De algemeene regel voor het dragen van SASAPPO. Maleische naam voor bast- en hoorn-
de saroeng is deze: nadat men haar over het koraal, Juncella- en Gorgonia-soox\.en.
hoofd heeft aangedaan, en haar zoo van het mid- SASAWEA. Alf. Amb. Zie SESAWI.
del naar omlaag laat vallen dat de kapala rechts- SASAWEN. Alf. Amb. Zie SESAWI.
achterwaarts blijft, neemt men met de rechterhand SASAWI. Soend. Zie SESAWI.
de overtollige wijdte der saroeng daar in het SASSAFRAS. Zie MASOI.
midden van de kapala dubbel, en brengt nu SATOEI. District van de onderafd. Tanah Laoet,
die dubbele vouw of plooi met de linkerhand afd. Martapoera (Zie aldaar).
achterom naar de linker heup, zoodat de, SAURIDICHTYS. PISCES, PHYSOSTOMI,
hetzij rechtlijnige hetzij met toempal's versierde, Scopclidac, Saurina. 'Zie AROE.
kapala een klein gedeelte over die linker- SAUROMARPTIS. AVES, PICARIAE, HAL-
heup naar voren in dubbelgevouwen toestand CYONES, A/cediuidac, Daceloninae. 'Zie KAKER-
omlaag valt. Dan wordt ze daar boven om het DARI.
middel ingestopt, en draagt door haar eigen SAUROPTERA. Zie IJSVOGEL.
nauw aan gehaald-zijn zichzelve. Dat er echter op SAURUS. PISCES, PHYSOSTOMI, Scopelidae,
dezen algemeenen regel uitzonderingen zijn van Saurina. Zie KADIL en BOENTOET KARBAL'.
persoonlijken voorkeur of locale mode, spreekt SAVOE. Zie SAWOE.
vanzelf. G. P. R. SAWAH. Zie RIJST.
SASAKS. Zie LOMBOK, dl. 11, pag. 430—435. SAWAH-GEBERGTE of BOEKIT SAWAH.
Sedert 1898 hebben de nieuwe toestanden op Is de voortzetting van het Barisan-gebergte, welke
Lombok zich kalm ontwikkeld. De onruststokers, naam het in de afd. Kroë ontvangt, terwijl het
die in 1897 gedurende eenigen tijd Midden-Lombok ovcrirrgs de grens vormt van de afd. Kroë, res.
in beroering gehouden en zich na hunne onder- Bengkoelen en de afd. Semangka, res. Lampong-
werping te Praja gevestigd hadden, hielden zich sche Districten en ten slotte in zee eindigt. (Zie
verder stil. F'en der hoofden van den opstand werd verder SLM AIRA).
gearresteerd en enkele andere belhamels werden SAWAH LOENTO. ;ie KOTA, 11, 297, en
na hunne gevangenneming tot dwangarbeid buiten STEENKOI.KX.
Lombok veroordeeld. De Sasaks hebben zich verder, SAWANG. Een der op de Noordoostkust van
evenals de Baliërs, ongestoord aan den landbouw Sumatra gelegen Atjehsche onderhoorigheden. Ten
kunnen wijden, dank zij eene in 1897, door de Westen grenst dit staatje aan de Kroeëng Mand,
Indische regeering aangenomen gedragslijn met ten Noorden aan de Straat van Malaka en ten
betrekking tot de beslissing van agrarische ge- Oosten aan de Kroeëng Boengkas; terwijl de zui-
schillen tusschen deze twee volksstammen. Met delijke grens niet met juistheid is op te geven.
goed gevolg is verder gestreefd naar eene ver- Vóór den oorlog met Pasangan, waaraan in 1883
huizing van een gedeelte der bewoners van het door ons bestuur een einde werd gemaakt, vormde
zwaar bevolkte West-Lombok naar die streken Sawang met het ten Oosten daarvan gelegen
van Midden-Lombok, waar ruimer gelegenheid tot Nisam één staatje onder den naam Blang
uitoefening van den landbouw bestaat. Ofschoon Pandjang; doch toen in laatstgenoemd jaar de
na de laatste onlusten, elk jaar, na afloop van den door Pasangan veroverde landstreken aan hare
rijstoogst, geruchten werden verspreid omtrent te rechtmatige eigenaars werden teruggegeven, werd
verwachten woelingen, hebben die geruchten zich Blang Pandjang in eene oostelijke en eene weste-
nog niet bewaarheid. Moge onder de Sasaks, vooral lijke helft verdeeld, die door de Kroeëng Boeng-
bij sommige aanzienlijke familiën, nog veel naijver kas gescheiden zijn en sedert dien tijd bekend
op elkanders bezittingen en rang heerschen, waar- staan als de zelfstandige staatjes Sawang en Nisam.
uit soms het streven voortvloeit om tegenstanders, Spoedig na de intrekking onzer vestiging te Telok
in het bijzonder indien zij tot de hoofden be- Semaweh in 1884 werden de hoofden van beide
hooren, door het verspreiden van valsehe geruchten staatjes door den vorst van Pasangan naar de
in moeilijkheden te brengen, zoo is de geest van ontoegankelijke streken van hun gebied terugge-
dit element der Lomboksche bevolking ten op- drongen en eerst in 1892 kwamen zij, tengevolge
zichte van het bestuur over het algemeen goed van de door den resident G. A. Scherer met den
te noemen, zoodat de rust tot in October 1901 niet vorst van Pasangan gevoerde onderhandelingen,
weder verstoord werd en de bevelen van het be- weder in het ongestoorde bezit van hunne landen.
stuur behoorlijk werden opgevolgd, waardoor de De bevolking van Sawang werd in 1893 op 1000
militaire bezetting te Ampenan spoedig zou worden zielen geschat.
opgeheven. Aangezien de voor Baliërs en Sasaks SAWEH. Naam op West-Sumatra voorDicrurus-,
bevredigende bestuursorganisatie goed blijkt te Dissemurus- en Buc/tauga-sooilcn. 'Zie ook: BOE-
werken en de economische omstandigheden dei- NAI-ANDOE, DICRURUS en LAJANG LAJANG
bevolking sedert de laatste onlusten gunstig zijn BABI.
geworden, behoeft ook voor het vervolg weinig SAWEH ITAM. Zie SRI-GOENTING.
vrees te bestaan voor ernstige rustverstoring. SAWEI. Zie HENDENGO-MOITOMO.
Zie omtrent de in werkelijkheid niet van de SA WEL. Alf. Amb. Zie SESAWI.

—
hen omringende Sasaks verschillende Bodha's SAWÉLA. Naam op Ceram voor Ibis stric/i-
die dezelfde taal (een dialect van het alge- -------peu/iis. Op Celebes heet Ibis falcincl/us M oel o-
meene inheemsche Sasaksch) als al de bewoners lon e o.
der noorderdistricten, dezelfde kleeding, dezelfde SAWI. Jav. Zie SESAWI.
wijze van wonen, dezelfde adat, dezelfde denk- SAWIETTO. Boegineesch landschap aan de
beelden omtrent goden en godsvercering hebben W. kust van Z. Celebes, met gelijknamige hoofd-
 SAWIETTO. -•
plaats, behoorende tot het bondgenootschap Adja-
tapparang, met een oppervlakte naar schatting
van _■ 200 D palen.
Het wordt door de Sadang in Z.W. richting
doorstroomd en telt nog een aantal onbeduidende
riviertjes. De voornaamste bergtoppen zijn in het
Noorden gelegen en zijn naar schatting :_ 4000 vt.
hoog. De bodem is zeer vruchtbaar, zoodat de ge-
teeld wordende producten niet alleen in eigen
behoefte voorzien, doch ook uitgevoerd worden,
waaronder rijst, djagong, klappers, pinang en ka-
miri. Vischvangst verschaft aan de kustbewoners
een ruim middel van bestaan, terwijl de handel
eveneens niet onbeteekenend is. De bevolking wordt
geraamd op 30.000 personen, en bestuurd door
een vorst met den titel Adatoewang. Zie voor
:
verdere bijzonderheden D. F. van Braam Morris.
Tijdschr. Bat. Gen. dl. 36 (1893), blz. 213.
SAWI-SAWI. Mal. Zie SESAWI.
SAWO. Vele talen.
Mimusops h'auki L., fam. Sapotaceae. Een hooge
boom die in geheel Indië vooral gekweekt voor-
komt, en een zeer gewaardeerd hout bevat, dat
niet alleen voor bouwmateriaal geschikt, maar ook
voor de vervaardiging van meubelen gezocht is.
Het is fraai rood van kleur, dikwijls schoon ge-
vlamd en hoewel zeer hard toch gemakkelijk te
bewerken. Het staat bekend als een der fraaiste
nieubelhouten van Indië en wordt ook voor kunst-
draaiwerk en houtsneden gebezigd. De vruchten
worden gegeten, meest zijn zij ouder den naam
Sawo djawa bekend.
SAWOE. Onderafdeeling der tot de residentie
Timor behoorende afdeeling Roti en Sawoe, be-
staande uit het eiland van dien naam en de daarbij
gelegen kleinere eilanden onder het beheer van
een Posthouder, die te Laipaka gevestigd is.
SAWOE of SAVOE. Eiland in den Indischen
Oceaan, ten westen van het eiland Rote, gelegen
tusschen en 122 0 O.L. en 1027 en
10° 38' Z.8., tevens met de omliggende eilandjes
vormende een onderafdeeling van de afdecling
Roti en Sawoe der residentie Timor. Het bestaat
uit een kalkformatic, is heuvelachtig en langs het
strand rotsig, terwijl stroomend water er ontbreekt
en in de behoefte aan drinkwater door het gra-
ven van putten wordt voorzien. De voortbrengse-
len zijn nagenoeg dezelfde als op Timor; vooral
de paarden hebben een goeden naam. Het Neder-
landsch gezag wordt er vertegenwoordigd door een
Posthouder, ondergeschikt aan den Civielen Gezag-
hebber op Roté, die te Seba gevestigd is; en
staatkundig verdeelt men het eiland in vier staatjes:
Seba, Liai, 'I'imoe en Masara, welke bestuurd wor-
den door Radja's met een Rijksbestuurder, en waar-
toe meerdere kampongs behooren, over welke hoof-
den met den titel van Tomoekon gesteld zijn. De
bevolking wordt geschat op ± 15.000 zielen en
schijnt een gemengd ras te zijn van Timoreezen,
Rotineezen en andere eilanders; velen zijn reeds
tot het Christendom bekeerd. De grootte bedraagt
11,3 □ geogr. mijlen.
SAWOE. District op de westkust van het noor-
delijk schiereiland van het eiland Halmahcra, ten
noorden van het district Djailolo, waarmede de
kleine inham Oebo-Ocbo benoorden het eilandje
Damar de grens vormt, en behoorende tot het
sultanaat Ternate. Behalve vele kleinere zijn er
vier groote islamsche en zeven groote alfoersche
kampongs, alle bestuurd door Sangadji's, terwijl
er van wege den Sultan een oetoesan, een schrij-
SCHAALDIEREN. 521
ver en een alferes benevens eenige soldaten ge-
plaatst zijn. De Alfoeren planten veel padie en
het zijn lieden van Sawoe die, als zij te Ternate
heerendienst moeten verrichten, door het sultans-
bestuur dikwerf worden afgestaan aan ingezetenen,
ten einde te voorzien in de moeilijkheid van het
bekomen van huisbedienden.
SAWOENEESCH. De taal van 't eiland Sa-
woe, is in klankstelsel, spraakkunstigen bouw en
woordenschat ten nauwste verwant met het Socm-
baasch, waarvan het als een dialekt mag beschouwd
worden. Daarentegen wijkt het aanmerkelijk af
van het Rotineesch, Timoreesch en de overige met
deze in verband staande talen. Een van de ken-
merkende verschillen tusschen de taal van Sawoe
en die der meer oostelijk gelegen eilanden bestaat
in de plaatsing der bestanddeelen van eene geni-
ticfsamensteHing, in welk opzicht het Sawoeneesch
zich bij de westelijke verwanten aansluit. Over
't algemeen kan men zeggen dat het Sawoeneesch,
gelijk het Soembaasch, veel punten van aanraking
heeft met het Makassaarseh en Boeginecsch, meer
dan met het Javaansch. Ten opzichte van het klank-
stelsel is op te merken dat het Sawoeneesch geen
sluitmcdeklinkers duldt en evenmin de verbinding
of verdubbeling van medeklinkers. Zeer gewoon
is de omzetting der klinkers in tweeletlergrepige
woorden, een verschijnsel dat ook niet zelden in
't Soembaasch en Bimaneesch voorkomt, b.v. amir,
huis, Soembaasch amu, Javaansch umah, Ma-
leisch rum ah; adji, trappen, Javaansch idak;
hakü, maat, Maleisch, Tagalog sukat. De bouw
der taal is betrekkelijk eenvoudig. Van bestaande
wortels of stammen worden afleidingen gevormd
met behulp van cene reeks voorvoegsels, die ook
in de verwante talen voorkomen. Achter- en in-
voegsels zijn in onbruik geraakt, maar er bestaan
nog afleidingen waaruit blijkt dat het Sawoeneesch
die formatieven eenmaal bezeten heeft. De Sa-
woeneezen hebben geen eigen letterschrift: men
bedient zich van de Latijnsche karakters; proeven
van vertellingen en volksdichting zijn tot nog
toe niet bekend gemaakt.
Litteratuur: 11. Kern, Sawuneesche Bijdragen:
Volzinnen, Samenspraken en Woordenlijst, met
eene grammatische inleiding (Bijdr. T. L. en Vk.
D. XLI). J. K. Wijngaarden, Sawuneesche Woor-
denlijst. Met een Voorwoord van C. Poensen.
('s Grav. Nijhoff, 1896).
SAWO MANILA. Vele talen.
Achras Sapota L., fam. Sapotaceae. Lage boom
uit tropisch Amerika afkomstig, doch in geheel
Indië veel in de tuinen gekweekt. Het is de West-
Indische Mispelboom of Sapoti/la, die smakelijke
vruchten levert, alsmede een fraai hout, zeer ge-
schikt voor fijn meubelwerk.
SAXICOLA. AVES, PASSERIFORMES, PAS-
SERES, Turdidae, Turdinac. 'Zie DECHOE.
SCAEVOLA. Zie AMBONG-AMBONC.
SCALARIA PALLASII en PRETIOSA. Zie
GASTEROPODEN.
SCARABUS. Zie GASTEROPODEN.
SCARUS. PISCES, ACANTIIOPTERYGII
PIIARVNGOGNATIII, Labridae, Scariua. Zie
KAKATOEA en LIPVISSCHEN.
SCHAALDIEREN (CRUSTACEA). Deze klasse
omvat de dieren, die wij in het dagclijksch leven
met den naam van krabben (k e p i ti n g), kreeften
en garnalen (oedang, zie aldaar) bestempelen.
Evenals bij de insecten is hun lichaam uit ring-
vormige geledingen opgebouwd, die uitwendig door
522 SCHAALDIEREN.

een chitine-huid bedekt worden, welke door de of enkel steenen, tot ik ze met een stok omkeerde.
aanwezigheid van kalkzouten een zekere mate van In de mangrove-moerassen krioelt het van de
hardheid verkrijgt en zoo tot een pantser of schaal zoogenaamde Wenkkrabben (Gclasimï), die ge-
wordt, waaraan de naam van schaaldieren ont- kenmerkt zijn door de ongelijkheid van hun schaar-
leend is. Bij den groei van het dier wordt die pooten, daar de schaar van den rechter voorpoot
schaal van tijd tot tijd afgeworpen en heeft eene bij het mannetje zoo groot wordt als het geheele
vervelling plaats. Soms bestaat deze schaal uit overige lichaam, terwijl de linker bijzonder klein
twee of meer kleppen, zooals bij de Watervloo blijft. Die groote schaar dragen zij opgeheven
(Daphnia) en de Eendenmossel (zie aldaar), waar- voor zich uit, evenals een kampvechter zijn arm,
door het dier eenige uitwendige overeenkomst vóór hij den strijd begint; daaraan ontlecnen zij
vertoont met een schelpdier, waarmede laatstge- den naam van roepers of wenkkrabben. Zij prij-
noemden dan ook vroeger in eene groep veree- ken met de schoonste kleuren, sommigen zijn grijs
nigd werden. Ook kunnen bij sommige parasie- met een gele of purperen schaar, anderen groen
tisch levende schaaldieren de lichaamsgeledingen met zwarte vlekken of zwart met twee kobalt-
op lateren leeftijd geheel vergroeien, zoodat de blauwe vlekken in het midden van het rugschild.
dieren dan meer op wormen gelijken, zooals met Zij hebben de gewoonte om in het zand holen
eenige vischluizen (Lernaen) het geval is. te maken, soms van meer dan een voet diep,
Bij de laagst ontwikkelde schaaldieren (Ento- waarin zij takjes, bladeren en zaden slepen en
mostraca, geleede kreeften) zijn de lichaamsringen werken zoo mede om van koraalzand een humus-
of segmenten meestal duidelijk van elkaar ge- houdend en begroeid strand te maken. Tot de
scheiden en zeer verschillend in aantal; maar de meest in 't oogvallende strandhewoners onder de
hooger ontwikkelden (Malacostraca, gepantserde tropen behooren de Heremiet- of Kluizenaars-
kreeften) bezitten een vast aantal segmenten, van kreeften (Paguridae), die verscholen zitten in
welke er een of meer met den kop versmelten slakkenhuizen, waarin zij hun week en spiraals-
tot één stuk, zoodat men aan het lichaam van gewijs gekromd achterlijf verbergen. Bij de meeste
deze schaaldieren twee afdeelingen kan onder- soorten is de schaar der voorpooten aan eene
scheiden, het kopborststuk en het achterlijf. Ter- zijde grooter dan aan de andere en zoodanig ge-
wijl de kreeften (Macrurn, langstaartigen) een vormd, dat zij de opening van het slakkenhuis
lang, gestrekt achterlijf of staart bezitten, waar- juist afsluiten kan. Van tijd tot tijd is de kreeft
van zij zich in het water als een krachtige roei- genoodzaakt een grooter hoorntje op te zoeken,
spaan bedienen, zijn de krabben (Brachyura, omdat het oude haar le klein wordt. Ofschoon
kortstaartigen) door hun breed, schildvormig kop- van nature echte waterbewoners kunnen de here-
borststuk, waaronder het korte achterlijf verborgen mietkreeften langen tijd op het droge leven en
ligt, beter ingericht voor klouteren en loopen. ver het land intrekken; zoo heeft men ze op
Van de aan het kopborststuk ingeplantte acht mijlen afstand van de kust, en hoog op de ber-
pootenparen zijn de drie voorste als kaakpooten gen aangetroffen. Ja zelfs tegen loodrechte wanden
behulpzaam bij de opneming van het voedsel; de klimmen zij behendig op; zoo beschrijft Kükcn-
vijf achterste paren doen meer dienst voor de thal, hoe hij gewekt werd door het geluid van
beweging en hun eindlid is of een enkelvoudige kluizenaarskreeften, die zijn ramen binnenklommen
klauw, of een schaar, of het is vinvormig ver- en zich van het kozijn op den grond lieten vallen.
breed, zooals aan de achterste pooten van de zwem- Navcrwant met de ll eremietkreeften is de Klap-
krab (kepiting, Neptunus pelugicus). De aan perkrab (Birgus latro, ketam-kanarie), een
het achterlijf geplaatste ledematen doen of dienst der grootste kustkrabben, die ook een groot deel
als zwempooten, of worden door het wijfje ge- van zijn leven op het droge doorbrengt en wiens
bruikt om de eieren er aan te bevestigen. kieuwholte, in overeenstemming daarmee, gedeel-
Verreweg het meerendeel der schaaldieren be- telijk voor luchtadcmhaling is ingericht en in
woont het water en in overeenstemming daar- een longzak veranderd. Hij graaft diepe gangen
mede zijn zij met kieuwen voor de ademhaling in den grond, zoo wijd als konijnenholen en be-
toegerust. Gewoonlijk zijn deze bevestigd aan de kleedt die van binnen met de vezels van klap-
basis der borstpooten en dan in eene bizondere perdoppen. Hij leeft voornamelijk van het zaad-
kieuwholte, door zijdelingsche uitbreiding van het vleesch der kokosnoten, die hij met zijn sterke
rugschild gevormd, opgeborgen; bij de Pissebedden scharen openbreekt, na eerst de vezellaag zoover
evenwel vervullen de plaatvormig verbreedde ach- te hebben afgeschild als noodig is om het kiem-
terlijfspooten de rol van kieuwen. Ook bij de gat (een der drie oogen) te bereiken en te door-
Molukken-krab (zie MIMI) zijn de kieuwen aan boren. Ofschoon hij zich vooral van afgevallen
de achterlijfspooten bevestigd. noten voedt, is hij ook op klapperboomen klim-
Slaan wij een blik op de schaaldicren-fauna van mende waargenomen. Onder zijn staart vormt zich
den N.-L archipel, dan treft ons dat de Krabben een ophooping van een olieachtig vet, dat dooi-
(Brachyura) daar veel talrijker in soorten zijn dan in de Chineezen als voedsel zeer op prijs gesteld
het gematigd klimaat; zij zijn vooral kustbewoners en wordt; alvorens het dier te nuttigen wordt het
de rotsstranden, koraalriffen en zandbanken wemelen meestal eenigen tijd in gevangen staat gehouden.
gewoonlijk van krabben. Zeer gemeen op de zand- Ook de Gccarcinidae (Joe-joe) en Tclphusidae
banken der lagunen is een kleine krab, eene soort zijn krabben, die veel op het land worden aan-
Calnppa, die in toestand van rust een merkwaar- getroffen ; hun kieuwholten zijn sterk uitgezet en
dige gelijkenis heeft met een brok door het water kunnen als longen dienst doen. Jaarlijks trekken
afgesleten koraalsteen. Zijn scharen zijn groot en zij in groote troepen naar zee om te paren en
ruw en passen juist tegen het borstschild, dat eieren te leggen. De Gcotelphusa hcndcrsoniana
ook oneffen en rond is. Verscheidene malen, zegt werd door Dr. Ilallier in Sambas aangetroffen op
Ilickson (A naturalist in North Celebes), als ik een hoogte van meer dan iooo Meter. Van de
deze dieren half begraven in het zand zag liggen, groote kreeften van den Maleischen archipel noe-
was ik onzeker of het werkelijk krabben waren men wij slechts de prachtig gekleurde Langoe-
 SCHAALDIEREN.
— SCHEEPVAART EN HANDEL.
sten (Palinurus), kenbaar aan hun verbazend
lange buitenste sprieten en het gemis van eene
schaar aan de voorpooten.
Ook in de zoete wateren van N.-Indië zijn de Ma-
locostraca veel talrijker vertegenwoordigd dan in
Terwijl in laatstgenoemd werelddeel in ri-
vieren en beken slechts een zevental krabben- en
kreeften-soorten voorkomen, verzamelde Weber op
zijn reis 34 soorten van krabben en 41 soorten kreef-
ten, onder de laatste het geslachtPalaemon met meer
dan 20 soorten. Daarentegen ontbreken de Vloo-
kreeften (Gammdriden) en Water-pissebedden (Ascl-
lidae), die de Europeesche zoete wateren bevol-
ken, in den N.-L archipel ten ccnenmale; evenzoo
komen de Entomostraca daar veel minder talrijk
voor, want Weber heeft, ondanks zorgvuldig onder-
zoek van een uitgestrekt gebied, slechts 15 soor-
ten van deszc groep kunnen verzamelen.
Litteratuur: Max Weber, Zoolog. Ergebnisse
einer Reise in Niederl. Ost-Indien, Bd. II ; J. G.
de Man, Bericht iiber die von Herrn Schiffscapi-
tan Storm zu Atjeh etc. sowie in der Javasee ge-
sammelten Decapoden und Stomatopoden, Zoolog.
Jahrb. Abth. Syst. Bd. X ; Idem, Zoolog. results
of the Dutch Scient. Exped. to Central Borneo,
the Crustaceans: Notes from the Leyden Museum,
Vol. XX en XXI. R. 11.
• . -
SCHAAP. Jav. Mal. Kambing blanda; Jav.
Kr. W edoes welandi. c. «x_
F'vcnals in Europa komt dit dier in onzen In-
dischen archipel als huisdier voor; de schapen
in Indië zijn vermoedelijk van Europccschen oor-
sprong. Vergeleken met het Europeesche en Austra-
lische is het Indische schaap klein van stuk, slecht
ontwikkeld, de wol- en vleeschproductie zijn van
weinig beteekenis en de vacht is meer harig dan
wollig, zoodat de schapen niet geschoren worden.
Bekend zijn om hunne meerdere grootte en betere
wol de schapen van West-Celebes (Palos). Het
schijnt dat schapen zeer gevoelig zijn voor den
invloed der voorwaarden waaronder zij moeten
leven, en dat vooral een betrekkelijk snelle over-
gang van warmte tot koude aan de wollige beha-
ring nadeel doet. Van schapenfokkerij is in Indië
geen sprake; de inlanders laten alles aan de
natuur over. Des daags worden de dieren in kud-
den van 10, 20 of 30 stuks losgelaten om te
grazen en 's avonds weer binnengehaald. Pogingen
om het schapenras uit zijn verval op te heffen
zijn tot heden niet geslaagd. Op Sumatra zijn
indertijd Australische schapen ingevoerd, met de
bedoeling het ras op de Westkust te verbete-
ren door kruising. Om den nadeeligen invloed
van het acclimatisatie-proces zoo gering mogelijk
te doen zijn, werden deze schapen overgebracht
naar de Toba-vlakte, waar eindelooze weiden zijn
en waar door de veepest van lß7g de voorraad
buffels aanzienlijk was gedund. Tengevolge van
de reis over land leden ze echter zooveel dat een
aantal bezweek, vóórdat de plaats van bestem-
ming bereikt was. Zij die levend aankwamen be-
gonnen te kwijnen; deskundige leiding en goed
toezicht, hier en daar aanwezig, ontbraken op
vele plaatsen, zoodat deze proef, evenals zoovele
andere op het gebied van fokkerij, mislukte. De
ingevoerde schapen leden veel aan hoefzeer, de
gekruiste minder. Op het belang van de schapen-
teelt is thans de aandacht van ondernemende
particulieren gevestigd, hoofdzakelijk naar aanlei-
ding van hetgeen Australië te zien geeft met zijn
grooten uitvoer van vleesch en wol. Voorstellen
523
zijn gedaan om nogmaals te trachten in het Gou-
vernement Sumatra's Westkust het schapenras te
verbeteren door invoer van Australische schapen.
Onder zaakkundige leiding kan de schapenteelt
eene bron van inkomsten worden voor de be-
volking. Eene zorgvuldige huidverpleging is een
hoofdvercischte, waar het geldt wolproductie te
verkrijgen. Hoewel de inlander over het algemeen
niet veel werk maakt van dergelijke zaken, zou
hij, eenmaal het linancicele voordeel ondervindende,
in dit vak wel iets kunnen en willen lecren.
SCHADUWBOOMEN. Voor schaduwboomen
in kofiietuincn, zie deze Ene. 11, 261, alsmede
de afzonderlijke artikelen betreffende verschillende
geslachten, als Adcnanthera, Albizzia, Artocarpus,
Bixa, Caesalpiiiia, Cassia, Ccdrela, Eriodendron,
Erylhrina, Grcvillca, Inga, Melia, Musa, Pitkc-
co/obiiuii, Spondias, zijnde dit de boomsoorten,
voor schaduw in gebruik genomen of ten minste
aanbevolen. Een afzonderlijk geschrift over de Ned.
Indische schaduwboomen ontbreekt; onlangs ver-
scheen als algemeen overzicht der koffieschaduw-
planten: O. F. Cook. Shade in coffeeculturc,
Washington igoi.
SCHAKING. Zie HUWELIJK, 11, 65.
SCHAM-SCHAM. Zie KOESSOE.
SCHEDEL-VERVORMING. Komt bij jonge
kinderen in den geheelen Archipel voor, bepaal-
delijk op Sumatra, Java, Bali, Celebes, Borneo en
de Key-eilanden, en is óf eene kunstmatige af-
platting van het voor- of het achterhoofd, door
middel van een band of een plankje, óf een ver-
vorming door handgrepen, die het hoofd meer of
min zouden fatsoeneeren. Volgens Virchow is de
vervorming ontstaan, door de kinderen, ten be-
hoeve van een gemakkelijk vervoer, op een plank
te binden, ten gevolge waarvan het achterhoofd
door de plank, het voorhoofd door de banden
waarmede het kind werd vastgemaakt, afplatten;
daarna is men de vervorming mooi gaan vinden
en zal men haar opzettelijk te voorschijn gebracht
hebben. Zie Int. Archiv f. Ethnogr. VI, ißg3,
190 en Wilken—Pleytc, Handleiding, 242.
SCHEEPVAART EN HANDEL. Binnen de
grenzen van elke eilandengroep, en binnen de
grenzen van den Maleischen archipel inzonder-
heid, hangen scheepvaart en handel zoo nauw
met elkander samen, dat eene afzonderlijke be-
handeling van elk dier beide takken van bedrijf
en volksbestaan zich nauwelijks denken laat. Uit
dien hooide is dan ook i. v. HANDEL EN HAN-
DELSINRICIITINGEN, HAVEN EN HAVEN-
INRICHTINGEN en INVOER verwezen naar
het artikel Scheepvaart, dat thans aan de beurt
van behandeling komt, en dat uit den aard van
deze Encyclopedie met een geschiedkundig over-
zicht van de opkomst en de ontwikkeling van het
scheepvaart- en handelsverkeer behoort aan te
vangen.
I. Reeds in het verre verleden, vele eeuwen
vóór de verschijning van de eerste Europeanen,
was de Indische eilandenwereld het looneel van een
levendig en uitgebreid verkeer, waarvan Malaka
het bedrijvig middenpunt vormde, — een verkeer
dat niet alleen de eilanden onderling omvatte,
maar zich ook uitstrekte tot de vaste kust van
Voor-Indië en Arabië, en die van Achter-Indië
en China. Van hetgeen uit dat in zekeren zin
voorhistorische tijdperk ter onzer kennis kwam is
bereids een beknopt overzicht te vinden in het
524 SCHEEPVAART EN HANDEL.
door Prof. van den Broek bewerkte artikel over
de geschiedenis van JAVA (deel 11, bl. 126 vlgg.),
zoodat hierbij niet opnieuw behoeft te worden
stilgestaan, en evenmin is dit het geval met de
handelsbetrekkingen, die de Portugeezen met de
Molukken en andere eilanden onderhielden nadat
zij reeds in het begin der l6e eeuw, dus nage-
noeg een eeuw vroeger dan de Nederlanders, in
den Archipel waren doorgedrongen en Malaka
in hunne handen was gevallen, want hierover
geeft het in dit deel opgenomen artikel van Prof.
Heeres over de PORTUGEEZEN IN DEN MA-
LEISCHEN ARCHIPEL voldoende licht.
Maar der Portugeezen rijk in den Archipel was
niet van langen duur. Het was hun niet alleen
om handel, maar ook om de verbreiding van hun
geloof te doen; en nu werd de haat, dien zij aller-
wege inoogstten door de gruweldaden, waarmede
zij de inboorlingen van de voortreffelijkheid dei-
christelijke leer meenden te moeten doordringen,
eerlang de voorname oorzaak van het schier ge-
heel te niet gaan van hunnen handel in de Ooster-
sche wateren, waarvan zij zich een tijdlang heer
en meester waanden.
Een kalmer overleg lag ten grondslag aan de
plannen, die hier te lande beraamd werden om
met de oostersche gewesten in rechtstreeksche en
onmiddellijke aanraking te komen, toen de havens
van Spanje en Portugal op koninklijk bevel voor
de Nederlandsche rebellen gesloten werden. IDe
in 1595 ondernomen eerste „schipvaert" naar het
verre oosten, had niet ten doel „om een ander
't sijne te ontweldigen maar om oprechtelijk met
de uytheemsche natiën te negocieeren", zooals
admiraal Jacob van Neck in het onlangs uitgege-
ven journaal van de door hem geleide tweede
„schipvaert" zich uitdrukt. Waar het op aankwam
was het aanknoopen van handelsbetrekkingen met
„de vreemde landen ende Koningryken gelegen
voorby de Cabo de Bonne Esperance", en hoe
weinig „profytelyk" de uitkomsten van deze eerste
„voyagie" ook geweest zijn voor de ondernemende
mannen, die haar op touw zetten, „soo heeft zy
nochtans vele menschen hertc en moet ghegeven,
dat zy niet alleen na het groote Java, maar oock
tot andere custen als doen noch onbekend vloten
wtgesonden hebben, sodat het naestvolgende jaer
vele groote schepen, van alle dinghen wel voor-
sien, wt de havenen van Hollant ende Zeelant
na Oost- en West-Indien, ende andere seer verre
gheleghen eylanden van de nieuwe wcrclt wtghe-
sonden zyn geweest". (Pontanus, Histori-
sche Beschryvinghe van Amsterdam,
Amsterd. 1614, bl. 237).
Doch over dit alles behoeft hier thans niet
verder te worden uitgeweid. Een uitvoerig over-
zicht van de verschillende compagnieën, die ach-
tereenvolgens in Holland en Zeeland tot stand
kwamen „voor de vaerte op Oost-Indien", en van
de eindelijke samensmelting dier op zich zelve
staande compagnien en reedcrijen in de bij octrooi
der Staten Generaal van 20 Maart 1602 tot stand
gekomen Generale Nederlandsche geoctroyeerde
Oost-Indische Compagnie, vindt men in het eerste
deel van deze Encyclopedie onder het hoofd
COMPAGNIE (OOST-INDISCHE), terwijl voor
eene uiteenzetting van de wijze, waarop de Com-
pagnie zich kweet van hare taak als handelslichaam
kan verwezen worden naar het in het tweede
deel opgenomen artikel INDIË (ADMINISTRA-
TIE DER OOST-INDISCHE COMPAGNIE IN).
Beide artikelen, van de hand van Prof. Mr. J. E.
Heeres, vullen elkander aan, en doen zien hoe
het streven der Compagnie gedurende haar bijna
tweehonderdjarig bestaan vóór alles gericht was
op de ongeschonden handhaving van het haar ver-
leende nunopolie, op de zorg van de „dierbare
negotie", waarvan zij haar eigen wel en wee, en
dat van het vaderland zelf te eenenmale afhan-
kelijk achtte. Geheele uitsluiting van vreemden
bleef dan ook de leidende gedachte bij al hare
handelingen; maar het alvermogen der Compagnie
reikte toch niet zoover, dat zij alles zelve kon
omvatten. Daargelaten, dat er uit den aard der
zaak zelfs niet aan te denken viel om het autoch-
thone handelsverkeer geheel te onderdrukken, of
zelfs maar te veel te fnuiken, begon althans het
bestuur in Indië er reeds spoedig voordeel in te
zien om den binnenlandschen handel aldaar, zoo-
als de vaart van haven op haven genoemd werd,
voor een deel aan particuliere personen, aan niet
of niet meer in den dienst van de Compagnie
staande zoogenaamde vrije lieden over te laten.
In het octrooi der Compagnie zelf was het
punt van den binnenlandschen handel in Indië
onaangeroerd gelaten, en dat de inzichten van
hare bestuurderen ten dezen opzichte niet dade-
lijk vaststonden, blijkt uit de onder dagteckening
van 14 November 1609 vastgestelde instructie
voor den eersten Gouv.-Gen. Pieter Both, waar-
van art. 20 het volgende inhield: „Wat aangaat
den handel daar in 't land van de eene plaats op
de andere, al 't zelve staat ter dispositie en dis-
cretie van UE., waarin gij zult handelen met groote
opmerkingen, zulks gij ten meesten dienste van
de Compagnie zult vinden te behooren; want wij
van hier, om diverse veranderlijkheid van de oc-
currentien, geene vaste ordre kunnen of behooren
te geven, maar zult weten, dat in zulks met alle
dexteriteit uit te voeren den Lande dienst, de
Compagnie profijt, en Uwer eere op 't hoogste
gelegen is". Plet werd dus aan den Gouv.-Gen.
overgelaten om met betrekking tot den handel
in Indië van haven tot haven naar gelang van
omstandigheden te werk te gaan, maar zeker zal
het niet zonder voorkennis en machtiging van
heeren hewindhebbcren geweest zijn, dat Both
op de reis naar Indië zich liet vergezellen van
eenige buiten den dienst en het verband dei-
Compagnie staande landgenooten met hunne ge-
zinnen, die vergunning kregen om zich te vesti-
gen te Amboina, den toenmaligen zetel van het
bestuur der Compagnie in den Archipel, om zich
aldaar onledig te houden met het drijven van
handel op de omliggende eilanden in eetwaren
(boonen, sago, enz.) en katoenen lijnwaden en
kleederen. Zoo ontstond de eerste nederzetting
van particuliere kooplieden, die onder de bescher-
mende vleugelen van de Comp. hun bedrijf voor
eigen rekening konden uitoefenen. Maar de proef-
neming, want meer was het niet, viel ongelukkig
uit. In eene „Remonstrantie van den tegen-
woordigen staat eeniger plaatsen in
I ndie ende wat remedien vooreerst daar-
toe dienen gebruikt" door Jacob I'Hermite
overgeleverd in de vergadering van de Zeventienen
van 20 Augustus 1612, heet het, dat er onder
de uitgezondenen eigenlijk niemand werd aange-
troffen „daer men yets goets mede soude connen
beginnen", maar alleen personen in staat „om
alles goets in confusie en verwarring te brengen".
Met nadruk betoogt I'llermite, dat als men geen
 SCHEEPVAART EN HANDEL. 525

andere „degelijcke gestelde" huisgezinnen naar nen voor hen aan te breken, toen na de verove-
Indië kon zenden, het veel nuttiger ware om ver- ring van Jacatra de Compagnie vasten voet en
dere uitzendingen te staken, „want soo voort- dominie op Java kreeg, eu Coen zich deed ken-
gaende sal Amboyna ende alle andere plaetsen nen als een beschermer, niet alleen van de Chi-
dacr se souden mogen gcstelt worden niet als neesche handelaren, wier welwillendheid hij zich
hoerecotten gemaeckt worden, alsoo het schijnt op velerlei wijze trachtte te verzekeren, daar hij
sij niet van sinnc sijn veel anders te doen om voor de nieuwe vestiging >), die, werden zijne
een stuyver te verdienen". wenschen vervuld, eerlang Malaka en Goa, de
Van nieuwe uitzendingen van zoogenaamde toenmalige handelsemporia in het oosten, in be-
kolonisten werd dan ook voorloopig afgezien, langrijkheid zou moeten voorbijstreven, hun op-
maar hel Indisch bestuur werd in den loop van treden en hunne aanwezigheid eene lcvensquaeslie
1613 door bewindhebberen gemachtigd om aan achtte; maar ook van de Nederlandsche vrijbui-
gehuwde lieden, die hunnen diensttijd bij de gers die van handel en scheepvaart hun werk
Compagnie behoorlijk zouden volbracht hebben, maakten. Waar hij er toe bij machte was bood
het drijven van handel voor eigen rekening in hij hen de behulpzame hand; hij verleende hun
zekere bepaalde koopwaren binnen de grenzen zelfs bij een verordening van 22 Juli 1620 ver-
van den Oostdijken archipel toe te staan. De gunning om op de kust van Coromandel en andere
toenmalige bestuurderen der Compagnie waren kwartieren met 's Compagnies schepen te varen
niet afkeerig van het denkbeeld om, bij strenge tot het handelen in en het overvoeren van slaven
uitsluiting van vreemde westerlingen, aan eigen en eetbare provisiën, „omme dese plaetse van
landgenooten, niet onder hare bevelen staande, Jacatra, alsmede de Moluccos, Amboyna ende
een aandeel te gunnen in het binncnlandsche Banda met verscheyde natiën te pcupleercn ende
handelsverkeer, en zoo ernstig namen zij de zaak met alle eetbaere wharen te doen versien"; en
op, dat in de nieuwe ordonnantie en instructie toen hij na bekomen eervol ontslag in Februari
voor den Gouverneur-Generaal en de Raden van 1623 Indië verliet liet hij aan zijn opvolger De
Indië, die ter vergadering van Zeventienen bin- Carpentier een uitgewerkte memorie achter, waarin
nen Middelburg op den 22 Augustus 1617 gear- o. a. met nadruk betoogd werd, „dat ten dienste
resteerd en bij zijne Prinselijke Excellentie en ende wclstant van de Nederlandsche Comp. 'tseer
Hunne Hoogmogenden de Staten Generaal op goet en nodich is, dat een goet deel van d'in-
den 3 November d. a. v. geapprobeerd werd, een lantsen handel van de Comp. aan particulieren
uit niet minder dan 19 artikelen samengesteld gedaen en toegelaten wordt".
hoofdstuk, „van den vrijen handel toe te laten" Coen's ter vergadering der Zeventienen van 22
getiteld, werd opgenomen '). „Alzoo", dus heet September 1623 overgelegd Vcrtoogh van de
het daar ter plaatse (art. 56), „voor dezen is ver- Staat der Vereenighde Nederlanden in
staan en goedgevonden den vrijen, doch met rede- de quartieren van Oost-Indien, bevatte
lijke conditie gelimiteerden binnenlandschcn han- een niet minder krachtig pleidooi voor de wen-
del in de Indien toe te laten, zoo wordt verstaan schclijkhcid om den binnenlandschcn handel in
hetzelve alsnog dienstig en noodig te wezen, en Indië aan de zich daar ophoudende vrije burgers
dat daarin zal worden gecontinueerd, doch met over te laten. Maar of het door hem aangeprezen
de navolgende conditien en limitatien", welke stelsel in de praktijk werkelijk de vruchten zou
limitatien der vrije lieden vrijheid van beweging hebben kunnen afwerpen, die hij er zich van
intusschen zulke knellende banden aanlegden, dat voorspiegelde, is minst genomen twijfelachtig, want
van de gezonde ontluiking en krachtige ontwik- de kiemen van ontbinding en bederf waren ook
keling van het particulier handelsverkeer als van in dat slelscl ruimschoots aanwezig. Immers ten
zelf geen sprake kon zijn. In geen geval mochten betooge, dat de belangen der Compagnie niet
zij zich vestigen buiten het gebied van de Mo- zouden geschaad worden door den vrijen binnen-
lukken, den toenmaligcn hoofdzetel van het bestuur landschen handel, voerde hij aan, „dat al hetgeen
der Compagnie in Indië; doch betere tijden sche- de vrije lieden zullen koopen, dienstig voor de
Comp. aldaar, of ook alles wat tot retour voor
i) Aan hetgeen het tegenwoordige spraak- Nederland dienstig is, aan de Comp. aldaar door
gebruik onder particulieren handel verstaat de vrije lieden zal moeten worden verkocht tot
hechtte de Compagnie eene geheel andere be- zekeren civielen prijs, minder als tegenwoordig,
teekenis. Zij noemde particulieren handel den indien het de Comp. van noode zal hebben". En
verboden en clandestienen handel van hare of dit nog niet genoeg ware voegt hij er ter
eigene dienaren, den zoogenaamden morshan- zclfdcr plaatse nog aan toe, „dat de Comp. niet
del, en volkomen terecht kon zij dan ook in zal nalaten ondertusschen den inlandschen handel
de Instructie voor Gouv.-Gencraal en Raden mede waar te nemen, zooveel haar noodig en
van 1650, die anderhalve eeuw lang van kracht dierrstig is, zulks dat zij daarvan de profijten zal
is gebleven, de verklaring opnemen, „dat de genieten nevens de andere particuliere handela-
particuliere handel is als een pest in 's Comp.'s ren". Derhalve zouden in Coen's stelsel de vrije
lichaam, denwclken geen tijd gegeven mag wor- handelaren steeds de Comp. als mededingster op
den om verder in te kruipen, maar met scherpe hun weg blijven ontmoeten, terwijl zij bovendien
remedien geweerd en geextirpeerd moet wor- verplicht zouden zijn om voor den afzet van hunne
den". Niemand zou dan ook, volgens datzelfde waren alleen bij haar ter markt te komen, voor-
staatsstuk, tot het Generaal Gouvernement van zoover het ten minste waren betrof, waarin ook
Indië geroepen of gepromoveerd mogen worden, door de Comp. gedaan werd, en nu is een blik
„die met particulieren handel besmet en daar-
van niet geheel zuiver zij". Wat wij in onze 1) „Daer is geen volck, die ons beter dan
dagen particulieren handel noemen droeg in Chinesen dienen, en soo licht als Chinesen te
de administratieve taal van de Compagnie den becomen syn". Coen aan Bewindhebberen, Reede
naam van gepermitteerden vrijen handel. St. Helena, 20 Juni 1623 (De Jonge, IV, bl. 280).
526 SCHEEPVAART EN HANDEL.

in de lijst van de „cargasoenen", die van Indië king tot de vaart en den handel der vrije lieden
naar patria gezonden werden, voldoende om te weder omverwierp, wat hij vroeger had helpen
ervaren, dat er niet veel Indische producten of opbouwen.
handelsartikelen waren, die de Comp. van hare Intusschen stelde Coen's verklaring bij brief
negotie meende te moeten uitsluiten. Om onder van 3 November 1628, dat „op het stuk van den
dergelijke omstandigheden met kans op voordeel vrijen handel geen verdere ouvertures zouden ge-
zaken te kunnen doen, zoude het voor de parti- daan worden" bevvindhebberen geenszins volko-
culiere kooplieden schier onvermijdelijk zijn ge- men gerust. Al scherper en scherper werden de
worden om zich de goede diensten te verzekeren aanschrijvingen aan het Indisch bestuur om „voor-
van de dienaren der Comp. met wie men in aan- eerst en alleen oogmerk te hebben op den dienst
raking moest komen. Zoodoende zouden de gele- en het profijt van de Compagnie". Geen „ver-
genheden voor 's Comp. beambten om uitbreiding keerde barmhartigheid" mocht dit verlangen uit
te geven aan den verboden handel zich uit den het oog doen verliezen, want mocht het blijken,
aard der zaak hebhen vermenigvuldigd, en het is dat de burgerij zonder den handel, die haar vroe-
dan ook zeer de vraag of de plannen van Coen, ger vergund was, zich niet zou kunnen staande
tengevolge van hun halfslachtig karakter, wel verre houden, „dan ware het beter dat zoodanige burgerij
van te strekken ter gezonde ontwikkeling van het niet op Batavia ware", immers „als een van beiden
particuliere handelsverkeer tusschen de verschil- moet lijden, de Comp. of de burgerij, dan is het
lende Indische gewesten, er niet veeleer toe zou- verre beter, dat de burgerij zich behelpt en lijdt"
den geleid hebben om den clandestienen handel (missive van bewindhehberen van 23 Novem-
van de ambtenaren, waarmede de Comp. van den ber 1631).
aanvang af te worstelen had, in de hand te werken. Geheel denzelfden geest ademde ook de op 17
Maar tot eene verwezenlijking van Coen's plan- Maart 1632 vastgestelde instructie, waarvan Hen-
nen met betrekking tot het openstellen van den drik Brouwer voorzien werd toen hij als nieuw
vrijen binnenlandschen handel kwam het niet, benoemde Gouv.-Gen. de reis naar Indië aan-
ofschoon zij aanvankelijk wel in den smaak van vaardde. Brouwer had jaren achtereen als mede-
heeren bewindhebberen schenen te vallen. Maar bewindhebber de zaken der Compagnie helpen
van hen alleen hing de beslissing niet af. Een besturen, en zijne ambtgenooten mochten er dus
in den geest van Coen's voorstellen door hen op rekenen, dat hij, zooals in zijn lastbrief ge-
ontworpen reglement behoefde, alvorens in wer- schreven stond, „punctueelijk, naar den letter,
king te worden gebracht, de goedkeuring van de zonder eenige infractie" zou „observeren en exe-
Staten-Generaal, èn deze meenden van hun kant cuteren de plakaten jongst naar Indië gezonden",
het hun aangeboden ontw-erp in handen te moeten waarbij „de gepermitteerde vrije handel geheel
stellen van de hoofdparticipanten der Comp., met afgeschaft en op het rigoureust verboden" werd;
verzoek om ter zake te dienen van advies, een maar in dit opzicht kwamen zij bedrogen uit.
verzoek waaraan echter nooit gevolg schijnt te Nauwelijks toch had Brouwer het bewind in Indië
zijn gegeven. Intusschen kon de zaak niet altijd aanvaard, of hij begon reeds tot een geheel andere
hangende blijven. Om er voorloopig althans een meening omtrent den vrijen handel over te hellen
eind aan te maken besloten de Zeventienen in dan die welke hij vóór zijn vertrek uit Neder-
hunne vergadering van 29 Maart 1626, dat „het land ongetwijfeld toegedaan moet zijn geweest.
punt van den vrijen handel in Indie voortaan tot In zijn brief van 1 December 1632 noemt hij
beter gelegenheid uit den beschrijvingsbricf zal het hard, dat men de Nederlandsche burgers in
worden weggelaten", en slechts weinige maanden Indië „van slimmer conditie wil maken als de
nadat Coen het vaderland had verlaten om voor Indiaansche inwoners, die men liber laat inko-
de tweede maal de opperlandvoogdij over Indië men en uitvaren", en hij voegt er de merkwaar-
te gaan aanvaarden, werd hem door bewindheb- dige opmerking bij, dat zijns inziens de Comp.
beren onder dagteekening van 10 Augustus 1627 zich in hare trafiek behoorde te bepalen tot de
eene aanschrijving nagezonden, waarin hem „op verrichtingen van een „machtigen grossier", dat
het serieust verboden werd eenige opening van de burgerij als tusschenband werkzaam moest zijn,
den vrijen handel toe te staan op den voet van terwijl de kleinhandel aan de Chineezen als „slij-
de vroegere concepten of andere dicrgclijke in ters, die hiertoe, ja zelfs als kooplieden de onzen
eenigerhande manieren". verre in habiliteit excedeeren", moest worden
Het is hier de plaats niet om stil te staan bij overgelaten.
de vraag, in hoeverre Coen's eigen inzichten En Brouwer liet het niet bij woorden alleen.
omtrent het openstellen voor particulieren van Ten gerieve van den particulieren handel stelde
den binnenlandschen handel in Indië zich gedu- hij in den loop van 1633 gezworen makelaars
rende zijn ruim driejarig verblijf in patria kunnen aan, wier bevoegdheid en verplichtingen omschre-
hebben gewijzigd, en of hij zelf ten slotte zich ven werden in eene instructie, die voor een goed
wel is blijven verzetten tegen de bedenkingen, deel overeenkomt met de makelaarsordonnantie
die zijne denkbeelden bij sommige bewindhebbe- van Amsterdam van 1612, en men mag aanne-
ren ontmoetten, niet, zooals veelal beweerd wordt, men, dat deze maatregel tegemoet kwam aan eene
uit bekrompen monopoliezucht, maar o. a. ook werkelijk bestaande behoefte, die zich zeker niet
omdat eene verwezenlijking dier denkbeelden, naar zou hebben doen gevoelen, indien het toenmalige
men meende, zou moeten uitloopen op nadeel voor particuliere handelsverkeer weinig of niets te be-
de belangen en de welvaart der inheemsche bevol- teckenen had gehad. Zeker zal dit een en ander
king. Maar hoe dit zij, niet twijfelachtig is het, aan bewindhebberen slechts zeer gedeeltelijk naar
dat Coen, na zijn terugkeer in Indië met eene den zin zijn geweest; maar toch legden zij er
hem vroeger ten ccnenmale vreemde gedweeheid zich bij neder, en gaven zij zelfs aan Brouwer te
zich schikte naar de bevelen van zijne heeren verstaan (missive der XVII van 19 September
meesters, en door het verordenen van allerlei be- 1633), dat het hunne meening niet geweest was
perkende en belemmerende bepalingen met betrek- „zoo precise in de woorden der plakkaten te
 SCHEEPVAART EN HANDEL.
inhcrecren, dat daarin geen ampliatie en limitatie
naar gelegenheid van zaken zou mogen worden
gemaakt", mits slechts vastgehouden werd aan
„de maxime en intentie, dat ten principale de
handel voor de Comp. moet worden behouden".
Zoo bleef alles eigenlijk op den ouden voet; maar
tot bloei en welvaart kwam de handcldrijvende
burgergemeente niet. Integendeel: onmachtig om
op den duur het hoofd te bieden aan de mede-
dinging van de oostersche vreemdelingen, Chi-
neezen en Arabieren, Mooren en Klingen, die
onder de beschermende vleugelen van de Comp.
tusschen de verschillende havens in Indië heen
en weer voeren, nam de welstand onder de vrije
lieden meer en meer af, want ook als geldschie-
ters van de inlandsche en vreemde handelaren,
een zaak waarvan velen gaandeweg hun bedrijf
waren gaan maken, werd hun het gras voor de
voeten weggemaaid door de mededinging, die zij
op dit gebied van de eigen dienaren der Com-
pagnie moesten ondervinden. Wel werd aan hunne
klachten hierover te gemoet gekomen door een
van regeeringswege uitgevaardigd verbod tegen
het uitzetten door Comp. dienaren „van gelden
op bodemerij aan Chineezen of iemand anders
onder wat dekmantel het ook zou mogen zijn",
een verbod dat intusschen reeds spoedig weer
— Indië, noch bij het opperbestuur in Nederland,
werd ingetrokken op verzoek van eenige Chinee-
sche kooplieden te Batavia, die van hun kant
zich beklaagden, dat zij geen geld op bodemerij
konden bekomen, „tenzij met groote en onge-
rechtige winsten, waardoor de vrije negotie bin-
nen dezer stede werkelijk werd verhinderd";
maar over het algemeen bleef de toestand der
— gevigen hoek te waaien, en het eind van de ge-
vrijburgers verre van benijdenswaardig. Zelfs van
rechtszekerheid tegen hunne nalatige debiteuren
was geen sprake meer sedert de opvolger van
Brouwer, Antonio van Diemen, goedgevonden had
in de onder zijn bestuur afgekondigde Statuten
van Batavia ook de bepaling te doen opnemen,
dat de Comp. tegenover desolate en insolvente
boedels steeds preferent zou zijn boven alle andere
crediteuren, „niettegenstaande wat bezegelthcid of
ouder verband deze ook zouden mogen hebben".
Hoe men zich ook wendde of keerde, allcrwege
stuitte men op belemmeringen, die doodend waren
voor het handelsverkeer, en wanhopende aan beter
dagen keerden achtereenvolgens vele vrije lieden,
wier getalsterkte een tijd lang slechts weinig
onderdeed voor die van de te Batavia gevestigde
dienaren der Comp., naar het moederland terug,
een exodus die eerlang zulke verhoudingen aan-
nam, dat het Opperbestuur in Nederland zich
ernstig bezorgd begon te maken voor het alge-
heele verloop van de Indische kolonie, waardoor
het nog altijd meende, „dat 's Compagnies staat
te recht verzekerd zoude kunnen worden". Het
kwam aan bewindhebberen dus van belang voor
om aan het vertrek der vrijburgers uit Indië nieuwe
belemmeringen in den weg te leggen, en het
meest voor de hand liggende middel dat hiertoe
viel aan te wenden was een aanmerkelijke ver-
hooging van de vracht en de kostgelden die de
repatrieerende vrijheden aan de Comp. hadden
te betalen. Bij missive van heeren meesters van
7 October 1647 werden te dezer zake de noodige
voorschriften aan de Indische Regeering gegeven,
en bij eene verordening van 29 September 1648
kreeg de Indische gemeente kennis van de nieuwe
bepalingen, waarmede voor den vervolge reke-
ning zou moeten worden gehouden.
527
Deze verordening nu gaf aanleiding tot eene
in de Bataviasche samenleving nog ongekende en
ongehoorde beweging. In een door een zestigtal
vrijburgers onderteekend aan de Regeering inge-
diend betoog, werd niet alleen gewezen op de
onbillijkheid, dat men den armen burger „zoo
onrechtmatige travailje" heeft meenen te moeten
aandoen van ten zijnen laste te publiceeren een
„zoo rigoureus en hard drukkend plakkaat", waar-
door een familie bestaande uit man, vrouw en
twee of drie kinderen aan kost en wachtgeld wel
vijf a zes duizend gulden zal hebben te beta-
len; — maar werd zelfs de rechtmatigheid en de
rechtsgeldigheid van de nieuwe regeling betwist,
omdat „der Heeren bewindhebberen autoriteit en
macht niet zoo souverein en absoluut was om
een plakkaat als het bedoelde ter executie te
kunnen stellen zonder daartoe machtiging te heb-
ben erlangd van de Hoog Mogende Heeren Sta-
ten Generaal der vrije Vereenigde Nederlanden".
Vreemd genoeg schijnt deze vrijmoedige taal
van ingezetenen op wier belangen, volgens de
van hooger hand gehuldigde opvatting, niet be-
hoefde gelet te worden waar 's Compagnies be-
lang op het spel stond, noch bij het bestuur in
aanvankelijk althans, veel ergernis te hebben ver-
wekt. Een tijd lang zelfs scheen het, dat men in
pallia niet ongezind was om een open oor te
leenen aan de grieven in het bezwaarschrift van
de Indische burgerij uiteengezet; maar gaande-
weg begon de wind weder uit een minder vrij-
schiedenis was, dat, met ongeschonden handhaving
van de verordening op de transportgclden van
repatrieerende vrijheden, door bewindhebberen bij
hunne missive van 13 April 1652 ter kennis van
het Indisch bestuur werd gebracht dat „de bur-
gerij, zoo op Batavia als andere residentiën van
de Generale Compagnie zal moeten blijven onder
het gezag en de autoriteit van den Gouverneur
Generaal en Rade van Indie zonder haar daaraan
cenigzins te mogen onttrekken,.... en zoo eenige
ongeruste wrevelige menschen zich daartegen moch-
ten verzetten, en onder den naam van de burgerij
eenige verandering mochten zoeken in te voeren,
zullen de Gouverneur Generaal en de Raden van
Indie zoodanige personen als perturbateurs van de
gemcene ruste in Oost-Indic naar Nederland laten
keeren, zonder gehouden te zijn daarvan andere
redenen te geven, als dat zij zulks voor den wel-
stand en de meerdere gerustheid van de Indische
Regeering bevinden zullen te behooren".
Wel is waar werd in dienzelfden brief door
bewindhebberen te verstaan gegeven, dat het geens-
zins hunne meening was „aan de vrije lieden te
benemen, 't geene andere Indiaansche natiën toe-
gestaan werd, maar veeleer dezelve voor de zoo-
danige te preferecren en daardoor de middelen
aan te wijzen om met eere te mogen bestaan";
maar dit gold alleen van het ter hand nemen
door de particuliere ingezetenen van ter plaatse
hunner vestiging uit te oefenen ambachten en
neringen, en geenszins van de „opening van meer-
der vrijheid in de commercie voor de gemcene
burgerij". „Willen wij coloniën stabilieeren", dus
werd eenige jaren later (5 September 1659) aan
het Indische bestuur geschreven, „moeten wij de
luiden hanteeringen aanwijzen daaruit zij fatsoen-
lijk kunnen bestaan", en als zoodanig nu werd
door heeren meesters niet gerept van hunne toela-
528 SCHEEPVAART EN HANDEL.
ting tot den binnenlandschen handel en de scheep-
vaart, maar van de wenschelijkheid om hen te
doen ter hand nemen het „maken van hoeden,
waartoe de Kinmansche of Perziaansche wol goed
en bekwaam gevonden is"; of het „maken van
papier", als het ten minste „aan bekwame stoffe
hiertoe niet zoude komen te mankeeren, hetwelk
zoude dienen onderzocht te worden"; of het
„maken van schoenen, om de vaderlandsche schoe-
nen des te meerder te excuseeren" (missive van
24 Augustus 1660), of het glasblazen, „indien de
specie daartoe vereischt uit Perzië of elders te
bekomen zoude zijn" (missive van 30 September
1661); al die bedrijven in een woord waardoor
in Indië zelf „gemaakt en toegesteld" zou kun-
nen worden veel van hetgeen men gewoon was
uit Nederland te ontbieden. Het drijven van han-
del voor hunne eigene rekening werd den vrijen
lieden door het opperbestuur hoe langer hoe meer
misgund, niettegenstaande het Indisch bestuur bij
herhaling er op wees, dat 's Compagnies belang
in veel gevallen medebracht om niet te straf
tegen hen op te treden. Maar aan dergelijke ge-
vaarlijke aanvechtingen mocht naar het oordeel
van bewindhebberen, geen voet worden gegeven,
en ten einde de gezaghebbenden te Batavia eens
en vooral te doen weten, waaraan zij zich met
betrekking tot den handel en de vaart der vrij-
burgers voor den vervolge zouden te houden heb-
ben, werd ter vergadering van de Zeventienen
van 16 October 1676 een geheel nieuwe „Ordre
en reglement op den inlandschen handel in Indie,
item tot wering van den particulieren handel van
's Compagnies Ministers" vastgesteld, waarbij aan
de Hooge Regeering in Indië „striktelijk en scher-
pelijk" gelast werd om „de vaart der vrije lieden
zoo tot Batavia, als tot andere landen en plaat-
sen onder het gebied van de Comp. staande, als
zijnde voor dezelve Comp. ten hoogste nadeelig,
alomme zoo veel mogelijk in te binden en te
besnoeien". Dienovereenkomstig werd de aanbreng
en de invoer van kleeden en lijnwaden door
anderen dan de Compagnie finaal verboden, ter-
wijl de invoer van mom, wijnen, bieren en alle
andere Europeesche koopmanschappen alleen met
Comp. schepen zou mogen geschieden. De vaart
en de handel tusschen Batavia en Bantam, waai-
de Engelschen nog steeds hunne vestiging had-
den, zou in geen geval meer mogen worden ge-
duld; maar aan de vrije lieden te Batavia verblijf
houdende zou het daarentegen „tot wederopzeg-
gens" ') kunnen vergund worden om met hunne
1) Van de bevoegdheid tot wederopzegging
van de verleende vergunning werd reeds spoe-
dig gebruik gemaakt. Bij missive van bewind-
hebberen van I November 1678 werd het Indisch
bestuur gelast „de vaart van alle particulieren,
zoo van onze burgers als inlanders naar en om
de oost, verder als na de oostkust van Java en
Bali" geheel te verbieden, een last die onge-
twijfeld in goede aarde zal zijn gevallen, want
bij resolutie van den 5 J u 'i van datzelfde jaar
hadden Gouv.-Gen. en Raden reeds besloten
„dé burgerij van Batavia van hare voornaamste
vaartuigen zonder schade te ontlasten, nadien
wij, ingevolge van de jongste order van Hee-
ren Meesters dezelve naar vermogen van alle
vaart ter zee trachten te diverteeren en af te
leiden". Bij den verkoop van een dier vaartui-
gen op 20 Juli beloofde de primitieve eigenaar
eigene vaartuigen te handelen op „Malakka, Am-
boina, Banda, Makasser, Timor en Solor", mits
zich onthoudende van eiken handel in kleeden,
lijnwaden, bieren, dranken, enz., en van het weg-
halen van daar van eenige specerijen. „Wij kun-
nen zeer wel begrijpen", dus heette het in de
ten geleide van het nieuwe reglement strekkende
patriasche missive van 21 October 1676, „dat veel
van onze burgers en ingezetenen hierdoor zullen
komen te lijden, maar als een van beide moet
klagen, zoo is het veel beter dat zij dat doen als
de gansche Comp. 't Welvaren van 'tgansche moet
daarin voor dat van eenige particulieren gelden,
behalve dat de mine van de Comp., die daaruit
onfeilbaar zoude moeten volgen, bij gevolg ook
de hare zoude na zich trekken" 1).
Met ongeveer dezelfde woorden dus herhaalde
het opperbestuur wat het nagenoeg een halve
eeuw vroeger over den gepermitteerden vrijen
handel naar Indië had geschreven, en de ver-
dienste van getrouw te blijven aan hare beginse-
len kan der Comp. derhalve niet ontzegd worden.
Maar die getrouwheid, in halsstarrigheid ontaar-
dende, werd een van de voorname redenen van
haar eindelijken ondergang. Naarmate het getij
verliep verzuimde zij de bakens te verzetten. Al
mocht zij hare eigene landgenooten als onder-
kruipers van hare dierbare negotie kunnen weren,
hare macht schoot te kort om ook de vreemde
handelaren, die meer en meer in haar gebied
doordrongen, een „tot hiertoe en niet verder" toe
te roepen. „Het zoude wel te wenschen zijn", dus
schreven bewindhebberen onder dagteekening van
30 October 1699 aan het Indisch bestuur, „dat
de Engelschen met hare schepen bleven buiten
de steden, landen en plaatsen, die wij in Oost-
Indie bezitten of ons daar eigen zijn"; maar hen
hiertoe te dwingen was niet wel mogelijk, en men
moest nu slechts zorgen, dat zij „uit dezelve hare
schepen niet aan land brengen veel min verkoo-
pen eenige dranken of lijfsbehoeften, en vooral
mede geen koopmanschappen". Reeds was bij
plakkaat van 4 September 1699 door Gouv.-Gen.
en Raden een verbod in dien geest uitgevaar-
digd, dat sedert meermalen „gerenoveerd" werd;
doch zonder veel succes, want de Engelsche in-
dringers en onderkruipers wisten slechts al te goed
welke gedienstige handlangers voor hun clande-
stien bedrijf te vinden waren zelfs onder de hoogste
autoriteiten te Batavia en elders ï). Het waren
intusschen niet de Engelsche handelaren alleen
„na dezen geen equipage van belang op nieuw-
te zullen bij der hand nemen" (Zie Mr. J. A.
van der Chijs, Nederl. -Indisch Plakaatboek,
111, 10).
i) Het waken tegen elke afwijking van het
Reglement werd bij art. 21 opgedragen aan de
fiscaals en officieren van justitie, en bij ver-
zuimen hunnerzijds '„in het ontdekken en aan-
halen van verboden en particuliere goederen"
zouden „deselve met deportement en confis-
catie van goederen en in cas van fraude oock
metter doodt, ten minste met openbare geesse-
lingh gestraft worden".
2) „The Dutch servants in the F'.nst, what-
ever the public relations betwecn Holland and
England, were always happy to do private bu-
siness with the English factors for their mutual
benefit". Sir W. W. lluntcr, History of
British-India, London, 1900, vol. 11, 166.
 SCHEEPVAART EN HANDEL.
wier steeds stoutmoediger optreden aanleiding gaf
tot de „overgroote bekommering", die bcwind-
hebbcren bekroop bij het ter hunner kennis komen
van het feit, dat in den loop van het jaar 1704
niet minder dan 38 Engelsche schepen de reede
van Batavia hadden aangedaan, naar het heette
om te „ververschen". Ook van „de sterke vaart
en voortzettende negotie van de Franschen, Por-
tugeezen, Moorenen Armeniërs" (patria'sche mis-
sive van 23 Juni 1706) ondervond de Compagnie
den nadeeligen terugslag in haar eigen handel.
De „verminderde en afnemende sleet en vertier-
in Indie zoo der Indische als vaderlandsche koop-
manschappen" (id. 22 Augustus 1705) werd een
in de briefwisseling tusschen het Opperbestuur
en het Indisch bestuur steeds meer en meer op
den voorgrond tredend onderwerp; maar tot andere
„voorzieningen" dan nog gestrenger optreden tegen
den gcpeimittecrden vrijen handel en herhaalde
renovatiën van de verordeningen tegen den clan-
destienen handel van 's Comp. eigen dienaren
kwam het niet. Intusschen werd die „pernitieuse
particuliere handel", niettegenstaande de daartegen
„gestatueerde poenaliteiten, orders en inhlbitiën",
op zulk eene „stoutmoedige en onbeschroomde
wijze" gedreven, dat, gelijk uit eene veordening
van 30 Mei 1730 blijkt, de van Comp. wege ge-
houden openbare veilingen, die in het Kasteel
van Batavia plaats vonden, somwijlen moesten
gestaakt worden wegens „non-comparitie" van de
koopers, die het meer in hun voordeel schenen
te achten om zich te voorzien op „de publieke
vendutiën gehouden voor de woonhuizen van deze
en gene ingezetenen in hare respectieve quali-
teitcn van gemachtigden van dienaren van de
westerkantoren van Indie, speciaal Bengalen, Coro-
mandel, en Suratte". Dergelijke „licentieuse mor-
serijen" en „vuile handel" mochten naar het oor-
deel der Regeering niet langer gedoogd worden,
en op nieuw werden belanghebbenden dan ook
bij de aangehaalde verordening herinnerd aan de
zware straffen, waaraan zij zich blootstelden; maar
van eenig afdoend redres in den zoo diep bedor-
ven staat van zaken valt gedurende de eerste veer-
tig jaren van de achttiende eeuw niets te bespeu-
ren. Scherpe en onvoorwaardelijke handhaving van
den alleenhandel der Compagnie bleef het wacht-
woord, waarnaar de beambten der Comp. zich
hadden te gedragen en te regelen; maar feitelijk
vierden de clandestiene handel harer eigene die-
naren en de smokkelhandel van de vrijburgers,
vreemde kooplieden en inlandsche handelaren op
steeds ruimer schaal hoogtijd.
Zoodoende werd tegelijk met hetgeen de Com-
pagnie toenmaals met den naam van particulieren
handel bestempelde, ook de gepermitteerde vrije
handel inderdaad een „pest in 's Compagnies
lichaam", en ook uit anderen hoofde nog kan
het toenmalig handelsverkeer in Indië ons weinig
sympathiek zijn, want onder de toenmaals niet
verboden en zeer gewilde koopmanschappen nam
het artikel slaven eene niet onbelangrijke plaats
in. Reeds ten tijde van Coen weid de handel in
slaven een zaak van overgroot gewicht voor den
welstand der Compagnie geacht. „Daar en is",
schreef Coen in het advies dat hij bij zijn ver-
trek naar Nederland in 1623 aan zijn opvolger
Pieter de Carpentier achterliet, „daar en is niet,
daar de Compagnie grooter dienst en profijt aan
gedaan kan worden dan aan den aankoop en
verzameling van een zeer groote menigte slaven
lil
529
en slavinnen". Zijns inziens was er aan het bijeen-
brengen van slaven meer gelegen „dan aan den
opkoop van klecden en andere profijt gevende
goederen", en behoorde er dan ook voor alles
naar gestreefd te worden „om in alle quartiercn
door gansch Indië, daar de slaven ten minste
koop zijn, zooveel te doen koopen en in Batavia,
Amboina en Banda te laten brengen als te beko-
men zijn". Ook de vrije lieden moesten tot den
opkoop van slaven geanimeerd worden; maar wel
zou men behooren toe te zien, dat zij, die zich
met dien opkoop ten behoeve van de Compagnie
mochten belasten, niet, zooals meermalen gebeurd
was, „de beste achter de hand houden", tenge-
volge waarvan „het refuus aan de Compagnie
duurder te staan komt dan de beste slaven aan
particulieren".
Ruim twee eeuwen lang bleef de handel in
slaven een bron van gewin voor velen, zoo Com-
pagnies dienaren als anderen, want mogen wij
Dirk van Hogcndorp's in 1801 uitgegeven Proeve
over den slavenhandel en de slavernij
in Nederlandsch-In di e') gelooven, dan
het niet alleen Gouverneurs in de ooste-
lijke gewesten van den archipel, maar zelfs pre-
dikanten, die zich tot dien tijd toe met dezen,
zooals hij te recht zegt, „eerloozen handel" op-
hielden. Gaandeweg was Makasser het midden-
punt bij uitnemendheid van dit handelsbedrijf
geworden. „Meest alle Compagnies dienaren en
burgers aldaar hebben", volgens van Hogendorp,
„in hunne huizen tronken of blokken, waarin ze
de slaven, die ze gedurende het geheele jaar van
de Makassaarsche en Boeginecsche kooplieden
inkoopen, opsluiten, totdat hunne vaartuigen ze
naar Java en Batavia vervoeren om ze daar te
verkoopen", met inachtneming van de bepalingen
voorgeschreven in de Bataviasche Statuten van
1642, die o. a. den verkooper aan het in ons
burgerlijk wetboek nedergdegd beginsel van ver-
antwoordelijkheid voor de verborgen gebreken van
de verkochte koopwaar bonden, en den kooper
het recht gaven om den koop te vernietigen of
vermindering van den koopprijs te eischen, bijal-
dien het object van de transactie mocht blijken
„eenige kwalen of gebreken, vallende ziekte,
Spaansche of Ambonsche pokken, krankzinnig-
heid ende zoo voorts onderworpen, of stom, doof
of gek te zijn", terwijl op de koopers, voor zoo-
ver zij Christen waren, de verplichting rustte om
hunne lijfeigenen „in de christelijke religie te
onderrichten en ten heiligen doop te brengen, op
poene van arbitrale correctie", en de verkooper
ten slotte ook moest instaan voor de „misdaden
bij den lijfeigen voor dato (van den verkoop)
bedreven, 't zij hij daarvan kennis gehad heeft
of niet".
Ongetwijfeld is de slavenhandel de oorsprong
geweest van menig groot vermogen, ook onder
de vrijburgers, want hoe herhaaldelijk van dien
kant ook klachten vernomen werden over de be-
narde omstandigheden, waarin men verkeerde
wegens de belemmeringen en de tegenwerking
die men van regeeringswege in het handelsbedrijf
1) Volgens Mr. J. A. Sillem (Dirk van
Hogendorp, Amsterdam, 1890, bl. 90) het
eerste Nederlandsche geschrift waarin de nadee-
len van de slavernij in onze Oost, en de moge-
lijkheid der afschaffing, met een praktisch doel
Morden uiteengezet.
34
530 SCHEEPVAART EN
ondervond, — naar aanleiding van het zoo even
ter sprake gebrachte Reglement van October 1676
kwam onder dagteekening van 30 Januari 1679
bij de Indische regeering een door 66 van de
voornaamste burgers van Batavia onderteekend
bezwaarschrift in, houdende dat zij „door het af-
snijden der vrijen en gepermitteerden handel ende
vaert zo zeer tot armoede waren komen te ver-
vallen, dat het ons niet mogelijk is het alzoo
—
langer gaende te houden en te connen bestaan",
toch waren er anderen wien het meer naar den
vlcesche ging, zooals dit o. a. het geval was met
zekeren Jurriaan Beek, „vrijburger en koopman
buiten dienst van de Compagnie", van wiens
weelderige levenswijze de tot ons gekomen be-
schrijving der feestelijkheden ter gelegenheid van
zijn in 1689 voltrokken huwelijk met Cornelia
van Beveren eenig denkbeeld geven kan (zie
Dr. Schotel, Het oud-Hollandsch huisge-
zin der 17 eeuw, bl. 307). Maar 's mans ge-
lukster ging weldra onder, want in 1702 werd
hij op uitdrukkelijken last van bewindhebberen
naar hier opgezonden, omdat der Compagnie uit
door haar onderschepte brieven van zijn hand
gebleken was, dat hij, in gemeenschap met eenige
Compagnies dienaren, schuldig stond aan „den
overgrooten particulieren handel, dewelke soo van
Indien herwaarts als van hier derwaarts en als
in 't openbaar en schroomteloos wert gedreven,
in veraghtinghe en vilipendie van de ordres en
placcaten daertegen van tijd tot tijd gecmaheerd"
(missive van bewindhebberen van 15 Maart 1701).
Wel meende Jurriaan Beek met eenige van zijne
lotgenooten aan de Compagnie het recht tot uit-
zetting uit Indië van burgers en vrijheden „die
in Indie haar eigen negotie drijven en buiten
dienst zijn van de Compagnie" te mogen betwis-
ten, — eene bewering, die zij ook hier te lande
bij de Hooge Regeering voorbrachten, en die
jaren achtereen een onderwerp van gestadige be-
raadslagingen en overleggingen bleef uitmaken,
zonder echter ten slotte tot eenig wezenlijk redres
voor belanghebbenden te leiden. (Zie over de
zaak Jurriaan Beek, A. Bogaert's Historische
reizen door d'oostersche deelen van
Asia; Amst. 1711, bl. 126—130).
Een nieuw tijdperk, zoo voor de Compagnie
in het algemeen als voor de vrije gemeente in
Indië opende zich toen Van Imhoff in 1743 als
opperlandvoogd over Ned.-Indië was opgetreden,
want van hem, den Hersteller, zooals de faam hem
doopte, verwachtte men een afdoend redres van al
de misbruiken en ongerechtigheden, die den wel-
stand der Compagnie meer en meer ondermijnden
en haar bestaan werkelijk bedreigden. Van het
stelsel om althans den binnenlandschen handel in
Indië zoo veel mogelijk vrij te laten was hij een
beslist voorstander. „Alle handel", dus schreef hij
in zijne vóór zijn vertrek uit Neclerland aan Be-
windhebberen aangeboden Consideratien over
den tegenwoordigen toestand van de
Nederlandsche Oost-Indische Maat-
schap pij, „alle handel heeft deze eigenschap,
dat dezelve of geheel gedwongen of geheel vrij
moet wezen : het mixtum is in deze vol van incon-
gruiteit, en strekt meer tot schade als tot voordcel.
Nu is het onmogelijk den handel te bedwingen
en binnen zekere palen te besluiten over dewelke
men alleen geen meester is, en van dezen aard is
niet alleen de handel over geheel Indie in 't ge-
meen (excepto de specerijen en anderen, als de
Java
HANDEL.
koffie en peper, waarvan men ten deele meester
kan zijn en blijven), maar voornamelijk de handel
op China in 't bijzonder". Dien handel niet langer
in eigen beheer te nemen, maar hem over te laten
aan het particulier initiatief en den ondernemings-
geest van anderen, brengt 's Comp. eigen belang
dus als van zelf mede. „Dit hebben al overlang
geobserveerd", dus vervolgt Van Imhoff, „onze zeer
attente competiteuren, die daarom niet te vergeefs
dien handel voor een ieder onder haar eigen vlag
en passen hebben opengesteld, en op deze wijze
door de betaling van zekere rechten voor de pro-
tectie die zij daaraan leenen, nog wat daarvan
hebben, (terwijl) wij alzoo vele jaren bloote aan-
schouwers van dien handel of liever van dat werk
geweest zijn, en ons vergenoegd hebben met die
magere vaart van en naar Batavia direct, dewelke
met vele vicissitude op sommige plaatsen nog
gaande gehouden wordt, op andere al lang geaban-
donneerd, hoewel diezelfde plaatsen, daar wij het
hebben moeten opgeven, gelijk Siam, Pegu, Ar-
rakan, Atchin enz., sommige regulier en jaarlijks,
andere nu en dan nog al eens door de particu-
lieren uit onze mededingers worden bezocht, ten
blijke dat er nog iets te doen moet wezen".
Van Imhoff's denkbeelden en plannen, door
hem zelven gekenschetst als „een groot project,
doch niet nieuw", wat hij niet meende te moeten
verhelen „omdat de eerste objectie daartegen pre-
sumptievelijk zal vallen over de nieuwigheid"
(§ 17), vonden bij de toenmalige bewindhebberen
een welwillend onthaal. In hunne vergadering
van 2 April 1742 maakten zij een onderwerp van
ernstige gedachtenwisseling uit, als slotsom waar-
van bepaald werd, dat behoudens enkele uitzon-
deringen, op den voet als door Van Imhoff zelf
was aangegeven, de vrije vaart van Batavia voor
een iegelijk zou worden opengesteld, „dus die
stad tot het centrum van alle Indische negotie
makende"; zoodoende 's Comp. staat in Indië
„door den luister, rijkdom en macht van die stad,
aanzien en vermogen bij te zetten" en „eindelijk
hare competiteuren een rival te opponeeren, die
vrij wal redoutabeler voor haar als de Compagnie
zelve zijn zal".
Voor gemis aan steun en medewerking van den
kant van Heeren Meesters behoefde Van Imhoff
zicli dus niet ongerust te maken, en hij draalde dan
ook niet met het geven van uitvoering aan zijn
plannen, zoodra de gelegenheid hem hiertoe open-
stond. Nauwelijks had hij uit handen van zijn
voorganger Thedens het bestuur overgenomen, of
al dadeiijk werd bij plakaat van 14 Juni 1743
een maatregel verordend, die aan particulieren,
en ook aan 's Comp. dienaren, de gelegenheid
opende om voor hunne eigene rekening thee naar
Nederland af te laden in hiertoe door de Comp.
op vracht aan te leggen schepen, eene bevoegd-
heid, die zelfs toegekend werd aan inlanders en
Chineezen, opdat „een ieder in deze avantagicuse
negotie zal kunnen participceren, ook zelfs (zij)
die geen kennissen of correspondentie in Neder-
land hebben". Zoo was een begin van inbreuk
gemaakt op den alleenhandel van de Comp. tus-
schen Indië en Nederland; maar van heel wat
verder reikende strekking waren de maatregelen,
die reeds kort hierop met betrekking tot den bin-
nenlandschen handel genomen werden. Bij plakaat
van 16 Augustus werd de vaart tusschen Batavia
en de oostersche gouvernementen Makasser, Ter-
nate, Ambon, Banda en Timor opengesteld, met
 SCHEEPVAART EN HANDEL. 531

het doel om „de arme inwoonderen aldaar dooi- en naviganten merkelijk ophouden, en andere
den handel te favoriseeren en eenigermate op te negotianten van buiten detourneeren en afschrik-
beuren", en bij plakaat van 20 September werd ken zouden om herwaarts over te komen en zich
ook de vrije vaart op de buitenkantoren „om de alhier (te Batavia) te stabileeren". In dit collegie
west van Indie" toegestaan, met last aan de aldaar zouden zitting hebben zeven commissarissen, die
bescheiden beambten om „aan burgers en ingeze- tegelijkertijd zouden optreden als bestuurdcren
tenen, die van de vergunning tot de vrije vaart van de gelijktijdig met het Collegie van com-
om de oost of west van Batavia gebruik maakten, mercie in het leven geroepen Bank en Bank van
de behulpzame hand te bieden, wel te verstaan leening, waarmede men de handeldrijvcnde ge-
„zooveel zulks buiten prejuditic van d'Edele Comp. meente en andere ingezetenen dacht te gerieven,
zou kunnen geschieden". Met dat al was die vrije in zooverre de nieuwe instelling „het benoodigd
vaart slechts gedeeltelijk vrij. Zeer „expresselijk" geld en leven" aan de negotie verschaffen zou.
bleef aan de particuliere kooplieden ontzegd alle Ten gerieve van die negotie werd aldus de
handel in „de artikelen van specerijen op de van rechtspraak in handelszaken en het credietwezen
ouds daartoe gestelde straffen; in amfioen op de op min of meer doelmatige wijze geregeld; doch
daartoe gestelde doodstraffe, mitsgaders peper, tin, de negotie bleef kwijnen niettegenstaande achter-
en Japansche staafkoper op poene van confiscatie eenvolgens nog verschillende belemmeringen, waar-
en andere daarop te vallen boeten en amenden". mede zij vroeger rekening had te houden, door
Daarentegen werd voor hen een groote belem- Van Imhoff werden uit den weg geruimd. Zoo
mering uit den weg geruimd door de resolutie werd op verzoek „van den Koning van Palem-
van 27 September 1746, waarbij hun de handel bang" de vaart tusschen Palembang en Java den
in alle andere soorten van lijnwaden dan blauwe, 24 Augustus 1747 „vrij en open gesteld", terwijl
roode en ruwe witte doeken, „als waarin tle han- den volgenden dag nogmaals geregeld werd de
del vooralsnog aan de Comp. gereserveerd blijft", vaart van Java naar plaatsen buiten Java, cene
werd toegestaan; maar groot was de vlucht niet, regeling intusschen, die het halfslachtig karakter
die de gepermitteerde vrije handel ten gevolge van Van Imhoff's stelsel duidelijk doet uitkomen.
van een en ander nam. In den brief aan bewind- Men was vrij om van Java te varen naar alle
hebberen van 31 December 1746 moest Van plaatsen in den Archipel en naar andere landen
Imhoff bekennen, dat de vrije vaart „nog maar of plaatsen van de vaste kust van Indië, mits in
weinig beschiet", en bij brief van 31 October dit laatste geval „na prealabele aangiering" op
1748 schreven Gouv.-Gen. en Raden naar patria, Malaka, waar men zich van passen voor de ver-
dat de binnenlandsehe vaart en handel in Indië dere reize zou hebben te voorzien. Ook was men
van plaats tot plaats nog vooreerst werd waar- vrij om naar de Molukken te varen, maar in het
genomen door de Compagnie zelve met Comp.'s wederkeeren van daar mocht alleen koers worden
schepen naast en gelijktijdig met den handel der gezet naar Batavia, en bleef „alle aangiering op
particulieren, omdat deze laatsten nog niet bij Java" verboden, en wilde men partij trekken van
machte waren, zoo wegens gemis aan voldoend de in Juni 1749 opengestelde vrije vaart op Su-
kapitaal als vooral door gebrek aan zeevarend matra's westkust, die tot dusver steeds verboden
volk, om dien handel en die vaart alleen voldoende was, dan had men zich te houden aan de ter
waar te nemen, en er dus vrees bestond dat, zake afgekondigde verordening, volgens welke ten
indien de Comp. zich geheel daaraan onttrok, strengste verboden bleef „niet alleen alle debiet,
deze handel en vaart in handen vallen zouden maar alle aanbreng van lijnwaden in het alge-
van machtige concurrenten, in de eerste plaats meen", want dien handel wenschte de Comp. alleen
der Engelschen. en uitsluitend voor zich zelve te behouden.
In hoeverre Van Imhoff zelf zich is blijven Zoo bleef op handelsgebied het „mixtum", dat
vleien met de hoop, dat, als de door hem ver- Van Imhoff wegens de daaruit voortspruitende
ordende maatregelen ten behoeve van de vrije „incongruiteiten" ten ecnenmale verwerpelijk had
vaart en handel slechts „recht bekend en geac- genoemd, zoo goed als onverzwakt gehandhaafd,
crediteerd zouden zijn onder degenen, die den en zonder algeheele loslating van den eigenlijken
inlandschen handel frequenteeren", Batavia wer- grondslag, waar de Comp. op rustte, zonder vol-
kelijk het niiddenpunt zou worden van het bin- strekte prijsgeving van haar karakter als handels-
nenlandsehe handelsverkeer in Indië, is thans lichaam kon het ook-moeilijk anders. Van Imhoff's
moeilijk meer na te gaan, maar aan pogingen stelsel, zooals het door hem zelven met de beste
0111 dit in de hand te welken heeft het van zijn bedoelingen in toepassing werd gebracht, was een
kant niet ontbroken. Zoo werd ter vergadering stelsel van transactie, van geven en nemen, en
der Indische regeering van 19 October 1745 goed- het pleit misschien voor het gezond verstand van
gevonden en verstaan „om tot meerder gerief voor zijn opvolger Jacob Mossel, die in 1750 door den
de burgers en inwoners van Batavia, en voorna- Raad van Indië onder nadere goedkeuring van
melijk voor de aankomende en vertrekkende nego- bewindhebberen tot Gouv.-Gen. benoemd werd,
tianten weder aan te stellen twee a drie gezworen dat hij zich vrij hield van de illusiën, die nopens
makelaars, gelijk dat in meest alle koopsteden in de ontluiking van den vrijen handel in Indië
Europa gepractiseerd werd, en ook bevorens (onder onder de beschermende vleugelen van de Com-
het bestuur van Brouwer) is geschied". In Augus- pagnie Van Imhoff zich geschapen had. „Het is
tus 1746 werd „tot verbetering en faciliteering altoos mijne betrachting geweest", dus schreef
van de vrije vaart" een Collegie van commercie Mossel in zijne onder dagteekening van 30 No-
ingesteld ter afdoening op mondeling geding „van vember 1753 aan bewindhebberen ingediende
de diffcrenten, dewelke over den koophandel en Memorie rakende den staat der Gene-
vaart der burgers ontstaan en spoed vereischen", rale Geoctroj eerde Nederl. Oost-Indi-
en die „zoo zij allen voor de ordinaris rechtban- sche Compagnie, „om een systeem te maken,
ken moesten worden gebracht met observantie der dat alle handel aan de Maatschappij doet komen;
ordinaris termijnen van rechten, de trafikanten doch hier en daar met die mits, zooverre zij de-
532 SCHEEPVAART EN HANDEL.
zelve beheeren kan", en deze van alle dubbelzin-
nigheid vrije opvatting maakt den grondslag uit
van de zeer uitvoerige voorschriften nopens par-
ticuliere vaart en handel, die bij plakaat van 29
Maart 1754 ter kennis van belanghebbenden wer-
den gebracht. Door die voorschriften, waarbij
hier niet in bijzonderheden kan worden stil ge-
staan (in het Plakaatboek van Mr. van der Chijs
beslaan zij niet minder dan een tiental bladzij-
den), werd het door Van Imhoff opgetrokken ge-
bouw, dat wegens verborgen gebreken toch reeds
te waggelen stond, zoo goed als geheel omver
geworpen. De banden, waarvan Van Imhoff de
vrije vaart van de particuliere handelaren bevrijd
had. werden haar door Mossel weder aangelegd,
en wel in volkomen overeenstemming met de toen
bij Heeren Meesters weder geldende opvatting,
dat alleen in een zoo gestreng mogelijke hand-
having van het haar verleende monopolie het
wezenlijk heil der Comp. gelegen was.
Doch de opvattingen van de bestuurderen der
Comp. waren niet steeds bestendig van duur.
Aan de klachten van de Bataviasche ingezetenen,
dat aan vreemde handelaren werd toegestaan wat
aan 's Compagnies eigen landgenooten verboden
was, meende men op den duur geen gehoor te
mogen weigeren, en dienovereenkomstig werden
onder het bestuur van den Gouv.-Gen. van der
Parra bij ordonnantiën van 3 December 1771 en
13 Mei 1774 »t er bevordering van de welvaart
en bloei der Bataviasche kolonie" weder verschil-
lende concessies gedaan, waardoor de staat van
zaken met betrekking tot den vrijen gepermit-
teerden handel in hoofdzaak op den zelfden voet
werd teruggebracht als onder Van Imhoff's be-
stuur. Op die concessies werd intusschen in enkele
opzichten teruggekomen bij eene verordening van
18 September 1778; maar ten slotte werden alle
„restrictieve bepalingen en dwangmiddelen" weder
ingetrokken bij de resolutie van 9 October 1781,
op een tijdstip dus toen de worsteling reeds was
aangevangen, die eerlang aan het bestaan der
Comp. voor goed een eind zou maken, en voor
Nederland het bezit der onder de macht der Comp.
gekomen overzeesche gewesten tijdelijk althans
zou doen verloren gaan.
De in 1780 uitgebroken oorlog met Engeland
leidde in zijn onmiddellijke en middellijke gevol-
gen tot een volslagen ommekeer in de bestaande
toestanden en verhoudingen op handelsgebied,
niet alleen op het gebied van den zoogenaamden
binnenlandschen handel in Indië, maar in nog
veel ingrijpender mate op dat van den handel
tusschen Indië en het moederland. Had de Comp.,
met wering van alle mededingers, zoo vreemtle-
lingen als landgenooten, dit verkeer steeds uit-
sluitend aan zich weten te houden, toen de Indi-
sche Regeering verstoken bleef van alle „secours"
uit het moederland, en haar dientengevolge de
kasmiddelen ontbraken om de zaken behoorlijk
gaande te houden, moest zij wel de hulp van die
vroeger zoo geschuwde vreemdelingen inroepen
ten einde de tot retour naar patria bestemde pro-
ducten tegen contant geld van de hand te zet-
ten. „Sedert den jare 1781 tot 1783 heeft de
verkoop aan vreemde natiën bestaan in koffie,
tin, peper, nagelen, noolen, suiker, enz. bedra-
gende eene som van Rijksd. 1.084.945", dus schreef
het Indisch bestuur aan bewindhebberen bij brief
van 15 November 1785; en nu mocht van den
kant van het Opperbestuur tegen dien verkoop
bij herhaling worden in verzet gekomen, de drang
der omstandigheden was te sterk om aan de op-
volging van de uit patria ontvangen bevelen te
kunnen denken, zooals dit bereids in het artikel
MUNTWEZEN, deel 11, bl. 608—9 w<=rd uiteen-
gezet. Nood breekt wet: de deur van het mono-
polie, waarachter de Comp. zich nagenoeg twee
eeuwen had veilig geacht was nu eenmaal open-
geloopen, en de laatste jaren der achttiende eeuw
zagen dat monopolie feitelijk geheel te gronde
gaan, niet ten bate van eigen landgenooten, aan
wie tengevolge van den in 1795 hernieuwden
oorlogstoestand alle handelsverkeer met Indië was
afgesneden; maar ten bate van vreemde hande-
laren, die allerwege binnendrongen waar voor
hen wat te verdienen viel.
Het waren voornamelijk Amerikaansche koop-
lieden, die hierbij meer en meer op den voor-
grond traden. Sedert Engeland's koloniën zich
hadden vrij gevochten, en als de. Vereenigde
Staten van Noord-Amerika hun plaats in de rij
der zelfstandige mogendheden waren gaan inne-
men, nam het handelsverkeer van de nieuwe repu-
bliek zulk een vlucht, dat zij op dit gebied het
vroegere moederland eerlang naar de kroon begon
le steken. Amerikaansche schepen voerden op
Java de goederen en koopmanschappen aan, die
het verbruik aldaar behoefde, en kochten in ruil
de producten in, waarvan het Gouvernement toen-
maals de eenige houder was, en die hun gretig
werden afgestaan, want de verkoop van produc-
ten was nu eenmaal, gelijk de Regeering in hare
resolutie van 27 April 1798 verklaarde, „het
voornaamste middel, waardoor de zaken gaande
en buiten een totale verwarring gehouden wor-
den", en zonder den afzet der producten „geen
middelen ter redding zouden overschieten".
Van den kant der Regeering werd dus ook
alles in het werk gesteld om, zooals het luidt in
hare resolutie van 23 April 1799, „de Ameri-
kaansche kooplieden te animeeren om hunne sche-
pen naar herwaarts ten handel te zenden", en
toen het een paar jaren later, in Mei 1801 bleek,
dat wegens den in hun oog te hoogen prijs van
de suiker de vreemdelingen zich verzetten tegen
den eisch om bij een zekere hoeveeldheid koffie
ook suiker te moeten aannemen, werd de prijs
van die „zoetigheid" onmiddellijk verlaagd, „ter
voorkoming, dat de zich thans hier bevindende
Amerikanen bij hun retour in Amerika een mis-
noegen en afkeer van Batavia zullen inspireeren"
(resolutie van 5 Mei 1801).
Toch beantwoordde die maatregel niet aan het
doel. Zelfs bij den verlaagden suikerprijs bleek
de verplichting, dat een vierde der lading van
elk schip uit suiker zou moeten bestaan, te be-
zwarend. „Zij schijnt", dus verklaarde de Regee-
ring in hare resolutie van 13 October 1801, „op
de Amerikanen een zoo nadeelige impressie te
hebben gemaakt, dat sedert eenigen tijd minder
schepen van die natie hier ten handel zijn geko-
men", — een voor de Regeering inderdaad be-
denkelijk geval, want reeds begon zij de gevolgen
er van te ondervinden „door den geldeloozen
staat, waarin de Comp. verkeert, zoodat het te
duchten is, dat zonder eene spoedige voorziening
de dagelijksche uitgaven eerlang niet meer zullen
kunnen worden gaande gehouden".
Maar in dien benarden toestand kwam eerlang,
dank zij den in 1802 gesloten vrede van Aniiens,
eene verandering ten goede. De door den oor-
 SCHEEPVAART EN HANDEL.
logstoestand zoo lang verstoorde gemeenschap
tusschen Java en het moederland werd weder vrij
en onbelemmerd, en bij de Verordening van het
Staatsbestuur van de Bataafsche republiek van
1 Maart 1803 kon dan ook „de vaart en handel
uit de havenen der Republiek naar Batavia en
de West van Indien voor alle Bataafsche ingeze-
tenen" worden opengesteld. Veel verwachting van
hetgeen die ingezetenen nu zouden ondernemen
om voor eigen rekening handelsbetrekkingen met
de voor een ieder opengestelde koloniën aan te
knoopen schijnt het Staatsbestuur, dat in de plaats
van de ten onder gegane Compagnie het beleid
over de Indische zaken aanvaard had, intusschen
niet te hebben gekoesterd. Het meende althans
zelf handelend te moeten optreden om aan den
Nederlandschen handel weder een aandeel in de
vaart op Indië te verzekeren, en had te dien einde
reeds eenige maanden vroeger met eenige Amster-
damsche kooplieden het contract gesloten, waar-
over in het artikel Muntwezen (deel 11, bl. 609)
is gesproken, en dat den overvoer naar Nederland
ten doel had van een zekere hoeveelheid koffie
en suiker, die te Batavia tegen een vooruit over-
eengekomen prijs door de Regeering aldaar zoude
worden geleverd.
In verband hiermede werd aan het Indische
bestuur tevens „gcinterdiceerd alle verdere ver-
koop van koffie" aan anderen, naar aanleiding
van welk bevel bij de Indische resolutie van 17
September 1802 werd besloten den verkoop van
koffie, het product waarom het den vreemden
handelaren bij voorkeur te doen was, „finaal te
doen cesseeren"; maar spoediger waarschijnlijk
dan men zal vermoed hebben moest dit besluit
weder ongedaan gemaakt worden, want slechts
weinige weken, nadat de verordening van het
Opperbestuur van 1 Maart 1803 te Batavia was
afgekondigd (in September daaraanvolgende) zag
de Regeering zich andermaal geroepen tot het
beramen van voorzorgsmaatregelen ter zake van
den op nieuw uitgebroken oorlog tusschen Enge-
land en Frankrijk, waarin de Bataafsche Repu-
bliek noodwendig betrokken raakte, en dwongen
de aldus gewijzigde omstandigheden haar het be-
sluit af van 21 October 1803, waarbij de prijzen
werden vastgesteld van de producten, die „voor-
taan aan de te Batavia ten handel komende neu-
trale handelaars zouden worden afgestaan" (t. w.
koffie tegen 13 en 14 Sp. m., zwarte peper tegen
15 Sp. m. en suiker tegen 4 Sp. m. per pikol).
Alles werd nu in het werk gesteld om die
handelaars te gerieven; doch blijkens resolutie
van 17 Mei 1804 zou zeer bepaaldelijk „de pre-
ferentie" moeten worden toegekend aan die sche-
pen „welke contanten medebrachten". De geld-
nood was ten top gestegen; doch ook in andere
opzichten werd de toestand, waaraan het Indisch
bestuur het hoofd had te bieden, hoe langer hoe
benarder, en het zag zich gedrongen tot het nemen
van maatregelen, die slechts in den nood van
het oogenblik hunne verdediging vinden kunnen.
Zoo werd, op grond van de overweging dat „uit
hoofde van den plaats hebbenden oorlog de aan-
breng van Europeesche benoodigdheden zeer irre-
gulier geschiedt", en het te vreezen stond, „dat
de concurrentie van particulieren daarin met het
Gouvernement tot prejuditie van hetzelve zoude
komen te strekken", bij resolutie van 7 Februari
1804 bepaald, dat de Regeering zich het recht
voorbehield „de artikelen voor de huishouding
533
benoodigd, bij preferentie uit de aan te brengen
ladingen te nemen onder betaling van een kapi-
taal avans op den zuiveren inkoopsprijs", — eene
regeling, die slechts een paar weken later gewij-
zigd werd (resolutie van 9 Maart 1804) door het
„avans" te verhoogen tot „een en een half kapi-
taal", en zulks „ter aanmoediging van de te Batavia
ten handel komende vreemdelingen".
Op den aldus ingeslagen weg ging het Indisch
bestuur eerlang nog een stap verder. Het achtte
in Augustus 1805 den tijd gekomen om „boven
het benoodigde voor de huishouding (van het
Gouvernement) nog te lichten" uit de aange-
voerde ladingen, en „tegen een billijk (sic) avans
op de zuivere inkoopsprijzen over te nemen al
zulke artikelen, als bij de gemeente benoodigd
zijn, en waarin het algemeen belang vordert, dat
door baatzuchtige handelaren niet wordt gemono-
poliseerd", met de zeer nadrukkelijk te kennen
gegeven bedoeling om de overgenomen artikelen
te distribueeren tegen dezelfde prijzen, waarvoor
ze bij de Compagnie zouden worden aangeslagen.
In ruil van de door hen aangevoerde koopman-
schappen zouden de importeurs geriefd worden
met producten voor zooverre de beschikbare voor-
raad het zou toelaten, en ten einde nu een te
spoedige uitputting van de voorraden te voorko-
men werd in October 1806 besloten, dat geen
producten meer zouden worden geleverd in ruil
van goederen, welke niet geacht konden worden
tot de „eerste noodwendigheden" te behooren.
In verband hiermede moest natuurlijk ook worden
uitgemaakt welke goederen als zoodanig al dan
niet in de termen vielen, aan welken eisch werd
tegemoet gekomen door de vaststelling van vier
verschillende categorieën, t.w.:
1. goederen „welke volstrekt als onontbeerlijk
moeten worden beschouwd", ten getale van 50;
2. goederen „welke moeten worden geconside-
reerd als dienende tot gerief van de gemeente,
en dus voor een gedeelte als benoodigd kunnen
worden aangemerkt", ten getale van 45;
3. goederen „die tot den handel behooren",
ten getale van 136; en eindelijk
4. goederen „die ofschoon ook tot den handel
betrekking hebbende, alleen dienen tot de luxe
in het algemeen", ten getale van 30 (b. v. „spie-
gels, dames-secretaires, schilderijen, koetsen en
dier toebehooren, nieuwmodes-damesversiersels,
forto-piano's, dag- en nachtkijkers", enz.).
Het „finaal interdiceeren" van de onder deze
laatste rubriek gerangschikte goederen werd door
het Bestuur in ernstige overweging genomen, wijl
de aanvoer ervan „altijd nadeelig blijft en sedert
lange daarvoor geen producten meer gegeven zijn";
maar daargelaten, „dat het altijd ten uiterste moei-
lijk blijft om te bepalen, welke goederen volstrekt
onontbeerlijk zijn en welke niet, alzoo dit eenig
en alleen afhangt van den meer of minderen aan-
breng", meenden Gouv.-Gen. en Raden toch van
een dergelijk verbod te moeten afzien met het
oog op de verwachte komst uit Nederland van
de Generale Commissie voor Indië, „wier eerste
werkzaamheden, volgens de ontvangen berichten,
bestaan zouden in het invoeren van een nieuw
systhema van handel, wellicht aanloopcnde tegen
kortstondige voorzieningen en inrichtingen, die
men (voor het oogenblik) nuttig zoude kunnen
oordcelen daar te stellen".
In stede echter van de door het Staatsbewind
de-r Republiek tot leden dier Generale Commissie
534 SCHEEPVAART EN HANDEL.

benoemde, doch door Koning Lodewijk tijdens staan „van den exclusieven handel in suiker voor
hunne reis naar Indië teruggeroepen heeren Gras- het Gouvernement geheel af te zien" (wegens
veld en Elout, verscheen in Januari 1808 de dooi- stilstand van den handel zat de Regeering met
den Koning bij decreet van 28 Januari 1807 „tot groote voorraden suiker bezet) „en den vrijen
Gouverneur Generaal onzer Oost-Indische bezit- handel daarvan aan de suikermolenaren geheel
tingen" benoemde „Colonel Generaal" Daendels, over te laten"; dit alles nam niet weg, dat de
wiens lastbrief o. a. de bevoegdheid inhield (art. 34)
overwalsche en arabische kooplieden Java meer
om „voor zoo verre het gedurende den oorlog en meer ontweken en met hunne schepen bij
onvermijdelijk" zou zijn, te blijven voortgaan met voorkeur naar Bengalen ten handel voeren !).
den verkoop te Batavia „van zoodanige producten, Zoodoende kreeg de gemeente te Batavia en
welker aanbreng en verkoop hier te lande anders- elders op Java eerlang gebrek aan schier alles
zins voornamelijk de waarde der Indische bezit- wat de maatschappelijke samenleving bezwaarlijk
tingen voor het Koningrijk uitmaakt". Met den ontberen kon. Het kwam zelfs zoover, dat I lacn-
afzet dier producten was het gaandeweg intus- dels bij eene verordening van 8 Augustus 1810
schen minder vlot gegaan, sedert het door den de gemeente moest uitnoodigen om zich ter gele-
oorlog reeds zeer verstoorde handelsverkeer van genheid van den ophanden naamdag van „onzen
Europa en Amerika met de Oostersche gewesten beminden Koning Z. M. Louis Napoleon" te ont-
tengevolge van Napoleons decreet van 21 Novem- houden van het geven van „festijnen, uit hoofde
ber 1806, waarbij de Britsche eilanden werden van de voorbeeldelooze schaarschte aan wijn en
verklaard in staat van blokkade, en alle handel andere Europeesche provisien, welke daardoor,
en correspondentie met het Vereenigd Koningrijk ongerekend de aanzienlijke dépense, nog zoude
werd verboden, geheel uit de voegen was geraakt. moeten worden vermeerderd, hetgeen de goed-
Zoo noodlottig waren de gevolgen van het ter keuring van Z. M. den Koning ongetwijfeld niet
fnuiking van Engeland's handel door Napoleon -zou kunnen wegdragen".
bedachte Continentale stelsel ook voor de Ver- Wel is waar hadden in de laatste helft van het
eenigde Staten, dat zij ter beveiliging van hun jaar 1809 weder een paar Amerikaansche schepen
handelsvloot door het onder embargo leggen van de reede van Batavia aangedaan, hetgeen aanlei-
hunne eigene havens de uitzeiling van schepen ding had gegeven tot de vaststelling, bij besluit
een tijd lang trachtten te verhinderen. Zelfs door van 11 Augustus van dat jaar, van de prijzen,
schepen onder Amerikaansche vlag kon Batavia waartegen de specerijen en eenige andere uit-
dus niet meer bezocht worden, en hoe noodlottig voerartikelen beschikbaar zouden worden gesteld,
dit alles op het vertier aldaar terugwerkte, hoe en deed in December 1810 „het vooruitzicht, dat
de welvaart der ingezetenen onder dien staat van er gedurende den loop van het aanstaande jaar
zaken lijden moest, hierover behoeft te dezer weder als bevorens Amerikaansche schepen ten
plaatse niet verder in bijzonderheden te worden handel zouden komen", en die schepen „waar-
getreden. schijnlijk mede de havens van Samarang en Soc-
Onder het bestuur van den Maarschalk Daen- ra'oaie zouden aandoen", de Regeering besluiten
dels kwam in dien toestand van kwijning en ver- tot het openstellen ook van die havens voor den
achtering weinig of geen verandering ten goede. invoer van goedelen door vreemdelingen: maar
Integendeel: in meer dan één opzicht liep het met dat al bleef het met het eigenlijk handels-
van kwaad tot erger, want, terwijl de neutrale verkeer treurig gesteld, ook gedurende het kort-
groote vaart gestremd bleef met het gevolg, zoo- stondig bestuur van Daendels' opvolger, den door
als Daendels bij brief van 19 Maart 1809 aan Keizer Napoleon tot opperlandvoogd over de in
het Opperbestuur in Nederland meldde, „dat het Erankrijks bezit overgegane kolonie benoemden
debiet van de meest rendeerende producten van Generaal Janssens, die den 16 Mei 1811 het be-
deze kolonie geheel is komen te cesseeren, en stuur aanvaardde, doch reeds op den 18 Septem-
daarmede de invoer van contante speciën te gelij- ber daaraanvolgende Java bij capitulatie aan de
ker tijd is afgesneden", mag het minst genomen Engelschen moest overgeven, en Rafïles als Lui-
twijfelachtig genoemd worden, of Daendels door tenant-Gouverneur-Generaal zijn plaats moest zien
zijne met betrekking tot den smallen handel ver- innemen, in naam onder het oppergezag van den
ordende maatregelen het verkeer tusschen Java Gouverneur-Generaal van Britsch-Indië, lord Minto,
en de omliggende eilanden en gewesten niet meer
geschaad dan gebaat heeft. Wel werd de „ter 1) „A la voie des emprunts forcés, le Gén.
opbeuring" van dien smallen handel bij ordon- Daendels joignit celle des taxes de toute espcee,
nantie van 21 Maart 1809 ingevoerde heffing van dont il surchargea le petit commerce du pays
het ankeragegeld weder spoedig te niet gedaan, avec les peuples des iles voisines. Une consé-
in zooverre bij besluit van 3 Juli daaraanvol- quence toute naturelle fut la suite de ces
gende „alle kleine vaartuigen niet meer dan twee mesures. Les Arabes, établis sur differentes Hes
kojangs ladende" geheel werden vrijgesteld van Malaiscs, principalement dans une partie de
de betaling „van eenig ankerage of lastgeld", Sumatra et de Malacca, qui habituellement ve-
op grond van de overweging, dat „de smalle naient chaque année a Java, et y faisaient vn
handel langs de kust van Java door de intro- commerce qui donnait beaucoup aux douanes,
ductie van het nieuwe ankerage geld bijna geheel au lieu de revenir les annécs suivantes, sont
te niet" dreigde te loopen; — wel werd bij be-
sluit van den 18 van Zomermaand 1810 „tot
aller portcr leur argent au Bengale, et acheter
des Anglais le riz et autres objets de consom-
gerief van den smallen handel langs de Javasche mation qu'ils avaient précédemment tirés de
kust" aan de handelaars toegestaan om „met Java. Les Chinois et Malais eux-mêmes avaient
dispensatie van de anders gerequireerd wordende vn commerce de cabotage, qu'ilt ont été. forcés
formaliteiten bij kleine gedeelten contanten te d'abandonner". Mémoire sur le commerce de
mogen uitvoeren"; — terwijl bij besluit van den I'lsle de Java; bijlage XLVI van deel 13 van
25 van Herfstmaand werd goedgevonden en ver- De Jonge's Opkomst, etc.
 SCHEEPVAART EN HANDEL.
doch in werkelijkheid met volkomen vrijheid van
handelen.
De Engelschen, men weet het, kwamen niet
als vijanden, maar als vrienden „van de achtens-
waardige republiek en de brave natie van Hol-
land" ; hun oogmerk was „eeniglijk te vernietigen
de onrechtmatige bezitneming door de macht der
Franschen en Java over te nemen onder de be-
scherming van Groot-Brittannien" (proclamatie
van lord Minto aan de Europeesche ingezetenen
van Java van 4 Augustus 1811). Vrijheid van
handel op alle landen oostwaarts van de Kaap,
en bovendien op al het Engelsche grondgebied
in Europa zou, behoudens de rechten van de
Engelsche 0.-I. Compagnie, al dadelijk aan alle
ingezetenen van Java, onverschillig tot welken
landaard ook behoorende, worden verzekerd en
gewaarborgd, en daar op dat tijdstip de Engel-
schen heer en meester waren in de oostersche
wateren, mocht het aanbreken van een tijdperk
van verlevendigd handelsverkeer tusschen Java en
de omliggende gewesten dus op goede gronden
verwacht worden.
Slechts zeer gedeeltelijk echter werd deze ver-
wachting verwezenlijkt. Wel geeft Raffles zelf
hoog op van den toenemenden bloei, waarin
scheepvaart en handel zich gedurende zijn vier-
jarig bestuur mochten verheugen, en werkelijk
toonen de door hem ten beste gegeven cijfers
omtrent het scheepvaartverkeer een niet onbe-
langrijken vooruitgang aan; maar juist die cijfers
bewijzen niets, omdat in vergelijking met vroeger
het aantal schepen, dat de reede van Batavia
aandeed met geen ander doel dan om water en
ververschingen in te nemen, aanzienlijk toenam
sedert de uit Europa komende en naar China
bestemde schepen zonder vrees voor belemmering
door Straat Soenda, in plaats van door Straat
Malaka, hun koers konden nemen. Omtrent den
eigenlijken handelsomzet, het werkelijke waarde-
bedrag van den invoer en uitvoer van goederen
gedurende het Engelsche tusschenbestuur ontbreekt
het ten eenenmale aan gegevens, en nu moge het
Raffles gelukt zijn om het verkeer van Java met
China en het vaste land van Britsch-Indië tot
ietwat meerdere ontwikkeling te brengen, over
het algemeen bleef de handel kwijnende, een
natuurlijk gevolg trouwens van de staatkundige
gebeurtenissen van dien tijd. Het continentale
stelsel toch bleef aanvankelijk althans in zijn volle
kracht gehandhaafd, en maakte den geregelden
afzet der koloniale producten op de markten van
het vaste land volstrekt onmogelijk.
Metdatal begint tijdens het Britsche tusschen-
bestuur het eigenlijke handelselement zich tot een
meer zelfstandig bestaan te ontwikkelen. Voor
dien tijd was de handel, zooals D. van Hogen-
dorp het in zijn Berigt van den tegenwoor-
digen toestand der bataafsche bezit-
tingen in Oost-Indie (bl. 136) noemt, in
de handen van enkele dienaren van de Compagnie
en andere monopolisten „vastgesmeed", en hoe
weinig de enkele buiten de Regeering staande
kooplieden, die van den handel hun bedrijf maak-
ten, in tel en in aanzien waren blijkt uit den
door Daendels vastgestelden omslag van de bij
ordonnantie van 2 October 1808 verordende ge-
dwongen leening, die te Batavia alleen 487.000
rijksd. moest opbrengen, van welk bedrag 456.000
rijksd. voor rekening van ambtenaren of gewezen
ambtenaren, en slechts 31.000 rijksd. voor reke-
535
ning van een zestal burgers zou komen. In 1816
daarentegen bestonden te Batavia reeds een tien-
tal grootere en kleinere handelshuizen, zoo Neder-
landsche als Engelsche (m. n. Ainslie Addison &
Co., J. F. Arnold «£ Co., Deans Scott & Co.,
Jessen Trail & Co., Johannes van Reenen & Co.,
Rutter & Co., G. C. van Rijck, Skelton & Co.,
Van der Kaa en Haste, en J. Velthuijsen), be-
halve nog een drietal Armenische handelshuizen
(Gavork Manttk, Stephanus Mackertich, en Johan-
nes Mathers), terwijl Semarang en Soerabaja elk
drie Europeesche handelshuizen telden. Intusschen
bleef het operatiegebied van deze handelshuizen
binnen betrekkelijk enge grenzen beperkt. Zoo
werd in een tijdsverloop van acht maanden (Juni
1815—Januari 1816) Batavia slechts bezocht door
4 schepen uit Nederland, 8 schepen uit Engeland
en 2 schepen uit Amerika, en hoofdzaak bleven
dan ook voor de handeldrijvende gemeente de
betrekkingen met Bengalen, van waar gedurende
hetzelfde tijdsverloop 23 schepen ter reede van
Batavia aankwamen. Meer levendigheid dan de
groote vaart echter gaf de kustvaart tusschen de
havens van Java onderling en daarbuiten, waartoe
op 1 Januari 1816 beschikbaar waren 58 op Java
tehuis behoorende vaartuigen van grooter en klei-
ner charter, namelijk 28 vaartuigen meer dan 100
tonnen metende, en 30 vaartuigen van geringer
ladingsvermogen, volgens nominatievc opgaven in
de te Batavia met goedkeuring van het Gouver-
nement uitgegeven Java annual directory
and almanac fo r 1 8 I 6.
Een groote belemmering voor de ontwikkeling
van het handelsverkeer bleef tijdens het Britsch
tusschenbestuur ook het gebrekkige munt- en cre-
dietwezen (zie deel I, bl. 113 en dl. 11, bl. 611),
en ten opzichte van het assurantiewezen was de
handel, na het te niet gaan van de in 1790 door
Dirk van Hogendorp in het leven geroepen, doch
„in hare geboorte gesmoorde" (Bericht, enz.
bl. 136) onderlinge Assurantie-compagnie (verg.
ook de Jonge's Opkomst, enz. deel 13, bl.
93 —94), alleen aangewezen op de agentschappen
van de Ganges Insurance Company, en de Canton
Insurance Company, die beiden haren hoofdzetel
te Calcutta hadden.
Wat nu de door Raffles voorgestane en in toe-
passing gebtachte handelspolitiek aangaat, kwam
niettegenstaande zijn smalen op de handelingen
van de 0.-I. Compagnie en zijn opvijzelen van
eigen vrijgevigheid, er weinig of geen verandering
in den stand van zaken, zooals zij onder het be-
stuur der Compagnie tot ontwikkeling waren ge-
komen. Uitsluiting van vreemden was ook voor
Raffles het begin van alle staatkundige wijsheid :
vrijheid verlangde hij alleen voor eigen landge-
nooten, voor de Engelsche vlag. In de traktaten
die hij met de Sultans van Palembang en Johorc
sloot werd hun de verplichting opgelegd „to ex-
clude all other European nations", en „not to
enter into any treaty with any other nation, Euro-
pean or American", en ook na de overgave van
Java aan Nederland verloochende hij zijne opvat-
ting over Engeland's roeping in het Oosten niet,
want tijdens hij te Benkoelen in naam van de
Engelsche 0.-I. Compagnie het bewind voerde,
schreef hij bij brief van 12 April 1818 aan hare
bewindhebberen: „Our object in the first instance
is to extend the British commerce by the exclu-
sion of other European and American powers"
(M. L. van Deventer, H e t Ne derlandsch
536 SCHEEPVAART EN HANDEL.
gezag over Java en onderhoorigheden
sedert 181 i, bl. 39, en bl. 118 van de In-
leiding).
Geen uitsluiting van vreemden daarentegen, maar
alleen bescherming van de vaderlandsche scheep-
vaart en handel tegenover vreemden was de grond-
gedachte van het Reglement op het beleid van
de regeering, enz. in 's lands Aziatische bezittin-
gen van 3 Januari 1815 en van de gelijktijdig
vastgestelde Instructie voor de Commissarissen-
Generaal, aan wie na het herstel van het Neder-
landsche gezag over Java en onderhoorigheden de
bestuurstaak door den Souvereinen Vorst werd
toevertrouwd. Vrije handel dus, waarbij echter de
welvaart van het moederland op den voorgrond
moest staan (zie de Inleiding tot Elout's Bij-
dragen enz. van 1851, bl. vu) en dienovereen-
komstig werden de aan den lande geleverde spe-
cerijen aan den vrijen handel onttrokken om voor
rekening van den Staat ten verkoop naar Neder-
land te worden gezonden; doch met betrekking
tot al de overige landsproducten zou verkoop in
Indië regel blijven, tenzij daarvoor „geene be-
hoorlijke prijzen konden worden bedongen", in
welk geval het Gouvernement de aldus onver-
kocht gebleven partijen voor eigen rekening naar
Nederland zou doen overvoeren.
Met het optreden nu van Commissarissen-Gene-
raal brak voor den particulieren handel in Indië
een tijdperk aan van vroeger niet gekenden bloei
en welvaart, dat in de eerste plaats ten goede
kwam aan Batavia, want Batavia te doen zijn en
blijven het middenpunt van het Indisch handels-
verkeer was een van de zaken, die hun niet
minder ter harte gingen dan aan de gezagheb-
benden ten tijde der Compagnie. Alle schepen
van Europa of Amerika komende moesten te Ba-
tavia binnenloopen en lossen, tenzij om bijzon-
dere redenen vergunning verleend werd om niet
ongebroken lading naar Semarang of Soerabaja
te verzeilen. Het innemen van volle ladingen
mocht, wel is waar, ook aldaar geschieden; maar
toen ter tijde was Batavia, in scherpe tegenstel-
ling met latere tijden, nog steeds de stapelplaats
bij uitnemendheid van de voornaamste uitvocr-
producten van Java (Preanger koffie, Jakatra sui-
ker, tin, enz.), en zoodoende werd de eigenlijke
handelsbeweging daar in zekeren zin gemonopo-
liseerd.
Gaandeweg nam het aantal der te Batavia ge-
vestigde handelshuizen dan ook toe. Telde men
er bij den aanvang van 1816 slechts tien, vijf
jaren later was het reeds tot 16 gestegen, en
terwijl in eerstgenoemd jaar alleen op 2 agentu-
ren van buitenlandsche assurantie-maatschappijen
kon gewezen worden, was Batavia in 1821 in het
bezit van eene geheel zelfstandige Javasche Zee-
Assurantie Maatschappij, naast welke agenturen
van 5 te Calcutta gevestigde instellingen van dien
aard werkzaam waren. Als eenige verkoopplaats
van de in veiling te brengen Gouvernements pro-
ducten werd Batavia door landgenooten en vreem-
delingen druk bezocht, en van dien tijd dagtec-
kent eigenlijk de uitbreiding van de nieuwe boven-
stad Weltevreden, terwijl de statige woonhuizen
van weleer aan beide zijden van de Kali Besaar
allengskens herschapen werden in kantoorlokalen
en pakhuizen ten gerieve van de handeldrijvende
gemeente, die zich metterwoon hoogerop vestigde,
doch zich ter uitoefening van haar dagelijksch
bedrijf in de benedenstad ophield. De Kali Besaar
werd meer en meer de uitsluitende koopmansbuurt,
waar eerlang (September 1818) ten gerieve van
den handel ook het beursgebouw verrees, over de
oprichting waarvan kan verwezen worden naar
deel I, bl. I9g.
Bestond er dus van een Indisch standpunt be-
zien reden om zich te verheugen over den gun-
stigen ommekeer in den gang van zaken op het
gebied van handel en scheepvaart sedert de her-
stelling van het Nederlandsche gezag in den Ar-
chipel, en kon zelfs van Regeeringswege zonder
overdrijving getuigd worden, dat het „ter reede
van Batavia wemelde van vlaggen van allerlei
volken, en de kusten van Java het schouwspel
opleverden eener toenemende levendigheid en
welvaart"; hier te lande was de indruk eene ge-
heel andere. Met leede oogen toch zag men het
arm, dat het leeuwenaandeel in dit handelsver-
keer met Indië meer en meer in handen viel van
vreemde kooplieden en reeders. „Wij zien Java",
zoo schreef o. a. de Kamer van Koophandel en
Fabrijken te Amsterdam onder dagteekening van
23 Januari 1817 aan den Directeur-Generaal van
Koophandel en Koloniën, „wij zien die kostbare
possessie, welke alleen jaarlijks acht a tien dui-
zend lasten ruimte in beweging houden kan, prijs
gegeven aan eiken vreemdeling welke er maar
komen wil om goederen te brengen en te halen,
en daarmede te varen werwaarts hij wil, hetzij
naar zijn eigene of onze havens". Het verleenen
van dergelijke „bijzondere gunstbewijzen" aan
vreemden mocht, naar het oordeel der Kamer,
misschien zijn goed te spreken als een „provi-
sioneele" maatregel „om de teruggave te facili-
teeren, en om gedurende den tijd, dat de Engel-
schen de kolonie nog in het bezit hadden, eenige
voordcelen daarvan te behalen"; maar van het
oogenblik af dat „het bezit dezer belangrijke
volkplanting weder voor dit Rijk herkregen en
verzekerd is", meende de Kamer ook het oogen-
blik „rijp" te mogen oordcelen „ter daarstelling
van meer efficacieuse en met de betrekkingen van
de kolonie tot het moederland meer overeenkom-
stige maatregelen".
Welke maatregelen de Amsterdamsche Kamer
op het oog had kan men naslaan onder het hoofd
RECHTEN, bl. 379 van dit deel, en nu moge
het niet dadelijk tot eene verwezenlijking zijn
gekomen van die door haar aanbevolen maatre-
gelen, waartegen echter de Kamer van Koophan-
del en Fabrieken te Rotterdam van haar kant
verzet aanteekende, de uit het Amsterdamsche
adres sprekende geest bleef gedurende vele jaren
het richtsnoer van de door het moederland te
volgen handelspolitiek met betrekking tot de over-
zeesche bezittingen. Fnuiking van vreemde mede-
dinging door bescherming tot in hare uiterste
cousequentiën van de nationale nijverheid, scheep-
vaart en handel werd van nu af het wachtwoord
van de moederlandsche Regeering en van de groote
meerderheid der Nederlandsche belanghebbenden
bij die takken van volkswelvaart en volksbestaan.
Het was er vóór alles om te doen den invoer
van Nederlandsche fabrikaten in Indië te begun-
stigen als het zekerste middel om aan de Neder-
landsche markt den aanvoer van de Indische uit-
voerartikelen te verzekeren. Wie meester is van
den invoer in Indië, zoo heette het, is het ook
van den uitvoer van daar, en vermits nu het
artikel lijnwaden van lieverlede het belangrijkste
invoerartikel van onze Indische bezittingen was
 SCHEEPVAART EN HANDEL. 537

geworden, moest het streven der Regeering er van een voor het handelsverkeer zoo onmisbaar
wel als vanzelf op gericht zijn om in Indië aan goed geregeld credietwczeu; doch dit alles behoeft
de Nederlandsche katoennijverheid een zoo ruim hier ter plaatse niet verder te worden besproken,
mogelijk afzetgebied te verzekeren. want er werd bereids omstandig over gehandeld
Het middel hiertoe lag, meende men, voor de in de artikelen JAVASCHE BANK, NEDER-
hand. Door differentieele rechtentarieven zoo op LANDSCHE HANDELMAATSCHAPPIJ, CON-
den invoer als den uitvoer van goederen, waarbij SIGNATIE-STELSEL, CREDIETINSTELLIN-
met verwijzing naar hel artikel RECHTEN (IN-, GEN en MUNTWEZEN, waarnaar dus voor zooveel
UIT- EN DOORVOER-) thans niet verder be- noodig kan worden verwezen.
hoeft te worden stil gestaan, trachtte men het Betere tijden voor handel en scheepvaart bra-
hoofd te bieden aan de bovenal op het terrein ken eerst aan bij den aanvang van de tweede
van den lijuwaadhandel geduchte mededinging helft der negentiende eeuw, toen Nederlandsch-
van Engeland; maar het doel, dat men voor oogen lndië in het bezit was gekomen van een op deug-
had, werd niet bereikt. F'ngeland's mededinging delijke grondslagen rustend Muntwezen, de scheep-
bleek te machtig, en terwijl het den vreemden vaartwet van 1850 verschillende aan het scheep-
handelshuizen op Java naar wensch ging, terwijl vaartverkeer in den weg staande belemmeringen
het scheepvaart- en handelsverkeer van Java met uit den weg had geruimd, en ten slotte het con-
het buitenland in omvang toenam, was het met signatie-stelsel geleidelijk werd losgelaten door
het verkeer tusschen de kolonie en het moeder- op den vroegeren voet een deel althans der aan
land zoo treurig gesteld, dat, volgens een door den lande in handen komende producten in Indië
den gewezen Raad van Indië Mr. H. W. Mun- zelf weder aan de markt te brengen. Een werke-
tinghe onder dagteekening van 21 Februari 1824 lijk groote vlucht intusschen heeft het handels-
aan de Regeering ingediend rapport, een alge- verkeer eerst genomen nadat het Gouvernement
heele „ondergang" van dat verkeer te duchten zich aan alle rcehtstreeksche bemoeiingen met de
stond „zoo de beschermende en ondersteunende suikercultuur, op het oogenblik de hoofdcultuur
hand van Z. M. den Koning dit niet verhoedt".. van Java, had onttrokken, en het geheele suiker-
„De Indische retouren", dus vervolgt Mr. Mun- product ter beschikking komt van den particu-
tinghe, „welke de voorname winsten en voordce- lieren handel.
len van den handel in den schoot van het moe-
derland behoorden uit te storten, geven niets dan 11. Alvorens nü op de voorafgaande histori-
verlies. Zij geven dit verlies niet op een enkele sche schets van het Indische scheepvaart- en
plaats of aan één eenig huis van handel. Zij doen handelsverkeer een aan de beschikbare statisti-
deze verliezen ondergaan aar, alle onze groote sche gegevens ontleend overzicht van den tegen-
handelssteden van Gent af tot Amsterdam toe, woordigen omvang van dat verkeer te doen vol-
en aan alle de huizen zonder onderscheid die op gen, behoort hier een plaats te worden ingeruimd
Indië handelen, met uitzondering van een enkel, aan de bespreking van enkele met handel en
dat zich blootelijk met commissiën van vreemden scheepvaart ten nauwste verband houdende aan-
bezighoudt. De verliezen, welke zij doen onder- gelegenheden die nog niet, of niet dan zeer ter-
gaan zijn niet gering,.... en vallen er intusschen loops werden aangeroerd.
nog eenige voordeden op den Indischen handel,
zoo worden deze behaald op de uitgezonden car- Groote vaart en kustvaart. In beiderlei
gaisoenen, en wel uitsluitend door middel van de opzicht bracht de Nederlandsche scheepvaartwet
bevrachtigingen van Gouvernementswege tot over- van Augustus 1850 een niet onbelangrijke wijzi-
voering van manschappen of goederen. Zij wor- ging in den vóór dien tijd bestaande orde van
den dus betaald ten koste van de publieke schat- zaken. Met betrekking tot de groote vaart verviel
kist, en hoogstwaarschijnlijk zelfs in vele gevallen de vroeger door schepen onder Nederlandsche
door onregelmatige en tegen onbillijke prijzen vlag genoten bescherming, want art. 6 dier wet
aangerekende leverantien. Ja, deze onregelmatig- hield in, dat de vlaggen van zoodanige staten,
heden schijnt het zelfs gevaarlijker te zijn tegen die voldeden aan de in dat artikel aangegeven
te gaan dan te dulden, wijl men, bij stuiting van voorwaarden van wederkeerighcid, in de koloniën
dezelve, door de algemeene opinie gedreigd wordt en bezittingen van het Rijk in andere wereld-
met een algeheelen stilstand van den handel". deelen met de Nederlandsche vlag werden gelijk
Door dit alles werden de belangen van de voor gesteld, — eene regeling, die door de tariefwet
het meerendecl vreemde handelshuizen in Indië van 1865 in zoo verre werd gewijzigd, dat het
zelf betrekkelijk weinig gedeerd; maar anders beginsel van wederkeerigheid werd verlaten om
werden de verhoudingen toen in 1824 de Neder- plaats te maken voor eene onvoorwaardelijke ge-
landsche Handelmaatschappij in het leven werd lijkstelling van de vlaggen van alle bevriende
geroepen, want zij werd al dadelijk eene mach- natiën met de nationale.
tige medcdingster van de particuliere kooplieden, Om de Nederlandsche vlag te mogen voeren
zoowel op het gebied van den invoer, als meer moet elk in Nederl.-Indië tehuis behoorend zee-
bepaaldelijk nog op het gebied van den uitvoer- schip voorzien zijn van een door den Gouv.-Gen.
handcl, welke laatste tak van bedrijf grootendeels uit te reiken zeebrief, die slechts verleend wordt
te niet liep toen na 1830 het consignatiestelsel wanneer de schepen voor meer dan de helft toe-
in zijn volle gestrengheid werd toegepast, en zoo- behooren aan ingezetenen van Nederland of Ned.-
doende al de aan den lande geleverde producten Indië, aan vennootschappen aldaar gevestigd, welker
aan de Indische markt ontvielen. Als een natuur- leden of bestuurders voor meer dan de helft uit
lijk gevolg van een en ander brak voor den handel ingezetenen bestaan, of aan reederijen in Indië
in Indië een tijdperk van kwijning en ontmoedi- gevestigd. In elk geval moeten de eigenaars in
ging aan, waarin men bovendien nog te worste- Indië vertegenwoordigd zijn en het beheer aldaar
len had met den allerdroevigsten toestand van gevoerd worden.
het muntwezen, en het grootendeels ontbreken De voor de groote vaart aangenomen gelijk-
538 SCHEEPVAART EN HANDEL.
stelling van nationale en vreemde vlaggen strekt
zich, volgens de bewoordingen van art. 6 der
scheepvaartwet, niet uit tot de kustvaart in Ncder-
landsch Oost-Indië, maar wel worden bij alinea
2 van dat artikel ook Nederlandsche schepen tot
de kustvaart toegelaten, terwijl vóór dien tijd de
kustvaart, met uitsluiting van alle andere, alleen
geoorloofd was aan schepen in Nederlandsch-lndië
tehuis behoorende, en aan inlandsche schepen met
deze gelijk gesteld. Voor vreemde schepen is de
kustvaart ook thans nog gesloten; met dien ver-
stande evenwel dat bij de wet van 20 Januari
ißgo (Ind. Stbl. n°. 82) aan den Gouv.-Gen. de
bevoegdheid is verleend om ook schepen, niet
daartoe gerechtigd, toe te laten tot de kustvaart,
maar dan uitsluitend voor het vervoer van suiker-
riet,een uitzonderingsmaatregel dus, die ten doel
had om de door de sereh-ziekte bedreigde suiker-
industrie te hulp te komen.
Zoowel voor de groote vaart als voor de kust-
vaart bracht de opkomst en de ontwikkeling van
het stoomvaartveikcer een groote ommekeer in
den vroegeren toestand teweeg. Wat de groote
vaart betreft wordt die ommekeer eerst merkbaar
na de opening van het Suez-kanaal in 1869;
maar aan de kustvaart werd reeds een twintigtal
jaren vroeger door stoomschepen deelgenomen,
zonder evenwel veel afbreuk te doen aan de zeil-
vaart, zoo van de inlandsche, als van de Euro-
peesch getuigde vaartuigen, die ook thans, nog
een vloot van 146 op zeebrieven varende zeil-
schepen omvat. In de groote vaart daarentegen
heeft de stoomvaart de vroegere zeilvaart schier
geheel verdrongen, want tegen 3445 stoomschepen
te zamen metende 4.862.000 K.M. werden in den
loop van 1900 niet meer dan 184 op Europeesche
wijze getuigde zeilschepen, tezamen 172.000 K.M.
metende binnen het tolgebied van N.-L ingeklaard.
Over de trapsgewijze ontwikkeling en den tegen-
woordigen omvang van het stoomvaartverkeer bin-
nen de grenzen van den Indischen archipel en
tusschen den Archipel en het buitenland, met inbe-
grip van het moederland behoeft hier niet verder
te worden uitgewijd, daar in de artikelen PAKET-
VAART en RKISGELEGENHEDEN de noodige
gegevens dienaangaande zijn bijeengebracht.
Handelsverdragen. De door Nederland met
vreemde mogendheden gesloten handelsverdragen
hebben alle de „meest-begunstigings-clausule" tot
grondslag ook met betrekking tot den handel in
zijne overzeesche bezittingen. De wetgever is dus
volkomen vrij in de regeling en vaststelling van
het Indische rechtentarief, met ééne uitzondering
evenwel, voortvloeiende uit de bepaling van art.
32r5 van het traktaat van handel en scheepvaart
op 31 December 1851 tusschen Nederland en
Pruisen, ook namens de staten van het Tolver-
bond gesloten, krachtens welke de- in dat artikel
opgesomde voortbrengselen van den grond en van
de nijverheid van het Tolverbond bij aanbreng
in Indië met geen hoogere rechten zouden mogen
belast worden, dan overeenkomstig het toenmaals
van kracht zijnde tarief van invoerrechten ver-
schuldigd waren. Zoolang deze overeenkomst van
kracht blijft zijn de handen der Regeering dus
gebonden, in zooverre van geen verhooging van
rechten sprake kan zijn voor de artikelen, in de
overeenkomst bedoeld, en van daar dat bij de in
1894 voorgestelde, doch door de Vertegenwoor-
diging niet aangenomen verhooging van het Indi-
sche toltarief het recht van 6 pet. op zijden manu-
facturen onveranderd moest behouden blijven,
terwijl voor de katoenen en wollen manufacturen
eene verhooging van 6 tot 8 pet. werd aanbevolen.
In nauw verband met de algemeene handelsbe-
langen staan ook de door Nederland met verschil-
lende staten gesloten overeenkomsten tot regeling
der voorwaarden waarop consuls en consu-
laire agenten in de voornaamste havens der
Nederlandsche Overzecsche bezittingen zullen wor-
den toegelaten.
Reeds onder het bestuur van de Compagnie
waren aanzoeken ingekomen tot toelating en erken-
ning van vreemde handelsagenten, doch het ligt
voor de hand dat bij de toenmalige gezagheb-
benden allerminst neiging bestond om op derge-
lijke aanzoeken in te gaan. Ook Daendels vond
het geraden om bij besluit van g Febr. 1808
afwijzend te beschikken op het verzoek van John
Me Clallan om te Batavia „te mogen ageren en
eikend te worden" als commercieel agent van de
Vereenigde Staten van Amerika, vermits, zoo
luidde de beschikking, „alhier geen consuls of
agenten van vreemde naties worden geadmitteerd",
en later vonden Commissarissen-Generaal het even-
min geraden om toe te geven aan den aandrang
van FCngeland's zijde. „Ik wenschte", schreef Elout
in November ißig, „dat ik mij gerechtigd voelde
om toe te stemmen in „the residence of commer-
cial agents", maar ik ben bang voor zulke perso-
nen: zij doen nooit goed, altijd kwaad; overal
geven dusdanige „agents" aanleiding tot onge-
noegen" (Elout, Bijdragen enz. 1863, bl. 58).
Doch op den duur kon de Regeering eene der-
gelijke opvatting natuurlijk niet blijven huldigen,
en toen het gebeurde met Walter M. Gibson, die,
beschuldigd van in Palembang en Djambi de
hoofden tegen ons gezag te hebben opgeruid, te
Weltevreden was gevangen gezet, van den kant
van de Vereenigde Staten aanleiding gaf totklach-
ten over de ontstentenis van geaccrediteerde ver-
tegenwoordigers in Indië wier bescherming in
geval van nood zou kunnen worden ingeroepen '),
liet onze Regeering alle verder verzet varen, en
sloot zij met de Vereenigde Staten de overeen-
komst van 22 Januari 1855, waarbij, „om te vol-
doen aan een herhaaldelijk te kennen gegeven
verlangen" van hunne Regeering, luidens art. 1
„consuls-generaal, consuls en vice-consuls der Ver-
eenigde Stalen van Amerika werden toegelaten
in al de havens van de overzecsche bezittingen
of koloniën der Nederlanden, welke open zijn
voor de schepen van alle landen". Sedert zijn
gelijksoortige overeenkomsten gesloten met nage-
noeg alle staten van Europa, en voorts met Co-
lumbia, met Haïti, de Dominikaansche republiek,
Siam en Japan. De voornaamste voorwaarden van
toelating zijn, dat de consuls geen diplomatiek
1) Aan Gibson zelf was, volgens 1.1. 239 van
zijn in 1855 te New-York uitgegeven boek:
The prison of Weltevreden and a
glance at the East-Indian archipe-
lago, bij zijne inhechtenisneming te kennen
gegeven: „Hope nothing from any repres-
entative of your country at Batavia; 110 consul
or other official agent is recognised in Nether-
lands India, and the two or three Americans
who live in Batavia are all Dutch burghers,
hold property, and would not dare to open
thcir mouths in your behalf."
 SCHEEPVAART EN HANDEL.
karakter hebben, maar slechts handelsagenten zijn,
onderworpen aan de burgerlijke en strafwetten
des Lands. Ook is het jus asyli niet aan hunne
woningen toegekend, zoodat zij geen geen der
zoogenaamde exterritorialiteitsrechten genieten. De
consuls-generaal en consuls kunnen onder goed-
keuring van den Gouv.-Generaal, die steeds voor
intrekking vatbaar is, binnen hun ressort onder-
geschikte consulaire agenten aanstellen.
Volgens den Regecringsalmanak voor Nederl.-
Indië van 1901 zijn thans aldaar werkzaam I
consul-generaal (die van Duitschland), 2g consuls,
11 vice-consuls en 12 consulaire agenten.
Havens en haveninrichtingen. Inge-
volge art. 130 van het Regecringsrcglemcnt zijn
de voor den algemeenen handel geopende havens
van Nederlandsch-lndië toegankelijk voor de sche-
pen van alle volken, met welke het Koningrijk
der Nederlanden in vriendschap is, behoudens de
naleving der algemeeneen plaatselijke verorde-
ningen, terwijl in andere havens alleen worden
toegelaten inlandsche vaartuigen en die tot de
kustvaart gerechtigd zijn.
Bij de inwerkingtreding van deze bepaling (i
Mei 1855) waren voor den algemeenen handel
bereids opengesteld bij Stbl. 1825 n°. 48 de havens
van Batavia, Semarang, Soerabaja, Muntok, Palem-
bang, Benkoelen, Padang, Tapanoeli, Banjerma-
sing, Pontianak, Sambas en Koepang; bij Stbl.
1837 n°. 40 Soekadana; bij Stbl. 1841 n°. 40
Singkel en Baros: bij Stbl. 1847 n°. 19 Moeara
Kompeh, terwijl bij Stbl. 1828 n°. 68 Riouw, bij
Stbl. 1846 n°. 27 Makasser, en bij Stbl. 1848
.
nu 42 Menado en Kenia tot vrijhavens verklaard
waren. Voor de groote scheepvaart stonden op
Java dus rechtens slechts drie havens open ; maar
bij wijze van uitzondering kon het innemen van
lading in andere havens dan Batavia, Semarang
en Soerabaja door de Regeering worden toege-
staan, krachtens de haar daartoe verleende be-
voegdheid bij art. 3 van het Reglement op het
heffen der inkomende en uitgaande rechten van
28 Augustus 1818 (Stbl. n°. 58). Van deze bepa-
ling werd echter vóór 1830 weinig gebruik ge-
maakt ; maar toen onder de werking van het cul-
tuurstelsel de productie van artikelen voor uitvoer
bestemd hand over hand toenam, werd die uit-
zondering van lieverlede regel. Het lag toch voor
de hand, dat het Gouvernement om de kosten te
besparen op het vervoeren van zijne producten
van de kleinere afscheepplaatsen naar een van
de drie groote havens aan de met den overvoer
dier producten naar Nederland belaste Handel-
maatschappij vergunning verleende om de door
haar bevrachte schepen ook de kleine havens tot
het innemen van lading te laten aandoen. Het-
geen nu aan de Handelmaatschappij werd toege-
staan kon aan anderen op den duur niet ontzegd
worden; maar voor alle schepen zonder onder-
scheid bleef de bepaling gelden, dat zij met de
op de kust ingenomen lading naar.Batavia, Sema-
rang of Soerabaja moesten verzeilen om aldaar
te worden uitgeklaard. Het hieruit voortvloeiende
oponthoud en tijdverlies gaven aanleiding tot
velerlei klachten, die meer algemeen werden nadat
door de scheepvaartwet van 1850 de vreemde
schepen met de Nederlandsche waren gelijk ge-
steld, en ten einde nu aan alle bezwaren tege-
moet te komen besloot de Regeering bij ordon-
nantie van 31 Mei 1858 (Stbl. n«. 65) tot het
539
openstellen voor den algemeenen handel, zoowel
voor den invoer als voor den uitvoer van nog
16 havens op Java, t. w. Anjer, Bantam, Indra-
majoe, Cheribon, Tagal, Pekalongan, Rembang,
Passoeroean, Probolingo, Bcsoekie, Panaroekan,
Banjoewangi, Pangocl,-Patjitan, Tjilatjap en de
Wijnkoopsbaai, en nog 3 havens op de Buiten-
bezittingen, t. w. Natal en Priaman ter Sumatra's
Westkust en Sampit in de Zuider- en Ooster-
afdeeling van Borneo.
Maar de Regeering oogste niet veel voldoening
in van den genomen maatregel. Hij lokte hier
le lande een heftig verzet uit, waarvan zelfs de
Amsterdamsche en Rotterdamsche Kamers van
Koophandel zich tot tolk maakten, — een verzet,
dat meer bepaald gericht was tegen de openstel-
ling der 19 havens voor den invoer. De nood-
lottigste gevolgen voor de Nederlandsche katoen-
nijverheid, en den daarmede verband houdenden
handelsomzet zouden te duchten staan, indien
niet bijtijds de in werking treding van dezen maat-
regel, die op één jaar na de afkondiging bepaald
was, zou voorkomen worden, en het verzet had
wil van zijn optreden, want bij ordonnantie van
28 Maart 1859 (Stbl. n°. 13) werd de invoer
van wollen en katoenen goederen, vervaardigd
bewesten de Kaap de Goede Hoop en aange-
voerd van plaatsen gelegen buiten Nederl.-Indië,
in de „nieuwelings opengestelde havens vooreerst
verboden, totdat dienaangaande anders zal zijn
bepaald".
Hiertoe strekte de ordonnantie van 24 October
1859 (Stbl. n°. 79), waarbij alsnu bepaald werd,
dat van de 19 havens vermeld in de ordonnantie
van 31 Mei 1858 met ingang van I Januari 1860
voor den algemeenen invoer slechts zouden zijn
opengesteld, dus ook voor den invoer van wollen
en katoenen goederen, de havens van Cheribon,
Passaroean en Tjilatjap op Java, Natal en Pria-
man ter Sumatra's Westkust, en Sampit in de
Z.- en O.afd. van Borneo. Met betrekking tot
den uilvoer daarentegen werd de openstelling van
al de 19 havens onveranderd van kracht gelaten.
Op dien voet bleef de zaak geregeld tot 1873,
toen in verband met de tariefwet van 1872 een
nieuw reglement op de heffing en verrekening
der in- en uitvoerrechten werd vastgesteld (ordon-
nantie van 22 December 1873, Stbl. n°. 241),
waarvan art. I de bepaling inhield, dat in het
Nederl.-Indische tolgebied de havens voor den
algemeenen handel geopend onderscheiden werden
in: a, havens voor algemeenen in- en uitvoer, en
b, havens voor beperkten invoer en algemeenen
uitvoer. De invoer in laatstbedoelde havens moest,
voorzooverre het niet in Ned.-Indië tehuis be-
hoorende schepen betrof, beperkt blijven tot de
lossing van colli door de posterijen verzegeld;
passagiersgoederen niet tot handelswaren behoo-
rende; lijfsbenoodigdheden der opvarenden; en
goederen niet aan invoerrecht noch accijns onder-
worpen. Uit inlandsche vaartuigen zouden in de
havens sub b alle goederen zonder onderscheid
mogen gelost worden.
Bij ordonnantie van 31 December 1873 (Stbl.
n°. 264) werden nu aangewezen :
als havens voor den algemeenen in- en uitvoer:
Batavia, Semarang, Soerabaja, Cheribon, Pasoe-
roean, Tjilatjap, Padang, Siboga, Baros, Singkel,
Palembang, Moeara Kompeh, Muntok, Bandjer-
masin, Pontianak en Pamangkat; en
als havens voor beperkten invoer en algemee-
540 SCHEEPVAART EN HANDEL.
nen uitvoer: Anjer, Bantam, Indramajoe, Tagal,
Pekalongan, Rembang, Probolingo, Besoekie, Pa-
naroekan, Banjoewangi, Patjitan, Pangoel, Wijn-
koopsbaai, Priaman, Ajer bangis, Natal, Benkoe-
len, Telok-betong, Tandjong-pandan en Sampit;
met bepaling dat in elk dezer havens een kan-
toor zou worden gevestigd voor het doen van
aangiften tot lossing, uitslag, inlading en vervoer,
terwijl voorts zoo op Java als op enkele buiten-
bezittingen nog eenige kleinere havenplaatsen
werden aangewezen waar kantoren zouden wor-
den gevestigd voor het doen van aangiften tot
lossing en lading uit en in inlandsche vaartuigen
en en het vervoer met kustvaarders.
De in 1882 vastgestelde nieuwe bepalingen op
de heffing en verrekening van in- en uitvoer-
rechten (zie bl. 387 hiervoor) breidden het aantal
havens sub a aanmerkelijk uit, en sedert bleef
men in die richting voortgaan, zoodat, behalve
de zooeven opgenoemde havens, thans ook nog
tot rubriek a behooren de havens van Tegal,
Pekalongan, Djoewana, Probolingo, Panaroekan,
Tandjong pandan, Sambas, Singkawang, Menado,
Kema, Amoerang, Ratah-botok, Kwandang, Goron-
talo, Benkoelen en Oleh-leh. Ook in een ander
opzicht nog brachten die nieuwe bepalingen een
verandering in de op het stuk der rechtenhefiing
bestaande regelingen door aan de voor alle havens
geldende algemeene voorschriften toe te voegen
een reglement A, geldende alleen voor Batavia,
Cheribon, Semarang, Soerabaja en Padang, en
een reglement B voor de zoogenaamde kleine
havens, zooals bereids op bl. 387 hiervoor ver-
meld werd.
In alle havens van eenige beteekenis is de
havenpolitie en het toezicht op de aankomende
en vertrekkende schepen opgedragen aan haven-
meesters, wier bevoegdheden en verplichtingen
geregeld waren bij het Havenreglement van Com-
missarissen-Generaal van 28 Augustus 1818 (Stbl.
n°. 61), dat grootendeels ongewijzigd bleef tot
1885, om toen vervangen te worden door het bij
ordonnantie van 17 April (Stbl. n". 87) vastge-
steld Algemeen politiereglement voor reeden,
ankerplaatsen en havens in Ned.-Indië, en de bij
ordonnantie van dezelfde dagtcekening (Stbl. n".
88) verordende regeling van de heffing der haven-
en ankeragegelden, krachtens welke de oorspron-
kelijk ingevoerde heffing van 15 stuivers per
last van Nederlandsche en f I van vreemde sche-
pen, die sedert intusschen reeds enkele malen
was gewijzigd, werd vastgesteld op 16 centen per
kub. meter voor schepen meer dan 60 kub. meter
metende. Kleinere vaartuigen werden vrijgesteld
Van de betaling van haven- en ankeragegelden.
Over het algemeen is de toestand van de havens
in Ned.-Indië nog zeer primitief. De schepen
ifomcn ten anker op geheel open reeden, waai-
de gemeenschap met den vasten wal moet onder-
houden worden door grootere en kleinere prau-
wen, van wier diensten meermalen zelfs geen ge-
bruik kan worden gemaakt, zoodra bij'het door-
staan van de Westmoeson de gemeenschap tus-
schen wal en reede door het onstuimige weder
voor korter of langer tijd geheel gestremd wordt.
Alleen Batavia en Padang zijn in dit opzicht in
gunstiger omstandigheden gekomen door den aan-
leg en de openstelling van de haven van Tan-
djong Priok en de Emmahaven, waar de schepen
tegen wind en weer beschut zijn en aan de kaai-
muren of steigers gemeerd hunne ladingen kun-
nen lossen en innemen. Maar voor alle overige
havenplaatsen, zelfs voor de belangrijke havens
Semarang en Soerabaja is de toestand, zeer ten
ongerieve van het verkeer en ten nadeele van
landbouw, nijverheid en handel, nog even gebrek-
kig gebleven als dit in de laatste jaren van het
bestaan der 0.-I. Compagnie, toen men trouwens
nog niet beter wist, het geval was. Aan het ver-
wijt van op dit gebied schromelijk te zijn ten
achter gebleven kan Nederland zich onmogelijk
onttrekken, hoe veel waardeering de aanleg van
'de Bataviasche en Padangsche havengelegenheid
ook verdienen moge.
Het ligt in den aard der zaak, dat voor het
verkeer in de haven van Tandjong Priok, die op
den 15 Maart 1887 voor goed in gebruik werd
gesteld, andere voorzieningen moesten getroffen
worden dan ten grondslag lagen aan het hierbo-
ven ter sprake gekomen algemeen politieregle-
ment voor reeden, ankerplaatsen, enz. in Ned.-
Indië. Hierin voorzag het bij ordonnantie van 19
Augustus 1886 (Stbl. n°. 159) vastgestelde regle-
ment tot handhaving van de orde en veiligheid
in de haven van T. P., dat het nemen van een
loods bij het binnenkomen of verlaten der haven
verplichtend stelde (art. 3), maar overigens geen
bepalingen bevatte omtrent het te betalen kaai-
geld bij het gebruik maken van den kaaimuur van
do binnenhaven. Deze aangelegenheid werd later
geregeld bij ordonnantie van 1 October 1890
(Stbl. 1,0. 202), terwijl voor de Emmahaven bij
Padang, die met I October 1892 in gebruik werd
gesteld, eene gelijksoortige regeling werd veror-
dend bij ordonnantie van 5 November 1896 (Stbl.
n°. 221).
De exploitatie van beide haveninrichtingen ge-
schiedt door de Regeering in eigen beheer, en
zij is dus niet ingegaan op de haar indertijd met
betrekking tot Tandjong Priok gedane voorstellen
om voor de exploitatie in haar geheelen omvang
eene concessie te verleenen, op den voet als dit
in enkele groote Europeesche havens het geval
is; maar ten slotte heeft de Regeering toch een
deel van de op zich genomen taak aan particu-
lieren overgedragen door het sluiten der bij de
wet bekrachtigde overeenkomst van 9 Juni 1890
(Stbl. ißgi n«. 6) met den heer D. Croll (later
de Droogdokmaatschappij Tandjong Priok te Rot-
terdam), waarbij tot ultimo 1915 een gedeelte
van het haventerrein te Priok aan den conces-
sionaris in erfpacht is afgestaan voor het oprich-
ten en exploiteeren van een reparatiewerf met
dokgclegenheid voor de schepen, terwijl de be-
diening van de loopkranen langs den kaaimuur,
de electrische verlichting van het geheele terrein,
enz. hem mede werd opgedragen, en hem tevens
vergunning verleend werd tot het bouwen van
een steiger op schroefpalen in de buitenhavcn.
De tot dusver verkregen resultaten van de Droog-
dokmij. T. P. zijn voor hare aandeelhouders zeer
bevredigend: over haar maatschappelijk kapitaal
van ƒ500.000 deelde zij nooit minder dan 7'/j
pet., meermalen 10 a 11 pet. uit. (Zie voorts
over de geschiedenis van de haven te Priok, deel
I, bl. 142).
Elders dan te Batavia en Padang is het ver-
keer zich voor de ontlossing en belading der ter
reedc voor anker gekomen schepen moeten blij-
ven bedienen van de tusschenkomst der voor dat
doel opgerichte prauwenveren, die trouwens
ook te Batavia nog geenszins overbodig zijn ge-
 SCHEEPVAART EN HANDEL.
worden, en een niet onbelangrijk aandeel nemen
in het vervoer dat de nieuwe haven van Priok
met de oude stad verbindt. In vroeger jaren was
ook het prauwenvervoer staatszaak. Op het voet-
spoor van de Compagnie lieten na het herstel
van het Ncdcrlandsch gezag ook Commissarissen-
Generaal er zich aan gelegen liggen, en vaardig-
den bij hun besluit van 8 Juli 1817 (Stbl. n°.
41) een Ordonnantie en reglement op het buiten-
of tjunia-veer te Batavia uit, houdende o.a. dat
alle prauwvoerders zich ter registratie hunner
vaartuigen bij de plaatselijke autoriteit moesten
aangeven, en dat geen andere dan de geregis-
treerde prauwen ter reede varen mochten op straffe
van aanhouding en verbeurdverklaring. Het veer
zou beheerd worden door een „bootmeester",
ondergeschikt aan den havenmeester, aan wien
het toezicht over het veer in zijn geheelen om-
vang werd opgedragen. Geheel gelijksoortige be-
palingen golden ook voor Semarang en Soera-
baja: maar nadat de veren te dier plaatse bij
ordonnantie van 30 December 1856 (Stbl. n°. 86)
waren opgeheven, werd dezelfde maatregel bij
ordonnantie van 3 April 1857 (Stbl. n°. 33) ook
voor Batavia verordend, en bleef het sedert aan
een ieder vrijgelaten om goederen en personen
te vervoeren van en naar de reeden, zonder andere
verplichtingen dan die voorgeschreven bij de poli-
tie- en havenreglementen en bij de bepalingen
op de heffing der in- en uitvoerrechten en op de
scheepvaart in het algemeen.
Van deze omstandigheid maakte de handel dade-
lijk gebruik tot het vormen van een naamloozc
vennootschap, die onder den naam van Bataviaasch
Prauwenveer een groot gedeelte der vroeger gere-
gistreerde vaartuigen voor eigen rekening over-
nam, en de dus ter harer beschikking gekomen
vloot uitbreidde door de aanschaffing van eenige
ijzeren prauwen en een paar stoomschepen. In-
tusschen bleven enkele prauwcigenaren op eigen
risico hun bedrijf uitoefenen, doch met weinig
goed gevolg, en dit deed hen nagenoeg allen
overgaan in een tweede gelijksoortige combinatie,
die in 1864 onder de benaming van Bataviaasch
Tjunia-veer tot stand kwam. Tegenwoordig telt
Batavia drie veren van dien aard, en naarmate
het verkeer zich uitbreidde zijn er ook elders
verschillende opgericht. Op Java en de Buiten-
bezittingen te zamen worden er volgens den Re-
geeringsalmanak voor 1901 in het geheel 15 aan-
getroffen.
Groothandel en tusschenhandcl. Gedu-
rende het bestaan van de Compagnie was zij in
werkelijkheid de eenige groothandelaar, voor zoo-
verre het althans den aanbreng van handelswaren
van Europeeschen oorsprong betrof, want aan
Chineesche handelaren liet zij in hoofdzaak den
aanvoer van de in den Archipel gewilde uitvoer-
artikelen van China over. Daarentegen behield
de Compagnie ook in hoofdzaak aan zich den
handel in Japansche artikelen, en den handel met
de vaste kust van Indië, een handel die voorna-
melijk bestond in den aanbreng van daar van
het artikel „doeken", onder welke benaming men
de uit Voor-Indië herkomstige lijnwaden placht
samen te vatten.
Voor de Compagnie nu maakte de invoer van
uit Nederland of andere landen van Europa her-
komstige artikelen wel het minst belangrijke deel
van haren groothandel uit. „Opmerkenswaardig
541
is het", dus leest men op bl. 178, deel I van
het in 1818 door den lateren stichter van het
cultuurstelsel J. van den Bosch uitgegeven ge-
schrift Nederlandsche bezittingen in Azia,
Amerika en Afrika in derzelver toe-
stand en aangelegenheid voor dit Kijk,
„dat de eigenlijke inboorlingen van Oost-Indië,
hoe zeer dagelijks ooggetuigen van de luxe en
verfijnde leefwijze der Europeërs nogtans over
het algemeen weinig geneigdheid betoonen om
dezen daarin na te volgen. In weerwil van alle
aanmoedigingen is het gebruik van Europeesche
voortbrengselen bij den Inlander ten uiterste be-
paald gebleven, en blijft de behoefte daaraan
genoegzaam alleen bepaald tot de Européan,
zich daar te Lande gevestigd hebbende", wier
aantal „buiten de Krijgsmagt" hij op niet meer
dan 15.000 zielen meende te mogen aanslaan.
De goederen, „voornamelijk in Indië getrok-
ken", waren volgens Van den Bosch (bl. 181)
de volgende: „cquipagegoederen, zeildoek, touw
en teer; fijne lakenen en kasimirs; grof laken
voor de krijgsmagt; provisien: ijzer en staal aan
staven, en ander gewerkt ijzer, en voorts, wat de
voorwerpen van weelde betreft, zilvergoed, goud-
draad, en eenige bijoutericn, meubilaire goederen,
schoenen, laarzen, zadels en kramerijen". Van
katoenen lijnwaden, die eerlang verreweg het
voornaamste invoerartikel uit Europa worden zou-
den werd door Van den Bosch nog met geen
woord gerept; maar reeds waren met den aan-
breng er van tijdens het Britsche tusschenbestuur
enkele proeven genomen '), die aanvankelijk wel
niet met het gewenschte gevolg bekroond werden,
maar er toch toe leidden, dat Commissarissen-
Generaal in hun rapport van 28 Augustus 1818
over de in- en uitgaande rechten aan het Opper-
bestuur schrijven konden, dat „het niet alleen
Bengaalsche lijnwaden, maar ook zeer vele Euro-
peesche, vooral I-'.ngclsche. meestal gedrukte lijn-
waden waren, die in deze streken worden ver-
handeld". Sedert nam het verbruik van de uit
Europa herkomstige manufacturen gestadig toe,
en het duurde niet lang, of de officieele handels-
statistiek, die de Indische Regeering sedert 1825
jaarlijks te Batavia het licht deed zien, leerde,
dat de invoeren op Java en Madoera voor het
grootste bedrag uit katoenen goederen bestonden.
Zoodoende is de lijnwaadhandel verreweg de
belangrijkste tak van den invoerhandel en het
arbeidsveld bij uitnemendheid voor den groot-
handel of eerste handshandel geworden, en niet
minder ook voor den tusschenhandcl, die van
oudsher, ook ten tijde van de Compagnie, in
handen was van Chineesche grossiers en de met'
dezen weder in betrekking staande marskramers
of rondventers (KLONTONGS, zie deel 11, bl.
246). Op dit gebied nu zijn tusschen groothandel
en tusschenhandcl zeer eigenaardige verhoudingen
ontstaan, waarvan een ook thans nog zeer juiste
i) Onder dagteckening van 8 Januari 1813
schreef Raffies in een particulieren brief opge-
nomen in deel I bl. 193 van het door zijne
weduwe uitgegeven Memoir of bis life and
public services: „I am most sanguine in
iny expectations about the extent to which
painted cottons may be introduced into Java
frorn England; the consignments, however,
should in the first instance, be considered
rathcr as an experiment".
542 SCHEEPVAART EN HANDEL.
schets wordt gegeven in een inliet Bij blad van
de Economist van 1862 opgenomen artikel over
de Kali besaar te Batavia. „Een Chinees zonder
iets begonnen", dus leest men t. a. p. op bl. 163,
„maar die de eerste kleine betalingen op zijn tijd
afdoet, verkrijgt allengs voor tienduizenden en
honderdduizenden crediet, zonder dat hij eenig
kapitaal hoegenaamd bezit; het is niet zeldzaam
dat één Chinees in één jaar voor anderhalf mil-
lioen goederen in manufacturen omzet en daar-
mede nog niet één percent ten volle verdient,
een handel die dan ook tegen buitengewone om-
standigheden niet bestand is, want bij eenige
daling in het artikel, hoe gering ook, is een fail-
lissement onvermijdelijk, en moet er een aceoord
met de crediteuren worden getroffen". Ten nadeele
dier crediteuren nu komen daarbij veelal tal van
onregelmatigheden en knoeierijen aan het licht,
die naar het oordeel van belanghebbenden niet
zouden kunnen voorkomen, indien de Regeering
van haar kant slechts gezorgd had voor eene met
de eigenaardige handelstoestanden in Indië beter
verband houdende fai 11 issc 111 en ts wetgeving,
in plaats van te volstaan met de toepasselijk ver-
klaring bij ordonnantie van 8 December 1855
(Stbl. n°. 79) van het voor Indië geldende Wet-
boek van Koophandel op de, volgens de alge-
meene bepalingen van wetgeving voor Ned.-Indië,
met Inlanders gelijk gestelde personen of vreemde
Oosterlingen. Aan dezen werd het krachtens art. 5
dier ordonnantie vrijgelaten om hunne koopmans-
boeken te houden, zooals dit bij hunnen land-
aard te doen gebruikelijk was, terwijl zij tevens
werden vrijgesteld van de nakoming der bij arti-
kelen 7 en 8 W. v. K. voorgeschreven verplich-
ting om de ontvangen brieven te bewaren en van
de afgezondenen kopij aan te houden en jaarlijks
een eigenhandig onderteckenden staat en balans
op te maken en in een afzonderlijk daartoe be-
stemd register in te schrijven. Van deze vrijge-
vige bepalingen werd door de Chineesche en
Arabische handelaren ruimschoots gebruik ge-
maakt: maar de nadceligc gevolgen er van bleven
niet uit. Bij menig faillissement bleken geene of
slechts zeer onregelmatig gehouden boeken te
kunnen worden overgelegd, en voor zoover in
enkele gevallen naar den eisch gehouden boeken
aanwezig werden bevonden, waren zij voor den
gewonen koopman en voor eiken magistraat, die
zich niet op de studie van het Chineesch of Ara-
bisch had toegelegd, onverstaanbaar en ontoegan-
kelijk. Met een dergelijken staat van zaken konden
de Europeesche groothandelaren, wier belangen er
ten ernstigste door bedreigd werden, op den duur
geen vrede hebben, en bij herhaling, het eerst
bij een uitvoerig request van November 1862,
brachten zij hunne bezwaren er tegen onder de-
aandacht der Regeering. De in 1863 opgerichte
Kamer van Koophandel te Batavia nam blijkens
haar eerste jaarverslag de zaak ook ernstig ter
harte, en niet geheel zonder gunstigen uitslag,
in zooverre dat naar aanleiding van hare betoo-
gen bij ordonnantie van 20 Juni 1865 (Stbl.
n°. 60) de gewraakte vrijstelling van de artikelen
7 en 8 W. v. K. werd ingetrokken, en de Ooster-
sche kooplieden verplicht werden de bij hen
inkomende en van hen uitgaande brieven te be-
waren en alle jaren een balans op te maken.
Maar ten opzichte van hunne boekhouding ble-
ven zij dezelfde vrijheid van vroeger behouden,
zooals dit ook thans nog het geval is, niettegen-
staande den telkens herhaalden aandrang van be-
langhebbenden bij de Regeering om ook in dit
opzicht hunne belangen beter waarborgende maat-
regelen te willen verordenen. Intusschen was de
meening omtrent hetgeen te dien einde van Re-
geeringswege zou kunnen en moeten geschieden
niet eenstemmig. Terwijl men aan den eenen
kant bleef ijveren voor het in een uitvoerig request
van nagenoeg alle de te Batavia gevestigde han-
delshuizen en credietinstellingen van September
1881 nader uiteengezet denkbeeld om te bepalen,
dat voor de boekhouding van vreemde Ooster-
lingen gebruik zal moeten worden gemaakt van
de Nederlandsche taal dan wel van de Maleische
taal geschreven met latijnsche karakters, werd
door anderen betoogd, dat van een dergelijken
maatregel geen heil te wachten was, en de mis-
bruiken, waar het op aankwam, alleen met goed
gevolg zouden te bestrijden zijn door ook na de
faillietverklaring lijfsdwang op den nalatigen schul-
denaar te kunnen toepassen. (Zie over deze ques-
liën Mr. F. Alting Mees, De Indische groot-
handel en de Chineesche lijnwaadhandel
in de Economist van Februari—Maart 1884 en
Mr. J. van Gennep, De vreemde Oosterlin-
gen en de lijfsdwang in de Economist
van April 1884). Dit laatste denkbeeld nu vond
bij de Regeering geen onwelwillend onthaal.
Zij „am het althans in ernstige overweging,
en als resultaat hiervan vernam men door het
Koloniaal Verslag van 1891 bl. 62, dat eene
wijziging van de Indische wetgeving op het fail-
lissement in beraad was, „in dier voege, dat i°.
bemoeilijkt wordt de faillietverklaring op eigen
aangifte, en 2°. uitgebreid met de bevoegdheid
om den gefailleerde in verzekerde bewaring te
nemen ingeval hij niet aan zijne verplichtingen
voldoet". Maar verder dan dit beraad kwam de
zaak niet. De bij ordonnantie van 3 November
lßg2 (Stbl. n°. 238) vastgestelde bepalingen be-
treffende het burgerlijk en handelsrecht en enkele
onderwerpen van strafrecht voor de Chineezen op
Java en Madoera, die bestemd waren om met 1
Januari ißg4 in werking te treden, strekten alleen
om het bestaande Wetboek van Koophandel ge-
heel ongewijzigd (uitgezonderd een vijftal woor-
den voorkomende aan het slot van art. 3gß van
dat Wetboek) op hen toepasselijk te verklaren;
doch om redenen, die hier ter plaatse geen opzet-
telijke vermelding vereischen, werden deze bepa-
lingen bij ordonnantie van 17 November lßg3
(Stbl. n°. 286) weder buiten werking gesteld, en
met betrekking tot de faillissementwetgeving voor
vreemde Oosterlingen, op de gebrekkige regeling
waarvan ook in den boezem der Volksvertegen-
woordiging herhaaldelijk de aandacht werd ge-
vestigd, is de stand van zaken dus sedert 1865
volkomen onveranderd gebleven, ook met betrek-
king tot de Europeanen, want cene wijziging
van het Indische W. v. K. in verband met de
op 1 September 1896 in werking getreden Neder-
landsche faillissementswet van 30 September 1893
(Ned. Stbl. n°. 140) bleef tot dusver nog achterwege.
Op het gebied van den uitvoerhandel neemt
de tusschenhandel een zeer bescheiden plaats in,
althans op Java, naardien al de voorname uitvoer-
producten, die Java oplevert, t. w. suiker, koffie,
indigo, thee, tabak, enz. uit handen van den
planter schier zonder uitzondering rechtstreeks
in handen van den groothandelaar-exporteur over-
gaan. Slechts voor de artikelen copra, huiden,
 SCHEEPVAART EN HANDEL. 543

peper, en de verschillende van de Buitenbezit- lige Regeering als een den handel vertegenwoor-
tingen herkomstige gom- en harssoorten bedient digend orgaan erkend werd, en zich als zoodanig
de handel op Java zich van opkoopers, Inlanders, geroepen zag tot het uitbrengen van advies over
Chineezen en Arabieren; maar op de Buitenbe- verschillende de belangen van den handel rakende
zittingen zelf, te Padang, te Makasser en elders onderwerpen. Maar de goede verstandhouding tus-
vinden die opkoopers een ruimeren werkkring. schen de Directie der beurs en de Regeering werd
Daar vormen zij een inderdaad onmisbare scha- naar aanleiding van een namens den handel inge-
kel tusschen den kleinen man, die zich met eigen diend gemotiveerd betoog over den gebrekkigen
landbouw of het inzamelen van boschproducten toestand van het muntwezen dermate verstoord,
bezig houdt, aan den eenen en den groothandel dat bij missive van 23 Januari 1827 door den
aan den anderen kant. Aangaande het bedrijf en Commissaris-Generaal du Bus de Ghisignies aan
den handel dier opkoopers kan verwezen worden de onderteekenaars dier Memorie werd te kennen
naar de Overzichten betreffende den oeconomi- gegeven, dat welke ook zijne persoonlijke achting
schen toestand van sommige gewesten van Ned.- voor hen zijn mocht, „hij geene particulieren, en
Indië, die indertijd als bijlaag aan de Koloniale zelfs geene Directie der beurs, de bevoegdheid kon
Verslagen van 1891 en 1892 zijn toegevoegd. In toekennen, om zich in naam van anderen bij de
de Koloniale Verslagen vindt men telken jare Regeering te vervoegen, veel minder om den ge-
ook min of meer uitvoerige mededeelingen over heelen handel van Batavia en zijne belangen te
den binnenlandschcn handel, zoo op Java als op vertegenwoordigen". Hiertoe zou, volgens diezelfde
de Buitenbezittingen; doch het valt buiten het missive, een officieel lichaam, „op het voorbeeld
bestek van dit artikel om dienaangaande in bijzon- van dergelijke instellingen van het moederland",
derheden te treden. Slechts zij hier aangeteekend, als Kamer van Koophandel moeten worden in het
dat sedert de afschaffing van de pasarpacht (zie leven geroepen; maar de zaak geraakte van het
PASAR, bl. 228) en de intrekking bij ordon- tapijt, en alles bleef bij het oude tot dat de in
nantie van 21 Juli 1863 (Stbl. n°. 83) van het lß4g opgerichte handels-sociëteit „de Vereeni-
besluit van Commissarissen-Generaal van 6 Decem- ging" in 1857 herschapen werd in de thans nog
ber 1816 (Stbl. n°. 25), waarbij voor reizende in bloeienden toestand verkeerende Bataviasche
Inlanders en Chineezen het bezit van een door Handelsvcreeniging, die zich volgens hare statu-
de plaatselijke autoriteiten af te geven pas ver- ten o. a. ook ten doel stelde „het Gouvernement
plichtend werd gesteld, de kleinhandel in de bin- of de hoofden van algemeen of gewestelijk bestuur
nenlanden even vrij is in zijne bewegingen als voor te lichten in zaken den handel betreffende
de Europeesche handelaars en winkeliers. en al zulke voorstellen te doen als het belang
Bij het afsluiten van zaken tusschen groothan- van handel en scheepvaart mochten noodzakelijk
delaren onderling is de makelaardij in de maken". De Handelsvcreeniging was dus een dooi-
laatste helft van de onlangs ten einde geloopen den handel eigener beweging in het leven geroe-
eeuw zeer op den voorgrond getreden. Van ouds- pen den handel vertegenwoordigend orgaan; maar
her was het makclaarsbedrijf in Ned.-Indië niet alras ontstond er scheuring onder hare leden
onbekend. Het werd van Regeeringswege gere- omdat, naar sommiger oordeel, het vreemde ele-
geld door de Gouvs-Generaal Hendrik Brouwer ment in het bestuur te veel de overhand erlangd
in 1633 en Van Imhoff in 1745 (zie boven bl. had. Zeer invloedrijke magnaten in de Batavia-
526 en 529), en in de Bataviasche Statuten (nieuwe) sche handelsvvereld weigerden het gezag der Han-
werd een hoofdstuk opgenomen „van de geswoo- delsvereniging als vertegenwoordigend orgaan
ren makelaars", waaraan in hoofdzaak dezelfde van den handel te erkennen, en hierin vond de
beginselen ten grondslag liggen als aan boek I, Regeering aanleiding om van haar kant tusschen-
titel IV, 2C afd. van ons tegenwoordig W. v. K. beiden te komen door de oprichting bij ordon-
Door verloop van tijd schijnt het bedrijf geheel nantie van 2g October 1863 (Stbl. n". 144) van
in onbruik te zijn geraakt, en ook na het herstel Kamers van Koophandel en Nijverheid te Batavia,
van het Nederlandsch gezag in 1816 heeft men Semarang, Soerabaja, Padang en Makasser, wier
het vijftig jaren lang zonder makelaars kunnen leden door de Regeering zouden worden benoemd,
stellen, want eerst in Augustus 1865 werd, vol- en wier bestemming o. a. zijn zou om „aan de
gens het Koloniaal Verslag over dat jaar (Hoofd- Regeering en andere autoriteiten, hetzij op daartoe
stuk N, afd. V, § 3), te Batavia „een nieuw hulp- aan haar te kennen gegeven verlangen, hetzij uit
vak van den handel, nml. de makelaardij geves- zichzelvc adviezen uit te brengen, inlichtingen te
tigd" door „een persoon, die dit beroep wenschte geven of voorstellen te doen over onderwerpen,
uit te oefenen, en door den Gouv.-Gen. overeen- die den landbouw, den handel en het fabriek-
komstig art. 62 W. v. K. als makelaar werd aan- wezen betreffen".
gesteld". Die aanstelling was algemeen, zooals De Indische Kamers van Koophandel zullen
art. 65 W. v. K. het toelaat, en dit bleef ook dus weldra een bestaan van veertig jaren achter
het geval met alle volgende aanstellingen, die den rug hebben, en gedurende dat tijdsverloop
zich schier in het oneindige hebben vermenig- hebben zij zeker in veel opzichten aan het doel
vuldigd, met het gevolg, dat tegenwoordig in de harer instelling beantwoord, al bleef de uitwer-
drie hoofdplaatsen van Java meer makelaars dan king van hare bemoeiingen en hare adviezen dik-
handelshuizen worden aangetroffen, want hun aan- werf verre beneden de daarvan gekoesterde ver-
tal bedraagt volgens den Regeeringsalmanak voor wachtingen. Met groote opgewektheid werd de
1901 niet minder dan 73. aan de leden der Kamers opgedragen taak aan-
vaard, bovenal door de Bataviasche Kamer, van
Kamers van Koophandel. Op bl. 199 van wier groote werkzaamheid o. a. blijkt uit de reeks
deel I wordt melding gemaakt van de Bataviasche uitvoerige aan de Regeering ingediende versla-
beurs en van hare uit eene commissie van vijf gen, die met het jaar 1864 aanvangt, doch slechts
kooplieden bestaande directie, die (zie Ind. Gids doorloopt tot en met het jaar lß6g, toen de uit-
van 1895 deel II bl. 1599) ook door de toenma- gaaf eenige jaren achtereen gestaakt werd om
544 SCHEEPVAART EN HANDEL.

echter in 1878 weder hervat te worden, in meer
beknopten vorm echter, daar de sedert telken
jare geregeld verschenen verslagen slechts de
voornaamste der bij de Kamer ingekomen en de
van haar uitgegane stukken bevatten. Gelijksoor-
tige verslagen werden ook door de andere Kamers
v. K. en N. meer of minder geregeld aan de
Regeering ingediend.
111. Met betrekking tot de statistiek van het
scheepvaart- en handelsverkeer is de Indische
Regeering die van het moederland ruim twintig
jaren vooruit geweest. Eerst in 1846 toch werd
hier te lande een begin gemaakt met de uitgave
van de Statistiek van den handel en de
scheepvaart der Nederlanden, die sedert
geregeld werd voortgezet tot 1877 met ingang
van welk jaar er den titel van Statistiek van
den in-, uit- en doorvoer aan werd gege-
ven, die tot nu toe verder onveranderd bleef. De
Indische Regeering daarentegen deed reeds over
het dienstjaar 1825 het licht zien een Verslag
van den handel, de scheepvaart en der
inkomende en uitgaande rechten op
Java en Madura, dat sedert telken jare werd
vervolgd, terwijl daaraan sedert 1846 ook afzon-
derlijke verslagen met betrekking tot de Buiten-
bezittingen werden toegevoegd. Op dien voet werd
de uitgaaf van een en ander voortgezet tot en
met het jaar 1873, toen het daarbij geyolgdc
stelsel eene algeheele wijziging onderging, in zoo-
verre het, volgens het Koloniaal Verslag van 1877,
bl. 226, „in Indië wenschclijk was geoordeeld de
aldaar verschijnende statistiek van den handel en
de scheepvaart niet meer uit twee afzonderlijke
gedeelten, het eene Java en Madura, het andere
de Buitenbezittingen betreffende, te doen bestaan,
maar al de bezittingen te zamen als één geheel
te behandelen". De aldus gewijzigde statistiek
geeft alleen rekenschap van het verkeer van de
binnen het Indisch tolgebied ressorteerende ge-
westen met het buitenland, en nu wordt tevens
wel afzonderlijk aanteekening gehouden van het
aandeel dat Java en Madura als administratieve een-
heid in dat verkeer innemen, maar van het verkeer
tusschen de verschillende deelen van het tolge-
bied, en van het verkeer van elk dier deelen op
zich zelf met landen buiten Nederlandsch-lndië
wordt thans geen melding meer gemaakt, zoodat
van eene vergelijking van de sedert 1873 bijeen-
gebrachte gegevens met die van vroeger geen
sprake meer zijn kan.
Van de handelsverslagen van Java 'en Madura
is eene de jaren 1825 tot en met 1866 omvat-
tende systematische bewerking verschenen van de
hand van den heer G. F. de Bruyn Kops, waar-
aan onderstaand overzicht van het waardebedrag
der op Java en Madura voor rekening van het
Gouvernement en van particulieren ingevoerde
en uitgevoerde goederen en specie ontleend is.

Invoer (maal f 1 000)

Goederen Speciën
Totaal
Jaren. generaal
Partic. Gouv. Totaal Partic. Gouv. Totaal

1825
1835
1845
12.438
15-554
26.518
2.987
7.181
12.438
18.541
33-6gg
1.879
2.311
573
.
1 11 o

2-949
1-879
3421
3.522
I4-3I7
21.962
37.221
1855 32.064 7.876 39-940 93o 7.111 8.041 47.981
1865 40.247 8.368 48.615 5-519 7.510 I3 02g 61.644

Uitvoer .
(; b.)

1825 .... 16.027 16.027 1.862 1.862 17-889

i835 32.158 509 32.667 336 1-994 2-330 34-997
1845 .... 64-455 407 64.862 1.440 1.781 3-221 6S.083
1855 .... 78.339 419 78.758 4.685 683 5-368 84.127
1865 .... 52.632 48-744 101.376 g.821 3-8ig 13.641 115.017
Het zal met betrekking tot de uitvocrcijfcis door de Nederl. Handel Maatschappij verscheepte
van 1865 vergeleken met die van 1855 wel geen Gouvernements producten, die toenmaals nage-
opmerking behoeven, dat de aanzienlijke stijging noeg den geheelen productenuitvocr van Java
van den goederenuitvoer voor rekening van het vormden, onder den particulieren uitvoer gerang-
Gouvernement, en de vermindering van het waarde- schikt, en kwamen onder den Gouvernements uit-
bedrag van den particulieren uitvoer slechts een voer alleen voor de artikelen, die ten behoeve
gevolg is van een gewijzigde boeking dier uit- van 's lands dienst van Java naar de Buitenbe-
voeren. Inderdaad werden tot en met 1559 al de zittingen werden verzonden. Ingevolge eene Regee-
 SCHEEPVAART EN HANDEL
ringsaanschrijving van 18 December 1860 echter
werd met deze misleidende samenstelling der han-
delsstatistiek gebroken; doch gegevens om thans
nog eene splitsing te maken tusschen den uitvoer
van de N. H. M. en dien voor rekening van den
particulieren handel vóór 1860 ontbreken geheel.
Doch het ligt buiten het bestek van dit artikel
om den omvang van het handelsverkeer vóór
het jaar waarmede de thans nog geregeld ver-
schijnende Statistiek van den handel, de scheep-
vaart en de in- en uitvoerrechten in Nederlandsch-
lndië aanvangt '), in bijzonderheden na te gaan.
1) Eigenlijk vangt de als boven gewijzigde
545
Alleen van de gegevens, die voor de laatst ver-
loopen 25 jaren (1876 tot en met igoo) beschik-
baar zijn gekomen zal verder worden gebruik
gemaakt.
Met inbegrip van den in- en uitvoer voor reke-
ning van het Gouvernement liep de handelsomzet
in goederen en species over de volgende bedra-
1875, gen (in duizendtallen):
handelsstatistiek aan met het jaar 1874; doch
daarin sedert ontdekte misstellingen en gebre-
ken maken haar voor dat jaar zoo goed als
waardeloos.

Jaren Invoer Uitvoer Totaal Jaren Invoer Uitvoer Totaal

1875 125.672 177.076 302.748 1896 168.349 199-631 367-980

1876/80 gem. 148.746 192.878 341.624 1897 181.706 210.414 392.120
1881/85 „ 154.066 190.867 344-534 1898 179.821 217.754 397-575
1886/go „„ 145.241 186.338 331-579 1899 191.322 250.923 442.245
1891/95 172.484 211.345 383.828 1900 1 I95-924 I
259.034 454-958
in welke totale bedragen de in- en uitvoer van goederen en specie
respectievelijk deelen als volgt:

Invoer Uitvoer

Jaren Goederen Specie Totaal Jaren Goederen Specie Totaal

1875 m.g48 13-724 125-672 1875 172.243 4-833 177.076

i2g.3o8 I9-478 148.746 1876/80 gem. 187.963
„-
1876/80 gem. 4.915 192.878
1881/85 „ 141.899 12.767 154-066 1881/85 189.044 1.823 190.867
1886/90 „ 145-241 1886/90 185.241 186.338
- „
130.330 14-911 1.097
I89V95 161.802 10.682 172.484 1891/95 205.957 5-387 211.344
1896 158.802 9-547 168-349 1896 198.739 892 199-631
1897 172.468 g.238 181.706 1897 2og.475 939 210.414
1898 167.424 12.397 179-821 1898 216.557 1.197 217-754
1899 168.543 22.77g 191.322 1899 250.328 595 250.923
1900 183.064 12.860 195-924 igoo 258.237 797 259-034
Het aandeel van het Gouvernement in deze goederen- en specie-omzet heeft bedragen:

Invoer Uitvoer

Specie Totaal Jaren Goederen Specie Totaal

Jaren Goederen

1875 3-775 4.245 8.020 1875 41-474 41-474

1876/80 gem. g.560 7.722 17.283 1876/80 gem. 44-227
1881/85 „ 8.072 658 8-730 1881/85 „„ 44.227
32.695 32.695
1886/90 „ 4.366 2.400 6.766 1886/90 23-H3 23-H3
I89I/95 » 7-253 1.000 8-253 I89I/95 y, 21.628 21.628
i8g6 6.746 6,5 7-36i 1896 I4-325 I4-325
i897 5.172 5-172 1897 18.306 18.306
i8g8 6.563 1.600 8.i63 1898 13.560 i3-56o
i8gg 4-53o 4-53o 1899 14.944 14-944
1900 6-985 2.385 9-37o I900 26.954 26.954
De aanzienlijke vermeerdering van den goede- gevangen aanleg van staatsspoorwegen op Java,
reninvoer voor rekening van het Gouvernement en met de werkzaamheden voor den aanleg van
na 1875 houdt verband met den ingevolge de de haven te Tandjong Priok, waarmede op den
wet van 6 April 1875 (Ind. Stbl. n». 141) aan- I Mei 1897 een aanvang werd gemaakt, terwijl
111 35
546 SCHEEPVAART EN HANDEL.

de oorlogstoestand in het Noorden van Sumatra prijzen gedurende den loop van het jaar, op den-
den aanvoer van grootere hoeveelheden krijgsbe- zelfden voet als dit met de waardebepaling van
noodigdheden noodzakelijk maakte. Naarmate de de voor particuliere rekening uitgevoerde produc-
ondernomen groote werken hunne voltooiing na- ten geschiedt. Voor koffie heeft het herleidings-
derden nam de behoefte aan de uitzending uit cijfer zich bewogen tusschen ƒ0,50 in 1881, en
Nederland van materiaal voor een en ander weder ƒ0,97 in 1877, en voor tin tusschen ƒ0,70 in
af, en toonen de invoercijfers doorloopend, zij het 1877 en ƒ1,30 per kilogram in 1900, welke
ook met niet onbelangrijke afwisselingen, een lager prijsverschillen natuurlijk van grooten invloed zijn
bedrag aan dan vroeger. Onder het invoercijfer op het waardebedrag van den uitvoer, dat in
van igoo ad ƒ6.985.000 komen o.a. voor: bier hoofdzaak echter afhankelijk is van de uitge-
op fust met ƒ250.000, eetwaren met ƒ280.000, voerde hoeveelheden, die bedragen hebben in
fabriek- en stoomwerktuigen met ƒ560.000, ijzer kilogrammen
en ijzerwerken (spoorstaven, ijzeren bruggen, enz.
:
enz.) met ƒ 1.640.000, kleederen met ƒ 285.000,
steenkolen met ƒ 520.000, manufacturen met Jaren Koffie Tin Kinabast
ƒ360.000, opium met ƒ1.115.000, spoorwegmate-
rieel (rollend) met ƒIOO.OOO, vuurwapenen met
1875 42.64g.000 3.ogo.ooo 43.000
ƒ120.000, enz. enz.
1876/80 gem. 46.520.000 5.087.000 52.000
De specieaanvoeren van het Gouvernement zul-
1881/85 „ 50.442.000 4.505.000 167.000
len straks besproken worden tegelijk met den
specie-in- en uitvoer voor rekening van particu- 1886/90 „ 24.62g.000 4.857.000 321,000
lieren. I89I/95 s, 15.864.000 6.762.000 295.000
1896 g.374.000 6.g28.ooo 312.000
De Gouvernementsuitvoer bestaat nagenoeg uit-
sluitend uit de aan het Gouvernement in handen 1897 14.505.000 8.266.000 295.000
komende koffie, tin en kinabast, die door tus- 1898 10.099.000 g.231.000 386.000
schenkomst van de Nederlandsche Handel Maat- 1899 9.092.000 10.534.000 329.000
schappij voor 's lands rekening naar Nederland 1900 7.918.000 16.576.000 330.000
ten verkoop geconsigneerd worden, en waarvan Het waardi ebcdrag van den in- en uilrvoer van
het geldswaardig bedrag ten behoeve van de sta- goederen en specie voor rekening van particu-
tistiek berekend wordt naar de gemiddelde markt- lieren blijkt 1rit onderstaai id overzicht:

Invoer Uitvoer

Specie Totaal Jaren Goederen Specie Totaal

Jaren Goederen

1875 108.173 9-479 117.652 1875 130.769 4-833 135.602

876/80 gem. 119.746 11.717 131.463 1876/80 gem. «43-735 4-915 148.650
881/85 „ I33-827 11.109 144.936 1881/85 „ 156.348 1-823 158.171
886/90 , 125.967 12.507 I38-474 1886/90 „ 162.128 1-097 163.225
891/95
1896
- 154-545
152.055
9.683
8.932
164.232
160.987
I89I/95
1896
- 184.330
184.414
5-386
892
189.716
185.306
1897 167.296 9.236 176.532 1897 191.i6g 939 192.108
1898 160.861 10.797 171.658 1898 202.gg7 1197 204.ig4

1899 164.013 22.778 186.791 1899 235384 595 235-979

1900 176.078 10-475 186.553 1900 231.283 796 232.079

In igoo
—
het bestek van dit artikel laat niet
toe om ook voor vroegere jaren gespecificeerde
Kramerijen
Opium „ f„
voor

„„ „„
3.579
3.453
opgaven te verstrekken —
heeft de particuliere
goedereninvoer, voor zoover het waardebedrag het
Garens
Lucifers
3.246
2.904
cijfer van f\ millioen te boven ging, bestaan in
Meel „ „ 2.555
„ „ 2.500

....
= Aardewerk

„„ „„ 2.285
(1 1000):
Kleederen
Manufacturen voor / 4Ö.77g Papier
Eetwaren
Ri Jst
„ „
„ ~ 19.757 Thee „ „ 2.257
1.781
„ „ 1.751
17-475 Was
IJzer, staal
Fabriek en stoomwerktuigen
„„ „, 10.013 Spoorwegmateriaal (rollend) . . „„ „1.652
„ 1.524
-„ „--
Steenkolen
Mest
O hën
„ 7.414
5-450 Drogerijen, medicijnen
Modewaren
.... „ „ 1.402
„„ „ 1.346
5-i°4
Dranken
Machines v. suikerfabrieken
„ „ 4.643 Vuurwerk
„ „ n 1.197
3.892 Gambier 1.142
 SCHEEPVAART EN HANDEL. 547

Manufacturen (onder welk hoofd hier zijn Wat laatstgenoemde rubriek betreft kan slechts
samengevat de in de statistiek afzonderlijk opge- naar de samenstelling er van gegist worden; maai-
geven gebleekte, ongebleekte, geverfde en ge- de omstandigheid, dat van het totaal bedrag slechts
drukte katoenen, wollen en halfwollen, zijden en voor ƒl.gig.ooo werd aangevoerd uit Europa en
halfzijden manufacturen, enz.) maken dus het alles Amerika (uit Nederland alleen /1.507.000) en de
overwegend bestanddeel van den goedereninvoer resteerende ƒ6.875.000 nagenoeg uitsluitend her-
uit, zooals dit gedurende de laatste tachtig jaren komstig zijn van Singapore, Penang en Hong-
gestadig het geval is geweest. Alleen echter van kong maakt het zeer waarschijnlijk, dat eetwaren
de laatst verloopen vijfentwintig jaren kan hier voor Chineezen bestemd er het hoofdbestanddeel
weder sprake zijn, en neemt men de voor dit van vormen.
tijdsverloop beschikbare gegevens ter hand, dan De meer bepaald voor het verbruik door Euro-
vindt men dat binnen het Nederl.-Indische tolge- peanen bestemde eetwaren, zooals boter, hammen,
bied in de jaren 1876/80 voor een waardebedrag kans, melk en vleeschwaren, zijn nagenoeg uit-
van gemiddeld ƒ40.869.000 aan manufacturen is in- sluitend uit Nederland herkomstig, en dat ver-
gevoerd, en in de jaren 1896/1900 voorƒ 45.021. 000 bruik blijft over het algemeen tamelijk stationair.
of ruim 10 percent meer, eene vermeerdering, die Alleen het artikel melk, dat in de statistiek van
zich niet gunstig verhoudt tegen de percentsge- igoo voor het eerst afzonderlijk vermeld wordt,
wijze vermeerdering der bevolking in hetzelfde schijnt in den laatsten tijd van meer beteekenis
tijdsverloop, terwijl die verhouding voor Java en te zijn geworden.
Madoera alleen nog veel ongunstiger wordt, want De invoer van gezouten en gedroogde visch
de invoer tot verbruik enkel van katoenen manu- strekt uitsluitend ter voorziening in de behoefte
facturen heeft in de laatste vijfjaar (1896/1900) van de inlandsche bevolking, en wel inzonder-
gemiddeld per jaar bedragen ƒ28.725.000 tegen heid van de bevolking van Java, want van het
ƒ27.871.000 in de jaren 1876/80, een vooruit- waardebedrag van ƒ 7.438.000 werd op Java alleen
gang dus van slechts 3 percent, bij een minstens voor ƒ 6.744.000 ingevoerd. In de jaren 1896/1900
met 30 percent toegenomen bevolking. Omtrent bedroeg die invoer ƒ 6.265.000 gemiddeld per jaar,
de sterkte der bevolking zijn op het oogenblik tegen slechts ƒ2.156.000 in de jaren 1876/1880,
nog geen latere gegevens beschikbaar dan die van een vermeerderd verbruik dus van 190 pet., het-
1895 (zie Koloniaal Verslag van 1901, bl. 1), in geen de veronderstelling zou kunnen wettigen,
verband waarmede zonder gevaar voor groote ver- dat de Javaan tegenwoordig wat meer dan vroe-
gissingen het zielental van Java en Madoera voor ger kan ten koste leggen aan het smakelijk maken
de jaren 1896 tot en met igoo veilig op 26.500.000 van zijn rijstmaal.
kan worden aangenomen '), terwijl het in de jaren
1876/80 gemiddeld ca. 19.000.000 heeft bedragen, Rijs t. De invoer van dit artikel vertegenwoor-
en volgens deze cijfers zou het verbruik van digde in 1900 een waardebedrag van ƒ 17.475.000,
katoenen lijnwaden per hoofd der bevolking dus een betrekkelijk hoog, doch niet abnormaal hoog
van ƒ1,46 tot ƒ1,09 z yn achteruit gegaan, het- cijfer, zooals blijken kan uit onderstaand tienjarig
geen intusschen nog niet zeggen wil, dat de Ja- overzicht van den rijstinvoer binnen
vanen tegenwoordig schameler gekleed gaan dan en Madoera
vroeger, want de prijs van de katoenen goederen
het Java
tolgebied alleen
is in de laatste vijfentwintig jaren met niet veel
1891 /" 11.965.000 ƒ 4.549.000
minder dan de helft gedaald. (Indertijd berekende
nu wijlen de heer Hendrik Muller Sz. het ver- 1892 „ 13.527.000 „„ 7.976.000
1893 „ 17.208.000
bruik van katoenen manufacturen in de jaren
°P ƒ1,04. Zie Staatk. en Staathuishoudk. 1894 „ 20.250.000
„ 14.648.000
„„ 10.171.000
12.697.000
1895
Jaarboekje voor 1857, bl. 344). ißg6 „ 14.318.000 „ 7.544.000
g. 181.000
Van het binnen het geheele tolgebied inge-
voerde waardebedrag van ƒ46.780.000 aan manu- 1897 „„ 19.g70.000 „ 12.786.000
facturen van alle soorten was herkomstig van: 1898
„ 11.71g.000
„„ 5.476.000
4.4gi.000

-
voor ƒ 19^67.000
ißgg 13.24g.000
Nederland „ 17.475-°°°
Engeland „ „ 15.181.000 igoo 9-445-°°°
Singapore „„ „„ 7.616.000 Gedurende de laatste tien jaren heeft de bevol-
Overige landen 4.016.000 king van Java dus gemiddeld ca. ƒ872 millioen
p. j. moeien besteden voor den aanbreng van
Eetwaren. Onder deze algemeene benaming, elders van het voor haar onmisbare voedingsmid-
met een totaal bedrag van ƒ 19.757.000, worden del, een op zich zelf weinig gunstig verschijnsel,
gerangschikt (1 = 1000): waar Java in vroeger jaren de voorraadschuur
van rijst placht te zijn voor de omliggende eilan-
Boter met ƒ 1.755
Hammen „ „ den en ook thans nog de volkswelvaart voor een
Kaas
Melk (gecondenseerd)
„„ „„ 205 184 belangrijk deel afhankelijk is van de uitkomsten
van den rijstoogst, zooals dit bereids op bl. 494/95
634
Visch (gezouten, gedroogd)
id. (andere)
... „„ „„ 7.438 van dit deel werd aangetoond. Hierbij behoeft
dus thans niet verder te worden stil gestaan;
373
„„ „ 374
Vleeschwaren maar niet van belang ontbloot kan het zijn nog
Diversen „8.794 op te merken, dat wanneer men de gegevens van
de handelsstatistiek omtrent de hoeveelheden rijst
i) Volgens berichten uit Indië onder het die Java heeft in- en uitgevoerd in verband brengt
afdrukken ontvangen wordt de uitkomst van met de opgaven van de Koloniale Verslagen om-
de in 1900 verrichte vijfjaarlijksche telling op- trent de rijstproductie in de Gouvernements resi-
gegeven met 28.745.698 zielen tegen 25.697.701 dentiën van Java, dus met uitzondering van de
op uit. Dec. 1895. particuliere landerijen bewesten de Tjimanoek en
548 SCHEEPVAART EN HANDEL.

de beide Vorstenlanden, men de volgende uit- terug tot 78.250.000 liter gemiddeld per jaar in
komst verkrijgt (2 pikols padi gelijk stellende iBg7/i9OO.
met 1 pikol gepelde rijst):
Dranken. Het totaalcijfer ad ƒ4.633.000,
waarin Java deelt met ƒ2.742.000, komt in de
Beschik-
tabellen der statistiek volgenderwijze gesplitst
Productie Invoer Uitvoer baar voor voor: bier met ƒ971.000 (Java alleen ƒ442.000),
verbruik gedestilleerd ƒ 1.948.000 (Java alleen ƒ 1.263.000),
Jaren
wijn ƒ1.347.000 (Java alleen ƒ839.000), mine-
raal water ƒ254.000 (Java alleen ƒ 179.000), en
Gemii deld per jaar, in pikols
diversen ƒ113.000 (Java alleen ƒ19.000)
De voor- of achteruitgang van het drankgebruik
in Indië gedurende de laatste tien jaren kan
881/90 32.466.000 1.824.000 514.000 32.864.000 eenigermate worden nagegaan uit onderstaand ver-
gelijkend overzicht. Er werden ingevoerd binnen
891/99 34-7° i -O00 1.507.000I465.000I35.743.000 het Nederl.-Indisch tolgebied:
Daar nu het gemiddeld zielental in de Gouver- Bier
nements residentiën van Java bedroeg, in 1881/1890 in 1891/1895 gemiddeld per jaar 2.268.000 liters
ruim 19 millioen en in iBgi/iBg9 ruim 22/3 mil-
lioen, zou dus in het eerste tijdvak voor verbruik
„ 1896/1900 „ „
of 4'/a pet. meer;
„
2.372.000 „
zijn beschikbaar geweest 1,73 pikol en in het
tweede slechts 1,65 pikol rijst per hoofd der be- Brandewijn
in 1891/1895 gemiddeld per jaar 541.000 liters
volking, of iets minder dan volgens de bereke-
ningen van Dr. J. H. F. Sollewijn Gelpke (zie „ 1896/igoo „ „ „
of 30 pet. minder;
377-°°° »
bl. 129 van zijne Gegevens voor een nieuwe

.
landrente-ordonnantie) noodig is voor de werke- Jenever
lijke behoeften der bevolking. Opvoering der rijst- in 1891/1895 gemiddeld per jaar 1.837.000 liters
productie blijft derhalve een overwegend groot „ 1896/1 goo „ „
„ i.g88.000 „
volksbelang. of 8 pet. meer;
De in Ned.-Indië ingevoerde rijst is nagenoeg Whiskey
geheel van Siam en F'ransch Cochin-China her-
94.000 liters
-
in 1891/1895 gemiddeld per jaar
komstig.
Mest. Dit artikel, met een waardebec.rag van
ƒ5.450.000 in igoo, is eerst in de latere jaren
„ 1896/1900
of
„ - -
52 pet. meer;
Wijnen (mousseerende)
143-°°°

van meer beteekenis geworden. Twintig jaren ge- in 1891/1895 gemiddeld per jaar 71.000 flesschen
leden, in 1876/80, bedroeg de invoer niet meer „ 1896/1900 „ „ „ 78.000 „
dan gemiddeld ruim ƒ200.000 per jaar, doch de of 10 pet. meer;
eischen van het meer intensieve cultuurbedrijf Wijnen (andere)
voor suiker en andere producten voor de Euro-
in iB9i/iBgs gemiddeld per jaar 1.737.000 liters
peesche markt, hebben de behoefte aan meststof-
fen, en wel van de meer en meer in gebruik ge-
„ iBg6/igoo „ „
of 13V2 pet. meer;
„
1.971.000 „
komen kunstmeststoffen aanzienlijk doen toenemen.
Van de bovengenoemde ƒ 5.450.000 was voor een Minerale wateren
bedrag van ƒ 2.605.000 herkomstig uit Nederland, in 1891/1895 gemiddeld p. jaar 1.815.000 flesschen
terwijl uit Engeland voor ƒ 1.057.000 en uit Singa- „ 1896/igoo „ „ „
1.545.000 „
pore, Penang, Hongkong en Australië voor of 15 pet. minder.
ƒ1.730.000 werd aangebracht. Het aandeel van In verband met de toeneming van het bevol-
Java en Madoera in het totaal van ƒ 5.450.000 kingscijfer, niet alleen van de Europeesche maar
bedroeg ƒ4.411.000. ook van de Chineesche en voor een klein deel
ook van de inlandsche gemeente, is het drankver-
Oliën. In het waardebedrag van ƒ 5.104.000
bruik in Indië dus over het algemeen tamelijk
deelt de van elders ingevoerde petroleum alleen
met ƒ waarvan Java en Madoera het
stationnair, want het sterk toegenomen verbruik
van whiskey wordt meer dan opgewogen dooi-
leeuwenaandeel, t. w. ƒ3.644.000 tot zich trok- den verminderden invoer van brandewijn, waar-
ken. In de handelsstatistiek van Java en Madoera
van de cognac het hoofdbestanddeel uitmaakt.
van 1865 wordt voor het eerst van den invoer
van petroleum afzonderlijk melding gemaakt en Gaat men echter eenige jaren verder terug, en
wel tot het jaar 1875, waarmede de reeks der
wel met een waardebedrag van ƒ105.000, dat
gewijzigde handelsstatistiek van N.-L aanvangt,
sedert gestadig bleef vooruitgaan en in 1880 reeds
dan komt men tot een ander resultaat, want dan
tot ƒ 7.313.000, in iBgo tot/g.387.000 was geste-
blijkt in de ondervolgende tijdperken gemiddeld
gen. In iBg3 werd met een invoer van 142.245.000
per jaar te zijn ingevoerd:
liters het waardebedrag van ƒ11.380.000 bereikt,
dat sedert echter niet meer voorkwam. Omstreeks 1875/1879 1891/igoo

.
1890 begon de binnen het tolgebied van Ned.- Bier 1.073.000 lit. 2.320.000 lit.
Indië geproduceerde petroleum gaandeweg van
meer belang te worden, zooals in bijzonderheden
Brandewijn, cognac
en whiskey .... 28g.000 „
„577.000 „
kan worden nageslagen op bl. 257 vlgg. van dit
deel, en in verband hiermede liep de invoer van
Jenever
Wijn (mousseerende)
1.314.000
108.000 ft.
i.gi2.000
75.000 fl. ~
buitenlandsche petroleum op Java van gemiddeld
104.750.000 liter per jaar in de jaren iBgi/g6
id. (andere)
Minerale wateren.
.... 2.105.000 lit. 1.854.000 lit.
685.0001!. 1.680.000 fl.
 SCHEEPVAART EN HANDEL. 549

Derhalve staat tegen een sterk toegenomen ver- grootste deel herkomstig uit Australië, en voorts
bruik van bier en sterken drank, en ook van het in veel geringer hoeveelheden van Singapore en
meer onschuldige mineraal water een niet onbe- Hongkong. Van Nederland werd in 1900 slechts
langrijke vermindering van wijnverbruik over, wat voor een waarde van ƒ 19.700 aan meel ingevoerd.
inzonderheid voor de rubriek mousseerende wijnen
zeer in het oog valt, en zeker niet getuigt voor
Papier behoort tot de artikelen, waarvan de
invoer zich door een zeer aanmerkelijke vermeerde-
onder
toencmenden welstand de wijndrinkende
gemeente. Of kan misschien de veranderde smaak
ring onderscheidt, hebbende namelijk bedragen in :
van het publiek of het vervaardigen van wijn, 1 880 ƒ 849.000 waarin Java m. ƒ ögo.ooo deelde
volgens het recept medegedeeld door Dr. E. iBgi 1.436.000 „„ „ „ „ „ 1.057.000 „„
van Rijckevorsel op bl. 309 van zijne Brieven 1895 1.6 14.000
„ „„ „„ „„ „ 1.198.000
„
uit Insulinde, hierbij in het spel zijn, en op den 1900 2.257.000 „1.600.000
afgenomen invoer van echten wijn invloed hebben in welke vermeerdering Nederland verhoudings-
uitgeoefend ? Of wordt door de Europeesche ge- wijze is blijven deelen, en wel met p. m. één
meente op het gebruik van wijn wellicht bezui- derde deel van den totalen invoer. De overige
nigd om meer te kunnen ten koste leggen aan twee derden komen nagenoeg geheel van China
mode waren en kleedere n , waarvan het inge- en de Straits.
voerde waardebedrag in 1875/1879 gemiddeld per Van de voorziening in de eigen behoefte aan
jaar ƒ 1.723.000 heeft bedragen om in iBg6/igoo papier is Indië thans nog even ver af als in
te stijgen tot ƒ3.293.c00 gemiddeld per jaar?
1659 toen, zooals boven (bl. 528) bleek, Bewind-
hebberen van de Comp. het „maken van papier"
Kramer ij en. De invoer van de tallooze onder
aanbevalen als een van de middelen om de bur-
deze rubriek samengevatte artikelen blijft vrij sta- gerij van Batavia een middel van bestaan te ver-
tionair. Hij liep over een waardebedrag:
zekeren.
in 1880 van ƒ3.900.000, waarin Java met Thee. Even als het artikel vuurwerk is de
m.
/3.045/ deelde
in 1891 van ƒ3.674.000, waarin Java met
in Indië ingevoerde thee uitsluitend herkomstig
uit China en ook zoo goed als alleen bestemd
in 1895
m.
ƒ 1.908/ deelde voor de in Indië gevestigde Chineezen, met wier
van ƒ3.863.000, waarin Java met
aangroeiend aantal ook de invoer van thee gesta-
ƒ 1.912/m. deelde
in 1900 van ƒ3.579.000, waarin Java met dig toeneemt, en wel in veel sterker mate dan
de in de statistiek voorkomende waardebedragen
ƒ2.213/m. deelde aangeven, want de maatstaf waarnaar die waarde-
en ook met betrekking tot het grootendeels voor bedragen werden berekend loopt alleraanmerke-
de inlandsche huishouding ingevoerde artikel aar- lijkst uiteen. In 1880 toch gold als maatstaf een
dewerk blijkt evenmin van werkelijken vooruit- prijs van ƒl,BO, tien jaren later van ƒl, en nu
gang, want die invoer bedroeg in: laatstelijk van ƒO,BO per kilo. Per gewicht be-
1880ƒ 2.737.000 waarin Java m. ƒ 2.229.000 deelde droeg
de invoer van thee in:
„„
1891 2.021.000 „ „ „„ „ 1.421.000 „„ 1880 740.000 kilo, waarvan Java 587.000 invoerde
1895 1.965.000 „ „ „ „1.373.000
„ 1891 1.317.000„ „ „ 1.070.000 „
„
1900 2.501.000 „ „ „1.698.000 1895 1.569.000„„ „„ „ 1.278.000
„1.842.000
„„
Deze cijfers zijn echter in zoo verre misleidend 19002.226.000
dat onder de in 1880 ingevoerde kramerijen ook Steenkolen. Het in 1900 ingevoerde waarde-
begrepen is het artikel lucifers, dat sedert af- bedrag van ƒ 1.524.000 vertegenwoordigt op den
zonderlijk vermeld wordt en wel in: aangenomen berekeningsvoet van ƒl4 per ton
waarinjavam./ 2.0gg.000 deelde eene hoeveelheid van 108,917 ton,
waarvan Java
1891
„„
1895 „2.225.000 „ „„ „„1.889.000 „
„
ontving 105.465 ton. In 1891 bedroeg de invoer
nog 178.006 ton (waarvan Java 146.522 ton) en
1900 „2.895,000 „ „„2.307.000
in 1880 ruim 372.500 ton (waarvan voor Java
Van het in 1900 aan kramerijen ingevoerde 363.500 ton). Daar in 1880 voor de waaidebere-
waardebedrag ad ƒ3.579.000 was voor ƒ 1.701.000 kening der ingevoerde hoeveelheid een prijs van
herkomstig uit Nederland en voor ƒ 1.090.000 uit ƒ24 per ton werd aangenomen staat in dat jaar
Singapore, terwijl Nederland van de ƒ2.895.000 de invoer uitgetrokken met een waardebedrag van
voor ƒ 1.447.000 aan lucifers aanvoerde. ƒ8.941.000 tegen slechts ƒ1.264.000 voor den
invoer van 1900.
Meel. De invoer van dit artikel nam nu laat- De verminderde aanvoer van buitenlandsche
stelijk belangrijk toe, bedragende in: kolen houdt natuurlijk verband met de in de
1880 ƒ 1.549.000 waarin Java m. ƒ 1.272.000 deelde latere jaren aangevangen ontginning der Ombilin
iBgi„„ „ „ „ „ „ kolenmijnen, waarvan de productie tegenwoordig
1.423.000
„„ „„ 1.033.000
„
„„
1895 1.880.000 „1.406.000 p. m. 200.000 ton in het jaar bedragen zal.
igoo„ 2.554.000 „1.777.000 „ Omtrent de overige artikelen van invoer behoeft
In de laatste vijf jaren, iBg6/igoo, voerde Java hier in geen opzettelijke bespreking te worden
gemiddeld per jaar 8.650.000 liters meel in tegen getreden, want van hoeveel invloed op het eind-
4.176.000 liters gemiddeld in 1876/1880; maar cijfer van den invoer de rubrieken „fabrieks- en
daarentegen is de invoer van tarwe, die in dit stoomwerktuigen", „machineriën voor suikerfabrie-
laatste tijdperk nog gemiddeld per jaar 885.000 ken" en „spoorwegmateriaal" ook zijn mogen, als
liters bedroeg schier geheel te niet geloopen. In handelsobjecten zijn zij van minder beteekenis,
van een en ander in hoofdzaak
1900 bepaalde de invoer van tarwe zich tot 7.878 daar de invoer met vaste bestellingen voor reke-
liters ter waarde van ƒ630- verband houdt
Het aangevoerde meel is voor verreweg het ning van belanghebbenden.
 SCHEEPVAART EN HANDEL.

.
550

.. ..
De particuliere goederenuitvoer, voor zoover het zich over Java en de Buitenbezittingen, meer in
waardebedrag insgelijks het cijfer van ƒ1 millioen het bijzonder Sumatra, en is, na een tijdelijken
te boven ging heeft bestaan in (1 •= 1000): teruggang in de jaren iBg3/iBg6 nu laatstelijk

. . .. „ „
weder zeer vooruitgegaan, en wel verhoudingsge-
iuiker. voor ƒ 73.660 Rotting. voor ƒ3.907

. .. „ „„
„ 31.439 Rijst 3.810 wijze het sterkst op Java, want de uitgevoerde

. ..
rabat. hoeveelheden bedroegen (l = iooo kilogr.):
Coffie *, 24.638 Huiden. „ „3.515
„„ „

..
19 162 Pinangnoten van Java van Sumatra
:opra. . „ „
lomsoorten,
„ B 10.311 Schelpen.
. „„
2.724
n 2.624
„ 1891. .. i3-5 64
Totaal
19.489
33-°53
...

..
. „ „„
ipecerijen 8.4Ög Indigo 2.431 1892. 16.071 18.272 34-343
. .. ..
■in • • 7-592 Katoen, ruwe
1.026 1893.
28.882
.. „„ „
B 1.393
'etroleum
v
4.592 Gambier 17.075 11.807
„ „„
1894. 16.177 13-840 30.017
1895. . . .
Cinabast n 4.235 Cacao.
:hee 4-198 Kapok „
n s, 1.007
1.003
1896.. .. 15-7°° 15-958 3 J -7iB
Suiker is en blijft het meest belangrijke uit-
n-737 16.480 28.217
1897. 20.343 15.903 36.246
voerproduct, niet alleen van Java, maar ook van
1898... 27.834 16.475 44-3°9
1899. . .
Nederlandsch-lndië in zijn geheel, en is als zoo-
29.724 19-555 49-2 79
danig van overwegende beteekenis voor het ge-
heele handels- en scheepvaartverkeer, en alles wat 1900. ... 30.196 22.202 52.398
daarmede in verband staat, zooals de vervoermid- Deze cijfers hebben alleen betrekking op tabak
delen te land, het crediet- en bankwezen, enz. bereid voor de Europeesche markt, en daarnaast
Het behoud van de suikercultuur met de daar- komt in de handelsstatistiek onder afzonderlijk
mede gepaard gaande nevenbedrijven is dan ook hoofd ook voor tabak bereid voor de inlandsche
voor de economische en financieelc belangen van
markt, waarvan in de jaren lBg6/igoo gemiddeld
Java eene wezenlijke levensquaestie, van niet min- per jaar 1.462.000 kilogr. (van Java alleen 775.000
der gewicht betrekkclijkerwijs gesproken dan het kilogr.) uit het Ned.-Indisch tolgebied zoo goed
behoud van den wijnbouw voor Frankrijk of de als uitsluitend naar Singapore en Penang werden
graanteelt voor de Vereenigde Staten van Noord- uitgevoerd.
Amerika en voor Rusland, en ongetwijfeld van Al de voor de Europeesche markt bestemde
veel grooter gewicht dan de bestendiging van de bladtabak gaat nagenoeg in haar geheel naar Neder-
beetwortelsuikerindustrie voor de volkswelvaart land. Wel wordt volgens de handelsstatistiek een
van Nederland. gedeelte naar Singapore en Penang uitgevoerd,

.... ..
Dank zij de toegenomen productie, die van maar de derwaarts vervoerde tabak vindt van daar
3.593.000 pikols in 1880 en 6.867.000 pikols in ook weder haar weg naar de Nederlandsche markt.
1890 nu laatstelijk tot boven de 12.000.000 pikols
is gestegen, is de suiker gaandeweg ook voor den Koffie. Aan de officieele statistiek van den
handel een voor zijn bedrijf onmisbare factor ge- handel en de scheepvaart van N.-L wordt sedert
worden. De uitvoer van suiker toch bedroeg in eenige jaren toegevoegd een vroeger niet daarin
tonnen van 1000 kilogr.: voorkomende staat van den uitvoer van koffie
1875 . 210.000 1896 . . 572.000 door particulieren, met afzonderlijke vermelding
1880 . 222.000 1897 .. 518.000 van den uitvoer van Java en Madoera, dien van
1898 .
de Buitenbezittingen en dien van de Vrijhavens,
1885
1890 . .
420.000
1899 . . 689.000 en wel van de laatste tien jaren a. v. (in tonnen

..
368.000 777.000 van 1000 kilogr.):
1895 . 576.000 1900 737.000 ABC
en daarnaast is geen ander uitvoerartikcl aan te Java en Buiten- Vrij-
-Madoera bezittingen havens Totaal
1891. .
wijzen, dat èn wat omvang, èn wat waardebedrag
28.495 6.052 38.758
1892. .
betreft, in de verte zelfs met het artikel suiker 4.211
in vergelijking kan worden gebracht. 28.782 6.235 6.042 41.059
De van Java uitgevoerde suiker had de vol-
gende bestemming:
1893. 17.069 5.320 2.972 25.361
1894. 38.422 4.425 4.925 47-772
i8 9 ö 1899 1900 1895.. 31.197 5.087 3.418 39.702
7.000 3.000 I.OOO 1896 .
naar
s'ederland 35.837 5.940 3.142 44-9!9
Canaal voor orders. . 106.000 123.000 86.000 1897. 39.041 6.283 5-4°5 50 -729
)verig Europa .... 29.000 8.000 8.000 1898. . 19.074 4.279 2.448 25.801
117.000 320.000 248.000 1899. . 36.928 6.550
Lmerika 2.261 45-739
'ort Said voor orders 200.000 120.000 50.000 190°- • 33-31° 5.458 4.349 43-"7
Iritsch-Indië 6.000 13.000 I 1.000 De uitvoer van koffie is van het eene jaar op
Itraits, China en Japan 215.000 191.000 265.000 het andere aan groote schommelingen onderhevig,
maar in doorslag vrij stationnair, want tegen 39.510
sAistralië 3.000 8.000 67.000 ton gemiddeld per jaar in de jaren 1 891/1895
ilders 6.000 bedroeg de uitvoer in de volgende vijf jaren
Het afzetgebied voor de Javasuiker is dus zeer 1 896/1900 gemiddeld 42.061 ton per jaar, of
afwisselend: maar zooveel leert men toch uit bo- respectievelijk 637.000 en 678.000 pikols.
venstaande cijfers dat het behoud van de Ameri- A. De uitvoer van Java omvat: I°. de te Batavia
kaansche markt en de markt van China en Japan in openbare veiling verkochte Gouvernements
voor Java eene levensquaestie kan genoemd worden. koffie; 2°. de productie van de op Java in exploi-
tatie zijnde particuliere koffieondernemingen, en
Tabak. De productie van dit artikel verdeelt de koffie herkomstig van de particuliere lande-
 SCHEEPVAART EN HANDEL.

rijen bewesten de Tjimanoek en van de buur-

landen in de Vorstenlanden; en 3*. het koffie-
product van de Buitenbezittingen, dat ten ver-
koop op Java wordt aangebracht.
Met den verkoop van Gouv. koffie te Batavia,
1895
1896 . .
pik.
. . 43.828
46.953
18 97 • • 33-366
1898
1899
1900
..
..
.
pik.
38.911
. 48.095
?
Het overige één vijfde is herkomstig van de
551

.
werd in 1862 een begin gemaakt en sedert gere-
geld voortgegaan, aanvankelijk tot een hoeveel- op Sumatra's Westkust bestaande particuliere koffie-
heid van 50.000 pik., die echter spoedig tot 100.000 ondernemingen, wier productie volgens opgaven
pik. werd opgevoerd, zooals ook thans nog regel in de Koloniale Verslagen bedragen heeft:
is, met dien verstande evenwel, dat in mindering pik. pik.
van de 100.000 pik. te Batavia in veiling aan te
in ..
„ 1895 . . 9.439 1898 8.359 ..
bieden nu laatstelijk een hoeveelheid van 1500
a 2000 p. pleegt gebracht te worden om inge- 1896
.11.031 1899 7.517 .. ..
volge Gouv. Besluit van 28 December 1894 n°. 3
elders dan te Batavia ter voorziening in plaatse-
~ 1897 8.146 1900 ?
en voor het overige uit de te Padang en te Ben-

.
lijke behoeften bij opbod van de hand te worden koelen ter markt gebrachte koffie door de bevol-
gezet. Steeds vindt al de te Batavia in veiling king eigener beweging geteeld.
aangeboden koffie willige koopers; maar in 1897 De kofïieuitvoer uit de Lampongs en Palem-

.
begon de Regeering met het stellen van limites, bang blijft in de laatste jaren stationnair; maar
in verband waarmede sedert herhaaldelijk in vei- die van Sumatra's Oostkust heeft nu laatstelijk
ling werd opgehouden. een betrekkelijk hooge vlucht genomen, hebbende
Juiste gegevens omtrent de productie van koffie bedragen:
op de verschillende particuliere landbouwonder- pik. pik.
nemingen op Java kunnen niet verstrekt worden. in 1895 .. .. 18 1898 3.250
„ 1896 1899 . .
Aan de belangstellende zorgen van het bestuur
530 6.350
1897 . ..
ontbreekt het in dit opzicht niet; maar wel aan „
de indiening door de ondernemers zelven van de
1.820 1900 19.500
door het bestuur verlangde opgaven. Voor zoover en wel hoofdzakelijk ten gevolge van het gelei-
opgaven van oogstcijfers ontvangen werden heeft delijk in exploitatie komen van de in de afdee-
de opbrengst van de particuliere koffietuinen op ling Serdang van de residentie Sumatra's Oostkust
Java bedragen van : aangelegde particuliere koffieondernemingen, waar-
van een opgaaf wordt aangetroffen in de bijlagen
Buurlanden
Erfpacht* Particuliere in de van het Koloniaal Verslag. De hoofdafschcepplaats
perecelen landerijen Vorstenlanden Totaal is Belawang, het eindstation van den Deli-spoor-
pik. pik. pik. pik.
.
1895. 463.000 48.000 41.000 552.000
weg, en van de daarmede verbonden tramwegen.
De van Menado uitgevoerde koffie vertegen-
1896.. 171.000 35.000 21.000 227.000 culiere woordigt in hoofdzaak het product van de parti-
1897.. 486.000 36.000 19.000 540.000 koffieondernemingen in de Minahasa. In
1898.. 392.000 35.00024.000 451.000 hoever aldaar de teelt van koffie door de bevol-
1899.. 332.000 27.00018.000 377.000 king in eigen bedrijf, nu er met I°. Januari 1899
de verplichte levering aan den lande is afgeschaft
De invoer op Java van de boven sub 3 bedoelde (zie deel 11, bl. 275), eene toekomst zal hebben,
koffie van de Buitenbezittingen bepaalt zich, vol-
gens den in de handelsstatistiek opgenomen staat
moet, volgens het K. V. van 1900, bl. 159, de
tijd nog leeren.
van binnenlandsch vervoer van koffie gedurende
C. De uitvoer uit de vrijhavens verdeelt zich
1900, tot 36.500 pik. van Palembang, 3200 pik. in hoofdzaak tusschen Makasser en Singaradja
van Benkoelen en Kroë en 1700 pikols van de
(Bali), van waar in 1900 respectievelijk zijn uit-
Lampongs. Het heette in het Koloniaal Verslag gevoerd 2462 ton en 1847 ton, en in de jaren
van 1898, bl. 163, dat uitbreiding der koffiecul-
tuur op de Buitenbezittingen bij voortduring bleef
1896/1900 gemiddeld per jaar 1917 en 1453 ton
(30.900 en 23.400 pikols), of aanzienlijk minder
op te merken, vooral in Benkoelen, de Lampong- dan vroeger, een natuurlijk gevolg trouwens van
sche districten en Palembang; maar de latere de omstandigheid dat, zooals op bl. 194 van het
verslagen laten zich in dit opzicht minder hoop- K. V. van 1899 wordt opgemerkt, de koffiepro-
vol uit. ductie in Zuid-Celebes in de laatste jaren sterk
B. De in 1900 rechtstreeks van de Buitenbe-

...
achteruit is gegaan, terwijl op Bali de staat van
zittingen naar het buitenland uitgevoerde, 5.458 zaken niet veel beter is.
tonnen koffie laten zich als volgt splitsen: Vergelijkt men de bovenstaande gegevens met
van Sumatra's Westkust
„
. . 3.536 „ ton die voorkomende in de His tori sch-s ta t isti-
sche aanteekeningen over de voortbren-
Lampongschc districten 84
„-
„„ Palembang
Sumatra's Oostkust.
39°
1.210
ging en het verbruik van koffie opgeno-
men in het Tijdschrift van Nijverheid en Landbouw
„
„ Sumatra
Menado
te zamen. . 5.226
232 „
ton
van Nederl.-Indië,jaargang 1879, deel 24,b1. 42 7 /$ 18,
dan valt het niet te ontkennen, dat, met uitzon-
te zamen a. b. 5.458 ton
dering alleen van Sumatra's Oostkust, waar met
de cultuur eerst in de laatste jaren een begin is
De van Sumatra's Westkust uitgevoerde koffie gemaakt, de productie van koffie in Nederlandsch-
bestaat voor ongeveer vier vijfde van het geheel lndië over het algemeen belangrijk is afgenomen,
uit het aan den lande geleverde product, dat zeer ten nadecle natuurlijk van den uitvoerhandel
sedert Februari 1848 geregeld te Padang in vei- van koffie.
ling wordt gebracht. De op dien voet verkochte De bestemming der uit Nederl.-Indië uitge-
hoeveelheden bedroegen in: voerde gepelde koffie was:
552 SCHEEPVAART EN HANDEL.

naar in 1898 iBgg igoo Van de uitgevoerde notenmuskaat ging voor een
Nederland 11. 172 waarde van ƒ1.408.000 naar Nederland en voor
17.050 19.254 ƒ98g.000 naar de Straits. De foelie voor ruim
Frankrijk 693 599 1.161 drie vierde naar Nederland alleen, en de nagelen
Oostenrijk 189 58 134
Overig Europa .... 20 337 47 1
voor negen tiende naar de Straits.

Amerika 2.927 3-814 Tin. Tegen de

5-997 aangenomen herleidingswaarde
Port Said voor orders 2.491 1.643 2.188 van ƒ1,30 per kilo vertegenwoordigt het in 1900
uitgevoerde waardebedrag van ƒ7.592.000 eene
Singapore 3.377 3.438 4.057 hoeveelheid 5840 ton, waarvan 3652 ton of
Elders 256 280 465 62V2 percentvannaar Nederland werden verscheept,
terwijl van koffie in de hoornschil werd uitgevoerd: eene verhouding die reeds ettelijke jaren achter-
Nederland een vrij standvastig is gebleven, want in de vijf
4-171 15-171 9-79 1 voorafgegane jaren 1895/18gg hebben van de ge-
Oostenrijk 259 115 389 middeld per jaar uitgevoerde 5145 tons 3169 hun
Elders 244 7 18 1.242 weg naar Nederland gevonden of 6i'/2 percent.
Het overige tin gaat grootendeels naar Frankrijk.
Gomsoorten. De in igoo tot een gezamen-
lijk waardebedrag van ƒ21.g15.000 uitgevoerde

..
Petroleum. Terwijl tien jaren geleden de
gomsoorten bestonden uit: uitvoer van petroleum zich bepaalde tot de ver-
Gom benzoë .... ƒ 1.718.000 zending naar elders van geringe hoeveelheden
Gom dammar . .. „„ 2.645.000 van de uit Amerika ingevoerde olie, heeft het in
exploitatie komen van de petroleumbronnen op
Gom kopal 1.505.000
Gom elastiek.
Getah pcrtja
... . . „„ 12.862.000
439. 000
was,
en Sumatra, waarvan reeds boven sprake
Java een
belangrijken uitvoerhandel van dit arti-
kel doen ontstaan, die zich in de laatst verloo-
Anderegetahsoorten „ 2.746.000 pen vijf jaren door zeer opmerkelijke schomme-
Verreweg het meest belangrijke onderdeel is dus lingen kenmerkt, want volgens de handelsstatistiek
de getah pertja, die voor p. m. drie vierde van zijn uitgevoerd:
het geheel herkomstig is uit de Westerafdeeling in liters
van Borneo, van waar het artikel rechtstreeks
1895 36.330.000 waarvan v.Java nihil
naar Singapore wordt uitgevoerd. Gom benzoë en
1896 48.712.000 „ „ „ 3.000 liters
gom elastiek komen in hoofdzaak van Sumatra's
1897 163.259.000 „ „ „ nihil
Westkust en Palembang, en de gom kopal van
Celebes, terwijl de gom dammar op bijna alle 1898 81.469.000 „ „ „ 73.231.000 1.
Buitenbezittingen voorkomt. De bestemming der 1899 51.505.000 „ „ „ 17.000 liters
uitgevoerde hoeveelheden was: 1900 114.820.000 „ „ „ nihil.
Nederland Singapore Elders Van deze 114.520.000 liters gingen 76.767.000
Gom benzoë. .. . ton 38 306 ton
1 30 ton liters naar de Straits en de rest naar China, Siam
(lom dammar. ..
...1080 „ 3186 „ 924 „ en Japan.
Gom elastiek 38 „ 140 „ 41 „
Gom kopal ....2544 „ 1865 „ 604 „ Kinabast. Het met ƒ 4.235.000 uitgetrokken

Getah pertja ... 72 „ 6138 „ 211 „
Andere getahsoorten 9 „ 2126 „ 61 „
Copra, de gedroogde en in stukken gebroken
kern van de kokosnoot (zie deel 11, bl. 184) is
eerst in de laatste twintig jaren als handelsartikel
van eenige, en tegenwoordig vooral van groote
beteekenis geworden, want tegenover gemiddeld
ƒ4.661.000 in de jaren 1894/iBgB steeg de uit-
voerwaarde totƒ 10.73g.000 in 1899 en/10.311.000
waardebedrag kan geen dienst doen voor verge-
lijkingen met voorafgegane jaren, aangezien in
1900 voor herleidingscijfer eene waarde van ƒ 0.80
per kilogram is aangenomen, tegen slechts ƒ0,30
in de jaren ißg6/i899. Alleen met de uitgevoerde
hoeveelheden kan dus rekening worden gehouden
ter beoordeeling van den loop dier uitvoeren, die
hebben bedragen:
in 1895 3.480.000 kg. 1898 4.174.000 kg.
„ 1896 3.709.000 „ 1899 4.743.000 „

. .
in 1900. Laatstgenoemd bedrag vertegenwoordigt
tegen de aangenomen waarde van ƒO,ll per kilo
eene hoeveelheid van 93.734 ton, waarin het van
Java uitgevoerde quantum deelt met 47.288 ton.
Van de uitgevoerde 93.734 ton werden verscheept
naar:
Nederland 26.776 ton Rusland.
„ 1897 3.055.000 „ 1900 5.294.000 „
welke hoeveelheden zoo goed als uitsluitend haar
weg naar Nederland hebben gevonden. Van de
in 1900 uitgevoerde 5-294.000 kg. gingen slechts
130.000 kg. naar elders, waarvan 115.000 kg.
.1.863 ton
rechtstreeks naar Engeland.

Frankrijk 26.036 „ Port Said v/o. 5.532 „ Sedert een paar jaren wordt een gedeelte van
de op Java ingezamelde kinabast tot kinine ver-
Duitschland 6.851 „ Straits. 23.687 „ werkt in de te Bandoeng tot stand gekomen fabriek
(zie deel 11, bl. 226), terwijl voor den verkoop
Specerijen, ad ƒ8.469.000, waarvan:
van het aldus verkregen product te Batavia gere-
Notenmuskaat met ƒ 2.475.000 gelde kinaveilingen worden gehouden; doch van
Foelie „ „ 85 1. 000 den uitvoer van de uit die veilingen afkomstige
Nagelen „ „ 103.000 kinine wordt in de officieele statistiek nog geen
Peper, staart „ „ afzonderlijke melding gemaakt.
id. witte „ „ 417.000
331.000 Thee. Evenals de kinabast is de uit Nederl.-
id. zwarte „ „ 4.294.000 Indië uitgevoerde' thee uitsluitend het product van
 SCHEEPVAART EN HANDEL. 553

op Java bestaande theeondernemingen, want op naar ißgg igoo

de Buitenbezittingen, met name op Sumatra's Oost- Nederland 34-387 ton 30.534 ton
kust, heeft men het vooralsnog niet verder ge- Overig Europa 1.261 „ 19 „
bracht dan tot een proefaanplant, die in 1899
p. m. 750 kilogrammen thee opleverde. Op Java,
Straits Settlements ... 8.312 „ 4.3 2.368 „
en meer bepaaldelijk in West-Java, is de thee-
Elders 884 „
cultuur in de laatste jaren vooral zeer belangrijk te zamen a. b. 44.847 ton 38.105 ton
vooruit gegaan en meer dan verdubbeld, want
de uitvoer bedroeg in: Huiden. De uitvoer van huiden, die in de
jaren 1891/1895 gemiddeld per jaar 3.898.000 kilo
1891 2.673.000 kilo 1896 3.264.000 kilo bedroeg is in het volgend vijfjarige tijdperk
1892 3.671.000 „ 1897 3.980.000 „ 1896/igoo gestegen tot gemiddeld 4.862.000 per
1893 2.712.000 „ 1898 4.411.000 „ jaar en dus met p. m. 24 percent vooruitgegaan,
1899 5.725.000 „
terwijl de uitvoer van Java alleen in dezelfde jaren
1894 2.729.000 „ respectievelijk 3.033.000 en 3.848.000 kilo heeft
1895 4.817.000 „ 1900 7.631.000 „ bedragen, een vooruitgang dus van p. m. 26 per-
cent. Van den totalen uitvoer ging ruim het drie
terwijl bovendien een niet onbelangrijke hoeveel- vierde deel naar Nederland, namelijk 3.001.000
heid thee op Java zelf verbruikt wordt, meer in kilo in het eerste vijfjarige tijdperk, en 3.82g.000
het bijzonder door de Europeesche gemeente, want kilo in het tweede of 27 percent meer. Het overige
de Chineesche gemeente blijft, zooals boven bleek, één vierde vindt zijn weg hoofdzakelijk naar de
de voorkeur geven aan de van China ingevoerde Straits en naar Amerika. Van splitsing in runder-
thee. en buffelhuiden houdt de statistiek geen aantee-
Van de in 1900 uitgevoerde 7.631.000 kilo- kening; maar beide soorten zijn hier te lande over
grammen die tegen den herleidingsfactor van ƒ 0,55 het algemeen zeer gewild. Volgens deskundigen
per kilo het boven uitgetrokken waardebedrag van zijn de uit Ned.-Indië aangevoerde huiden in den
ƒ4.198.000 vertegenwoordigen, werden 4.220.000 regel bijzonder gaaf, en veelal zuiverder van gaten
kilo naar Nederland en de rest grootendeels naar en vilsneden dan die herkomstig uit menige Euro-
Engeland verscheept, zoodat het aandeel van Ne- peesche slachterij.
derland in den uitvoer van thee ruim 55 percent
bedroeg, of iets minder dan het gemiddelde van Pinangnoten zijn een voor het verkeer bin-
de jaren 1896/1900, toen per jaar werden uitge- nen den Archipel niet onbelangrijk handelsartikel
voerd 5.002.000 kiio, waarvan 3.123.000 kilo of (zie bl. 264, art. PINANG), maar onder de uit-
62 V 4pet. naar Nederland. voerartikelen treedt het in den regel niet dermate
op den voorgrond als dit volgens de handelssta-
tistiek van igoo met het boven uitgetrokken
Rotting is gaandeweg een niet onbelangrijk waardebedrag van ƒ2.724.000 het geval is, een
uitvocrartikel geworden, sedert het gebruik van bedrag dat verkregen is door de uitgevoerde
rottingmeubelen in Europa meer en meer in zwang 18.166.000 kilo op den voet van centen per
is gekomen. De uitvoer, die in de jaren 1876/1880 kilo te herleiden, terwijl vele jaren 15 achtereen ge-
gemiddeld per jaar 12.243.000 kilo bedroeg is in regeld eene waarde van slechts 8 centen per kilo
het vijfjarig tijdvak ißg6/igoo tot gemiddeld werd aangenomen. Tenzij de marktprijs van het
18.886.000 per jaar gestegen. Die uitvoer vindt artikel werkelijk aanzienlijk mocht gestegen zijn,
voor het grootste deel plaats van de Buitenbezit-
wat hier niet kan worden nagegaan, berust de
tingen rechtstreeks naar de Straits, van waar het waardeering van
artikel weder zijn weg vindt naar Europa of vergissing, in welk 15 centen waarschijnlijk op eene
geval het waardebedrag van
Amerika. Van de in 1900 ter waarde van ƒ3.907.000 ƒ2.724.000 aanmerkelijk lager moet gesteld wor-
uitgevoerde 26.047.000 kilo waren 4.331.000 kilo den. Voor de Europeesche markt is het artikel
bestemd naar Nederland, 1.359.000 kilo naar elders geheel zonder beteekenis.
in Europa, 222.000 kilo naar Amerika en de rest
naar Singapore, Penang en Malaka.
Schelpen (t. vv. Parelmoerschelpen). De
uitvoer van dit artikel is in de laatste jaren vooral
Rijst. Onder verwijzing naar het in dit deel, zeer sterk toegenomen; hij bedroeg:
bl. 495 vlgg. voorkomend uitvoerig overzicht van in gem. ƒ 251.000 in 1898 ƒ 616.000
de productie en den handel, kan hier volstaan 1891/95 „ 1899 „
„ 1896
in „324.000 1. 120.000
worden met de mededeeling van eenige cijfers
met betrekking tot den uitvoer van dit artikel, 1897 „423.000 „ 1900 „2.625.000
volgens welke die uitvoer gaandeweg van meer ter toelichting van welke cijfers kan verwezen
belang is geworden, want terwijl hij in de jaren worden naar het in dit deel (bl. 154 vlgg.) opge-
1876/1880 gemiddeld per jaar 11. 135 tonnen be- nomen artikel PAARL EN PAARLEMOERVIS-
droeg, steeg hij in de jaren 1891/1895 tot gemid- SCIIERIJ. Frankrijk is de grootste afnemer van
deld 27.333 tonnen en in het daarop volgend het artikel, want van laatstgenoemd bedrag ging
vijfjarig tijdvak 1896/igoo tot gemiddeld 34.494 voor eene waarde van ƒ1.8g8.000 derwaarts, tegen
tonnen. In 1899 en 1900 vooral was de uitvoer van slechts ƒ iog.ooo naar Duitschland, ƒ90.000 naar
rijst uit Nederlandsch-lndië betrekkelijk zeer be- Engeland, ƒ53.000 naar Nederland en ƒ21.000
langrijk, hebbende respectievelijk bedragen 44.847 naar Oostenrijk. Naar de Straits werd voor ƒ452.000
en 38.105, waartoe de uitvoeren van Java alleen aan schelpen uitgevoerd, van waar zij haar weg
bijdragen 44.249 en 37.197, zoodat nagenoeg de naar Europa zullen gevonden hebben.
geheele rijstuitvoer gezegd kan worden uit Java-
rijst te bestaan. De bestemming nu van de uit- Indigo. Het waardebedrag van de in 1900
gevoerde rijst was 0.a.: uitgevoerde indigo ad ƒ 2.349.000 was grooter
554 SCHEEPVAART EN HANDEL.
dan in het jaar 1899 toen het ƒ2.193.000 be-
droeg; maar de uitgevoerde hoeveelheid was ge-
ringer, respectievelijk bedragende 587.000 kilo
en 674.000 kilo. In 1899 namelijk werd voor de
waardebepaling van de indigo als herleidings-
cijfer ƒ3,25 aangenomen, dat voor igoo verhoogd
werd tot ƒ4, en houdt men nu alleen rekening
met de hoeveelheden, dan blijkt de uitvoer gedu-
rende de laatste tien jaren dooreen eer te zijn
toegenomen dan verminderd, want hij bedroeg in
1896/1900 gemiddeld per jaar 718.000 kilogr.
tegen 624.000 kilogr. in het voorafgaande vijf-
jarige tijdvak 1891/95. De uitvoer had plaats
naar de volgende landen:
1898 !899
Nederland .. 680.000 308.000
1900
249.000 kilo
Oostenrijk.. 83.000
Overig Europa 82.000
114.000 83.000 „
„ 1896/1900 4.600.000 8.154.000 —
37.000 24.000
Singapore .. 26.000 156.000 245.000 „ 1876/1900 60.400.000 33.744.000 44.030.000
Japan .... „ De Gouvernements en particuliere invoeren bij
21.000 55.000 20.000
Elders ....
1.000 4.000 5.000 „ van ƒ40.030.000 weder naar Nederland terug-
Terwijl de uitvoer van indigo naar Europa dus
belangrijk afnam is de uitvoer naar de Straits,
en tijdelijk ook naar Japan, aanzienlijk toege-
nomen.
Katoen en Gambir zijn voor het handels-
verkeer van Indië met Europa van geen belang,
want beide artikelen vinden alleen afzet in de
Straits en in China. Daarentegen geschiedt de uit-
voer van Cacao nagenoeg geheel en van Kapok
grootendeels naar Europa, en van beide artikelen
neemt de uitvoer vrij geregeld in omvang toe.
De uitvoer van cacao bedroeg in:
1896 885.000 kilo, waarvan 662/m. naar Ned.
1897 882.000 „ „ 718 „ „ „
1898 974.000 „ „ 869 „ „ „
1899 1.089.000 „ „ „ 916 „ „
1900 1.342.000 „ „ „
1.018 „ „
en van kapok in:
1896 2.771.000 „ „ I.IÓO „ „„ „
1897 2.410.000 „ „ 915 „ „
1898 3.154.000 „ „ 1.547 „„ „„ „„
1899 3.271.000 „ „„ 1.413 „ „ „
1900 4.013.000 „ 1.803
In- en uitvoer van specie. Zooals boven
reeds bleek vindt invoer van specie plaats zoo-
wel voor Gouvernements rekening als voor reke-
ning van particulieren, doch uitvoer van specie
voor rekening van den lande komt nooit voor.
De Gouvernements specie-invoeren bestaan alleen
uit specie-zendingen uit Nederland; maar hetgeen
door particulieren wordt in- en uitgevoerd omvat,
behalve de zendingen van en naar Nederland,
ook de specie, die langs allerlei kanalen uit het
tolgebied naar de omliggende buiten het tolge-
bied gelegen gewesten en plaatsen, meer bepaal-
delijk naar de Straits, wegvloeit en van daar
weder binnen het tolgebied terugkeert, omdat ons
zilvergeld alleen daar voor de volle nominale
waarde dienst kan doen. Het geldt hier dus een
eenvoudige cirkelloop van ons zilver binnen de
grenzen van den Maleischen archipel, die uit den
aard der zaak den voor het verkeer beschikbaren
muntvoorraad in onze bezittingen ongerept laat.
in tegenstelling met den invoer uit- en den uit-
voer naar Nederland, in verband waarmede die
voorraad zich uitzet of inkrimpt. Alleen de specie-
beweging tusschen moederland en kolonie, zoo-
wel die voor Gouvernements als voor particuliere
rekening, is mitsdien voor het verkeer van wer-
kelijke beteekenis, en hieromtrent nu blijkt uit
de officieele statistiek van de laatste 25 jaren het
volgende:
Gcuvernemenfs Particuliere
rekening rekening
Invoer Invoer Uitvoer
/ / /
1876/188037.500.000 3.560.000 18.080.000
1881/1885 1.300.000 1.000.000 3.500.000
1886/1890 12.000.000 21.030.000 —
1891/1895 5.000.000 18.450.000
elkaar hebben dus bedragen ƒ94.144.000 waar-
vloeide, en de muntvoorraad van Indië kan dus
geacht worden in de laatste vijfentwintig jaren
te zijn vermeerderd met p. m. ƒ54 millioen of
dooreen met ca. ƒ2 millioen per jaar, daarbij
buiten rekening latende de betrekkelijk geringe
hoeveelheden zilvergeld, die van Singapore en
Penang nu en dan via Londen naar Nederland
terugvloeien.
In de laatste jaren zijn voor particuliere reke-
ning ook zeer aanzienlijke bedragen aan gouden
muntspecie in Indië ingevoerd. Van gemiddeld
ƒ1.040.000 per jaar in de jaren 1891/1896 is die
invoer gestegen, in:
1897 tot ƒ 1.448.000 1899 ƒ6.086.000
1898 „ „2.139.000 1900 „3.350.000
hoofdzakelijk als een gevolg van den maatregel
der Javasche Bank om haren goudvoorraad te ver-
sterken, zoo met tienguldenstukken, die in hare
kelders zijn opgeborgen, als met Engelsche sove-
reigns, die zij als handelswaar bezigt, en die,
voor zoo ver zij niet door de inlandsche bevol-
king worden opgekocht, door mailreizigers en
Mekkagangcrs weder worden uitgevoerd, een uit-
voer waarvan de statistiek natuurlijk geen aan-
teekening kan houden. Op een enkele schaarschc
uitzondering na maakt die statistiek dan ook geen
melding van den uitvoer van gemunt goud.
Van ongemunt goud bedroeg de uitvoer:
ƒ46.000 ƒ128.000
in 1897 1899
„ 697.000
~ 1898 ~ 33-Qoo 1900
De in- en uitvoer van specie voor particuliere
rekening hangt uit den aard der zaak ten nauwste
samen met den loop van den wisselkoers op
Nederland en Engeland, de beide geldmarkten,
waarmede de omzettingen van den goederenhan-
del nagenoeg uitsluitend worden vereffend. Zoodra
het koersverschil grooter wordt dan de kosten op
specie-zendingen vallende, bedragen, wordt specie
aangevoerd of uitgevoerd, en die kosten zijn tegen-
woordig tot een zoodanig laag peil teruggebracht,
dat de koersafwijkingen reeds sedert ettelijke jaren
binnen betrekkelijk zeer enge grenzen beperkt
blijven, zooals uit onderstaand overzicht van de
koersnoteeringen voor 6 maanden dato bankwis-
sels op Amsterdam en 6 maanden zichtwissels op
Londen blijken kan.
 SCHEEPVAART EN HANDEL. 555

of hoeveelheid der voornaamste in- en uitvoer-

Amsterdam Londen artikelen door particulieren aangevoerd of ver-
zonden van of naar de verschillende landen of
Hoogste Laagste Hoogste Laagste plaatsen buiten Nederlandsch-lndië; maar in dat
overzicht wordt van sommige artikelen alleen de
waarde en van andere. artikelen alleen de hoe-
1891 99;'/-i IOI 12,05 II, 9 2 5 veelheid opgegeven, en het maken van eene reca-
1892 99'/- loi'/n 12,10 II,90 pitulatie van het totale waardebedrag is dus ondoen-
1893 IOO 102 1 /, 12,05 II,82 5 lijk, daargelaten nog dat in dat overzicht alleen
zijn opgenomen de invoerartikelen, waarvan de
1894 IOO IOI 1 /, I2,°5 11,90 algemeene invoer een waarde had van ƒ700.000
1895 IOO ioo5 /8 12,12 5 12,02 5 of meer, en de uitvoerartikelen, waarvan het
IOI 1 /, 5 waardebedrag niet meer dan ƒ 300.000 beliep.
1896 IOO 12,15 I2,02
Aan de aldus in de officieele handelsstatistiek
1897 ioo'/j IOI 1 /, 12,06'/, ",93 3 /4 bestaande leemte wordt intusschen tegemoet ge-
1898 iooVj IOI 1 /;, 12 — 11,90 komen door opgaven in de bijlagen van het Kolo-
1899 ioo3 4/ I02'/2 ",95 I 1,80 niaal Verslag, welke opgaven zonderling genoeg
heetcn ontleend te zijn aan de gegevens van die
1900 ioi 5 8
/ I02'/j n,86'/4 n,78 3/ 4 officieele handelsstatistiek, en met behulp van die
opgaven kon over de jaren 1896/1899 het vol-
Handel met verschillende landen. De gende overzicht van de herkomst en de bestem-
officieele handelsstatistiek bevat telken jare een ming der voor particuliere rekening in- en uit-
vergelijkend overzicht (tabel III) van de waarde gevoerde waardebedragen worden samengesteld:
nvoer van (i — 1000)

1896 1897 1898 1899

Nederland 46.659 49-4I9 54.488 54.762
Engeland 21.047 -9-300 19.312 20.993
Frankrijk 1.306 1.291 1-344 1.240
Duitschland 1.085 57° 1.202 2.036
Rusland 1.258 1.216 7°5 1.706
Amerika 3.543 4.125 3-472 2.742
Straits Scttlements 64.445 78.043 70.438 67.804
Saigon 444 2.218 2.664 3.466
China 5-547 5-335 3-5 J3 3-96 5
Australië 1.672 1.437 1.676 2.898
Elders 3.049 4.169 2.040 2.402
Uitvoer naar (a. b.)

Nederland 61.217 68.646 64.228 77.902

Engeland en Kanaal v/o.. . 9.999 10.050 14.067 15.426
Frankrijk 2-559 ï-753 3.209 5- 6 37
Oostenrijk 3.150 1.063 885 753
Port Said v/orders 19.935 16.192 22.449 12.430
Amerika i5'7 0 4 9-*73 12-375 36-259
Straits Settlements 46.634 48.466 48.648 61.678
China 14.931 20.540 26.918 16.604
Japan 79 767 1.671 2.300
Australië 3.362 3.520 598 1.185
Elders 6.727 10.953 7-7*5 5.081
Het aandeel van Nederland in het waardebe- den invoer als bij den uitvoer is het verkeer tus-
drag van den invoer gedurende deze vier jaren schen Nederl.-Indië en de aangrenzende gewesten,
was ca. 32 percent en in dat van den uitvoer meer in het bijzonder de Straits Settlements, wier
ruim 33 percent dooréén, terwijl het aandeel van aandeel bij den invoer ruim 43 en bij den uit-
Engeland respectievelijk niet meer dan l2'/ 2 en voer ruim 25 percent van het totaal bedraagt.
6 percent bedraagt. Met andere landen in Europa
is het verkeer van nog veel geringer beteekenis, Scheepvaart-statistiek. Omtrent de
en met betrekking tot Amerika is alleen de uit- scheepvaartbeweging van Nederlandsch-lndië kan
voerhandel derwaarts een niet onbeduidende factor. hier, met verwijzing naar hetgeen dienaangaande
Van overwegend belang daarentegen, zoowel bij in de voorafgaande bladzijden reeds ter sprake
556 SCHEEPVAART EN HANDEL.

kwam, met slechts enkele statistische gegevens en bij uitklaring naar:

worden volstaan. Dat verkeer heeft zich, zooals Nederland... 102 stoomers metende 599.154M-'.
bereids werd opgemerkt, in den loop der laatste Engeland
vijfentwintig jaren, in verband vooral met de
Duitschland..
18 132.552
94-Bgg
„
„
„
„„ „-
-
11
openstelling van
merkelijk gewijzigd,
het Kanaal
want
van
terwijl
Suez,
het
zeer
aantal
aan-
inge-
Frankrijk 6 39-993 „„ „ „
Amerika
klaarde schepen in 1876 bedroeg 7463 met een Britsch-Indië. 958 619.295
gezamenlijke inhoudsruimte van 2.294.187 M 3., Straits Settle- 50.420 „ „ „
daalde het in 1900 ingeklaarde aantal tot 5569
doch steeg de gemeten ruimte tot 5.211.755 M 3.,
ments 3024 2.423.388 „ „ „
China, Hong-
en tegen 7550 schepen metende 2.394.124 M3.
in 1876 werden in 1900 uitgeklaard 5727 sche-
kong
Japan
122 4Ó9.0g0 „ „„ „„
75-°oi
pen, te zamen 5.321.957 M metende. 3.

In deze totaalcijfers zijn ook begrepen de op

Australië
13
33 i84.g88 „* „ „
inlandsche wijze getuigde schepen en vaartuigen, Van de 5569 in igoo ingeklaarde schepen
behoorden te huis in:
wier aantal in 1876 bij inklaring bedroeg 4228
metende 131.621 M 3. tegen 1940 metende 177.802 Nederland... lig schepen metende 667.054 M3.
M 3. in 1900, en bij uitklaring in 1876 4413 me- Engeland 340 1.487-798 „ „ „„
tende 136.925 M tegen 1910 metende 182.572 M3. Frankrijk 27 gi.654 „ „
„„ „ „
3.

in 1900, blijkens welke cijfers de kleine vaartui- Duitschland.. 184 513.749

gen, waarvan de smalle handel zich bedient, gaan- Overig Europa 46 166.414 „ „
„„ „ „
deweg voor vaartuigen van grooter ladingsvermo- Amerika
.

..
11.371
„
2
gen hebben plaats gemaakt. Britsch-Indië 71 63.402 „
Straits Settle-
Van zeilschepen op Europeesche wijze ge- ments 3027 „ „ 912.098 „
tuigd werden ingeklaard: China 59 „ „ 23.397 „
in 1876 .. Japan „„ „ 55-438 „
„ igoo. 1813
bodems metende 937.14gM3. en 9
184 „ 171.902 „ „ Australië
Ned.-Indië...
7
1667 „ „„ 28.447
1.188.225
r,
„
en uitgeklaard:

..
terwijl van de in 1900 uitgeklaarde 5727 sche-
in 1876.. 1857 bodems metende 971.666 M en pen tehuis behoorden in:
„ 1900. 320 „ „ „
3.

195.442 Nederland... 124 schepen metende 685.119 M3.

terwijl het aantal stoomschepen bedroeg bij in- Engeland.... 359 „ „
1. 585.819 „
: „„ „
„~
klaring Frankrijk 27 91-654
in 1876 1322 stoomers metende 1.235.4 11 M3. en Duitschland.. 180 „ 502.300 „
„ 1900.. 3445 „ 4.862.051 „ „ Overig Europa 48
. „ „„
164.980
en bij uitklaring:
Britsch-Indië 70 „ 62.306 „
Straits Settle-
in 1876 1280 stoomers metende 1.285.531 M3. en ments 3167 „ „„ 940.800 „
„ ig00..3 4 g7 „ 4.943.943 „ „ China 36 „ 20.433
42.727 *
„„ „„ „
Van de in 1900 ingeklaarde 184 zeilschepen Japan 7
Australië
waren herkomstig
Nederland
van:
9 schepen metende 26.411 M3.
Ned.-Indië ... 11
1687 „
49-333 B
„
1. 172.973,

Engeland „ 7.608 „ „ Ten slotte zij aangeteekend, dat de in Nederl.-

„ „
2
Amerika 15 62.340 „ Indië tehuis behoorende koopvaardijvloot was
Singapore 130 „ „ 40.976 „ samengesteld als volgt:
1876 1899
terwijl van de 320 uitgeklaarde schepen bestemd Stoomschepen 45 104
waren naar: met. 40.495 M*. met. 109.612 M3.
Nederland 7 schepen metende 15.672 M Barken, brikken,
Engeland 3 „ 9.713 „ „ 3.
schoeners en

„„„
„ 50.266 „„
Amerika kotters 311 276
Singapore
14
266 34.840 „ met. 94.068 M3. met. 62.807 M*.
Australië 14 „ 54-232 „ Wangkans, toops
en andere vaar-
Het aandeel van de stoomschepen in de tuigen van meer
scheepvaartbeweging van 1900 bedroeg, bij in- dan 30 M3. in-
klaring van: houd 1028 195 1
Nederland... 108 stoomers metende 605.007 M3.
met. 60.835 M°- —**■ 10 7-53 Mo-s
Engeland... 26
Amerika „
„„ 178.637 „ „„ f te zamen 1384 vaart.
met. 195.398 M3.
2331 vaart.
met. 279.957 M*.
25.224
Britsch-Indië
Straits Settle-
4
16 „ 95-855 „ „ eene vermeerdering dus van ca. 70 pet. voor het

ments 3064 „ „ 2.855.419 „

aantal vaartuigen, doch van slechts 43 pet. voor
de inhoudsruimte.
China, Hong-
kong
Japan
S aigon
67
18
„„ „„ 286.395
116.099 „
n0.144 „
- In den loop van de laatste 25jaren is het scheep-
vaartverkeer derhalve in verhouding meer toege-
nomen dan de handelsomzet, want terwijl de aan-
Australië. ... 33
61 „
r,
„
n
389-909 „ gegeven scheepsruimte in 1900 tegenover 1876
 SCHEEPVAART EN HANDEL. 557

bij inklaring met 127 pet. en bij uitklaring met from official records gelooven, alles te wen-
122 pet. steeg, bedraagt de vooruitgang van den schen overlaat, terwijl de Gouverneur van Ceylon
goederenomzet voor particuliere rekening bij me- zijn rapport over igoo besluiten kon met de
n uitvoer te zamen (nml. ƒ266 millioen gemid- woorden: „The last ycar of the century was the
deld in 1876/1880 tegen ƒ373 millioen gemiddeld most prosperous in the history of the Island, and
in ißg6/igoo) slechts ca. 40 percent, een zeer was marked by affluence and progress". Moge de
natuurlijk gevolg trouwens van de daling der goe- tijd niet verre zijn, dat van de bezittingen van
derenprijzen in het algemeen, in verband waar- Nederland in den Maleischen archipel even gun-
mede voor een gelijk waardebedrag aan manufac- stig zal kunnen getuigd worden!
turen, suiker, enz. enz. eene in verhouding veel
grootere vervoerruimte dan een twintig of dertig-
tal jaren vroeger noodig is. Metdatal steekt de
Naschrift. — Op grond van tijdens het af-
drukken ontvangen mededeelingen kan aan het
vermeerdering van den handelsomzet van Ned.- voorafgaande nog het volgende worden toegevoegd.
Indië sedert 1875 zeer ongunstig af bij die van Havens en haveninrichtingen. Nadat
het moederland, waar het gezamenlijk waardebe- bij Gouv. besluit van 3 Februari 18gg Stbl. n°. 74,
drag van den invoer tot verbruik en van den uit- regelende de heffing van in- en uitvoerrechten in
voer uit het vrije verkeer van gemiddeld ƒ 1.197 de afdeeling Groot-Atjeh, het eiland Way van die
millioen per jaar in de jaren 1872/1876 in de heffing uitgesloten en de op dat eiland gelegen
jaren lßg7/igoo tot gemiddeld ƒ3.409 millioen haven van Sabang dus feitelijk vrijhaven gewor-
gestegen en dus met 185 percent vooruit gegaan is. den was, werd die haven bij Stbl. 1901 n°. 188,
Ofschoon in mindere mate zijn voor Nederl.- als haven voor den algemeenen handel openge-
Indië de uitkomsten van de handelsstatistiek even- steld, in het tolgebied opgenomen, terwijl de
eens weinig gunstig wanneer men die in vergelij- haveninrichtingen aldaar sedert 1 Januari 1898
king brengt met de beschikbare gegevens omtrent geëxploiteerd worden door de naaml. vennoot-
den handelsomzet van Britsch-Indië en Ceylon. schap „Zeehaven en Kolenstation Sabang", wer-
Voor particuliere rekening werd in Britsch-Indië kende onder directie van de Factorij der N. 11. M.
aan goederen alleen ingevoerd en uitgevoerd voor te Batavia met een kapitaal van ƒ 500.000, met
een waardebedrag van Rs. 987 millioen gemid- welke vennootschap de Regeering overeenkomsten
deld per jaar in de jaren 1876/78 en voor ge- heeft gesloten voor de levering van steenkolen
middeld Rs. 1757 millioen in de jaren i897/g8 en drinkwater en voor de bediening van het aan
tot en met ißgg/igoo, eene vermeerdering dus van het Departement van Marine toebehoorende 3000
78 pet., terwijl de handelsomzet van Ceylon, wat tons dok. Even als te Tandjong Priok en in de
den goederen in- en uitvoer aangaat, steeg van Emmahaven kunnen de schepen ook in de Sabang-
gemiddeld Rs. 106 millioen in de jaren 1875/1877 baai aan de daar aangelegde steigers hunne lading
tot Rs. 180 millioen in de jaren 1897/18gg, en lossen en innemen.
derhalve met 70 pet. vooruitging. Nu gaat eene Het boven medegedeelde over de prauwenveren
vergelijking van deze verhoudingscijfers met die te Batavia vcreischt in zooverre wijziging, dat het
van den loop van zaken op dit gebied in Nederl.- daar ter sprake gebrachte Tjuniaveer niet meer
Indië in zoo verre mank, dat daarbij een factor bestaat, daar het in 18S4 met het Bataviaasch
in het spel is, de waardevermindering van het Prauwenveer is samengesmolten. Daarnaast is sedert
ruilmiddel, die zich in Britsch-Indië en Ceylon, 1882 ook werkzaam het Nieuwe Prauwenveer, dat
doch niet in Nederlandsch-Indië, dank zij de daar een prauwruimte van 808 koyangs ter zijner be-
gevolgde muntpolitiek, heeft doen gevoelen, en schikking heeft, tegen 1025 k. aan het Batav.
zeer wel mogelijk is het zelfs, dat ten slotte de Pr.veer toebehoorende. Er bestaat ook nog een
vooruitgang van den handelsomzet in de beide Binnenprauwenveer uitsluitend voor het vervoer
Engelsche bezittingen niet zoo veel zal verschil- met open prauwen (prahoe papan) door het Kanaal
len met hetgeen in dit opzicht in Nederland', van Batavia naar Tandjong Priok, waarvan schier
Oost-Indische bezittingen valt waar te nemen; uitsluitend door Chineezen gebruik wordt gemaakt.
maar dit alles daargelaten, kan eene vergelijking
van de uitkomsten der handelsstatistiek van Ned.- Groothandel en tusschen hand el. De in
Indië met die van Britsch-Indië en van Ceylon den loop van igoi schromelijk toegenomen fail-
juist daarom zoo leerzaam zijn, omdat voor Britsch- lissementen van Chineesche tusschenhandelaren
Indië het zwaartepunt van zijne economische ont- (te Soerabaja alleen is het gezamenlijk passief der
wikkeling gelegen is in de eigen cultures van de in gebreke gebleven Chineezen tot boven de
inheemsche bevolking, en Ceylon's economische f2l/ï millioen gestegen) hebben op initiatief van
toestand grooteudeels beheerscht wordt door de de te Batavia gevestigde firma Maintz en Co. eene
aldaar tot grooten bloei gekomen landbouwnijver- beweging doen ontstaan, ten doel hebbende de
heid van Europeesche ondernemers. In beide rich- afschaffing van het van ouds gehuldigde crediet-
tingen blijft voor Nederlandsch-Indië nog veel te stelsel en de invoering door geheel Nederlandsch-
doen overig, zooals steller dezer regelen o. a. lndië van contanten verkoop, op zoodanigen voet
omstandig uiteenzette in zijn in 1883 te Batavia dat de handelsomzet, even als dit in China zelf
uitgegeven geschrift De handel van Java ge- allerwcge het geval is, uitsluitend op gereed geld
durende de laatste acht jaren, en zonder bij verkoop en levering zal gegrond zijn. In hoe-
zich thans te mengen in den nu laatstelijk aan ver die beweging tot het gewenschte doel leiden
de orde gekomen strijd over de voorkeur die aan zal, moet de tijd nog leeren.
het eene of het andere stelsel behoort geschon- De aldus op het gebied van den invoerhandel
ken te worden, acht hij het niet te onpas er ten aangebonden strijd tusschen de Europeesche groot-
slotte aan te herinneren, dat de economische toe- handelaren en de Chineesche tusschenhandelaren,
stand van Britsch-Indië, mag men het onlangs vindt in zekeren zin een tegenhanger in het op-
verschenen geschrift van William Digby, „Pros- treden van Chineezen als mededingers van de
perous" British-India: a revelation Europeesche handelshuizen op het gebied van
558 SCHEEPVAART EN HANDEL.
den uitvoerhandel, inzonderheid op dat van den
suikeruitvoer, want als zeker kan worden aange-
nomen, dat van de 2.720.000 pikols suiker die
in 1901 van Java naar Hongkong zijn verscheept,
p. m. 1 millioen pikols voor Chineesche rekening
derwaarts zijn verladen. Het wordt door velen
niet onwaarschijnlijk geacht, dat het meer en meer
op den voorgrond treden van de op Java geves-
tigde Chineezen als groothandelaars, ook als im-
porteurs van rijst, verband houdt met het vrij
komen van kapitalen, die tot dusver in de opium-
verpachtingen emplooi vonden, maar door de in-
voering van het regie-stelsel thans op dit gebied
geen aanwending meer vinden kunnen, en aan
dezelfde omstandigheid wordt het door sommigen
ook toegeschreven, dat de Chineezen zich tegen-
woordig meer dan vroeger op de van 's lands
wege uit te besteden boschperceelen werpen, en
daarbij schier alle concurrentie met Europeesche
gegadigden onmogelijk maken.
Litteratuur: Mr. J. A. van der Chijs, Plakaat-
boek van Nederlandsch-lndië, 1602—1811, 16
deelen, met het als 1 7U deel daaraan toegevoegde
voortreffelijk systematisch register; D. van Hogen-
dorp, Berigt van den tegenwoordigen toestand der
Bataafsche bezittingen in Oost-Indien en den han-
del op dezelve (1800); —G.K. van Hogendorp, Ver-
handeling over den Oost-Indischen handel, Amster-
dam 1801; — G. K. van Hogendorp, Memorie
over den tegenwoordigen staat van den handel
en de cultuur in de Oost-Indische bezittingen
van den Staat, Amsterdam 1801; — Staatkun-
dige beschouwing gegrond op de statistiek van
Neerlands handel, nijverheid en scheepvaart in
Nederlands-Indië, 'sGravenhage 1850; —
Mijer, Over het openstellen van kusthavens voor
Mr. I.
den algemeenen handel in Nederlandsch-lndië,
's Gravenhage 1859; — I. D. Kruseman, Het
openstellen van havens op Java, Borneo en Suma-
tra, 's Gravenhage 1859; — Hendrik Muller Szn.,
De Nederlandsche katoennijverheid en het stelsel
van bescherming in Nederlandsch-lndië, Rotter-
dam 1857; — Mr. J. 11. M. Mollerus, Geschied-
kundig overzicht van het handelsstelsel in Neder-
landsch-lndië, Utrecht 1865; — Mr. O. van Rees,
Geschiedenis der koloniale politiek van de Repu-
bliek der Vereenigde Nederlanden, Utrecht 1868;
Dr. R. Sonndorfer, Handel und Verkehr mit Nie-
— rig afgebroken wordt, kan men aan de oppervlakte
derlandisch-Indien, Wien 1884; — voorts de in
verschillende tijdschriften verspreide opstellen over
scheepvaart en handel in en met Indië, waarvan
een volledige opgaaf te vinden is in de bekende
Repertoria van Hooykaas en Hartman; —de door
G. F. de Bruyn Kops systematisch bewerkte han-
dels • en scheepvaartstatistiek van Java en Madoera
—
van 1825 tot en met 1865, die te Batavia het
licht zag; en eindelijk de verslagen van de in
Indië gevestigde Kamers van Koophandel en
Nijverheid. N. P. V. D. B.
SCHELPDIEREN (CONCHIFERA). Bia of
Krang, Mal. Weekdieren, wier lichaam ingeslo-
ten ligt binnen twee schalen of kleppen, een
rechter en een linker, die aan de rugzijde bewe-
gelijk met elkaar verbonden zijn door middel van
een bruinen, elastischen band, terwijl op de schelp-
rand daar ter plaatse meestal tandjes staan op de
eene klep, die aan groefjes op de andere klep
beantwoorden en te zamen „het slot" vormen.
Deze groep wordt daarom ook wel met den naam
tweekleppige weekdieren (Mollusca bival-
via) bestempeld. Ten gevolge van de elasticiteit
— SCHELPDIEREN.
van den slotband zal de schelp, in toestand van
rust, dus altijd eenigzins gapen; het sluiten ge-
schiedt door tusschenkomst van één of twee spie-
ren, die dwars door het lichaam van de binnen-
zijde van de eene klep naar de andere loopen
en van welke men de inplantingsplaatsen als glin-
sterende plekken op de binnenzijde der schelp
kan herkennen. Tegen deze binnenzijde der schelp
ligt de zoogenaamde mantel, een soort huidplooi,
die van de rugzijde van het weekdier langs de
rechter- en linkerzijde afdaalt, zoodat het lichaam
daardoor omgeven wordt, evenals een boek door
zijn band. De schelp is opgebouwd uit een orga-
nische zelfstandigheid, conchiolinc genaamd, waarin
zich kalkzouten (hoofdzakelijk koolzure kalk) heb-
ben afgezet. Aan den buitenkant wordt zij gedu-
rende het leven bedekt door een olijfkleurige
opperhuid, bij sommigen dun en doorschijnend,
bij anderen dik en ondoorzichtig, die haar tegen
nadeelige uitwendige invloeden beschermt; waar
deze opperhuid begint te ontbreken, ziet men dan
ook door het koolzuur-houdende water de schelp
aangetast, zooals b. v. aan den top van vele zoet-
water-schelpen zichtbaar is. De groei van de schelp
geschiedt door afzetting zoowel van nieuwe stof
langs den rand, waardoor dus haar oppervlak ver-
groot wordt, als tegen den binnenkant, waardoor
zij in dikte toeneemt. Deze binnenste laag, die
op het geheele buitenoppervlak van den mantel
wordt afgescheiden, vertoont dikwijls een paar-
lemoerachtigen glans, welke zijn oorzaak heeft in
fijne golvingen, welke de op elkaar liggende, ge-
plooide, dunne laagjes vertoonen. Hoe dunner en
doorschijnender deze laagjes, hoe schooner de
paarlemoerglans is, en dit verschil zou de reden
zijn, waarom de paarlen van zee-schelpdieren
't winnen in glans van die van het zoete-water;
want ook de paarlen zijn uit dezelfde
opgebouwd (zie PAARLOESTERS). De afschei-
lagen
ding van de kleurstoffen, waarmede de meeste
zee-schelpen zijn versierd, heeft alleen langs den
mantelrand plaats; ook allerlei oneffenheden van
de schelp, bulten, stekels enz. ontstaan op deze
plaats. Dat de groei der schelp niet altijd gere-
geld doorgaat, maar tengevolge van het ongun-
stige jaargetijde of van andere oorzaken soms langdu-
van vele schelpen waarnemen, waar de gedurende
opeenvolgende perioden gevormde afzettingen door
duidelijke lijnen van elkaar gescheiden zijn, even-
als zulks bij de jaarringen van het hout het geval is.
De schelpdieren missen een kop en de werk-
tuigen van het gevoel en het gezicht zijn langs
de randen van den mantel geplaatst, die daar ter
plaatse dikwijls met talrijke voeldraden, soms ook
met een groot aantal oogen voorzien is (Kam-
schelp). Bij de meeste soorten vergroeien de beide
mantelhelften gedeeltelijk, vooral in het achterste
gedeelte van het lichaam, evenwel op die wijze,
dat er altijd nog één of twee openingen over-
blijven. Door de onderste dezer openingen wordt
het water voor de ademhaling ingezogen en deze
heet daarom ademgat, terwijl de bovenste aarsgat
genoemd wordt, wijl daardoor het verbruikte water
met de excrementen wordt uitgestooten. Bij zulke
schelpdieren, die zich diep in den grond of in
andere voorwerpen plegen in te graven, worden
die openingen tot lange buizen, adembuizen (S i-
phonen) genoemd; waar deze voorhanden zijn,
kunnen de schelpkleppen natuurlijk niet dicht
tegen elkaar aansluiten, maar zijn uitééngebogen,
 SCHELPDIEREN.
gapen (Strandgape 1). In de ruimte tusschen
het lichaam en den mantel, de mantelholte, lig-
gen gewoonlijk ter weerszijden twee plaatvormige
kieuwen; daarom worden de dieren dezer groep
ook wel plaatkieuwige weekdieren (Moll.
lamellibranchiata) genoemd. Evenals de slakken
bezitten bijna alle schelpdieren langs de buikzijde
van het lichaam een voet, die niet, zooals bij
eerstgenoemde groep, de Gastropoda, zoolvormig,
maar zijdelings samengedrukt, bijlvormig is, waarom
zij tegenwoordig algemeen Pelecypoda genoemd
worden. Met dezen voet kunnen zij niet alleen
kruipen en zich springende bewegen, maar hij
kan ook als een bevestigingsorgaan dienst doen,
daar hij aan de onderzijde een groeve bezit, waarin
talrijke Miertjes uitmonden, die een kleverige, in
water verhardende stof afscheiden, welke in draden
uitgetrokken wordt; met behulp van talrijke zulke
draden, te zamen „de baard" vormend, kan het
dier zich voor anker leggen (Mossel). Alle
schelpdieren leven in het water en het meeren-
deel in zee; vooral de Indische Oceaan bevat een
groot aantal soorten, waaronder er vele zijn, die door
hun grootte, vorm of kleurenrijkdom zich onder-
scheiden. De Oesters (Ostrca) zijn in den Indi-
schen archipel door eenige soorten vertegenwoor-
digd, die zich vasthechten aan de in het water
hangende takken van de mangrove-boomen en
daarom ook wel boom-oesters genoemd worden.
De vlakke, dunschaligc O. parnsitica (tiram ba-
saal', of— akkar) buigt zich met een der klep-
pen om de takken heen en groeit op die wijze
vast; daarentegen hecht zich de geplooide O.
folium met uit den schelprand ontspringende uit-
steeksels vast. Men treft haar dikwijls aan op
fuiken (se 10), die eenigen tijd in zee gestaan
hebben, waarom zij ook wel sero-oester genoemd
wordt. Bij de kam schelpen (Peeten, bia sissir
Mal.) zijn de beide kleppen waaiervormig, straals-
gewijs geribd en bij het slot met oorvormige zij-
stukken voorzien; zij kunnen door de schelp snel
open en dicht te klappen niet alleen vlug door
het water zwemmen, maar zelfs daaruit springen
of vliegen (bia terbang). De paarlemoersc hel-
pen of paarloesters (zie aldaar) zijn van bui-
ten geschubd, meest groen met witachtige stralen,
van binnen paarlemoerachtig met groenen, gelen of
zwarten randzoom. Verwant met deze is de pool-
sche hamer {Mulleus vulgaris, bia kris Mal.),
met schijnbaar twee lange, smalle ooren aan het
slot en een lang gerekte schelp, als de steel van
een hamer. Van de Mosselen (Mytilus, astts-
seng Mal.), met hun verlengd driehoekige schelp,
die geen paarlemoerlaag van binnen bezit, noe-
men wij slechts de groenachtige M. smaragdmus.
Veel grootere schelpen, van binnen wel met een
paarlemoerlaag voorzien, hebben de naverwante
Steekmossels (Pinna, bia mantsjado Mal.);
evenals de voorgaande hebben zij een sterk ont-
wikkelden baard, van welks zijdeachtige, goudkleu-
rige draden in Italië zelfs handschoenen vervaar-
digd worden.
De in zoetwater levende Stroommossels of
Najaden (Unio) spelen in den Indischen archi-
pel een veel minder beteekenende rol dan op
het vasteland van Azië, wat moet worden toege-
schreven aan het eilanden-karakter van 0.-Indië
en de daarmede samenhangende geaardheid der
rivieren. Van de groote Soenda-eilanden schijnt
Celebes in het geheel geen Unio's te bezitten;
op Java komt de Kidjing (Unio froductior) voor.
— SCHILDERKUNST. 559
De Kok hanen (Cardium, Kerang) hebben
een gewelfde schelp, met sterke, knobbelige of
stekelige ribben, wier uiteinden langs de randen
in elkaar grijpen; met hun grooten, knievormig ge-
bogen voet kunnen zij zich springende voortbe-
wegen.
Aan deze sluit zich de groep der Cyrena's, die
de eigenlijke zoetwater-schelpdieren van den Indi-
schen archipel omvat. Het geslacht Batissa, dat
op 't vasteland van Indië zeer spaarzaam verte-
genwoordigd is, komt in betrekkelijk groote soor-
ten, wier schelpen van binnen violet zijn, op ver-
schillende eilanden voor: Batissa javanica, Soend.
toë. De echte Cyrena's zijn in tal van weinig
scherp begrensde soorten over den geheelen Indi-
schen archipel verspreid, voornamelijk in 't kust-
land, dicht bij zee, dikwijls in brak water; hier-
onder behoort de C. coaxans (Bia kodok, zie
aldaar), van welke Rumphius vertelt, dat zij goed
zijn om te eten, als men ze vooraf een halven
dag in zoet water legt, opdat ze 't meeste zand
uitspuwen. De kleinste schelpen dezer groep be-
hooren tot het geslacht Corbiculn, in W.-Java
remis, op Sumatra ramis genoemd.
De Tr'niacna's of doopvontschelpen (zie
aldaar), die door hun sterke, straalsgewijs verloo-
pende ribben aan Cardium herinneren, worden
slechts in den Indischen en den Stillen Oceaan
aangetroffen; zij liggen met den top hunner reu-
zenschelp in het koraalzand gedoken, terwijl de
opening bovenwaarts gekeerd is, zoodat de bont-
gekleurde mantelranden zichtbaar zijn.
De laatste afdeeling der schelpdieren omvat de
,
Pkoladen of boo rschel p en gekenmerkt door
het bezit van lange adembuizen en een sterke
vergroeiing der mantelranden, zoodat het dier als
't ware in een wijden zak ligt besloten; zij leven
in eigen gegraven gangen in den bodem, of in
allerlei harde voorwerpen. De mes-vormige Solen,
cappang Mal., heeft een langgerekte schelp, waar-
van boven- en onderrand evenwijdig loopen; met
hun sterken, cylindrischen voet, die van voren eikel-
vormig is aangezwollen, boren zij zich in den
zeebodem. De paalworm (zie aldaar) is een
pholndc met heel kleine schelp, die slechts een
gering gedeelte van het lichaam bedekt; wel
scheidt ook het overige naakte deel van den buis-
vormigen mantel een dunne kalklaag af, waarmede
de binnenkant van het boorkanaal bekleed wordt,
maar deze staat met de eigenlijke schelp niet in ver-
binding. Verwant met dezen dwergvorm is Cyphus
arenaritts, die in het zand tusschen de wortels der
mangrove-boomen, reusachtige kalkkokers maakt,
soms IM. lang en ï c.M. breed. Maar de meest
afwijkende vorm vertoont de in den Ind. Oceaan
levende Gieter-schelp (Aspergillum), wier
schelpbuis van voren wordt afgesloten door een
zeefvormige plaat, omgeven door een krans van
buisjes, terwijl het achtereinde verscheidene kraag-
vormige plooien vertoont. R. 11.
Litteratuur: Alb. Mousson, Die Land- und
Süsswasser-Mollusken von Java; M. M. Schepman,
On a collection of shells from the Moluccas, Notes
from the Leyden Museum, vol. XV ; idem, The
Mollusca of the Dutch Scientific Bornco-Expedi-
tion, ibidem, vol. XVII, pis. 2, 3 and 4; E. von
Martens, Süss- und Brackwasser-Mollusken des
Indischen Archipels, Zoolog. Ergebnisse einer Reise
in N. 0.-Indien von Max Weber, Bd. IV.
SCHILDERKUNST. In den rechten zin des
woords, is zij niet zoo gemakkelijk in onzen Archi-
560 SCHILDERKUNST.

pel aan te wijzen. Toch leven er wel de elemen- koning van Java" (Madjapait), welke, onder andere
ten die haar moeten voortbrengen; teekentalent, geschenken, óók meebracht: „een doek zoo lang
vooral op Bali; en kleurgevoclighcid, op meer als een beirami'), waarop geschilderd waren al
dan een eiland in onze Oost. Op Bali wordt dan zijn veldslagen met zijn wagens met houten kastee-
ook meer bepaald schilderkunst aangetroffen; ter- len door paarden getrokken, en olifanten gewa-
wijl elders een dekoratief beschilderen te pend met dergelijke kasteelen, en de koning in
vinden is. die wagens met vier vlaggen, en geschilderd met
Toch moet weleer Java, vóór de komst van zijn gevolg, en ieder ding afzonderlijk, en zoo
den Islam, zijn schilderkunst hebben gehad. Reeds natuurlijk dat het niet beter kon" 2).
Raffles (History of Java, 1817, I, bl. 473) merkte Verder vertelt Buddingh — die het op reke-
van de Javanen op: „They have a tradition, that ning van „de traditie" stelt
the art of painting was once successfully culti-
— in zijn Neêrlands
Oost-Indië, I (1859), bl. 325, hoe, onder den
vated among them, and a period is even assigned voorlaatsten Bia Widjaja van Madjapait, „de kei-
to the loss of it; but the tradition does not seem zer van China had vernomen, dat er een groot
entitled to much credit". Maar dezelfde Raffles schilder aan het hof van Modjopahit leefde,
had ook reeds te voren uit de Radja Kapa-kapa, en verzocht Browidjoijo om hem dien schil-
een geschrift dat in oorsprong tot den tijd van der toe te zenden". Aan welke bron hij dit eigen-
Madjapait teruggaat, vertaald, hoe een man van lijk ontleende, blijkt niet. Oud-Jav. woorden als
rang, behalve kennis van letterkunst, muziek, tijd- „ranggadjiwa" en „tjitrakara", cLi. schilder,
rekening, en taal, óók op de hoogte moest zijn kunstschilder, bewijzen echter dat zulke be-
van 10 bedrijven of handwerken, van wdke tien weringen niet uit de lucht gegrepen zijn. En mis-
allereerst genoemd wordt het njoengging of schien is wel het „loekis" (•= toelis) in het merk-
schilderen (ib., bl. 255). waardige Soendasche hs. van 1440 Caka = 1518
Inderdaad, de djoeroe soengging (Jav.), A. D., door Holle in uittreksel vertaald (Tijdschr.
pënoelis (Mal.), de „fijnschilder" of kunstschil- Bat. Gen. XVI, 1867, bl. 457), niet terug te geven
der moet in het Hindoesche Java een persoon met „batikker", zooals Holle deed, doch met
van zekere beteekenis zijn geweest, zijnerzijds „schilder"; bij hem, zegt de tekst, moest men
aansluitend bij wat in Voor-Indië aan werkelijke terecht voor de kennis van verschillende patro-
schilderkunst leefde, waarvan nu nog de fresco's nen, waarvan 9 met name genoemd worden.
der grotten van Adjanta (N.O. van Bombay) het Slechts zelden krijgt men op Java nog antieke
meest sprekend getuigenis zijn l); terwijl ander- beschilderde papieren, voor de wajang bèbèr be-
zijds, wat tegenwoordig op Bali nog leeft, een stemd, te zien. Zij zijn van de breedte van „papier
voortzetting is van hetgeen vroeger Java bezat. sans fin", en ettelijke meters lang, door op mekaar
Dat op Java weleer zekere schilderkunst bloeide, klopping van den boombast verkregen. Slechts
blijkt uit afdoende historische getuigenissen. In ééns zag schrijver dezes zulk een antiek tafereel;
het Chin. reisverhaal Ying-yai Shêng-lan van Ma bij de besnijdenis van den Kroonprins van Jogja
Hoean, verschenen in 1416, en door Groeneveldt in Sept. 1889, tijdens de generale opkomst der
vertaald voorzoover ons Indië betreft, wordt over inlandsche ambtenaren ter eere daarvan („maka-
het toenmalige rijk van Madjapait o. a. verteld: djangan"), werd in de pondok van den Regent
„There is a soit of men who paint on paper van Goenoeng Kidoel vertoond de als poesaka
men, birds, animals, insects and so on; the paper vereerde wajang bèbèr uit de desa Gelaran,
is like a scroll and is fixed between two woo- onder zijn gebied. De voorstelling van dit zeer
den rollers three fect high; .... The man squats oude en fraaie papier-schilderij had plaats zonder
down on the ground and places the picture before eenige muziek-begcleiding, en met zeer zachte
him, unrolling one part after the other and turning stem van den dalang. De wajang-bèbèr-prenten
it towards the spectators, whilst in the native die onze musea bezitten, zijn daarentegen moderne
language and in a loud voice he gives an expla-
nation of every part" 2). We hebben hier de ouder-
makelij 3 ).— Het beschilderen van leêren en
houten wajang-poppen tegenwoordig op Java, met
wetsch-Javaansche wajang bèbèr, die een ge- kleuren „vermengd met een fijn soort lijm" (zie
schilderd breed vlak van dalocwang (papier van De Does, Tijdschr. Bat. Gen. XXXVI (1893),
gloegoe-boombast) 3 ) vereischt, waarop de verschil- bl. 95—96), is meer ververij dan schilderkunst.
lende episodes afgebeeld staan, die de dalang Desgelijks de vrij veel voorkomende gekleurde
verklaart. Dat dit schilderkunst met lijmvcrf Jav. wajang-poppen op papier, waarvan o. a. het
was, zal zoo dadelijk blijken. Ethnogr. Museum te Rotterdam (n°. 456) een
Een niet minder authentiek bericht dateert van heden boekband bezit met 384 vrij grove karoetjil-
bijna een eeuw later, 1 511, en ook uit Madjapait. figuren; hoewel daarbij nog een zeker teekenkunst
Kort na de definitieve verovering van Malaka tot haar recht komt, die echter geheel aan den
door de Portugeezen (15 Aug. 1511), kwamen uit leiband blijft der geijkte wajangpop-voorstelling.
verschillende streken afgezanten van inlandsche Een der beste overblijfsels van de schilderkunst
vorsten naar den zegevierenden Albuquerque, om tegenwoordig op Java is te vinden bij de djoeroe
hem hulde te brengen; daaronder was ook een
gezant van den nog heidenschen „voornaamstcn 1) Een gewoonlijk met meekrap rood geverfd
lang doek, weleer veel vervaardigd in Cambay
1) Zie de kostbare uitgaaf van J. Griffiths en omstreken (Voor-Indië).
„The painting in the Buddhist cave-tentples 2) Castanheda, lIIC boek (i e cd. Coimbra,
of Ajanta", Londen 18g6—97, 2 dln. fol. 1552), herdruk Lissabon 1833, bl. 218, in cap.
2) Notes on the Malay Archipelago and 62. Foutief verklaard en foutief aangehaald in
Malacca, compiled from Chinese sourees, 1876, Veth's Java, 2-1' cd., I (1896), bl. 262 en noot 1.
bl. 53. In Verh. Bat. Gen., dl. 39. 3) erg- hierover Dr. Hazeu's „Bijdrage tot
3) In deze Encycl. I, bl. 585, ie kol. heet de kennis van het Jav. tooncel", Leiden 1897,
het foutief g 1 o e g a. Dit is een heel ander gewas. bl. 72.
 SCHILDERKUNST.
soengging (of penjoen gging) der kratons
van Solo en Jogja, vooral Solo; hof-schilders,
die de scheeden en gevesten van kostbare krissen
beschilderen met fijne blad- en andere ornamen-
ten in teedere kleuren, met lijmverf op het hout
gehecht, zooals Bali niet smaakvoller zou kunnen
maken. Een mooi staal van deze soort was door
11. M. de Koningin ingezonden op de i° Groep-
Tentoonstelling der Vereen. „Oost en West", Mei
1900; n°. 2 van den Catalogus; een kris, door
Pakoe Boewana X in ± 1895 geschonken; hier
was het schilderwerk (soenggingan; de Cat.
zegt foutief „soengigan") gecombineerd met het
bekende, door de Vorsten gereserveerde „rood-
verlakt" (kemalon abang).
Van de oude, nu in hoofdzaak verdwenen, schil-
derkunst der Javanen op dalocwang, is het tegen-
woordige lijmverfschilderen der Balmeezen op doek
en hout de voortzetting. Naar een persoonlijk op
Bali gemaakte notitie is de techniek daar aldus:
men neemt antjoer (heenderen-lijm in dunne
blaadjes, waarvan de beste soort uit Java komt),
weekt die in water, wrijft ze met wat water en een
beetje kalk tot een verdunde brij, en voegt er de
verlangde verf (meest Chineesche pocderverf) bij;
de teekening moet eerst op doek of op hout met
potlood zijn aangebracht, en daarna met man gsi
(inlandschen inkt, gemaakt, volgens een oudja-
vaansch recept, van lampoliezwartsel 4- lak -)- loog
van den kepoh-boom)') zijn nagetrokken; is het
doek, dan moet dit bovendien vooraf met ketan-
pap gedekt zijn. Op de nu aanwezige teekening
wordt, met lijmverven van verschillende kleuren,
de beschildering aangebracht.
Aldus ontstaan die talrijke Balineesche schilde-
rijen op doek, de langsé's of gordijnen, de
paleli n tangan's of doeken met kalendarisch-
voorspellende voorstellingen, en dergelijke, die
dienst doen bij het versieren van verbrandings-
toestellen, het omgeven van bedsteden, enz. Aldus
ook de veel voorkomende polychromie op hout,
die van tijd tot tijd zich veredelt tot werkelijke
schilderkunst. De meeste doeken brengen het niet
verder dan tot een merkwaardige, maar schreeu-
wende voorstelling in kleuren en zwarte omtrek-
lijnen van de gewone Balin. wajang-achtige pop-
pen, vaak door bijgevoegde letters nader verklaard;
's Rijks Ethn. Museum bezit er zoo verscheidene.
Een werkelijk fraai geschilderd doek zag ik in
Nov. 1888 in 't bezit van den controleur te Djem-
brana. Het met verven bedekken der Balineesche,
meest uit hout vaardig gesneden beelden, waarbij
veel goud en rood en groen en zwart, bederft
echter voor ons oog door harde kleuren het goede
effect wat het oorspronkelijk snijwerk had. Doch
het schilderen op effen houten vlakken, vooral als
versiering van tempelsieraden of tempelwanden,
reikt veelal hooger; een mooi bleek schilderij kan
men zien op den zuidelijken achterwand van de
bale-agoeng in den desa-tempel te Singaradja;
een prachtig teer beschilderde „pangogongan"
(draagstoel voor goden) trof mij in den onaan-
zienlijken desa-tempel te Bandjar Mala, even be-
W. Singaradja. Hier is werkelijke kunst te genieten.
Onder het legaat—Van der Tuuk bezit het Le-
gatuni Warnerianum (Univ.-Bibl.) te Leiden als
n°. 823 een allermerkwaardigste verzameling van
1) Zie een oud-Jav. recept voor 't maken van
inkt, medegedeeld door Dr. Brandcs, in Tijdschr.
Bat. Gen. XXXII (1888), bl. 438—440.
111
— SCHILDPAD. 561
307 platen, deels alleen teekeningen in zwart,
grootendeels echter met dunne lijmverf gekleurd,
die zeker van het Balin. teekentalent een goed,
hier en daar verrassend overzicht geven ; de schil-
derkunst is daarin zwakker. Een mooi schilderij
in hout bezit 's Rijks Kthn. Mus. in Ser. 366
n°. 1, met den in staatsie tronenden Ardjoena als
hoofdfiguur, belaagd door duivelsche machten, her-
innerend aan de verzoeking van Boeddha; een
stuk, in 1883 van den heer Van der Keilen aan-
gekocht, waarschijnlijk vroeger een gedeelte van
een tempelwand.
Buiten Bali mag alleen nog van decoratief
schilderwerk worden gesproken. De daarvoor
onmisbare klcurgevocligheid uit zich in andere
richting op Java in de Vorstenlandsche batik's
(kam sogan), in den Timor-archipel bij de prach-
tige met ikatten verkregen katoenen weefsels, op
Bali weer en op Atjeh vooral in de rijke zijde-
weefsels. Doch op Halmahera, vooral aan de
Noord-Oostkust, treffen we onmiddelijk decoratief
beschilderen aan, van groote distinctie. Ook hier
weer is het materiaal, evenals vroeger op Java,
de primitieve foeja of geklopte boombast. In
tecre gele en bruine tinten, deels herinnerend
aan de soga-kleur der Vorstenlanden, en vrij strenge
patronen, worden hier dingen gemaakt die een
feest zijn voor het oog. Mooie stukken bezat de
voormalige Ind. Instelling te Delft, in haar Eth-
nologische Verzameling, o. a. Nos 3202 en 3205,
resp. uit Galela en Tobelo. Dit Ternataansch Hal-
mahera, met Galela als centrum, schijnt wel het
beste voort te brengen van deze tot kunst zich
verheffende nijverheid. Dit is te opmerkelijker,
omdat b. v. in Midden-Celebes, waar de Toradja's
ook tallooze kleedingstukken van foeja beschilde-
ren, dit bedrijf niet verder komt dan tot schreeu-
wende kleuren en stijllooze ornamenten '). Eenige
zeer mooie Halmahera-stukken werden in verdien-
stelijke chromo-lithographie gereproduceerd als
n"s 40, 41 en 42 (deze prachtig!) van plaat VII,
en n°. 37 van plaat VI in Prof. Kiikenthal's „lm
Malayischen Archipel" (1896); de man, die, meer
dan Campen en De Clercq, oog heeft gehad voor
deze karakteristieke schoonheid, en terecht o. a.
zeide van Halmahera: „Die höchste künstlerische
Vollcndung bekunden die Rindenkleider" (bl. 162).
De wijze waaróp deze foeja-kleedij aldus mooi daar
beschilderd wordt, is echter tot nog toe ononder-
zocht gebleven.
Naast deze uitingen van werkelijke schilder-
kunst op Bali en Halmahera, mag men met
reden de woorden van Dr. Scrrurier uit 1883 over-
nemen, dat', „het bedekken met verf van de snij-
werken op Sumatra, of het beschilderen van de
schilden bij de Dajaks met fantastische voorstel-
lingen den naam van schilderkunst (niet) ver-
dient". (Cat. Kol. Tentoonstelling, Leiden 1883,
He Groep, bl. 287). G. P. R.
SCHILDLUIS. Zie RHVNCIIOTA.
SCHILDPAD. (Ecaillc, Fr.; Tortoise
shell, Eng.). De hoornschaal van sommige groote
schildpadden; belangrijk handelsartikel. Schildpad
heeft de eigenschappen van hoorn, doch is harder,
1) Verg. de mooie studie van Dr. N. Adriani
en Alb. C. Kruyt „Geklopte boomschors als
kleedingstof op Midden-Celebes en hare geogr.
verspreiding in Indonesië", met aanteekeningen
van Dr. J. D. E. Schmeltz, in Intern. Arch. f.
Ethnogr. XIV (1901), bl. 139 vlg.
36
562 SCHILDPAD.
— SCHILDPADDEN.
neemt bij het polijsten meer glans aan en laat
zich, warm en daardoor week gemaakt zijnde,
beter lasschen. De waarde berust voornamelijk op
de helderheid van kleur: een warm doorschijnend
geel met fraaie roodbruine vlekken is het meest
gezocht. Men onderscheidt in den handel Egyp-
tische schildpad (rood, zonder gele vlekken), West-
en Oost-Indische. Laatstgenoemde soort is verre-
weg de kostbaarste; zij wordt voornamelijk geleverd
door Chelone imbricata (zie KATONG).
SCHILDPADDEN (CIIELONIA). Deze orde
der Reptiliën (zie aldaar) neemt geen in het oog
vallende plaats in de dierenwereld van 0.-Indië in
en is aldaar slechts door een klein aantal soorten
vertegenwoordigd. Zondert men de in zee levende
vormen uit, dan zijn beoosten Java, Amboina en
Halmaheira geen schildpadden in den Maleischen
archipel aangetroffen behalve Chelodina novae
guiucac, in Nieuw-Guinea voorkomend en door
Dr. 11. ten Kate ook op Rotti gevonden. De
grootste vertegenwoordiger dezer groep is de lede r-
schildpad (Sphargis coriaccu), waarschijnlijk om
die reden katoeng of katong (zie ald.) ge-
naamd, wat in het oud-Jav. vorst beteekent; de Boe-
ginecsche tripangvisschers noemen haar ratoe. Zij
onderscheidt zich van alle overige schildpadden daar-
door, dat haar beenpantser, uit mozaïkgewijs naast
elkaar liggende beenplaatjes bestaande, niet met
de wervelkolom en de ribben is vergroeid; boven-
dien zijn haar ledematen tot echte vinnen gewij-
zigd, waaraan de nagels ontbreken. De gladde
huid vertoont op den rug zeven overlangs loo-
pende kammen, terwijl er op de buikzijde vijf
voorkomen. Zij wordt in alle zeeën, hoofdzakelijk
tusschen de keerkringen, aangetroffen, kan tot
2 M. lang worden en een zwaarte van 500 a
600 K.G. bereiken. Sal. Muller verhaalt, dat hij
in September 1834 te Padang een vrouwelijke
sphargis kreeg, wier schild 1,70 M. lang 0,82 M.
breed was. Ofschoon iets minder groot dan de
voorgaande, bereikt de groote zee-schildpad
(Chelone inydas), door de inlanders pinjoe of
penjoe genoemd, eveneens vrij belangrijke afme-
tingen, daar haar rugschild tot i,t M. lang wordt
en haar gewicht 450 K.G. bedragen kan. Zij heeft
evenals de katoeng vinvormige ledematen, van
welke evenwel de voorste met een nagel voorzien
zijn; bovendien zijn zoowel het schild, als de
kop en pooten met hoornplaten bedekt. Zij be-
woont alle zeeën van den tropischen en sub-
gordel en komt alleen aan het strand om eieren
te leggen. Ook in den Ind. archipel is zij niet
zeldzaam en een bekende legplaats aan de Zuid-
kust der Preanger is Panoemboh, ten Zuiden der
Wijnkoopsbaai, waar Dr. J. F. van Bemmelen
de eigenaardige wijze, waarop zij haar eieren
neerlegt, heeft waargenomen. Zij graven daartoe
met haar lange vinvormige voorpooten en korte
meer handvormige achterpooten een grooten kuil,
waar zij zelven midden in gaan liggen en maken
dan aan het achtereinde daarvan, met behulp der
achterpooten, een klein diep gat, waarin zij de
eieren leggen, ten getale van 50 tot 150. Is het
eieren leggen afgeloopen, dan schuift het dier
met de achterpooten het gat zorgvuldig dicht.
De derde in zee levende soort is de carct-
schildpad (Chelone imbricata), op Timor en
Rotti Keah, door de Papoea's van Lobo Sarab,
door de strandbewoners van Ceram Fcnoe ge-
noemd. Zij is veel kleiner dan de groote zeeschild-
pad, daar het grootste bekende schild 85 c.M.
lang is, en onderscheidt zich bovendien van deze,
evenals van alle andere soortgenooten door de
elkaar dakpansgewijs bedekkende hoornplaten van
het rugschild. Het zijn deze platen, die het welbe-
kende „schildpad" leveren, waarvan een vol-
wassen dier 2 tot 6 K.G. kan opbrengen; het
fijnste en duurste komt van Celebes, maar het
wordt op verschillende andere plaatsen van den
Archipel verzameld. Daar deze hoornplaten los-
laten, wanneer het dier aan de warmte van een
goed vuur wordt blootgesteld, wordt soms het
levende dier daarvan op die wijze beroofd; na
eenigen tijd in zee vertoefd te hebben, zouden
de platen dan weer opnieuw gevormd worden.
De 1 a n d- s c h i 1 d p a d d e n ( Testudinidae) zijn
echte landbewoners, met plompe pooten, wier
teenen tot aan het nagellid onbeweeglijk met elkaar
zijn vergroeid; zij hebben gewoonlijk een sterk
gewelfd schild, aan rug- en buikzijde met een
groot aantal hoornplaten bekleed, ook de kop is
met schilden bedekt en meestal zijn de pooten
ten deele met dakpansgewijs gerangschikte schub-
ben voorzien. Slechts twee soorten van landschild-
padden komen in den Ind. archipel voor: Testudo
cmys in het Westelijk en 7*. Forstenii in het
Oostelijk gedeelte. T. cmys, met zwak gewelfd
schild en groote doornachtige schubben op de
buitenzijde der voorpooten en de dijen der ach-
terpooten, vertoont de merkwaardige eigenschap
dat de pectoraal-schilden in de buikmiddellijn niet
aan elkaar stooten, maar vrij ver gescheiden blij-
ven; zij vertoont dit kenmerk in beide seksen,
terwijl bij T. Phayrii van het vasteland van
Indië het alleen bij het mannetje voorkomt. T.
cmys werd gevonden op Sumatra, 1600 a 1800
voet boven de zee, aan de oevers der rivier Aneh,
later ook in de bergen oostelijk van Padang. Op
Celebes en Halmaheira werd een tweede soort,
met zeer bol schild, door Forsten ontdekt, en
naar hem T. Forstenii genoemd. Een veel groo-
tere verspreiding hebben de zoogenoemde moe-
ras-schildpadden (Emydac); zij komen op
bijna alle eilanden voor, waar schildpadden ge-
vonden zijn. Men herkent hem aan het matig
gewelfde schild, dat met hoornplaten bedekt is,
en de pooten, die gewoonlijk met goed ontwik-
kelde zwemvliezen voorzien zijn, terwijl alle tee-
nen nagels dragen. Hun kop is met een gladde
huid bedekt en de tamelijk lange staart draagt
geen nagel aan het eind. Ér komen acht soorten
van moeras-schildpadden in den Ind. archipel
voor; van deze zijn Emys dhor (E. Diardi van
de Verhandel, over de Nat. geschiedenis der Ned.
overz. Bez.) en E. amboinensis (F. couro van de
Verhandel.) de meest verspreide, wijl de laatste
oostelijk tot in de Molukken voorkomt. Voorts
worden op Sumatra en Borneo Emys pla/ynota,
Geomydu spinosa en Clemiiys Spengleri aange-
troffen ; Emys crassicollis is alleen op Sumatra,
en Cistudo borneensis alleen op Borneo gevon-
den, terwijl Clcmnys sub/ryuga, die zich van de
op het vasteland van Indië levende Cl. tr.yuga
voornamelijk onderscheidt door een grooten dikken
kop, tot hiertoe alleen op Java (Bantam) door
Kuhl en Van Hasselt werd aangetroffen. Bij de
inlanders zijn deze schildpadden algemeen bekend
als koera-koera of koekoe ra; zij worden in
alle zoete wateren aangetroffen, maar niet zelden
ook daarbuiten, langs de oevers en op vochtige
plaatsen in het bosch. De rivier-schildpad-
den ( Trionychidae) onderscheiden zich door een
 SCHILDPADDEN. — SCIILEGEL. (HERMANN)
cirkelvormig of ovaal, zwak gewelfd lichaam, dat
instede van met hoornplaten met een weeke huid
bekleed is. Dun kop is met een bewegelijken snuit
voorzien en de kaken worden door vleezige lip-
pen omgeven; de teenen van hun pooten zijn
door sterk ontwikkelde zwemvliezen verbonden
en alleen de drie binnenste dragen nagels. Zij
leven hoofdzakelijk van dierlijk voedsel, voorna-
melijk uit visch en schelpdieren bestaande. De
Amerikaansche natuuronderzoeker L. Agassiz heeft
het eerst opgemerkt, dat, terwijl sommige exem-
plaren eener soort smalle, scherpe kaakranden
vertoonen, andere voorwerpen van dezelfde soort
een breedenen platten kaakrand bezitten.Boulanger
tracht dit merkwaardig verschijnsel aldus te ver-
klaren, dat dezulke, die zich gedurende het ge-
heele leven met visch blijven voeden, de scherpe
kaakrand van het jonge dier zullen behouden,
terwijl bij diegenen, die gedwongen zijn van schelp-
dieren en harde zaden te leven, de scherpe rand
zal verloren gaan en plaats maken voor een breede
kauwvlakte. Slechts drie soorten van rivier-schild-
padden, Trionyx subplunus en cnrtilngineus en
Pelochclys cantoris, worden in den Ind. archipel
aangetroffen en wel alleen in het westelijk ge-
deelte, op de drie groote Soenda-eilanden. Zij wor-
den door de Soendaneezen koeja genoemd, wat
„in stukken scheuren" beteekent, en ongetwijfeld
doelt op de nijdige wijze, waarop zij om zich
heen bijten, als men ze tracht te bemachtigen;
de eigenlijke Javanen noemen ze pa da wang,
terwijl zij in sommige streken van Sumatra lab ie
genoemd worden. Zij houden zich op in rivieren,
bergstroomen, meren en moerassen, in kort zijn
echte waterbewoners, die alleen op den oever
komen om eieren te leggen; zij zijn buitenge-
meen schuw en storten zich bij 't minste onraad
in het water.
Litteratuur: De schildpadden van den Ind.
Archipel door S. Muller en H. Schlegel in Verh.
over de nat. geschiedenis der Nederl. Overz. Be-
zittingen ; On Testudo emys and its affinities by
Dr. Th. W. van Lidth de Jeude, Notes from the
Leyden Museum, vol. XVII. R. H.
SCHILDPAD-EILANDEN. Enkele koraalriffen
in de Banda-zee, gelegen op 127' 53' O.L. en
50 12'Z.8. zij zijn geheel onbewoond.
SCHIMA. Zie POESPA.
SCHIZOPHYLLUM. Javaansche champignon
op doodc bamboe en suikerriet groeiend, en merk-
waardig door hare vorming van zwavelkoolstof.
SCHIZOSTACHYUM.Zie BAMBOE.
SCHLEGEL. (HERMANN) Geboren te Alten-
burg den io-11-'" Juni 1804, kwam hij in 1825 naar
Holland, wetende dat Temminck, directeur van het
Museum van natuurlijke historie te Leiden, een
wetenschappelijken helper zocht. In dat jaarbegon
hij zijn werkzaamheden als prepatcur ad interim;
in 1828 werd hij benoemd tot conservator van de
afdeeling gewervelde dieren, osteologie en fossi-
len en in 1857, na Temminck's dood, kwam het
Museum onder het tijdelijk bestuur van Schlegel
en Susanna; in 1858 werd Schlegel tot directeur
benoemd, terwijl Van der Hoeven opperdirecteur
werd; in 1860 vroeg Van der Hoeven ontslag en
werd Schlegel alleenhecrschend directeur, dat hij
bleef tot zijn dood, den 171» Januari 1884.
Met verwijzing voor andere bijzonderheden uit
het leven van dezen geleerde naar de hieronder
genoemde levensberichten, moet bepaaldelijk hier
ter plaatse gewezen worden op de verdiensten
563
van Schlegel voor het natuurkundig onderzoek
van Indië. Zijne belangstelling in alles wat de
fauna der koloniën betrof, dreef hem er toe om,
van het oogenblik af dat hij met het directoraat
van het Museum bekleed werd, telkens weder
aan te dringen op het- verzamelen voor deze in-
richting, hetzij bij reizigers die den tocht naar
Insulinde gingen aanvaarden of bij hen die uit
den aard van hun werkkring reeds ginds ver-
toefden. In het Kon. Besl. van 17 April ISSO,
waarbij de Natuurkundige Commissie (zie aldaar)
werd ontbonden, was bepaald, dat telkens wan-
neer zich een erkend bekwaam persoon aanbood
tot het doen van een natuurkundige reis naar Ned.-
Indië en het verzamelen van naturaliën ten be-
hoeve van 's Rijks Musea, zou worden overwogen
of die onderneming van Gouvernementswege kon
worden bevorderd door geldelijke of andere mid-
delen. Naar aanleiding daarvan deed Schlegel in
1859 het voorstel om Dr. H. A. Bernstein, des-
tijds te Batavia, naar de Molukken te doen gaan en
vandaar zoo mogelijk naar Nieuw-Guinea. Dit plan
werd uitgevoerd, althans gedeeltelijk; Bernstein
bereikte Ternate, ging naar Batjan, Halmahera,
Morotai, de Obi-eilanden, Kajoa, Geheh, Gagie
en Waigeoe. Later, bij een bezoek aan Geheh,
Batante, Salwati en andere eilandjes vond hij den
19=" April 1865 op Batante den dood. Voorts
dient vermeld te worden Schlegels aansporing om
Von Rosenberg (zie aldaar) en Diard (die echter
stierf voor hij aan de opdracht gevolg kon geven),
voor het Museum te doen reizen en verzamelen,
ten gevolge waarvan Von Rosenberg naar Goram,
de Key- en Aroe-eilanden ging, later naar de
Geelvinkbaai op Nieuw-Guinea; en de reis van
Hoedt, Von Rosenberg's opvolger, mede door
Schlegel beraamd, naar Ambon, Kelang, Boano,
Manipa, Boeroe en Ceram, de Key- en Sangi-
eilanden, Doreh en Misole.
Vele waren de betrekkingen die Schlegel in
het belang van het Museum na dien tijd nog
aanknoopte; daar waren Ludeking, Wassink, Van
den Bossche, Wienecke, Bernelot Moens, Semme-
link, Riedel, Van Renesse van Duyvenbode, later
Ritsema, De Gavere, Neeb, Vosmaer, Van Lans-
berge, Piepers en Van Musschenbroek, die Schlegel
tot het overzenden van verzamelingen in verschil-
lende gedeelten van Indië gemaakt, wist te be-
wegen. Ware hem van regeeringswege grooter
medewerking verleend, dan zou hij nog veel meer
tot stand gebracht hebben; zoo deed hij in 1877
aan de Regeering een voorstel dat ten doel had
het zoölogisch onderzoek van den Indischen archi-
pel weder in gang te brengen, waaraan sedert
1870 door Nederland niets meer was gedaan; hij
wenschte nu Van Musschenbroek, Finsch en A. A.
W. Hubrecht naar Indië te zenden en laatstge-
noemde te belasten met de oprichting van een
zoölogisch station. Financieelc bezwaren deden
dit plan onuitgevoerd blijven. Nog in hetzelfde
jaar ontwierp Schlegel een schema strekkende om
een onderzoek op touw te zetten naar de hoogere
en lagere georganiseerde diervormen, welke in de
zeeën van den Indischen archipel voorkomen,
zoowel visschen als mollusken, wormen en straal-
—
dicren. Een Siboga-expeditie derhalve. Dit veld
van onderzoek schreef Schlegel— ligt nog
zoo goed als braak, hoewel daarmede zonder twij-
fel talrijke en belangrijke resultaten zouden te
verkrijgen zijn, wetenschappelijke vruchten, die
op dit oogenblik alleen door vreemdelingen, die
564 SCHLEGEL. (HERMANN)
— SCHORPIOENVISSCHEN.
zich daartoe naar onze koloniën begeven, geplukt
worden. Hij was van oordeel dat men de beste
resultaten verwachten kon van een tocht naar de
zeeëngten en baaien van Bali, Lombok, Socm-
bawa, Flores, Soemba en Timor, van een reis
door de Zuidwester- en Tenimber-eilanden, in de
richting van de Key- en Aroe-eilanden en terug
langs de kust van Nieuw-Guinea en door het
zuidelijk deel der Moluksche Zee. De Regeering
zweeg op dit voorstel — maar dat zwijgen was
geen goud waarmede de uitrusting van een onder-
zoekingsvaartuig of de vestiging van een zoölo-
gisch station kon betaald worden.
In 1827 is Schlegel zelf bij de Regeering als
„reizend naturalist", zooals hij schrijft, aanbevo-
len, maar toen het bericht kwam van Boie's dood,
verzocht Temminck, die Boic tot zijn opvolger
had bestemd, aan Schlegel om liever te Leiden
in het Museum te blijven.
Zie verder: G. Schlegel in Jaarb. der Kon.
Ak. v. Wet. 1884 (autobiografie); Ed. Everts in
Ned. Speet. 23 Fel,. 1884; A. A. W-. Hubrecht
in Auf der Höhe; Joh. F. Snelleman in Eigen
Haard 1884 en Mannen van beteekenis 1884. In
het eerstgenoemde levensbericht een volledige lijst
der geschriften van Schlegel door Dr. F. A. Jentink.
SCHLEICHERA. Zie KOF.SAMBI.
SCHMELTZ. (JOHANNES DIEDRICH
EDUARD) Geboren te Hamburg den 17e" Mei
1839, begon hij, na de school verlaten te heb-
ben, een handwerk te leeren; een lichaamsgebrek
belette hem, in deze richting voort te gaan en,
gesteund door invloedrijke vrienden, wijdde hij
zich toen aan de studie van insecten en schelpen.
'
Op zijn 23 L jaar kwam hij in kennis met Johan
Cesar Godeffroy, chef van een der grootste Ham-
burgsche handelshuizen, dat op Samoa en verschei-
dene andere eilanden der Stille Zuidzee kantoren
had gevestigd; zelf belangstellende in dierkunde
en land- en volkenkunde, begon Godeffroy een
museum in te richten voor de natuur- en volken-
kunde der Stille Zuidzee en van Australië, tot
welk doel hij wetenschappelijk gevormde reizigers
uitzond. Met de inrichting, later met de leiding van
dat museum werd Schmeltz belast en in dezen
werkkring werd hem rijkelijk de gelegenheid tot
studie geboden. Toen in 1882 de firma Godeffroy
ten gevolge van verkeerde speculaties haar for-
tuin verloor, moest het museum worden opgehe-
ven. Schmeltz had inmiddels met een aantal eth-
nologen en zoölogen van naam kennis gemaakt,
was de leerling geweest van den anthropoloog
Dr. Rud. Krause en had samen met dezen in
1880 een beredeneerden catalogus geschreven van
het bovengenoemde museum, onder den titel „Die
ethnographisch-anthropologische Abtheilung des
Museum Godeffroy in Hamburg. Ein Beitrag zur
Kunde der Südsee-Völker". Dit boek, dat zijn
waarde behouden heeft als gids bij de studie der
Zuidzee-volken en evenzeer als voorbeeld voor de
inrichting van een museum-catalogus, vestigde de
aandacht van Dr. Serrurier op Schmeltz; deze
werd als conservator aan 's Rijks Ethnographisch
Museum te Leiden voorgedragen en den 13""
Mei 1882 als zoodanig benoemd. Voornamelijk
wijdde hij zich hier aan de studie van de voor-
werpen van Indonesië en van West-Afrika. In
1887 gaf hij uitvoering aan een plan van Prof. A.
Bastian te Berlijn door het oprichten van het
„Internationales Archiv fiir Ethnographie", het
tijdschrift waarvan tot heden 14 deelen en een
aantal supplementen verschenen. Schmeltz werd
redacteur van het Archiv en schreef daarin tal-
rijke opstellen van uiteenloopenden aard, meeren-
deels over of naar aanleiding van voorwerpen in
het museum. Een zeer omvangrijke arbeid is zijne
in gemeenschap met den oud-resident F. S. A.
de Clercq in 1893 gepubliceerde „Ethnographi-
sche beschrijving van de west- en noordkust van
Nederl. Nieuw-Guinea". Nadat Dr. Serrurier in
1896 zijn betrekking als directeur van 's Rijks
Ethnographisch Museum had nedergelegd, werd
Schmeltz eerst voorloopig met de leiding dezer
instelling belast, en den i6on Sept. lßg7 defini-
tief tot directeur benoemd. In ißg6 bevorderde
de hoogeschool te Leipzig hem tot philosophiae
doctor.
SCHORPIOENVISSCHEN. Met dezen naam
worden bestempeld visschen behoorende tot de
groep der Scorpaenina, eene der groote groepen,
waarin de familie der Trigliduc verdeeld wordt.
Door hun vreemd uiterlijk, naar boven gerichte
oogen, kop met pantsers of stekels, de lange
onderoograndsbeendcren en sterk ontwikkelde
borstvinnen maken zij een afkeerwekkenden in-
druk. Meer dan 20 geslachten met een overgroot
aantal soorten behooren tot deze groep; een 7tal
geslachten zijn in de wateren van den 0.-Indi-
schen archipel vertegenwoordigd door een 44tal
soorten. Het zoude weinig nut hebben, al deze
soorten te beschrijven en, daar zij bovendien voor
de indische huishouding van weinig beteekenis
zijn, zullen wij ons bepalen tot eene korte be-
schrijving der geslachten en het noemen van
enkele soorten. De Baars-schorpioenvis-
sch en, het geslacht Sebnsles, kenmerken zich
door hun uiterlijk, dat aan den Baars doet den-
ken, doch van dezen terstond zich onderscheidt
door niet getakte stralen aan onderste helft van
borstvinnen, terwijl het verlengd onderoogsbeen
vereenigd is met het voorkieuwdeksel. Van dit
geslacht zijn reeds een 25tal soorten beschreven,
drie daarvan uit den 0.-I. archipel. Zij hebben
veel overeenkomst met de Ze e-schorpioenen,
visschen van het geslacht Scorpnena, doch hun
kop is slechts met een gering aantal stekels ge-
wapend en met schubben bedekt, terwijl er geen
huidaanhangsels zijn. De Zee-schorpioenen
kenmerken zich door hun met stekels gewapen-
den, saamgedrukten kop, slechts aan de wangen
onduidelijk geschubd; het lichaam bezet met franje-
vormige huidaanhangsels; kieuwvlies met 7 stra-
len ; van de meer dan 20 bekende soorten van
dit geslacht Scorpaena leven een 6tal in den Indi-
schen archipel; Scorpaena diabolus is rood, fraai
gemarmerd met bruin en witachtig blauw, borst-
vinnen aan binnenkant met zwarte banden en
vlekken, staartvin met zwarte dvvarsbanden. De
Vliegende zee-schorpioenen, vereenigd
onder den geslachtsnaam Plerois, doen aan de
vorige visschen denken, maar hunne vinnen zijn
sterker ontwikkeld, bovendien onderscheiden zij
zich van alle verwante soorten door de sterk ver-
lengde en grootendeels vrije stralen der eerste
rugvin en der bovenste helft der borstvinnen;
van dit geslacht kent men een gtal soorten, waar-
van 6 in de 0.-Indische wateren leven. Merk-
waardig lang zijn de borstvinnen bij Plerois voli-
lans, namenlijk tot aan ofzelfs voorbij de staartvin,
vandaar de naam, ofschoon het niet uitgemaakt
is, dat ze zich werkelijk buiten 't water verheffen;
deze algemeen in de Indische zee levende vis-
 SCHORPIOENVISSCHEN.
schen zijn roodbruin gekleurd met rosé-kleurige
dwarslijnen, borst en buikvinnen lila met zwarte
vlekken, de andere vinnen met donkerbruine ronde
vlekjes. Nog sterker, in dien zin dat ze werkelijk
tot vliegen dienen, zijn de borstvinnen ontwik-
keld bij de soorten van het geslacht Apislus, de
Stekel-schorpioenvisschen, waarvan wel
een I3tal in de Indische zeeën worden aange-
troffen; deze kleine vischjes verheffen zich soms
al springende buiten het water en strijken over
korte afstanden langs de oppervlakte; Apislus
alatus, de gewoonste soort, is bleek bruinrood,
borstvinnen zwart, op achtervinnen zwarte dwars-
banden; Apislus barbaliis heeft twee voeldraden
aan de onderkaak. De weinig talrijke soorten van
het geslacht Synanceia, de Wratkoppen, leven
in de Indische wateren; in algemeene gedaante
met de Zee-schorpioenen overeenkomende,
hebben zij echter hun lichaam bekleed met eene
van wratjes voorziene huid; zij zijn meer ineen-
gedrongen, even breed als hoog; kop groot,
vierkant met hoeken en uithollingen; mondope-
ning nagenoeg loodrecht. Om hun afzichtelijk
uiterlijk worden zij gevreesd. Synanceia horrida
is vaalbruin; Synanceia verrucosa heeft het gan-
sche lichaam, zelfs de vinnen, bekleed met eene
losse sponsachtigc huid, met allerlei kleuren ge-
wolkt en gevlekt, staartvin met een witten band
en een dito rand. Zes soorten van het geslacht
Pelor zijn bekend, waarvan de helft in 0.-Indië
voorkomt. De visschen van dit geslacht worden
Duivel-zeeschorpioenen genoemd; zij
komen in het algemeen, ook wat hun afschuw-lijk
uiterlijk betreft, met de Wratkoppen overeen,
maar hunne oogkassen staan boven den kop uit,
snuit bovenop sterk uitgehold, lichaam meer in
de lengte gerekt, kop met huidaanhangsels, ste-
kels van rugvin langer, hun bovenste helft vrij.
Pelor lilaiiienlosiiiii met huidaanhangsels aan de
stekels der rugvin; grijs met bruin gemarmerd
en wit gestippeld. Pelor maculatu/ii heeft op de
zwarte huid drie witte vlekken, twee op de rug-
vin; rondom het oog een witten ring; kop met
ronde witte vlekken; buikvin zwart met een
witten dwarsband; staartvin met twee zwarte en
twee witte banden. Pelor Cuvieri is bruinachtig,
donker gemarmerd en met blauwachtige puntjes.
Pelor didactylum is bruin met wit gestippeld,
rugvin met gele banden, borstvinnen met bree-
den gelen dwarsband, binnenzijde zwart met gelen
band en dito vlekken; staartvin met twee gele
dwarsbanden. De Snoek-schorpio en vis-
schen, de soorten van het zeer soortenrijke (een
30tal) geslacht Platycephalus, hebben een lang-
werpig, afgeplat en ruwbeschubd lichaam, platten
met scherpe lijsten voorzienen kop, groote naar
boven gerichte oogen, snoekachtigen snuit, met
eenigszins vooruitspringenden onderkaak. Platy-
cephalus insidiator is algemeen verbreid, levert
een smakelijk voedsel, verbergt zich in het zand
tegen vijanden; bovendeden grijsbruin, onder-
deden witachtig, op staartvin 3 of 4 breede
zwarte vlekken. Een elftal soorten, tot het geslacht
Platycephalus behoorende, zijn als in den Indi-
schen archipel voorkomende beschreven.
SCHOUTENIA. Zie WALIKOEKOEN.
SCHOUTEN-EILANDEN. Naam doorden ont-
dekker in 1616 gegeven aan de twee eilanden Wiak
en Soepiori, welke ten noorden der Geelvinkbaai
in Nieuw-Guinea tusschen ongeveer o°4o" en 1° 15'
Z.B. en 135°25' en 136' 20' O.L. gelegen zijn.
— SCHUTTERIJ. 565
SCHOUW SANTVOORT. (JOHANNES) Werd
10
Juli 1846 te Bennekom geboren, als zoon van
Pieter Dirck en van Maria llitta van Aaken. Voor
de marine opgeleid, werd hij I Oct. 1860 adel-
borst y- kl., 16 Sept. 1863 ie kl; en 1 Juli 1867
luitenant t/z. 2 e kl. Na een kruistocht in de Mid-
dellandschc Zee gemaakt te hebben diende hij
van 17 Maart 1865 tot 15 April 1868 en van
9 Sept. 1871 tot 5 Maart 1875 in Ned. Oost-
Indië aan boord van verschillende oorlogsbodems
en werkte als rivieropnemer geruimen tijd op het
eiland Borneo. Bij Kon. Besl. van 4 April 1876
n°. 12 werd hem met ingang van I Mei d. a. v.
verlof verleend om deel te nemen aan de weten-
schappelijke zending van het Aardrijkskundig
Genootschap naar Midden-Sumatra. Hij stond het
Comité tot voorbereiding en uitrusting der Sumatra-
expeditie (zie aldaar) ter zijde. Van zijne hand
verscheen het „Plan van een onderzoekingstocht
in Midden-Sumatra"; hij vertrok, in gezelschap van
zijne medereizigers D. D. Veth en Joh. F. Snel-
lcman, 13 Jan. 1877 naar het terrein van zijn
arbeid, waar hij als chef van het rivieronderzoek
zou optreden. Van Padang uit maakte hij een
tocht dwars door Sumatra naar Djambi en begon
kort daarna, 17 Juni 1877, aan boord van een
stoombarkas zijn onderzoek van de Batang Hari,
dat hij echter niet ten einde mocht brengen, daar
hij in den nacht van 22 op 23 Nov. 1877 te
Djambi plotseling overleed. Een houten kruis met
het opschrift „Hier rust de luitenant ter zee 2C klasse
Johannes Schouw Santvoort, overleden den 23 No-
vember 1877, Djambi" wijst de plaats aan, waar-
het stoffelijk overschot van dezen veelbelovenden
onderzoekingsreiziger werd begraven.
SCHUBDIER. Zie PANGOLING SISIK.
SCHUTTERIJ. Reeds in den aanvang van de
Oost-Ind. Comp. (4 Dec. 1622) werd overgegaan
tot oprichting eener schutterij te Batavia, omdat
vroegere ordonnanties tegen „dieverijen, huijsbraeck,
„quetsinge ende andere delicten, die bij nachte
„ende ontijden geplcecht ende in swanck gegaen
„sijn" onvoldoende waren gebleken. Schutterplich-
tig waren alle „Nederlantse borgers deser stede"
behalve zij die „door comp. dienst verhindert ende
daerdoor bij ons ofte Magistraet, met kennisse
van den Capiteyn vrij gekent" waren.
Chineezen, Japaneezen en de „swarte ofte Mar-
dyekers" waren verplicht om hunne kwartieren
„behoorlijk geweert" te bewaken en bij brand
„ofte anderszints" zich gewapend gereed houden
om desverlangd mede te helpen.
In de talrijke plakaten betreffende schutterij (zie
Mr. J. A. v. d. Chijs, Ned. Ind. Plakaatboek) vinden
wij verder ook melding gemaakt van een regle-
ment voor de burger-cavalerie te Batavia (:6gß).
Deze cavalerie schijnt echter in den loop der tijden
verdwenen te zijn; in 1803 werd althans weder
besloten tot oprichting van een kompagnie burger-
cavalerie aldaar, welke echter reeds in 1807 weder
ontbonden werd, aangezien zij niet aan de ver-
wachting voldeed en moeilijk op de veieischte
sterkte was te houden. Tijdens de 0.-I. C. bestond
ook eene schutterij te Semarang; van wanneer
deze dagteekent heeft men niet kunnen naspeu-
ren; de burger-cavalerie aldaar werd in 1751 opge-
richt. Verder verdient nog vermelding de oprich-
ting eener schutterij te Soemenep in 1810.
Omtrent de geschiedenis van de Ambonsche
schutterij (vóór 1828 „Burgerij" geheeten) zijn
vele belangwekkende bijzonderheden te vinden in
566 SCHUTTERIJ.

„Eenige grepen uit de geschiedenis der Amb.
Sch. (Burgerij) door G. F. de Eiuijn Kops (Am-
boina 1895); waaruit o.a. blijkt dat die schutterij
meermalen zeer goede diensten heeft bewezen bij
oproer enz.
Onder het Engelsch bestuur bleven de schutte-
rijen te Batavia en te Semarang bestaan en werd
in 181 2 nog een burgerkorps te Soerabaja geor-
ganiseerd, waarin, met uitzondering van eenige
aangewezen ambtenaren, alle weerbare mannen
van 17 tot 50 jaar moesten dienst doen. (Mr. H.
D. Levysohn Norman, De Britsche Heerschappij
over Java en ond., 's Grav. 1857). In dien tijd
en ook later vinden wij geen gewag gemaakt van
het korps te Soemenep.
In den eersten tijd na het herstel van ons
gezag schijnen de schutterskorpsen in verval ge-
raakt te zijn, maar de diensten die men gedu-
rende den Java-oorlog (1825—1830) van de korp-
sen heeft gehad, met name van de Semarangsche
schutterij, stelde het nut van goede schutterij
weder in het licht. Een enkele maal trokken de
schutters mede uit, maar vooral deden de korpsen
te Batavia, Semarang, Soerabaja en het inmiddels
opgerichte korps te Cheribon goede diensten door
het bezetten van wachten. Van de Ambonsche
en Menado'sche schutterijen werden steeds vele
diensten gevorderd; de laatste deed o.a. in 1861
en '62 tochten tegen de zeeroovers en hielp in
1871 tot herstel der rust in Limbotto en bleef
in 1875 na den aanslag op de hoofdplaats zelfs
3 maanden onder de wapenen. (E. de Waal, Onze
Ind. Fin. 11, 's Grav. 1877). Zoo men ooit mocht
overgaan tot de opheffing van de schutterijen in
Indië (zie slot van dit artikel) zou het bepaald
te betreuren zijn daaronder ook die te Menado
Tot de schutterijen behooren alle Europeanen
en daarmede gelijkgestelde personen van lß(vóór
1896 St. n° 179, 16) jaar tot 45 jaar, —
waar-
door tevens wordt voldaan aan art. 113 van het
Reg. Regl., dat alle ingezetenen de verplichting
.—
oplegt om deel te nemen aan schutterijen of andere
gewapende vereenigingen en, voor zoover daar-
omtrent niet anders is bepaald, alle Maleiers,
Mooren, Bengaleezen, Boegmeezen van 16 tot
40 jaar.
Uitgesloten zijn de eerloosverklaarden, bedeelden
uit armenkassen enz. en lijfs- en huisbedienden;
terwijl verder zeer vele personen wegens hunne
betrekking of om andere redenen vrijgesteld zijn.
De lijst van vrijstellingen heeft in den loop der
tijden een respectabele lengte verkregen. De vrij-
gestelden moeten echter (behoudens enkele uit-
zonderingen) een jaarlijksche contributie ten be-
hoeve der schutterij-kas betalen naar gelang van
van ƒ1.50 tot ƒll2. —.
hun traktement of vermoedelijk inkomen varieerende
Uit die kas, waarin ook
de door den krijgsraad opgelegde boeten moeten
worden gestort, wordt voorzien in de kleeding van
onvermogenden en in de toelage toegekend aan
sommige officieren o. a. kwartiermeesteis en onder-
officieren.
De officieren worden door den Gouv. Gen. be-
noemd en ontslagen; de commandant in overleg
met den resident en de overige officieren op voor-
dracht van den commandant.
Bij elk korps bestaat een krijgsraad, onder voor-
zitterschap van den commandant. De krijgsraad
is belast met de indeeling, vrijstelling en den
aanslag in de verschuldigde contributiën, met de
handhaving der krijgstucht en het opleggen van
straffen en boeten.

—
en Ambon te begrijpen. De bewapening geschiedt uit 's lands magazijnen,
Het thans (1901) nog vigeerende Reglement maar de schutters behalve de onvermogenden
voor de schutterijen op Java dateert van 1838
(St. n° 22). Het werd herhaaldelijk gewijzigd en
die uit de schutterijkas geldelijk gesteund worden
moeten op eigen kosten in hun uitrusting voorzien.
—
aangevuld, maar deze wijzigingen en aanvullingen Het leger en de schutterijen moeten elkanders
zijn van betrekkelijk weinig belang en betreffen rangen wederkeerig erkennen en huldigen (St.
voornamelijk de vrijstellingen van schutterlijken 1892 n» 1).
dienst. Op uit. 1900 bestonden de verschillende schut-
In 1857 (St. n° 88) werd het Reglement ook terijen uit p. m. 3000 man, waaronder 103 offi-
van toepassing verklaard voor de schutterij te cieren.
Padang en in 1875 (St. n° 199) voor die te Ter- Op Java en te Padang zijn alleen Europeanen
nate. Voor de verder op de Buitenbezittingen be- bij de schutterijen ingedeeld; op de overige plaat-
staande schutterijen gelden afzonderlijke regle- sen bestaan de korpsen hoofdzakelijk uit zooge-
menten welke eveneens dikwijls aangevuld en ge- naamde inlandsche burgers; doorgaans van elders
wijzigd zijn; voor die te Makasser dat van 1875 afkomstige inlanders en hunne afstammelingen.
(St. n» 275); te Mcnado, dat van 1878 (St. n» 107) Behalve te Amboina, waar een gedeelte der
en dat van 1886 (St. n° 136) voor de Molukken inlandsche schutters pieken draagt, zijn de schutters
— nl. te Amboina, Saparoea, Hila, Kajeli (Boeroe) bewapend met beaumontgeweren.
Ay en Neira (Banda). Meermalen werd aangedrongen op verbetering
In het Reglement voor Java is als beginsel aan- der schutterij, welke zooals zij thans is ingericht
genomen, dat op alle gewestelijke hoofdplaatsen niet voldoet aan de eischen die haar gesteld kun-
schutterijen zullen zijn, maar ze bestaan slechts nen worden, en toch in Indië van zooveel nut
te Batavia, Semarang, Soerabaja, Djokjakarta en kon zijn, hetzij tot het dempen van plaatselijke
Soerakarta. Ze staan onder gezag van de hoofden oproeren hetzij, in tijden van ernstig verzet of
van gewestelijk bestuur onder den Dir. B. B. oorlog, om het leger meer de handen vrij te laten.
Doel der schutterijen is in gewone tijden mede In het Ind. Mil. Tijdschr. jaarg. 1879 komt een
te werken tot handhaving der inwendige orde en uitvoerig artikel voor „De schutterij in Ned.-Indië"
rust in de plaatsen waar zij zich bevinden en om, waarin ernstig op reorganisatie aangedrongen wordt.
in tijden van oproer en gevaar en voor zoover De ongenoemde schrijver zoekt de fouten voor-
de gewone middelen niet toereikend zijn, die mede- namelijk in het volgende: de schutterij staat onder
werking ook buiten die plaatsen te vcrleenen, het binnenl. bestuur ■ —beter zou, volgens den
nadat de schutterij vooraf door den Gouverneur- schrijver, zijn onder het dep. v. Oorlog; te veel
Generaal mobiel is verklaard, hetgeen ook kan ge- vrijstellingen ook wegens weinig of niets betee-
schieden voor de schutterij op een bepaalde plaats, kenende lichaamsgebreken; slechte opgaven van
welke in staat van oorlog of beleg is verklaard. schutterplichtigen, waardoor velen niet worden
 SCHUTTERIJ.
opgeroepen; de oefeningen zijn niet gebaseerd op
de vechtwijze der inlanders ; de oefentijden (alleen
in den Oost-moeson) zijn slecht gekozen; weinige
kennis van militaire zaken bij de officieren; in
het algemeen het impopulaire van de schutterij
in Indië. Op dit laatste maakte Buitenzorg inder-
tijd een zeldzame uitzondering. Blijkens het Kol.
Versl. van 1871 nl. verzochten de inwoners dier
plaats om aldaar een schutterij op te richten,
welk verzoek echter werd afgewezen omdat Bui-
tenzorg sedert 1867 geen gewestelijke hoofdplaats
meer was.
Ook L. J. T. Timmermans (Geschriften, Batavia
1887 Hoofdstuk 111 en brochure Batavia 14 Maart
1901) bepleit ernstig verbetering en geeft een
geheel plan van reorganisatie. Feitelijk acht hij
't beste om de schutterij geheel op te heffen en
in plaats daarvan flinke politic-korpsen op te
richten.
Naar aanleiding van verschillende adressen van
ingezetenen der hoofdplaatsen op Java, waarin op
den onhoudbaren toestand der schutterijen wordt
gewezen, werd in April 1900 door den Gouv.
Gen. een commissie samengesteld, ten einde na te
gaan de mogelijkheid en wenschelijkheid 0111 de
schutterijen, in den bestaanden vorm, te vervangen
door eventueel ook als versterking van het veld-
leger aan te wenden, ook buiten de steden, op te
richten korpsen.
De commissie bestaat uit den chef van den gen.
staf als voorzitter, een off. van het leger als se-
cretaris, den commandant van de schutterij te Ba-
tavia, een gep. hoofdoff. van het leger en een
particulier.
Blijkens het Kol. Versl. voor 1901 heeft de
commissie in November 1900 bij de Ind. Regee-
ring ingediend haar eindrapport, waarover het
legerbestuur, de Dir. 8.8. en andere autoriteiten
zijn gehoord. Omtrent de resultaten daarvan is
thans (Dec. 1901) nog niets gepubliceerd.
SCHWANER. (C.' A. L. M.) Geoloog en ont-
dekkingsreiziger, werd in 1817 te Mannhcim ge-
boren, studeerde en promoveerde in Duitschland
waar schijnt onbekend te zijn —, werd in 1841
— KALAN.
benoemd tot lid der Natuurkundige Commissie in.
Nederlandsch-lndië en vertrok het volgende jaar
naar Batavia. Daar ontving hij de opdracht der
Regeering tot het onderzoek van Borneo, waar
hij van 1843 tot 1848 verbleef. Hij keerde toen
naar Java terug, om zijne wetenschappelijke ver-
slagen uit te werken. In het laatst van 1850 werd
hem opnieuw eene zending naar Borneo opge-
dragen ; hij trad te voren in het huwelijk, maar
overleed vóór zijn vertrek, den 30 ell Maart 1851.
Op Borneo had hij zich eerst geruimen tijd
bezig gehouden met het onderzoek der kolenlagen
in het Barito-gebied en met dat van de bevaar-
baarheid dier rivier voor grootere vaartuigen. In
October 1847 begon hij zijn groote reizen, eerst de
Barito op naar de bovenlanden van Koetei en
terug. Daarna bezocht hij het stroomgebied der
Kapoeas Moeroeng of Kleine Dajak en eindelijk
gelukte het hem, de Katingan opvarende, over het
grensgebergte tusschen de Wester- en de Zuider-
en Oosterafdeeling de Melawi te bereiken, om
zoo langs de Kapoeas bij Pontianak uit te komen.
Het verhaal dier reizen is uitgegeven onder den
titel: Borneo, Beschrijving van het stroomgebied
van den Barito en reizen langs eenige voorname
rivieren van het zuidoostelijk gedeelte van dat
eiland. Twee deelen, Amsterdam 1853. Het Kon.
— SEBOEKOE. 567
Instituut voor de taal- land- en volkenkunde van
Nederlandsch-lndië, dat de uitgave op zich had
genomen, droeg deze op aan haren secretaris,
Prof. J. Pijnappel Gz., die het reisverhaal van
aanteekeningen voorzag.
Dit boek bewijst, dat Schwaner niet alleen als
geoloog een voortreffelijk waarnemer en beschrij-
ver was, maar dat hij ook het uiterlijk van een
land zoowel als de eigenaardigheden der bevol-
king meesterlijk wist op te nemen en weer te
geven. Zoo is het boek ook voor geographie en
ethnographie van groot gewicht, te meer waar
omtrent sommige der bereisde streken sedert geene
reisverhalen verschenen zijn. Schwaner schreef te
voren: Resultaten van een onderzoek naar den
Barito-stroom (Ind. Archief, iß4g, II); Reis naai-
en aanteekeningen betreffende de steenkolen van
Batoe-Belian (Nat. Tijdschr. v. Ned.-Indië, III);
Aanteekeningen betreffende Tanah Boemboe (Tijd-
schr. v. Ind. taal-, land- en volkenkunde, I, 1);
De dood van George Muller (Tijdschr. v. Ned.-
Indië, iß4g, I).
Het genoemde grensgebergte is door Molen-
graaf!' het Schwaner-gebergte genoemd (zie daar-
over Deel 1, 241 noot, art. BORNEO).
SCHIJFVISSCHEN.ZieDOLFIJNVISSCHEN.
SCIRPUS. Zie MÈNDONG.
SCIUROPTERUS. MAMMALIA, RODEN-
TIA, SIMPLICIDENTATA, Sciuridac. 'Zie EEK-
HOORN en KECHOEBOE.
SCIURUS. MAMMALIA, RODENTIA, SIM-
PLICIDENTATA, Sciuridac. Zie TOEPAI, BOK-
KOL, BADJING en EEKHOORN.
SCOLIODON. Zie HAAI.
SCOLOPAX. AVES, GRALLAE, Scolopacidac,
Scolopacinne. Zie TEKKEN.
SCOLOPENDRA DEHAANIIenJAVANICA.
Zie DUIZENDPOOTEN.
SCOLOPSIDES. PISCES, ACANTHOPTE-
RYGII, Frislipomatidae. Zie PASSIR-PASSIR.
SCOMBER. PISCES, ACANTHOPTERYGII,
Scombridae, Scombrina. Zie KEMBOENG en TJA-
SCOPS. AVES, ACCIPITRES,STRIGES, Bu-
bonidae, Buboninae. Zie BLO-KETOEPA.
SCOTOPHAGUS. PISCES, ACANTHOPTE-
RYGII, Sqna/iiipi/ines, Chactodontina. Zie KET-
TANG-KETTANG.
SCYLLIOIDEI, SCYLLIUM. Zie HAAI.
SCYTHROPS. AVES, PICARIAE, COCCY-
GES, Cuculidae, Cnculinae. 'Zie OELAATO en
KOEKOEKEN.
SÉBA. Zie LAIPAKA.
SEBASSA. Sum.; SIBASSA, Mal. Sum.
Talauma Sebassa Mig., fam. Magnoliaceae. Boom
der bosschen van Sumatra, met zeer hard en sterk
hout, voor allerlei timmerwerk geschikt.
SEBITIK (SABITIK). Eiland, voor de zuide-
lijke helft behoorende tot de Tidoengsche landen
(Res. Z.- en van Borneo) terwijl het noor-
delijk gedeelte sedert ißgi aan de Britsche Noord-
Borneo-Maatschappij is toegewezen (zie Stbl. 1892
n». 114).
SEBOEKOE. Eiland (zie POELOE LAOET).
SEBOEKOE (SIBOEKOE). Naam van een
landstreek, kampong en rivier in de Tidoengsche
landen, in het noord-oostelijkste gedeelte (gren-
zende aan Broenei) van de Res. Zuider- en Ooster-
afd. van Borneo. De streek, vroeger veel tot ver-
blijfplaats van zeeroovers dienende, is thans bijna
niet bevolkt. De bestuurder erkent het opperge-
568 SEBOEKOE. — SEGANG.
zag van den Sultan van Boelangan, en is ver- klerken zijn voor de aanrakingen met den Raad
plicht dezen schattingen op te brengen. van Indië aan den secretaris van dat college toe-
Geruimen tijd maakte deze streek een punt gevoegd, terwijl nog eenig personeel te Batavia
van grensgeschil tusschen Boeloengan en Broenei is voor de noodige aanrakingen met de Dep. v.
(of beter tusschen Nederland en de Britsche Noord- Alg. bestuur en het publiek. Aan het hoofd der
Borneo-Maatschappij) uit. Zoo o. a. werd in 1889 Alg. Secretarie staat de Alg. Secretaris, volgens
nabij den mond der Seboekoe-rivier een aan een zijne instructie de vraagbaak en voorlichter van
boom gebonden Britsche vlag aangetroffen, terwijl het bestuur; onder hem staan 2 Gouv. Secretaris-
in een paar andere boomen op die plek de mer- sen (o. a. belast met legalisecren van autentieke
ken B. N. B. met de jaartallen 1883 en 1889 akten, Bijbl. Stbl. n°. 763), 5 referendarissen, 1
waren aangebracht; een en ander werd door een archivaris, I expediteur, 5 hoofdcommiezen, 10
Nederl. ambtenaar verwijderd. Bij de op 20 Juni eerste, 5 tweede en 8 derde commiezen, bene-
1891 te Londen gehouden conventie (zie Stbl. vens eenig minder personeel.
1892 n°. 114) is aan de geschillen een einde ge- De in 1864 ingestelde afzonderlijke afd. statis-
maakt en zijn de grenzen nauwkeurig geregeld. tiek — belast met het samenstellen van een be-
Zie ook P. A. van der Lith, Het Noord-Borneo- hoorlijke statistiek van N.-L en de bewaring en
Tractaat, Gids, jaarg. 1891, dl. IV, bl. 444. rangschikking van het koloniaal archief — is in
SEBOEM. Zie ATOEDA. 1884 opgeheven en in 1891 is een landsarchiva-
SECRETARIE. (ALGEMEENE) Reeds in ris in dienst gesteld.
den aanvang van de Oost-Indische Comp. vinden Herhaaldelijk is de Alg. Secretarie een steen
wij melding gemaakt van een „generacle secre- des aanstoots geweest; in vroeger jaren voorna-
tarije" als een bureau dat de Gouv.-Gen. en de melijk wegens de groote kosten (welke sedert
Raden van Indië naast zich hadden voor de redac- veel verminderden) en, te beginnen met de in 1867
tie en expeditie harer besluiten en het onderzoe- te 's Gravenhage verschenen brochure van I. de
ken en toelichten der aan haar ingediende voor- Waal „aanteekeningen over koloniale onderwerpen
stellen en andere stukken. n°. XI", wegens den grooten, volgens velen, ongun-
Terstond na het herstel van ons gezag, in 1816, stigen invloed door het college op de bestuursza-
werd ingesteld de Gouvernements Secretary (Secr. ken uitgeoefend. De Waal wilde de Secretarie ver-
J. C. Baud), waarvoor een provisioneele organi- anderd zien in een onkostbaar bureau van ontvangst,
satie werd gemaakt en daarnaast een Generale registreering en verzending der regeeringsbeschei-
Secretary, welke niet organiek was vastgesteld. den. Ook in de Staten-Generaal is de Secretarie
Beide bureaux hadden niet minder dan 21 redac- dikwijls uit dit oogpunt ter sprake gekomen (zie
teuren en klerken behalve het ml. personeel. Bij de Indische begrootingen voor 1 891/1894 en voor-
het Reg. Regl. van 1818 werd de betrekking van namelijk de in de Tweede Kamer door Mr. 11. D.
Alg. Secretaris ingesteld „tot bijstand van den Levyssohn Norman uitgesproken redevoering, op-
G.-G." (de eerste Alg. Secr. was J. C. Baud) en genomen in de Ind. Gids 1893, I, bl. 60), waarbij
in het volgend jaar werden de beide genoemde door de Regeering herhaaldelijk het nut en de
bureaux vereenigd tot de „Algemeene secrctarij". onmisbaarheid van dit „Kabinet" van den G.-G.
Ze was te Batavia gevestigd en haar werkkring werd verdedigd. De ook in de Kamer meermalen
was en is nog steeds het opmaken in den geest uitgesproken bewering dat de Secretarie aanlei-
van het Gouvernement van alle besluiten, reso- ding geeft tot vertraging der werkzaamheden en
lutiën, voordrachten en rapporten; de samenstel- zelfs tot verlamming van de zelfstandigheid dei-
ling van het Staatsblad (waarvan de uitgave van Directeuren van Alg. bestuur werd door de Regee-
1817 dagteekent) en (sedert 1857) ook van het ring o. a. weersproken met een beroep op het
Bijblad op het Staatsblad en van het naamregis- oordeel dier Directeuren zelven, die dezen slech-
ter, (waarvoor in 1865 de Regeeringsalm. v. N.-L ten invloed niet erkenden (vgl. laatstelijk M. v. A.
in de plaats is gekomen). Vóór 1828 was een Tweede Kamer Ind. begr. igo2). Schier alle Gouv.s-
ambt. ter secr. redacteur van de Javasche Courant; Gen. hebben hulde gebracht aan de werk- en
in dat jaar werd de uitgifte geheel aan de Lands- waakzaamheid van de Secretarie, haar nut leven-
drukkerij opgedragen, maar verstrekte de Alg. dig ondervonden en dankbaar erkend.
Secr. nog vele gegevens. Terwijl in de R.R. van Een warm verdediger vindt de Secretarie in
1827, 1830 en 1836 de Alg. Secr. wordt gere- Mr. Margadant, zie R. R. I, bl. I2g/130. Ook
geld, is in het tegenwoordig R.R. van deze in- Mr. J. de Louter (Handl. tot de Kennis v. h.
stelling geen gewag gemaakt en is derhalve de Staats- en Adm. Recht v. N.-L, 's Grav. ißgs,
samenstelling en inrichting aan de Ind. Reg. over- bl. 174/178) is van meening dat de Secretarie
gelaten, voorzoover de begrooting de noodige gel- inderdaad niet gemist kan worden o. a. voor het
den beschikbaar stelt. algemeen toezicht op den gang van zaken en
Toen in 1836 de vaste verblijfplaats van den voor de stabiliteit der administratie bij de wisse-
G.-G. naar Buitenzorg werd overgebracht, ging lingen van het gezag.
ook de Alg. Secretarie gedeeltelijk mede, maar SEDAH. Hoog-Jav. Zie SIRIH.
reeds in 1847 werd de bestuurszetel weder te SEDAN. District van de contróle-afd., het re-
Batavia gevestigd en ook de Secretarie daarheen gentschap, de afd. en de res. Rembang: niet eene
teruggebracht, niettegenstaande de Gouv.s-Gen. oppervlakte van 25.368,44 hectaren. Het district
zoo dikwijls zij wilden te Buitenzorg mochten telt 55 desa's.
verblijf houden en dan ook gewoonlijk daar SEDEP. Alf. Men. Zie ALIJA.
waren. Hoewel de verblijfplaats van den G.-G. SEDINGIN. Mal. Zie BOENTIRI.
reeds sedert 1870 definitief te Buitenzorg is ge- SEGALAHERANG. District van het particu-
vestigd, bleef de Alg. Secr. nog tot 1888 te liere land Pamanoekan- en Tjiasemlanden, res.
Batavia, toen het voornaamste gedeelte weder Krawang; met eene oppervlakte van 22.879 hecta-
naar Buitenzorg verhuisde, waar ze thans (1902) ren. Het district telt 48 desa's.
nog verblijf houdt. Een hoofdcommies en eenige SÈGANG. Soend. Zie BAJAM.
 SÈGANG BEUREUM.
SÈGANG BEUREUM. Soend. Zie BAJAM.
SÈGANG TJOETJOEK. Soend. Zie BAJAM.
SEGERI. Onderafdeeling der afd. Noorder-
districten (Gouv. Celebes en Onderhoorigheden),
een van de drie zg. pachtdistricten, aan de Straat
van Makasser gelegen, verdeeld in de regent-
schappen Segeri, Marang en Mandalle. De hoofd-
plaats eveneens Segeri geheeten, gelegen aan de
rivier van dien naam, dicht bij de kust dient tot
verblijfplaats van den controleur, terwijl er een
kleine van garnizoen voorziene versterking is
gebouwd. Langs de kust vooral is de onder-
afd. goed bevolkt, terwijl aldaar de verschillende
plaatsen door een zeer goeden weg zijn ver-
bonden.
SEGLI. De op de Noordkust van Atjeh en bij
de monding der rivier van dien naam gelegen
hoofdplaats van een der contróle-afdeelingen,
-waarin tegenwoordig het gouvernement Atjeh en
Onderhoorigheden is verdeeld, met eene militaire
bezetting, en een der havens, die bij de scheep-
vaart regeling voor dit gewest voor den alge-
meenen handel zijn opengesteld. Deze plaats werd
in Maart 1877 door onze troepen bezet. Onze
nederzetting, sedert twaalf jaren meer naar het
strand verplaatst, is op eene strook lands gebouwd,
van oudsher tot de bezittingen van den Sultan
van Atjeh (tanah radj a) behoorende. Vóór eerst-
genoemd jaar hadden wij eene nederzetting met
militaire bezetting ter hoofdplaats Pedir, doch bij
de vijandschap, die steeds tusschen de federatiën
van Pedir en Gigiëng hcerschte, was het voor onze
politieke verhouding tot de hoofden dier federa-
tiën, naar het oordeel in die dagen, wenschelijk,
onze nederzetting in Pedir naar het neutrale gebied
van Segli over te brengen. Zij is meer dan een
onzer andere vestigingen in Atjeh aan het vijan-
delijk vuur blootgesteld geweest. In April, Mei
en Juli 1878 en in Maart en April 1879 werd
zij herhaaldelijk aangevallen of ernstig verontrust;
doch na dien tijd had er tot April 1886 niets
bijzonders meer plaats, toen daarna en men kan
gerust zeggen gedurende de daarop volgende tien
jaren Segli voortdurend door den vijand beschoten
werd. Eerst na 1898 kwam in dezen toestandeene
afdoende verbetering.
SÉHI of SÉKOE. Alf. Amb. Zie ALIJA.
SÉHO. Tem. en Mal. Men. Zie AREN.
SEKADAU. Landschap administratief behoo-
rende tot de afd. Sanggau en Sekadau, res. Wester-
afd. van Borneo. Het heeft eene oppervlakte van
106 □ g. m., terwijl de bevolking wordt geschat
op 1 5.000 zielen. Het grenst ten W. aan Sanggau,
ten N. en ten O. aan de afd. Sintang en ten Z.
aan de afd. Soekadana. Het wordt door de Kapoeas
in tweeën gedeeld en gevormd door verschillende
zijtakken dier rivier, waarvan de voornaamste zijn:
aan de linkerzijde, de Sekadau en aan de rechter
de Ajah en op de grens van Sintang, de Beli-
tang. Het stroomgebied dier rivier vormde eer-
tijds gedeeltelijk het lijkje Blitang, hetwelk nu
gerekend wordt tot Sekadau te behooren. Het
landschap is, behoudens streken langs de Kapoeas
en de Belitang, zeer bergachtig. Vooral in het
Zuiden bereiken sommige toppen een vrij aan-
zienlijke hoogte. De G. Raja bijv., alwaar de
Taman, zijrivier van de Sekadau ontspringt, is
1165 M. hoog; deze berg werd in iBgs door
Controleur Westenenk bestegen, hetgeen te voren
nimmer door Europeanen was geschied. De Dajak-
sche bevolking in het landschap houdt zich bezig
-- SELASIH. 569
met inzamelen van boschproducten, vischvangst
en landbouw, hetwelk ook het hoofdbestaan vormt
der Maleiers en andere kolonisten, terwijl de wei-
nige Chineezen voornamelijk gevestigd zijn te
Soengai Aja, gelegen aan de monding der rivier
van dien naam, in welker nabijheid zich goud-
wasscherijen bevinden. In het Blitangsche worden
steenkolen aangetroffen, doch de ontginning ge-
schiedt tot heden met weinig resultaat.
Het landschap is in het genot van zelfbestuur;
aan het hoofd staat een vorst, met den titel
Panembahan, verblijf houdende te Sekadau, gele-
gen aan den linkeroever der Kapoeas, bij de mon-
ding van de S. Sekadau. Van de geschiedenis
van lief rijk is met zekerheid niets bekend. Het
schijnt dat het vroeger onderhoorig was aan Soe-
kadana. In 1823, voor het eerst, is met den vorst
een contract gesloten, waarbij het Gouvernement
als opperleenheer werd erkend, en de vorst o. m.
beloofde het koppensnellen in zijn gebied te zul-
len tegengaan en de pachten enz. met het Gouv.
te deelen. Het thans nog geldende contract dateert
van 25 Oct. iB6g (Bijl. Hand. St.-Gen. 1871/72),
en is gedeeltelijk herzien 27 Febr. 1881 (Bijl.
Hand. St.-Gen. 1882/83 n°- '40 '*).
Litteratuur: L. C. Westenenk, De Moealang-
en Sekadau-Dajaks, Tijdschr. Bat. Gen. dl. XXXIX
(1897), bl. 305; J. J. K. Enthoven, Bijdragen
tot de Geographie van Borneo's Wester-Afd. igo2,
bl. 574, zoomede de daarbij vermelde bronnen.
SEKADIDI. Zie BAKI-KETE.
SEKAH. Zie ORANG SEKAH, 111, 124.
SEKEH. Atjeh. Zie PANDAN.
SEKENDAL. Mal. Zie KENDAL.
SÉKOE. Alf. Amb. Zie ALIJA.
SELADANG. Zie KOEDA-AYER.
SELAJA. Zie BOENAI-ANDOE.
SELANGET of SELANGKAT. Zie BELO en
HARING.
SELAR. PISCES, ACANTHOPTERVGII, Ca-
rangidae, Carangina. 'Zie SELAR. (IKAN)
SELAR. (IKAN) Naam voor Makreelachtige
visschen uit de geslachten Selar, Caranx, Seriola
en Carangoides, in de Lampongs, aan Oost-
kust van Sumatra en op Bali (afdeeling Boe-
leleng). Op Timor heet Caranx Forsten' Ikan
ka wan. Op Java onderscheidt men I. selar
koen ing, Caranx cnmbou; I. kwee karpo,
C xauthopygus en I. kwee lilien, C ckala
en Lessonii.
SELARIËN en SILARIAN. Inlandsche namen
van een vischsoort. Zie DJELER en PAWÈII.
SELAROE. Amb. Ten. Zie DJAGOENG.
SELASI of SELASIH. Mal.; SALASIH,
Soend.; SELASIH, SOELASIH, TELASIII en
TOELASIH, Jav.; TOLASI, Mak. ; WOÖNENE,
Amb. Leti.
Ocimum Basilicum L., fam. Labiatac. In geheel
Indië gekweekt, afkomstig uit Engelsch-Indië. De
variëteiten dragen nog afzonderlijke namen ter
onderscheiding, b. v. lampes, Jav. en Soend.;
kemangi, Mal. enz. De bladeren worden als
groente gegeten. Met de slijmhoudende zaden be-
reidt men op vele plaatsen een vcrkoelendcn drank.
Een aftreksel der geheele plant dient soms als
geneesmiddel; voor de uit deze plant bereide
vluchtige oliën, zie Dl. 111, bl. 68. Op het vaste-
land van Indië speelt „tulasi" een groote rol in
de folklore (zie W. Crooke, Folklore of Northern
India, iBg6 11, 110).
SELASIH. Mal. en Jav. Zie SELASI.
570 SELEH. (IKAN)
SELEH. (IKAN) Eene Zilver-Haring, Me-
galops indicus, algemeen voorkomende zeevisch,
op Bali (afdeeling Boeleleng).
SELEMPRANG. Zie BIJ en TAWON.
SELEUCIDES. AVES, PASSERIFORMES,
PASSERES, Paradiseidac, Epimachinae. Zie
OEAN.
SELIMANG. Zie PAWÈH.
SELIMBAU. Landschap op Borneo in het
Boven-Kapoeas-gebied, administratief tot de afd.
Sintang behoorende, met een oppervlakte (grens-
regeling van 1880) van 32,7 Q g. m. en een be-
volking (in 1895) van ruim 2000 personen, voor
3/4 uit Maleiers en '/4 uit Dajaks bestaande. Door
de groote onvruchtbaarheid van den bodem neemt
dit geringe aantal, door verhuizing nog voortdu-
rend af. Het noordelijk van de Kapoeas gelegen
deel van het landschap is bijna geheel vlak en
rijk aan meren, waarom vischvangst aldaar een
belangrijk middel van bestaan vormt, terwijl het
gebied ten zuiden van genoemde rivier meer heu-
vel- en bergachtig is en in de vlakke gedeelten
aldaar veel steenkolen worden gevonden, welke
door de bevolking worden ontgonnen en door
den vorst, die als de eigenaar der steenkolen-
velden wordt beschouwd, aan het Gouv. geleverd.
Het rijkje wordt bestuurd door een vorst met
den titel Panembahan, door een contract aan het
Gouv. verbonden. Hij houdt verblijf ter hoofd-
plaats Selimbau (alwaar ook eenige Chineezen
wonen), gelegen aan beide oevers der rivier van
dien naam, dicht bij haar monding in de Kapoeas.
Tot het rijk wordt ook gerekend het' bijna niet
bevolkte zgn. Empanang-gebicd, westwaarts van
de Batang-Loepar-landen.
Litteratuur: J. J. K. Enthoven, Bijdragen tot
de Geographie van Borneo's Wester-Afd. 1901,
bl. 140 vlg.
SELIMPOEKAN. Zie KI'.PODANG.
SELINDI of SILINDI, SERINDIT ofLISSAK.
Naam in West-Sumatra gegeven aan eene I'ape-
ga a i-soort, Loriculus galgulus, op Billiton en
Mendanao Kelinsak. In het Javaansch Silin-
dit of Silinditoen. Op Celebes heet Loricu-
lus stigma lus Tin dit o.
SELIR. Naam van de bij vrouw, of go en dik,
van lageren rang, zooals de aanzienlijke Javaan
er, naast de eerste vrouw of padmi, een aantal
heeft; de sdir kan ter zijde gezet worden wan-
neer haar heer een andere vrouw huwen en het
wettig getal echtgenooten niet overschrijden wil;
zij verschijnt bij plechtige gelegenheden niet in
't openbaar met haren echtgenoot en is in den
regel min of meer aan de padmi ondergeschikt;
hare kinderen voeren lagere titels dan de kinde-
ren van de padmi en zijn meestal van de opvol-
ging in de waardigheden van den vader uitge-
sloten. Het huwelijk met eene sdir heett zonder
veel omslag plaats; is de man van hoogen rang
of van adel, dan laat hij zich bij de sluiting van
het huwelijk niet zelden door een gemachtigde
of wakil vertegenwoordigen, wien hij tot teeken
zijner volmacht zijn kris of hoofddeksel mede-
geeft. In de Vorstenlanden dragen de dochters
van de selirs aan de hoven den titel van Raden
ajoe en vóór haar huwelijk dien van Raden adjeng.
De selirs zelven behouden hare eigen adellijke
titels indien zij deze bezitten; anders worden
zij gewoonlijk Raden of Raden ajoe genoemd.
SELOKATON. District van de gelijknamige
eontróle-afd., regentschap en afd. Kendal, res.
— SEMARANG.
Semarang; met eene oppervlakte van
hectaren. Het district telt 114 desa's, alle gou-
vernements.
SELO-POETO. Javaansche naam voor eene
U i 1-soort, Svrnium seloputo.
SEMANGGI, ook S. GOENOENG. Javaansche
naam van een kosmopolitisch plantje, de klaver-
zuring-soort Oxalis coi uicii/ata L. De bladeren
zijn in vorm bijna niet te onderscheiden van een
peuldragend bcrgplantje van Java, Parochetits com-
munis Ham., dat semanggen heet. Zie de be-
schrijving der bergflora van Tosari en Ngadisari
door Dr. S. IL Koorders, in Nat. Tijdschr. v.
N.-Ind. LX (1900), 241.
SEMANGGI GOENOENG. Zie SEMANGGI.
SEMANGKA. Mal.; SEMONGKA, Jav.; SA-
MANGKA,Soend- KKKAMBOEDJA, Menanhk.;
HARAMODJA, Bat.; HARAMOEDJO of LA-
MOEDJA, Lamp.; PATÉKA, Mal. Amb. en Tim.
SAMAKA en KATIMOE, Alf. Men.; BARONG-
:
KA, 801. Mong.; SAMAKA, Lamp.; TIMOER,
TIMOEL of SAMAKA, Alf. Amb.
Citrullus vulgaris Schrad., fam. Cucurbitaceae.
In tropisch Afrika tehuis behoorend, overal tus-
schen de keerkringen gekweekt en verwilderd.
De vruchten, bij de Europeanen watermeloenen
geheeten, worden wegens haar sappig vruchtvleesch
vaak gegeten.
SEMANGKA-BAAI of KEIZERSBAAI. Groote
baai, aan de bergachtige zuidkust van de l.rim-
pongsche districten diep in de afdeeling Semangka
dringende; zij vormt aan de oostzijde de kleine
baaien Telok Liman Badak, Poetih, Pertiwi, Ka-
loembajan en Kiloeman; in het noordwesten Teloek
Tandjoengan of Broenai; in het zuidwesten Teloek
Tambang. In het midden van den ingang der
Semangka-baai ligt het rotseiland P. Taboean,
Semangka of Keizerseiland; aan de oostzijde lig-
gen twee kleine eilandjes nabij de baai van Per-
tiwi, vier in die van Kaloembajan en twee in die
van Kiloean.
SEMANGKA-BERG. Zie KEIZEKSPIEK.
SEMANGKA BLANDA. Zie MELOEN (11,480).
SEMARANG. Residentie van Midden-Java,
waarbij in het begin van igoi de residentie Dja-
para is gevoegd. Het aldus vergroote gewest wordt
ten N. bespoeld door de Java-zee en verder be-
grensd door de residentiën Rembang ten 0., Ma-
dioen, Soerakarta en Kedoe ten Z. en Pekalongan
ten W. De naam van het gewest is in het Hoog-
Javaansch Semawis. In het O. wordt de grens
gedeeltelijk gevormd door de kali Randoegoen-
ting; in het W. door de k. Koeta; op de zuider-
grens verheffen zich de bergtoppen Merbaboe
(3145 M.), Telemojo(iß92 M.), Oengaran (2050M.)
en Prahoe (2565 M.). De in zee uitstekende pun-
ten zijn van O. naar W.: Tg. Boegel, Tg. Batoe,
Tg. Djati, Tg. Piring, Tg. Koeniran en Tg. Koro-
welang of Kendal.
De oppervlakte van de res. bedraagt, na de
inlijving van de res. Djepara 148,8 D geogr. mijlen;
op het eind van 1895 telde de bevolking, die
van Djepara medegcrekend, 2.449.458 zielen, dat
is 16.461 per n geogr. mijl.
Het noordelijke gedeelte van het vergroote ge-
west wordt geheel ingenomen door twee vulkanen
en hunne hellingen nl. de Moeria, hoogste top
1595 M. en den ten N. van den Moeria gelegen
vulkaan Tjilering, die slechts 717 M. hoog is.
De gesteenten welke aan de oppervlakte van deze
reeds sedert lang niet meer werkende vulkanen ge-
 SEMARANG.
vonden worden zijn leucietgesteenten, welke overi-
gens alleen in Besoeki en op Bawean worden aan-
getroffen. In verweerden toestand hebben zij het
voorkomen van roodbruine klei. De Patiajam, een
kleinere vulkaan aan den zuidoostelij ken voet van
den Moeria en slechts 353 M. hoog, bestaat uit
losse uitwerpselen, meestal fijne tuffen, welke
merkwaardig zijn omdat daarin talrijke fossiele
zoogdierenbeenderen zijn aangetroffen, overeenko-
mende met die welke in het N. van Madioen in
kwartaire lagen voorkomen. Aan het bovenver-
melde vulkanisch gebergte, dat aan de zeezijde
omzoomd wordt door eene zeer smalle strook
alluviaal zeezand en zeeklei, grenst in het Z. een
breede strook alluvium, waarschijnlijk eenmaal
zee, en later gedempt door de aanslibbingen van
de kali Serang of Tanggoelangin en de kali Djoe-
wana. Deze strook is thans nog voor een deel
moerassig. Op dit alluvium volgt zuidwaarts gaande
eene strook kwartaire grond, die zich, met afwis-
selende breedte van de kali Koeta op de west-
grens, in zuiver oostelijke richting tot de oost-
grens der residentie uitstrekt. Ten N. van Toer-
wodadi, dat nog op kwartairen bodem is gelegen,
zijn de kwartaire afzettingen begrensd door een
kalkgebergte en ten Z. door een mergclgebergte,
dat zich van de oostgrens tot den G. Oengaran
uitstrekt. Ten O. en ten Z. van dezen berg ligt
een klein breccie-terrein. Tusschen dezen vulkaan
en het zuidelijkste deel van het gewest, dat ge-
heel wordt ingenomen door de hellingen van den
Merbaboc en den Teleniojo, ligt een hoogplateau,
de vlakte van Ambarawa, 476 M. boven zee, eer-
tijds een meer, dat door de Toentang-rivier werd
afgetapt. De rawa Pening, een ondiep meer met
moerassige oevers, is als laatste overblijfsel van
het vroegere meer te beschouwen. Van den uitge-
strekten mantel van den vulkaan Prahoe behoort
alleen de noordoostelijkste sektor tot Semarang.
De rivieren van dit gewest behooren alle tot
het gebied van de Java-zee. De voornaamste zijn
van Oost naar West: de Randoegoenting, grens-
rivier met Rembang; de kali Djoewana, die in
een laaggelegen, moerassig terrein ontspringt en
die door enkele kanaaltjes in verbinding staat
met de kali Serang, welke bij hoogen waterstand
door de kali Djoewana ontlast; de kali Gelis; de
kali Djepara; de kali Serang bovengenoemd ont-
springt op den Merbaboe; zij doorstroomt den
z.o. hoek der residentie, loopt onder den naam
van kali Gogatan over Solo'sch grondgebied, vloeit
opnieuw, onder den naam van kalt Serang over
het gebied der res. Semarang en neemt de uit
Rembang komende kali Loesi op. Zij maakt in
haar verderen loop de grens uit tusschen de afd.
Demak aan de eene en Koedoes en Djepara aan
de andere zijde. De kali Toentang bovengenoemd
stroomt langs de desa van dien naam, verder langs
Kedoengdjati, kruispunt van spoorwegen en Demak
en valt onder den naam van kali Demak in de
Java-zee. Eene belangrijke rivier is nog de kali
Bodri, welke ontstaat uit de samenvloeiing van
de Logong en de Lodoet, die beide op den G.
Prahoe ontspringen; zij ontvangt ook veel water
uit beken die van de hellingen van den G. Oen-
garan komen.
Talrijk zijn de bevloeüngswerken, in deze resi-
dentie tot stand gebracht. Bijzondere vermelding
verdienen de Demaksche irrigatiewerken, «elke
zijn aangelegd na den hongersnood in de afd.
Demak in 1873 en welke bijna 8 millioen gul-
571
den hebben gekost. Zij bestaan uit een stuwdam
in de kali Serang en verscheidene kanalen, waar-
door overstroomingen van deze rivier zeer werden
beperkt en 24.000 baoe's werden bevloeid.
Tot dit gewest behooren de Karimoen Djawa-
eilanden (zie op dat woord) welke, althans wat
de grootere eilanden betreft, uit oude sedimentair-
gestcenten, nl. uit afwisselende lagen van kwart-
sieten en kleischiefers bestaan. Op eenige der
kleinere eilanden komt bazalt voor. Ten N. van
den vulkaan Tjilering ligt het eilandje Mandelike,
met een vuurtoren.
Ten N. van de districtshoofdplaats Oengaran
en ten O. van de desa Lemahbang zijn brokstuk-
ken van steenkoollagen gevonden, welke echter
tot dusverre, wegens onzekerheid omtrent de te
verkrijgen resultaten, tot geene ontginning aan-
leiding hebben gegeven. In de vlakte van Gro-
bogan worden bronnen aangetroffen, die zout water
leveren, soms vermengd met een weinig aardolie.
Ten O. van de districtshoofdplaats Wirosari bij
Medangramsan, vindt men cene moerassige, nage-
noeg cirkelvormige vlakte, waarin eenige poelen
liggen, waaruit een bruingrijs water met slijk
vermengd opborrelt. Door het opgevoerde slijk is
sedert 1882 een heuveltje gevormd van 5 a 6 M.
Bij de desa Djono, op het gebied der Solo'sche
enclave Selo, wordt zout water geschept uit 4 a
5 M. diepe gegraven putten. Bij en ten Z. van
de districtshoofdplaats Koewoe liggen verschei-
dene zout- en slijkbronncn; de uitgestrektste slijk-
bron ligt bij Koewoe, waar men van tijd tot tijd
de slijk ziet opzwellen als eene blaas, die ten
slotte barst, waarbij stoom ontwijkt. Het zoute
water dat die bronnen opleveren wordt in gootjes
verzameld en in gespleten bamboes door bloot-
stelling aan de zonnewarmte verdampt. Op deze
wijze wordt in de omstreken van Koewoe jaar-
lijks gemiddeld 15.000 pikol zout gewonnen, het-
welk, na een daarvan geheven belasting, echter,
in verband met het Gouvernements zoutmonopolic,
alleen in de afd. Grobogan en de residentie Soe-
rakarta mag worden verbruikt.
In de desa Melatidarat, ten N.O. van de districts-
hoofdplaats Goeboeg ligt eene gasbron, bekend
onder den naam van Merapi, waaruit een brand-
baar gas (lichtkoolwaterstofgas) ontsnapt. Te Pelan-
toengan, op de grens van Semarang en Pekalongan
heeft de aanwezigheid van eene warme bron, wier
water eene temperatuur heeft van 45 0 Celsius,
aanleiding gegeven tot het oprichten van een
militair hospitaal ter behandeling van lijders aan
allerlei huidziekten. Deze bron bevat geene noe-
menswaardige hoeveelheid jodium, maar haar water
staat niettemin als zeer geneeskrachtig bekend.
Het leprozengesticht aan de overzijde van de kali
Lampir, dus op Pekalongan'sch grondgebied staat
mede onder toezicht van den officier van gezond-
heid te Pelantoengan. Op de helling van den
heuvel, aan welks voet het militair hospitaal
gelegen is, wordt eene aardoliebron aangetroffen
met hoog oliegehalte, doch deze mag evenmin
als de andere bronnen op militair terrein, ont-
gonnen worden.
— nog te meer na hare
—
De res. Semarang is
vergrooting met de res. Djepara het voornaam-
ste gewest van Midden-Java. Hare hoofdplaats is
de voornaamste haven van dit deel van Java. De
inlandsche bevolking vindt haar hoofdbestaan in
den rijstbouw, verder worden maïs, en andere
tweede gewassen zoomede katoen verbouwd, dit
572 SEMARANG.
laatste bijna uitsluitend in de afd. Grobogan en
Demak. De voormalige res. Djepara heeft gebrek
aan water voor den natten rijstbouw; de sawahs
zijn er voor de helft van den regen afhankelijk,
zoodat de oogst bij weinig regen voor een groot
deel mislukt.
In het vereenigde gewest liggen 38 particuliere
landerijen, waaronder eenige van meer dan 1000
baoe's oppervlakte; men teelt er hoofdzakelijk
rijst, kokosnoten en tweede gewassen. Het aantal
landbouwondernemingen op gronden in erfpacht,
bedraagt ongeveer 60. Op de meeste daarvan
wordt koffie, veeltijds te zamen met kma, cacao,
indigo, kapok, peper en andere specerijen ver-
bouwd. Op een paar ondernemingen in de afdee-
ling Ambarawa wordt uitsluitend kma aangeplant.
Op eenige erfpachtsperceelen verbouwt men alleen
rijst, suikerriet en tweede gewassen. Onder de
landbouwondernemingen, werkende op overeen-
komsten met de bevolking zijn 15 suikerfabrieken,
een indigoland, een tabaksonderneming en eenige
andere voor de cultuur van suikerriet als plant-
materiaal.
De gemiddelde regenval over 20—21 jaar be-
rekend, bedraagt voor de hoofdplaats Semarang
2170 millimeter per jaar, voor Pati 1599, Kendal
1875, Salatiga 2515, Bodja 3075, Oengaran 3765
en voor Pelantoengan zelfs 4482 millimeter per
jaar. Deze cijfers zijn over het geheel belangrijk
hooger dan die voor de meer oostelijk gelegen
gewesten Rembang, Soerabaja, Madoera, Madioen
en Kediri. De temperatuur ter hoofdplaats en
langs de noordkust komt overeen met die te
Batavia. De plaatsen Salatiga, Ambarawa en Oen-
garan hebben een koel klimaat.
Administratief is het gewest na de vergrooting
met de res. Djepara, verdeeld in 10 afdeelingen,
nl. Semarang, Salatiga, Ambarawa, Kendal, Demak,
Grobogan (hoofdpl. Poerwodadi), Pati, Koedoes,
Djoewana en Djepara. Het gebied der afdeelingen
Ambarawa en Salatiga behoort tot het regentschap
Semarang, zoodat het gewest verdeeld is in 8
regentschappen en bevat verder 18 contróle-afdee-
lingen en 41 districten. Controleurs zijn, behalve
op de hoofdplaatsen der afdeelingen, gevestigd te
Oengaran, -te Soekoredja (hoofdplaats van de con-
tróle-afd. Selokaton), te Bodja, te Gemoeh, te
Godong en te Wirosari.
De bevolking bestaat geheel uit Javanen die
het Javaansch met de o-klank spreken. Ter hoofd-
plaats worden bekwame handwerkslieden, timmer-
lieden, meubelmakers en goudsmeden aangetroffen.
Steen- en pannebakkerijen en kalkbranderijen zijn
meest in handen van Chineezen. De Semarang-
sche gebatikte sarongs worden veel uitgevoerd.
De kastenmakers te Djepara zijn bekend wegens
de vervaardiging van hun zeer goedkoop fabri-
kaat, dat veel naar Batavia wordt uitgevoerd. Te
Koedoes wonen veel goudsmeden en handelaars,
welke laatsten handelsreizen over geheel Java
doen, die soms twee jaren duren. De welvaart
door dezen handel ter hoofdplaats Koedoes en in
den omtrek verspreid is merkbaar aan de fraaie
met houtsnijwerk versierde houten huizen.
De middelen van verkeer zijn: de spoorlijn van
Semarang over Goendih naar Soerakarta met een
zijlijn van Kedoengdjati naar Ambarawa; de stoom-
tramweg Semarang—Djoeana (of Joana) met de
zijtakken: Demak—Blora, Poerwodadi—Goendih,
Koedoes—Petjangaan, Wirosari —Kradenan en
Djoewana—Pakis; verder de stroomtramlijn Sema-
rang —Cheribon, welke over Kendal en Troeka
loopt, de groote postweg en talrijke andere goed
onderhouden rijwegen.
Op de noordelijke en oostelijke hellingen van
den Oengaran zijn verscheidene Hindoe-oudheden
aangetroffen, bestaande in vervallen tjandi's en
(,'ivvaitische beelden. De tjandi's waren gebouwd
op 4 elkander opvolgende terrassen; op de wegen
die deze terrassen met elkander verbonden waren
op de steilste plaatsen steenen trappen aangelegd,
waarvan de sporen nog aanwezig zijn. De tempels
hebben, wat stijl betreft, veel overeenkomst met
die op den Diëng maar zijn minder versierd. Vrij
goed bewaard is slechts één enkele groep tjandi's,
nl. die welke gelegen is aan de zuidzijde van den
Goenoeng Soemawana. Deze groep, Gedong Sanga
of Tjandi Sanga geheeten, bestaat uit twee rijen,
waarvan de oostelijke op Semarangsch grondge-
bied, de westelijke in Kedoe is gelegen. Van vijf
dezer negen tempels bestaan de ingestorte muren
nog; van een zesden alleen de fundamenten.
Bij acte van 15 Januari 1678 tusschen den
Sultan van Mataram en den admiraal Speelman
werd de stad Semarang met alle landen en dorpen
daaronder ressorteerende aan de Compagnie afge-
staan. Over verdere vergrooting van het Sema-
rangsch gebied zie men Dl. II bl. 133 e. v.
Van 1743 tot den val der Compagnie was Se-
marang de zetel van den Gouverneur van Java's
N.O.kust, waaronder de kustlanden aan de Java-
zee van de Tji Losari tot Pasoeroean ressorteerden.
Onder Daendels werd Semarang een landdrost-
ambt en in 1816 eene residentie.
SEMARANG. Afdeeling en regentschap der
gelijknamige residentie, en begrensd ten N. door
de Java-zee, ten O. door de afd. Demak en Gro-
bogan, ten Z. door de afd. Salatiga en Ambarawa
en ten W. door de afd. Kendal. Het regentschap
Semarang omvat ook het gebied der afd. Salatiga
en Ambarawa. De afd. Semarang, groot 90.748
hectaren of 16,4 □ g. m., is verdeeld in 2 con-
tróle-afdeelingen en 6 districten, als volgt: de
contróle-afd. Semarang, omvattend de districten
Semarang, Scrondol (hoofdpl. Djomblang) en Sin-
gen-koelou (hoofdpl. Genoeh); de contróle-afd.
Goeboeg, omvattend de distr. Singen-kidoel(hoofd-
pl. Goeboeg), Singen-lor (hoofdpl. Broemboeng)
en Grogol (hoofdpl. Karangtengah). Het aantal
desa's bedraagt 652, waarvan er 168 op particu-
liere landen zijn gelegen. Binnen het grondgebied
van het district Singen-kidoel ligt de tot Soera-
karta behoorende desa Goeboeg-Selo geënclaveerd.
Het noordelijke gedeelte van de afdeeling be-
staat uit eene alluviale strook langs de zee, die
ten O. en ten W. van de hoofdplaats moerassig
is. De hoofdplaats zelf ligt op kwartairen bodem,
welke zich verder oostwaarts uitstrekt en de zeer
goed bebouwde districten Singen-lor en Singen-
kidoel bevat. Het zuidelijke gedeelte wordt inge-
nomen door mergclgronden.
De voornaamste rivier der afd. is de kali Toen-
tang op de oostgrens, wier oevers van Kedoeng-
djati tot waar zij de afdeeling verlaat, omzoomd
zijn met kampongs. Erfpachtsperceelen zijn er niet
in deze afdeeling, evenmin suikerfabrieken; daaren-
tegen liggen 34 van de 40 particuliere landerijen,
welke in de residentie Semarang (de twee parti-
culiere landerijen, welke in de residentie Djepara
liggen, medegerekend) worden aangetroffen, binnen
deze afdeeling. De productie dezer landen bestaat
bijna uitsluitend uit rijst en kokos- of klappernoten.
 SEMARANG.
— SEMENDO. 573

SEMARANG. Hoofdplaats van het gewest, het Semarang is al sedert lang de voornaamste han-
regentschap, de afdeeling en het district van dien delsplaats van Midden-Java; door den aanleg van
naam, gelegen aan de Java-zee, aan beide oevers den spoorweg Semarang-Vorstenlanden en de stoom-
van eene weinig aanzienlijke rivier, de kali Ngaran tramwegen naar Djoewana en Cheribon is hare
of rivier van Semarang geheeten, welke in de beteekenis nog belangrijk toegenomen. Ook heeft
laatste jaren voor prauwen van de hoofdplaats tot daartoe bijgedragen de aanleg van een nieuwen
aan zee bevaarbaar is en door baggermachines op riviermond, het nieuwe havenkanaal geheeten met
voldoende diepte wordt gehouden. Het aantal in zee uitgebouwde havenhoofden, die de laad-
inwoners bedroeg op het eind van 1895 82962, prauwen het in- en uitvaren, vooral in den west-
n
-'- 3545 Europeanen, 66280 inlanders, 11375 moeson, vergemakkelijken. De inlandsche nijver-
Chineezen, 751 Arabieren en 1011 andere vreemde heid te Semarang is niet onbelangrijk; men vindt
oosterlingen. er bekwame handwerkslieden, meubelmakers, goud-
Reeds in de laatste helft van de 17c eeuw eene en zilversmeden, koperslagers, zadelmakers en
plaats van eenige beteekenis, was Semarang ge- blauwververs. De Semarangsche gebatikte sarongs,
durende de tweede helft van de iBe en het begin hoofddoeken en slendangs zijn nog steeds over
der 19» eeuw de zetel van den Gouverneur dei- geheel Java en daarbuiten bekend.
Noordoostkust, welke het huis te Bodjong, aan Door het verkrijgbaar stellen van artesisch water
het eind van den Bodjongschen weg gelegen, en door het bouwen van woningen te Tjandi staat
thans het verblijf van den resident van Semarang, Semarang, als woonplaats voor den Europeaan,
bewoonde. Het aan de westzijde van de rivier sedert de laatste jaren minder ongunstig bekend
gelegen gedeelte der stad wordt door den grooten dan vroeger.
postweg, die naar Kendal leidt, doorsneden. Ten De grenzen van de hoofdplaats zijn vastgesteld
N. daarvan ligt te midden van rijstvelden en klap- bij St. ißg4 n°. 24g; die van hare reede bij St.
pertuinen op moerasachtigen bodem, het fort Prins 1898 n°. 240.
van Oranje; het werd kort na het einde van den SEMBAMBAN. Zie TANAH BOEMBOE.
Java-oorlog gesticht. Door verzakking heeft men SEMBODJA. Jav. Zie BOENGA KEMBODJA.
er in den Westmoeson soms veel last van water. SEMBOENG. Soend., en andere talen; APA-
Het fort heeft veel van zijne strategische waarde APA KEBO, Jav.; TJAPA, Mal.; LANG-
verloren ook doordat het, tengevolge van de aan- GOENGOENG SAPA Bat.; TJAPO, Mak.
slibbing, meer landwaarts in is komen te liggen. Blumea bnlsnmifera DC, fam., Compositae, en
De Bodjongsche wijk en Pontjol worden voorna- waarschijnlijk een aantal verwante soorten. Zie ook
melijk door Europeanen bewoond, die er langs HAMBIROENG. Heeft den reuk en smaak van
den met fraaie tamarinde- en kanariboomen be- salie en de bladeren worden wel als groente ge-
planten postweg hunne villa's hebben, waaronder geten. Op Sumatra zijn zij in gebruik als middel
de woning van den Generaal-majoor, commandant tegen neusbloeding en verkoudheid. Blumea levert
der 2° militaire afdeeling. Meer in de nabijheid in China een niet onbelangrijk handelsartikel, nl.
van de rivier, maar nog aan de westzijde daarvan Ngai-kamfer.
liggen het residentie-kantoor, de regentswoning met SEMBOENG WANGLOT, Jav. Zie HAM-
de aloen-aloen, de moskee en het groot militair BIROENG.
hospitaal. SEMENDO of SEMINDO. In 1864 werd dit
Op den linkeroever van de rivier ligt de oude landschap met Kisam, Makakau en Bclalau, op
Europeesche stad. Zij is gebouwd in een tijd toen verzoek der hoofden, onder Nederlandsch gezag
men nog weinig rekening hield met de eischen gebracht en bij Palembang ingelijfd, aanvankelijk
van de gezondheidsleer in verband met het tro- in de afdeeling Komering en Ogan oeloe, Enim
pisch klimaat. De huizen zijn dicht aaneengebouwd en de Ranau-districten, maar in 1880 bij de afd.
langs rechthoekige straten en missen het beschut- Lematang oeloe en ilir en de Pasoemah-landen
tende lommer van boomgewas. De groote postweg gevoegd (Ind. St. 1880 n°. 180). Vóór dien tijd
doorsnijdt dit stadsgedeelte; aan de noordzijde was bij de bevolking de atoeran sindang mar-
ervan liggen de in 1794 gebouwde Protestantsche dika van kracht, de regeling der vrije grensbe-
kerk en het paradeplein met een artesischen put. waking, bij welke de bevolking belast was met
Langs den postweg, waar deze den naam van het handhaven der grenspolitie, het opvatten van
Heerenstraat draagt, liggen kantoren, schoolge- vluchtelingen en het waken tegen vijandige in-
bouwen, en een klein aantal woonhuizen, in sier- vallen van buiten, doch daarentegen vrijgesteld
lijken stijl gedurende de laatste jaren opgetrok- van heerendiensten, verplichte cultuur-werkzaam-
ken; verder eenige gestichten van liefdadigheid, heden en landrente.
nl. de weeshuizen der Protestantsche en der Ka- Semendo strekt zich zuidoostwaarts van Pasoemah
tholieke gemeente en een oudemannenhuis. De oeloe, Manaq, Pasoemah lebar en een gedeelte
Maleische kamp, ook bewoond door Arabieren en van Lematang oeloe uit en wordt gesplitst in
Klingaleezen, ligt langs den westelijken rivier- Semendo oeloe loeas en Semendo darat; het eerste
oever; de Chineesche kamp, ten Z.O. van de is een klein gewest, dat door de bronnen van
oude Europeesche stad, wordt aan de oostzijde de in de Bcngkoelensche afdeeling Kauer uitwa-
begrensd door den grooten weg, die over Oengaran terende rivier Loeas wordt besproeid en in 1866
naar Ambarawa leidt en waarlangs de stoomtram- bij de afd. Manaq is ingelijfd. Semendo darat,
lijn Semarang-Djomblang is aangelegd. Langs dezen ten N.O. van het vorige, wordt doorstroomd door
met toeri- en andere boomen goed beschaduwden de bronnen van de Enim en, voor een klein ge-
weg, liggen, gedeeltelijk tusschen de kampongs deelte, door die van de Ogan en wordt daarom
der inlanders, nog verscheidene goed gebouwde nog wel gesplitst in Semendo Enim en Semendo
Europeesche woonhuizen, tot daar waar men de Ogan oeloe. De hoofdplaats Poelau Pangoeng ligt
wijk Tjandi bereikt, op vrij steile heuvels gelegen, aan de Selaboeng. De Semendoërs zijn afkomstig
waar de tramlijn eindigt, alwaar sedert de laalsle uit Pasoemah lebar, waar zij vroeger in het dorp
jaren vele Europeanen zich hebben gevestigd. Perdipa een afzonderlijken stam schijnen gevormd
574 SEMENDO.
— SEPOELEH.

te hebben, die zich door eigenaardige gebruiken meest door levend water worden besproeid. De
en strenge grondbeginselen van de overige Pasoe- pepercultuur is ook hier achteruitgegaan. Koffie
mah's onderscheidde en bij wie waarschijnlijk wordt in geringe hoeveelheid aangeplant. Van
vroeger ook de Islam bekend was, waarvan tharrs boschproducten vindt men er getah, was, rotan
echter weinig sporen zijn overgebleven. Volgens en damar In de bovenlanden van Senagan treft men
hunne instellingen werden moordenaars en bloed- uitgestrekte kolenlagen aan. Een der vindplaatsen
schenders levend begraven; opiumschuiven en is de Goenoeng Mangkoeng, waarvan de kolen,
hanengevechten zijn verboden; de slavernij was in 1881 beproefd, tot cene jonge formatie be-
tot 1872 in zwang. Ten behoeve van het huwe- hooren. Ook in Trang en Tadoe worden kolen
lijk betaalt de man een kleine som als mas kawin gevonden. De veestapel werd door de veepest
of huwelijksgeld, doch hij is verplicht zich te van 1878 en 1879 bijna vernietigd. Senagan levert
vestigen in het dorp van de vrouw. Rijstbouw, voorts goud op, dat in kleine hoeveelheden door
hoofdzakelijk •op natte velden, is het hoofdbedrijf de bevolking wordt ingezameld. Zie verder ME-
van deze goedaardige en gastvrije bevolking. Zie LABOEH.
verder Tijdschr. Bat. Gen. XV, 446. SENANGA. Atjeh; Zie KANANGA.
SEMITAU. Zie SMIT AU. SENDARA. Jav. Eenige deels boomachtige
SEMLER. (HEINRICH) Geb. te Grunberg soorten van het plantengeslacht Anaphalis DC,
18 Mei 1841, ovcrl. te San Franciseo 7 Juli 1888. fam. Compositae, die om de witwollige bladen bij
Schrijver van het standaardwerk: „Die tropische Europeanen wel als Javaansch Edelweisz
Agrikultur, ein Handbuch fiir Pflanzer und Kauf- bekend zijn.
leute," in 3 deelen, Wismar 1886—88. Dit boek, SENDOEDOEK. Mal.; Zie HARENDONG.
dat ook ten onzent gunstig bekend is, bevat veel SENDOEROE. Mal. Koet.; Zie HAREN-
van Scmlcr's eigen ervaring in landbouwzaken. DONG.
Van eene tweede uitgave is in 1897 Dl. I ver- SÈNGGANG. Soend.; Zie BAJAM.
schenen. SÈNGGANG TJOETJOEK. Soend.; Zie BA-
SEMNOPITHECUS. MAMMALIA, SIMIAE, JAM.
Semnopithccidae. 'Zie AAP en BOEDENG. SENG-GOENG. Zie TELEDOE.
SEMOET KALONG. Inlandsche naam van een SENGON. Jav.; Zie DJEUNGDJING. Eene
Indisch kortschild-kevcrtje, Paedcrus peregrinus uitvoerige beschrijving van Albizzia Mo/uccaiia
Fabr., dat hevige huidontsteking veroorzaakt. (Zie Miq. en A. Minuhussae Koorders, komt voor in
Vorderman, Gen. Tijdschr. N. I. XLI, 282). Med. 'sL. plantentuin XIX (1898), 416.
SEMOETTAN. Zie OEWIS. SENTAGI. Mal.; Zie DJARONG.
SEMONGKA. Jav. Zie SEMANGKA. SENTE. Jav. en Soend.; KAREJO, SOEND.;
SEMPAIN. N.G.4R. Zie PAPAJA. BIRAH NEGRI, Mal.; KIHA, Tem. en Mal.
SEMPANG. Zie SIMPANG. Men.: KOI.ONGAN, Alf. Men., MAE, Tim.
SEMPIDAN. Zie FAZANT. Alocasia inacrorrhiza Schott, fam.Aruceae. Reus-
SEMPOER. Soend.; SIMPOER ofSIMPOEH, achtig kruid waarvan de stengels 2—5 Meter lang
Mal.; TALI MOREA, Mal. Amb.; ENEHE, Engg. worden, terwijl de bladeren meterlange bladstelen
Dilleuia Indien L., fam. Dillc/iiaceac. Hooge hebben. Waarschijnlijk in Ceylon tehuis behoorend,
boom in geheel Indië verspreid. De bladeren en doch in Nederl. Indië gekweekt. De onderaardsche
ook de asch van het zeer harde hout worden ge- stengels worden gegeten, nadat door koking het
bezigd tot reiniging van het hoofdhaar. scherpe bestanddeel is weggenomen.
SENA. Mal.; Zie SANA. SENTOEL. T-\v., Soend. en Mal.; KETJAPI,
SENAAM. Gelegen op de Westkust van Su- Soend.; SETOEI, Atjeh.; SENTOL, Mad.
matra, maakt dit staatje deel uit van de Atjehsche Sandoricum Indicum Cav., fam. Mrliaccae. In
Onderhoorigheden. Het wordt door de Koewala Nederl. Indië en op de Filippijnsche eilanden
Sikandang Rajoet van Tripah en door de Koewala algemeen gekweekte en ook wildgroeiende zware
Semajam van het staatje Koewala Batoe gescheiden; boom. De zure vruchten worden gegeten, het hout
terwijl het ten Oosten aan het rijkje Patiambang is een tamelijk goed bouwhout.
(Gajoelanden) en ten Westen aan den Indischen SENTOL. Mad.; Zie SENTOEL.
Oceaan grenst. De bevolking, die uit Pedireezen SENTOLO. Regentschap der residentie Djok-
en Paseiers bestaat, telt niet meer dan ongeveer jakarta, met gelijknamige hoofdplaats, welke ge-
300 personen, waarvan 60 weerbare mannen. Men legen is op den rechteroever van de kali Progo
vindt er slechts 3 kleine kampongs aan de Scnarirn- en aan den spoorweg Djokjakarta-Koetoardjo. Het
rivier: Kota Pasei, Pasir Roemeh en Oedjoeng regentschap is verdeeld in 15 districten en be-
Tanah. Overigens heeft zich de bevolking ver- hoort tot dat gedeelte van het gewest, dat bekend
spreid over de peperaanplantingcn. staat als Mataram-koelon. De bodem bestaat langs
SENAGAN. Eene der onderhoorigheden van de rivieren uit kwartairen grond, overigens uit
Melaboeh, gelegen op de Westkust van Atjeh en kalkgronden. Europeesche landbouwondernemingen
zich uitstrekkende van af Gelangang Merak (grens worden in dit regentschap niet aangetroffen. Ten
met Melaboeh) tot aan Anteran Tripnh-Tadoe(grens O. van de hoofdplaats zijn in de mergelachtige
met Tripah); terwijl het oostelijk aan de Gajoe- kalksteen door Raden Salch opgravingen gedaan,
landen en westelijk aan den Indischen Oceaan waarbij fossiele zoogdier-bcenderen aan het licht
grenst. De bevolking bestaat uit Pedireezen, ver- kwamen.
mengd met Groot-Atjehers en Maleiers. Tot deze SEPIA. Zie INKTVISCII.
onderhoorigheid behooren de landschappen Trang SEPANDO. Zie INAU-INAU.
en Tadoe. De gezamenlijke bevolking dezer drie SEPANG. Mal.; Zie SETJANG.
landstreken kan op ongeveer 5000 zielen, waar- SEPA-POETRI. Zie MANOEK.
van 800 weerbare mannen, worden geschat. Aan SEPAT of SEPAH. Zie BAMBANGAN.
de Senaganrivier en de Soengei Poelau Ije liggen SEPENG. Atjeh; Zie SETJENG.
58 kampongs. Het land is rijk aan sawah's, die SEPOELÉH. Mal.; zie AKAR TIKOES.
 SERA. — SERAMPAS.
SERA. Zie TENLMBAR.
SERAI. Mal.; Zie SERE.
SERAJOE. De belangrijkste rivier van Midden-
Java en van de gansche zuidkust des eilands,
ontspringt op de zuidhelling van den Prahoe.
Haar langste bronrivier komt van den hoogsten
top van dien vulkaan, maar een kortere, die in
een meer zuidoostelijk gelegen ravijn ontstaat,
draagt ter plaatse den naam Serajoe (cvenzoo op
de beste kaart van het Diëng-gcbergte, Tijdschr.
:
Aardr. Cen. 11, n°. 16, I 50.000, vervaardigd
door het Topographisch Bureau). Langs den oever
der eerste loopt over een half uur gaans de weg
die van het Diëng-plateau naar Wonosobo voert,
door een allerliefelijkst dal, waar het riviertje in
zachtcn loop door een weide met ranonkels en
viooltjes vloeit. Waar de ribben van Prahoe en
Pakoewadja elkaar het dichtst naderen gaat dit
dal over in een nauwe bcrgkloof en de weg volgt
den smallen rug, die tusschen deze en het ravijn
der tweede bronrivier is gelegen. Na beider ver-
eeniging stroomt de rivier langs Kcdjadjar, waai-
de wegen uit Bagelen en Semarang naar den Diëng
samenkomen, en schiet dan in woeste vaart vlak
langs den steilen voet van den Telerep en daarna
langs den Sindoro-voet. Hier neemt ze van de
westzijde de spleetvormige afwatering van het
Telaga Mendjer, het grootste der Diëng-meertjes,
op. Thans gaat de rivier in steeds nagenoeg zuid-
waartschen loop den westrand van het hoogland
van Ledok volgen, het Bagelensche Tempe, zoo-
als Buddingh dit vruchtbare, dichtbevolkte, in
fraaicn berglijst gevatte landschap noemde. De
Serajoe krijgt er haar meeste water van de Sin-
doro-hellingen en stroomt er langs het levendige,
vriendelijke Wonosobo (790 M.), met zoo schoone
ligging en heerlijk koel klimaat.
Waar de Serajoe bij Leksono haar grootste zij-
rivier in Ledok opneemt, de Begaloeh, die van
den Kledoeng-pas tusschen Sindoro en Soembing
afstroomt, gaat ze de richting van deze naar
't westen volgen. Het dal vernauwt zich hier
tusschen het Leksono- en het Midan-gebergte;
de rivier vormt over enkele kilometers de grens
tusschen Banjoemas en Bagelen en neemt dan
de Kali Toelis op, die van hare bron op het
Diëng-plateau af grensrivier tusschen beide resi-
denties is. Bij de samenvloeiing betreedt de Se-
rajoe de residentie Banjoemas en doorstroomt nu
een tweede vruchtbaar landschap, het hoogdal
van Bandjarnegara (288 M.), bij welke plaats
zij door de aan de Toelis evenwijdig gaande
Merawoe versterkt wordt. Westwaarts gaat dit
vlakke hoogdal over in een wat smaller en sterker
hellend dalstuk, dat toegang geeft tot de vrucht-
bare meervlakte van Banjoemas, die de Serajoe
in tal van maeanders langs den zuidrand door-
stroomt, dicht nabij den voet van het merkwaar-
dig gevormde Zuid-Serajoe-kctcngebergte. Kort
voor de hoofdplaats wordt de rivier zeer versterkt
door de waterrijke Kali Klawing, die vele der
talrijke en krachtige beken van den Slamat op-
neemt. Ten noorden der stad Banjoemas, die op
slechts 16 M. hoogte is gelegen, verrijst een
kleine heuvelrij uit den oever, zoodat deze plaats
een zeer schilderachtige ligging heeft. Maar wel
het fraaiste deel van den rivierloop is de kloof,
die de Serajoe door het Zuid-Serajoe-gebergte
heeft tiitgeschuurd en waardoor het meer van
Banjoemas is leeggeloopen. Langs den oostoever
is in dit schoone, stcilwandige dwarsdal juist nog
575
plaats voor een reeks van dorpen en dien oever
volgt ook de stoomtram naar Poerwokerto. Kort
voor de kloof neemt de rivier de van den Salak
komende Logawa, kort er na de Tadjoem op,
welke laatste ook haar doorbrekingsdal door het-
zelfde gebergte, meer westwaarts heeft. De Serajoe
betreedt nu in uiterst tragen loop de moerassige
strandvlakte, waar ze nog een paar scherpe boch-
ten vormt, om dan met een wijden, zakvormigen
mond, die in den oostmoeson aan sterke verzan-
ding is blootgesteld, den Oceaan te bereiken. Een
prauwenkanaal verbindt haar met de reede van
Tjilatjap en maakt het dus mogelijk, de sterke
branding op de bank voor den mond te ontgaan.
Een rivier, waarvan het stroomgebied zich over
zoo aanzienlijke lengte van west naar oost, dus
in de richting der hoofdketenen uitstrekt, moet
in den regentijd een groote watermassa afvoeren
en door den loop door de kloof moet deze sterk
opgestopt worden. Berucht is de banjir van Fe-
bruari 1861, toen het water te Banjoemas in den
nacht van 22 op 23 Februari 10 Meter hoog op
den grooten weg moet hebben gestaan (zie verder
Veth's Java, nieuwe druk, 111, 161). Gegevens
0111 ticnt verval, stroomsnelheid en vermogen zijn
ons voor de Serajoe niet bekend; aangaande de
bevaarbaarheid wordt slechts vermeld, dat deze
tot bijna 30 palen van den mond reikt.
SERAMPAS. Onafhankelijke landstreek in
Midden-Sumatra, grenzende ten N. aan Korintji
en Soengai-Tenang, ten O. aan dat landschap,
ten Z. aan de afd. Mokka-Mokka (res. Benkoelen)
en ten W. aan die afd. en Korintji. Het land-
schap is, vooral in 't Z. gedeelte, zeer bergachtig;
met uitzondering echter van den Bt. Tebat Telatas
in het Z.W., welke een hoogte bereikt van 2050 M.
is de hoogte der toppen niet bekend. De vrucht-
bare bodem is van vulkanischen aard; behalve
dat hij op sommige plaatsen zwavel en goud (ook
.
in de rivieren) bevat, is het voorkomen van andere
delfstoffen niet bekend. In het landschap ont-
springen: I°. op de Bt. Kajoe Oemboen de Tcm-
besi, welke Serampas in O. richting doorstroomt;
2°. in het Z.O. de Ipoe, ontstaan uit het meertje
Lebar, met eenige rechterzijtakken, welke rivier
het landschap zuidwaarts verlaat en 30 de belang-
rijke Dikit, ontstaan uit meerdere stroompjes in
het Z.W. gebergte bij de grens met Mokko-Mokko.
De Mohammedaansche bevolking, bij benade-
ring geschat op 2000 personen, is eene vermen-
ging van bewoners der Djambische Benedenlanden
(zoowel de oorspronkelijke als de in die streken
gevestigde afstammelingen van Javaansche kolo-
nisten) en Menangkabausche Maleiers, terwijl ze
in uiterlijk voorkomen veel overeenkomst heeft
met den Maleier van Sum. Westkust. De kleeding
der mannen bestaat uit een korte kam van wit
katoen, door een buikband opgehouden, terwijl
sommigen bovendien een korte broek dragen. Het
bovenlijf is verder bedekt met een om de schou-
ders geslagen stuk katoen van eenige M. lengte,
terwijl het hoofd gedekt is door een muts (kopiak),
of door een, eenige malen om het hoofd gewon-
den, stuk wit of gekleurd katoen. In den gordel
steekt gewoonlijk een kris of sewar. Aanzienlij-
ken dragen de bekende Seloewar Atjeh en baadje
en een ander model hoofdbedekking. Het hoofd-
haar wordt zoowel kort als lang gedragen; de
geestelijken evenwel scheren het geheel af. Een
eigenaardige haardracht is die van de zonen van
depati- en mendapa-hoofden, welke totdat ze tot
576 SERAMPAS. — SERBARASA.
genoemde functie worden verkozen, het hoofd aantal desa's bedraagt 324. Het langs de Bantam-
geheel kaal scheren, met uitzondering van drie baai en de Javazee gelegen gedeelte bestaat uit
vlokjes (gombaq), één op de kruin, en één aan alluviale gronden, welke in het N.O. moerassig
weerszijden van het hoofd, boven den slaap. Jonge zijn. In het overige gedeelte der afdeeling, n.l.
meisjes dragen gewoonlijk enkel een kam; ge- het grootste deel van de districten Tjiroeas en
huwde vrouwen nog een stuk katoen van 2 M. Tjikandi maken witte puimsteentuffcn, die door
lengte, om het lichaam geslagen en in een wrong verweering eene grijsbruine kleur hebben gekregen,
boven de borsten vastgemaakt. Bij feestelijke ge- het hoofdbestanddeel van den bodem uit.
legenheden zijn zij gekleed met sarong en nauw- De voornaamste rivieren van deze afd. zijn:
sluitend baadje (badjoe koeroeng) van rood of de Tji Doerian, lager Tji Kande geheeten, grens-
zwart katoen. Meisjes onderscheiden zich door een rivier met de res. Batavia; de Tji Oedjoeng, de
witten, gehuwde vrouwen en weduwen door een belangrijkste rivier der residentie, welke bij haar
zwarten hoofddoek; de eersten (en soms jonge ge- loop door de afd. voor kleine, inlandsche zee-
huwde vrouwen) tooien zich o. a. met armbanden schepen bevaarbaar is en de Tji Banten, welke
van kralen, koper, zilver of goud, met halsket- langs de hoofdplaats stroomt. De Tji Kande staat
tingen (van aaneengeschakelde Mexicaansche of door het Sultanskanaal of kanaal van Tirtajasa
Chineesche dollars) en met oorringen (soebangs), met de Tji Oedjoeng of Tji Pontang, — zooals deze
dikwijls zoo zwaar dat zij het inscheuren der oor-
lellen veroorzaken, waardoor de oorgaten buiten-
rivier dicht bij hare monding heet — in verbinding.
De noordelijkste punt van de door haar gevormde
gewoon groot worden. De huizen der bewoners delta heet Tandjoeng Pontang. In de afd. worden
onderscheiden zich in vorm gewoonlijk niet van geene erfpachtsperceelen maar wel twee groote
de Maleische; men vindt echter soms woningen, particuliere landerijen aangetroffen, nl. Tjikande-
bestaande uit een rij aan elkaar gebouwde roe- llir en Tjikande-Oedik, samen eene oppervlakte
wangs (roewang is een vak tusschen twee rijen beslaande van ruim 42000 baoe, met eene be-
palen van een huis) met een gemeenschappelijk volking van 60000 zielen. Evenals op deze landen,
afdak (berenda) die een lengte van 20 —50 vadem wordt in de geheele afdeeling hoofdzakelijk rijst
hebben. De voorgalerij is doorloopend en gemeen- verbouwd.
schappelijk eigendom van alle bewoners. In het regentschap Serang wordt Javaansch ge-
Het landschap bestaat uit slechts één district sproken. Dat ook in dit deel der res. de Soen-
(mendapa) Tandjoeng Keseri geheeten, verdeeld daneesche taal wordt gebezigd, evenals in de drie
in zeven doesoens (alle gelegen in het Z. gedeelte) andere regentschappen van Bantam, blijkt uit de
en elk verdeeld in een aantal soekoe's enz., (even- namen van bergen, rivieren, meren en desa's welke
als in Korintji). Het hoofd draagt den van den Soendaneesch zijn.
Sultan van Djambi (wiens suprematie erkend wordt, Niet alleen in taal, maar ook in voorkomen en
doch die zich weinig om Serampas bekommert) karakter is de bevolking van het regentschap Se-
ontvangen erfelijken titel Pamocntjak Tandjoeng rang van de overige bevolking van Bantam onder-
Keseri (het tegenwoordig hoofd noemt zich ook scheiden. Het waren wel grootendeels Javanen,
Depati Sri Boemi). Bij gewichtige aangelegenhe- maar ook Boegmeezen, Lampongers en andere
den roepen de Pamoentjaks van Serampas en het Maleiers, welke zich in vroeger eeuwen in Noord-
aangrenzende Socngai Tenang de tusschenkomst Bantam vestigden; vandaar dat er tusschen den
van den hoofddepati Rantau Telang van Korintji Noord-Bantammer en den Javaan van Midden-Java
in (die een soort patriarchale suprematie over een groot verschil bestaat.
beide landstreken schijnt te bezitten). SERANG. Hoofdplaats van deresidentie Bantam
Van de geschiedenis van het landschap is zoo en van de afdeeling en het gelijknamige district
goed als niets bekend (op het einde van 1804 Serang, gelegen aan de Tji Banten op 25 M. zee-
en begin 1805 werd het, evenals Soengai Tenang hoogte. Op het eind van 1895 had de plaats 5265
door een Engelsche expeditie getuchtigd). Overi- inwoners, nl. 145 Europeanen, 4507 inlanders,
gens vertoont het in alle opzichten groote over- 525 Chineezen, 55 Arabieren en 33 andere vreemde
eenkomst met Korintji, waarom wij voor verdere oosterlingen. Het is een lief gelegen plaatsje, dat
bijzonderheden (ook voor de geraadpleegde bron- bijna overal van stroomend water is voorzien en
nen) daarheen verwijzen. daardoor ook in den drogen moeson zijn groen
SERANG. Zie CEKAM. en frisch voorkomen behoudt. Het ligt aan beide
SERANG. Rivier op Java, res. Semarang, in zijden van den grooten postweg en heeft sedert
den benedenloop Tanggoelangin geheeten, grens- kort spoorweg-gemeenschap met Batavia. Aan de
rivier met Djapara. De boventakken dezer rivier ruime aloon-aloon liggen het residentiehuis, de
ontspringen op de Merbaboe, boven Tengeran regentswoning en de Protestantsche kerk, die ook
en stroomen vereenigd onder den naam van Kali bij de Roomsch-Katholieke gemeente in gebruik
Gatjatan, geruiinen tijd door Solo's grondgebied. is en in lßg7 geheel is hersteld. Tegenover de
Dan komt de rivier onder den naam Serang weder regentswoning ligt het fort, dat van twee bastions
in het Semarangsche. Een groote rechterzij tak is is voorzien en eene bezetting heeft van eene com-
de Loesi, die in Rembang boven Blora ontspringt. pagnie infanterie.
SERANG. Afdeeling der residentie Bantam, De weinige Europeanen wonen aan den post-
groot 76164 hectaren of 13.8 D g. m. Het regent- weg, in de nabijheid van het residentiehuis: de
schap van dezen naam omvat tevens het gebied inlanders en Chineezen voornamelijk in het noor-
van de afd. Anjer (zie op dat woord). De afd. delijke gedeelte der plaats. De Chineezen en thans
Serang beslaat het noordoostelijkste deel van het ook enkele Europeanen drijven een levendigen
gewest; zij grenst ten Z. aan de afdeelingen Lebak handel in rijst, copra, petroleum, koffie en lijn-
en Pandeglang en ten W. aan de afd. Anjer; zij waden ; de kleinhandel, welke te Serang zeer
vormt ééne contróle-afd., nl. Serang, omvattende bloeit, is grootendeels in handen van de inlanders.
de districten Serang, Tjiroeas (hoofdpl. Tjitcurcup), SERANG-LAO. Zie CERAM-LAOET.
Pontang en Tjikandi (hoofdpl. Pasirlama). Het SERBARASA. Atjeh: zie UOEAH NONA.
 SERDANG.
— SEROEA. 577

SERDANG. Afdeeling van de res. Oostkust Meestal wordt hiervoor opgegeven A. Schoenan-
van Sumatra, bestaande uit het rijk van dien thus L. Daar echter niet bekend is dat deze soort
naam met de onderhoorige landschappen Senem- op Java voorkomt, wordt denkelijk A. Nardus L.
bah, Denai, Pebaoengan en Serbadjadi. De hoofd- bedoeld. De jonge wortels van het gras worden
plaats Loeboe Pakam, zetel van den Sultan, ver- als specerij bij de spijsbereiding gebruikt; men
blijfplaats van een controleur en een luitenant stookt er ook eene vluchtige olie (verg. GRAS-
der Chineezen, bestond uit. Dec. igoo uit 2074 OI.IEN, I, 600) uit, die bij allerlei aandoeningen
inwoners, nl. 12 Europeanen, 1376 Inl., 581 uitwendig wordt aangewend. Wegens de overeen-
Chin. en 105 andere Vr. O. Door de uiterst komst in den vorm van ziek suikerriet met dit
gunstige grondgesteldheid en het gezegend kli- gras, is de bekende ziekte bij het suikerriet Sereh-
maat, staat de landbouw in deze afd. op hooge ziektc genoemd; zie hiervoor bij SUIKER.
trap van ontwikkeling; voornl. evenwel heeft hiel- SERE. Mad.: zie SIRIH.
de tabaks- en koffiecultuur een groote vlucht ge- SEREBO DJADI. Landschap in de nog on-
nomen. Volgens het Kol. Verslag van 1901 werk- afhankelijke Gajoelanden, bewesten de Tamiang-
ten in Serdang 24 tabaksondernemingen, met een sche landschappen, en bestuurd door een kcdjoe-
gezamenlijke aanplant van 5169 velden, terwijl roean met 8 panghoeloes. De bevolking is Mo-
werden geoogst 42.295 pikol; bovendien waren hammcdaansch, reeds eeuwen geleden door Atjehers
er niet minder dan 24 koffieondernemingen ge- bekeerd.
vestigd (welke in hoofdzaak liberia-koffie verbou- SERE MANGAT BL Atjeh; zie SERE.
wen), die, uitgezonderd één onderneming waarvan SEREH. Soend.: zie SERE.
de resultaten niet bekend waren, gezamenlijk SERENDJAJA. Kleine rivier in de afd. Langkat,
20.260 pikol oogstten. res. Sumatra's Oostkust, met vele uitwateringen
Voor verdere bijzonderheden deze afdeeling be- in de straat Malaka, waardoor een delta gevormd
treffende, wordt verwezen naar de artt. OOST- wordt. Het grootste eiland van die delta is Poelau
KUST VAN SL'MATRA en DELI (toen laatst- Hompai, bekend door de herhaalde rooverijen,
gen. art. werd geschreven, vormde Serdang nog die aldaar door Atjehers worden bedreven. De
een onderafd. der afd. Dcli). meer landwaarts gelegen streek, door de Seren-
SERDANG. Landschap in de res. Oostkust djaja doorstroomd, bezit uitgebreide peper-aanplan-
van Sumatra, met bovengenoemde onderhoorighe- tingen van Atjehers, die zich daar bepaaldelijk
den. Het wordtbestuurd door een Sultan, die hierin voor deze cultuur gevestigd hebben.
ter zijde wordt gestaan door een Rijksraad, be- SEREWOENG. Alf. Men.; zie MIANA.
staande uit den rijksbestuurder (radja moeda, zon- SERINDIT. Zie SILINDI.
der afzonderlijk gebied) en vier rijksgrooten (die SERIOLA. PISCES, ACANTHOPTERVC.iI,
elk over een bepaald gedeelte van het landschap, Carangidae, Camnginn. 'Zie SELAR. (IKAN)
in naam des Sultans, gezagvoeren), terwijl de rijks- SERMATA. Eiland in de Timor-zee, met Loeang
grooten die den Sultan in de 4 aanhoorigheden en eenige kleinere eilandjes, benevens de Babar-
van Serdang vertegenwoordigen, wanneer zulks groep administratief een onderafd. vormende van
noodig blijkt, eveneens in den Rijksraad mogen de res. Amboina. Het is gelegen op ongeveer
zitting nemen. i2g°O.L. en 8° 15'Z.8. en vrij laag; de hoogste
Serdang was van ouds een onderhoorigheid van berg nl. de Bero is 260 M.; de kusten zijn» steil,
Siak. Omstreeks 1855 werd het door Atjeh bezet zonder ankergronden. Op het geheele eiland is
en gedwongen de Atjehsche vlag te voeren. In slechts één beekje, ontspringende op de Bcro en
1862 werd het door ons aan Atjehschen invloed in het noorden bij kampong Djerwali (waar de
onttrokken en legde de Sultan op 16 Aug. van 0.-I. C. vroeger een kleine bezetting had) in zee
dat jaar de gewone verklaring van Souvereiniteit uitmondende. De voorn, voortbrengselen zijn dja-
aan het Gouv. af, daarbij tevens weder den Sultan gong, katjang en oebi, die in zulke hoeveelheden
van Siak als opperheer erkennende. Bij contract worden aangeplant dat ze ook naar de naburige
van 23 Juni 1884 evenwel deed genoemde Sultan eilanden worden uitgevoerd. Behalve met deze
tegen schadeloosstelling algeheelen afstand van de producten, voedt zich de bevolking met rijst, veel
suprematie over Serdang. vleesch, visch, schelpdieren en schildpadden. Van
Het landschap is door de groote uitbreiding de huizen zijn sommige op palen, andere op den
der tabaks- en koffiecultuur in den laatsten tijd grond gebouwd, en vereenigd in een I2tal langs
zeer in belangrijkheid toegenomen. De Sultan de kusten liggende negariën, welke worden be-
verkeert evenwel, ondanks zijn aanzienlijke in- stuurd door orang kaja's bijgestaan door oudsten.
komsten, nog steeds in ongunstige financiëele Voor aanvallen van buiten zijn deze negariën van
omstandigheden, en kan daarom minder aan zijn hooge, dikke steenen muren omgeven. Het aantal
land ten koste leggen dan wenschelijk is. Behou- bewoners bedroeg in 1882, 5677 personen, allen
dens dat de tusschenkomst van ons bestuur in heidenen; de bevolking is verdeeld in twee klas-
zake grenskwesties nu en dan noodig is, laat de sen, vrijen en slaven; de laatsten verrichten echter
verhouding van den Sultan tegenover het Gouv. hetzelfde werk der overigen; in 't algemeen zijn
niets te wenschen over. de bewoners zeer werkzaam en vrij welvarend.
Zie overigens het met den tegenwoordigen vorst Litteratuur: J. G. F. Riedel, De sluik- en kroes-
gesloten contract van 29 Jan. 18S7 in Bijl. Hand. harige rassen tusschen Sclebes en Papua, 's Gra-
,
St.-Gen. 1889/90 n°. 1034 5 met Nota van Toe- venhage, 1886.
lichting. SERMO. District van het tot Sultansgebiedbe-
SERDANG of SORDANG. Zie SADANG. hoorend regentschap Nanggoelan, res. Djokjakarta.
SERE. Jav.; SEREH, Soend.; SERAI, Mal.; SERO. Zie ANDJING-AIJER.
GARAMA KOKSOK. Tbrn.; KORMA KOESOE, SEROEA. Eilandje in de Banda-zee, behoo-
Mal. Men.; SARIMBATA, Alk. Mkn.: SANGGE- rende tot de Damai(Dan,mer)-grocp en gelegen
SANGGE, Batt.; SERE MANGAT 81, Atjeh. op ongeveer 6° 15'Z.8. en 130" O.L. Het is van
Soort van Andropogon Hun., fam. Gramineae. vulkanische vorming, terwijl de werkende krater
111 .5 7
578 SEROEA. — SERRURIER. (LINDOR)
een hoogte van ongeveer 350 M. bereikt. Vroe- den worden vertoonen een grooten rijkdom aan
ger jaren was het eiland rijk aan specerijboomen, chromiet en koperertsen, in welke eigenschap zij
doch sedert de uitroeiing door de 0.-I. C. is het overeenkomen met die van Nieuw-Zeeland.
grootendeels met klapper- en manggaboomen be- Van eventueel gebruik der S. 'tzij voor siera-
plant. Voorts worden in kleine hoeveelheden dja- den, 'tzij voor nuttige dingen, is van Indië niets
gong, katjang en oebisoorten aangeplant. De be- bekend. J. van Baren.
volking legt zich voornl. op varkensteelt toe. De SERRAK. Zie DARIS.
woningen staan op palen en de negariën (4 in SERRANUS. PISCES, ACANTHOPTERYGII,
getal) op de bergen aangelegd en met steenen Percidae, Serranina. 'Zie KRAPO.
muren omgeven, staan onder het bestuur van SERRURIER. (LINDOR) Geboren 21 Dec.
orang kaja's, die zeer weinig gezag hebben. De 1846 te Dordrecht, waar zijn vader waalsch pre-
bevolking bestaat uit _; 1350 personen, is zeer dikant was, beproefde hij, na de schooljaren, eerst
onbeschaafd, kleedt zich nauwelijks en leeft in in het landbouwbedrijf, daarna in den tuinbouw,
't algemeen als wilden. Door Europeanen wordt vervolgens in het notariaat een werkkring te vin-
het eiland weinig of niet bezocht. den en bracht het in laatstgenoemd vak tot can-
Litteratuur: }. G. F. Riedel, De sluik- en kroes- didaat-notaris. Eene oproeping van de Japansche
harige rassen; Med. op zeev. geb. N. O. I. N°. 14, regeering, die Hollandsche jongelui als werkkrach-
20 Nov. '98. ten verlangde, gaf Serrurier aanleiding Japan seh
SEROENAI. Mal.; zie SAROENI. te gaan studeeren bij Prof. J. J. Hoffmann. Nadat
SEROEWAY. Standplaats van den controleur gebleken was, dat de in Japan vacante plaatsen
der afdeeling Tamiang (res. Oostkust van Sumatra),reeds van Ned.-Indië uit waren bezet, werd Ser-
en woonplaats van Soetan Moeda, radja van het rurier belast met de uitgaaf van het Japansch—
landschap Beneden Tamiang-rechteroever is gele- Nederlandsch woordenboek van Hoffmann. Hij
gen aan de rivier van dien naam. Te dier plaatse ging daarop in de rechten studeeren aan de Leid-
bevindt zich ook een militaire bezetting en een sche hoogeschool, waar. hij 23 Sept. 1873 werd
tolkantoor. Het grootste deel van de inwoners ingeschreven en 5 October 1877 cum laude pro-
zijn Chineezen, de rest Maleiers en Atjehers. Als moveerde op stellingen. In laatstgenoemd jaar
handelsplaats heeft Seroeway eenige beteekenis, werd hij benoemd tot conservator van het Eth-
voornamelijk als markt voor de Oajoe's en als nographisch Museum te Leiden en in 1881, na
afvoerplaats van de peper uit de naburige gedeel- het ontslag van Leemans, tot directeur van deze
telijk tot het gebied van Soetan Moeda, gedeel- instelling. Van het Japansche woordenboek begon
telijk tot dat van Radja Bandhara, radja van toen een en ander te verschijnen. Met kracht
Beneden Tamiang-linkeroevcr behoorende peper- breidde hij de verzamelingen van het Museum
kampongs, zoomede uit het gebied van den sedert uit, wist het aantal voorwerpen gedurende zijn
iSgg zelfstandig geworden radja van Soengei Ijoe.directoraat te verdrievoudigen. Hij bracht er eene
In geheel Tamiang zijn in 1899 de pachten en anthropologische afdeeling tot stand en schiep
rechten door het Gouvernement overgenomen, de verzamelingen uit den Stillen Oceaan, uit
tegen schadeloosstelling, niet alleen aan den radja
Afrika en Amerika, werelddeelen waarvan bij zijne
en de voornaamste hoofden, zooals overal in de komst slechts weinig aanwezig was. Meer en meer
residentie, maar aan alle hoofden met bestuur werden ethnografische collecties uit Ned. 0.-Indië
belast. naar Leiden gezonden, werd de instelling in de
SERPENTIJN. Onder dezen naam verstaat overzeesche bezittingen en elders bekend, werden
men een niet in bepaalden kristalvorm voorko- bezitters van voorwerpen tot schenking of tot
mend mineraal, dat meestal eene groene kleur bruikleen uitgelokt.
heeft, met talrijke nuances, liet optisch onder- De vreugde over deze uitbreiding van het snel
zoek leert, dat onder serpentijn eigenlijk twee opbloeiend en van zoo groote beteekenis gewor-
mineralen verstaan moeten worden, nl. vezelige den Museum, werd bij Serrurier in toenemende
S. of Chrysotiel en bladerige S. of Antigoriet. mate getemperd door de ten eenenmale onvol-
De hardheid bedraagt 3—4, het soortelijk ge- doende huisvesting van de aan zoo velerlei oorza-
wicht 2,5—2,7. Moeielijk smeltbaar zijnde, wordtken van bederf blootstaande verzamelingen ; voort-
het door zoutzuur, nog beter door zwavelzuur aan-durend sterker deed zich de behoefte aan ruimte
getast onder afscheiding van slijmig kiezel/uur. gevoelen. Aan noodkreten liet de directeur het
Volgens de voornaamste schrijvers is de serpen-
niet ontbreken; eerst verscheen (1893) Museum
tijn tot nog toe alleen van secundairen oorsprongof pakhuis? daarna Museum of mesthoop?
bekend, v.n.l. als verweeringsprodukt van olivijn.
Toen ook deze roep niet beantwoord werd en de
Toch mogen we niet nalaten om twee afwijkingen poging om het Museum naar Amsterdam over te
daarvan mede te deelen. Wcinschenk neemt nl. brengen mislukt was, nam Serrurier 22 Augustus
voor de bladerige Serpentijn, die in olivijnge- 1896 zijn ontslag als directeur en vertrok naar
steenten der Centraal-Alpen voorkomt, een pri- Indië, waar hij 28 October d. a. v. aan het Gym-
mairen oorsprong aan; hetzelfde nam ook Hooze nasium Willem 111 benoemd werd lot leeraar in
aan voor de serpentijn, die in Martapoera voor- de aardrijks- en volkenkunde, bij welken werk-
komt, hoewel Retgers, die de mikroskopische be- kring hij nog gelegenheid vond als secretaris van
schrijving der daar verzamelde gesteenten leverde,
het Bataviaasch Genootschap en als conservator
hierover geen woord verluidt (Zie Jaarboek v. h. van' het museum dezer instelling werkzaam te zijn.
Mijnwezen, 1891 en l8g3). Hij overleed te Batavia den 7 dc'i Juli 1901. Van
Als voorname vindplaatsen van serpentijn zijn het Japansche woordenboek zijn de letters A, O
de volgende bekend: en B verschenen, de laatste in 1892, en de uit-
1. Op Borneo in de afdeeling Martapoera, aan gaaf is op last van den Min. van Koloniën ge-
de Z.O.kust en O.kust. staakt. Voltooid daarentegen is De Wajang poerwo,
2. In den Riouw-Lingga Archipel. eene ethnologische studie, Leiden 1896,bestaande
3. Op Timor; de serpentijnen, die hier gevon- uit een verzameling van 21 platen, met tekst in
 SERRURIER. (LINDOR)
4°. (verkorte editie in B.). Behalve een aantal
opstellen in vak-tijdschriften, kan nog vermeld
worden de catalogus van Japansche boeken te
Leiden aanwezig. Van de in 1890 geconstitueerde
Maatschappij tot bevordering van het natuurkundig
onderzoek der Nederl. koloniën, die de Borneo-
expcditie (A. W. Nieuwenhuis) en de Siboga-
expeditie (Max Weber) op touw zette, is Serrurier
de stichter en was hij de secretaris. (A. A. W.
Hubrecht in De Gids 1901, 539; G. Schlegel in
T'oung Pao, Oct. 1901; J. D. E. Schmeltz in
Int. Arch. f. Ethn. XIV, 137); H. ten Kate,
Lindor Serrurier herdacht, Tokyo, igo2.
SERWAROE. Hoofdplaats van de onderaf-
deeling Leti der tot de residentie Amboina be-
hoorende afdeeling Aroe-, Kei-, Tenimbar- en
Zuidwester-eilanden, tevens standplaats van den
Posthouder, op de noordvvestkust van het eiland
Leti. Ook is hier een hulpprediker gevestigd.
SESA. Alk. Men.; zie NIPAH.
SESAJAP (voorheen SIBAWANG genoemd).
Groote rivier in de Tidoengsche landen (noord-
oostel. gedeelte van de res. Z.- en 0.-afd. van
Borneo), ontstaan uit de samenvloeiing van de S.
Mentarang en S. Oeboei (die oostelijk van O.
Litjang, op de grens, met Broenei ontspringen).
De rivier stort zich met verschillende zeer breede
mondingen (waaraan meerdere eilandjes hun ont-
staan te danken hebben) in de Soeloe-zee.
SESAMUM. Zie WIDJEN.
SESARIE. (IKAN) Jonker visch, Julis op
Bali (afdeeling Boeleleng); Ikan pagot, Julis
leucorhy/icliiis, Boeleleng. Ikan Tombilang,
fu/is Schwarzii; Ikan la ml, oe won, flllis bi-
notapsis; Ikan kawarin, Julis kawarin;
Ikan keiloe moquas, Julis timoriensis zijn
soortnamen op Timor.
SESAWI of SAWI-SAWI. Mal.; SAWI, Jav.;
SASAWI. Soend.; SABI, Batt.; SAWEL, SA-
SAWEN of SASAWEA, Alf. Amb.
Prassica alba 11.f. et Th., fam. Crucifcme. De
witte mosterd, een Europeesch kruid dat bijna
over de geheele wereld, ook in Nederl.-lndië,
wordt gekweekt. Ook B. juncea en B. chinensis
gelden als stamplanten der Indische mosterd. De
bladeren worden als groente genuttigd, het zaad
ook in de ml. geneeskunde gebruikt.
SESBANIA.V.ie TOERI.
SESEPANGA. Alk. Men.; zie KEMADOEAN.
SETARIA. Zie GIERST (I, 582).
SETAWAR. Mal. Zie PATJINC.
SETJANG. Jav. en Soend.; SEPANG, Mal.; toezendt, weike als de bronnen der Siakrivier
SAPANG, Mak., SOPANG, Batt., SONJIHA, kunnen beschouwd worden.
Tem.; SEPENG, Atjeh. Na hare samenvloeiing met de Tapoeng kanan
Caesalpinia Sappan L. fam. Leguminosae, onder-
familie Caesalpinieac. Een kleine boom of heester,
in tropisch Azië algemeen voorkomend. In Indië
gekweekt, zoowel ter wille van het roode verf-
hout (sapan-hout), als om het sierlijk loof en
de fraaie bloemen, en in dat geval meest als hegge.
Een afkooksel van het hout (gew. kajoe sam-
pling) dient om katoen, zijde en garens rood te
verven, waarbij om het verschieten der kleur te
voorkomen, dit met gomlak wordt gemengd. Met
een aftreksel van de schors wordt te Ambon de
sagocweer gekleurd. Het harde hout wordt ook
wel voor nagels in meubelen, vaartuigen enz. ge-
bezigd. Het is ook een inlandsch medicijn.
SETOEI. Atjeh; zie SENTOEL.
SETOELANG. Mal.; zie PATAH TOELANG.
SEUREUH. Soend.; zie SIRIH.
— SIAKRIVIER. 579
SEWAROE. Christengemeente ten Z. van
Malang, res. Pasoeroean, met Wonoredjo, Kendal-
pajak en Pemiwen een vierhoek der zending vor-
mende tegen den voortdringenden Islam. Sewaroe
is de voornaamste plaats van het viertal, een
flink en net dorp, met goede en in regelmaat
gebouwde huizen, kerk, school en eene bevolking
bijna geheel uit (ongeveer 500) Christenen be-
staande. Zie Med. Ned. Zend. Gen. XVIII, 251;
XXI, 132; XXVIII, 1; Eigen Haard ißg2, 87.
SEWEH. Loeb. Sum.; zie SIRIH.
SEWON. District van het tot Sultansgebied
behoorend regentschap Bantod, res. Djokjokarta.
SHOREA. Zie MARANTI.
SIAHOEL. Alf. Amb. Zie KEMBILI.
SIAKRIVIER. Deze rivier, de voornaamste der
residentie Oostkust van Sumatra (zie het artikel
OOSTKUST VAN SUMATRA), ontstaat door de
inéénvloeiïng der rivieren Tapoeng kanan en Ta-
poeng kiri, en ontlast zich in de Brouwerstraat.
Naar deze beide Tapoengs wordt insgelijks het
landschap genoemd dat zij begrenzen. De Tapoeng
kanan is de kleinste tak, en ontstaat door de
samenvloeiing van de Soengei Kapanasan en Soengei
Landei en is door de vele zich in dien stroom
bevindende boomstammen moeielijk bevaarbaar.
De weinig volkrijke kampongs, Si Kidjang, Teta-
ling, Kota-Batak en Tebing-Tinggi, zijn aan de
Tapoeng Kanan gelegen. De Tapoeng Kiri is
meer bevolkt, daar treft men aan:de kampong
Batoe-Gadjah, waar sporen van tin zijn gevonden,
en alwaar in 1888/90 de Siak-tin- en landbouw-
inaatschappij haar onderzoek naar dat metaal heeft
aangevangen; haar pogingen hadden echter geen
succes. Van Batoe-Gadjah loopen twee wegen,
één over Kaboen naar de Padangsche bovenlan-
den en een ander naar de V Kota's. Verder ligt
aan de Tapoeng Kiri 't volkrijke Petapahan, (telt
ruim 60 woningen, waaronder vele met planken
omwanding) een welvarende kampong met goed
bevloeide sawahs en verbonden door een landweg
met Ajer-tiris (V Kota). Het hoofd van Peta-
pahan voert den titel van Tengkoe Besar en ont-
vangt jaarlijks van het Gouvernement voor afstand
van vroegere inkomsten een vaste schadeloosstel-
ling. Aan de Tapoeng kiri ligt nog de kleine
kampong Pantei Tjermin. De Tapoeng kiri, met
platbodemde vaartuigen (blongkang) van ongevoel'
20 pikol inhoud bevaarbaar tot Batoe-Gadjah,
stroomt van West naar Oost, langs de heuvel-
reeks Soeligi, die haar talrijke voedende spruiten
draagt de rivier den naam van Siakrivier. Deze
is voor stoomschepen van het type „Ophir" en
„Siak" der Paketvaart Maatschappij bevaarbaar
tot boven de hoofdplaats Siak, en door kleinere
stoomschepen tot Pakan-Baroe, ja zelfs met de
steamlaunch van den Sultan tot aan de samen-
vloeiing der beide Tapoengs. In 1874 is het s.s.
„Koetei" met ± 7 voet diepgang de Siakrivier
opgevaren tot Koeala Tapoeng.
De Siakrivier heeft ter hoofdplaats Siak een
breedte van ruim 215 meter, te Pakan-Baroe
-f- 80 meter.
De monding der Siakrivier is bijna één geogra-
fische mijl wijd, terwijl daar ter plaatse de door-
gaande diepte van 12 tot 16 vademen bedraagt.
Echter staat op een enkele plaats, nabij het eiland
Gontong .-.lechts 3'/s vadem water. De doorgaande
580 SIAKRIVIER. — SIAK SRI INDRAPOERA EN ONDERHOORIGHEDEN.

diepte van het vaarwater is van 4—12 vadem. n. eigenlijk Siak bestaande uit de penghoeloe-
Voor de hoofdplaats Siak staan 13 en te Pakan- schappen Siak besar, Siak ketjil, Batoeng en
Baroe 8 vadem water. (Gramberg, T. A. G. VI, Rempah;
bl. 102). Bij laag water echter vertoont zich aan /'. het gebied van den Datoe Laksamana be-
die monding eene zandbank, zoodat men dan staande uit het penghoeloeschap Domei, zich uit-
slechts door een geul de rivier in en uit kan strekkende van Soengei Seneboei tot aan Tan-
komen. — In 1592/93 werden door het opne-
mingsvaaituig „Bloemendaal" ter plaatse en a/d.
djoeng Leban, en het landschap Boekit Batoe,
zich uitstrekkende van Tandjoeng Leban, tot aan
kust dieptepeilingen gedaan. Tandjoeng Balei;
De Siakrivier is vrij van de beno of vloedgolf e. het landschap Mandau, zijnde het stroom-
(zie het artikel BENO), welke men bij de Rokan-, gebied van de Mandaurivier, daaronder begrepen
Panei- en Bilarivieren aantreft; daarentegen zijn de Batin Selapan;
eb en vloed in die rivier zeer sterk en zelfs merk- d. het landschap Pekan Baroe;
baar tot voorbij Pakan-Baroe. e. het landschap Tratak Boeloeh;
De meest bekende rechterzij takken der Siak- f. de eilanden:
rivier zijn de Soengei-Gasip, aan wier monding I. Poelau Roepat met P. Selat Moeroeng en
in vroeger tijden de vorsten van Casip hun zetel de andere nabij gelegen kleinere eilanden; 2. Poe-
hadden gevestigd, en de Soengei-Mampoera, die lau Padang; 3. Poelau Marbau; 4. Poelau Rantau
zich bij de hoofdplaats Siak in de Siakrivier stort. of Tebing tinggi; 5. Poelau Pantjoer of Rangsang;
Deze rechter zijtakken staan, wat bevaarbaarheid 6. Poelau Menggoeng; 7. Poelau Topang; 8. Poe-
betreft, verre beneden de Soengeimandau (linker lau Pandjang;
zijtak); toch zijn zij van belang, omdat zij voor g. de Onderhoorigheden zijn de landschappen:
kleine vaartuigen tot diep in het binnenland be- I. Tapoeng kanan; 2. Tapoeng kiri; 3. Tanah
vaarbaar zijn, en de natuurlijke wegen vormen Poetih; 4. Bangka en 5. Koeboe met de eilanden
waarlangs de orang talang uit hun bosschen de Poelau Djemoe, P. Tokong, Simbang, P. Lalang
Siakrivier kunnen bereiken en omgekeerd. besar en P. Lalang ketjil.
Aan de oevers der Mandaurivier treft men Het rijksbestuur van Siak wordt gevormd door
prachtig timmerhout in verscheidene soorten aan. den Sultan, de vier soekoehoofden (Datoe Pasisir,
Het water der Mandaurivier is donker roodbruin Lima Poeloeh, Tanah-Datar en Kampar) en den
van kleur, en veroorzaakt na haar samenvloeiing Datoe Laksamana (deze laatste voor het zeewezen).
met de Siakrivier een opvallende kleurverande- Zij zijn aansprakelijk voor de handhaving van orde
ring ook in dat water. Men zegt dat het water en rust onder hunne eigen onderdanen, terwijl
tannine bevat. Het Siakrivierwater is niettemin het Gouvernement zich heeft verbonden zich niet
goed drinkbaar; op de hoofdplaats Siak zijn geen met de inwendige huishouding des rijks in te
putten, doch drinkt de bevolking dat water. laten. Niettemin heeft de resident der Oostkust
Bezwarend voor het bevaren der Siakrivier is en de betrokken plaatselijk besturende ambtenaar
de vaak voorkomende dikke mist gedurende de het recht alle vergaderingen van het rijksbestuur,
nacht- en morgenuren en de hier en daar, veelal waarin rechtszaken of belangrijke bestuursaange-
na bandjir, in de rivier drijvende boomstammen. legenheden besproken worden, bij te wonen.
De Siakrivier is zeer vischrijk: haar oevers zijn Des Sultans onderdanen worden gestraft vol-
hooger dan het moerassig achterland. De kust- gens de in het rijk van Siak en Onderhoorigheden
zoom en de omtrek der riviermondingen, waar bestaande wetten en landsinstellingen; martelende
veel rhizophoren groeien, zijn onbebouwbaar; hoo- en verminkende straffen mogen echter niet wor-
gcrop vindt men nipa-, sago- en niboeng-palmcn den toegepast; terwijl de doodstraf niet mag
met verschillende rotan- en pandan-soorten, en eerst worden ten uitvoer gelegd dan na veroordcelend
ter halver hoogte van de hoofdplaats Siak komt aan vonnis der karapatan (van het rijksbestuur) en
de oevers goed timmerhout voor. De rivier verder na erlanging der toestemming tot ten uitvoer-
opvarende treft men tusschen Siak en Pakan-Baroe lcgging van den resident. De ter dood veroor-
slechts hier en daar enkele woningen aan, waarvan deelde kan zich met een verzoek om gratie tot
de bewoners zich met de teelt van rijst op ladangs den G.-G. wenden.
bezighouden, of wel eenige vlothuizen, maar deze In het Siaksche bestaat de slavernij nog wel,
nederzettingen hebben weinig te bctcekenen. doch deze is zoo goed als verdwenen, doordat in
Van meer belang is Pakan-Baroe, bekend om de politieke contracten menschenroof, slavenhan-
haar doorvoerhandel tusschen de V Kota's en del en in- en uitvoer van slaven worden verboden.
Midden-Sumatra met Singapore. Wekelijks wordt Pandelingschap komt meer voor, doch in de poli-
die plaats door een stoomschip van een diepgang tieke contracten is eveneens een artikel opgeno-
van B—lo voet varende onder Engelsche vlag, men waarbij de vorst en de rijksgrooten van Siak
bezocht, dat nagenoeg den geheelen doorvoerhandel zich verbinden om krachtig mede te werken tot
in hel Siaksche beheerscht. liet zijn voornamelijk de trapsgewijze afschaffing van het pandelingschap;
de Chineezen, die de uitvoerartikelen opkoopen zoo is het in Siak gebruikelijk dat maandelijks de
en verschepen; invoer heeft plaats door inlan- schuld van den pandeling met één gulden ver-
ders. Pakan-Baroe is door een goeden landweg mindert (soeroet), behalve voeding, kleeding en
van 20 K.M. lengte verbonden met Taratak-Boe- huisvesting, die de schuldeischer den pandeling
loeh, waarlangs de handelaren hunne goederen verschuldigd is.
dragen, en verder via de Kamparrivier de binnen- Het recht van belastingheffing in geheel Siak
landen van Sumatra invoeren, tot zelfs naar Paja- berust bij het Ned.-Ind. Gouvernement, behalve
kocmboeh. Te Pakan-Baroe treft men als hoofden enkele inkomsten, welke als samenhangende met
aan de Datock Bandar en vier penghoeloe's. het recht van den vorst op den grond niet voor
SIAK SRI INDRAPOERA EN ONDER- overneming vatbaar zijn, als pantjoeng-alas (hef-
HOORIGHEDEN. Dit rijk (zie OOSTKUST VAN fing van één tiende in natura van de producten
SUMATRA) bestaat uit: dei bosschen, uit het plantenrijk); tapak lawang
 SIAK SRI INDRAPOERA EN ONDERHOORIGHEDEN.
(bedragende tien gantangs padi per bidang ladang,
alléén geheven van vreemdelingen); barang laran-
gan en hasil tanah of pachtschat bedongen bij de
uitgifte van land- of mijnbouwconcessiën. Wegens
de overneming van belastingen werd door het
Gouvernement den vorst en rijksgrooten van Siak
toegekend een schadeloosstelling van ƒ178.945
'sjaars. Bovendien sedert Mei lßg3 nog een scha-
deloosstelling van ƒ68.000 'sjaars voor de over-
neming van pachten over i<>. perceel Rokan, om-
vatlende de landschappen Koeboe, Banka en
Tanah Poetih en 2°. perceel Boven-Siak en Mandau.
De tegenwoordige Sultan voert den titel
Jang di Pertoewan Besar Sjarif Hassim Abdoel
van:
Djalil Saifocddin (acte van verband en bevesti-
ging d.d. 7 Januari 1891, Bijl. H. St.-Gen. 1891—g2
n°. 106/12—13).
De Sultan van Siak heeft als vorst het bestuur
over zijn land, zoowel in wereldlijke als in geeste-
lijke zaken; zijn onderdanen bestuurt hij echter
niet allen direct. Hij is wali in geheel eigenlijk
Siak, met daarbij behoorende eilanden, benevens
in Tanah Poetih, Banka en Koeboe, doch oefent
zijn walischap niet zelf uit, maar heeft zijn be-
voegdheden ter zake overgedragen aan de imams.
Men onderscheidt de inwoners van Siak in directe
Sultans onderdanen, waartoe vooral behooren de
anak radja's, meest van Arabische afkomst en de
lieden van Menangkabauschen oorsprong of anak
ampat soekoe. Tot de laatsten behooren de bewo-
ners der „petalangan" naar talang = hooge grond.
Van de orang talang of kortweg „talang" genoemd,
(zie OOSTKUST VAN SUMATRA) zijn de Talang
Gasip, Talang Dajoen, Talang Koetir en Talang
Mandau bekend. De hoofden der talang dragen den
naam van batin, terwijl een algemeen hoofd, dooi-
den Sultan over de talang aan de rechterzijde
der Siakrivier aangesteld, den titel voert van „bin-
tara kanan", die de bevelen van den vorst over-
brengt aan de hoofden der talang, waarna zij aan
de anak boewah worden medegedeeld. Over de
Talang Mandau heeft de Bintara Kiri een gelijk
gezag. In vroegere tijden hebben de orang talang
het meest blootgestaan aan de knevelarijen van
den vorst en de anak radja. De bevolking van
het rijk Siak is schaars, niet werkzaam en arm.
Aan een eenigszins nauwkeurige begrooting der
bevolking van Siak en de Onderhoorigheden is
niet te denken. De Gouvernements-commissaris
Nieuwenhuyzen die in 1858 onze belrekking met
Siak regelde, schat de bevolking van Eigenlijk
Siak op ruim 17.000, die der Onderhoorigheden
ruim 14.000 zielen; de Sultan echter schatte de
bevolking van zijn rijk in lBg3 op totaal 25.000
zielen, buiten de vreemdelingen (vooral Chineezen).
De inheemsche bevolking van Siak vindt een
middel van bestaan in de teelt van rijst op
droge velden (enkele sawahs vindt men o. a.
slechts te Teratak Boeloeh en Petapahan), de
inzameling van boschproducten, ook bijenwas, en
de vischvangst, vooral troeboekvisscherij. Rijst
wordt van Singapore en klappers worden van
Malaka in Siak ingevoerd. De handel, vooral de
erhandel met Pakan Baroe aan de Siak-
rivier en Teratak Boeloeh aan de Kampar als
transito-plaatsen, is hoofdzakelijk in handen van
Chineezen, lieden van Pajacombo (Pad. Boven-
landen) en personen uit de V Kota's. Niet oneigen-
aardig is de vergelijking, die de Siakers gebrui-
ken om den doorvoerhandel in hun gebied te
beschrijven: Eigenlijk Siak is de keel waarlangs
— SIAMANG. 581
de artikelen (handel) van den mond (Singapore)
naar de maag (midden Sumatra) gevoerd worden.
De grootte van Eigenlijk Siak wordt door Mel-
vill geschat op 732, door Perelaer op slechts 200
□ mijlen; dit groote verschil is naÉiurlijk een
gevolg van verschil in opvatting omtrent het wer-
kelijk gebied van de vroegere Sultans. Ofschoon
de Siakrivier één der best bevaarbare stroomen
van de kust en daardoor een uitmuntende han-
delsweg van de binnenlanden van Sumatra naar-
Straat Malaka is, heerscht er in Siak bedrijvigheid
noch vertier. Ongeveer zeven uur stoomens van
de hoofdplaats Bengkalis (afdeeling van dien naam,
waaronder de onderafdeeling Siak Sri Indrapoera
ressorteert) ligt Siak aan de rivier van dien naam,
de zetel van het Europeesch en Inlandsch bestuur.
Het eerste is daar vertegenwoordigd door een con-
troleur, die in 1873 in de plaats kwam van een
ass.-resident. Tusschen de weinig beduidende socn-
gei's Mampoera ketjil en Klakap ligt het Gouver-
nements etablissement, bestaande uit het fort (met
50 man en een officier als bezetting) dat in 1860
werd voltooid, (in 1893 zijn de wallen geslecht
en door een ijzerdraadversperring vervangen), en
de woningen van den controleur, van den ont-
vanger der recherche (over 1892 werd te Siak
voor ƒ23.000 geïnd aan in- en uitvoerrechten),
zoo ook van den militairen commandant. Bij een
putboring op het controleurserf in 1901 werd petro-
leum geconstateerd. Aan gene zijde der Soengei
Klakap strekt zich de Maleische kampong van
dien naam uit. Aan den linkeroever van de Siak-
rivier heeft men schuin tegenover het fort het
Chineesche kamp en iets verder de woning van
den Sultan, omgeven door een geheele kampong
van woningen, toebehoorende aan familieleden en
dienstbaren Wegen zoekt men op de hoofdplaats
Siak tevergeefs, slechts loopt op het Gouverne-
ments etablissement één rechte weg, en aan den
overkant der rivier eveneens een weg, die het
Chineesche kamp verbindt met de kampong dalam
van den Sultan. Aan wegen heeft de inlander
geen behoefte, daar de talrijke soengei's en kreekjes
uitkomende in de Siakrivier, hem overal heen-
brengen. De handel der hoofdplaats Siak is groo-
tendeels in handen van Chineezen (_: 200), die
onder een wijkmeester in een afzonderlijke wijk
wonen. Even voorbij het Chineesche kamp ver-
dient vermelding de door een hoogen wal omgeven
en van steen opgetrokken begraafplaats (magam)
der vorsten, ook bekend uit de Siakgeschiedenis.
Voor de Siakrivier wordt verwezen naar het
artikel van dien naam.
Nog zij vermeld, dat op de Onderhoorigheden
te Bagan Api-Api, bekend om haren grooten
handel met Malaka en Singapore in trassi en
droge visch, een controleur is gevestigd (onder-
afdeeling Tanah Poetih, afdeeling Bengkalis).
Litterntuur: Gramberg, Geographische aantee-
keningen betreffende de res. Sum. O.kust speciaal
Siak, 'I. A. G. VI, bl. 100; J. A. van Rijn van
Alkemade, Reis van Siak naar Paja Kombo, T. A.
G. Rks. 2, 11,bl. 202; H. A. Hijmans van Anrooij,
Nota omtrent het rijk van Siak, T. B. G. XXX,
bl. 25g; E. Netscher, De Nederlanders in Djohor
en Siak 1602—1865, Vh. B. G. XXXV, 1870.
SIAMANG of AMANG. Een Langarm-aap,
Hylobates syndactylus, van Sumatra, onderschei-
den van alle andere soorten van dit geslacht door
eene merkwaardige vergroeiing van den tweeden
en derden vinger der achterpooten. In het Deli-
582 SIAMANG.
schc in den regel Imbau genaamd. Een andere
Langarm-aap, Hylobntes leuciscus heet bij de Soen-
daneezen op Java Oa-oa of Wou wou. Hylobntes
concolor wordt door de Maleiers in Zuid-Borneo
Wawa of Oea-oea genoemd, in West-Borneo
Kalampiauw, maar door de Dajaks aldaar
Kalawet. De Maleiers op Sumatra onderscheiden
een zwarten en een witten Oengko, Oengko-
itam en Oengko-poetih, die slechts als varië-
teiten van Hylobntes ngilis, die door hen Oengko
genoemd wordt, te beschouwen zijn. Zie verder AAP.
SIAP. Zie MANOEK.
SIAP JANTOENG. Zie CHESS en MANOEK.
SIARAS of SIAREH. Zie BENTET.
SIATOENG. Zie BOEJOE-RIMBO.
SIAUW (SIAOE). Zie SANGI-EILANDEN.
SIBAROEWAS ofSIBAROEWEH. Menangk.;
BEROEWAS, Mal.
Gnrcinin fnbrilis Mig., fam. Guttiferae. Boom
van Sumatra, met tamelijk zwaar, sterk, taai, duur-
zaam hout, fijn van vezel, donker roodbruin van
kleur. Voor huisbouw geschikt en om zijne bijzon-
dere taaiheid vooral ook voor roeiriemen en andere
buigzame voorwerpen gezocht.
SIBAROEWEH. MAL.SuM.Zie SIBAROEWAS.
SIBASO. Naam voor de sjamanen bij de Bataks;
letterlijk: het woord; bij uitbreiding: zij die door
een geest bezield zijnde, ook geacht worden het woord
van dien geest te spreken. (Zie SJAMANISME).
SIBASSA. Mal. Sum. Zie SEBASSA.
SI BERAGAS. In een der kampongs van dat
tot Toba behoorend landschap, door de natuur
en de kunst der Bataks tot een bijna onneembare
sterkte gemaakt, wierp zich in 1889 de Atjehsche
bende die, in dienst van Singa Mangaradja, een
inval in Toba deed. Een militaire expeditie in
Augustus van dat jaar naar Toba gezonden, her-
stelde de rust.
SIBERG. (JOANNES) Geboren te Rotterdam
(14 Oct. 1740) uit het huwelijk van H. Sibcrg
met A. Th. Jalink. Hij vertrok 24 April 1758
als constabelsmaat naar Indië en werd in het-
zelfde jaar tot assistent te Batavia in dienst der
Comp. benoemd. In 1776 huwde hij met een
dochter van den toenmaligen Ontvanger-generaal
van Ned.-Indië Alting en werd in dat jaar bevor-
derd tot opperkoopman, commandeur van Sumatra's
Westkust. In Sept. 1780 (zijn schoonvader was
toen waarn. G.-G.) volgde zijn benoeming tot
gouverneur en directeur van Java's Noordoost-
kust, welke betrekking hij tot Sept. 1787 bekleedde,
na inmiddels in 1782 te zijn benoemd tot Raad
extra-ordinair van Ned.-Indië. Aan zijn opvolger
J. Greevc gaf hij dd. 18 Sept. 1787 een zeer
belangrijke „Memorie" betreffende dat gouverne-
ment (gepubliceerd in de Jonge: Opkomst, Dl.
XII, bl. 81— 124). In deze functie traden vooral
zijn hoedanigheden als „handig koopman" op den
voorgrond. Van Deventer schrijft: (De Jonge, XII,
bl. xi.v) „Met het reeds door hem vergaderde kapi-
taal trad hij regtstreeks en zijdelings als concur-
rent der particuliere handelaren op, kocht hij of
deed hij door de kapitein-Chinezen alle rijst en
zout opkoopen, en verhandelde hij die hetzij aan
de Compagnie, of overal elders". Maar hij had
ook goede hoedanigheden; in 1784 bijv. stichtte
hij op eigen kosten te Semarang een „Marine-
school" (De Jonge, XII, bl. 64). Bij zijn aftreden
als gouverneur werd hij benoemd tot President
van het College van Schepenen van Batavia en
vervolgens (in hetzelfde jaar 1787) tot Kolonel
— SIBOGA.
van de burgerij aldaar en commissaris van het
klein zegel. Vier jaren later volgde zijn aanstel-
ling tot Raad ordinair van Ned.-Indië en in 17g3
tot Eerste raad en directeur-generaal van Ned.-
Indië ad interim, welke laatste betrekking hij
echter wederrechtelijk en ten koste van Van de
Graaft", gewezen Gouverneur van Ceilon, die dooi-
de heeren XVII reeds in 1 791 tot die functie
geroepen was, bekleedde. G.-G. tevens C.-G.
Alting, wist zelfs te bewerken dat zijn schoon-
zoon (14 Dec. 1793) werd benoemd tot Comn,.-
Gen., welke betrekking Siberg waarnam tot de
ontbinding dier Hooge Commissie op 28 Sept.
I7gg. Bij het overlijden van den G.-G. van Over-
straaten (die Alting als zoodanig was opgevolgd)
den 22 Aug. 1801 trad Sibcrg op als waarn.
G.-G. en werd in die functie bevestigd door het
Staatsbewind der Bataafsche Republiek dd. 16
April 1802, hoewel hij reeds als dir.-gen. in
Holland zeer gewantrouwd werd (De Jonge, XII,
bl. lxiv noot). Na meermalen ontslag te hebben
verzocht werd hem iq Oct. 1804 vergund zijn
waardigheid over te dragen aan den dir.-gen.
Wiese, doch hij trad officieel eerst af den 15 Juni
1805. Daarna bleef hij als ambteloos burger in
Indië wonen en overleed op Molcnvliet bij Batavia,
den 18 Juni 1817. Tijdens zijn bestuur als G.-G.
had een algemeene opstand in Cheribon (zie aldaar)
plaats, en was het in Bantam wegens het ver-
moorden van den Sultan (18 Maart 1804) ook
niet rustig. Een doorslaand bewijs van zijn anti-
Fransche gevoelens (hij werd steeds verdacht
Engelsch gezind te zijn), maar ook van zijn zelf-
standigheid gaf Siberg in 1803, toen den 11 Dec.
een Fransch eskader ter reede van Batavia kwam,
meldende den hernieuwden oorlog met Engeland.
Dit eskader voerde tevens 200 man hulptroepen
aan, met nb. 40 hoofdofficieren, zoogenaamd om
bescherming te verleenen tegen den gemeenschap-
pelijken Engelschen vijand, doch inderdaad om
vasten voet op Java te krijgen. Siberg zag dit
zeer goed in, nam het aanbod aan voor zoover
de manschappen betrof, doch liet den woordvoerder,
Adjudant-Generaal de Gosson met zijn geheelen
staf weer vertrekken naar Mauritius, vanwaar hij
gekomen was. Als G.-G. schreef Siberg iq Mei
1802 een „Kort vertoog" omtrent het „Bericht"
van D. van Hogendorp, en wedcrlegt daarin diens
beweringen (De Jonge, XIII, bl. 3g—43). Over
't algemeen worden de bestuursdaden van Siberg,
in zijn verschillende functiën, verre van gunstig
beoordeeld.
Litteratuur: M. A. van Rhede van der Kloot,
De Gouverneurs-Generaal en Commissarissen-Gene-
raal .... enz., 's Gravenhage, 1891; zoomede de
daarbij vermelde bronnen.
SIBODAK. Bat. Zie T|AMPEDAK.
SIBOEROEK. Zie PAWEH.
SIBOESOE. Mal.
Naam van C. nodosn Hum. en C Javunicn L.
'Zie KAJOE DOELANG (11, 179).
SIBOGA (SI BOGA, SI BOLGA). Afdeeling
van de residentie Tapanoeli (Tapian na Oeli),
bestaande uit een gedeelte op den vasten wal van
Sumatra's Westkust en een aantal eilanden in den
Indischen Oceaan, namelijk Nias en omliggende
eilanden, de Banjak-cilanden, Poelau Mensala en
omliggende eilanden, zoomede verscheidene kleine
eilanden in de baai van Tapanoeli, w. o. Pontjang-
besar en Pontjang-ketjil (vroeger de zetel van het
bestuur en waar thans een stecnkolen-depót ge-
 SIBOGA. 583
vestigd is), Nasi satoengkoes, Bakal en Onggeh bangan en samenhangt met een aantal naar alle
en langs de kust van Baros en Singkel, w. o. Sor- richtingen zich uitstrekkende uitloopers en dwars-
kam, Bilalang, Panei, Pandjang en Mangkir. Vier ketencn, die secundaire en lagere waterscheidingen
geogr. mijlen uit de kust zuidwestwaarts van vormen en waaruit zich een aantal toppen van
Pandjang ligt het kleine eiland Doendocn, waar verschillende hoogte verheffen tot iooo M. toe.
Nicobar-duiven in menigte voorkomen. Het ge- Oostelijk van de Batang Toroe omvat de afd. de
deelte op den vasten wal grenst ten westen aan westelijke en noordelijke flanken van den Locboek
den Indischen Oceaan van Koewala Batang Toroe Raja, den bijna 2000 M. hoogen bergtop die overi-
tot Oedjoeng Petikala, ten zuiden en zuidoosten gens, evenals de koepelvormige bijtop Sanggar
aan de onderafd. Angkola, waarvan het deels door Oedang in de onderafd. Angkola is gelegen. Die
den benedenloop der Batang Toroe (Batang Taro) berghellingen omvatten de tot de onderafd. Batang
tot Si Gala Gala Lombang stroomopwaarts wordt Taro-districten behoorende koeria's Si Anggoenan,
gescheiden, ten oosten aan de onderafd. Sipirok, Hoeraba en Marantjar, besproeid door de linker
waar ook weder over een groote uitgestrektheid zijrivieren van de Batang Toroe: A. Parsariran,
de Batang Toroe de grens uitmaakt, verder dooi- A. Si Gemoeroh, A. Potpot, A. Toras, A. Binango,
de landschappen Djandji Angkola, Pangalowan A. Garoepoek, A. Malakoet, A. Salak en A. Raboen.
en Si Gompoelan, en Hoerlang der afd. Toba en Ook westelijk wordt de afdecling door tal van
Silindoeng, dan aan de onafhankelijke Batakschc rivieren besproeid. Links vallen in de Batang
landschappen Nai Pospos, Pasarihoe Tobing, Pasa- Toroe de op den D. Si Tardas ontspringende A.
riboe Dolok, Toeka Holhoeng, Si Ambaton en Garoga en de moerasrivier A. Pahoe, die het water
die der Simpang Kanan; ten noorden aan Sim- afvoert van het meer dan 100 Q K.M. groote moe-
pang Kiri en Bocloe Sama (zie TROK.MOEN). ras dat westelijk van de Garoga-monding ten
Opmerking verdient dat op de kaarten de smalle noorden van de Batang Toroe is gelegen. In de
kuststrook die ons gebied omvat, zich ter hoogte baai van Tapanoeli ontlasten zich, behalve tal
van Pandjang aanmerkelijk verbreedt en nagenoeg van kleinere rivieren, de Loemoet, die op den D.
het geheele stroomgebied van Simpang Kiri en Si Tardas ontspringt, en waarvan de Parmaldoean,
Simpang Kanan aangeeft als tot de afd. te be- die links de Pinang Sori opneemt, een rechter
hooren. Feitelijk is dat niet het geval; ons gezag zijrivier is, die de onderafd. Batang Taro-districten
in de onderafd. Singkel, dat er den ao en Mei van Siboga en ommelanden scheidt. Aan de mon-
1840 werd gevestigd, strekt zich ook slechts over ding van de Loemoet, die tot Pertaboean met 5
een smalle kuststrook uit, nagenoeg geheel uit kojans prauwen en verder tot Loemoet met '/2
moeras en koraal bestaande, onbewoond en met kojans prauwen bevaarbaar is, ligt op den linker-
ondoordringbaar bosch bezet. In die onderafd. oever de kampong Djaga-Djaga, waar een koffie-
bezit op den vasten wal alleen het district Gosong doorvoerpakhuis is gebouwd, evenals te Loemoet
Telaga gronden voor cultuur geschikt, terwijl en Si Penggcng, nabij Batang Taro.
bij de kampongs Tandjoeng Baharoe en Paja Boem- Vier kilometer bewesten Djaga-Djaga is de uit-
boeng enkele droge plekken zijn, omgeven door het watcring van een meertje, Danau Pandan, waar-
eindclooze moerasbosch. De kuststrook van de afd. van de omtrek _: 6 K.M. is en in het midden
is grootendeels moerassig en met rizophoren be- waarvan zich een eilandje bevindt.
groeid; op sommige plaatsen, zooals langs de kust In Siboga en ommelanden vallen in de baai:
van Baros komt duinvorming voor; noordelijker de A. Bediri, A. Korsik, A. Niboeng, A. Toeka,
in de onderafd. Singkel is het strand ongeveer meestal naar de linker zijrivier A. Kalangan
IO a 15 M. breed, waar casuarinen (aroe) groeien genoemd, de A. Si Boeloean langs den steilen
en klappers; en zuidelijker om de baai van Tapa- zuidoostelijken voet van den G. Tambak Radja,
noeli en tusschen de mondingen van Batang Toroe de A. Siboga waaraan de hoofdplaats ligt, de A.
en Loemoet naderen de bergen de zee, hier en Moengkoer, A. Rasoen vele kleinere. Veel groo-
daar in steile rotsen afvallend. Daar zijn de G. ter stroomgebied dan de lot dusver genoemde
Tambak Radja (464 M.) ten zuiden van Siboga, rivieren heeft de A. Kolang, die in het laatste
de G. Kebong (373 M.) bewesten de monding gedeelte van den benedenloop de grens vormt
der Loemoet en ten noorden van de Batang Toroe, tusschen de onderafdeelingen Siboga en omme-
de G. Sawangan, G. Langkap en G. Gindobang.' landen en Baros en met 8 a 10 pikols prauwen
De kustlijn heeft weinig diepe insnijdingen, be- drie dagreizen ver bevaarbaar is. Zij ontspringt
halve in het zuidelijk gedeelte waar, ten noorden op den 1640 M. hoogen D. Mcrtimbang, die
van den scherpen hoek O. Mama en ten zuiden door een recht zuidwaarts loopenden keten met
van T. Batoe Boeroe en T. Karang, de baai van den Pangarambangan samenhangt. Van die keten
Tapian na Oeli is gelegen, een der schoonste van ontvangt zij links tal van zijriviertjes, waarvan
de wereld, met verscheidene kleine binnenbaaien, het zuidelijkste de A. Batoe Boedoer, het voor-
omzoomd door de, op verschillende plaatsen de naamste is, welks bronnen op de Pangarambangan
kust naderende, bergruggen en rotspartijen, waar- gelegen zijn. Ten zuiden van de zeer smalle kloof
tusschen vooral aan de oostzijde uitgestrekte moe- waardoor de Batoe Boedoer bruist, scheidt zich
rasbosschen. Noordwaarts van Baros steken de van de Pangarambangan een bergrug (waarin de
vlakke hoeken Kapala Oedjoeng, O. Silabi, T. 1). Singgaligali, 1040 M.) in bijna westelijke, dan
Bawang en Hoek van Singkel in zee uit, van zuidwestelijke richting af langs wiens zuidelijken
welke de beide laatste de Telok Beramei omslui- voet de Si Boeloean stroomt. Bij Bonan Dolok
ten, terwijl men westwaarts daarvan de geheel buigt deze rug zich noordwaarts om, met zijn tal-
open baai van Singkel vindt. Naar het oosten in rijke zijruggen het berglandschap Oente Moengkoer
het zuidelijk gedeelte der afd. ligt een grillig berg- vormend en de waterscheiding tusschen de kust-
land, door de Batang Toroe doorbroken, ten westen riviertjes en de A. Kolang. Rechts ontvangt deze
waarvan het waterscheidend gebergte van het zui- rivier, die in haar geheelen bovenloop een woeste
den af de namen draagt van Tangga ni begoe bergstroom is, waarvan de bedding in diepe klo-
(duivelstrap), Dolok Si Tardas en D. Pangaram- ven ligt met steile wanden, o. a. de A. Ocban
584 SIBOGA.
Oeban, de A. Koting, de A. Mapoeh in Si Pak
Pahi en de grootste, de A. Pintoe Bosi, die de
landschappen Nai Pospos Dolok en Nai Pospos
Tobing doorstroomt. In haar middenloop wordt
de Kolang, A. Raisan genoemd, daar waar zij in
den weg van Siboga naar Taroctoeng is over-
brugd en de grens der afd. met Toba en Silindoeng
vormt. Nagenoeg even groote rivieren zijn de noor-
delijker gelegen A. Sorkam of A. Si Boendong
en A. Batoe Garigi of rivier van Baros. Maar
van deze heide liggen slechts de mondingen
enkele kilometers van den benedenloop binnen
de afdeeling, waarom een nadere bespreking er
van hier wordt achterwege gelaten. Slechts zij
aangeteekend dat de eerste drie dagreizen ver
met sampan's bevaarbaar is, de tweede slechts
een paar uur en dat zij hoogerop ware bergstroo-
men zijn met talrijke, sterk kronkelende zijrivieren.
Verder komen kleinere kustrivieren voor, waar-
onder de S. Tapoes, deels de uitwatering van een
nabij de kust gelegen meer en vier dagreizen ver
bevaarbaar voor '/.2 kojan's prauwen; de S. Te-
ngah die bij de kampong Mangkir in zee valt en
de rivier van Gosong Telaga, de uitwatering van
het meer Anak laoet. Vele van de kleinere rivie-
ren nemen in de nabijheid van de uitwatering
eene met het zeestrand evenwijdige strekking aan
en ontlasten zich dan met een meer of min scherpe
bocht, aldus smalle landtongen vormend, die soms
verscheiden honderd meters lang ziju. Vóór de
monding ligt meestal een zandbank, waarop hevige
branding staat, zoodat het inloopen van de koe-
wala's voor vaartuigen bezwaarlijk is. Tusschen
de S. Tengah en de Tapoes is bij Tandjong Si
Manoek Manoek de grens der onderafdeelingen
Baros en Singkel. De grootste en belangrijkste
rivier der afd. is de rivier van Singkel, door de
bevolking Batang ajer besar (groote rivier) ge-
noemd, waar vrij groote vaartuigen kunnen bin-
nen vallen en die op de grens der afdeeling,
ongeveer 12 kilometer afstand van de kust, ont-
staat uit de samenvloeiing van twee groote bron-
rivieren, de Simpang kanan en Simpang kiri en
daar ongeveer 400 M., bij de monding 500 M.
breed is. De beide Simpang's ontspringen ver in
het onafhankelijk binnenland, de eerste waar-
schijnlijk op den Poesoek Boehit, westwaarts van
het schiereiland Samosir (Tobamecr) en de laatste
op den Batoe Gapit in de Alaslanden. Beide zijn
over een groot gedeelte (de Kanan 5 a 6 dag-
reizen, de Kiri 15 dagreizen) bevaarbaar en langs
hunne oevers zijn een aantal dorpen gelegen door
Maleiers, Atjèhers of Bataks bewoond. In 1853
werd de Simpang Kanan over een afstand van
36 K.M. van de samenvloeiing, waar felle stroo-
ming tot terugkeeren dwong, opgenomen en in
kaart gebracht door H. von Rosenberg. De rivier
vormt aan de monding een delta, die in 1861
tengevolge van een hevige aard- en zeebeving
belangrijke verandering onderging.
De luchtgcsteldheid is over 't algemeen vochtig
en warm en de uitgestrekte strandmoerassen doen
veel ziekten, vooral malaria ontstaan. Koortsen
en dysenterie komen veelvuldig voor, evenals ver-
schillende huidziekten. Baros onderscheidt zich
wat den gezondheidstoestand betreft gunstig van
de andere plaatsen. De geheele afd. ligt in de
grensstreek of grensscheiding der moesons, die
benoorden Singkel reeds zeer merkbaar worden.
Gedurende de drie eerste maanden van het jaar
doet zich in lichten graad de aanwezigheid van den
Oostmoeson gevoelen, en de N.N.W.moeson, die
de zuidelijkste der beide tegenovergestelde takken
is, waarin de Zuidwestmoeson uit den Indischen
Oceaan zich langs Atjeh's kusten verdeelt, is niet
merkbaar voor Juli en neemt weer af in Novem-
ber. Er is dus in deze streek slechts sprake van
één moeson, die van Juli tot Oct. uit het N.N.W.
doorstaat, terwijl gedurende de andere maanden
meest rondloopende en veranderlijke winden, bij-
zonder overdag, zich voordoen. Land- en zeewin-
den, die veel koelte aanbrengen, hebben bijge-
volg de overhand en wisselen zeer regelmatig af;
de eerste waait gemiddeld uit het 0.N.0. en de
laatste uit het W.Z.W. Gewoonlijk staat op de kust
een hooge deining, kalme zee treft men slechts
zelden aan. De stroom trekt in hoofdzaak mede
met den wind, zoodat van Juli tot Oct. een stroom
om de Z.Z.O. loopt. Het verval verschilt van 2
tot 4 voet. Er zijn dubbeldaagsche getijden; de
getijstroomen zijn slechts zwak en het juist ver-
band tusschen getijden en getijstroomen is nog
niet ten volle bekend. Langs de kust, behalve
ten zuiden van kaap Mama en van T. Karang
tot Baros, ligt een strook van riffen en banken,
die een breedte van 20 tot 25 zeemijlen beslaat.
—
De thermometer wijst des morgens meestal 73"',
's namiddags ten 2 ure g2° in den drogen tijd
te Singkel g4° — en 's avonds te 6 uren 81°.
In de bovenlanden is de temperatuur verschillend
naar gelang van de hoogte. Aardbevingen zijn
zeer veelvuldig; over 't geheel komen veel be-
wolkte luchten voor; het regent gedurende het
geheele jaar met minima in Januari en Februari,
Juli en Augustus en maxima in Maart, April,
Mei en vooral van Sept. tot Dec. De gemiddelde
jaarlijksche regenval over de' laatste 17 jaren be-
draagt te Siboga 4571 m.M. met 213 regendagen
en te Singkel 4562 m.M. met 195 regendagen.
De meeste regen valt te Siboga in Oct., Nov. en
Dec. met 22 tot 23 regendagen per maand en
een regenval in Oct. van 536 m.M.; te Singkel
in Oct. en Nov. met 20 regendagen per maand
en in (Jet. 512 m.M. regenval. De minste regen
te Siboga in Juni en Juli resp. 12 en 14 dagen
per maand met 274 m.M. in Juli en te Singkel
in Febr. met 12 dagen en 271 m.M., terwijl daar
in Juni en Juli 13 en 14 regendagen voorkwamen
met 291 m.M. in Juli.
De afd. is verdeeld in 5 onderafd.: Siboga en
ommelanden, Batang Taro-districten, Baros, Sing-
kel (waartoe de Banjak-eil. behooren) en Nias.
Dit iaatste, te zijner plaatse in dit werk uitvoe-
rig behandeld, zal daarom hieronder niet verder
besproken worden.
De voornaamste plaatsen zijn de volgende: de
afdeelingshoofdplaats Siboga, in het noordoosten
aan de baai van Tapanoeli gelegen, tot I Januari
1885 de hoofdplaats van het gewest, met 2549
inwoners, nl. 34 Europ., 1850 Inl., 554 Chin.
en lil andere vreemde oosterlingen, meest Klinga-
leezen. Bekend zijn de waringinboomen van reus-
achtigen omvang op het erf van de assistent-resi-
dentswoning. De plaats is aan zee gebouwd, aan
het begin van een vallei, tusschen hooge berg-
ruggen, uitloopers van den hooger genoemden
bergrug, die zich van den Pangarambangan west-
waarts wendt, besloten. In de onderafd. Siboga
en ommelanden zijn verder ruim 40 dorpen (hoetas
en pagaran's) gelegen, waarvan de hoofdplaatsen
der koeria's de voornaamste zijn. De Batang Taro-
districten tellen 51 dorpen, waaronder de hoofd-
 SIBOGA. 585
plaats Batang Taro, Loemoet, Si Manosor en Pinang Singkel. Op genoemde plaatsen evenals te Baros
Sori. In Baros liggen behalve de gelijknamige zijn kantoren gevestigd; dat van Siboga is door
hoofdplaats op den linkeroever van de Batoe een telefoonlijn verbonden met Taroetoeng, Balige
Grigis, 26 dorpen, waaronderSorkam in het zuiden en Lagoe Boti aan het Tobameer.
aan den rechteroever bij de monding van de Aek Verreweg het grootste gedeelte van de afdee-
Si Boendong en Tapoes in het noorden aan de ling is met bosch bedekt; de bewoonde en be-
rivier van dien naam. bouwde plekken buiten de hoofdplaatsen en dorpen
Singkel is de eenige plaats van beteeke/tis in zijn schaars en gering in omvang. WTel ziet men
de gelijknamige onderafd. op een riviereiland van van uit zee op tal van plaatsen langs de kust
de delta der rivier van Singkel gelegen, nabij de de kruinen van klapperhoomen, maar de strook
plaats waar het in 1861 door een hevige zeebe- door die palmen bezet is niet breed. Tot de meest
ving en overstrooming verwoeste oude Singkel bevolkte gedeelten van de afd. buiten de hoofd-
was gebouwd. Voor onze vestiging in 1840 was plaatsen en de naaste omgeving daarvan behoo-
Singkel reeds een bloeiende handelsplaats, hoofd- ren de westelijke helling van den Loeboe Raja,
zakelijk door Atjèhers bewoond, die toen de plaats waar 20 hoetas en pagaran's gelegen zijn, voorts
verlieten, waarheen langzamerhand een nieuwe de vallei tusschen Loemoet- en Garogarivier, even-
bevolking kwam van Atjèhers, Maleiers, Niassers eens met 20 dorpen, dan de benedenloop van
en Chineezen. De gemengde bevolking die hier- de Aek Si Boendong, waar 8 kampongs dicht
uit is ontstaan spreekt een eigenaardig dialect bijeen zijn gelegen. Zondert men het vrij sterk
uit Atjehsch, Bataksch, Maleisch en Niasch in bevolkte niet onder rechtstreeksch bestuur staand
verminkten vorm samengesteld. In de geheele afd. gedeelte van Nias uit, dan is in verhouding tot
is slechts één voor rijtuigen geschikte grindweg, de uitgestrektheid der afdeeling het zielental uiter-
die Siboga met Padang Sidempoewan, de hoofd- mate gering, dat nog geen 40.000 bedraagt, waar-
plaats van de residentie verbindt. Voor het onder- van bijv. ± 14.000 voor Siboga en ommelanden,
houd zijn Eur. opzieners van de wegen geplaatst ± 4000 voor de onderafd. Singkel en db 6000
le Loemoet, Siboga en Batang Toroe en 2 inland- voor de onderafd. Baros. De bevolking op en
sche te Siboga. Het gedeelte Siboga—Loemoet nabij de kusthoofdplaatsen bestaat deels uit Ma-
kwam eerst kort geleden gereed; met den aanleg leiers, deels uit een vermenging van Bataks met
werd in 1891 begonnen. Te voren bestond hier Maleiers, Atjèhers en Niassers. Meer in het bin-
slechts een nauwelijks begaanbaar voetpad dooi- nenland is de Bataksche bevolking nog onver-
de moerassige landstreek en had alle vervoer van mengd. Te Siboga, Baros en Singkel houden een
Siboga naar Loemoet (een afstand van zh 40 K.M.) aantal Chineezen verblijf, voor wie aldaar wijken
o. a. van alle Gouvernements koffie uit Angkola, zijn aangewezen, waarin sommigen hunner fraaie
Batang Taro en Sipirok plaats met prauwen, eerst steenen huizen bewonen. Te Siboga is ook een
over de baai van Tapanoeli naar Djaga-Djaga en wijk voor vreemde oosterlingen geen Chineezen
van daar de Loemoetriviet- op, een traject dat zijnde, gevestigd. De bevolking, die in het begin
vaak 24 uur en meer eischte, wanneer bij opkomende van de vorige eeuw nog nagenoeg geheel hei-
bandjir slechts met groote inspanning tegen den densch was, belijdt nu voor het mcerendeel den
snellen stroom kon worden opgehoomd. Terwijl de Islam; alleen in de bovenlanden van de onderafd.
reis van de kust naar Sidempoewan in het midden Siboga en ommelanden en op enkele plaatsen in
der vorige eeuw nog 6 a 7 dagen eischte, in de Batang Taro-districten worden nog heidenen
1885 nog 3, waarvan het traject Loemoet—P. aangetroffen. In 1870 werd te Siboga een zen-
Sid. per karbouwen-pcdati zonder veeren moest dingspost opgericht door de Rheinischc Missions
worden afgelegd, is thans de reis van Siboga af Gescllschaft, die er bij haren arbeid met bijzon-
per as in 1 dag te doen. Van Siboga voert noord- der veel moeilijkheden te kampen had tengevolge
waarts een paardenpad door de zoogenaamde Batak- van het gebrek aan goede verkeerswegen en dooi-
vallei en dan over tal van bergruggen naar Taroe- den hevigen tegenstand van den Islam. Boven-
toeng, de hoofdplaats der afd. Toba en Silindoeng dien werden de zendelingen te Siboga spoedig
langs Temoengkoe, Pagaran Pisang en Benoea voor een groot deel aan hun eigenlijken werk-
Dji, welk pad de druk betreden handelsweg is kring onttrokken, toen de zending zich verder in
tusschen Siboga, de genoemde afd. en de daar- de Bataklanden uitbreidde en zij zich hadden te
aan grenzende onafhankelijke Bataklanden. Overi- belasten met het aanschaffen en opzenden van
gens zijn de verschillende hoetas en pagaran's alles wat de zendelingen in de binnenlanden noo-
der onderafdeelingen Batang Taro en Siboga en dig hadden. Enkele jaren geleden werden zij daar-
ommelanden door voetpaden verbonden, die recht van ontheven, toen te Siboga een handelshuis
uit, recht aan over berg en door dal voeren. van de zoogenaamde Borneo'sche Handelmaat-
Langs de kust leidt van Siboga een voetpad over schappij werd gevestigd, dat die taak overnam.
Mela, Tapian na oeli (na Pontjang de hoofdplaats, Thans zijn er twee zendingsstations, één te Siboga
waarnaar het gewest is genoemd; nu een kleine in de Batak-vallei, waar een fraaie kerk is ge-
strandkampong), Raso, Sordang en .Si Tongi- bouwd en één te Si Manosar in de Batang Taro-
Tongi naar Sorkam; van daar naar Baros, Tapoes, districten ; dit laatste heeft filialen te Loemoet,
Gosong Telaga en Singkel. Daar echter over de Pinang Sori en Si Penggeng, het eerste te Si
talrijke rivieren die dit pad snijden geen bruggen Tonang, Bonan Dolok, Rappa, Loboe Singkam,
zijn geslagen is het in den regentijd, als die rivie- Pagaran Lombang, Adian Goling, Hoerlang, Po-
ren gezwollen zijn, vaak nagenoeg onbruikbaar. riaha, Si Boeloean, Toengka, Si Pange, Pangan-
Sommige rivieren moeten dan worden overge- batan en Sahil. Er zijn 18 scholen met ruim 500
zwommen; bij andere is gelegenheid met een leerlingen, terwijl het aantal Christenen onder de
sampan te worden overgezet. bevolking ongeveer 1700 bedraagt.
Een telegraaflijn is gespannen langs den groo- (rouvemements inlandsche scholen zijn te Siboga,
ten weg van Padang Sidempoewan naar Siboga Batang Taro, Baros, Singkel en Goenoeng Sitoli
en van daar langs evenbedoeld voetpad naar gevestigd.
586 SIBOGA.

In de nabijheid van Baros, in de oudheid als ma's of hoeloebalang's. die te Gorong Telaga 2
Fangsoer of Fansoer bekend, worden Hindoe- hoelochalang's.
overblijfselen aangetroffen; zoo zijn er beschre- De Banjak-eilanden staan onder een bezoldigd
ven steenen en linggum's gevonden en in lBgg hoofd, den Toewankoc, aan de noordkust van Poelau
werd de te Loboe Tocwah opgegraven tors van Toewankoe gevestigd, onder wien op dat eiland
een zittend beeld naar het museum van het Bat. 7 soekoehoofden, I pegawci en 2 panglima's staan,
Gen. van Kunsten en Wetenschappen opgezonden. op Poelau Oedjoeng Batoe 2 panghoeloe's, op
Aan het hoofd der afd. staat de te Siboga ge- Poelau Balei een datoeq der Atjèhers, op Poelau
vestigde assistent-resident: aan hem ondergeschikt Pandjang een datoeq der Niassers.
zijn de controleurs van de Batang Taro-districten, Te Siboga is de Ass.-Res. en op de hoofd-
Baros, Singkel en Nias, op de hoofdplaatsen dier plaatsen der onderafdeelingen zijn de Controleurs
onderafdeelingen gevestigd; hij zelf heeft het be- Voorzitters van den rapat en tevens magistraat.
stuur over de onderafd. Siboga en ommelanden. Hun staat ieder een griffier ter zijde; te Siboga
Het direct bestuur over de bevolking in die is voorts een djaksa en op de andere hoofdplaat-
onderafd. berust hij de hoofden der landschappen, sen zijn adj.-djaksa's gevestigd die de functiën
ook wel districten en koeria's genoemd, onder van openbaar ministerie vervullen; ook is bij elk
verschillende titels. Soetan's staan aan het hoofd der rapats een Mohammedaansch priester als advi-
van Tapian na oeli (waartoe P. Mcnsala en om- seur geplaatst. Elk der hoofdplaatsen heeft een
liggende eilanden behooren) en Si Boeloean, Da- gevangenis; bij die te Siboga en te Goenoeng
tocq's van Kalangan en Badiri, Radja's van Siboga, Sitoli zijn afzonderlijke cipiers aangesteld.
Siroedoet, Toeka, Said ni Hoeta, Oente Moeng- De havens der drie hoofdplaatsen Siboga, Baros
koer, Si Pakpahi, Kolang, Rappa, Naga Timboel en Singkel zijn voor den algemeenen handel open-
en Loeboeq Sikam; de drie laatsten zijn onbe- gesteld; op die plaatsen zijn landskassen geves-
zoldigd. Verder zijn ter hoofdplaats een Datoeq tigd, onder beheer van de besturende ambtenaren.
pasar en onbezoldigde Panghoeloe's van Pasisir, Er wordt een vrij levendige handel gedreven
Darat, Toba, Djawa, Nias en Mandeling, zoomede door de daar gevestigde Chineezen, die de impor-
een Luitenant der Chineezen en een Wijkmecster teurs zijn van alles wat het binnenland noodig
over de Klingaleezen. Het Europeesch ambte- heeft en de opkoopers van de producten die de
naars-personeel bestaat, behalve de reeds ge- bevolking aanbrengt. De betaling heeft niet altijd
noemde, uit een commies, tevens agent van de in geld, maar dikwijls in zout, lijnwaden, tabak,
Pad. wees- en boedelkamer, een ontvanger en een petroleum enz. plaats. De meest beteekenende
opziener van de recherche, de eerste tevens haven- producten zijn benzoë, kamfer en rotan, het eerste
meester, een opzichter der B. O. W. en een com- voornamelijk uit de onafhankelijke Bataksche land-
mies voor den Post en telegraafdienst. In de schappen, waar het weinig als boschproduct, maar
batang Taro-districten (zie aldaar) zijn 8 bezol- meer uit goed onderhouden aanplantingen wordt
digde koeriahoofden, die den titel Toewankoe voe- gewonnen, waar de boomen op lo a 12 voet van
ren. In Baros (zie aldaar) worden de vier koeria- elkander uit zaden worden gekweekt.
hoofden ter zijde gestaan, de Toewankoe van Moedik Van de drie genoemde havens staat Siboga
door 4 panghoeloe's met de titels: Orang kaja bovenaan, dan volgt Singkel en eindelijk Baros,
Rastia Lela, Orang kaja Rastia Moeda, Orang kaja dat in vroeger tijden de eerste plaats innam,
Balei en Drang kaja Maharadja Moeda, zoomede vooral door den handel in benzoë en kamfer. De
door een Panghoeloe Sawah en een Pangh. Kam- oorzaak van het verval is voornamelijk gelegen
pong; de Toeankoe van llir door een Orang kaja in de mindere veiligheid der handelswegen in
besar, Orang kaja Maharadja Lela, Orang kaja het onafhankelijke achterland. De weg naar Siboga
Soetan di Djamboe, Orang kaja Soetan Banda- daarentegen loopt geheel door Gouvernements
hara, een Pangh. Sawah en een Pangh. Kampong. gebied; daarlangs dus kunnen de producten wor-
Ter hoofdplaats zijn nog een Datoeq Pasar Batoe den vervoerd zonder dat men blootstaat aan kne-
Grigis met een Pangh. Pasisir, Pangh. Toba en vclarij en tolheffing en de Batak verkiest dan ook
Pangh. Mandeling. Te Sorkam en Tapoes zijn dien langeren maar veiligen weg boven de paden
inlandsche posthouders gevestigd. Het Europeesch naar Baros.
ambtelijk personeel bestaat uit den controleur, Te Baros bedroeg de gemiddelde jaarlijksche
een klerk, tevens agent van de Padangsehe Wees- invoer over de jaren 1896/1900 een waarde van
en boedelkamer, den commies van den Post- en ƒ126.847 (waaronder bijna ƒ 40.000 aan gepelde
telegraafdienst en den ontvanger der in- en uit- rijst) en de uitvoer ƒ 201.253 (waaronder Benzoë
voerrechten tevens havenmeester. In Singkel, vol- voor ƒ113.050).
gens den Kegeeringsalmanak met de landschappen De jaarlijksche uitgaven van den Lande voor
Simpang kanan, Simpang kiri (zie boven) en de de geheële afdeeling, zoowel als voor elk der
Banjak-eilanden zijn ter hoofdplaats de contro- onderafdeelingen afzonderlijk overtreffen de in-
leur, een Eur. klerk tevens agent van de Wees- komsten, in welke wanverhouding verbetering zal
en Boedelkamer, een ontvanger der in- en uitvoer- komen nu (Ind. Stbl. 1891, n°. 20) de uitvoer van
rechten en accijnsen, tevens havenmeester en een boschproducten weder, evenals het geval was hij
commies van den Post- en telegraafdienst. Verder het Reglement dat I Januari 1826 in werking
is er een Passerhoofd der Maleiers, een Passer- trad, aan rechten (5 "/o der waarde) zal onderwor-
hoofd der Niassers en een Luitenant der Chinee- pen zijn.
zen gevestigd, te Koewala Baharoe een kampong- Het Gouvernements zoutnionopolie werkt in
hoofd, terwijl over de op zich zelf staande kampongs deze afd. niet. Van het ingevoerde zout werd een
Telok Ambon, Rantau gedang, Tandjoeng Ba- recht van ƒ2, sedert Stbl. igoo n". g van ƒ3,50
haroe, Paja Boembocng en Gosong Telaga bezol- per 100 K.G. geheven. Aan invoerrecht, uitvoer-
digde Datoeq's zijn gesteld. Die te Telok Ambon recht, pakhuishuur, accijns op petroleum en luci-
heeft onder zich een Panghoeloe kampong, een fers werd in igoo geheven te Siboga ƒ 76.683,
Pangh. Moeda, een Pangh. Radja lela en 2 Pangli- te Baros ƒ10.423 en te Singkel ƒ 7.568.
 SIBOGA.
— SIBOGA-EXPEDITIE.
Garnizoenen liggen te Siboga (2 officieren en
30 man), te Baros (2 officieren en 50 man), te
Singkel (3 officieren en 75 man); de twee laatst-
genoemde plaatsen hebben kleine versterkingen.
Het in lB3g gebouwde fort van Baros is in igoo
geslecht en door een nieuw gebouwde versterking
vervangen.
De bodem is over 't geheel vruchtbaar, zoowel
de zwarte humus der alluviale vlakten als de
gele en bruine kleigronden, meer of minder niet
zand vermengd, van de hoogere streken.
Landbouw, klappcrtcclt, het inzamelen van
boschproducten en langs de kusten visscherij zijn
de voornaamste middelen van bestaan der bevol-
king. De klapperboomen op het tot de onder-
afdeeling Baros behoorende eilandje Pandjang en
de tot Singkel behoorende Toeankoe, Kandang,
Parbirahan, Mangkir Gedang, Mangkir ketjil en
Lipang ketjil, worden door het Gouvernement
verpacht voor ruim ƒ4OO 'sjaars. Rijstteelt op
natte velden (sawah's) vindt men bij alle dorpen
in de onderafd. Batang Taro-districten, veel min-
der, in Siboga en ommelanden, voorts in de om-
geving van Sorkam en Baros. Jaarlijks wordt een
aanzienlijke hoeveelheid meest Siamrijst in de
havenplaatsen ingevoerd. Naast rijst zijn djagoeng,
sagoe en aardvruchten het hoofdvoedsel der be-
volking. Koffietuinen van eenige beteekenis zijn
alleen op de hellingen van den Loeboe Raja. De
nijverheid is van geen groot belang; op de hoofd-
plaatsen treft men goede scheepstimmerliedcn aan.
Van de strandbevolking vindt zeker een vierde
gedeelte haar bestaan in de vischvangst. Men
vischt met sleepnetten die door prauwen in zee
worden gebracht en tegen het strand opgetrokken,
ook met fuiken en in open zee met de lijn naar
groote visch. De helpers bij het visschen met
trek- en drijfnet worden betaald met een derde
of de helft van de vangst. Een gedeelte van de
visch voorziet in de plaatselijke behoefte, maar
het meerendeel wordt gedroogd of gezouten naar
de binnenlanden verkocht, waar de visch op de
markten gereede aftrek vindt.
Als de garnalenvangst overvloedig is, wordt
daarvan trassi bereid, zoowel voor plaatselijk ge-
bruik als voor de binnenlandsehe markten.
De voornaamste vischsoorten die gevangen wor-
den, zijn: gaboes, gagoleh, tenggiri, scre lintang,
bawal, toei, belanak, aso-aso (te Batavia kem-
boeng genoemd), djarang gigi (kakap) enz.
Tripang- en schildpadvangst zijn slechts van
eenige beteekenis bij de Banjak-eilanden, maar
hebben toch ook daar slechts op kleine schaal
plaats. De markt is Singkel, van waar het product
naar Singapoera en Pinang wordt uitgevoerd.
Litteratuur: K. A. James, Onze vestiging te
Baros, T. v. N.-I. 11, n. s. 5, igoi; C. M. Pleyte,
Herinneringen uit Oost-Indië, T. v. h. Kon. N.
A. G. 2e s., deel XVII; M. Buijs, Twee jaren
op Sumatra's Westkust, Amsterdam 1886; H. von
Rosenberg, Een woord ter toelichting der kaart van
de afd. Singkel en onderhoorigheden, Bijdr. Kon.
Inst. IV r., deel, 1882; A. L. van Hasselt,
Nota, betreffende de rijstcultuur in de Residentie
Tapanoeli enz., T. Bat. Gen. XXXVI, 1893; De
inlandsche nijverheid ter Westkust van Sumatra,
T. v. N. en L. in N.-I. XI.IX 5, 1894; P. Th.
Couperus, De residentie Tapanoeli in 1852, T.
Bat. Gen. IV, 1855; H. von Rosenberg, Geogra-
fische en ethnogr. beschrijving van het district
Singkel enz., T. Bat. Gen. 111, 1855; J. van der
587
Linden, Minerale bronnen in de residentie Tapa-
noeli, Nat. T. v. N.-I. 20, iBsg—lB6o; H. L.
Osthoff, Topogr. schetsen van Sumatra, Nat. T.
v. N.-I. 2, 1851; P. Blecker, Afmetingen van
schedels van inboorlingen van Sumatra, Nias, enz.,
Nat. T. v. N.-I. 2, 1851; E. B. Kiclstra, Suma-
tra's Westkust van 1819—1825, Bijdr. Kon. Inst.
V r., 2e deel 1894; Zeemansgids voor den 0.-I.
Archipel, I. A. L. V. H.
SIBOGA-EXPEDITIE. Deze expeditie tot
onderzoek der Fauna en Flora der zeëen en der
gesteldheid der diepe bekkens van den Indischen
archipel had plaats onder leiding van Dr. Max
Weber, hoogleeraar aan de Universiteit van Amster-
dam, met H. M. flotille-vaartuig „Siboga" onder
commando van den Luitenant t/z. i° kl. G. I.
Tydeman. Hem ter zijde stonden de Luitenants
t/z. H. J. Boldingh en C. E. Hoorens van Hey-
ningen en de hoofdmachinist 1). M. Klazinga. De
wetenschappelijke staf bestond naast tien leider
uit Mevrouw A. Weber—van Bosse voor de algo-
logie, de zoölogen Dr. J. Vcrsluys, H. F. Nicr-
strasz, Dr. A. H. Schmidt, tevens arts en den tee-
kenaar J. 11. Huysmans. Óp 7 Maart iBgg verliet
de Expeditie Soerabaja en keerde 27 Februari
igoo derwaarts terug na een weg van 10.000 zee-
mijlen afgelegd te hebben. Op dezen weg werden
achtereenvolgens in de Bali-, Flores-, Savoe-, Ce-
lebes-, Halmahera-, Ceram-, Banda- en Timor-zce
benevens in de voornaamste straten tusschen de
eilanden van den Archipel over 300 loodingen
tot op diepten van 5684 M. verricht en grond-
proeven opgehaald. Met verschillende vangwerk-
tuigen werd op 244 stations de Fauna van den
bodem, van het oppervlakte water en van de
tttsschengelegen waterlagen onderzocht en vaak
in verband daarmede de temperatuur en het zout-
gehalte van het water bepaald. Voorts werd op
talrijke eilanden de Fauna en Flora van het strand
onderzocht en bijzondere aandacht aan de koraal-
riffen gewijd. Naast schetsen van ankerplaatsen,
werden kustopneming, astronomische plaatsbepaling
en meting van berghoogten verricht. Hierdoor
werden gegevens verzameld voor de samenstelling
eener nieuwe, belangrijk gewijzigde kaart van de
diepte der zeëen van den Archipel, terwijl de be-
werking der grondproeven de geaardheid van den
zeebodem zal leeren kennen. De hydrographischc
uitkomsten der expeditie veroorloven verder de
bestaande kaarten op verscheidene plaatsen te
verbeteren, zoo vooral de Zuidkust van Timor,
de ligging der eilanden in de Halmahera-zee, de
Westkust van Nieuw-Guinea enz.
Maar vooral werd een zeer omvangrijk mate-
riaal bijeengebracht, waardoor het mogelijk zal
worden een beeld te ontwerpen van de marine-
Fauna van den Archipel. Niet alleen van die
organismen, die op of even boven den bodem
leven van af 4391 M. diepte tot aan het strand, maar
ook van die organismen, welke in het water zwe-
ven (Plankton) van het oppervlak der zee tot
meerdere duizend meter diepte. Reeds een voor-
loopig onderzoek heeft geleerd, dat hierbij onver-
wacht veel nieuwe uitkomsten verkregen zijn. Eene
rijke verzameling van algen benevens van andere
lagere plantaardige organismen (Diatomeën, Coc-
cosphaeren en Peridineën), die in het water zwe-
ven, zal eveneens onze kennis omtrent den Archi-
pel op ongekende wijze uitbreiden.
De resultaten, die verkregen zullen worden door
hel onderzoek van het op de expeditie verzamelde,
588 SIBOGA-ENPEDITIE.
dat door vijftig medewerkers in Nederland en het
buitenland is ter hand genomen, zullen verschij-
nen in het werk: „Siboga-Expeditie. Uitkomsten
op zoölogisch, botanisch, oceanographisch en geo-
logisch gebied verzameld in Nederlandsch Oost-
Indië 1899—1900 aan boord H. M. Siboga, onder
commando van Luitenant ter Zee l e kl. G. F.
Tydeman, uitgegeven door Dr. Max Weber, Prof.
in Amsterdam, Leider der Expeditie", waarvan
reeds vier afleveringen verschenen zijn. Voorloo-
pige mededeelingen over de resultaten der expe-
ditie zijn verschenen in Bulletin 24 —35 der Maat-
schappij ter bevordering van het Natuurkundig
Onderzoek der Nederlandsche Koloniën, van welke
Maatschappij de expeditie uitging en die ook haar
linantieelen en moreelen steun verleent bij de uit-
gave van bovengenoemd werk, dat tevens gelde-
lijk gesteund wordt door de Departementen van
Binnenlandsche Zaken en van Koloniën. Voorloo-
pigc mcdedeeling over de resultaten der expeditie
bevat ook de „Gids" van 1900 en Petermann's
Geogr. Mitteilungen, Heft VIII, 1900.
SÏCYDIUM. Zie GOB1US.
SIDA. Zie SIDAGOKRI.
SIDAGOERI. Tav. en Mal.; SADAGORI,
SoENL>.;TJELEGOERI,ookMAL.;TJINAGOERI,
Mak. en Boeg.
Soorten van het geslacht Sida /.., fam. Mal-
vaceae. Hieronder vooral S. rhombifolia /.. met
de var. rctusa Mast. en S. carpinifolia Z., beide
in geheel Indië algemeen. De bladeren van deze
en andere 5/Va-soorten worden gebezigd om garens
te bestrijken. De wortels zijn als inlandsch ge-
neesmiddel in gebruik. De stengels leveren een
goede vezel.
SIDAJOE. Afdeeling en regentschap (met ge-
lijknamige hoofdplaats) der residentie Soerabaja,
eenc oppervlakte beslaande van 86.494 hectaren
of 15,7 D g. m. De afd. omvat twee controle-
afdcelingen, nl. Sidajoe, welke bestaat uit het
district Tambangan en Karanggcncng, omvat-
tende de districten Kcdokan (hpl. Karanggcncng)
en Pridjek (hpl. Wringinanom). Het aantal desa's
bedraagt 424, waaronder ééne particuliere desa,
gelegen op het particuliere land Dradjat. De afd.
beslaat het noordelijkste gedeelte der residentie
Soerabaja en is zoowel aan de Java-zee als aan
de Straat van Madoera gelegen. De noordelijke
helft van de afd. bestaat uit grootcndeels met
djatiboomen begroeide kalkheuvels, die cene voort-
zetting zijn van den noordelijken kalkrug, die ten
O. van de kali Serang in Semarang een aanvang
neemt en deze residentie en Rembang doorloopt.
De zuidelijke helft der afd. bestaat uit een strook
alluvialen grond aan weerszijden van de Solo-
rivier, welke de afd. van het oosten naar het
westen doorstroomt. Aan of nabij den grooten
postweg, die op geringen afstand van de noord-
kust en bijna evenwijdig met de Solorivier de
afd. doorsnijdt, liggen verscheidene volkrijke desa's,
wier bevolking zich met vischvangst bezig houdt
of met de teelt van visch in vijvers, aangelegd
op het aangeslibde alluvium. Op Oedjoeng Pangka,
den noordoostelijksten uithoek der afd. is eene wacht
geplaatst ten dienste der schepen, die naar Soe-
rabaja door het Westgat gaan en zich willen voor-
zien van een loods voor dit vaarwater. Ten W.
van Oedjoeng Pangka liggen drie, uit zee zeer in
het oog vallende, langwerpige, vlakke heuvels, bij
de zeelieden bekend onder den naam van de dood-
kisten. De strook ten Z. en gedeeltelijk ten O.
— SIDENRENG.
van de Solorivier, daar waar zij zich in zuidelijke
richting ombuigt, is zeer moerassig en heeft in
den westmoeson veel last van water, waardoor
de rijstbouw niet weinig wordt bemoeilijkt. I>e
aangevangen maar weder gestaakte irrigatiewerken
in de Solo-vallei hadden dan ook, nevens eene
bevloeiing van velden die van den regen afhan-
kelijk zijn, ten doel, door beteren waterafvoer de
strook ten Z. van de Solorivier meer voor den
landbouw geschikt te maken. In verband hier-
mede staat het graven van een nieuwen Solo-
mond, welke bij Wringeranom begint en bij Sida-
joelawas in zee zal vallen, welk werk nog niet
voltooid is. De hoofdplaats der afdeeling, Sidajoe,
aan den ingang van de straat van Madoera gele-
gen, had op het eind van lBgs 11.286 inwoners,
nl. 34 Europeanen, 11.158 inlanders, 8g Chinee-
zen en 5 Arabieren. De inlandsche bevolking leeft
van de vischvangst, den handel en de lecit van
rijst en maïs op de aangeslibde gronden, welke
zeer goede oogsten geven.
SIDANGOLI. District aan de westkust van het
noordelijk schiereiland van het eiland Halmahera,
ten zuiden nabij het riviertje Aké Laha aan het
district Dodinga grenzende, en behoorende tot
het sultanaat Ternate. Aan het strand is een ge-
lijknamige kampong, bewoond door Tematanen van
de hoofdplaats, die zich onledig houden met de
vischvangst, vooral van tjakalang, het naaien
van dakriet en het verzamelen van de eieren van
loophoenders. Het binnenland is bewoond door
Alfoeren van Tocbaroe, oorspronkelijk uit het
district Gamkonorah afkomstig en zich hoofdza-
kelijk bezig houdende met het kloppen van sagoe.
Nabij de kust liggen tal van eilandjes, waar dooi-
de Badjo's veel tripang wordt gevangen.
SIDAWAJA. Jav.
Woodfordia fruticosa Kurz., fam. Lylhraceac.
Indische heester. De uiterst kleine zaden heeten
als inlandsche drogerij podisari.
SIDENRENG. Boegtneesch landschap aan de
W.kust van Zuid-Celebes, behoorende tot
de hoofdstaat van het bondgenootschap Adja—
— en
Tapparang. Het grenst ten N. aan de Toradja-
landcn, ten O. aan Wadjo, ten Z. aan Soppcng
en ten W. aan Soeppa, Alictta en de Str. van
Makasser. Het heeft een oppervlakte (naar schat-
ting) van 200 □ palen en een bevolking van
-f- 90.000 personen. Het wordt door de Batoe
poete in Z.W. richting doorstroomd en heeft nog
een aantal onbeduidende riviertjes. In het N.O.
gedeelte bevindt zich het vrij uitgestrekte meer
van Sidenreng, waaraan gelegen is de volkrijke
kampong Teteddji, de vroegere verblijfplaats van
den vorst. De voornaamste plaats is Pare Pare
(zie aldaar) aan de haai van dien naam, welke
kampong met omgeving sedert 1824 tot direct
Gouv. grondgebied is verklaard; andere kust-
plaatsen zijn Tjappa galoeng, 1 ijalampakoe en
Kocpa. De zetel van den vorst die den titel
Adatoeang draagt, is thans te Nepo in het Zui-
den. De tegenwoordige bestuurder is tevens vorst
van Rappang, eveneens tot de Adja-Tapparang
behoorende, welk landschap noordelijk van Siden-
reng is gelegen, een oppervlakte van ongeveer
50 D palen heeft en een bevolking van (naat-
schatting) 26.000 personen.
Zie Tijds. Aardr. Gen. XIX (1902), 329. En
voor het met den vorst gesloten contract, enz.
bijz.: Bijl. Hand. St.-Gen. 1888/89 n«. 7622-23 en
iBg2/g3 n». 1040-I°.
 SIDOARDJO. — SIERPLANTEN EN
SIDOARDJO. Afdecling en regentschap (met
gelijknamige hoofdplaats) der residentie Soera-
ren of _
baja, eene oppervlakte beslaande van 63.902 hecta-
11,6 g. m. van de Brantas-delta, dooi-
de kali Porong ten Z. en de Soerabaja-rivier ten
N.W. ingesloten. De afdeeling omvat twee con-
tróle-afdeelingen, nl. Sidoardjo, bestaande uit de
districten Djenggolo I (hpl. Gedangan) en Djeng-
golo II (hpl. Sidoardjo — en Prambon, met de
districten Djenggolo 111 (hpl. Krian) en Djeng-
golo IV (hpl. Taman). Het aantal desa's bedraagt
605. De afd. bevat, met uitzondering van een
kleinen driehoek in het N., het geheele delta-
gebied van de Brantas-rivier. Zij grenst ten Z.
gedeeltelijk aan de res. Pasoeroean en wordt voor
het overige ingesloten door de afd. Modjokerto
en Soerabaja en de straat van Madoera. De bodem
bestaat voor een grooter, oostelijk deel uit allu-
viaal, voor een kleiner, westelijk deel uit kwartair
terrein, dat van de kustlijn westwaarts zeer gelei-
delijk stijgt tot 15 M. zeehoogte, en dus zoo
goed als geheel vlak is. — Verscheidene kleine
rivierarmen stroomen in westelijke richting over
de delta, die verder bevloeid wordt door irrigatie-
water uit de Porongrivier, hetwelk bij Lengkong
door een stuwdam en inlaatsluizen op den linker-
oever in kanalen wordt geleid, die in den oost-
moeson 50.000 baoe van levend water voorzien.
Er zijn in deze afd. geene part. landerijen of erf-
pachtsperceelen ; daarentegen werken er 1 5 suiker-
ondernemingen op overeenkomsten met de bevol-
king. Jaarlijks worden ruim 8000 baoe's, op de
delta gelegen, ten behoeve der fabrieken met riet
beplant. De delta is geheel bebouwd; tusschen
de rijst- en suikerrietvelden liggen dicht bevolkte
desa's. Langs het voortdurend zich verbreedende
zeestrand wonen visschers en eigenaars van visch-
vijvers of huurders daarvan, wier bedrijf zeer winst-
gevend is.
De hoofdplaats der afdeeling, Sidoardjo, ligt
aan de spoorlijn Soerabaja—Bangil en Sidoardjo—
Modjokerto. Het aantal inwoners bedroeg op het
eind van 1895: 10.115, nl. 94 Europeanen, 8598
inlanders, 1373 Chineezen en 50 Arabieren. De
pasar is er druk bezocht. Bij de desa's Poeloengan
en Kalanganjar liggen modderheuvcls, waaruit gas-
blazen opstijgen die later bersten, waardoor het
gas vrijkomt. Het afvloeiende water bezit genees-
krachtige eigenschappen.
Op korten afstand van de desa Porong, aan de
rivier van dien naam, ligt de oudheid Tjandi Pari
uit rooden Modjopaitschen steen opgetrokken.
SIEGESBECKIA. Zie D[AI'OENGAN.
SIERADEN. Zie KLEEDING.
SIERPLANTEN EN TUINBOUW. Wanneer
men bij natuurvolken een onderzoek instelt naai-
den aard van hun Tuinbouw, dan zal men tot de
wetenschap komen, dat het utiiiteits-beginsel steeds
op den voorgrond treedt. Men kweekt de planten
om de wortels, bladeren, vruchten, zaden te kun-
nen nuttigen, of ook wel voor genees- of heel-
middelen. Van tuinbouwkunst is geen sprake en
van liefhebberij, zooals men die in eene beschaafde
maatschappij opmerkt, is slechts weinig te ontdek-
ken. Wat de inboorlingen in onzen Archipel be-
treft, wij mogen aannemen, dat de Tuinbouw het
meest en het best beoefend wordt door de inlan-
ders op Java. Hoog is de trap van ontwikkeling
niet; het utiiiteits-beginsel speelt er nog altijd een
zeer groote rol bij, maar toch, en vooral onder de
meer ontwikkelden, bespeurt men voorzeker lief-
TUINBOUW. 589
hebberij in het kweeken van planten, die geen
dadelijk nut aanbrengen, dus kweeken uit lust tot
kweeken, tot zien opgroeien van de planten, die
men zelf verzorgt. Dank zij deze zorgen krijgen
de planten cene ontwikkeling, welke het oog aan-
genaam aandoet en den verzorger een gevoel van
zelfvoldaanheid verschaft. De Chineezen staan in
dit opzicht zeer hoog; hoe zij overigens in het
practische leven opgaan, in Tuinbouw uit zich
hun kunst, zoowel in het aanleggen van tuinen
als in het kweeken van specimen-exemplaren. Men
vatte dit niet op, alsof wij kunnen instemmen
met hunne opvatting van kunst, met hunne dwerg-
boompjes-cultuur, enz., verre van daar, maar men
moet een woord van waardeering hebben voor
hunne beginselen op Tuinbouwgebied. Ook de
Chineezen in onze kolonie, vooral de meergegoe-
den, geven daarvan overtuigende bewijzen.
De Europeaan heeft zijn zin voor Tuinbouw
medegebracht uit het Westen, en in de tropen
overgeplant. Van ware kunst is niet veel te be-
speuren, maar daarentegen is er onder de Euro-
peanen zeer veel liefhebberij in het kweeken van
planten, en vooral zijn het de vrouwen, die zich,
naast de huiselijke bezigheden, hieraan wijden.
Van een eigen kunst op Tuinbouwgebied is in
onze kolonie geen sprake. Aan hetgeen men elders
onder landschapskunst of „Landscape gardening"
verstaat, is geen behoefte. De natuur geeft zelve
zooveel schoons, dat men geen parken, die liefe-
lijke of woeste landschappen nabootsen, noo-
dig heeft. Op vele plaatsen is de natuur zóó
schoon, zóó overweldigend mooi, dat elke kunst-
matige aanleg daarbij eene bespotting zou zijn,
en al is men in een minder begunstigde streek
gehuisvest, dan nog zijn de kampongboschjes, de
palmengroepen, de bamboestoelen zoo aangrijpend,
dat geen kunstgewrocht het geheel nog schooner
zou kunnen maken.
Waar voorzeker wel gelegenheid voor fraaien
tuinaanleg zou geweest zijn is te Buitenzorg; toch
heeft men zich daar weinig om bekommerd. Het
natuurschoon bevindt zich niet in 's Lands Plan-
tentuin, maar daarbuiten, en de aanleg van den
tuin laat in vele opzichten te wenschen over. Eerst
in de laatste jaren is men er toe overgegaan om
gazons van eenig belang aan te leggen en perken
van bloemen en heesters te vormen, die het oog
aangenaam aandoen. Hier en daar wordt er thans
het liefelijke aan het nuttige of wetenschappelijke
gepaard.
De aanleg van een werkelijk schoonen tuin
heeft niet geringe bezwaren. Planten- en dieren-
wereld beide leveren vijanden, die moeilijk te
bestrijden zijn. Bij nagenoeg elke europeesche
woning is gelegenheid om een tuin aanteleggcn
toch ziet men alleen bij uitzondering goed ge-
:
vormde gazons, perken met bloemen, enz. Daaren-
tegen heeft de cultuur in potten en tobben een
groote vlucht genomen. In deze beperkte ruimten
kan men met goede zorg de vijanden weren, en
wordt men beloond met een rijken bloei, met
welig blad, of wat men verlangt voor de dikwijls
zeer aanzienlijke moeite daarvoor gedaan.
Onmisbaar in de tropen is de tuinjongen (toe-
kang kebon). Het klimaat maakt, vooral op de
kustplaatsen, twee malen per dag begieten nood-
zakelijk. „Sempervirens" zijn alle boomen, maar
juist deze laten niet op gezette tijden de bladeren
vallen, zooals de loofboomen in de gematigde
luchtstreek. Eiken dag is de grond overdekt met
590 SIERPLANTEN EN TUINBOUW.
bladeren; eiken morgen en eiken middag moet de
tuinjongen den tuin aanvegen, om het afgevallen
blad te verwijderen. Voor dezen arbeid, gieten en
vegen, is de inlandsche tuinjongen geschikt. Hoe-
wel steeds voorzien van een mes, heeft hij van
snoeien geen flauw begrip. Eene kunstbewerking,
die hij reeds als kind in den kampong geleerd
heeft, past hij met graagte en met succes toe,
dat is tjangkok, hetzelfde ongeveer als het elders
gebruikelijke marcottecien. Hij ringt een tak op
eene bepaalde plaats en omwikkelt de wond met
wat vochtige aarde en bindt daar klappervezels
om. Ten einde nu wortelontwikkeling in dat beetje
aarde te krijgen, moet ze steeds vochtig worden
gehouden. Voor dat doel zou de tuinjongen eenige
malen per dag in den boom moeten klauteren en
den tjangkokkan nat maken. Hij past daarom liever
eene andere methode toe. Boven den tjangkokkan
hangt hij een stuk bamboe, dat van onderen door
een knoop gesloten is, waarin hij eene kleine
opening heeft gemaakt. Dien bamboe vult hij
's morgens met water, en druppel aan druppel
valt het water op de aarde, die daardoor den gan-
schen dag vochtig blijft.
Om het uitdrogen te voorkomen bindt men wel
om den tjangkokkan een pisang-hlad, of een stuk
van de bladscheede van een pinang. Bij voor-
keur neemt men voor het tjangkok jonge houtige
takken, die krachtig in groei zijn. Uitloopers,
zoogenaamde siroengs, bewortelen gemaikkelijk.
De regenmoeson is de beste tijd voor deze kunst-
bewerking.
Ook andere kunstbewerkingen op tuinbouwge-
bied worden wel toegepast. Stekken geschiedt voor-
namelijk bij die planten, welke geen goede zaden
voortbrengen, maar ook bij andere. Zoo bijv.
wordt witte kool, die in Europa uit zaad wordt
gekweekt, in Indië door stek voortgeplant. Als
de kool is afgesneden, laat men de stronk staan,
deze maakt dan eenige uitloopers, die, afgesneden
en geplant, spoedig nieuwe kool vormen. De
Manikot utilissima, katéla poöng, wordt altijd door
stekken vermenigvuldigd. Stukken van den stengel
van ± een voet lengte, worden tot een punt aan-
geslepen, en dan met een hamer in den grond
geslagen; na een Btal maanden worden de wor-
tels, die als voedsel dienen, geoogst. Het stekken
is voor tal van siergewassen de meest geschikte
wijze van vermenigvuldiging; niet altijd gaat het
even gemakkelijk. Bladeren laten zich ook wel
eens gebruiken ter voortplanting, zoo van Begonia,
ia, Gloxinia, Me/astoma, die op den grond
vastgelegd, kleine plantjes ontwikkelen. De daoen
boentiries (Bryophyllum) brengt zelfs jonge plan-
tjes voort, wanneer men het blad aan een draad
ophangt.
Dat er van cultuur in kassen geen sprake is,
mag begrijpelijk hectcn; toch vindt men hier en
daar kleine serres, als men ze zoo noemen wil,
waarin planten worden gecultiveerd. De grootste
van dien aard zagen wij in 's Lands Plantentuin.
Dit gebouwtje bestaat geheel uit latten, ook het
dak, en heeft den vorm van een chalet rustique; de
breedte is 11 M., de lengte 25 M. en de hoogte
6/2 M. in 't midden, en 2/2 M. aan de kanten.
De latten zijn ± 3 c.M. van elkaar verwijderd.
In het inwendige zijn de kanten der vakken met
koraalsteen afgezet, en hiertusschen zijn Selagi-
nclta-soorten geplant, die door de goede ontwik-
keling overeenkomen met grasranden. Als men
de serre binnenkomt, stuit men dadelijk op een
groot ovaal vak met verschillende soorten van
varens, in het midden eenige boomvarens, daar-
omheen andere soorten, in allerlei verscheidenhe-
den van vorm en tint der bladeren. Aan beide
zijden zijn Dieffcnbachia's langs den wand geschikt.
Achter het varenvak staat een groep Anthuriums,
zooals Anth. cristallinum, magnificum, regale,
Warockeanum enz. Vervolgens krijgen we het
groote Maraiito-\".\V, waarin wel een dertigtal
vormen van dit geslacht zijn vereenigd. Het laat-
ste vak is dat van de zoog. bontbladerige Bego-
nia's, de variëteiten van de Begonia Rex. Aan
de kanten zijn nog kleinere groepen van Brome-
liaceae, Cyrtodcira's, Pellionia's, en een paar
goed geslaagde vakjes met chevelures. Aan het
houtwerk hangen hier en daar hangplanten als
riatyecriums, Aspleniums, Lycopodiums enz. De
pilaren, die tot steun van het dak dienen, zijn
gedeeltelijk begroeid met klimplanten; een paar
Cissussoorten voldoen daarvoor zeer goed, o. a.
de Cissus discolor, en een bontbladerige Cissus,
van Sumatra afkomstig. Aan den buitenkant zijn
ook klimmers aangebracht. De I'assijiora priuceps
bloeit bijna voortdurend met bloedroode bloemen,
terwijl de P. priuceps coccinea met groote trossen
van steenroode bloemen prijkt; nog eene Tacsonia,
een paar Ipomoea's en Aristolochia's vormen de
bedekking met klimplanten aan de zijden. Op
het dak worden geen klimmers toegelaten.
Daar de potcultuttr tot cene groote hoogte is
geklommen, is de industrie van het pottenbakken
vrij goed ontwikkeld. Toch zijn de vormen sma-
keloos gebleven tot op den tegenwoordigen tijd
(zie POTTEN EN POTTENBAKKERIJ). Van
eene uiting van kunst in deze bij de fabrikanten
(inlanders), is geen sprake. De oplcgsels en ver-
sieringen der potten bereiken het middelmatige
niet. Trouwens ze zijn ook niet duur, wat te pas
komt bij het groote aantal, dat men bij eenige
liefhebberij noodig heeft. Men plaatst ze op het
erf, rondom de grasperken, langs het huis. op
de trappen, die naar de voorgalerij en naar de
achtergalerij leiden, op de voorgalerij en achter-
galerij zelve, langs de gang naar de bijgebou-
wen, voor de bijgebouwen, ja zelfs op de muur-
tjes, welke het erf van de straat scheiden. Overal
kan men bloempotten aantreffen. Schier zonder
uitzondering zijn deze potten aan de buitenzijde
wit of okergeel gekalkt. Enkele malen ziet men
ze blauwgrijs, en dan nog liefst niet rood of wit
gekleurde lijnen, wat op de inlandsche neiging
tot het bonte wijst.
Een tuin is in Indië geen aanleg met planten,
maar met potten, waarin de planten moeten groeien.
Natuurlijk zijn er uitzonderingen, waar, dank zij
dikwijls ongelooflijke uitgaven, perken met bloe-
men en goede gazons worden onderhouden. Wij
zagen eens een rozenperk aanleggen, waar eerst
de grond tot drie voet diepte was uitgegraven,
en daarin een steenen vloer gelegd, die gece-
menteerd werd; de wanden werden met een één-
steens muur in den grond opgetrokken, zoodat
de aanraking met de aarde daarbuiten geheel was
afgesloten. Dit bassin nu werd met goede aarde
opgevuld, en daarin werden rozen gekweekt. Zeer
lang heeft dit perk toch niet voldaan. Witte mieren
en andere insecten lieten zich tóch niet onbetuigd.
In 't algemeen evenwel kan men aannemen, dat
heesters en boomen in den vollen grond, wanneer
zij eenmaal aan 't groeien zijn en dus in den strijd
hebben overwonnen, niet meer worden aangetast,
 SIERPLANTEN EN TUINBOUW.
voordat zij door andere oorzaken verzwakt zijn of
ziek worden.
Boomen en heesters met sierlijke bloemen of
die aangename geuren verspreiden, worden in
grooten getale aangetroffen; ook lagere heesters
met bonte bladeren zijn zeer gezocht. In 't alge-
meen zijn bladplanten, die dus om de fraaie bla-
deren worden gekweekt, zeer geliefd. Vooral op
voorgalerijen, waar de zon niet altijd vrij spel
heeft, voldoen deze uitstekend.
Vruchtboomen vindt men, in de meest verschil-
lende soorten, op nagenoeg alle erven. De kam-
pongboschjes bestaan ook grootendeels uit vrucht-
boomen. Van boomgaarden, groote uitgestrektheden
gronds, die met ééne vruchtboomsoort zijn be-
plant, treft men weinig voorbeelden aan. In de
nabijheid van Semarang zagen wij iets van dien
aard van de djamboe kloetoek of dj. bidji, Psidiutn
Guajava, waar a raison van eenige klinkende munt,
zooveel kon gegeten worden van deze vrucht, als
men verkoos, op de wijze als in de gematigde
luchtstreek wel in kersenboomgaarden geschiedt.
Tusschen Batavia en Buitenzorg kan men boom-
gaarden van djeroeks (Citrus-sooxlcn) zien, en
zoo misschien enkele meer.
Akkerbouw treft men vooral aan bij inlanders
en bij min gegoede Europeanen in de binnen-
landen.
Groenten worden gekweekt door inlanders en
Chineezen voor eigen gebruik, en voornamelijk
voor de europeesche bevolking. De meeste euro-
peesche groenten worden dagelijks op de markten
in de hoofdplaatsen aangevoerd. Weinig gebruik
wordt gemaakt van inheemsche planten als groen-
ten, tenzij voor de indische tafel.
Achtereenvolgens zullen wij nu behandelen de
sierboomen en heesters, en de kleinere, veelal
geïmporteerde gewassen, zooals zaaiplanten, enz.;
de vruchtboomen, en in 't algemeen die planten,
welke vruchten voor de tafel leveren; de groenten
en akkergewassen. Slechts bij uitzondering is hier
verwezen naar de vele botanische opstellen in
deze Encyclopaedie, waar meer uitvoerig over de
inlandsche namen, het nuttig gebruik, de bestand-
deelen enz. gehandeld wordt; de belangstellende
weet deze toch wel te vinden, en in dit artikel
is de plant uitsluitend beschouwd van het stand-
punt van den tuinbouw.
Sierplanten.
E i 1 i e e s. Varens behooren in een tropisch land-
schap tehuis. Waar bloeiende planten niet willen
gedijen, onder zware schaduw bijv., kunnen varens
nog goed ontwikkelen. In de bergstreken treft
men in tuinen wel eens boomvarens aan, die dan
regelrecht uit het bosch zijn aangevoerd. Groote
liefhebberij, vooral bij dames, is er voor de cul-
tuur van Adianium-sooxten, meer bekend onder
den naam van chcvclurcs. Deze naam is in Frank-
rijk gegeven aan de Adiantum Capi/lus Ven eris,
venushaar, en overgegaan op alle variëteiten en
soorten, welke van het geslacht Adiantum wor-
den gekweekt. In Indië noemt men „chevelure
de Vénus" verschillende fijnere soorten, zooals
Capillus Vencris, Ad. tenerum, graci/limum e. a.
De Ad. macrophyllum, peritviauum heeten „che-
velure de Mars" en Ad. trapezifomu „chevelure
du diable". Het succes, dat met de cultuur van
dit geslacht wordt bereikt, is onovertroffen. Sier-
lijk van houding voldoen de chcvclurcs op alle
plaatsen, en ook als groen in bouquetten zijn de
bladeren met hunne fijne slippen ongeëvenaard. In
591
's Lands Plantentuin worden de Adianlum-sooxten
als volgt gekweekt. Men gebruikt klei, die eerst
goed gekookt wordt, ten einde er alle onkruid-
kiemen in te dooden ; met deze klei worden kleine
potjes niet geheel gevuld, daarna worden er de
rijpe sporen op gezaaid, en het potje met een
plat glaasje bedekt; dit dient om het spoedige
uitdrogen te beletten, en vooral om te zorgen, dat
er geen sporen van andere chcvclurcs, die in eene
kweekerij altijd in de lucht zweven, in komen;
deze potjes worden nu in een zinken bak geplaatst,
zoodat de bodem van den pot even in het water
komt; het water moet eerst gekookt zijn en moet
een paar malen in de week ververscht worden.
Te Buitenzorg gebruikt men alleen gekookt water
en dit ververscht men gedurig, omdat er zich anders
zeer kleine algen in ontwikkelen, die de altijd
vochtige klei met een geleiachtige laag bedekken,
en den groei van de jonge Adiantums tegengaan.
Zoodra de plantjes groot genoeg zijn, worden ze
in goede aarde uitgeplant.
Varens met koperkleurige, zilverachtige en goud-
getinte schubben achter op de bladeren worden
in 'f wild aangetroffen, en hebben onder den naam
van goud- en zilvervarens hun weg in de tuinen
gevonden. Merkwaardig is het hertsgewei, Platy-
ceriurr. alcicorne, dat men hier en daar in tuinen
aan boomen, of ook wel vrij aan een koord, ziet
hangen. Deze breedvertakte varen kan meters lang
worden; aan de breede uiteinden ziet men aun de
achterzijde de ovale bruingekletirde massa's van
sporenhoopjes. De onvruchtbare bladeren blijven
als groote schubben dicht bij elkander. Ook andere
varens met onvruchtbare en vruchtbare bladeren
worden als hangplanten aangetroffen. Varens,
waarbij uit knoppen aan de hangende stengels
kleine plantjes ontwikkelen, zoogenaamde „prolific
ferns" of levendbarende varens, zooals Adiautuiit
luuatiim en Edgeworthi zijn mede zeer gezien.
Lycopodiaceae. Ter bedekking van bloem-
potten gebruikt men wel eens Selaginclla-sooxtcn,
die zich gemakkelijk laten vermenigvuldigen. Zij
worden gewoonlijk „mos" genoemd. Ook Lyco-
podium-üooxten, uit de bosschen aangebracht, wor-
den aan koorden opgehangen en willen op die
wijze, in zeer weinig aarde, wel groeien.
Cycadaceac. I )aar waar Cycas-sooxlen in
't wild groeien, is het begrijpelijk, dat de Euro-
peaan die ook in zijne tuinen heeft overgebracht.
Midden op een perk geplant, voldoet de Cycas,
pakis adji, zeer. Wanneer het boomachtige gewas
te dicht bij de woning is geplaatst, is de sterke
geur, die bij het ontwikkelen van de zware knop-
pen ontstaat, hinderlijk. Ook kleine exemplaren
in tobben zijn zeer gezocht.
Coniferae. Trof men vroeger slechts wei-
nige van deze familie aan, zooals de Dammara,
die in lanen geplant, uitstekend voldoet, tegen-
woordig is het aantal gekweekte geslachten zeer-
groot. In de eerste plaats mag wel genoemd wor-
den de Araucaria. Deze van Australië en Nieuw-
Zeeland aangevoerde plant valt zeer in den smaak.
Niet minder bij de Europeanen in tel zijn de
Jnniperus, Cyprcssus, Thu/'a, Biota-SOOtteTt, die
van zaden uit Europa worden opgekweekt. Tot
in de warmste kustplaatsen wil de cultuur hier-
van wel slagen. Voor de residentswoning te Soe-
rabaja staat een heele rij in den vollen grond,
die eenige meters hoog zijn geworden. Door de
overeenkomst van het uiterlijk van eenige soorten
met Casuarina-sooxten (tjamara) worden deze
592 SIERPLANTEN EN TUINBOUW.
planten ook algemeen tjamara's genoemd. In de
bergstreken, waar meer Japansche planten goed wil-
len gedijen, troffen wij ook de Cryptomeria e.d. aan.
Liliaceae. Van deze sierlijke familie zien
wij in de laaglanden in tuinen, de Aloë, Yucca
en Dracaena; de laatste in vele soorten en vor-
men. De bruin- en wijnrood gekleurde bladeren
van sommige Dracaena's voldoen zeer in een perk
of op een gazon. Aloë zien we alleen in kleinere
vormen, en Yucca munt veelal uit door rijken
bloei met prachtige wit- of roomkleurige, klok-
vormige bloemen. Hemerocnllis met hare gele of
geelroode bloemen is een sierplant in tuinen in
bergstreken; wij hoorden haar, hoewel onjuist,
lelies noemen. — Hyacinthus. Hoewel de bollen bij
herhaling, ja waarschijnlijk jaarlijks, met Tulipu
e. a. door goede vrienden en kennissen naar Indië
worden gezonden, mislukt de cultuur geregeld;
hoogstens komt er een enkel nageltje voor den
dag. Van de Hyacinthus (Galstonia) candicans
zagen wij goed ontwikkelde exemplaren, die ge-
kweekt waren op het land Tjiomas, bij Buiten-
zorg. — Phormium tc/iax, het bekende Nieuw-Zee-
landsch vlas, Colensdi en andere, met groen en
bont blad, worden in bergtuinen op vrij aanzien-
lijke hoogte gekweekt. Het geslacht Sanseviern
heeft eene soort met bladeren, die ook geschikt
zijn ter vezelbereiding, welke soort tot in de kust-
streken, in tuinen als sierplant wordt aangetroffen.
De stugge bladeren komen uit de wortelstokken,
rechtop te voorschijn, staan dicht bij elkander in
groepjes en zijn donkergroen met grijs en zwart
gestreept of gevlekt.
Amary 11 idaceae. Hoewel vele planten, tot
deze familie behoorende, als siergewassen in de
gematigde luchtstreken worden gekweekt, komen
daarvan in onze Oost slechts weinige geslachten
en soorten in tuinen voor. Eene zeer algemeen
bekende is het voor randen zoo bijzonder geschikte
chocolade-bloempje, ook wel onjuist Crocus ge-
noemd : deze is de Zephyru/ithes, die met hare
rosé en witte bloemen, in vele tuinen in de lage
landen prijkt. Zeer algemeen bekend is ook de
Fourcroyn, door velen voor een aloë aangezien,
die in gazons een goed effect kan maken. Soms
ziet men hiervan groote perken; bij inlanders
wordt zij wel als paggerplant (voor omheining)
gebruikt. De wijd vertakte kolossale blocmstengel
draagt gemeenlijk behalve de betrekkelijk kleine
bloemen, bolletjes, waaraan reeds een paar bla-
deren ontwikkelen, alvorens ze van tusschen de
bloemen op den grond vallen. Een echte proli-
ficccrcnde plant dus! In potten ziet men enkele
malen Crinum- en Pancrntium-sooxten, en vooral
zeer geliefd is de F.ucharis, wier fraai gevormde
witte bloemen een sieraad in bouquetten vor-
men. De Agavc-sooxten worden weinig gekweekt.
Prachtige exemplaren van groene en bonte hon-
dcrdjarige-aloë zijn er op Tosari, in den vollen
grond. Dat de Narcissus met succes gekweekt
kan worden, hebben wc gezien bij een Chinees
te Soerabaja, die in een schaal met schoone kie-
zelsteentjes en water keurige narcissen in bloem
kreeg. De Polyanthcs tuberosa wordt in de tuinen
gekweekt om de welriekende bloemen. Deze, de
kembang sedep malem, is een zeer gezocht gewas.
In de nabijheid van Bangil (Pasoeroean) zijn er
groote akkers mede bebouwd. Amaryllis (Hip-
peastrum) treft men ook in tuinen aan. De fraaie
soorten van de europeesche kassen mist men hier.
Ilaemauthus vindt men zelfs in de kustplaatsen.
Bromeliaceae. Zeer weinig worden sier-
planten van deze familie gekweekt. De ananas
met gekleurde bladeren doet wel eens dienst als
randplant voor groote perken.
Commelinaceae. Trudescnntin-aooxien met
groene, en vooral soorten met donkerrood en
groene bladeren, worden algemeen in tuinen aan-
getroffen.
Palmae. Vóór een 25tal jaren kweekte men
geene palmen in tuinen. Er zijn zoovele soorten,
die met een of ander nuttig doel worden ge-
kweekt, en zoovele, die in 't wild of half verwil-
derd groeien, dat men geen oog had voor de
schoonheid van andere soorten, die alle minach-
tend met klapper of pinang werden vergeleken.
De palmen met waaiervormige bladeren vonden
nog eenige genade in de tuinen. Zooals in vele
opzichten is ook hierin door 's Lands Plantentuin
een goed voorbeeld gegeven. Vooral aan den hor-
tulanus H. J. Wigman komt de eer toe, de waarde
der palmen te hebben leeren schatten. Van Bui-
tenzorg uit over Batavia, ging de liefhebberij over
geheel de kolonie voort. Als enkele planten in
tobben, of alleenstaande in gazons, of in perken
aangeplant, begonnen zij de aandacht te trekken.
De invoer van palmensoorten van elders heeft
ook veel tot de verbreiding medegewerkt. En nu
ziet men ze overal. Wat al schoone vormen! Welk
een pracht, ja dikwijls welk een majesteit, spreekt
er uit de vormen van deze vorsten der tropen.
Een laan van koningspalmcn (Orcodoxu regio) is
eenig schoon. Zij vormen zuiver gegoten zuilen
van wazig grijs, door nagenoeg geen smetje ont-
sierd. Andere palmen hebben meer ruwe stam-
men, met kringen, met luchtwortels, met stekels,
met de benedenste einden der bladstelen of met
andere aanhangsels geheel of gedeeltelijk bezet.
De bladstelen zijn soms rood gekleurd, zooals bij
den rooden pinang (Cyrtostachys Rendah), welke
op lateren leeftijd vooral sterk afsteekt in eene
omgeving van licht- en donkergroen blad. Palmen
met gevlekte of metaalglanzende bladeren zooals
Vcrschaffeltia, Phoenicophorium en Pinanga. trek-
ken de aandacht, evenals de gestreepte bladstelen
van den fraaien Fholidocarpus Ihur, wiens groote
als uit metaal gevormde donkergroene bladstelen,
twee overlangsche geelgroene strepen hebben.
Araceae. Er zijn bijna geen planten, zóó ge-
schikt om in de tropen en daar zelfs aan de
stiandplaatsen, gekweekt te worden als de tot
deze orde behoorende gewassen. Het geslacht
Caladium, dat hier en daar in 't wild voorkomt,
wil, onder goede zorgen, welig tieren. Liefheb-
bers in de kolonie hebben door kruising daarvan
vormen te voorschijn geroepen, die overschoon
van blad waren, doch waarschijnlijk weder zijn
verloren geraakt. Een 25tal jaren geleden had de
landheer van Kedong-Halang, nabij Buitenzorg,
de heer Van der Velde groot succes met kruising
der vele verscheidenheden. Bekend zijn de C.
Ccres, C bicolor sptendens, C mirabi/is, C Bel-
leymei, C. argyrites. Van de A/ocasia's met metaal-
glanzende en soms zeer groote bladeren, noemen
wij de A. Lowii, A. Thibautiana en A. Sande-
riaiia. Van Anthurium worden alleen de soorten
met fraai blad en niet de in Europa gewilde, met
sierlijke en gekleurde bloemen, gekweekt. De
Anth. crys/al/inum en Anth. regale zijn algemeen
verspreid. Minder bekend is de Anth. Warocquea-
num, met zeer smalle en lange bladeren en de
Anth. Vcilchi. In de voor- en achtergalerijen vol-
 SIERPLANTEN EN TUINBOUW.
doen de Anthiiriiinis uitstekend. Eene fraaie klim-
plant is de Polhos uuren met bonte bladeren.
De voornaamste plaats op de voorgalerijen nemen
de Pieffcnbachia''s in. De verschillende soorten
wedijveren in pracht van blad.
Pan dan ace ae. Van het geslacht Pandanus
ziet men wel eens soorten in tuinen, toch zijn
zij niet bepaald in cultuur.
Cyperaceae. Cyperus-sooxlen zagen wij hier
en daar in bloempotjes; zij hadden cene plaats
naast kleine palmen e. d.
Gramineae. Zea mays, vooral de bonte varië-
teiten, treftmen wel in tuinen aan. De Bumbusu-
suortcn zijn ook rijk vertegenwoordigd.
Musaceae. Musn enßuvenalu.SommigeMusa-
soorten worden als sierplanten gekweekt; vooral
alleenstaande op gazons maken enkele een goed
effect. De Ravena/a mudagascnricnsis is bekend
als pisang kipas, waaierpisang. De houding van
dezen boom heeft iets regelmatigs, wat vele andere
hoogopgaande planten missen. De bladeren, welke
op die van de pisang gelijken, zijn ter weers-
zijden van den stam geplaatst, zoodat het geheel
op een waaier gelijkt. In bergtuinen zagen wij
bloeiende exemplaren: in de vruchten zijn min
of meer platte zaden, met hemelsblauwe haren
gekroond.
Maran taceae. Murantu's ziet men veel ge-
kweekt in potten en tobben. Het fraaist zijn deze
planten, wanneer men ze van boven beziet.
Cannaceae. De Canna was reeds jaren lang
een algemeen verspreide tuinplant. Lichter of
donkerder, smaller of breeder blad, van geel tot
in rood spelende bloemen, daarin wisselden de
Canna's af. In de laatste jaren zijn de grootbloe-
mige soorten in de mode gekomen, en nu is de
cultuur nog meer uitgebreid. In groote perken
ziet men de meest verschillend gekleurde soorten
vereenigd: ze zijn een waar sieraad voor den Indi-
schen tuin.
Orchideae. Niettegenstaande in de bosschen
van Java en de andere eilanden de sierlijkste ver-
tegenwoordigsters van deze plantengroep worden
gevonden, en in Europa daarvoor hooge prijzen
worden besteed, omdat hare bloemen tot de schit-
terendste onder hare zusteren behooren, is toch
de cultuur daarvan in Indische tuinen weinig alge-
meen. Men ziet wel hier en daar de welriekende
en schoon gekleurde Vandas, de witte Phalae-
nopsis, Dendrobiums enz. in boomen in de tuinen,
ook wel enkele planten op plankjes opgehangen
in de achtergalerij of bij de bijgebouwen, maar
van cultuur kan schier geen sprake zijn. Men
kweekt ze wel eens op ruwe stukken hout, op
planken, ook wel in mandjes of potten, maar
wat het beste is, valt moeilijk te zeggen. Bindt
men de planten op I,lokken of op plankjes, dan
moet men de wortels een weinig bedekken met
fijn geklopte klappervezels of met mos. Men be-
dekt den voet van de plant met dit materiaal
en bindt ze dan vast op het plankje. In plaats
van plankjes gebruikt men ook wel latten van
2 r'i 3 c.M. middellijn en 20 a 25 c.M. lengte;
deze spijkert men op een onderlingen afstand
van I a 2 c.M. op dwarse latten. Te zware scha-
duw is niet goed; de meeste Orchideae kunnen
wel wat zon verdragen. De mandjes, waarin men
de Orchideae plant zijn meestal van djatihouten
latjes gemaakt. Bij deze is vooral drainage noo-
dig. Men legt eerst eene laag scherven op den
bodem, stapelt daarop mos en in liet midden,
111
593
waar de plant moet staan, doet men wat aarde,
grof zand, houtskool en scherven in het
het gcheei wordt met mos bedekt. De mandjes
mos;
zijn het meest geschikt voor groote planten met
veel wortels; voor kleinere planten, en ook voor
grootere, die nog weinig wortels hebben, zijn de
plankjes beter. Men moet er vooral op letten dat
de meeste Orchideae eene rustperiode hebben, ge-
durende welke zij geen of weinig water behoeven.
Casuarinaceae. Casuarina wordt op Java
tjamara genoemd. Deze boomsoort wordt gebruikt
voor lanen, op kerkhoven enz., waar zij zeer goed
voldoen. Cos. sumatrana is fraaier piramidaal dan
Cos. equisctifoliu. In tuinen ziet men ze niet
gaarne. Onder de Casuarina's willen bijna geen
andere planten groeien, en het afgevallen fijne
loof is zeer onaangenaam en lastig, vooral voor
planten in potten.
Moraceae. Tot de ware sierboomen in par-
ken en op pleinen mogen wij den waringinboom
rekenen. De inlander heeft eene hooge vereering
voor dezen, en de Europeaan bewondert hem,
wanneer de boom zijne armen naar alle wind-
streken uitzendt, ondersteund door luchtwortels,
die van uit de takken gaande, zich in den bodem
vasthechten. Die luchtwortels worden als zuilen,
die het loofdak dragen. Verschillende /iVrW'-soorten
ziet men in tuinen, en Urostigma's, waartoe wij
ook den waringin kunnen brengen. Urostigma
elaslicum, die een fraai caoutchouc levert, kan
men als een sierboom aanmerken, om het prach-
tige blad, waardoor hij voor de bloemlafels in
Europa zeer gezocht is. Kleine sierplanten zijn
de soorten van het geslacht Pellionia. De P.
Daveauna groeit zeer welig; de eerste bladeren
blijven klein en leggen zich tegen den wand van
den pot aan, terwijl zij een eigenaardig donker
kastanjebruine kleur aannemen; de bladeren, die
aan de meer naar beneden groeiende takjes komen
zijn grooter en hebben ook eene andere kleur;
vooral de matwitte vlek, die elk blad in het
midden heeft, doet de plant een fraai effect maken.
Daarbij is zij gemakkelijk te kweeken; men kan
snoeien zooals men wil. In het midden van een
bloemtafcl geplaatst groeit ze naar alle kanten
uit. De /'. pulchra heeft fraaier gekleurde blade-
ren; deze zijn ook wat ronder, donkergroen met
bruinachtigen gloed, terwijl tusschen de bladner-
ven tal van witte streepjes de plant een leven-
dig aanzien geven.
Polygonaceae. Al mogen enkele dezer in
tuinen eene plaats vinden, geen is zoo schoon
als de Antigonon Leptopus, de roode bruidstranen.
Deze klimplant is geschikt voor alle hoogten boven
zee; wij vonden haar het best ontwikkeld op 1000
voet. Hoe heerlijk, die rijke bloei van trossen van
rosé bloemen, zich slingerende om hek- en raster-
werk, klimmende en vallende in gracieusc boch-
ten, met ranken aan den stengel en ook aan de
stelen der trossen, en aan die ranken zelfs weder
gebloei van roserood. Evenals hare ver-verwante,
de boekweit, wordt zij 's morgens door bijen be-
zocht bij honderdtallen. Te midden van al het
gebladerte is deze klimplant eene der meest ge-
waardeerde in de Indische tuinen.
Caryophyllaceae. De anjelier, Dianthus
caryopkyllus, wordt uit zaad gekweekt, en is in
tuinen aan de kustplaatsen zoowel als op de
bergen te vinden.
Nyctaginaceae. Een sierboom in de tuinen
is de Pisonia a/ba, kol bandan; zijn licht groene,
38
594 SIERPLANTEN EN TUINBOUW.

ja soms bijna geheel gele bladeren, zijn een hieraan toevoegen, dat wij de Victoria regia in
aangename afwisseling tusschen al het andere bloei zagen vóór de residentswoning te Pasoe-
groen. Bloeien doet de boom nooit, ten minste roean, en vóór de woning van den assistent-
niet op Java. Door zijn blad is hij zijne plaats in resident van Malang, de laatste in een zeer klei-
den tuin volkomen waardig. Meer om de bloem nen vijver, zoodat de ontwikkeling der bladeren
wordt de Kougainvi/lea gekweekt. Juister gezegd niet zoo sterk kon zijn, als in een groot bassin.
zijn het niet de bloemen bij deze plant, die het Magnoliaceae. Michelia Champaca is een
oog tot haar trekken, maar de schutbladeren, om boom met zeer geurige donkergele of witte bloe-
twee of drie minder aanzienlijke bloemen. Deze men, de tjampaka. Nog niet geheel open zijnde,
schutbladeren zijn óf donkerrood óf lichtpaars worden deze geplukt en op de markten verkocht.
rood gekleurd. Zij is eene klimplant, maar kan Anonaceae. Om de geurige bloemen worden
ook als kroonboom worden gekweekt. Over een sommige boomen en heesters dezer orde, vooral
huis, stal of goedang, geleid maakt zij met haar door inlanders, gekweekt, zoo bijv. de Ca/tanga
rijken kleurentooi een schitterend effect. De Mira- odorata, kenanga, een boom met welriekende,
bi/is Ja/appa, bellc-dc-nuit; in Indië kembang geelachtig groene bloemen, Artabotrys-soorten,
poekoel ampat of k. pagi-soré genoemd, wordt die door middel van haken klimmen, en geurige
veel aangetroffen in tuinen. Terwijl de typische groene bloemen dragen, zelfs op die haken.
vorm purperroode bloemen voortbrengt, vertoo- Nepenthaceae. A'epenthcs-soorten, zg. beker-
nen de gekweekte planten in hare bloemen alle planten, worden slechts zelden gekweekt aange-
mengingen van rood door het geel tot wit. troffen.
Nymphaeaceae. Nymphaea-soorten worden Violaceae. De geurige en de driekleurige
zelden gekweekt, meer de Nelumbium speciosum, viooltjes, z.g. pensees, worden in tuinen zeer ge-
die ook door Chineezen in tobben met water waardeerd; al slagen zij beter in bergtuinen, aan
wordt gecultiveerd. De zaden van deze laatste, de kustplaatsen kunnen ze met zorg toch ook
welke in een vleezigen vruchtbodem zijn wegge- worden gecultiveerd.
doken, worden geroosterd gegeten. Fraai zijn ook Tem s troemiaccac. Enkele malen wordt,
de bloemen van dezen zoogenaamden lotus, die met groote zorg, de Camellia in bloei verkregen;
op de markten bij manden vol worden aange- wij zagen ze zelfs in een tuin te Soerabaja, doch
voerd. De Victoria regia heeft ook haar weg in met slechts weinig bloemen.
Indië gevonden. De heer Wigman schreef eenige Passifloraceae. De passiebloem is in den
jaren geleden over deze merkwaardige plant het Indischen tuin geen onbekende. Langs hek- en
volgende: „Deze prachtige waterplant is sedert rasterwerken komen zeer goed ontwikkelde plan-
lang op Java ingevoerd, maar nog weinig ver- ten, met goed gekleurde bloemen te voorschijn.
spreid; zij behoort tot de interessantste planten Begoniaceae. De Begonia is een algemeen
van den Buitenzorgschen plantentuin. Op ver- geliefde sierplant. Slechts twee groepen kunnen
schillende vijvers in genoemden tuin ziet men de we in Indië aanschouwen, nl. de hiad-Begonia's en
groote bladeren drijven, die met hunne rechtop- de Begonia's met rijken bloementooi en minder in
staande randen aan reusachtige presenteerbladen 't oog vallend blad. De Vno\-Begonia's hebben
doen denken, daar tusschen komen dagelijks hun weg nog niet in Indië gevonden. De blad-
nieuwe, witte bloemen te voorschijn, die den twee- Begonia's behooren tot de AVr-variëteiten; waar-
den dag hare zuiver witte kleur verliezen om lijk goed gekweekte exemplaren treft men in de
alsdan in rosé over te gaan. De bladeren worden tuinen aan. Bijzonder in den smaak vallen de
hier zelden grooter dan i '/2 M. diameter, terwijl bloem-Begonia's, die meer heesterachtig van voor-
ze in de serres in Europa dikwijls 2 M. middellijn komen zijn. Welk een pracht van bloemen ! Waar-
bereiken. Waarschijnlijk is de oorzaak hiervan, schijnlijk worden zij nergens ter wereld zoo aan-
dat men in Europa slechts een beperkt aantal getroffen, als hier op of naast voorgalerijen, op
bladeren aan de plant laat, terwijl wij hier niets plaatsen, die op het oosten liggen, en dan be-
aan de plant doen dan nu en dan de oude ge- schut voor te veel regen. Soms willen ze wel in
schonden bladeren verwijderen; ook is de plant de volle zon gedijen; toch hebben zij daar niet
in de serres eenjarig, en hier groeit ze jaar in de schitterende witte, rosé of roode kleuren der
jaar uit door; van de meeste kunnen wij niet bloemen, als een weinig in de schaduw.
nagaan, hoe oud zij zijn; van een, die alleen in Cactaceae. Opuntia's vindt men in vele
een vijver staat, weet men dat ze in 1872 ge- tuinen; ze dragen rijkelijk bloemen. De nacht-
plant is, de andere zijn ouder. De Victoria regia Cereus zagen wij 's avonds in bloei aan de kust-
geeft hier geregeld, zonder kunstmatige bevruch- plaatsen in voorgalerijen.
ting, kiembaar zaad. Jammer dat deze fraaie water- Malvaceae. Den waroe-boom, welke tot deze
plant niet meer algemeen is. De cultuur is een- orde behoort, kan men moeilijk als sierboom aan-
voudig genoeg; er is voor noodig een flinke vijver, merken. Toch is hij in vele tuinen gewenscht
waarin eene behoorlijke hoeveelheid modder is. voor schaduw. Zeer algemeen bekend is de kem-
De zaden moeten eerst in een waterbak in een bang sapatoe, de Hibiscus Rosa-sincnsis. Deze
pot gezaaid worden, en als ze groot genoeg zijn heester wordt zoo overvloedig gekweekt in zoo
om in den vijver geplant te worden, laat men vele kleuren en vormen, dat hij te recht ordi-
eene ruwe mand van hamboe maken; deze wordt, nair wordt genoemd, en toch kan hij bijzonder
gevuld met modder, midden in den vijver ge- fraai zijn met het donkergroene blad en de wijn-
plaatst, op zoodanige diepte, dat de bladeren van roode of donkerroode groote wijd openstaande
de plant, die men er in zet, op het water drijven. bloemen! Iloevele variëteiten hiervan voorkomen,
Langzamerhand vergaat de bamboe en komt de is niet te zeggen. In de eerste plaats noemen
plant in den modder van den vijver terecht; tege- wij die met enkele en met dubbele bloemen.
lijkertijd groeit de plant door, zoodat de blad- Beide zagen wij ze in zeer verschillende kleuren
stelen zich verlengen en de bladeren altijd aan de van wit tot oranje- en zalmkleurig, en verder
oppervlakte blijven". Wij kunnen ten overvloede van lichtrose tot zeer donkerrood, enkele zelfs
 SIERPLANTEN EN TUINBOUW.
paars. Toch gclooven wij, dat hier ook andere
soorten bij zijn dan de Rosa-sinensis. Voorzeker
eene andere soort is de Hibiscus schizopeta/us
met de fijn ingesneden, naar achter en boven
omgekrulde bloembladeren, welke een 2otal jaren
geleden uit Engeland in Indië werd ingevoerd.
's Lands Plantentuin verkreeg de eerste planten
in bloei, en de verbazing over de sierlijkheid der
bloem, die een ieder zoo goed kende als de kem-
bang sapatoe, was algemeen. De zucht om deze
nieuwe kembang sapatoe te bezitten was groot, en
dank zij de gemakkelijke voortteling, door stek,
was zij spoedig over Indië verspreid. Sedert zijn
er weder vele tusschenvormen ontstaan tusschen
de rosa-sinensis en sehizopc/a/us, die niet alle
verbeteringen zijn. Van Abulilon-soorten zagen
wij ook goed gekweekte exemplaren. Ook worden
in tuinen in den vollen grond Allhaca-stnüken
aangetroffen. In den stadstuin te Soerabaja vol-
deden zij o. a. zeer. De Abelmoschus, gandapoera,
wordt gekweekt om de welriekende zaden.
Gcraniaceae. Van het geslacht Geranium
en ook van l'elargonium worden eenige soorten
om de bloemen gekweekt, met meer succes in
de bergstreken dan aan de kust.
Tropaeolaceae. Tropacolum majus, de oost-
indische kers, is, vooral in de bergstreken, in
tuinen zeer geliefd, en groeit en bloeit daar welig.
Zelfs vonden wij ze verwilderd in het Tengger-
gebergte, waar zij natuurlijk uit tuinen was ont-
snapt.
Balsaminaceae. Zaden van de Impatiens
Balsamine, balscmine, worden veel geïmporteerd,
en met succes, want ze bloeien zeer mooi. Ge-
woonlijk worden ze op een perk bijeen gezaaid.
De zaden verspreiden zich zelven, en geven weder
het aanzijn aan nieuwe planten enz., toch gaan
op deze wijze de bladeren en bloemen in ont-
wikkeling zeer achteruit. Het best ontwikkelen ze
op eene plaats, welke de ochtendzon heeft tot 9
of 10 uur en de rest van den dag licht bescha-
duwd is. Door stek laten de balseminen zich ook
vermenigvuldigen. De Impatiens Su/laui met de
schitterend roodgekleurde bloemen treft men ook
wel in tuinen aan.
Erythroxylaceae. We zouden deze orde
niet noemen, wanneer niet de Erythroxylon Coca,
die ook om het gebruik der bladeren wordt
gecultiveerd, cene plaats waardig mocht gekeurd
worden in den tuin. Het frissche, levendige groen
van de kleine bladeren van dezen heester maakt
hem aantrekkelijk als sierplant.
Rut aceae. Het midden tusschen boom en
heester houdt de Murraya exotica, kemoening.
In den avond verspreiden de zuiver witte bloe-
men een zachten, liefelijken geur, door tuin en
huis. Bij maneschijn kan men zien, hoe het boompje
prijkt met honderden bloemen. De geur is bij
tijd en wijle zoo sterk, dat ze verdoovend wordt.
Om die reden moet hij dikwijls van de nabijheid
der woning worden verwijderd. Niet onbemind is
ook de Ruta gravcelens, wijnruit, daoen iuggoe,
met het sterk riekende fijne blad, waarvan het
gebruik mede bij inlanders bekend is. De Citrus-
soorten noemen wij hierna bij de vruchtboomen.
Als sierplanten, in den vorm van kroonboomen,
zagen wij ze niet gecultiveerd.
Burs eraceae. Canarium. Prachtig zijn de
lanen van kanariboomen. Voor dit doel komen
in aanmerking de Canarium commune, de gewone
kattari, en de Canarium Mehenbelheiie, de kanari
595
ambon. De eerste soort schiet hooger op, de laatste
maakt breeder kronen.
Simarubaceae. Quassia wordt als sierheester
in tuinen aangetroffen; de roode bloemen aan
trossen en de zonderling gevormde, samengestelde
bladeren met gevleugelde bladstelen, trekken wel
de aandacht.
Meliaccae. De Me/ia Azedaraeh, winde, treft
men wel eens in tuinen aan, hoewel niet zooveel
als de tjakra-tjikri, wiens zacht geurige bloemen
zeer gezocht zijn. De min of meer paarse bloemen
in trossen doen den Europeaan wel eens denken
aan de hem zoo wel bekende seringen uit de
gematigde luchtstreek. Geurig zijn ook de bloe-
men van de patjar tjina, waarvan de bloemtrossen
om die reden tusschen de kleeren worden gelegd
in de linnenkast, enz.
Vit aceae. Fraaie sierplanten behooren tot deze
orde, bijv. van het geslacht Cissus, C. discolor en
andere; ook schoon is de Leea amabi/is, die men
nog weinig aantreft.
Euphorbiaceae. Vele inlandsche soorten van
deze orde treft men op de erven in de kampongs
aan, zooals de socsocan, tikcl baloeng of kajoe
oerip. De Ricinus-soorten worden om de olie in
de zaden gekweekt; toch vonden wij ze ook wel
als sierplanten in de tuinen, als hoedanig ze uit-
stekend kunnen voldoen. Hoewel de vruchten van
de Antidesma Bunias, boeni, worden gebruikt,
wordt toch deze plant niet altijd om die reden
in de tuinen gevonden, maar ook meermalen als
sierhecster. Wij zagen ook enkele malen de Euphor-
bia splendens. Acalypha is een heester met ge-
kleurde bladeren, welke zeer algemeen in de
Indische tuinen in vele variëteiten wordt aange-
troffen. Zeer fraai en in 't oog vallend zijn de
heesters van Poinsettia puleherrima met de flu-
weelachtige vuurroode schutbladeren.
Een plantengeslacht, dat een voorname plaats in
den Indischen tuin bekleedt, is het geslacht Co-
diaeum, meer bekend onder den naam van Croton.
Er is geen plantengroep geweest, die zoo in korten
tijd in Indië in aanzien gekomen is als deze; nu
is de groote liefhebberij wel veel verminderd,
maar een 20tal jaren geleden was de liefde voor
Crotons in Indië een ware manie. Ontelbaar zijn
de verscheidenheden, welke over den geheelen
Archipel worden gekweekt. In de Soendaneesche
landen heeten ze poering. Alle verscheidenheden
hoort men met min of meer duidelijke namen
=
betitelen, bijv. boentoet matjan staart van een
tijger, sajap noeri = vleugel van een noeri (vogel-
soort), mangkok mas = gouden nap, tokè = gekko
(hagedissoort), toembak radja = piek van den vorst,
=
kodja makan sirih een arabier die sirih kauwt,
boeloe ajam = haneveer, anting-anting = oor-
bellen, ekor kambing = bokkestaart, enz. Onder
de vele verscheidenheden met zulke bijzondere
namen, zijn er natuurlijk ook, die in Europeesche
kassen worden aangetroffen met geheel andere
namen. De Codiaeum kweekt gemakkelijk voort
van stek. Wat bij dergelijke planten in de cultuur
meer gebeurt, ziet men ook bij deze, nl. dat zij
zoo nu en dan een tak vormen met anders ge-
vormde bladeren dan de moederplant zelve bezit.
Worden deze afgesneden en weder gestekt, dan
heeft men eene nieuwe verscheidenheid. Aldus
zijn bijv. ontstaan de Codiaeum van Oosterzeeï en
de Codiaeum Wigmani. De eerstgenoemde ver-
scheidenheid heeft korte en smalle bladeren en
heeft den naam gekregen in België, in de Tuin-
596 SIERPLANTEN EN TUINBOUW.
inrichting van de Compagnie continentale d'hor-
ticulture te Gent, en de laatste met lange en
smalle bladeren is benoemd door den hortulanus
van 's Rijks Academietuin te Leiden, H. Witte.
Wanneer men de Codiaeums wil beschrijven, zal
men ze kunnen terugbrengen tot drie groepen,
ten eerste die, welke gekweekt worden om de
kleur der bladeren, ten tweede die om den vorm,
en in de derde plaats die om de kleur en den vorm
beide. De kleur der bladeren loopt zeer uiteen.
Tusschen groen, geel en rood worden alle moge-
lijke nuances aangetroffen, van af hethelderste groen
tot donker bloedrood. De witte kleur komt alléén
niet voor, maar wel gemengd met andere kleuren.
Merkwaardig is het dat verschillend gekleurde
bladeren aan ééne plant kunnen voorkomen; vooral
treft men zulke aan, waarbij de jongere bladeren
groen, de oudere rood tot bloedrood gekleurd zijn.
Wat den vorm der bladeren aangaat, zoo kan
men de Codiaeums ook hiernaar verdeden in twee
rubrieken, die waarbij de bladschijf gedraaid is,
en die waarbij de schijf vlak is. De bladeren van
de oorspronkelijke soort zijn min of meer lang-
werpig-eivormig en gaafrandig. Bij de gekweekte
planten is veelal de oorspronkelijke vorm niet
meer te herkennen. De bladeren zijn verbreed of
versmald, verlengd of verkort, de randen zijn ge-
golfd en ingesneden, zelfs tot zeer diep naar het
midden. Bij enkele verscheidenheden zijn de insnij-
dingen aan weerszijden zoo diep, dat op afstan-
den openingen voorkomen, waar de bladnerf de
cenigste verbinding vormt. Door de draaiing van
de bladvlakte gelijken eenige bladeren op lange
krullen of kurketiekkers. Welke de aanleiding is
geweest tot de manie voor Codiaeum, zoodat ze
met honderden guldens werden betaald, is niet
met zekerheid te zeggen. Slechts gedurende een
paar jaren hebben zeer hooge prijzen gegolden,
en daarna is de prijs steeds meer gedaald. De
hooge prijs was onevenredig aan de zorgen aan
de planten besteed. Goed gekweekte hoornen, zelfs
prachtplanten van eenige soorten brachten op
veilingen niet zooveeld geld op als een enkel
stekje van eenige andere soort. Voornamelijk
Arabieren en Inlanders besteedden hooge som-
men. De hoogst betaalde som is ƒlBOO geweest
voor één plantje. Naar de meening van enkelen
was deze rage te vergelijken bij den dwazen
tulpenhandel in 1634 en volgende jaren. Even-
als bij den tulpenhandel waren de gezochte plan-
ten schaars voorhanden; ze hadden daardoor wer-
kelijk hoogere waarde, welke waarde zij lang
zouden hebben behouden, als de Codiaeum juist
niet eene plant ware, die bijzonder gemakkelijk
voortgekweekt wordt. De groote sommen, welke
betaald werden, waren een spoorslag voor velen
om de gezochte soorten te kweeken. Het kon
niet anders of de prijzen moesten dus in een
kort tijdsverloop weder dalen. Op dit punt gaat
de vergelijking met den tulpenhandel mank, dat
hij dezen handel niet betaald werd, en bij dien
der Codiaeums wel. Bij den verkoop op publieke
veilingen was de strijd tusschen de bieders dik-
wijls vrij warm; soms ging het gekochte plantje,
staande de verkooping, weder voor een dubbelen
prijs in andere handen over. Voor de geschiede-
nis heeft dit kijkje in den tuinbouw in Neder-
landsch Oost-Indië wel eenige waarde. Wat de
cultuur betreft, deze is zeer gemakkelijk; niet
alleen van stek, maar zelfs van een enkel blad
kan eene plant worden opgekweekt, al duurt deze
laatste kweekwijze wat lang. Ze verdragen zeer
goed de zonnehittc. Ze laten zich snoeien en snij-
den, zooals de buksboompjes in de gematigde
luchtstreek. Bij den cultuurtuin te Tjikeumeuh,
nabij Buitenzorg, stond vroeger een geschoren
haag van Codiaeum. Men kan ze als kroonboomen
kweeken, welke hun gelijken hebben in de oranjc-
boomen en laurieren in de Europeesche koude
kassen.
Araliaccae. Aralia, Panax en andere ge-
slachten worden van deze orde in tuinen aange-
troffen. Algemeen bekend is de daoen mangkok,
een heester met hreed-lepelvormige, holle blade-
ren. Onder den algemeenen naam van kedong-
dong vindt men vele variëteiten van Aralia. Panax,
enz. Behalve in het verschil in fijnheid van bla-
deren, onderscheiden zich vele ook nog in tint
van groen, en zijn er ook bonte kleuren bij. Zeer
fijn en fraai bont is de Panax Victoriae. Trevc-
sia Burckii, aldus genoemd naar Dr. Burck, ken-
merkt zich door groote, eigenaardig gevormde,
zeer sierlijke bladeren.
U mbel 1 iferae. Enkele malen ziet men in
bloempotten de fcnkel, Eoeuieulum, gekweekt. Het
blad dient voor versieringen in bouquetten.
Saxifragaceae. In bergtuinen komt wel eens
gekweekt voor de Hortensia, Hydrangea horten-
sis en pouieulata.
Rosaceae. In nagenoeg alle tuinen, hetzij
in de steden, hetzij in de binnenlanden, vindt
men rozen. De liefhebberij daarvoor is bijzonder
groot. Eigenaardig is het, hoe vaak men nog de
groene roos aantreft, hoewel daaraan noch eenige
poëzie, noch schoonheid verbonden is. Het meest
verspreid is de Perzische of eigenlijk Damascener
roos, Rosa damasecna, welke, volgens de meening
van den heer Wigman, hortulanus van 's Lands
Plantentuin, waarschijnlijk vóór de komst dei-
Europeanen, al op Java was. Deze wordt nu ook
nog door inlanders gekweekt, en vooral nabij de
hoofdplaatsen vindt men groote aanplantingen,
waarvan de bloemen op de markten worden ver-
kocht. De Perzische roos is het best en het ge-
makkelijkst te kweeken van alle rozen; ze heeft
weinig te lijden van insecten, welke der bloemen-
cultuur anders zoo in den weg staan. Deze roos
is zeer welriekend; de inlandsche schoonen trek-
ken daarvan partij, door er rozenwater uit te be-
reiden ; de kleur is fraai rosé, maar de bloem is
niet vol en, afgesneden, valt ze spoedig uiteen.
In de hoofdplaatsen zooals Soerabaja kan men
in de vroege morgenuren tal van inlanders de
stad en voorsteden zien binnenkomen, belast en
beladen met bouquetten, nagenoeg alle van Per-
zische rozen. Voor vijf centen heeft men een
hand- of tafclbouquct, waarin een 25tal rozen op
stokjes gebonden, prijken. In het waschwater
vindt men meermalen de heerlijk geurende bloem-
bladeren van deze roos, en op rozen slapen is
in Indië niet altijd illusie, maar ook wel werke-
lijkheid. Naast andere bloemen, dragen de inland-
sche vrouwen deze roos in haar kapsel; bij offer-
anden leggen zij rozcbladeren neder. Men kan
in Indië alle rozensoorten kweeken, maar wat
op de hergen lukt, heeft nog geen kans van
slagen in de benedenlanden. Het meest ge-
schikt voor de cultuur in de tropen zijn de zg.
hybride-remontant, de thee-, de noisette- en de
bourbon-rozen. Men kan aannemen, dat die rozen
in de tropen het meest voldoen, welke in Europa
tot de best doorbloeiende soorten behooren. Hel
 SIERPLANTEN EN TUINBOUW.
is ondoenlijk hier de namen van de rozen te
geven, welke in Indië worden gekweekt. In die
namen is daar ook iets bedenkelijks. Men maakt
namelijk namen, en dat is gevaarlijk. Allerzotste
staaltjes ziet men daarvan bij verkoopingen. Rozen
op naam worden beter betaald dan zonder. De
eigenaar schrijft daarom maar namen op, als hij
ze niet weet. Met hoeveel deftigheid leest
Monsieur Louis, Gloire de Sancta Maria, Belle
men:
blonde e. d. m.
Hoe krijgt men de rozen in Indië? Het is dui-
delijk, dat voor de verpakking, met het oog op
cene reis van zes weken aan boord van een stoom-
schip, bijzondere zorg moet worden gedragen. Ver-
schillende Europeesche firma's leveren rozen in
Indië. Die ik het meest hoorde noemen was de
firma Gebr. Ketten, rozenkweekers te Luxemburg.
Zij verpakken de rozeh in mos in gesloten kisten.
Ook hoorde ik met lof gewagen van de firma
Paul & Son, Old Nurseries, Cheshunt, England.
Deze verzonden eveneens in gesloten kisten, niet
in Wardsche kisten; zij leverden rozen op eigen
wortel, in potten gekweekt, en die werden dan
zonder potten, met de aardkluit in mos gewik-
keld, in dichte houten kisten gepakt en de ruim-
ten tusschen de planten werden aangevuld met
droge krullen. Aldus verpakt, kwamen er geen
5 % dood aan. Er is echter nog iets, waarop
gelet moet worden, en dit is de ontpakking en
verdere behandeling van rozen, uit Europa aan-
gebracht. De heer T. Ottolander, een man van
ervaring op dit gebied, schreef: „Een eerste ver-
cischte is dat ze zoo snel mogelijk op hare be-
stemming komen. Elke week langer aan boord
of in een pakhuis is zooveel percent meer aan
dooden. Immers, het kan zijn, dat ze te droog
werden ingepakt en dan is een paar weken in
de warmte fataal; misschien zijn ze te nat inge-
pakt en dan doet de tropische warmte haast nog
meer kwaad. Zoodra de kisten aan zijn, moeten
zij op een koele plaats (onder boomen) worden
gebracht en dan opengemaakt. Het zonnetje mogen
de planten vooreerst niet zien. Is het dus midden
op den dag, dan geloof ik, dat het beter is de
kisten open te laten staan, tot dat het koeler
geworden is; zien de rozen er nat uit, dan ge-
heel open, zijn ze erg droog, dan een weinig be-
sprenkelen. Komen de rozen droog aan, dan dienen
ze dadelijk na het uitpakken flink nat te worden
gegoten en dan mogen ze ook den nacht in de
open lucht en in den wind doorbrengen, mits de
wortels bedekt blijven. Het is dan den volgenden
ochtend al vrij duidelijk, welke levend en welke
dood zijn. Den volgenden dag is het vroeg op-
staan, want in de koelte planten is het beste.
Zij dienen dan flink te worden uitgesneden. Al
leven de takken allemaal, is het toch beter ze af
te snijden; die kunnen desnoods gestekt worden.
De wortels moeten ook worden ingekort. Zijn ze
met aardkluiten ingepakt, hetgeen met nieuwe
rozen, die veel in potten gekweekt worden, nog
al eens het geval is, dan laat ik die aarde er af
doen. De oude zuurdeesem is niet goed, daar de
planten er op blijven „kwarten" en geen vat in
den nieuwen grond krijgen. In 't kort dus: kisten
dadelijk open maken en open laten staan indien
de planten nat zijn; besprenkelen indien ze droog
zijn; uitpakken in de koelte ('s avonds) en op
een koele plaats neerleggen; wortels en takken
inkorten; uitplanten in de koelte. De grond moet
licht en humusrijk zijn; in bladgrond slaan pas
597
geplante rozen beter aan dan in zwarcn grond.
Wat de verdere behandeling betreft, de eerste
dagen koel houden is voorzeker het beste, zonder
te veel met water te morsen; later, als ze begin-
nen uit te loopen, kan men ze warmer zetten en
meer water geven".
to-:
— ■
Mi mos aceae. Grootere en kleinere soorten
van Acacia ziet men veel in tuinen. Het loof is
aangenaam als schaduw: men vindt dan ook vele
gezochte schaduwboomen in deze orde. Wij noe-
men slechts de A/bizzia, een der sengon-soortcn.
De Mimosa pudica komt ook wel in tuinen voor,
vooral in bergstreken, maar dan meer als wilde
plant in het gras.
Caesalpiniaceae. Wat al schoone boomen
en heesters van deze orde worden in onze Indi-
sche tuinen gekweekt. Zonder bepaalde rangorde
willen wij eenige der fraaiste opsommen. De
Tamariudus indica, tamarinde, is een van de
sierboomen langs de openbare wegen. Zacht is
zijn schaduw, fraai het loof. Loopt het jonge blad
uit, dan geeft zulks aan deze boomen eene be-
koorlijkheid welke doet denken aan een in het
voorjaar uitloopenden boom in de gematigde lucht-
streek. Wanneer de kleine bladschijven afvallen,
dan is de grond als 't ware daarmede bezaaid, tot
groot verdriet van den tuinjongen, die deze kleine
bladeren moeilijk kan wegvegen met zijne primi-
tieve hulpmiddelen. De vruchten zijn zeer gezocht
om te konfijten, om stropen te maken, enz. In
grootere plaatsen, langs de openbare wegen, wor-
den de vruchten, op last van hooger hand, wel
eens afgeslagen, waarschijnlijk een gezondheids-
maatregel. De Cassia-soorten zijn in de tuinen
ook vertegenwoordigd. De djoear, Cassia f/orida,
is een snel groeiende boom, die niet hoog wordt;
sierboom in den waren zin is hij niet, toch is
hij voor tuinen nog wel gezocht. Ook geen groote
boom is de Cassia calliautha met zijn donkergele
bloemen, welke een paar malen in 't jaar te voor-
schijn treden: vooral in groepen, en in cc ach-
terste rij van groote heestervakken, voldoet dit
allerliefste boompje uitstekend. De overal verspreide
Cassia fistula, tangoeli, bloeit fraai; de bloemen
zijn lichter geel dan van de voorgaande en hangen
in trossen, zoodat ze eenigszins aan den gouden
regen doen denken; hij groeit vooral veel in de
warmere, drogere gewesten van Oost-Java. Over
Soerabaja worden de vruchten van den tangoeli,
onder den naam van trommelstokken, naar Europa
uitgevoerd. De daoen kocpoe-koepoe is een sier-
heester der tuinen. De vrij groote witte of rosé
bloemen zijn niet het eenige fraaie aan de plant;
de bladeren zijn zeer opvallend; voor den leek,
omdat zij elk in twee helften gedeeld zijn, die
zich tegen den avond tegen elkaar leggen als bij
den vlinder (koepoe-koepoe) de vleugels; voor
den deskundige, die hier een van de weinige
voorbeelden ziet van een samengesteld blad, dat
toch slechts uit een geheel bestaat; er zouden
twee blaadjes moeten zijn, maar die zijn aan
elkander vastgegroeid. Zooals bij meerdere samen-
gestelde bladeren, sluiten zich de blaadjes tegen
den avond, tegen elkander aan, in dit geval dus
de twee bladhelften. Een andere heester der tui-
nen is de kembang mcrak, Caesalpinia pu/cher-
rina, met groote trossen van gele of geel met
rood gevlekte bloemen. Eene opmerkelijke bijzon-
derheid bij vele boomen van deze orde is de vor-
ming der jonge bladeren, die zich in bundels uit
groote knoppen aan het einde der takken en takjes
598 SIERPLANTEN EN TUINBOUW.

ontwikkelen en dan op eens als in groote trossen een breede kroon. Hij draagt den naam van
te voorschijn komen, die meestal fraai gekleurd „Flamboyant", om de schitterend roode kleur der
zijn. Men ziet dit o. a. bij de Amherstia nobilis, bloemen, die van October tot December ontluiken.
de Cynometra caulijiora, nam-nam, en wel het Papilionaceae. De dadap, Erythrina, kan
fraaist bij de Mauilioa gemmipara, die van Nieuw- moeilijk tot de sierboomen worden gerekend; toch
Guinea is ingevoerd. Deze boom vormt zijne jonge vindt men als zoodanig eene bontbladerige soort.
bladeren in lange trossen van een sneeuwwitte Onder de kleinere gewassen van deze orde treft
kleur; het effect hiervan wordt verhoogd door het men wel in tuinen aan, de klaver, de lupine, en
donkere groen der oude bladeren. Zelden ziet men vooral de Lathyrus met schitterend gekleurde
iets meer frappant dan wanneer deze boom jong roode, paarse of witte bloemen. Een geliefde klim-
loof draagt, van onder tot boven is hij dan be- plant is de kembang telang (Clitorca ternatea)
hangen met zuiver witte trossen en dit geschiedt die fraai donkerblauwe bloemen voortbrengt, en
meermalen in een jaar. In 1851 is in 's Lands ook door inlanders gaarne wordt gekweekt.
Plantentuin van Calcutta overgebracht een exem- Ly thraceae. Hiertoe behoort de Lagerstroemia,
plaar van de Amherstia nobilis, dat nauwelijks boengoer, een boom, die in het late najaar met
een meter hoog was. Deze plant heeft zich tot paarse bloemen prijkt, en vooral in de kustplaat-
een boom ontwikkeld, waarvan de bloei onverge- sen een sieraad voor de tuinen is.
lijkelijk schoon is. Door de pracht en het aan- On agr aceae. De Fuchsia is niet onbekend
tal zijner groote bloemtrossen, door de helder- in den Indischen tuin. Er worden zelfs groote
roode kleur der bloembladeren, waarvan er drie exemplaren van gekweekt in de bergtuinen. Men
voorzien zijn van een gele vlek, door het fraaie kweekt ze daar ook van stek, die men in potten
loof, dat, jong zijnde, in lichtbruine trossen neer- met gewone aarde plaatst en in het volle zonlicht,
hangt, mag de Amherstia tot de fraaist bloeiende vrij in de lucht, laat ontwikkelen.
boomen gerekend worden. De bloembladen vallen Punicaceae. De Punica Granatum wordt
spoedig af, maar toch blijven de bloemtrossen gekweekt om de vruchten, granaatappels, maar
nog lang hunne schoonheid behouden, daar de ook om de fraai gekleurde bloemen; de witte,
twee groote schutbladen en de meeldraden ster- roode, dubbele roode en zelfs de dubbele witte
ker zijn en den boom nog lang tot sieraad strek- zijn bekend. Zij heeten dalima poeti, merah, soe-
ken. Jammer is het, dat de boom niet over ge- soen, enz.
heel Indië is verspreid; het tjankok gelukt zeer Meiast omaceae. Deze familie heeft ook ver-
slecht, en vruchten en zaden worden zelden ge- tegenwoordigers in de tuinen in den vorm van
vormd. De Jonesia declinata heeft een stam die lage, bloeiende heesters zooals Medinilla-soorten.
zich spoedig in takken verdeelt en een omvangrijke Myrtaceae. Men kweekt de Jambosa-soorten
kroon vormt. De jonge bladeren hebben eene teere, om de vruchten, toch zijn zij ook sierlijke boo-
geelachtig witte kleur, en hangen in lange trossen, men in de tuinen, vooral als de bloemen van
hetgeen de fraaiheid van den boom zeer verhoogt. sommige variëteiten zich ontplooien, en de wijn-
De bloeitijd valt in de maanden Juli en Augustus. roode of paarsroode groote meeldraden te voor-
Wat rijkdom van bloemen betreft, is deze boom schijn treden.
onovertroffen. Niet alleen zijn de uiteinden der Aristolochiaceae. Aristoloehia ziet men in
takken bedekt met de talrijke groote bloeiwijzen, zeer fraaie soorten in de Indische tuinen.
maar ook de stam is van onder tot boven met Ericaceae. In 't wild groeien Rhododendron
bloemen bedekt. De bloemen zijn oranjekleurig. javanicum en andere soorten. In de bergtuinen
De peulvruchten zijn zeer talrijk; iedere vrucht komen toch weinig Rhododendron-soorten voor.
bevat 4 tot 5 zaden, die door hunne donker kar- Azalea treft men wel in goed gekweekte exem-
mijnroode kleur ook het hunne bijbrengen tot plaren in de bergtuinen aan.
verfraaiing van den boom. Behalve deze soort komen Oleaceae. De melati is de meest bekende en
in Indische tuinen nog twee andere soorten voor, geliefde bloem uit onze Oost. Jasminum Samboe
de Jonesia Asoca en minor. Bij de inlanders zijn is een heesterachtig gewas, dat met lange stengels
deze bekend onder de namen kisokah en kem- neiging tot klimmen vertoont. De bloemen zijn
bang dedesh. De bloemen bij deze zijn veel klei- zuiver wit, en zeer welriekend, niet te sterk, fijn.
ner, en de kleur is meer geelbruin. Kleine boo- Er zijn variëteiten met enkele en met gevulde
men of heesters zijn de Brownea-soorten. Ook (melati telor), met grootere en kleinere bloemen.
deze maken groote bundels van jonge bladeren, Des morgens de bloemen afgeplukt, en op een
die hij eene Brownca hybride zeegroen zijn met schoteltje in een vertrek gelegd, verspreiden zij
lichtbruine vlekken. De bloemen bij deze staan in een liefelijken, zachten geur.
groepen bijeen, en zijn helder rood. In Soerabaja, Apocyneae. De oleander (Nerium Oleander)
in den tuin van de hoogere burgerschool, bloeide ziet men veel in potten en in den open grond,
deze zeer rijk en werd bewonderd door allen die met rosé en met witte bloemen, enkel en gevuld.
ze voor de eerste maal aanschouwden. Hij is een Toch is deze heester, om de vergiftige eigen-
ware sierheester voor den Indischen tuin. De Schi- schappen, voor tuinen niet aanbevelenswaardig.
lolobium excclsum is een boom in Buitenzorg ont- De Allamanda is een fraaie heester met gele pijp-
wikkeld, uit zaden van Brazilië ontvangen. De vormige bloemen. De Plumiera, kembodja, is een
heer Wigman, die ook over de hiervoren genoemde lage boom, met welriekende, stervormige bloemen.
boomen heeft geschreven, meldt hiervan dat hij Hij wordt algemeen op inlandsche kerkhoven aan-
eerst bloeit nadat de bladeren zijn afgevallen, en geplant.
dan bedekt zich de machtige kruin met duizenden Asclepiadaceae. Wij zagen haar het eerst
fraai gele bloemen. Een bloeiende Schizolobium in verwilderden staat, de Asclepias curassavica,
maakt een indruk, dien men niet licht vergeet. in de nabijheid van Lawang, in de residentie
Zeer bekend, vooral op de kustplaatsen is de Pasoeroean; wat trok zij ons toen aan! De ge-
Poinciana regia, van Madagascar afkomstig. Deze dachte, dat op de vindplaats een tuin moest ge-
boom bereikt eene hoogte van 12 M. en heeft weest zijn, of althans in de nabijheid, werd nader-
 SIERPLANTEN EN TUINBOUW.
hand bewaarheid. En we zagen ze daarna in vele
tuinen met hare donker oranjegele bloemen, die
zoo zeer gelijken op de bloemen van sommige
/.«///«//(/-variëteiten. In boomvorm leeft ook in
sommige tuinen het geslacht LLoya, de wasbloem.
Eene sierplant, een aristocraat in de Indische
tuinen, is de Stcphanotis; in een pot geplant,
zich met de stengels om eenige bamboestokjes
slingerende, brengt ze bouquetten van witte bloe-
men voort, die in den waren zin des woords fijn
zijn. Vruchten maakt ze zelden: een enkele maal
zagen we die, en vonden daarin bruine, platte
zaden, van ongeveer I c.M. in 't vierkant, die
2,5 c.M. lange haren dragen, welke tot een zijde-
glanzende, witte kuif waren vereenigd. Niet hierom,
maar om de fraaie bloemen, moest de plant meer
worden gekweekt.
Convolvulaceae. De meest bekende in de
Indische tuinen is de Pharbitis Nil, gewoonlijk
aangeduid met den naam van blauwe Couvolvulus.
Deze plant sterft na den bloei en na zaden te
hebben voortgebracht, niet af. Zij heeft een bui-
tengemeen snellen groei; in een paar maanden
bedekt ééne plant eene geheele ruimte en bloeit
ze reeds dankbaar. De groote, helderblauwe, trech-
tervormige bloemen zijn niet sterk; zij leven maar
enkele uren. In den vroegen morgen, zoodra het
licht begint te worden, zijn de bloemen geopend;
bij honderdtallen prijken zij in haar prachtig blauwe
kleur. Zij laat zich gemakkelijk door stek verme-
nigvuldigen. De Pharbitis Leari is ook eene Indi-
sche soort, waarvan de variëteit alroviolacea met
donker violetblauwe bloemen en wit hart een be-
kende is. De Pharbitis limbata is een éénjarige
plant, die veel zaad geeft. Zij is op Java inheemsen
en van daaruit in Europa geïmporteerd, waar ze
om de schoone bloemen zeer gewaardeerd worden;
de bloemen zijn zeer groot, tot 7 a 8 c.M. in
doorsnede; ze hebben een levendig violette kleur
met uitgespreiden witten zoom. De meeste varië-
teiten bezit de Pharbitis hederacea. De bloemen
zijn hemelsblauw met wit hart. Een ander geslacht
is de Quamoclit. Algemeen verspreid is de Qua-
moclil vulgaris, door Rumphius Flos cardinalis
en door Rheede in zijn „Hortus malabaricus"
Tjuria cranti genoemd; de Soendaneesche naam
is katilan. Maleisch: boenga tali. Het is eene kleine
klimplant met bijzonder fijn loof; de bloemen zijn
zuiver wit of bij anderen bloedrood. Behalve de
genoemde geslachten, wier bloemen overdag of
liever 's morgens bloeien, zijn er ook nog, die
juist het omgekeerde doen, die tegen den avond,
bij zonsondergang, hare bloemen ontplooien en
's nachts een kortstondig bestaan hebben. Het
zijn bloemen, die zuiver wit zijn, 's avonds open-
gaan en 's morgens tegen zonsopgang verleppen.
Bijzonder groot onder deze nachtbloeisters zijn de
bloemen van het geslacht Calonyction. Men kan
hagen met deze klimplant begroeid zien, waar-
van de bloemen van uit de verte op witte lakens
gelijken, die te drogen hangen. De Porana vola-
bi/is is in de Indische tuinen zeer bekend onder
den naam van witte bruidstranen, in tegenstelling
van de roode bruidstranen, die hiervoren bij de
Po/ygonaceac besproken zijn. De witte zijn in bloei
prachtig; de bloemen zitten in lange trossen, waar-
mede de plant als overdekt is, en ze hangen op eene
losse en bevallige wijze over, zoodat ze sierlijkheid
aan schoonheid paren. Toch houden de bloemen zich
niet lang en staan zij in dit opzicht bij de roode
bruidstranen achter, al overtreffen zij deze in geur.
599
Polo m oniaceae. /'///(«-soorten vinden wij
vele in de cultuur, zoowel in potten, als in den
vollen grond. De Cobaea met hare paarse bloe-
men slingert zich om de pilasters van vele voor-
galerijen.
Boraginaceae. Vergeet-mij-niet, Myosotis,en
Hcliotropium zijn geliefde planten. In de bergen
kan men hiervan genieten. Bedden vol met helio-
tropen, in verschillende nuances van paarsblauw
worden gekweekt; ze zijn zeer welriekend.
Solanaceae. Datura, katjoeboeng, vindt men
in tuinen; ze komt er in door zaden van buiten,
en om de fraaie bloemklokken, en de eigenaardige
stekelige vruchten, roeit men ze niet uit, wat om
de vergiftige eigenschappen wel wenschelijk is.De
Brugmansia, welke zeer nauw verwant is aan de
Datura, komt in de bergtuinen in Indië voor.
Hare lange, witte, klokvormige bloemen hangen
zeer sierlijk tusschen de vrij groote, min of meer
lichtgroene bladeren. De heester zelf kan twee
en meer meters hoogte bereiken en wordt veel
gekweekt voor omheining. Hier en daar is zij
uit de tuinen ontsnapt, zoodat men haar in de
bergen in het wild kan aantreffen. Op Java schijnt
ze het beste te tieren tusschen 3000 en 6000
voet hoogte. Enkele heesters hebben bloemen met
dubbele kronen. Als tuinplant is Brugmansia wel
aanbevelenswaardig, toch moet men ze niet te
dicht bij de woning planten, want de bloemen
hebben een wel niet onaangenamen, maar toch
bedwelmenden geur. Van het geslacht Solarium
noemen wij de Solauum gigauteum, een heester,
die ook in de warme kustplaatsen zich lustig ont-
wikkelt, en met een groote hoeveelheid bloemen
prijkt. Deze zijn vrij groot, radvormig, donkcr-
paarsblauw lot lichtpaars en wit.
Scrophulariaceae. De Torenia Fournieri
is eene lievelinge der dames; in potjes of op perkjes
gekweekt doet zij denken aan blauwe viooltjes,
zooals zij dan ook gewoonlijk ten onrechte wor-
den genoemd. Russelia juncea is een heester met
roode bloemen en weinig blad, overal in tuinen
voorkomende.
Gesneriaceae. Gesncria's in vele kleuren
en Gloxinia's in soorten, maar lastig te kweeken.
Bignoni a c e a e. Een sierboom, die in de
laatste jaren veld wint in de Indische tuinen, en
waarvan bijv. bij Bandong geheele lanen groeien,
is de Spathodea campauulata. Hij is een snel-
groeiende boom, waaraan zich prachtige trossen
van oranjeroode bloemen ontwikkelen.
Acanthaceae. De Indische flora is rijk aan
soorten van deze orde. Ook in de tuinen zijn
er tallooze vertegenwoordigd. Als pagger-plant is
wel het meest algemeen bekend de Barleria, met
hare blauw-paarse, en paars en witte bloemen.
Een ware sierheester is de Sauchc-.ia nobilis met
hare groote bladeren, waarin de gele bladnerven
sterk afsteken bij het groene blad zelf. De 77/////-
-bergia en nog andere, die wij ook in Europee-
sche verzamelingen aantreffen, kweekt men zeer
gemakkelijk in de Indische tuinen.
Verbenaceae. Durau/a Plumieri, een hees-
tergewas; uit zaad opgekweekt, bereikte een exem-
plaar in anderhalf jaar tijds een hoogte van 4 M.
De bloemen zijn geschikt aan trossen, welke sier-
lijk overhangen. Kcnc variëteit is er met donker-
blauwe, eene met lichtblauwe en eene met witte
bloemen. De bloemen der eerste variëteit zijn
kleiner, maar meer opvallend van kleur, ook door
de donkere streep op de twee onderste bloem-
600 SIERPLANTEN EN TUINBOUW,
bladeren. De witte bloemen der derde variëteit
verspreiden een uiterst fijnen geur, welke aan
dien der heliotropen doet denken. De vruchten
zijn oranjekleurig. De cultuur is eenvoudig; ze
slaagt door zaad en door stek. De Clerodendron
Thompsoni is een lief klimplantje, met witte
bloemkelk en daarbinnen een roode bloemkroon;
het wordt door de dames met den naam van ge-
broken hartjes bestempeld, en is zeer gezocht.
Het klimt niet altijd. Plaatst men het in het volle
zonlicht en op eenigszins schralen bodem, dan
klimt het niet, maar vormt een fraaie bloeiende
struik; plaatst men het in vette aarde of in de
schaduw, dan gaat het klimmen. Als wij alleen
over sierplanten in tuinen zouden moeten spreken,
zouden we de Lantana niet mogen noemen. Van
Amerika naar Indië overgebracht groeit deze heester
nu schier overal in onzen Archipel. Wij hoorden
hem noemen temblehan, tjenté, taai boeroeng, bour-
bon, enz. Als omheining kan hij wel dienst doen
in tuinen. Wat de bloemen betreft, is het een
fraai gewas: op stam gekweekt vormen de Lan-
tuuns sierlijke kronen. De kleur der bloemen is
zoo afwisselend, als bij schier geen plantensoort
wordt aangetroffen. De Verbena, welke in de tui-
nen in de gematigde luchtstreek zeer veel wordt
aangetroffen, vinden wij ook, maar in enkele pot-
exemplaren, in de Indische tuinen.
Labiatae. Salvia-sooxi.cn ziet men in vele
tuinen; vooral fraai zijn de Salvia splendem en
Salvin coccineu. Niet om de bloemen, maar om
de bladeren, worden de Coleus-sooxien overal in
de tropen gekweekt. De bekende naam is miana.
De kleurenrijkdom der bladeren en de gemakke-
lijke voortteling door stek heeft gemaakt, dat de
miana eene in Indië veel gezochte plant is ge-
worden.
Rubiaceae. Zelden treft men Coffeu als sier-
plant aan; toch zagen we enkele specimen-exem-
plaren in tobben, van de soort liberin, die prach-
tige boomen waren en best konden dienst doen
als sierplant in tuinen. De katja piring, Gardeuia,
is algemeen geliefd om de witte bloemen; die
met gevulde bloemen is zeer fraai. Heesters als
Mussaenda, Pnvcttn, Ixora worden veel in tuinen
gevonden.
Compositae. Een tal van sierplanten van
deze orde uit de gematigde luchtstreek hebben
ook het burgerrecht gekregen in de Indische tui-
nen : Helichrysum, Zinnin, Dnhlin, Aster, Chry-
santhemum, Ilclianthus enz.
Vruchtdragende gewassen. Hieronder vatten
wij samen de boomen, heesters en kleine planten,
welke in de Indische tuinen worden gekweekt om
de vruchten.
Gnctaceae. Gnetum Gnemo/i. Zie: MENIND-
JAU.
Bromcliaceae. Bromclia Ananas of Ananassa
sativa, ananas, nanas. De Buitenzorgsche ananas
heeft den besten naam; ze is, als ze goed rijp
is, bijzonder geurig. Andere variëteiten zijn na-
nas manis, minjak, kondeh, toempang, tembaga,
idjo, socrat. In de laatste jaren wordt ook de
Ananassa Bracomorieusis gecultiveerd, die buiten-
gewoon groote, sappige en zoete vruchten geeft.
De Ananassa sativn polycephalu, de hiervoren
genoemde nanas kondeh, heeft vertakte vruchten.
Zie verder: NANAS.
Palmae. Cocos nucifern, kokosnoot, klapper,
kalappa. Wordt in ontelbare variëteiten in tuinen
aangetroffen. Zie: KALAPA. — Za/acca cdu/is,
salak; eene vleezige vrucht met schubben bedekt.
De binnenvruchtwand wordt gegeten; de smaak
is wrang zuurachtig-zoet; er zijn verscheidenheden,
welke minder wrang zijn, en om de pit korre-
lig.— Borussus finbelliformis, lontar, sivvalen.
Elke vrucht heeft drie steenen; het onrijpe kiem-
wit wordt gegeten. Zie: LONTAR. — Areca Ca-
tcchu, pinang, betelpalm; de gemarmerde zaadkern
der steenvrucht wordt gebruikt bij het sirih-kau-
wen. Zie: PINANG.
Musaceae. Musaparadisiaca, pisang. In onnoe-
melijk veel variëteiten wordt de pisang gekweekt.
De belangrijkste zijn: pisang radja, radja serch,
ambon, soesoe, tangan, kates, tandoek, lampen-
ning, idjo, gaboes, kapok, batoe, mas, doelang,
enz. De rijpe vruchten worden rauw, gekookt,
gebakken en geconfijt gegeten. Zie: PISANG.
Orchidaceae. Vanilln nromnticn, vanilje.
Vooral in Oost-Java veel gekweekt. De vrucht
dient voor huiselijk gebruik en voor de Europee-
sche markt.
Moraceae. Ficus Caricn, vijg. Wordt in som-
mige tuinen aangetroffen; draagt niet rijk.
moerbei. Wel is waar eetbare
—
vruchten, maar niet met den lekkeren smaak als
die in Europa. — Artocarpus incisa, broodboom,
timboel; Artocarpus incisa var. Inevis, soekocn;
Artocarpus integrifolia, nangka. De vruchten dei-
twee eerstgenoemden worden door inlanders, die
der laatste ook door Europeanen gegeten. De
nangka-vrucht, welke aan de takken of aan den
stam ontwikkelt, kan zeer zwaar worden. De geel
leerachtige huid om de zaden is zoetachtig en
geurig. Er zijn eenige variëteiten van bekend,
zooals de nangka madoe, nanas, dodol, enz. Zie :
KALOEWIH, NANGKA.
Anonaceae. Anona muricata, zuurzak; Anona
reticulata, boeah nona; Anona sguamosa, srikaja.
Alle drie, vooral de laatste, zeer gezocht voor de
Europeesche tafel. De zuurzak wordt door een
zeef gewreven, en met wijn en suiker als een
sorbet genuttigd. Zie: NANGKA WELANDA,
BOEA NONA, en. SRIKAJA.
Myristicaceae. Myristica fragrans, note-
muskaat, pala. Het vruchtvleesch wordt gekonfijt
genuttigd; de zaadkern (notenmuskaat) met de harde
zaadhuid er om heen is een artikel van de inland-
sche markt; zoo ook de zaadrok, de foelie, kem-
bang pala. Zie: NOTENMUSKAAT.
Lauraceae. Persen gratissima, advokaat. Deze
vrucht heeft de gedaante van een peer. Tusschen
den grooten steen en de schil ligt een roomachtig
wit of groenig vruchtvleesch, dat óf met zout
wordt gegeten, óf toebereid met madera of port
als een sorbet genuttigd. Zie: APOKAT.
Clusiaceae. Gurcinin Mangostana, mangistan,
manggis. De zaadrok om de pitten binnen de
vrucht wordt gegeten; gewoonlijk zijn er meer
dan vijf zaden in eene vrucht aanwezig, waarvan
dan de meesten niet tot ontwikkeling zijn geko-
men, maar wel hunne vleezige zaadrokken. Be-
—
hoort tot de fijnste tafelvruchten. Zie: MANG-
GIS. Stalagmites dulcis, moendoe. De zure
onrijpe en de rijpe vruchten, welke zuurzoetachtig
zijn, worden gekookt en rauw gegeten.
Passifloreae. Passiflora quadraugularis, mar-
koesa. Deze in West-lndië veel gekweekte vrucht
wordt in Oost-Indië hier en daar aangetroffen.
Zie: LABOE.
Caricaceae. Caricn papaja, papaja, katès.
 SIERPLANTEN EN TUINBOUW. 601

In de laatste twintig jaren is deze vrucht meer insitilia, pruim; Prunus armeniaca, abrikoos;
in aanzien gekomen en eene plaats waardig ge- Prunus persico, perzik; Prunus Amygda/us, aman-
keurd op de Europeesche tafel. Er zijn vele varië- del, worden alle in Indië in bergstreken ge-
teiten. De reuzen-papaja is waarschijnlijk eene kweekt, meer uit curiositeit, dan wel voor het
andere soort; de smaak verschilt zeer met dien gebruik der vruchten; zij groeien slecht en de
van de reeds lang geteelde vrucht. Door kruising vruchten worden niet' goed rijp of hebben voor
zijn allerlei tusschenvormen ontstaan.Zie: PAPAJA. een deel haar smaak verloren. In sommige stre-
Malvaceae. Durio zibethinus, doerian, doe- ken van Java, zooals op den Poentjak en in het
ren. De zaadrok om de pitten wordt gegeten. Tengger-gebergte, worden perzikeboomen in het
Deze is roomachtig wit en zeer geurig en om wild aangetroffen. Deze dragen bloemen en min
die reden door velen gezocht. Om den sterken of meer rijpe vruchten tegelijkertijd. Te Soera-
geur der vruchtschil wordt de vrucht ook door baja worden de vruchten van deze verwilderde
velen versmaad. Zie DOEREN. boomen onrijp aan de markt gebracht; ze worden
Oxalidaceae. Averrhoa Blimbi, Averrhoa door Europeanen zeer veel gevraagd en gestoofd
Carambola, blimbing. De vruchten van de zoete gegeten.
variëteit worden geschild en rauw gegeten; de Caesalpiniaceae. Cynometra cau/iflora, nam-
zure worden gebruikt bij de bereiding van de nam. Deze vrucht wardt rauw gegeten met sam-
Indische rijsttafel. Zie: BELIMBING. bal; is een weinig zuur, niet fijn.
Rutaceae. Citrus, djeroek. Vele soorten en Punicaceae. Punica Granatum, granaatappel,
variëteiten worden in de Indische tuinen aange- dalima. De vrucht wordt gaarne door de inland-
troffen. Zie: DJEROEK. — Aegle marinelos, sche bevolking gegeten. Zie: DALIMA.
madja. — Feronia elephautuiii, kawista. De vruch-
ten worden opengemaakt en het vruchtvleesch
Myrtaceae. Jnmbosn-soorten en variëteiten.
De vruchten, besvruchten, zijn veelal vleezig, geu-
met Javaansche suiker gegeten. Zie: KAWISTA. rig en smakelijk. Zie: DJAMBOE. —
Triphasia aurantiola, djeroek kingkit, dj. tjina. Guajava, djamboe bidji, djamboe kloetoek. Hier-
Psidium

De kleine vruchten zijn gekonfijt zeer gezocht. van zijn eenige variëteiten bekend, vooral die van
M e 1 ia c e a e. Lansitim doiiicsticum, doekoe, met Midden-Java zijn zeer gewild. — Syzygium jam-
de variëteiten kokosan, pidjetan, langsep. De bolanum, djambelan, djoewet, in Oost-Java blauwe
doekoe bevat binnen de vleezige vruchtschil eenige jantjes geheeten, draagt vooral door kinderen ge-
—
zaden, welker vleezige zaadrok wordt gegeten; de liefde vruchten. ■ F.ugcniu caryophyllatn levert
zaden zelve zijn veelal, op een enkele na, weinig de kruidnagelen, tjengkeh.
ontwikkeld; de variëteiten, welke hier genoemd Sapotaceae. Sapo/a Achras, sawo manila.
zijn, zijn zuurder dan de doekoe. Zie: DOEKOE. Deze vrucht is zeer gezocht. Men kweekt ze aan
Anacardiaceae. Anne,trd't urn occidentale, lei- en aan kroonboomen, ook aan boompjes in
djamboe monjet, apenoot. De vruchtsteel is vlee- tobben en potten. Het aantal variëteiten is zeer

—
zig, sappig, geurig, vooral door inlanders gewild. groot. De vruchten verschillen in grootte, vorm,
De vrucht is kleiner dan de steel; de zaadkern kleur en smaak. Diospyros Kaki en D. dis-
is eetbaar en bevat veel olie. — Mnngiferu, color, kaki, kisemak. In Japan en China wordt
mangga. Zie: BEMBEM, KAWÈNI en MANGGA. deze vrucht veel gekweekt; thans wordt ze ook
Spondias dulcis, kedondong. Zie: KEDONGDONG. op Java aangetroffen in tuinen, vooral in de berg-
Sapindaceae. Nephelium lappaceum, ram- streken in West-Java. De vrucht is smakelijk,
boetan, met de variëteiten: Atjeh, matjan, konto, en nog te weinig bekend.
lebak boeloes, besar, tankwoe; Nephelium muta- Solanaceae. Cyphomandm betacea, lerong
bile, poelasan, met de variëteiten: itam tjeplok, blanda. Reeds lang op Java gekweekt, eerst in
koening, merah besar, merah moeda, merah tje- de laatste jaren is zij over geheel Indië verbreid.
plok. Van de ramboetan en de poelasan wordt De besvruchten worden gestoofd genuttigd; ook
de zaadrok om den eenigen zaadkorrel in de vlee- voor jam zijn ze bijzonder geschikt.
zige vrucht gegeten. De eerste soort heeft op de Rubiaceae. Morindn citrifolia, bengkoedoe,
vruchtschil dunne lange, de laatste dikke en korte tjangkoedoe, patjè; de vruchten worden gekookt
haren. en rauw gegeten.
Vitaceae. Vitis vinifera, druif, boeah anggor.
De druif wordt in Indië gekweekt; bij Soerabaja Groenten akkergewassen en andere planten of
in het Grisseesche zelfs vrij veel. in smaak kun- boomen, voor een of ander nuttig doel op de
nen de druiven niet gelijkgesteld worden aan die erven der inlanders gekweekt, z.g. kleine cultuur.
der gematigde luchtstreek. Liliaceae. Al/iurn, ba wang. Van dit geslacht
Euphorbiaceae. Cicca nodifiorn, tjermeh. worden vele scorten gekweekt. Zie BAWANG. ■—■
Deze vrucht wordt rauw, gekookt en gekonfijt Aspnrngus, asperge. Deze wordt zoo nu en dan
:
gegeten. — Aleurites trilobn, kemiri; de zaden uit liefhebberij op landbouw-onderncmingen ge-
worden in de keuken gebruikt bij het toebereiden kweekt. Van cultuur in 't groot kan geen sprake
van de rijsttafel. Zie: KEMIRI. — Antidesmn zijn, omdat ze niet de gewenschte ontwikkeling
Bunias, boeni of woeni; de kleine vruchten wor- krijgt en verre achterblijft bij de asperges in blik,
den op brandewijn of jenever getrokken, evenals uit Europa en Amerika aangevoerd.
zwarte bessen; ook wel gebruikt in sambalans.— Amaryllidaceae. Polyanthes lubcroso, tube-
Pierardia dulcis en P. racemosa, kapoendoeng, roos, kembang sedep malem. Deze plant wordt
menteng, buntjoi; de vruchten worden gegeten. hier en daar als akkergewas gekweekt, niet zoo-
Rosaceae. P'rngurin-sooxien, aardbei. Vooral zeer voor voedsel, als wel om de geurige bloe-
in de bergen worden aardbeien gekweekt, maar men. Deze zijn zeer gezocht, vooral door de inlan-
ze zijn, wat den geur betreft, niet te vergelijken ders. In Oost-Java zijn groote akkers er mede
bij die van de gematigde luchtstreek. — Pirus bebouwd.— Fourcroyagigantea, mauritius-henncp.
communis, peer; Pirus Malus, appel; Prunus Als omheining van tuinen, erven en akkers van
Cerasus, kers; Prunus domestica, kwets; Prunus inlanders aangeplant.
602 SIERPLANTEN EN TUINBOUW.
Dioscoreaceae. ■ü«w<,/-<e"-soorten. De wor-
tels zijn eetbaar. Vele variëteiten worden gekweekt.
Zie: GADOENG en OEBI.
Palmae. Elaeis guineensis, oliepalm.
troxylon Sagus, kiraj, sagoepalm.
— Me-
Araceae. Colocasin-sooxten leveren de zooge-
noemde talas, kimpoel, alle wortelstokken. — de inlanders gebruiken kool bij hunne toespij-
Acorus Calamus, kalmoes, daringo; de wortelstok
wordt als specerij gebruikt.
Gramineae. Andropogon-sooxten. Leveren geu-
rige oliën. Zie: GRASOLIËN. — Euchlaena
(Rea/iaj luxurians, téosinté. Een voedergewas
voor paarden en vee; groeit in de lage landen
en hoogerop tot iooo M. boven zee. — Oryza-
Pnnicum spectnbile, bengaalsch gras. Goed voeder-
—
soorten, rijst. Behoort in de groote cultuur tehuis.
gewas voor het vee. — Sorghum vulgare, sorgho,
djagoeng tjetik. Wordt hier en daar voor eigen
— —
gebruik aangeplant. Zea Mnys, turksche tarwe,
djagoeng. Ontelbaar zijn de variëteiten van deze
plant in onze Oost gekweekt. De vruchten wor-
den veel in onrijpen staat, geroosterd, gegeten;
de stengels en bladeren dienen voor veevoeder.
Coix Lncryma, jobstranen, djali; hier en daar in
— Sabdariffa wordt hier en daar aangetroffen; de
tuinen van inlanders. — Bambusa-sooxten, bam-
boe. Alom gekweekt; de jonge spruiten (reboeng)
worden gegeten. — Saccharum officinarunt. sui-
kerriet, teboe; in de kleine cultuur voor dage-
lijksch gebruik der stengels, welke in stukjes
gesneden, uitgekauwd worden. —■ De Europee-
sche graansoorten, als rogge, tarwe, haver e. d.
werden vroeger wel aangekweekt, vooral in Midden-
Java. De cultuur is echter niet loonend gebleken.
Musaceae. Musa mindanensis, abaka, koffo,
manilla-hennep. — Musa paradisiaca, pisang. In
ontelbare variëteiten gekweekt op de erven van
inlanders en op afgelegen gedeelten van de tui-
nen van Jïuropeanen.
Zingiberaceae. Alpinia GaIanga,Zie:LENG-
KOEWAS. — Amomum Cardamoiiiitm, kapol;
wordt gekweekt om de vruchten en zaden. Zie:
KAKDAMOENGGOE. — Kaempferia rotunda,
temoe koentji; de wortelstok wordt door de inlan-
ders als geneesmiddel gebruikt. — Kaempferia
Galanga, kentjoer; de wortelstok dient als spe-
cerij in kerrie. Zie: KENTJOER. — Curcuma-
soorten, koenjit, koenjir, temoe lawak. Zie: KOE-
NJIT en KOENJIT PADI. — Zingiber officinalc,
gember, djahé. Zie: ALIJA en GEMBER.
Cannaceae. Canna. Er zijn plaatsen, waar
de wortelstok van deze plant wordt gegeten.
Marantaceae. Maiaula indica, arundiiiacea,
enz.; uit den wortelstok wordt de arrowroot bereid.
Moraceae. Bockmeria-sooxten. 'Zie: KA MEII.
Piperaceae. Piper nigruiit, lada, peper. Zie:
PEPER. —■ Chavica Bette, Chavica Melamiris,
Chavica densa, Chavica officinariim, betel, karoek
manoek, tjabé djawa, sirih oetan, lada pantjang
worden aangekweekt om de bladeren, die gebruikt
worden bij het sirih-kauwen. Zie: SIRIH. —Cu-
beba officinalis, koemoekoes, rinoe, staartpeper.
Polygonaceae. Rumex acetosa, zuring. Wordt
veel door Europeanen gegeten. — Vroeger werd
ook boekweit gekweekt. De cultuur is niet loo-
nend gebleken.
Chenopodiaceae. Bcta vulgaris, biet. In
vele variëteiten door inlanders, zoowel als door
—•
Europeanen gekweekt; zeer gezocht, ook in 't zuur
ingelegd. Spinacia oleracca, spinazie. Onder
den naam „bajam" komen in Indië verschillende
bladgroenten van deze orde voor.
Nymphaeaceae. Nelumbiumspeciosum, taraté.
Wordt in vijvers of waterbakken gekweekt om de
zeden, welke geroosterd worden gegeten.
Cruciferae. Brassica oleracca, kool. Vele varië-
teiten van kool worden op uitgestrekte velden
gekweekt; zelden bloemkool en roode kool. Ook
zen. — Brassica Rapa, raap, zelden. —
Naslur-
tiiim officinalc, waterkers. Zeer veel gekweekt in
beken in de bergstreken; wordt bij groote hoe-
veelheden op de markten aangevoerd. —Rapha-
nus sativus, radijs, lobak; vooral de Chineesche
variëteit met lange, witte wortels wordt veel ge-
kweekt voor de tafel der Europeanen, rama-
nas; enz.
Portulacaceae. Portulaca oleracea, postelein,
gelang, krokot. Algemeen gebruikt als groente.
Malvaceae. Gossypium-sootten. Zie: KA-
—
TOEN. Eriodendron anfnutuosuiii, kapoek,
randoe. Zie: KAPOEK. Hibiscus Abelmoschus,
—
muskuszaad-plant, waron; de zaden dienen voor
parfumerie. Zie: GANDAPOERA, Hibiscus
kelkbladeren, welke de vrucht omsluiten en vlee-
zig zijn, worden tot gelei gemaakt.
Euphorbiaceae. Ricinus communis, wonder-
of castorolic-plant, djarak, kaliki. —
Manihot
utilissima, oebi kajoe, katela djendral, katela
poöng, levert het cassave-meel; uit de wortels
wordt dit meel gemakkelijk bereid. Zie: OEBI
KAJOE.
Umbelliferae. Daitcus Carota var. sativn,
peen. Deze wordt in Indië even goed gekweekt
als in de gematigde luchtstreek. —ipium gra-
veolens, selderie, groeit uitmuntend; wordt bij
voorkeur gekweekt op land, waar zacht stroo-
mend water overheen spoelt. — Petroselinum
sativum, peterselie; Focniculum officinalc, fenkel;
Coriandrum sativum, koriander; allen worden in
Indië gekweekt.
Leguminosae. Vele zijn de planten uit
deze orde, welke hare plaats waardig zijn in den
—
Indischen tuin, om het nut, dat er van getrok-
ken wordt. Parkia speciosu, stinkboontjes, peté.
—
Pithecolobium bigeminum, djengkol, van denzelf-
den aard als de voorgaande. Abrus precuto-
rius, saga; bladeren en zaden worden als genees-
middel gebruikt. — Tnmnrindus indien, tamarinde,
—
Indigofera. 'Zie: INDIGO.
—
bespraken wij hiervoren bij de sierboomen.
Arachis hypogaea,
aardnoot, katjang tanah; deze plant, wordt in
groote hoeveelheden gecultiveerd; de zaden wor-
den rauw en geroosterd gegeten. In Oost-Java is
de plant een zeer gewild groen voeder voor de
—
paarden. Er zijn eenige variëteiten in cultuur. Zie:
KATJANG TJINA. Voandzcia subterranea,
katjang bogor, katjang manilla, wordt hier en daar
gekweekt om de zaden, die door de inlanders wor-
den gegeten; hare vruchten rijpen eveneens in den
grond. —Glycine Soja, sojaboon, katjang kadelé,
katjang djepoen; uit de zaden wordt de bekende
sojasaus bereid. — Pisum sativum, erwt; Fha-
seolus vulgaris, boon, katjang-boontjes: Vic'ta
Faba, groote, roomsche of tuinboon. Deze drie
geslachten worden in vele variëteiten op Java,
vooral in de bergstreken, gekweekt. Men kan
zich op de markten ruimschoots voorzien van
erwten, peulen, snijboonen, heereboonen, prin-
sesseboonen, groote boonen, bruine boonen, enz.
Van de andere gekweekte soorten noemen wij
nog: Phaseolus lunalus, katjang roeway; Phaseo-
 SIERPLANTEN EN TUINBOUW.
lus Mungo, katjang idjo; Vigna catjang, katjang
poetih; Lablab vulgaris, kara poetih; Cajanus
iiidicits, katjang goede; Cnunva/lia ensiformis,
kara merah; Psophocarpus tetragonolobus, ketjipper
of djaiit; Agati grand,[flora, toeri.
Convolvulaceae. Batatas cdulis, katela.
Variëteiten met roode en met witte wortels.
Solanaceae. Solanum tuberosurn, aardappel,
kentang. Deze wordt het meest gekweekt in West-
en Oost-Java. De aardappels worden in West-
Java gepoot tegen den regentijd, dat is October,
en .geoogst in de maanden April en Mei. In lagere
streken oogst men ze reeds in Maart en April.
Ook worden wel aardappelen gepoot op rijstvel-
den, waarvan de rijst al geoogst is, dus, in April,
Mei, en dan wordt daarvan na een viertal maan-
den geoogst. Eigenlijk kan men in de Preanger
Regentschappen het geheele jaar door aardappe-
len aanwijzen in verschillende stadiën van groei.
In het Malangsche, in Oost-Java, worden de aard-
appelen gepoot op droge en op bevloeibare gron-
den ; op de eersten geschiedt het poten bij het
invallen van de eerste regens, dus in October of
November; op de laatste in Mei of Juni. De
aardappel staat ongeveer vijf maanden op het
veld, alvorens geoogst te worden. In het Tenggcr-
gebergte in Oost-Java worden aardappels geteeld
tot op 2000 meters boven zee. — Solanum me-
longeua, terong, eierplant, aubergine. Deze vrucht
wordt in vele variëteiten gekweekt, die verschil-
len in grootte, vorm en kleur (wit tot blauw-
paars). Ze wordt bij de rijsttafel gebruikt, rauw,
gekookt of gebakken. — Solanum Lycopersicum,
—
tomaat. Deze groeit tierig in de tuinen en is
voor toespijs zeer gezocht. Cnpsicum-sooxien
leveren de bekende spaansche peper, lombok,
Cyphomundra bctacca, terong blanda, werd bij de
—
tjabé; een onmisbaar ingrediënt van de rijsttafel.
vruchtboomen genoemd. — Nicotiana-sooxien wor-
den behalve in 't groot, ook hier en daar door
inlanders gekweekt voor eigen gebruik.
Labiatae. Ociiuum basilicum, sclasih. De in-
landers gebruiken de zaden, welker buitenwand
in water zeer sterk opzwelt, als lekkernij.
Orthosiphon stamineus, koernis koetjing, remoek
— voet te willen komen; hij wordt thans als het
djoeng. — Pogostcmon Patchouly en andere soor-
ten leveren de dilem-bladeren, die een fijnriekeude
aetherische olie bevatten. — Satureja hortensis,
boonenkruid, wordt gekweekt om als toespijs te
dienen.
Rubiaceae. Morinda citrifolia, indische mee-
krap, tjangkoedoe. Zie: BENGKOEDOE.
caria Gambir, gambir. Zie: GAMBIR.
— Un-
Cucurbitaceae. Cucumis sativus, komkom-
mer en agurk; Cucumis Me/o, meloen; worden
veel gekweekt en gevraagd. De komkommers en
agurken heeten ketimon; ze groeien in de bergen
minstens even goed als in de gematigde lucht-
streek. Meloenen worden vooral op Madoera ge-
kweekt, terwijl de watermeloen, semangka, over
geheel Indië is verspreid. Onder de namen paparé,
krai, bloestroe, laboe (zie: LABOE) worden allerlei
planten gekweekt, welker vruchten óf versch ge-
geten worden óf een ingrediënt van de rijsttafel
uitmaken.
Compositae. Lacluca sativa, sla; in vele
variëteiten; Cichorium Endivia, andijvie; Cynara
Scolymus, artisjok; deze vooral in Oost-Java ge-
zocht: Scorzonera hispidu, schorzeneer; weinig
geteeld. J. C. C. W. van Nooten.
SIERVOGELS. Zie IIONIGVOGELS.
SILAJANG. 603
SIGARETUS HALIOTIDEUS. Zie GASTE-
ROPODEN.
SIGAWÉ. Jav. Zie HARÈNDONG.
SIGNATUUR. Het was tegen het einde der
middeleeuwen een algemeen heerschend geloof,
dat de geneeskrachtige planten aan teekenen te
herkennen waren, die met de ziekteverschijnselen
tot welker genezing zij geschikt waren, een zekere
overeenkomst hadden. Men noemde die teekenen
hare signatuur. Over voorbeelden van signatuur
in Insulindc zie P. J. Veth, De leer der signa-
tuur (Int. Arch. f. Ethnogr. VII, 1894, bl. 138
[van den overdr. bl. 50]); A. G. Vorderman, De
transmigratie- en signaturcnleer in de Jav. genees-
kunde (Veth's feestbundel, 1894, bl. 241).
SIGOEJET. Zie KEPODANG-SOENGOE.
SIGOENTOER. Onafhankelijk landschap in
Midden-Sumatra, met gelijknamige hoofdkampong,
gelegen aan de samenvloeiing van den Batang-
Hari en den Batang Pangean en behoorende tot
de zgn. Batang-Hari districten (zie aldaar). Onze
kennis van het landschap is zeer gering, het
weinige wat wij er van weten is te danken aan
de leden der Sum.-Expeditie, die echter door de
vijandige gezindheid der bevolking in 1876 ver-
hinderd werden die streek door te trekken; zoo-
mede aan de berichten van twee inlanders, die
in 1879 het land bezochten. De bevolking vindt
haar bestaan in den handel en een weinig land-
bouw. Daar grootste rijkdom bestaat in vee, waar-
van jaarlijks groote kudden naar het Gouv. gebied
worden uitgevoerd, veelal als ruilmiddel voor den
inkoop van lijnwaden, ijzer- en aardewerk. Ook
drijft de bevolking eenigen handel in stofgoud,
was en getah. Omtrent de vruchtbaarheid van den
bodem spreken de berichten elkaar tegen.
De bestuurder van Sigoentoer, Radja Toeankoe
Baginda Ratoe, die zoon grooten invloed op de
overige landschappen had, nooit de minste blij-
ken van toenadering heeft gegeven, doch inte-
gendeel het Gouv. steeds vijandig gezind bleef,
is omstreeks 1897 overleden. Zijn opvolger gaf
reeds in ißgg blijk met het Gouv. op goeden
voornaamste hoofd der Batang-Hari districten aan-
gemerkt, niettegenstaande hij slechts over een
macht van 200 slecht gewapende mannen moet
te beschikken hebben.
SIKADOEDOEK. Menangk. Zie HARÈN-
DONC.
SIKAPA. Mak. Zie GADOENC.
SIKAP-BALAM en SIKAP-BELALANG. Zie
ALAP-ALAP.
SIKAP-LANG. Zie ANGKAL-ANGKAL.
SIKATTAN. Zie OEWIS.
SI-KIKI. Zie RADIA-OEDANG.
SIKIT. Amb. Kei. Zie AREN.
SIKKO. Zie ALAP-ALAP.
SIKKO-ALANG. Eene Valk-soort, Accipi/cr
virgatus, van de Soenda-eilanden en het Indische
vasteland.
SIKKO-KOEMBANG. Zie ALAP.
SIKLAT. Zie DERO.
SIKLOHAT. Zie DUIF.
SIKOERAJO. Zie BRESSI.
SIKOH. Zie KEPODANG-SOENGOE.
SIKOH-BILALANG. Zie PANGANG-KAKO.
SILAJANG. Landschap, deel uitmakende van
het landschap Mapat Toenggoel, behoorende tot
de onderafd. Loeboe Sikaping, res. Padangsche
Bovenlanden. Zie LOEBOE SIKAPING EN RAU
604 SILAJANG. — SILINDOENG.
en J. B. Neumann, Reis naar de onafhankelijke
landschappen Mapat Toenggoel, enz. T. Bat. Gen.
XXIX.
SI LANTOM. Zie SI PIROK.
SI LAOET. Landschap in het regentschap
Indrapoera (zie aldaar); ook de rivier van Indra-
poera wordt gedeeltelijk aldus genoemd.
SILAT. Landschap op Borneo, in het Boven-
Kapoeasgebied, administratief tot de afd. Sintang
behoorend en hoofdzakelijk gevormd door het
stroomgebied van de Silat-rivier, zijtak van de
Kapoeas. Het heeft een oppervlakte van 32,1 O g- m.
en een Dajaksche en Maleische bevolking (in
ißg4) van 6608 personen, terwijl er tevens een
aantal Chineezen verblijf houden. De aan beide
oevers van de Silatmonding gelegen plaats Silat,
bestaande uit een 40tal armoedige huizen, dient
tot verblijf van den vorst. De voorn, middelen
van bestaan zijn: ladangbouw, inzamelen van
boschproducten en het wasscher, van goud, op
enkele plaatsen in de Silatrivier en in de bed-
dingen der kleine beken in geringe hoeveelheid
gevonden.
Het rijk wordt bestuurd door een vorst met
den titel Pangéran (volgens Reg. Alm. igo2
„Radja"), door een contract aan het Gouv. ver-
bonden.
litteratuur: J. J. K. Enthoven, Bijdragen tol
de Geogr. van Borneo's Wester-Afd. igo2, bl.
182 vlg.
SILAWANG. Staatje op het eiland Timor, be-
hoorende tot de onderafdeeling Beloe der afdee-
ling Timor van de gelijknamige residentie.
SILERIKA. Een kampong, gelegen aan de
Zuidkust van het Nederlandsch gebied op Nieuw
Guinea, dat geographisch tot Australië, staatkundig
tot Nederlandsch-lndië en administratief tot de
residentie Ternate en Onderhoorigheden behoort.
De kampong, die op 1400 25' 0.L., dus 35' west-
waarts van de Nedeilandsch-Britsche grens ligt,
werd op I Februari lßg2 bezocht door het stoom-
schip „Camphuijs" van de Kon. Paketvaart Maat-
schappij, aan boord waarvan zich de posthouder
van I'atani of de afdeeling Zuid- en Oost-llalma-
heira (waaronder toen het Nederlandsch gedeelte
van Nieuw Guinea sorteerde) bevond, die de op-
dracht had, aldaar aan wal te gaan, teneinde door
het uitreiken van een wapenbord en eene Neder-
landsche vlag aanraking met de bevolking te ver-
krijgen. Het geluk diende den posthouder, dat hij
op weg naar de kampong den Britschen zendeling
Montague (vgl. Koloniaal Verslag lßg2 en Tijdschr.
Aardr. Gen. XVIII, 1901, g56) ontmoette, die met
den in deze streek thuisbehoorenden stam der Toe-
géri (Zie PAPOEA'S, Dl. 111, pag. 210) in aanra-
king was geweest. Aan den invloed van dien zen-
deling was het te danken, dat de Nederlandsche
ambtenaar behoorlijk door de bevolking ontvangen
werd, die tijdens zijn bezoek hare wapens (pijl,
boog en steenen knods) had afgelegd. Nadat die
zendeling de reden der komst van den posthouder
aan de bevolking duidelijk had gemaakt, reikte deze
het wapenbord en de vlag uit en beloofden de
Toegéri deze te hijschen telkens wanneer er een
schip in 't gezicht kwam, waarop de posthouder
eenige kleine geschenken uitdeelde en, na eene
wandeling door de kampong, met den zendeling
Montague naar het stoomschip „Camphuijs" terug-
keerde. Dit overigens weinig beduidende feit, een
gevolg van de langs diplomatieken weg ingekomen
klachten van den Gouverneur van Britsen Nieuw
Guinea over de strooptochten, die gedurende zeke-
ren tijd des jaars door de Toegéri naar laatstgenoemd
gebied en ook naar de naburige Queensland-eilanden
ondernomen werden, behoort tot het voorspel der
wederbezetting van Nederlandsch Nieuw-Guinea.
Van 1828—1836 bepaalde zich onze nederzetting tot
Merkus-oord en het daarop gebouwde fort Du Bus,
die wegens groote ongezondheid moesten verlaten
worden. In het najaar van iBgB werd Nederland,
waarlijk niet uit imperialistische aanvechtingen,
maar tengevolge van politieke overwegingen, uit
de nabuurschap van andere Europeesche bezit-
tingen geboren, gedwongen andermaal tot eene
nederzetting tusschen de kannibalen van Nieuw
Guinea over te gaan. Deze lieten reeds in de eerste
helft van igoo van zich hooren, toen enkele per-
sonen der equipage van het stoomschip „Generaal
Pel" der Kon. Paketvaart Maatschappij, die op
eene roekelooze wijze naar den wal waren ge-
gaan, tusschen Boeterika en Joeberika vermoord
werden. Onze vestiging op Nieuw Guinea bestaat
uit twee nederzettingen: de afdeeling Noord Nieuw
Guinea of Manokwari en de afdeeling West en
Zuid Nieuw Guinea of Fak-fak, elk met 2 ambte-
naren van het Binnenlandsch Bestuur. Laatstge-
noemde afdeeling zal in 1902 tot eene zelfstandige
assistent-residentie worden bestemd.
SILINDIT of SILINDITOEN. Zie SELINDI.
SILINDOENG. Onderafd. van de afd. Toba
en Silindoeng, res. Tapanoeli. Hare grenzen zijn
t. N. de onderafd. Toba, t. O. de hoogvlakte van
Oeloe Bila en de onderafd. Sipirok, t. Z. de onder-
afd. Batang Toroe en Siboga, t. W. de onafhan-
kelijke Bataksche landschappen Nai Pospos en
Saih ni Hoeta. Zij bestaat uit de in 1879 en latei-
onder geregeld bestuur gebrachte landschappen
Silindoeng, Si Gompoelon, Pangaloiin, Djandji
Angkola, Si Gotom, Pangariboean, Si Pahoetar,
Koerlang, Mamora na bolak en Koeta Tinggi.
Bergland bij uitnemendheid met hooge bergen,
ware hooglanden en vlakten, ruwe bergketens,
waartusschen schoone valleien. Onder de hooge
bergen mogen genoemd worden: Dolok Saoet,
Dolok Martimbang, Dolok Tarindak, Dolok Paoeng,
Dolok Octoes en Dolok Imoen. De uitloopers van
de D. Martimbang en die van den D. Tarindak,
waartusschen de Ack Si Geaoen zich een door-
braak gevormd heeft, deelen de onderafd. als het
ware in 2 gelijke deelen, wordende het noordelijk
deel hoofdzakelijk ingenomen door de schoone
bebouwde vallei van Silindoeng, het zuidelijk deel
door de niet minder schoone, echter minder be-
bouwde valleien van Si Gompoelon en Pangaloiin.
Eerstgenoemde vallei is gemiddeld 900 met.
hoog, en moet in nog niet lang vervlogen tijd
een meer geweest zijn, zooals nog blijken kan.
In 1865 bestond, blijkens een kaart van het zen-
delinggenootschap te Bannen, aan de oostzijde
nog een meer, dat sedert verzand is. Nu stroomt
er door hare geheele lengte de tamelijk breede
rivier Si Geaoen, een der hoofdbronnen van de
Batang Toroe, die hare uitwatering heeft in den
Indischen Oceaan, bezuiden Siboga. Een andere
rivier, die slechts door een deel van de vallei
stroomt is de Si Toemandi, die zich met de voren-
genoemde rivier vereenigt.
De vallei, die eene lengte van 6 kilometer, bij
eene breedte van gem. 2 kilometer heeft, is één
groot rijstveld, afgebroken door vele kleine neder-
zettingen, omgeven van bamboeboschjes. Zij wordt
overigens begrensd door bijna geheel van bosch-
 SILINDOENG.
groei ontbloote bergwanden, wellicht ten gevolge
van roofbouw in den tijd toen de vallei nog een
meer was. Langs deze berghellingen worden sol-
fatarcn, warme en minerale bronnen aangetroffen,
zooals overal elders in de onderafd. Zij vormen
een breede lijn, getrokken van den Dolok Poesoek
boehi, aan de westzijde van het Tobamccr, naai-
den Si Boewal-bocwali, het wester-grensgebergte
van Si Pirok. Het water van de minerale bronnen
wordt gedronken, terwijl van de wanne bronnen
gebruik wordt gemaakt tegen huid- en gewrichts-
aandoeningen.
De hoofdplaats der afd., met name Taroetoeng,
ligt ongeveer in het midden van de vallei, ge-
bouwd op een ± 50 met. hooge berghelling be-
westen de vallei liet klimaat is een bergklimaat
soms zeer koel, met groote afwisseling van tem-
peratuur, soms zeer ruw.
De bevolking is van zuiver Bataksche afkomst,
zonder vermenging met andere volksstammen. Zij
belijdt voor het grootste deel (-_ 28000 personen)
het Christendom, voor een ander deel is zij nog
niet afvallig geworden van haar oorspronkclijken
godendienst. Mohammedanen zijn slechts weinigen,
(-t- 200 personen). Men vindt deze slechts in de
valleien van Silindoeng en van Djandji Angkola.
De onderafd. Silindoeng heeft eene bevolking
van ± 45000 personen, die ruim 500 kampongs
bewonen. In den landbouw en de veeteelt vindt
zij ruime bronnen van inkomsten. Hoofdzakelijk
worden geteeld: rijst, djagoeng, gadoeng of oebi,
in geringer hoeveelheid groenten en aardappelen,
en er wordt nu veel werk gemaakt van de koffie-
en bcnzoëcultuur. De nijverheid is van weinig
beteekenis en bestaat uit weinig meer dan de
fabrikatic van bruin-zwarte suiker van de arèn-
palm en het maken van matwerk. Het weven van
klecdcn geschiedt meerendeels voor eigen gebruik.
Het grondgebied is verdeeld in stam- ofmarga-
gebieden. Zoo wordt de vallei van Silindoeng in-
genomen door de twee hoofdmarga's Kasiboean
en Nai Pospos, wier gebieden om staatkundige
redenen gescheiden zijn door een onzijdige strook
gronds, Waloe Ompoe geheeten, waarop een aan-
tal kampongs is gebouwd, staande onder 8 radja's
(grootraden). Deze treden op als bemiddelaars bij
mogelijke geschillen tusschen de beide hoofdstam-
men. Kasiboean is onderverdeeld in de marga's
Koeta Toroean, Koeta Galoeng, Koeta Barat en
Panggabean; Nai Pospos in de marga's Koeta
Ocroek, Manoengkalit, Tocmeang en Naga Bariang.
In Si Gompoelon en Pangaloan en Djandji Ang-
kola zijn de toestanden eenigszins anders en loopen
verschillende marga's daar dooreen; in Si Gotom
heeft men de marga Lottoeng; in Si Pahoetar en
Pangariboean heerschen de marga's Lottoengen
Pohan; in Koerlang woont voornl. de marga Hasi-
boean en in later onderworpen streken Koeta
Tinggi en Mamora na Bolak de marga Nai Pospos.
Het bestuur (inlandsch) berust in handen van
door het Gouvernement aangestelde djaihoetans,
hoofden van een aantal kampongs, die te zamen
cene foederatie (hoendoelan) vormen. Zij genieten
geene vaste bezoldiging en leven van hunne in-
komsten van den landbouw en de veeteelt, som-
mige ook door den handel. Buitendien genieten
zij een aandeel in de boeten en gerechtskosten,
door hen in zaken opgelegd. De bevolking toch
is gelaten in het bezit van hare eigen rechtsbe-
deeling onder de leiding en het toezicht van de
besturende ambtenaren. De rechtspraak wordt uit-
— SIMPANG. 605
geoefend door verschillende rapats, in welke de
djaihoetans zitting hebben, onder het presidium
van den assistent-resident der afdeeling.
De handel beperkt zich tot een binnenlandschen
handel; die naar buiten (naar zee) is zeer gering,
naar de Tobalanden van meer beteekenis. Sedert
de veeziekte herhaaldelijk in deze streken optrad.
is de veestapel, voornamelijk karbouwen, zeer ver-
minderd en worden daarom vele karbouwen van
Angkola en Padang Lawas ingevoerd. Daarente-
gen worden jonge hengsten van paarden naar die
streken en naar Siboga uitgevoerd.
SILIQUARIA MURICATA. Zie GASTERO-
PODEN.
SILK-COTTON. Engelsche naam van Calo-
tropis, zie BADOERI (I, 78.) Beschrijving en af-
beelding dezer plant komt voor in Ind. Merc.
1897, 3°7-
SILLAGO. PISCES, ACANTHOPTERVCII,
Trachi/iidae, Trachi/iina. 'Zie KEKATJANI IAN
(IKAN).
SILOBA. Mal. Tim. zie BAWANG.
SILOEKAH. Zie: LIMPOK (IKAN).
SILOENGKANG. Zie KOTA 11, 297.
SILURUS. PISCES, PHYSOSTOMI, Si/uridac,
Siluriiin. 'Zie LIMPOK (IKAN).
SI-MALOER (SIMEULOE) of POELAU
BABI. Een eiland in den Indischen Oceaan, dat
ten Westen van Sumatra's Westkust gelegen, bij
Indisch Staatsblad van 1880 N» 149 werd ver-
klaard te behooren tot het gebied van het gou-
vernement Atjeh en Onderhoorigheden. Het is ver-
deeld in 5 districten: Simeuloe, Tapaq, Lakoön,
Salang en Sigodei (Regeeringsalmanak van Ned.-
Indië, 1900). Geographische en ethnographische
bijzonderheden van dit eiland zijn te vinden in
een opstel van K. F. H. van Langen in hel Tijd-
schrift van het Aardrijkskundig Genootschap, 1876,
3e afdeeling.
SI MANGOEMBAN. Zie SI PIROK.
SIMAOENG. Zie PANGEI.
SIMAR BANTAJAN.
Dryobalauops aromaticu Gacrtn., fam. Diptero-
carpaccae. Hooge boom van Sumatra en Borneo,
die de Borneo-kamfer levert. Behalve kamfer levert
hij ook een zeer goed hout, dat voor huisbouw
en meubelen geschikt is en vooral ook ter ver-
vaardiging van kisten, de bekende kamferhouten
kisten en koffers, gebezigd wordt. Door het vellen
ter winning der kamfer is hij echter van vele
plaatsen reeds geheel verdwenen. Niet alle boomen
leveren kamfer en hoe minder zij daarvan bevatten
(in holten van den stam), des te beter is de qua-
liteit van het hout. Het is zwaar, fijn, duurzaam.
=
S. g- 0,770. Zie verder kij KAPOER BAROS.
SIMBEL. 801. Mong. zie SADANG.
SIMIA. MAMMALIA, SIMIAE, Simiadae. 'Zie
AAP en ORANG-OETAN.
SIMO. District van het tot Soesoehoenans ge-
bied behoorend regentschap Bojolali, afd. van dien
naam, res. Soerakarta.
SIMOENG. Zie ANDTING-AYER.
SIMPANG (SEMPANG). Landschap op Bor-
neo's Westkust, administratief behoorende tol de
afd. Soekadana. De oppervlakte bedraagt ± 15maal
die van het landschap Soekadana (nauwkeurige
gegevens ontbreken), terwijl de bevolking wordt
geschat op ongeveer 10.000 personen, voor de
helft bestaande uit Maleiers (hieronder gerekend
eenige Boegmeezen, verblijf houdende ter West-
kust, en meer speciaal te Socngai Boewaja en de
606 SIMPANG.
— SIMPANG OLIM.

zgn. „Orang Boekit" of bergbewoners), voor de liggende moeras geheel met woud is bedekt. Boven
wederhelft uit Dajaks en een gering aantal Chi- de eerste groote linker zijrivier van de Simpang
neezen. Het landschap grenst ten W. aan Koeboe, Kanan, de Simpang Lempeltjik doortrekken lage
ten N. aan Meliau en Sekadau, ten O. en ten Z. heuvelreeksen het moerassige bosch; buiten ver-
aan Matan en Soekadana en overigens aan de band met het hooge land van Pak-Pak en Daïri
Chin. zee. Tot het landschap behooren de langs verheffen zij zich geïsoleerd uit de vlakte en be-
de kust gelegen eilanden (Reg. Alm. 1902) Koem- reiken op enkele plaatsen den oever der rivier. In
bang, Melang Mera, Nanas, Antoe en Masa tiga. Simpang Kanan is de G. Radja Lello, _. 300 voet,
Het westelijke gedeelte is nagenoeg overal vlak, o], den rechter oever bij de kampong Penjahitan
de oostelijke helft bergachtig; de hoogste toppen het hoogste punt. Hooger op vertoonen zich meer-
zijn de G. Paloeng (1110 M.), op de grens met dere heuvelreeksen langs beide oevers van de rivier
Soekadana en noordoostelijk daarvan de G. Batoe en hare zijtakken. De langs de rivieren gelegen
Dajeuh) (958 M.). In het noorden ontstaan op kampongs en ladangs zijn door voetpaden ver-
het gebergte 2 groote, hoewel slecht bevaarbare, bonden. Ook voert een moeilijk begaanbaar voet-
rivieren met verschillende zijtakken, beide niet pad van Sinoendang naar Seragian aan de kust,
een ongeveer zuid-westwaartschen loop zich in zee dat in 7 dagmarschen te bereiken is door het
ontlastende; nl. de S. Semandang, na de vereeni- moeraswoud, waarin talrijke kudden olifanten leven.
ging met de Simpang (zuidelijk van de gelijkna- Uit de Simpang Kiri-landen leiden voetpaden van
mige kampong) onder dien naam doorstroomende Binango en Dah over Limoen Kajoe en Batoe
en de S. Koewalan, op de grens met Koeboe ïinrba naar Boeloe Sama en van Pasir Belok over
S. Lida geheeten. Kampongs van noemenswaardig Poelau Paja naar Troemoen en Selikat en een
belang worden in het landschap niet gevonden; noordelijker naar Bakoengan.
alleen noemen we Simpang (gelegen aan de samen- De bevolking is weinig welvarend, leeft van
vloeiing van S. Simpang en Matai), verblijfplaats handel, landbouw en vischvangst; rijst is onvol-
van den Panembahan, met een geringe bevolking. doende voor de consumptie en wordt van Sing-
Voor voortbrengselen van den bodem, middelen kel en van Troemoen ingevoerd. Opiumgebruik
van bestaan etc. der bevolking zie het artikel is algemeen; de smokkelhandel in opium bloeit
BORNEO en H. von Dewall: Matan, Simpang levendig. Reeds in 1889 werd door den toenma-
enz. Tijdschr. Bat. Gen. Dl. 11 (1862) zoomede ligen resident van Tapanoeli een voorstel gedaan
J. P. J. Bartli: Overzicht der afd. Soekadana, Verh. om te Singkel opiumregie in te voeren en Troe-
Bat. Gen. Dl. 50 (1897). moen niet meer in het pachtgebied op te nemen,
De geschiedenis van het rijk houdt ten nauwste om zoodoende beter dan thans den opiumsmok-
verband met die van Soekadana en wordt daar- kelhandel te weren en daarmede de voornaamste
mede behandeld. oorzaak weg te nemen van den voortdurenden
SIMPANG ANAS. Een der onderhoorigheden onrustigen toestand in de bovenlanden, oorzaak
van Perlak (zie PERLAK, Dl. 111, pag. 256), tevens van de geringe welvaart.
voorheen een brandpunt van allerlei ongerechtig- De bevolking van Pak-Pak, Daïri en den boven-
heden en eene verzamelplaats van onrustige ele- loop van de Simpang Kiri is Bataks en verschilt
menten ter Oostkust van Atjeh. in uiterlijk, taal en gebruiken vrij aanmerkelijk
SIMPANG KANAN, -- KIRI. Zoo heeten de van de oostwaarts wonende Toba-Bataks. In Sim-
twee rivieren die na hunne vereeniging, even be- pang Selampai, Sinoendang en de oostelijk van
neden de kampong Si Piëng a/d. Simpang Kanan, Boeloe Sama en Troemoen gelegen landschappen
de Singkel-rivier vormen, de grootste van Sumatra's der Simpang Kiri is de bevolking zeer met Atjehers
Westkust. De diepte der rivier na de vereeniging vermengd en belijdt zij den Islam.
bedraagt 10 voet tot 4 vadem. In de Simpang Litteratuur: 11. von Rosenberg, Een woord ter
Kanan heeft men tot Tandjoeng Amas diepten toelichting der kaart van de afd. Singkel en onder-
van 6 tot 12 vadem en bedraagt de breedte 100 hoorigheden, Bijdr. Kon. Inst. 4 1 volgr. deel VI,
tot 150 M.; in de Simpang Kiri, waarvan de
oevers 3 tot 10 voet hoog zijn in het beneden-
-'
1882 en dezelfde, Geografische en Ethn. beschrij-
ving van het district Singkel enz., Tijds. Bat. Gen.
gedeelte, loopt de diepte tot Sama doewa uiteen 111, 1855.
van 5 tot 3 vadem. Evenals de rivieren worden SIMPANG OLIM. Gelegen op de Oostkust
ook de landschappen, die zij doorstroomen Sim- van Sumatra, heeft dit tot de Onderhoorigheden
pang Kanan en Simpang Kiri genoemd, althans van Atjeh behoorende staatje een min of meer
het zuidelijk gedeelte. Hooger op langs de Sim- driehoekigen vorm. De kustlijn vormt de basis,
pang Kanan (in werkelijkheid de linker tak) lig- terwijl de opstaande zijden ongeveer den loop
gen de landschappen Simpang Sinoendang en volgen van de Djamboe Ajer- en Arakoendoer-
Simpang Selampai of Soelambi, terwijl ten oosten rivieren. De Djamboe-Ajer vormt de westelijke
van het laatste en ten noorden van het eerste grens, de Arakoendoer de oostelijke; de zuidelijke
Pak-Pak gelegen is en ten zuiden en oosten van grens is nog niet met voldoende zekerheid te be-
Sinoendang: Dairi. landstreken, uitsluitend door palen, liet land is rijk aan rivieren van vrij aanzien-
Bataks bewoond. Langs de Simpang Kiri vindt lijke breedte. Tusschen beide genoemde rivieren
men de landschappen Kota Baharoe, Toealang en heeft men de Simpang Olimrivier. Eene nevenrivier
Pasir Belok, die westwaarts aan de bovenlanden van deze is de Soengei Roesa, niet te verwarren met
van Boeloe Sama en Troemoen grenzen, voorts de Koewala Roesa, die als een arm van de Djamboe
Batoe-Batoe en noordelijk van Pasir Belok andere Ajer is te beschouwen. Laatstgenoemde rivier stort
in de Alaslanden, die nog geheel onbekend zijn. zich door meerdere mondingen in zee. De Koewala
Eerst hooger op langs de rivieren die zeer hooge Belas kan als eene daarvan worden beschouwd.
oevers hebben, valt rijzing in den bodem waar De Atjehsche nederzetting in Simpang Olim is
te nemen; het lager gedeelte is alluviaal moeras nog van zeer jongen datum. Omtrent het bevolkings-
met slechts weinige droge plekken met kreupel- cijfer is weinig bekend. Het aantal weerbare mannen
bosch en enkele grasvlakten, terwijl het achter- werd in 1893 op 2000 geschat. Omtrent bestuur,
 SIMPANG OLIM.
rechtspraak, inkomsten, enz. gelden dezelfde be-
ginselen, bij Pasei genoemd. Volgens sommigen
zou Simpang Olim door nederzettingen uit de
Pasei-streek bevolkt zijn. De bevolking heeft zich
echter veel vermengd met Groot-Atjehers en Pedi-
reezen.
Ook dit land is het tooneel van onrust en be-
roering geweest. Kort na de stichting van dit
staatje in hel midden der negentiende eeuw door
een hoofd uit de sagi der XXVI moekim's in Groot-
Atjeh ontstond reeds tusschen hem en Pasei en
Edi cene vijandige verhouding, later gevolgd door
een conflict met Merbau, welks hoofd in iß6g
daaruit verdreven werd. In 1876 mengde zich ons
bestuur in den oorlog tusschen Kerti en Simpang
Olim met het gevolg, dat in 1877 de rust in Simpang
Olim en Tandjong Semantoh en Merbau was her-
steld. Deze duurde echter niet lang. In hetzelfde
jaar moesten onze troepen wederom in Simpang
Olim handelend optreden, tengevolge waarvan tot
April 1878 aldaar en tot Januari lß7g in Tan-
djong Semantoh eene militaire bezetting bleef. In
1881 en 1882 ontstonden oprocrige bewegingen
tegen het hoofd van Simpang Olim, die met be-
hulp van ons bestuur werden bedwongen. In 1889
nam de bevolking deel aan de onlusten in Edi,
waarvoor zij tot straf eene oorlogsschatting moest
betalen. In 1892 vertoonde zich de partijganger
Nja Makam met eene bende van 300 man in
Simpang Olim en vonden zij bij de bevolking
een gastvrij onthaal, waarvan een gedeelte dien
onruststoker naar Edi volgde. Ook jaren daarna
bleef de gezindheid ten aanzien van ons bestuur
ongunstig.
De bodem is vlak en staat in den regentijd voor
een groot gedeelte onder water. Het zuidwestelijk
deel des lands is het meest bebouwde gedeelte.
Daar is de grond over het algemeen vruchtbaar
en teelt men voornamelijk rijst, peper en pinang.
Uitgestrekte kampong's worden er nagenoeg niet
aangetroffen. Het grootste deel der bevolking woont
verspreid in de peperaanplantingen en verder op
de marktplaatsen (gedci's). De voornaamste vesti-
gingen vindt men stroomopwaarts van de Simpang
Olimrivier te Bantajang Baroe en Simpang Olim en
aan de Arakoendoer te Tepin Koeleh, Tepin Gadjah,
Tepin Pandan, Tepin Bras (tepin = teping, tebing
en tapian), Blang Ni, Arakoendoer en Groeng
Groeng, vanwaar wegen naar Simpang Olim, Tan-
djong Semantoh en Djolok Tjoet leiden.
SIMPEL Zie AAP en BOEDENG.
SIMPING. Zie TAPE-TAPE.
SIMPOEH. Mal. zie SEMPOI'.K.
SIMPOER. Mal. zie SEMPOI'.K.
SIMSIM. Zie KAHOHO en MANOEK.
SINAMAR (SINAMOE). Rivier op Sumatra.
Zie KWANTAN.
SINAOE. Mak. en Boeg. zie BAJAM.
SINDANGKASIH. District van de contróle-afd.
Poerwakarta, regentschap en res. Krawang; met
eene oppervlakte van 26.714,2 hectaren. Het district
telt 36 desa's.
SINDANGLAJA. Bekend herstellingsoord op
de oostelijke helling van den Gedeh in de Prean-
ger Regentschappen. Het ligt 1084 meter boven
de oppervlakte der zee en heeft een aangenaam,
maar zeer vochtig klimaat. Evenals in geheel
West-Java is de regentijd, die van November tot
April duurt, de warmste. De thermometer wijst
een temperatuur aan, varieerende tusschen lo° en
2.\ C; 's nachts is het er dikwijls zeer koud;
— SINDORO. 607
somtijds moeten zelfs enkele kamers van het éta-
blissement door een kachel worden verwarmd. De
gemiddelde hoeveelheid regen is grooter dan te
Buitenzorg en bedraagt 4230 m.M.
Dicht bij het etablissement is eene bron met
warm water van ongeveer 43 C, dat een gering
0
gehalte aan zout bezit. Deze bron heet Tjipanas
en ligt dicht bij het buitenverblijf van dien naam
van den Gouverneur-Generaal. Sindanglaja is per
voertuig of te paard te bereiken uit het zuiden
van Tjandjoer, uit het noorden van Buitenzorg,
langs den grooten postweg, die over den Mega-
mendoeng loopt. Het ligt in een der fraaiste
streken van de Preanger; het etablissement bezit
goede gebouwen en zeer mooie tuinen. Dr. Pioen,,
die de gave bezat geschikte plaatsen voor gezond-
heidsoorden uit te zoeken, stichtte ook dit her-
stellingsoord tusschen 1850 en 60. Er werden
ambtenaren en militairen in grooten getale met
goed gevolg tot herstel hunner gezondheid heen
gezonden. Nog worden er in drie klassen ambte-
naren verpleegd; maar zieke militairen zijn allen
te Tjimahi vereenigd. Sindanglaja is een zeer ge-
schikt verblijf voor lijders aan malaria, beri-beri,
bloedarmoede, longtering, overprikkeling van het
zenuwstelsel en leverziekten. Voor buiklijders is
het nadeelig, zooals bijna de geheele Preanger,
daar gezonden en lijders aan andere ziekten er
licht diarrhec krijgen. C. L. V. D. B.
SINDANGLAOET. District van de gelijkna-
mige contróle-afd., regentschap, afd. en res. Cheri-
bon; met eene oppervlakte van 16.447,44hectaren.
Het district telt 57 desa's.
SINDANGSTREKEN. Onderafd. der afd. Te-
bing Tinggi, res. Palembang met de hoofdpl.
Padang Oelak Tanding, standplaats van den con-
troleur. Het landschap strekt zich uit over de
oostelijke hellingen van het gebergte waarin de
Redjang-valleiën zijn gelegen, tot aan de onderafd.
Moesi oeloe, waarmede het tot 1876 één geheel
vormde; overigens wordt Sindang door de andere
onderafd. van Tebing Tinggi geheel ingesloten.
De hoofdplaats, gelegen aan de Ajer Klingi, is
met andere belangrijke plaatsen door zeer goede
wegen verbonden. Een groot aantal doesoen's is
eveneens aan die wegen gelegen. In deze onder-
afd. op de B. Oeloe Moesi of G. Tjoendoeng
ontspringt de belangrijke Moesi, zoomede diens
groote zijrivieren de Klingi en Lakitan, en de
Megan, een zijtak van laatstgenoemde.
SINDOER (SINDOR) of' SAMPARANTOE,
SllM.; Sindora Sumatrana Mig., fam. Leguminosae,
onderfam. Caesa/pinieae. Boom van Sumatra en
Borneo. De platte ronde gestekelde vrucht heet op
Java in den drogerijenhandel Seperantoe. Verg.
het artikel SINDOR-OLIE.
SINDORA. Zie SINDOER.
SINDORO (SENDORO). Vulkaan op Java, op
de grens van de Kedoe en de Bagelen, 3145 M.
hoog, een vooral aan de oostzijde zeer regelmatige
kegel. Aan de westzijde wordt de regelmaat eenigs-
zins verbroken, vooral door den boogvormigen
rug Og. Kembang, wellicht een deel van een
ouden kraterrand; maar de hoogste top daarvan,
± 2350 M., steekt aan hare oostzijde slechts 100 M.
boven de vulkaanhelling uit. Koorders, de eenige
die de Kembang heeft beschreven, wijst op het
verschil in samenstelling der bovenlaag met die
van den Sindoro: bij den eersten zeer dikke lagen
van een vruchtbare, kleirijke, roodbruine leem-
aarde zonder stecnblokken of steengruis, bij den
608 SINDORO. — SINGEN-KOELON.
laatsten, althans op de hoogere hellingen tot op
groote diepte dorre onvruchtbare gruis- en zand-
lagen met steenblokken: aldus sterke verweering
bij den eersten, tengevolge van langdurige wer-
keloosheid; onverweerdheid en onvruchtbaarheid
op den Sindoro-top, door vrij recente werkzaam-
heid. De Kembang draagt dan ook een gordel
van fraai dicht oerwoud, waarin stammen van
2—3 M. dikte voorkomen. De Sindoro daaren-
tegen was vroeger, behalve wat ijl en laag bosch
nabij den top, voor het grootste deel met alang-
alang begroeid, althans aan de drogere oostzijde.
Maar ook in de lagere, wèl uit verweerde lagen
bestaande deelen van den Sindoro miste men de
bosschen en evenzoo is zijn bijna geheel met
kleilagen bedekte nabuur Soembing nagenoeg ge-
heel zonder woud, en daarom gaat Koorders met
Junghuhn mede, waar hij de verklaring daarvan
zoekt in ontwouding; maar minder door kappen
dan door verbranden, zoo door ontginners als
door onvoorzichtige of wel kwaadwillige karbou-
wenhoeders.
Vooral sedert 1878 is het Boschwezen met ge-
regelde reboisatic van den Sindoro bezig geweest,
door aan de benedengrens van het Staatsdomein ,
waartoe alle bergtoppen boven 5500' (1800 M.)
behooren, een boschgordel te planten —
Myrica Javanica en Schima Noronhae (Poespa) —,
vooral
waarin en waarboven alle ontginning verboden
werd; het bosch breidt zich snel spontaan naar
boven uit en bedekt thans nagenoeg reeds den
geheelen berg, ondanks de geweldige branden in
den oostmoeson van 1891, die een heirleger in-
landers niet kon blusschen en waardoor de Kedoe-
zijde bijna geheel zwartgebrand werd, maar het
vuur aan den Bagelen-kant grootendeels door de
jonge bosschen werd gestuit. De watermassa der
bronnen is door de reboisatie sterk toegenomen.
Beneden den plantgordel strekken zich de dor-
pen en tcgalvelden (tabak, djagoeng, kool en uien)
uit; lager, op ± 1000 M. beginnen de sawahs.
Op den Kiedoeng-pas, het vlakke zadel tusschen
Soembing en Sindoro (1405 M.), waarover een
goede rijweg van Parahan naar Wonosobo voert,
met allerfraaiste uitzichten, bevindt zich een thee-
onderneming, benevens een pasangrahan van het
boschwezen, vulgo boschkeet, een zeer juisten
bijnaam. Het gezicht van den pas op de beide
vulkaanreuzen Soembing en Sindoro is zeer indruk-
wekkend.
De krater van den Kembang, alleen door Koor-
ders bekend, vond hij als een droge put van
± 200 M. middellijn en 50 M. diepte, met bijna
cirkelvormigen rand, voldoende breed om er ge-
makkelijk op te loopen. De bodem is bedekt met
dikke lagen veenmos (Sphagnnm), kort gras en
Plantago.
De Sindoro heeft een van alle Indische vulka-
nen afwijkenden topvorm: een bijna geheel hori-
zontaal vlak zonder rand, _: 400 M. in door-
snede, met enkele kleine kraterputten erin, waarvan
Oudemans (1887) en Koorders (1891) den vorm
gewijzigd vonden sedert Junghuhn's laatste bezoek
(1840). Uitbarstingen zijn bekend uit 1806, 1818
(gering) en 1882. Dat de laatste niet uit den
hoofdkrater, maar uit den Kembang plaats had,
zooals Verbeek meent, moet na Koorders' be-
schrijving van den laatsten betwijfeld worden;
dat toen althans werking op den hoofdtop be-
merkbaar was, blijkt uit 't getuigenis van een
inlander bij Koorders. Volgens Oudemans waren
niet alleen de topkraters in functie, maar ont-
stond bovendien op de N.W. helling op ± 7000'
hoogte een nieuwe krater, waaromtrent nog niets
naders bekend is. Van dezen krater, en van een
op de N.O. helling (?), wordt ook gesproken in
Nat. Tijdschr. v. N.-L, 1884. Ravijnvorming heeft
op de hoogere deelen van den top niet plaats
gehad.
Vgl. Koorders in Tijdschr. v. Nijv. en Landb.
in N.-L, LI (1895), bl. 241 v. (vooral 281 v.);
Oudemans in Tijdschr. B. B. 111 (1889), bl. 369;
Verbeek en Fennema, Geol. Beschr. v. Java en
Madoera, bl. 294, 384; Nat. Tijdschr. v. N.-L,
XI.III (1884), bl. 144; Junghuhn, Java, 11, bl. 275.
SINDOR-OLIE. Deze olie komt niet, gelijk
gewoonlijk vermeld wordt, van de hieivoren ge-
noemde Sindora, doch van Dipterocarpus mar-
giuutus Korth., fam. Dipterocurpaceae. Het is
eene soort van gurjun-balsem (zie I, 619), die bij
insnijding van den stam naar buiten vloeit. Deze
soort van sindor- of sinambor-boom is algemeen
in de Z.O.aid. van Borneo; hij schijnt alleen in
ziekelijken toestand, aan het begin van het af-
stervensproces, olie te leveren, welke tegen huid-
ziekten wordt gebezigd, tot het aanmaken van
verf, enz. Zij wordt verkregen door een diep gat
in den stam te boren; de productie bedraagt van
2 tot 3 liters per boom; ook de vrucht bevat olie
(Nat. Tijds. v. N.-I. XXIX, 1867. bl. 382).
SINEE. District van de contróle-afd. Ngrambee,
regentschap en afn. Ngawi, res. Madioen; met
eene oppervlakte van 23.192,14 hectaren. Het
district telt 52 desa's.
SINGAH DEPAH.
Bmguutiu tomeutosa R. Br., fam. Aristolochieae.
Halfheester van Java, die van boven eenige wei-
nige bladeren, van onderen eenige kleine blocm-
aren draagt. Inlandsch geneesmiddel.
SINGALOET-KOLENVELD. Zie STEEN-
KOLEN.
SINGA MARADJA. Priestervorst. Zie BATAKS
(I, 131)-
SINGAMERTA. District van de contróle-afd.,
het regentschap en de afd. Bandjarnegara, res. Ba-
njoemas; met eene oppervlakte van 25.338,45 hect-
aren. Het district telt 97 desa's.
SINGAPARNA. District van de contróle-afd.
en afd. Tasikmalaja, regentschap Soemedang, res.
Preanger-Regentschappen; met eene oppervlakte
van 27.044,48 hectaren. Het district telt 65 desa's.
SINGAPOOA. Naam bij de inboorlingen van
Sumatra voor het Spookdiertj e, Tarsius; op
Celebes heet het Tanda- ban a.
SINGARADJA. Hoofdplaats van de res. Bali
en Lombok, met standpl. van den resident, en van
de afd. Boeleleng, met id. van den controleur.
Volgens den Reg.-Alm. van 1902 zou het aantal
inwoners 8450 bedragen, nl. 58 Europ., 7230
Inl., 907 Chin., 218 Arab. en 37 andere Vr. O.;
waarschijnlijk is hiermede bedoeld de bevolking
der geheele desa Boeleleng (zie aldaar), waarvan
Singaradja eigenlijk een deel uitmaakt.
SINGARINGAN.(IKAN)ZieLIMPOK(IK.\N).
SINGEN-KIDOEL. District van de contróle-
afd. Goeboeg, regentschap, afd. en res. Semarang;
met eene oppervlakte van 27.445,19 hectaren. Het
district telt 85 desa's, alle gouvernements.
SINGEN-KOELON. District van de contrólc-
atd., het regentschap, de afd. en res. Semarang; met
eene oppervlakte van 8945.4 hectaren. Het district
telt 56 gouvernements- en 38 particuliere desa's.
 SINGEN-LOR. — SINTANG. 609

SINGEN-LOR, District van de contróle-afd. Juiste gegevens omtrent oppervlakte, zoomede

Goeboeg, regentschap, afd. en res. Semarang; met van het aantal bewoners dezer afdeeling ontbre-
eene oppervlakte van 23.9g4,5g hectaren. Hel dis- ken vooralsnog; in ieder geval is de bevolking,
trict telt 78 desa's, alle gouvernements. bestaande uit Dajaks, Maleiers en — vooral in de

Djatirago, regentschap en afd. Toeban, res. Rem-

—
SINGGAHAN. District van de contróle-afd. meer bevolkte plaatsen Chineezen, zeer schaarsch.
De afd. grenst ten N. aan Serawak, ten O. en ten
bang; met eene oppervlakte van 40.g82,6 hectaren. Z. aan de res. Zuider- en Oosterafd. van Borneo
Het district telt 70 desa's. en ten W. aan de afd. Soekadana en Sanggau en
SINGGALANG. Zie SUMATRA. Sekadau. Deze, meest natuurlijke grenzen, worden
SINGGAT. Zie KADAS. door gebergten gevormd.
SINGGIER. Zie FAZANT. Uitgezonderd een strook lands benoorden de
SINGGIR. Het noordoostelijkst gelegen eilandje hoofdpl. Sintang en het met meren bezette Boven-
van de Menlawei-eilanden, als kenbaar punt van Kapoeasgcbicd is de bodem geheel bergachtig en
beteekenis voor de zeevaarders, die van Padang bereiken sommige toppen der bergen een aan-
uit de straat van Siberoet willen bereiken. Het zienlijke hoogte, terwijl de machtige Kapoeas,
is oorspronkelijk door koraaldieren gevormd en met haar vele en groote zijrivieren, in deze afdee-
door aanslibbing van aarddeelen en rizophoren tot ling ontspringt.
een eilandje gemaakt. Ter vermijding van herhalingen verwijzen wij
SINGKARA. Onderafdeeling, district en hoofd- voor de samenstelling en middelen van bestaan
plaats in de Pad. Bovenlanden. Zie XX KOTA der bevolking, voortbrengselen van den bodem,
(11, 300). in 't algemeen voor alle bijzonderheden naar het
SINGKARA. (MEER VAN) Zie SUMATRA. artikel BORNEO en de daarbij vermelde bron-
SINGKAWANG. Zie SAMBAS. nen, zoomede naar de afzonderlijke artt. over de
SINGKEL (SINGKIL). Onderafd. van de afd. verschillende landschappen of onderafd. en ten
Siboga (zie aldaar). slotte vooral naar de uitmuntende beschrijvin-
SINGKEL (SINGKIL). Hoofdplaats der onder- gen van :
afd. van dien naam (zie SIBOGA). Dr. G. A. F. Molengraaff: Geologische verken-
SINGKEL. (Rivier van Singkel). Zie SIBOGA ningstochten in Centraal-Borneo (met atlas), igoo;
en SIMPANG KANAN en — KIRI.
SINGKEP. Zie LINGGA, RIOUW EN ONDER-
Dr. A. W. Nieuwenhuis: In Centraal-Borneo, reis
van Pontianak naar Samarinda, igoo, 2 dln.; en
HOORIGHEDEN en TIN. J. J. K. Enthoven: Bijdragen tot de geographie
SINILBAI. Naam op Goram voor een Ijs- van Borneo's Wester-Afdeeling, 1902.
vogel, Tunysiptera galeata;Kwakokoedoheet SINTANG. Hoofdplaats van de afd. en het
op de Aroe-eilanden Tanysiptera hydrocharis. landschap van dien naam, verblijfplaats van der,
Kinsoes en Kwoer zijn namen voor Ta/tijsip- ass.-res., den panembahan en den kapitan (districts-
lera Carolinae op Noefoor. hoofd) der Chineezen, gelegen aan de samen-
SINJO. Afkomstig van het Portugecsche senhor, vloeiing der Kapoeas- en Melawi-rivieren en op
duidde dit woord oorspronkelijk aan de afstamme- beide oevers van eerstgenoemde rivier gebouwd.
lingen van de Portugeezen, die, toen de 0.-I. De plaats heeft eene Europeesche, Maleische en
Compagnie in Indië kwam, daar gevestigd zijn Chineesche bevolking, in afzonderlijke wijken ge-
gebleven en zich verder steeds met inlanders ver- concentreerd, terwijl er een door het Gouv. ge-
mengd hebben. Bij uitbreiding is sinjo de alge- bouwde versterking is, met een garnizoen van
meene benaming geworden der mannelijke afstam- 150 man. De wegens haar uitstekende ligging
melingen van Europeanen en inlanders. Tevens hoogst belangrijke handelsplaats, vormt als het
wordt het woord gebruikt ter aanduiding van een ware den sleutel tot West-Borneo's binnenlanden;
mannelijk kind, hetzij van Europeesche of van de handel is grootendeels in handen der Chinee-
gemengde afkomst, equivalent van ons „jongeheer". zen. Niet ver van Sintang, aan den rechteroever
SINKE (SIN-KHEH). Zie CHINEEZEN. der Kapoeas, bevindt zich een Chin. goudwas-
SINSRING. Zie BANGSRING. schcrij waar nu en dan gewerkt wordt.
SINTA. Naam in West-Sumatra voor een Porse- SINTANG. Landschap op Borneo's Westkust,
leinhoentje, Ortygometra cincrea. omvattende het gebied van de onderafdeelingen

van Borneo, omvattende het landschap van dien De oppervlakte bedraagt db 180 _
SINTANG. Afdeeling van de res. Wester-afd. Sintang en Melawi, behalve het Pinoeh-gebied.
g. m. met een
naam, het Pinoc-stroomgebied en een strook lands naar gissing totale bevolking van ongev. 100.000
O. daarvan onder een ass.-res.; ze is verdeeld in personen, waarvan 83.000 Dajaks, 14.600 Maleiers,
4 onderafd. nl. 1500 Chineezen en verder eenige Javanen, Ara-
a. Sintang, omvattende het gelijknamige land- bieren en Boegmeezen. Het wordt bestuurd door-
schap, behalve het stroomgeb. der Melawi-rivier, een vorst, verblijf houdende ter gelijkn. hoofd-
met standplaats van den ass.-res. der afd. ter plaats, met den titel Panembahan, door een con-
hoofdplaats Sintang. tract aan het Gouv. verbonden.
/>. Mclawi (zie aldaar). Omtrent de vroegere geschiedenis van het rijk
c. Smilau (Scmitau), omvattende de landschap- verkeeren wij in het onzekere; het moet door
pen Silat, Soehaid, Selimbau, Piasa, Djongkong Soekadana en eens door Bandjermasin onderwor-
(zie op de namen) en het Gouv. gebied bewesten pen zijn en daardoor onder een twijfelachtige
de Boenoet- en Midden-en Boven-I.ebajan rivieren onderhoorigheid van beide rijken zijn geraakt,
met hoofdpl. Smitau, standpl. van den controleur. waaraan het zich langzamerhand heeft onttrok-
d. Boven-Kapoeas, omvattende het landschap ken. Bij onze eerste aanrakingen met Sintang,
Boenoet (zie aldaar), het stroomgebied van de in 1822, was het althans onafhankelijk. Hoewel
Midden- en Boven-I.ebojan rivier en het Gouv. door den vorst wantrouwend ontvangen wist de
gebied ten O. daarvan, met hoofdpl. Poetoes— heer Gronovius met dezen in dat jaar nog een
Sibau, standpl. van den controleur. voorloopig contract te sluiten, hetwelk in '23
111 39
610 SINTANG. — SI PIROK.
door een nieuw werd vervangen, waarbij aan het noodzaakten de woelingen van zekere Raden Pakoe
Gouv. een stuk grond tot het bouwen van eene Djaja in het Boven-Melawi'sche weder tot militair
versterking (waarin een garnizoen van 40 man optreden; na vele wederwaardigheden eindigden
werd gelegd) werd afgestaan, zoomede het beheer deze onlusten eindelijk met de gevangenneming
van sommige inkomsten, die tusschen het Gouv. en verbanning van dat hoofd, benevens 3 zijner
en het ml. bestuur gedeeld zouden worden. In zonen en een aantal zijner voornaamste bondge-
den loop der tijden werd dit contract belangrijk nooten.
gewijzigd en wel voornl. in 1855, waarbij het Volkomen rustig is het, vooral in de Melawi-
landschap door het Gouv. als erfelijk leen aan streek nimmer; in igoo werden aldaar een aantal
het ml. bestuur werd afgestaan. Voor het met den geen kwaad vermoedende personen door vreemde
tegenwoordigen bestuurder bij diens bevestiging Dajaks gesneld, en schijnt het dat in deze zaak
gesloten contract dd. ig Jan. ißgo zie Bijl. Hand. de Bandjcrmasinsche pretendent-sultan de hand
St. Gen. ißgo/gi n°. 112". had; tot beteugeling der hierdoor ontstane nieuwe
Reeds enkele jaren na het bezetten van Sintang, troebelen werd een detachement gewapende politie-
werd de militaire post aldaar weder ingetrokken dienaren er heen gezonden. De voortdurende vijan-
en onthield men zich tot 1841 van verdere be- delijkheden, met name in het Melawi-gebied, zijn
moeiingen met het landschap. Grootendeels wegens in 't algemeen minder tegen het Gouv. dan wel
vrees voor uitbreiding van grondgebied door Radja tegen den Panembahan van Sintang gericht, blij-
James Brooke van Serawak, besloot men in 1846 kende uit de meermalen ingekomen verzoeken
Sintang weder te occupeeren, als gevolg waarvan van hoofden en bevolking om onder direct be-
in 1855 er o.a. een militaire post verrees. Een stuur te mogen worden gesteld. Het Gouv. vond
aantal ml. hoofden was evenwel met de genomen echter tot heden geen aanleiding om aan die wen-
bestuursmaatregelen niet ingenomen; zij zochten schen tegemoet te komen.
hoewel tevergeefs, hulp bij Brooke, vermoordden Litteratuur: E. B. Kielstra, Bijdragen tot de
een Nederl. officier en vielen zelfs in 1856 doch geschiedenis van Borneo's Westerafdeeling, Indi-
zonder succes, onzen post aan. Van af dien tijd sche Gids, ißg2 en ißg3.
bleef het in het Sintangsche, en vooral in het SINTAR. Zie AYAM-AYAM, CHESS en
Melawi-gebied, waarheen de ontevreden hoofden SINTAU.
waren uitgeweken, zeer onrustig en moest meer- SINTAU. Naam in West-Sumatra voor eene
malen met kracht van wapenen worden opge- Pit ta-soort, Pitta coerulea; eene andere Pitta,
treden. Pitta cucullata heet op Billiton Pop ak en opWest-
In 1864 moest weder de staat van beleg worden Sumatra Si pindjoer. De laatste naam wordt
afgekondigd, daar Hadji Mohammed Saleh, een dei- aldaar ook gegeven aan Eupcles macrocercus, een
vroegere opstandelingen, met 50 prauwen en 600 vogel die meer aan een Kwikstaart doet denken.
man (welke macht nog met andere vijandelijke Pitta eclebensis heet op Celebes Tcnge-Tenge.
benden werd versterkt) de Kapoeas afzakte, voor- Op de Aroe-eilanden wordt Pitta novae guincae,
nemens om Sintang te veroveren. Er werd beslo- Ka wer ber e genoemd en op Misool Pepek.
ten den vijand niet af te wachten, doch dezen met Eucichla cyanura heet op Sumatra Sint ar. Pitta
2 colonnes tegemoet te trekken, waarop men elegans heet bij de Maleiers op Oost-Sumatra K <> e-
weldra slaags raakte. Hoewel deze expeditie niet ban. Pitta Mülleri wordt door de Bejadjoe-Da-
mislukte bleven de operatiën toch zonder gevolg jakkers op Borneo Boeroeng-kapak genoemd.
met betrekking tot de muiterij. De Regeering SINTOK. Zie INAU-INAU.
keurde deze tochten naar hooger dan Sintang SINTOK.
gelegen landstreken dan ook af, en wenschte Cinnamoiiium Sintok BL, fam. Lauraccae. Vrij
deze plaats als uiterste post te beschouwen. Heel hooge boom van Java, Sumatra en Borneo. De
spoedig daarna zakte een vijandelijke macht van bast wordt door de inlanders o. a. als middel tegen
3000 man de Melawi af, en moest om deze te hoest aangewend.
verdrijven zelfs van Pontianak versterking wor- SIONG. Zie ALKAI.
den ontboden; het gelukte na groote krachts- SI-ONTONG. Zie TOEKKI.
inspanning de vijandelijke benden te verstrooien. SIPADAS. Menangk. zie ALIJA.
Vooral door de bemoeiingen van den ons gunstig SIPADÈH. Menangk. zie ALIJA.
gezinden Panembahan namen de zaken eindelijk SIPAHRADJA. Collectief-naam bij de Maleiers
een gunstiger wending, zoodat in het einde van voor Paradijsvogels, volgens Raffles de naam
1867 het gebied vrij rustig was, totdat in 1874 door de inlanders bij Benkoelen gegeven aan een
weder nieuwe vijandelijkheden, doch nu benoor- Ilonigvogel, Aethopyga siparaja.
den Sintang ontstonden, welke door Luit.-Kol. SIPA-RAJA. Zie MANOEK.
de Rochemont met 200 man, versterkt door Sin- SIPHONIA. Geslacht van Zuid-Amerikaansche
tangsche hulptroepen werden onderdrukt, nadat caoutchouc-leverende boomen. De soort Siphonia
te voren de ass.-res. bij zijn pogingen om het elastica Pers. is dezelfde als Hevea Guya/icnsis
verzet te fnuiken, was doodgeschoten. Aubl. 'Zie ook 11, 40.
In ißgi waren de Tebidah-Dajaks in de Kajan- SI-PINDJOER. Zie SINTAU.
streek (boven-Melawi) het middelpunt van verzet. SI PIROK (SIPIROK). Hoofdplaats van de
Ze weigerden de bevelen van den Panembahan onderafd. van dien naam (zie aldaar).
op te volgen, die hen met den controleur en een SI PIROK (SIPIROK). Onderafd van de afd.

'
groote inlandsche expeditie daartoe wilde dwingen. Mandeling en Angkola der 'S. Tapanoeli. Zij
Hij werd echter teruggeslagen, terwijl om uitbrei- wordt ten westen van de onderafdeelingen Silin-
ding van het verzet te voorkomen de autoriteiten doeng en Batang Taro-districten gescheiden dooi-
besloten hem krachtig te hulp te komen, met de Batang Toroe (Batang Taro) van de uitwate-
welke hulp men er ten slotte in slaagde de rust ring der Aek Poeli tot den mond van de Aek na
te herstellen en de meeste vijandige hoofden den Bara, ten noorden begrensd door de onderafd.
eed van trouw te doen afleggen. Eind 'g sen '96 Silindoeng en het onafhankelijke landschap Garoga,
 SI PIROK.
ten oosten door de afd. Padang Lawas en ten zui-
den door de onderafdeelingen Angkola en Batang
Taro-districten. Voor nauwkeuriger grensbepaling
zou eene gedetailleerde omschrijving noodig zijn,
omdat alleen in het westen de grens cene natuur-
lijke is. De grootte der onderafd. bedraagt onge-
veer i3'/.2 □ geogr. mijlen. Zij bestaat hoofdzake-
lijk uit het stroomgebied van de even genoemde
linker zijrivier der Batang Toroe, de Aek Poeli
en van hare afiluenten en uit de begrenzende ge-
bergten, terwijl in het oosten en zuiden ook een
gedeelte van het stroomgebied van den boven-
loop der rivieren Batang Iloeng na Godang en
Aek Hambiri, wier wateren de Panei voeden en
met deze naar de Oostkust van Sumatra afvloeien,
tot de onderafd. behoort, zoomede een klein ge-
deelte van het brongebied der Batang Koemai,
die door de Batang Angkola haar water in de
Batang Gadis voert.
Si Pirok omvat dus terrein aan beide zijden
van de waterscheiding tusschen West- en Oostkust
van Sumatra. Hel belangrijkste gedeelte is een
hoogvlakte, veelal het landschap Si Pirok genoemd,
2600—2700 voet boven den zeespiegel gelegen.
Hoezeer nog meerendeels met bosschen bedekt,
vindt men hier toch het voornaamste bevolkings-
centrum en ook de uitgestrektste in cultuur ge-
brachte gronden. Het plateau omvat het stroom-
gebied van de Aek Si Goeti, de belangrijkste
bronrivier van de hooger genoemde Aek Poeli.
Aan de zuidwest- en westzijde wordt het omge-
ven door het Si Boewal-bocwali gebergte en het
als eene noordelijke voortzetting daarvan te be-
schouwen en door een zadelvormigen rug er mede
verbonden Pangarambangan gebergte, waarvan de
noordelijke flanken glooiend afdalen naar het dal
der Aek Poeli dat, met den aan den anderen oever
gelegen voet van den ontzaglijken Dolok Saoet
en den uitlooper van dezen, den Tor Si Gamba,
de noordelijke grens van het plateau vormt. Ooste-
lijk ervan verheffen zich steile toppen en berg-
ketens, met grillig belijnde kammen en bedekt
met bijna geheel onbewoonde oerwouden. Die
toppen en bergen, op vele plaatsen met loodrechte
rotswanden uit het plateau oprijzend, dragen van
noord naar zuid de namen: Dolok Hole, D.Timbang
Malaka, D. Si Hombiengan, I). Maondang. D. Si
Pipisan, D. Djambocr ni Bégoc en Tor Nanggé.
Deze is slechts 4 a 5 kilometer verwijderd van
den zuidoostelijken voet van het Si Boewal-boe-
wali gebergte; de zuidelijke grens der hoogvlakte,
tusschen beiden gelegen, bestaat uit een heuvelrij,
waarvan de Tor na Godang de hoogste top is en
die daar de haast onmerkbare waterscheiding vormt
tusschen Sumatra's West- en Oostkust. Niet meer
dan een paar honderd meters liggen bronrivier-
tjes van de Aek Lita en Aek Hambiri van elkaar,
door eene geringe terreinverhefting gescheiden, maar
het water van de eerste vloeit naar den Indischen
Oceaan, dat van de tweede naar de Straat van
Malaka.
Het plateau van Si Pirok wordt van het zui-
den naar het noorden over de geheele lengte
doorsneden door de Aek Si Goeti, ontstaan uit
de samenvloeiing van de Aek Mandoerana, die
van de helling van den hoogsten top van den Si
Boewal-boewali komt en de Aek Lita, die op den
Tor na Godang ontspringt. Na de vereeniging
krijgt de Si Goeti dien naam en vervolgt in noor-
delijke richting haar loop, links het water opne-
mende dat oostwaarts afvloeit van den Si Boewal-
611
boewali en Pangarambangan (Aek Sarakiang, A.
Lampesong, A. Sagala, A. Soeloem, A. Baning
en A. Batoe Mamak), rechts zich voedende met
de beken die ontstaan op het steile gebergte dat
de hoogvlakte ten oosten begrenst (Aek Pinagar,
A. Nakka, A. Si Si'at, A. Arsé, A. Silo, A. Si
Ala en A. Marlchoewan). Op het punt waar
laatstgenoemd riviertje in de Si Goeti valt en dat
„Binanga na toloe" (de drie mondingen) genoemd
wordt, ontmoet zij de uit het noorden komende
recht tegenstroomende Aek Si Madoras, die een
nagenoeg even langen loop heeft. Deze rivier,
welker stroomgebied in den bovenloop het land-
schap Si I.antom omvat en ten zuiden daarvan
een gedeelte van de koeria (district) Si Pirok,
ontstaat uit de samenvloeiing van de Aek Soeha
en de Aek Si Moembal, waarvan de eerste op de
noordoostelijke hellingen van den I). Snoet of
eigenlijk van diens uitlooper Tor Si Gamba ont-
springt en de laatste op de zuidelijke hellingen
van den 1). Hadjoran. Beide bergen zijn door
een sterk golvend heuvelterrein, „Gonting babiat"
(tijgerpas) met elkander verbonden. Na de ver-
eeniging der bronriviertjes loopt de Madoras met
enkele kronkelingen recht zuidwaarts, rechts het
water opnemend van de oostelijke flanken van
den D. Saoet (A. Tolang, A. Si Tio-Tio, A. Dap-
paran, A. Lakitan) terwijl links korte beken haar
voeden (A. Parsoeloeman, A. Si Pagimbar, A.
Gordang, A. Si Manossor, A. Si Motocng), die
ontstaan op de westelijke hellingen van een zeer
toprijk en verdeeld gebergte, dat een schakel vormt
tusschen den n.w.—z.o. gestrektcn 1). Iladjoran
en het Timbang Malaha gebergte. De voornaamste
toppen zijn van het noorden af: de 1). Manalèsè,
TorSi Alogo, D.Batarabis, D. Haoewapan(i24BM.),
D. Soewanon, Si Ender Dolok, waarvan de verbin-
dingslijn ongeveer de grens vormt met de afd.
Padang Lawas.
Ook het landschap Si Lantom vormt een hoog-
vlakte, van veel minder uitgestrektheid echter
dan die Van Si Pirok, waarmede zij door het
smalle dal van den benedenloop der A. Madoras,
ten zuiden afgesloten door den D. Hole, verbon-
den is. Bij de Binanga na toloe krijgen de samen-
gevloeide rivieren den naam A. Poeli, die zich
nu recht westwaarts wendt, dan een noord-weste-
lijke bocht maakt in een diepe bedding, die zij
tusschen D. Saoet en Pangarambangan heeft uit-
geschuurd. Eerst nabij het einde van haren loop
in het landschap Si Mangoemban ontvangt zij
eenigen beduidenden watertoevoer, rechts van de
hoog op den D. Saoet ontspringende A. Oekir
en de kortere A. Boetar, tot waar zij als een
woeste bergstroom over groote rotsblokken en rol-
steenen buldert, links van de A. Ombocr, A. Si
Pahabang en A. Si Paihoetihoeton, die allen ont-
staan op de hellingen van een noordelijken en
een noordwestelijken tak van het Pangarambangan
gebergte. Om den voet van dit laatste, hier Tor
Si Alang geheeten, buigt de A. Poeli zich heen
en verliest zich dan in den hoofdslroom, den hier
recht zuidwaarts vloeienden Batang Toroe. Deze
neemt aan zijne linkerzijde tal van beken op die
zich van de westelijke hellingen van den even-
genoemden noordwestelijken keten van den Pan-
garambangan storten en mede in het landschap
Si Mangoemban gelegen zijn, als de A. Si Alang,
A. Te ni babi, A. Si Madingin, A. Sa, A. Si
Madjamboe, A. Singkam, A. Kinandang, A. Haroe-
waja, A. Lambe Somalos en A. Si Horoe Horoe.
612 SI PIROK.
Even ten zuidoosten van de bronnen van deze
ligt het zadel tusschen Pangarambangan en Si
Boewal-boewali; de riviertjes die aan de linker-
zijde der Batang Toroe verder toevloeien hebben
hun oorsprong op laatstgenoemd gebergte. Het
zijn tot aan de grensrivier met de onderafdeeling
Batang Taro-districten (Aek na Bara): de Aek
Latoeng, A. Si Tandiang, A. Si Gala Gala, A.
na Poppot en A. Soeloem, waarvan het stroom-
gebied gerekend wordt tot het landschap Si Pirok
te behooren.
Het oostelijk gedeelte der onderafdccling, aan
gene zijde van de oostelijke keten, staat bekend
onder den naam Harangan, waar meerdere berg-
ruggen achter elkander zijn gelegen, die afglooiend
naar het oosten, een overgang vormen tot het
aangrenzende bergland van Padang Lawas. Het
geheel bestaat uit eenige bergknoopen en samen-
gestelde bergreeksen, waarvan het water samen-
vloeit in de boven reeds genoemde rivieren A.
Hambiri en Batang Iloeng na Godang. De eerste
ontvangt links de Aek Bariba en A. Soengei die
beide aan de zuidelijke helling van den hoogsten
bergtop D. Si Pipisan ontspringen en door smalle
diepe dalen recht zuidwaarts stroomen; verder de
Aek Si Mandiangin die haar water ontvangt van
het met den Pipisan samenhangend rotsgebergte
D. Sordang. Maar de monding van deze is reeds
buiten de onderafdeeling gelegen, evenals die van
de rechter zijrivier der Hambiri, de Aek Si Toemba,
die op de zuidoostelijke helling van den Si Boewal-
boewali haren oorsprong heeft.
De Batang Iloeng na Godang, de grootste van
al de rivieren die de Harangan doorstroomen,
komt van den D. Soewanon en heeft een zeer
smal in zuidelijke richting loopend lengtedal langs
den voet van den Si Ender Dolok en het Tim-
bang Malaha gebergte uitgespoeld. Ter hoogte
van den D. Si Hombiengan wendt zij zich zuid-
oostwaarts en vereenigt zich dan met de Batang
Iloeng na Mènèk die, uit het westen komende,
eveneens door een diepe kloof stroomt met steile
oevers en haar water ontvangt van den D. Si
Pipisan, den noordwaarts daarmede samenhangen-
den D. Si Idjoek en den D. Sordang.
Geen der rivieren of beken in de onderafd. is
bevaarbaar; sommige zijn vischrijk en in den
bovenloop leveren vele het benoodigde water voor
den natten rijstbouw, dat door leidingen op de
sawah's wordt gebracht. Prachtige watervallen
vindt men in de A. Poeli, A. Dapparan, A. Si
Palis, een linker zijriviertje van den Batang Iloeng
na Mènèk, bij de bronnen waarvan een meertje
is gelegen dat Dano Marsaboet heet.
Zooals de naam van het Si Boewal-boewali ge-
bergte, waarvan de middelste en hoogste top 4444
voet boven zee is gelegen, aanduidt — hij betee-
kent „voortdurend dampen" — worden er verschil-
lende warme bronnen op aangetroffen, waaruit naar
zwavel-verbindingen riekende heete damp opstijgt.
In verschillende vormen vertoont zich de werking
van de spankracht van den damp die zich in de
onderaardsche kanalen bevindt. Zoo is op een paal
afstand van den grooten weg, nabij de hoeta Si
Toemba (balérang) een plaats, waar de bodem
over een groote uitgestrektheid geheel is onder-
mijnd en de stoom uit tal van openingen met
kracht wordt uitgestooten; men vindt er kom-
vormige ruimten in den bodem, gevuld met troe-
bel melkkleurig of ook helder, kokend water, in
den omtrek waarvan zwavelafzettingen voorkomen.
Hierheen komen van heinde en ver lepra-lijders
en met huidziekten behepten om door baden her-
stel te zoeken. Koud water wordt uit stroompjes
naar het heete afgeleid om dit op de gewenschte
temperatuur te brengen. Elders, nabij den oor-
sprong van de A. Mandoerana bevindt zich de
„harité", een meertje van geringen omvang en
gevuld met een heete, zwart gekleurde, sterk naar
zwavel-vcrbindingen riekende brei, die om de l/2
a 2 minuten tot een hoogte van ± lo Meter
na de hevige aardbeving in Tapanoeli van 1 7 Mei
—
iBg2 zelfs tot een hoogte van 25 M., ongeveer tot
November van dat jaar — wordt omhoog geworpen
in een ontzaglijke bel, die ten slotte uiteen barst
met doffen knal. Tusschen twee hooge opstootingen
hebben nog eenige kleinere plaats. Verder zijn er
warme bronnen bij Pagaran Dolok, bij een bron-
rivier van de A. Latoeng, aan de A. Si Madjam-
boe, nabij den mond der A. Poeli, in 't algemeen
op en in het verlengde van het Si Boewal-boe-
wali gebergte.
De bodem bestaat meerendeels uit roodgelen
kleigrond (tano Hat) in meerdere of mindere mate
met zand vermengd, hier en daar uit zandgrond
(tano horsiek), voornamelijk in de valleien langs
de rivieren, ook uit tuf (tano boero) in Si Lantoin,
terwijl vooral langs den noordoostelijken voet van
het Si Boewal-boewali gebergte een zwarte, meer
humusrijke aarde (tano raboek) wordt aangetroffen.
In het Pangarambangan gebergte en geheel Si
Mangoemban, zoo ook in de Harangan is de grond
bruin van kleur, los en met veel witachtig zand
vermengd (tano hidje).
Op verschillende plaatsen komt tano bange
voor, een lichtroode klei, die zoutachtig van smaak
is en gedroogd zijnde veel door zwangere vrou-
wen in kleine hoeveelheden na de rijst wordt
gegeten.
Voor pottenbakken en het maken van vormen
bij het kopergieten wordt een donkere potaarde
(tano hoedon) gebruikt, en tano hoebang, don-
kerblauw van kleur, doet dienst bij het blauw-
verven van weefsels.
Van het plateau van Si Pirok is nog slechts
een klein gedeelte bebouwd; het grootste gedeelte
wordt door boschwildemis bedekt, hier en daar
afgebroken door ilalang-vlakten, die de plaats
van vroeger bosch hebhen ingenomen. Aan de
overzijde van het Si Boewal-boewali gebergte,
naar den kant van den Batang Toroe, dat deel
uitmaakt van de koeria Si Pirok, in Si Mangoem-
ban, Si Lantom en de Harangan die tot de koeria
Baringin behoort, vormen de bebouwde gedeelten
slechts stippen in het rondom gelegen woud. Nog
geen 150" gedeelte van de onderafd. is in cul-
tuur gebracht. Moesons heerschen er niet; wel
valt er in Mei, Juni, Juli en Augustus minder
regen dan anders en is het dan wel eens tot 10
dagen achtereen droog, maar overigens zijn er
veel regendagen. De grootste regenval komt voor
van November tot Maart, soms gepaard met hevige
winden, vooral uit het N.W. De temperatuur is
's morgens vroeg gewoonlijk 68° F., de hoogste
over dag 86° F. De gezondheidstoestand is gun-
stig, behalve in de streek van het landschap Si
Mangoemban langs den Batang Toroe, waar veel
moerassen zijn en koortsen veelvuldig voorkomen.
Een transportweg, voor karrenvervoer geschikt,
leidt van de hoofdplaats der residentie naar de
onderafdeeling over den pas tusschen Tor na
Godang en den voet van het Si Boewal-boewali
 SI PIROK. 613

gebergte. Aan of nabij dezen weg liggen de dor- landschap Si Pirok is verdeeld) en waarbij een adj.-
pen (hoetas) Si Toemba, Aek Tampang, Si Toemba djaksa is geplaatst, terwijl de griffier bij de rapat
balèrang, Iloeta Ra, Soemoeran, Parsominan, Si te Padang Sidempoewan er fungeerend griffier is.
Maninggir en de hoofdplaats Si Pirok. Een zijweg, De drie koeria-hoofden zijn bezoldigd met ƒBO
ook voor karren geschikt, voert van Soemoeran 's maands. De hoofden (radja's) van de in 1888
langs Baringin en Padang Matinggi naar Praoe op eigen verzoek ingelijfde en bij de onderafd.
Sorat. Van Si Pirok zet de groote transportweg gevoegde landschappen Si Lantom, Si Mangoem-
zich voort westwaarts over Aek Latoeng, Boeloe ban en van de verschillende hoetas genieten geen
Pajoeng, Hocta Imbaroe en dan dicht langs den bezoldiging van het Gouvernement. Behalve de
linker Batang Toroe oever door het landschap Si even genoemde personen staan den controleur
Mangoemban naar de Aek Poeli, die door middel ten dienste 1 ml. schrijver, 2 polilie-oppassers,
van een hangbrug van rotan en bamboe van 35 M. 3 mantrie's voor de koffiecultuur, 4 pakhuismees-
kan worden overgetrokken; naar het noordoosten ters (koffie-inkooppakhuizen zijn geplaatst te Si
loopt de groote weg van Si Pirok over Si Badoar, Pirok, Aek Latoeng, Si Pogoe en Liang), I vacci-
Boenga Bondar, Arsè en Lantjat naar Si Pogoe. nateur en 10 onderwijzers voor de te Si Pirok
Andere karrenwegen zijn er niet; wel tal van gevestigde Gouvernements inlandsche lagere school.
binnenwegen en paden, die de verschillende dor- De bewoners van de onderafd. zijn Bataks (zie
pen verbinden en slechts te paard of te voet aldaar) meerendeels gevestigd in het zuidelijk en
zijn te begaan. oostelijk gedeelte van het Si Pirok-plateau. liet
Hoezeer reeds van 1832 af de bevolking van overige van de onderafd., de landschappen Si
Mandeling en Angkola onder onze bescherming Mangoemban, Si Lantom en de Harangan zijn
heette te staan, was toch Si Pirok tot 1837 geheel slechts sporadisch bevolkt, terwijl het geheele
in de macht van Toewankoe Tamboesei, die zich Pangarambangan gebergte en de Dolok Saoet zoo
in den Padri-oorlog van een groot deel der tegen- goed als onbewoonde wildernissen dragen. Het
woordige residentie Tapanoeli had meester gemaakt bevolkingscijfer was uit. December iBgs 18.020
en als strijder voor den godsdienst te vuur en te (8874 mannen en gi4Ö vrouwen). In 1890 telde
zwaard de bevolking dwong den Islam aan te de koeria Si Pirok 34 hoetas en pagaran's met
nemen. Onder tien naam „Balijau" is deze „geesel 1207 heerendienstplichtigen; de koeria Baringin
der Bataks" bij de tegenwoordige bevolking be- 25 en 658; de koeria Praoe Sorat 10 en 242;
kend. Eerst in laatstgenoemd jaar kwam aan zijn het landschap Si Mangoemban 25 en 176 en het
gezag in de Bataklanden een einde, toen na den landschap Si Lantom 6 hoetas en pagaran's met
val van Bondjol onze troepen, onder Majoor van 36 heerendienstplichtigen; te zamen dus 100 dor-
Beethoven, van Rau naar Portibi in Padang Lawas pen met 2319 heerendienstplichtigen. Sommige
oprukten. Na den val van Tamboesei zwoer de van die nederzettingen bestaan uit niet meer dan
bevolking den haar onder de gruwelijkste wreed- één of twee huizen; dorpen met meer dan 50
heden opgedrongen godsdienst af, maar niet voor heerendienstplichtigen zijn er maar 10. Volgens
lang, want met het Nederlandsch gezag deed de eene in 1890 gemaakte nauwkeurige berekening
Islam andermaal zijne intrede en maakte snelle en zouden de heerendiensten in geheel vrijen arbeid
blijvende vorderingen, zoodat het volk van Man- verricht kunnen worden voor ƒ6377,25, zoodat
deling en Angkola op enkele duizenden na Mo- ieder hecrendienstplichtige daarvoor ƒ2,75 zou
hamniedaansch is geworden en men het zich een hebben te betalen, waartoe zij zeer gaarne bereid
eer rekent genoemd te worden met den naam waren. Een voorstel daartoe werd door den toen-
van den vroegeren aartsvijand „Maleier". In Mei maligen resident gedaan, maar afgewezen.
1847 kwam Si Pirok tegen ons in verzet onder Het voornaamste middel van bestaan der be-
leiding voornamelijk van den radja van Baringin volking is de landbouw, hoezeer ook als de prij-
en dien van Si Alagoendi. Een militaire macht, zen hoog zijn, boschproducten worden ingezameld.
versterkt door hulptroepen van Angkola, trok er De rijstcultuur wordt meerendeels op natte velden
den yn Mei heen om de trouw gebleven hoetas (saba) gedreven; vooral langs den noordoostelij-
Si Pirok en Pangariboean die onze bescherming ken voet van den S. Boewal-boewali zijn uitge-
inriepen, ter hulp te komen en het verzet te strekte sabas, om en bij de hoofdplaatsen dei-
fnuiken. Verscheidene dorpen waaronder Baringin, drie koeria's; ook aan de A. Si Toemba, A. Sagala,
Praoe Sorat enz. werden verbrand door de onzen A. Pinagar, A. Nakka, A. Arsé en A. Si Pogoe
en de opstandelingen beide; veel vee en have zijn de rijstvelden van beteekenis, maar overigens
werd geroofd, maar de troepen trokken 5 dagen vindt men slechts kleine plekjes in de valleien
later onverrichter zake naar Padang Sidempoewan nabij de dorpen tot sabas aangelegd. De veesta-
terug. Den ig'-'" Mei werd andermaal naar Si pel is niet onbeduidend, doch ook hiervan ont-
Pirok opgerukt, maar aan het verzet kwam eerst breken de cijfers, hoezeer elk jaar door de ambte-
een einde nadat de Jang di Pertoean van Kota naren verstrekt. In 't algemeen kan gezegd worden
Siantar met de hoofden van Angkola door den dat de bevolking vrij welvarend is, althans op
resident, luit.-kol. Van der Hart, daarheen waren het plateau van Si Pirok, wat zij behalve aan hare
gezonden, die den radja van Baringin en de andere rijstvelden in hoofdzaak dankt aan de koffiecultuur,
hoofden der opstandelingen wisten te bewegen die niettemin zeer zware en hoogst ongelijkmatig
in onderwerping te komen, waarna 13 Juni de drukkende lasten op hare schouders legt. In Si
troepen uit Si Pirok terugtrokken. In 1876 wer- Lantom en Si Mangoemban beteekent de koffie-
den in de onderafdeeling de slaven vrijgekocht cultuur weinig of niets, beter is het in de Ha-
tot een getal van 802. rangan, maar voornamelijk groeit de koffie in
Aan het hoofd der onderafd. staat de ter hoofd- uitgestrekte tuinen op de noordoostelijke hellingen
plaats Si Pirok gevestigde controleur, die tevens van het Si Boewal-boewali gebergte. Daaruit
voorzitter is van de rapat, waarvan leden zijn de volgt al aanstonds dat slechts een gedeelte van
drie koeriahoofden van Si Pirok, Baringin en het aantal cultuurdienstplichtigen, dat niet veel
Praoe Sorat (zoo heeten de districten waarin het van het getal heerendienstplichtigen verschilt, dus
614 SI PIROK.
ook op ruim 2000 kan worden gesteld, de groote
hoeveelheid koffie levert in de Gouvernements
pakhuizen tegen ƒls het pikol eerste soort. Si
Pirok produceert ongeveer de helft van al de
koffie in Tapanoeli, onder den naam van Mande-
ling-koffie bekend. In doorslag betaalt ieder cul-
tuurdienstplichtige in koffie ±j 70 'sjaars belas-
ting; de werkelijkheid is dat er zijn die tot ƒ 150
'sjaars op die wijze aan den fiscus offeren, terwijl
een groot aantal niets of nagenoeg niets betaalt.
Had de bevolking de vrije beschikking over haar
product gehad, en was haar met gelijkmatigen
druk eene geldelijke belasting opgelegd overeen-
komstig haar draagkracht, dan zou de algemeene
welstand in deze onderafdeeling een aanzienlijk
hooger peil hebben bereikt dan nu het geval is.
De bevolking bestaat uit Mohammedanen en
Christenen, ongeveer in verhouding van 2 :I.
Einde 1900 bedroeg het aantal Christengemeente-
leden 3768. In 1857 vestigde er zich de eerste
zendeling, van Ermcloo uitgezonden, Van Asselt.
Den 7en October van dat jaar ging Van Asselt
in dienst van het Rijnsche Zendingsgenootschap
over en sedert dien bevordert dit Genootschap
de evangelie-verkondiging onder de Bataks. Op
3 Mei 1865 werd de eerste kerk te Si Pirok
ingewijd. Er zijn 28 scholen met 1417 leerlingen,
waarvan 56 meisjes. De dorpen in de onderafd.
Si Pirok vertoonen allen hetzelfde type (behalve
het gedeelte der hoofdplaats waar de controleurs-
woning met kantoor, rapatzaal en gevangenis
slaat en de pasar met de daarnevens gebouwde
huizen der handelaren gelegen is), hebben 2, enkele
grootere meer rijen huizen met een breede straat
tusschen beide. In het midden van de straat slaat
aan ééne zijde de woning van het hoofd en daar-
tegenover de sopo na godang, het gebouw waar
vergaderingen worden gehouden, waar vreemde-
lingen logeeren, waar de jongelieden uit de hoeta
den nacht doorbrengen en de zolder is, waarop
in zakken de padi van den radja en diens familie-
leden geborgen wordt.
Behalve de sopo na godang zijn er vaak nog
sopo's van aanzienlijken en ook de kleine rijst-
schuren die de bevolking achter de huizen, bagas,
bouwt, worden sopo genoemd. Ze zijn alle van
hout, evenals de huizen zelf, op palen gebouwd,
zoodat de vloer een paar meter boven den grond
ligt. De huizen staan met de smalle zijde naai-
de straat; aan die zijde is de deur, waartegen een
steile trap is geplaatst. De omwanding is niet
hooger dan een meter; het dak van alang-alang
of idjoek is groot en hoog, de nok langer dan
het huis, zoodat de dakvlakkcn buiten het huis
uitsteken. Snijwerk komt slechts aan de huizen
van radja's en aanzienlijken voor. A. L. V. H.
SIPITOEH. Collectief-naam in West-Sumatra
voor Cac oman t is -soorten, een geslacht van
Koekoeken. Op Java heet Cacontanlis mcrulina,
Gedasse, en Cucomanlis pravatn, Tracha.
SIPODÈH. Menangk. zie ALIJA.
SIPOT. Mai..; SESSOE, Amb. Aldus wordt
op Ambon de zoetwater-slak Melania plicaria
genoemd.
SIRANTI. Voorheen een niet onbelangrijk radja-
schap, behoorende tot de Bandar nan X, eertijds
onderhoorige staatjes van het rijk van Indrapoera,
nu een negeri van het district Batang Kapas, afd.
Painan, grenzende aan de onderafd. Ajer Adji.
Acht volkrijke kampongs: Timboelon, Kota Pan-
djang, Kota Merapak, Kajoe Gedang, Ampaloe,
— SIRIH.
Kajoe Aroe, Batoe Belah en I.anggei, zoomede de
goed bevolkte Pasar Siranti, langs het zeestrand
gebouwd, vormen de negeri. De pasar bestaat uit
een dubbele rei huizen over eene lengte van bijna
I
'/2 kilometer, waartusschen de groote postweg
van Padang naar Indrapoera loopt. De bevolking
van de pasar houdt zich voornl. bezig met de
vischvangst, terwijl die der verschillende kampongs
zich meer emeert met den landbouw en goede in-
komsten zich verschaft met de inzameling van bosch-
producten. Eene bruikbare rivier, die van Siranti,
bevaarbaar over eene groote lengte voor 10-kojans-
prauwen, bevordert het transport. Zij heeft hare
uitwatcring benoorden de pasar. Het in en uit-
loopen levert, van wcge in de monding gelegen
zandbanken, vele bezwaren voor groote vaartuigen.
Aan het hoofd van deze negeri staat een door
het Gouvernement bezoldigd panghoeloe kapala,
in het bestuur bijgestaan door panghoeloes soekoe
en datoes. Ongeveer 27 paal van Painan gelegen,
is te Pasar Siranti van gouvernementswege een
pasangrahan gebouwd, alwaar reizigers kunnen
verblijven.
SIREH. Mal. zie SIRIH.
SIRENEN. Zie DOEJONG.
SIRIDING. (IKAN) Maleische naam op Java
voor eene K oornaar-visch-soort, Athcrina pec-
toralis. 'Zie ook KADIK. (IKAN)
SIRIH. Vulg. Mal. Algemeene benaming voor
die peper-soorten, welke Miquel's geslacht Chavica
vormden en wier bladeren of vruchten met gambir
en kalk gekauwd worden. Het zijn slingerplanten
van het geslacht Piper L., uit de fam. der Pipera-
ceae, waarvan een zeer groot aantal soorten in den
Maleischen Archipel in het wild voorkomt en
verscheidene tot dit gebied zijn beperkt. Ofschoon
bij gebrek aan de gekweekte soms wilde soorten
gebruikt worden, bedient men zich toch tot dit
doel in het westelijk deel van den Archipel hoofd-
zakelijk van de bladeren van Piper Belle L. =
Chavica Belle Mig., terwijl in het oostelijk deel
van den Archipel hiertoe de vruchten van Piper
Betle L. var. Siriboa Cas. DC. =
Chavica Siriboa
Miq. gebezigd worden. Voor de bladeren van Piper
Betle L. en ook wel voor de gansche plant vindt
men de volgende benamingen: sirèh Mal.; soe-
roeh Laag-Jav.; scdah Hoog-Jav.; sèrè Mad.;
seureuh Soend.; sèwèh Loeb. Sum.; napoe-
ran Bat.; boerangir Bat. Mand.; lèko Mak.;
daoena koerambcr, rarina koeramber of
lalai koeraaber Alf. Men.; amoe of kam o e
Alf. Amb.; nan daim N. G. Nocmf.; bidó ma-
ra o e Tem.; kenana Soend.
Voor de vruchten van Piper Betle L. vor.
Siriboa Cas. DC. gebruikt men de volgende be-
namingen: oboejoc 801. Mong.; daoena of
wc wadi, rarina of wawali en lalai Alf.
Men.; bidó masófó Tem.; daloe Boeroe;
amoeisi ofkamoe isin Alf. Amb.; arol Amb.
Bab.; maan Amb. Ten.; maroea Amb. Gor.;
néran Amb. Kei; pari tan Amb. Aroe; kari-
noe Amb. Leti; malhoe Amb. Kis; nan bon
N. G. Noemf; gandjèng Mak.
Het sirih-blad, resp. de sirih-vrucht, is vooral
van beteekenis bij het sirih-kauwcn, waaromtrent
bijzonderheden zijn medegedeeld bij het art. Pinang
in deze Ene. lil, 263. Eene Nederlandsche mono-
graphie over dit belangrijk Indisch volksgebruik
ontbreekt nog, wel bestaat eene dergelijke studie
van L. Lewin, Ueber Areca Catechu, Chavica Betle
und das Betelkauen, 1889.
 SIRIH. — S'JACOB. (FREDERIK) 615

Met het door 't sirihkauwcn ontstane roode vocht SIWALAN. District van de afdeeling en het
worden zieken onder het prevelen van gebeden regentschap Berbek van de res. Kediri.
of bezweringen bespuwd, zie GENEESMIDDE- SIWALAN. Jav. In Oost-Java de meest gebrui-
LEN (I, 556). Voorts dient o. a. een afkooksel kelijke naam voor den lontarpalm; zie LONTAR.
der bladeren tot reiniging van schurftwonden, wrijft SIWI. Boer. zie ALI IA.
men de met een steen fijngemaakte vruchten tegen S'JACOB. (FREDERIK) Geb. te 's Graven-
den worm over de tanden, en zijn ook anders- hage 25 Februari 1822 uit het huwelijk van Mr.
zins deelen van beide planten in de inlandsche Frederik Bernard s'Jacob, Secretaris van den Raad
geneeskunst tegen allerlei kwalen in gebruik. De van State, en Maria Petronella Rochussen; kwam
vluchtige olie der bladen bevat trouwens eene in 1835 als adelborst op het Instituut te Medem-
sterk antiseptisch werkende stof, chavicol, die ook blik en werd in 1845 als luit. t/z. 2C kl. geplaatst
in de Europeesche geneeskunde is aanbevolen. op de „Jason", bestemd den nieuw benoemden
Bij de Europeanen op Java is sirih-honing een Gouv.-Gen. v. Ned.-Indië, J. J. Rochussen, naar
bekend middel tegen hoest, gelijk ook een aftreksel Java over te brengen, die hem tot zijn ordonnans-
der bladen. officier benoemde, in welke functie hij eene missie
Andere in het wild groeiende sirih-soorten komen naar den Sultan Adam van Bandjermasin en eene
eerst in aanmerking bij gebrek aan de genoemde, naar den Gouverneur der Strait-Settlements met
zoo Piper (Chavica) Mc/a/iiiris Miq., Daoen karoek, gewenschten uitslag volbracht. In 1846 nam hij
die wel dient als inlandsch middel tegen asthma. deel aan de eerste Balische expeditie onder den
De sirihdoos, tampat sirih, Jav. pakinangan (van Overste Bakker en verwierf bij die gelegenheid
kinang, met welk woord de Javanen de gezamen- het kruis van ridder 4" klasse der Militaire Wil-
lijke bestanddeelen van de betelpruim aanduiden, lemsorde.
zie ook PINANG, 111, 264) is de bergplaats voor In 1848 verliet hij 's lands dienst. In het bezit
de betelbladeren en bevat een gagraggan d. i. een van een toen voor het eerst zonder gouverncments
stel doosjes, tjepoek's, met deksels, voor tabak en voorschot uitgegeven suikercontract vestigde hij
gambir, een derde, zonder deksel, voor de pinang zich als suikerfabrikant in de residentie Soera-
en een potje voor de kalk. De sirihdoozen zijn baja, bouwde de fabriek Kremboong en exploi-
van hout, van gevlochten bies, van koper, zilver teerde haar gedurende bijna 10 jaar. In 1849
of goud. huwde hij met Léonie Snsanne Charlotte van
De Maleiers van Midden-Sumatra leggen de Hogendorp, jongste dochter van den toenmaligen
koperen doozen, de zakken van gevlochten pandan- Vice-President van den Raad van Ned.-Indië.
blad, van leder of van katoen voor de betelbla- Einde 1857 verliet s'Jacob Indië om zich te
deren, de doozen van hout, van bamboe of van Rotterdam te vestigen; aldaar zag in 1859 van
klapperdop, de koperen of zilveren doosjes voor zijne hand het licht „Gedwongen en Vrije suiker-
de kalk bestemd op een koperen of houten schaal, cultuur op Java" naar aanleiding van het ongun-
tjerana, tjarantjang of doelang; in Lebong wordt stig oordeel door Sloet tot Oldhuis uitgesproken
de tjerana vervangen door een mandje, kembodjo in de Tweede Kamer op 14 December 1858.
van gevlochten bamboe, bruinrood geverfd. Na gedurende 1867—1879 waarnemend presi-
SIRIH POPAR. Mal. Amb. zie AWAR-AWAR. dent-directeur en directeur-generaal der Mij. tot
SIRIKAJA. Mak.; zie SRIKAJA. exploitatie van Staatssspoorwegen te zijn geweest
SIROEN. Naam van de versterking tegenover werd s'Jacob in November 1880 aangezocht om
Lambaroe aan den rechteroever van de Atjeh- als Gouverneur-Generaal van Indië op te treden
rivier en van een houtsoort van welker bast touw in de plaats van den terugkeerenden landvoogd
vervaardigd wordt. Mr. J. W. van Lansberge, uit wiens handen hij
SIRTEIN. Zie OELOLITO. den I2dcil April 1881 te Weltevreden het bestuur
SISANGHIL. Bat. zie GANDAROESA. overnam.
SISANGKIL. Mand. zie GANDAROEBA. De zonder machtiging van het Opperbestuur
SISIH BETOK. Mal.; SEPNANA, Mad. den 7e >, Januari 1882 gesloten overeenkomst met
Desmotlium triforum L., fam. I'apiliouaccae. Een de Billiton-Maatschappij (zie aldaar) tot verlen-
aftreksel der bladeren wordt te Batavia wel bij ging van hare concessie tot 1927, gaf aanleiding
buikzickte aangewend. Ook op Madoera wordt dit tot politieke moeilijkheden en tot afkeuring in
kruid inwendig tegen dysenterie gebruikt, en uit- de Tweede Kamer der Staten-Generaal van het
wendig als rijpmakend papje op zweren. door het Indisch bestuur in deze gevoerde beleid.
SISIK. Zie KLEURSTOFFEN. De Gouverneur-Generaal wenschte deze uitspraak,
SISIK TENGGILING. Inlandsche medicijn waardoor tevens de in Indië gesloten overeen-
tegen huidziekte; de schubben van Manis; zie komst zou worden te niet gedaan, niet te aan-
PANGOLING SISIK (111, ig4). vaarden en bood einde 1883 den Koning zijn
SISSO. Worden op Celebes de zoetwater-slak- ontslag aan. Op den uden April 1884 droeg hij
ken, tot het geslacht Ampullaria behoorende, ge- het bestuur der Kolonie over aan den inmiddels
noemd ; de groote soort (A. celebensis) heet s i ss o tot zijn opvolger benoemden Otto van Rees.
salombe, de middelsoort sisso kap eng, de s'Jacob vestigde zich na zijn terugkeer in Neder-
kleine sisso pot ir. land opnieuw op zijn buitengoed Nieuvveroord te
SITOEBONDO. District van de contróle-afd., Utrecht, waar hij den 3 Ji;n April 1901 overleed.
het regentschap en de afd. Panaroekan, res. Besoeki; Behalve ridder der Militaire Willemsorde was hij
met eene oppervlakte van 2g23,4 hectaren, liet ridder der orde van den Nederlandschen Leeuw
district telt 13 desa's. en ridder Grootkruis van de Eikenkroon van
SITOEBONDO. Hoofdplaats van de afdeeling Luxemburg.
en het regentschap Panaroekan (zie op dat woord) Gedurende de driejarige periode van zijn be-
der residentie Besoeki. stuur werden door den Gouv.-Gen. drie ambte-
SITOEDOE LANGIT. Bat. zie LOMBOK lijke reizen ondernomen: naar Bantam, naar Atjeh
RAWIT. en naar Soerabaja. Voorts werd de triangulatie
616 S'JACOB. (FREDERIK) — SJAIR.
van Java voltooid; de opneming gelast voor den herhaalde uitbarsting van den vulkaan Krakatau
aanleg van een spoorweg van Probolinggo over (Str. Soenda) waardoor een deel van Bantam en
Loemadjang, Djember, Bondowoso naar Pana- der Lampongs door de daarmede gepaard gaande
roekan of Kamponjan; een aanvang gemaakt met vloedgolf werd verwoest en 34.000 menschen het
den aanleg van den spoorweg ter Oostkust van leven verloren. Tot leniging van de gevolgen
Sumatra en voor het algemeen verkeer werden dezer ramp bracht de particuliere liefdadigheid
opengesteld de lijnen Scmboeng—Toeloengagoeng, ƒ1.000.000 bijeen. (Zie Eigen Haard, 1881, bl.
Ngandjoek—Sraga, Buitenzorg—Tjandjoer en de 78 e. v. en igoi, bl. 24g e. v.).
stoomtramweg Semarang—Djoewana. Een Gou-
vernements telefoondienst werd ingevoerd. SJAHBANDAR. Arabische, doch uit twee Per-
Het Hooggerechtshof van Nederlandsch-lndië zische woorden: sjah „hoofd", „vorst" en ban-
werd gereorganiseerd en het rechtswezen in de dar „haven", gevormde titel. De Javaansche en
gewesten Celebes en onderhoorigheden, Timor, Maleische uitspraak is sabandar, de Makas-
Menado, Amboina en Ternate; in Riouw en onder- saarsche en Boegincesche is sabrinara. De let-
hoorigheden; in Bali en Lombok en in de Wester- terlijke beteekenis is „havenmeester", maar de
afdeeling van Borneo onder leiding van het lid functiën van den sjah ban dar strekken zich,
in den Raad van N.-L Mr. T. 11. der Kinderen naar het inlandsche staatsrecht, verder uit dan
als Gouvernements Commissaris geregeld. deze Hollandsche vertaling van den titel op zich
Nieuwe reglementen op het verleenen van pen- zelve zoude doen vermoeden. Hij is namelijk de
sioenen aan Burgerlijke Ambtenaren, op de toe- autoriteit, die tevens de in- en uitgaande rechten
kenning van overtocht van Nederland naar Ned.- int, en de vorstelijke monopoliën of andere han-
Indië en omgekeerd, en op den burgerlijken delsprivilegiën exploiteert. Alle scheepsgezagvoer-
geneeskundigen dienst werden ingevoerd, terwijl ders, schepelingen en in de havenplaats geves-
een algemeen reglement op den aanleg en de tigde vreemdelingen staan onder zijn bestuur en
exploitatie van stoomtramwegen tot stand kwam. zijne jurisdictie. In de Moluksche sultanaten is
Eenige persoonlijke diensten op Java en Ma- hij de persoon, belast met de administratie dei-
doera werden afgeschaft en door een hoofdgeld vorstelijke vaartuigen en de daarop geplaatste
van de heerendienstplichtigen vervangen. bemanning. De sjah bandar komt in bijna alle
Een nieuw landverhuurreglement voor de Vor- inlandsche staatjes voor, welke havenplaatsen be-
stenlanden kwam tot stand; rechtstreeks bestuur zitten met eenigen noenrenswaardigen handel. Hij
werd in het regentschap Soemenep (Madioen) is aldaar meestal een der voornaamste Rijksgroo-
ingevoerd en de residentie Banjoewangi als zoo- ten. Zie ald. Vroeger was dit laatste ook het
danig opgeheven. geval in het voormalige Bantamsche rijk. De
De eerste Hoogere Burgerschool voor meisjes titel wordt reeds vermeld in de Oendang-Oen-
werd opgericht. dang Malajoe. Zie INLANDSCHE WETTEN.
Woelingen, verwikkelingen en ongeregeldheden Te Batavia, en vermoedelijk ook wel elders, noe-
hadden plaats en werden onderdrukt in de afdee- men de inlanders aldus den Europecschen chef
ling Ommelanden van Benkoelen en Lais, te van den plaatselijken dienst der in- en uitvoer-
Palembang, in Indragiri, de Boven-Doeson, Mid- rechten. L. W. C. V. D. B.
den-Sumatra (I.agoe Boti getuchtigd) en in Amoen-
SJAHFI'I, SJAHFI'IETEN.
tai (Z.- en O.afd. van Borneo), terwijl in Atjeh, MEDANISME, 11, 526,
Zie MOHAM-
waar sinds II Maart 1881 het civiel bestuur was 540.
SJAIR of SAIR. De naam van een Maleischen
ingevoerd maraudeursbenden weder met meerdere dichtvorm, waarvan de regels vier aan vier met
vrijmoedigheid optraden. elkander rijmen. Daardoor is de sjair onderschei-
Wegens het afloopen van het bij Panga ge- den van de goerindam, het spreukgedicht,
strande Engelsche stoomschip „Niscro" moest het waarvan de regels twee aan twee rijmen; de eer-
landschap Tcnom worden getuchtigd. ste regel geeft eene stelling aan, waarvan de tweede
Bali en Lombok werden tot residentie verheven eene toepassing of verklaring bevat.
en de landschappen Boeleleng en Djembra onder
Een sjair is:
rechtstreeksch bestuur gebracht. Het bestuur der
residentie Amboina werd gereorganiseerd. Tal
van Maleische en Bataksche landschappen werden
achtereenvolgens ingelijfd en onder het Gouver-
nement Sumatra's Westkust gebracht.
De havens van Sambas, Singkawang en Soe-
kadana (Westerafdeeling van Borneo), van Oleh-
leh (gouvernement Atjeh en Onderhoorigheden) Luister naar een opstel,
en van Paboean, Tamboekoes, Sangsir en I.oloon Gemaakt met een bekommerd gemoed.
(eil. Bali) werden voor den algemeenen handel Indien de goerindam te wenschen overlaat,
opengesteld. Wil ze dan behoorlijk verbeteren.
Koortsepidemieën en cholera heerschten afwis- En een goerindam:
selend in verschillende deden van Java. De vee-
ziekte, die de Westelijke residentiën Bantam,
Batavia en de Preanger regentschappen teisterden,
werd ten slotte door de genomen krachtige maat- Een schoone zaak om te bewaren,
regelen bedwongen. Dat is een wetenschap die nut aanbrengt.
Groote natuurrampen teisterden de Kolonie. Maar veelal zijn de sjair's omvangrijke gedichten,
Daaronder dienen vermeld: de uitbarsting van die de zoogenaamde geschiedenis van een held
den vulkaan Sindoro, de overstroomingen in Soe- of koning behandelen, doorweven met philoso-
rabaja, Madioen, Kediri en Mcnado; de modder- phische opmerkingen en beschrijvingen van fees-
vloed uit den vulkaan Goentoer en ten slotte de ten, kleederdrachten enz. Bekend zijn bijv. de
 SJAIR. — SKOEK,
Sjair Soelthan Mansoer Sjah Gempita; Sjair Kaha-
roc'l Masjhoer Sjim Ken Tamboehan ; Sjair Bida-
sari; Sjair Sri Rama enz.
SJAKA. In de Javaansche babads of kronie-
ken vindt men schijnbaar het begin der Hindoe-
kolonisatie in verband gebracht met het begin
der Javaansche tijdrekening, de aera van Adji
Saka, die in het jaar 78 onzer jaartelling een
aanvang neemt. Adji Saka wordt namelijk voor-
gesteld als een machtig vorst van goddelijken
oorsprong (ook Praboe Djaja Baja genoemd), die
eene talrijke kolonie naar Java overbracht (later
door het uitbreken eener pest tot den terugtocht
genoodzaakt), en er onder de nog geheel wilde
bevolking godsdienst, wettelijke orde en het let-
terschrift invoerde. De jaren van deze aera zijn
de Indische luni-solaire, die nog op Bali in ge-
bruik zijn. Het jaar bestaat namelijk uit twaalf
synodische maansomloopen of ware maanden, maar
wordt van tijd tot tijd, ongeveer op de wijze van het
Joodsche jaar, door de intercalatie van schrikkel-
maanden, zoo na mogelijk met den loop der zon
in overeenstemming gebracht, zoodat het een ge-
middelden duur erlangt die met ons zonncjaar
overeenkomt. Er heeft langen tijd vrij wat ver-
schil van gevoelen bestaan omtrent het juiste tijd-
stip waarop de aera van Adji Saka een aanvang
nam, maar men mag aannemen, dat daarover thans
een voldoend licht verspreid is. Het blijkt, dat
toen de Javanen de Mohammedaansche tijdreke-
ning aannamen, die naar zuivere maanjaren van
354 dagen telt, zij die maanjaren als de voort-
zetting hunner vroegere zonnejaren beschouwden,
en dus eenvoudig doortelden als hadde er geen
verandering plaats gehad. Het Arabische jaar 1043,
aanvangende op 8 Juli 1633 nieuwe stijl, was het
eerste maanjaar, dat de Javanen op deze wijze
op hunne vroegere zonnejaren lieten volgen, en
wel in dier voege, dat terwijl het jaar 1555 der
tot dusver gevolgde tijdrekening reeds was aan-
gevangen, zij het eerste maanjaar tot aan zijn
einde het jaartal 1555 lieten voeren, zoodat het
tweede 1556 werd en zoo vervolgens. Van 1633
af 1555 jaren terugtellcnde, verkrijgt men het
jaar 78 n. C. als het begin der aera van Adji
Saka. Eene nauwkeurige berekening van den juisten
aanvangsdag is zeer bezwaarlijk; Cohen Stuart stelt
dien op 14 Maart 78 en neemt daarbij aan, dat
men eerst van het jaar 1 begon te spreken toen
het eerste jaar vol was. Op Bali is de ware telling
behouden.
Deze Javaansche tijdrekening is van het vaste-
land van Indië afkomstig en door de Hindoes
op Java ingevoerd. Adji Saka is eene verbinding
van het Javaansche woord adji, vorst, en het
Sanskrit woord sjaka. Sjaka is bij de oude Hin-
does de algemeene naam voor de nomadische
barbaren, die de Grieken Skythen noemden. Met
den Sjaka-vorst is misschien de Skythische vorst
Kanisjka bedoeld, die de Indus-streek veroverde.
In den laatsten tijd zijn echter van verschillende
zijden bedenkingen geopperd tegen de gelijkstel-
ling van Kanisjka met den vorst, van wiens kro-
ning in 78 n. C. de jaartelling begint. Daar deze
aera pas in de 6de eeuw in Indië algemeen in
gebruik is gekomen en dus niet eer op Java
kan zijn ingevoerd, kan wat de Javanen omtrent
Adji Saka vermelden niet juist zijn en kan zij
voor den tijd waarin de Hindoe-kolonisatie zelve
aanving, hoegenaamd niets bewijzen.
SJAMANISME (ook door Nederlandsche schrij-
617
vers wel eens met de Engelsche spelling SHAMA
NISME geschreven). De natuurmensch, overtuigd
dat de geesten die hem van alle zijden omringen,
een beslissenden invloed op zijn lot en leven
uitoefenen, tracht bij al zijne ondernemingen, bij
al hetgeen hem overkomt, de gezindheid dier
geesten op te sporen, zoekt zich van hun gunst
te verzekeren en hoopt verlichting van zijn oor-
deel van hen. Vandaar de aanwending van allerlei
middelen om den wil der geesten te verstaan,
om eene openbaring van hen te erlangen. Ken
der voornaamste uitingen hiervan is het sjama-
nisme. De geesten die vereerd worden zijn vrij
in hunne bewegingen en niet aan bepaalde licha-
men gebonden; zij kunnen in het een of ander
voorwerp of lichaam tijdelijk hun intrek nemen;
nu stelt men zich voor dat er personen zijn die
de eigenschap hebben, dat zij van tijd tot tijd
door geesten kunnen worden bezield, dat een
geest in hen kan opstijgen, kan nederdalen. Zulke
personen, die dus in bijzondere betrekking staan
tot de geesten, zijn in de oogenblikken dat zij
bezield zijn, met buitengewone gaven toegerust;
men raadpleegt hen aangaande de toekomst en
het verborgene, doet hun vragen over allerlei
zaken en verschijnselen, consulteert hen in ziekte-
gevallen enz. Het zijn dan niet die personen-zelve
welke geacht worden te spreken, maar de geesten
welke in hen gevaren zijn; die personen zijn dus
de mediums tusschen de geesten en den mensch.
Alleen in de oogenblikken dat zij bezield zijn
kunnen zij geraadpleegd worden; maar die bezie-
ling kan ten allen tijde plaats hebben, de geesten
kunnen steeds bezworen worden zich in het medium
te begeven. Daarvoor is het niet alleen noodig
dat de geest wordt opgeroepen, maar het medium
moet ook geschikt worden gemaakt hem te ont-
vangen. Dit geschiedt door het maken van too-
vermuziek en het zingen van tooverliederen, het
branden van wierook, het uitvoeren van dansen,
soms door het gebruik van bedwelmende dranken,
door al welke middelen de ziel zich van het lichaam
afscheidt en de geest hare plaats inneemt. Het
aanwezen van dien geest openbaart zich hierin,
dat het medium in een staat van zinsverrukking,
van extase geraakt, die met verschijnselen gepaard
gaat welke nu eens doen denken aan paroxysmen
van hysterie, epilepsie of andere convulsieve kwa-
len, dan weder aan de verschillende toestanden
—
—
van de hypnose catalepsie, lethargie en st.ni-
nambiilismc herinneren. Deze wijze om geesten
te bezweren in bepaalde personen die daarvoor
de geschiktheid bezitten, neder te dalen of op
te stijgen, ten einde door den mond dier perso-
nen godsspraken te erlangen, pleegt men in de
godsdienstwetenschap het sjamanisme te noe-
men, terwijl de personen-zelve, de mediums, sj a-
man's of sjamanen heeten. In enkele gevallen
bepaalt zich de bezwering tot de uitvaart van de
ziel des mediums naar boven- of benedengewesten,
ten einde daar de noodige openbaringen te halen.
In den Indischen archipel, waar zij een hooge
vereering genieten, treft men in sommige streken
zoowel mannelijke als vrouwelijke sjamanen aan,
onder de namen basir. balian, bissoe, sibaso, wa-
lian, wolian, wewalen. (Zie verder HEIDENDOM
en de verwijzingen aldaar).
SJI'IETEN. Zie MOHAMMEDANISME, II, 525
en PANISLAMISME, 111, ig7-
SJIWA, SJIWAISME. Zie CIWAISME, 1,358.
SKOEK. Zie BOEBOFT.
618 SLAI.
— SLANGEN.
SLAI. Zie MONJET.
SLAKDIEREN. (VOET-) Zie GASTERO-
PODEN.
SLAKKEN. (GELE TOP-, SCHOTEL- en
VINVOET-) Zie GASTEROPODEN.
SLAMAT. Zie HARING.
SLAMAT. Vulkaan op Java, de hoogste berg
des eilands na den Smeroe, 3472 M. (volgens de
nieuwe, in Verbeek en Fennema's Gcol. Beschr.
v. Java en Madoera, bl. 404, medegedeelde bere-
kening van den Topographisehen Dienst in ver-
band met de nieuwe opmeting in Midden-Java;
de oudere topographische kaarten hebben 3427 M.;
Junghuhn vond barometrisch 10630 Par. vt. =
3453 M.). De betrekkelijke hoogte is het grootst
aan de zuidzijde, waar de majestueuze, regelma-
tige kegel verrijst uit het laaggelegen meerbek-
ken van Banjoemas (70 —16 M. hoog), waarin
hare hellingen zeer geleidelijk overgaan. Ook aan
de noordzijde heft zich de berg zeer hoog boven
't Tegalsche heuvelland, waartusschen hij in de
rivierdalen zijn door losse producten overdekte
lavastroomen ver uitzendt. Maar aan de west- en
oostzijde rijst de centraalketen van Midden-Java
tot hoog tegen den Slamat op, aan den oostkant
met den Poelasari tot 1134 M. (aan de Slamat-
zijde van dezen top gaat een pasweg op 830 M.
hoogte), in 't westen met den Gg. Semboeng
(1386 M.).
Het is de verdienste van Verbeek (Verbeek en
Fennema, als boven) te hebben aangetoond dat
deze laatste rug ook geologisch van den Slamat
is onderscheiden en behoort tot een oudere vul-
kaanruïne, Gg. Penoesoepan genoemd. De laatste
bestaat uit andesiet en wel hoofdzakelijk uit fijne,
losse producten, tot zachte, mulle, zanderige Hei-
gronden verweerd, die zeer vruchtbaar zijn en
geschikt voor de koffiecultuur; het bovenland van
Bocmiajoe is een der beste koffiedistricten van
Java. De Slamat daarentegen bestaat nabij de
oppervlakte geheel uit bazalt, dat uit den krater
gevloeid is als reusachtige, sterk gespleten lava-
stroomen, die soms zeer dicht onder de opper-
vlakte liggen, soms bedekt zijn met dikke lagen
van zand, losse lavablokken en lapilli (kleinere
stukken). In dezen bodem zakt al het water weg
en komt pas op ongeveer 600 M. hoogte voor
den dag als zeer rijke, koele, kristalheldere bron-
nen. De bebouwing is op den Slamat niet hoog ge-
stegen. De wouden dalen als ondoordringbare wil-
dernissen tot dicht aan den voet. De berg draagt
de westelijkste acacia-wouden van Java; de hoogste
begroeiing zijn grasvlakten, parkachtig met rijzige
alpenboompjes beplant. Op ongeveer 2500 M.
houdt alle plantengroei op en verheft zich nog
bijna 1000 M. hoog de geheel kale koepel, uit
zvvartgrauwe lavakorsten, zand en rotsklompen
bestaande.
De krater is een zandvlakte met een langste as
van 600 M., slechts 20 tot 30 M. ingezonken in
een ovalen kraterrand, die naar 't noordoosten
doorbroken is, dan zich aan weerszijden sterk
verbreedt om zich naar 't zuidwesten te versmallen
tot een uiterst smalle kam, om den cirkelvormi-
gen kraterput van ruim 200 M. doorsnede, die in
den zuidwesthoek van het kratervlak is ingezon-
ken en zeer steil minstens 150 M. diep daalt.
Zij stoot voortdurend rookwolken uit. Uitbarstin-
gen zijn bekend uit de jaren 1772, 1825, 1835
en 1860.
SLANG-AAL. Zie AAL.
SLANGEN (OPHIDIA). Orde van schubdra-
gende Reptiliën (Oelar Mal.) gekenmerkt door
een verlengd, rolrond lichaam, waaraan ledematen
ontbreken en door het bezit van een voor sterke
verwijding vatbare mondholte, daar de kaak- en
gehemdte-becnderen van den kop zeer bewegelijk
zijn. Als een slang een prooi heeft bemachtigd,
tracht zij 't eerst den kop van deze naar binnen
te krijgen en schuift dan als 't ware eerst haar
bek en dan het overige gedeelte van haar lichaam
over het slachtoffer heen; bij een groote prooi
kan dit proces verscheidene uren duren. Het mee-
rendeel der slangen legt eieren, maar veel gift-
slangen en de echte waterslangen zijn levenbarend ;
de eischaal is perkamentachtig en bevat weinig
of geen kalk. De orde der slangen is in den Mal.
archipel vrij sterk vertegenwoordigd, zoodat wij
slechts bij eenige der meest in het oogvallende
vormen zullen stilstaan.
De eerste groep omvat de blindslangen
(Typhlops); kleine, op aardwormen gelijkende
dieren, wier lichaam rondom met ronde, glinste-
rende, dakpansgewijs over elkaar liggende schub-
ben is bekleed. Haar kleine kop heeft een nauwe
mondopening, terwijl de oogen onder een in
't midden doorschijnend schild geplaatst zijn; de
korte, dikke staart is aan 't eind meestal met een
hoornachtige punt voorzien. Zij leven onder den
grond en voeden zich met wormen. Er komen
verscheidene soorten van dit geslacht in den Ind.
archipel voor; meest bekend is T. lineatus van
Java en Sumatra, die met verscheidene overlang-
sche strepen is versierd. Tot de tweede groep
behooren de reuzenslangen (Boidae) met
groote, achter de oogen reikende mondopening;
de kop brceder dan de hals; het lichaam van
boven met schubben, aan de onderzijde met schil-
den bekleed. Voorts onderscheiden zij zich van
alle andere slangen door het bezit van een rudi-
mentaire bekkengordel, met sporen van een dijbeen;
deze zijn ook uitwendig zichtbaar als stompe klau-
wen ter weerszijde van den aars. Het geslacht
Python, dat uitsluitend aan de oude wereld eigen
is, onderscheidt zich van de Boa's, die de nieuwe
wereld bewonen, door de dubbele rij schilden
onder den staart. Zeer gemeen in den Ind. archipel
is P. rel ieii latns (Oelar-sawah), die van af
het Mal. schiereiland over alle eilanden oostelijk
tot Ambon voorkomt. Hagen zegt van deze slang:
het is een nachtdier, dat overdag op koele, don-
kere plaatsen in een kluwen opgerold ligt en eerst
in den laten avond uitgaat op buit, die voor-
namelijk bestaat uit ratten, andere kleine zoog-
dieren tot de grootte van een jong varken, vogels
enz. Voor den mensch schijnt zij evenwel niet
gevaarlijk. Zij brengt gaarne een bezoek aan de
kippenhokken en wordt ook dikwijls aangetroffen
onder het atappen dak der huizen, waar zij de
ratten vervolgt. Hare lengte bereikt soms 25 voet.
Haar vleesch is niet onsmakelijk en wordt door
de Chineezen gegeten. Naveruant met de Pythons
is de familie der Rolslangen (Ilysiidae), waar-
toe de Oelar-riboc (Cylindrophis rufa) be-
hoort, van Cochinchina over alle eilanden van
den Ind. archipel verspreid; deze slang wordt
circa 80 c.M. lang, is van boven bruin of zwart
gekleurd, met koraalrooden halsband en eveneens
gekleurde onderzijde van den staart, terwijl de
buikzijde van het lichaam zwarte dwarsbanden ver-
toont. Zij leven in gangen onder den grond en
voeden zich met wormen, insectenlarven enz. Vol-
 SLANGEN.
gens Hagen wordt zij door de Maleiers in Dcli
oelar kapala doea (tweekoppige slang) ge-
noemd, daar zij het dikke staarteinde eveneens
voor een kop houden; werkelijk is het niet ge-
makkelijk dadelijk vóór- en achtereinde van elkaar
te onderscheiden, daar het dier de eigenaardigheid
heeft zich ook achterwaarts te bewegen en dan
het staarteinde als een kop omhoog te houden.
Zeer gemeen in den Ind. archipel is ook een ver-
tegenwoordiger van de fam. der Xcnopeltidae, X.
unicolor, van boven donker staal-blauw gekleurd,
van onder wit. Na afscheiding van de bovenge-
noemde familiën blijft er een groote afdeeling van
slangen over, die allen na met elkaar verwant
zijn, de Coluber-aentigen, en die men vroeger ver-
deelde in giftige en niet-giftige slangen. Onge-
lukkig houdt deze verdeeling geen steek, daar er
een aantal slangen zijn, wier beet voor den mensch
niet gevaarlijk, voor kleine reptiliën en vogels
daarentegen doodelijk is. Deze groote aftleeling,
die negen-tiende van alle slangen omvat, wordt
daarom tegenwoordig gesplitst in 3 paralelle groe-
pen; de I e groep is dievande Glad-tand igen
(.Iglypha), wijl alle daartoe behoorende slangen
slechts één soort tanden hebben, die niet hol of
gegroefd zijn; deze slangen zijn ongevaarlijk. De
2° groep, de Groef-tandigen (Opistoglypha)
omvat de soorten, bij wie ten minste één der
achterste bovenkaak-tanden aan de voorzijde met
een overlangsche groef is voorzien; de hiertoe
behoorende slangen zijn verdacht en ten deele
vergiftig. De 3= groep is die der Gif-tandigen
(Prolerog/ypha), bij wie de voorste bovenkaak-
tand van een groef of een kanaal voorzien is;
deze slangen zijn allen giftig en haar beet is
meestal ook voor den mensch gevaarlijk.
Gi.ad-tandigen: Worm slangen (Calamarid)
noemt men de kleine, wormachtige slangen, die
niet veel dikker zijn dan een ganzenpen en van
welke de grootste niet meer dan 5 0 c.M. lang
wordt; met een kleinen, met enkele regelmatige
schilden bedekten kop en een korten, in den regel
spitsen staart. Zij leven op den grond, onder stee-
nen, boomstammen e. d. en voeden zich met in-
secten. Algemeen bekend is de Oelar lemah
(C. Liunaei) van Java, met rooden, door vierkante
zwarte vlekken afgebroken buik, en een glinste-
renden rug, die bij sommigen écnkleurig bruin,
bij anderen gevlekt of overlangs of dwars ge-
streept is. Van de echte Cö/////«'-achtigen is vol-
gens Hagen Elaphis mc/anura in Dcli zeer gemeen
en wordt door de inlanders dikwijls met de bril-
slang verwisseld; niet gemeen daarentegen is Cory-
phodon korros, door de inlanders dikwijls met de
gevaarlijke hoedslang (zie verder) verward. Van
het geslacht Tropidonotus, wel zwemslangen
(Oelar-ajcr) genoemd, wijl zij zich gaarne in
de nabijheid van het water ophouden, en waar-
van Tr. natrix in Nederland een bekende ver-
tegenwoordiger is, komen ook in Indië verschei-
dene soorten voor; wij noemen slechts Tr. vit-
tatus van Java en — trianguligerus van Sumatra.
Van het geslacht Dendrophis noemen wij D. pietus
(Oelar-tali), een prachtige boomslang, meer
dan 1 M. lang, van hoven glinsterend bruin, met
een gelen, zwart-gezoomden band langs de zijden,
van onder geel of lichtgroen gekleurd. Zij is van
Voor-Indië af over den geheelen Mal. archipel ver-
spreid. De wratslangen (Acrochordus) onder-
scheiden zich van alle overige slangen door de
kleine, korrelachtige schubben, waarmede het
619
lichaam geheel of gedeeltelijk bedekt is. Het zijn
echte waterdieren, die urenlang onder water kun-
nen blijven, zonder aan de oppervlakte te komen
om adem te halen. Zij bewonen de rivieren van
Achter-Indië en alle eilanden van den Mal. archi-
pel, maar worden soms een paar mijlen van de
kust in zee aangetroffen. A. javanieus heeft een
stompen, breeden kop, is bruin van kleur en be-
reikt soms een lengte van 8 voet; Hagen ver-
telt dat bij een overstrooming van de Dcli-rivier
eens een zes voet lang exemplaar dezer soort in
zijn hospitaal te Laboean terecht kwam.
Groef-tandigen: Tot deze groep rekenen wij
allereerst de Zweepslangen, herkenbaar aan
haar slanke gestalte, de lange, dunne staart en de
langwerpige, lancetvormige schubben. Merkwaar-
dig is het vermogen dezer slangen om tegen een
gladden, loodrechten boomstam, zonder eenig zicht-
baar houvast, naar boven te klimmen. Op vol-
wassen leeftijd zijn zij zeer bijtachtig, terwijl zij,
als zij jong zijn, daarentegen heel goedaardig zijn
en zich kalm in de hand laten nemen. Niet alle
Zweepslangen leven uitsluitend op boomen; op
werkelijk hooge boomen, zegt Plagen, treft men
slechts twee soorten aan: Dryophis prasiua, met
langen, smallen kop en spitsen snuit, van boven
fluwcclgrocn, van onder geelachtig, die tot hoog
in de toppen der boomen leeft en door haar gra-
cieuse bewegingen met alle wetten van de zwaarte-
kracht schijnt te spotten; en de Oclar-manoc
(Chrysopclca ornata). Daarentegen treft men de
Oelar-saraj.il (Psammodyuastcs pulveruleulus)
op kale, zonnige, zandige plaatsen, waarmede
haar kleur in overeenstemming is; zij wordt als
giftig zeer gevreesd. De tot het geslacht Dipsas
behoorende soorten, door Schlegel Takslangen
genoemd, hebben een zijdelings saamgedruktcn
romp en doen zich door haar spleetvormige pupil
terstond als nachtdieren kennen; de meesten zijn
met spikkels en vlekken versierd en doen aan een
met mos begroeiden tak denken. Een der grootste
is de Oclar-boerong (D. dendrophila), van
boven blauwachtig zwart, met ongeveer vijftig
gele dwarsbanden, van onder eenkleurig zwart
of geel gemarmerd. Ofschoon zij zeer bijtachtig
is en terstond tot aanvallen gereed, vreest nie-
mand haar, daar iedereen weet dat haar beet
zonder gevaar is. Hagen zegt, dat men haar bijna
een waterslang zou kunnen noemen; hij zag haar
in Dcli dikwijls op de over het water hangende
takken, in een kluwen saamgerold, liggen en als
zij vervolgd werd, stortte zij zich onmiddellijk in
het water en toonde zich een voortreffelijke zwem-
ster. Echte waterslangen zijn de Homalopsinae, eene
familie die onder de groeftandigen dezelfde plaats
inneemt als de wratslangen onder de gladtandi-
gen; evenals deze laatste hooren zij uitsluitend
in het zoete water thuis en verdwalen af en toe
in zee. Zij hebben een dikken kop, met boven
op den snuit liggende neusgaten, waardoor zij
gemakkelijk even boven water kunnen ademhalen.
Hiertoe behoort de bekende Homalopsis buccata,
die 3 voet lang wordt en in teekening eenigs-
zins op een boa gelijkt, roodbruin met breede
donkerbruine dwarsbanden. Men treft haar veel
in kleine stroomen, stilstaande poelen en natte
rijstvelden; Hagen vond haar in Dcli dikwijls in
brak water tusschen de wortels der rhizophoren
(bak au Mak), waarom zij daar Oelar-bakau
genoemd wordt.
Gif-tandigen: Er bestaat helaas geen uitwen-
620 SLANGEN.

dig kenmerk waaraan men een giftslang terstond die echter door donkere dwarsbanden of langs de
van een onschadelijke kan herkennen. Allen zijn ruglijn geplaatste ruitvlekken afgebroken wordt;
evenwel in het bezit van een op zijde van den zij bereiken een lengte van 2 tot 6 voet. De zee-
kop gelegen giftklier, die door een buis in ver- slangen zijn verspreid over den geheelen Indischen
binding staat met de voorste bovenkaak-tand, Oceaan tot in de St. Zuidzee, waar zij dikwijls
welke of van een groef of van een kanaal is in groote scholen vereenigd worden aangetroffen;
voorzien. Het gif is een helder, lichtgeel vocht, zij schijnen zich evenwel slechts zelden ver van
dat zuur reageert, en ook in gedroogden toestand de kust te verwijderen en komen soms nabij de
zijn werkzaamheid behoudt. Bij het toebrengen monden der rivieren. Ofschoon voor den mensch
der beet wordt het gif in het onderhuidsche bind- minder gevaarlijk, daar zij, als zij in het net ge-
weefsel gestort en vandaar in de algemeene cir- raken, geen poging schijnen te doen om te bijten,
culatie gebracht door opname hetzij door de Iymph- heeft toch menig onvoorzichtige bader het leven
hetzij door de bloedvaten; door den mond of het er bij ingeboet, wijl haar beet niet minder ver-
darmkanaal wordt het vocht niet opgenomen. Het giftig is dan van de op het land levende gift-
gif van verschillende soorten van giftslangen heeft slangen. Zeer gemeen in den Ind. Oceaan is Pla-
een verschillende uitwerking. Allereerst behooren turus lalicaudatus, met 25 a 50 zwarte ringen om
hiertoe de soorten van het geslacht Elaps, meest het lijf; zij komt soms aan land en werd door
kleine slangen, dun van gestalte, met kleinen Hagen in Dcli eens in het bosch gevonden, twee
kop en nauwe mondopening, gewapend met be- geogr. mijlen ver van de kust (var. Fischeri).
trekkelijk korte giftanden; zij zijn niet in staat Ilydrophis pc/amis, ook niet zeldzaam, heeft het
daarmede de ledematen van den mensch te om- lichaam over de geheele lengte zijdelings saam-
vatten en te verwonden en worden daarom wei- gedrukt; zij is van boven bruinzwart gekleurd,
nig gevreesd. De gewone soort van de Soenda- van onder geel, beide kleuren scherp van elkaar
eilanden is Elaps furcatus, ruim '/2 M. lang; gescheiden, tot op den staart, waar zij zich op-
van onder lichtgroen gekleurd, met dwarse, zwarte lossen in vlekken of banden.
vlekken, behalve de onderzijde van den staart, De laatste familie is die der Solcnoglypha, de
die rood is, van boven bruin, met aan weerszijden A dder ach tigen, die alle soorten omvat welke
een gele, zwartgezoomde en langs het midden door haar gestalte en maaksel min of meer op
van de rug een oranjeroode streep. Grooter is de onze gewone ridders gelijken. Zij hebben meestal
Elaps bivirgatus, die de dikte heeft van een mans- een dik, gedrongen lichaam, met korten, dikken
vinger. Hun giftklieren zijn verbazend lang en staart en een grooten, driehoekigen of hartvormigen
strekken zich aan weerszijden langs den geheelen kop. Haar bovenkaak is kort, aan weerszijden
hals uit. Dit diertje is van boven blauwzwart ge- alleen met een lange giftand gewapend; bij het
kleurd, terwijl de kop en buikzijde fraai karmijn- openen van den bek komen beide in verticalen
rood zijn en een witte zigzaglijn langs de zijden stand te staan, terwijl daarbij tevens het vocht
loopt. Hieraan sluiten zich eenige grootere en uit de giftklier in het tandkanaal geperst wordt.
dikkere soorten tot het geslacht Buugarus behoo- Zij zijn de gevaarlijkste van alle giftslangen en
rende, gekenmerkt door een reeks groote schilden hun beet, althans van de grootere soorten, is
op den rug; zij bereiken een lengte van zes voet, meestal doodclijk voor den mensch. Wij verdee-
zijn blauwachtig zwart van kleur, met gele dwars- len de Indische adders, die kenbaar zijn aan een
banden of ringen. Meest bekend zijn de Oelar- diepe groef ter weerszijden van den kop, achter
bclang (B. annularis) en />'. semifasciatus; de de neusgaten, in twee geslachten: Trigonocepha-
eerste met gele ringen, de tweede met halve gele lus met groote schilden op de bovenzijde van den
banden geteekend. Zij worden op het vasteland kop, en Bothrops met kleine schubben daar ter
van Indië, Ceylon en de Soenda-eilanden aange- plaatse, bovendien hebben de soorten van het
troffen en behooren tot de zeer gevaarlijke slangen, laatste geslacht meestal een langen grijpstaart.
wier beet meestal doodelijk is. In het Leidsch Niet zeldzaam in den Ind. archipel zijn de Tr.
Museum bevindt zich een exemplaar van den rhodostoma (Oelar-donda, of -bedoedak) en Tr.
Oelar-belang uit Kedoe, geschonken door den resi- puniceus, beide bruinachtig van kleur, bij de
dent Musschenbroek; de inlander, die deze slang eerste door groote bruine ruitvlekken afgewisseld;
bemachtigde, werd door haar gebeten en stierf voorts B. viridis (Oelar-biesa of boedroe-pam) en
drie kwartier daarna. Zij verschuilen zich in aard- B. Waglcri, beide groenachtig, de laatste zwart
holen, onder gebouwen, waar zij jacht op ratten gemarmerd en met dertig lichtgele dwarsbanden;
maken en worden soms binnen de huizen onder volgens Dagen wordt deze op Dcli Oelar manti
de bedden aangetroffen. Aan de Brilslangen boelan genoemd, wijl de sage van haar vertelt,
(zie aldaar) sluit zich de Reuzenhoedslang dat zij dertig dagen op een en dezelfde plaats
(Ophiophagus elaps) een van de grootste en ge- vertoeft.
vaarlijkste giftslangen, die wij kennen; het voor S. Muller deelt omtrent bovengenoemde soorten
verwijding vatbare gedeelte van haar nek is naar het volgende mede: „het zijn trage, naar het
verhouding kleiner dan bij de brilslangen. Zij schijnt geen vijand kennende en zeer zeker geen
bereikt een lengte van 12 voet, is van boven vijand schuwende dieren, welke het grootste ge-
geelachtig grijsbruin gekleurd, van onder zwart- deelte van hun leven, in eenen kring te zamen
achtig met gele keel en gelijkt eenigszins op de gerold, waarvan de kop het middelpunt uitmaakt,
onschadelijke Coluber korros. Haar voedsel schijnt in eene schier onbewegelijke rust doorbrengen,
hoofdzakelijk uit andere slangen te bestaan. In en slechts dan gevaarlijk worden, wanneer mensch
Indië heerscht het geloof, dat zij onder haar soort- of dier hem onopmerkzaan, te dicht nabij komt,
genooten koninklijke eer geniet. De Zeeslangen of zij in hunnen oogenschijnlijken doodslaap ge-
vormen een afgestoten groep van slangen, hij den stoord worden. De twee roodbruine soorten, Tr.
eersten oogopslag kenbaar aan den zijdelings saam- rhodostoma en puniceus, houden zich gaarne op
gedrukten staart, die den vorm van een roeispaan sombere, min of meer duistere en vochtige plaat-
heeft. De meesten hebben een geelachtige kleur, sen op, als tusschen het dichte bamboesriet, onder
 SLANGEN. — SLAVERNIJ.
oude omgevallen boomstammen, in aard- en rots-
holen, dichte struiken, doornige heiningen enz.
De eerste dezer twee toeft steeds op den bodem,
doch de andere slingert zich soms door struiken,
kruipt in kleine boomen en in het bamboesriet
en vlijt zich tusschen de gaffels of op de takken
en bladeren ter ruste. Ditzelfde is met de groene
soorten het geval, met dit onderscheid evenwel,
dat deze meer in droge en warme oorden beha-
gen vinden en zich dikwerf vrij op de groene tak-
ken neervleien of wel, daaromheen geslingerd, zich
in de zonnehitte koesteren, terwijl de Tr. puni-
ceus meest aan zoodanige, minder lichte plaatsen
de voorkeur geeft, welke kleur met die van haar
lichaam overeenkomt, waardoor zij slechts als bij
toeval opgemerkt wordt. Is de doorgaande bewe-
ging der hartkop-adders langzaam, bij het doen
van een aanval daarentegen zijn de bewegingen
van allen zeer snel. Zij beginnen gewoonlijk met
den kop bedaard, doch eenigszins trillend omhoog
te richten en na hun slachtoffer juist in het oog
gevat te hebben, schieten zij, met geopenden
muil, pijlsnel er op af. Van de groene soorten
en onder dezen voornamelijk de Bothrops viridis,
schijnt de beet minder gevaarlijke gevolgen te
hebben dan van de twee roodbruine, die door
de inboorlingen van Java terecht zeer gevreesd
zijn. Zoo vermeldt de natuuronderzoeker Kuhl,
dat tijdens zijn verblijf te Buitenzorg twee werk-
lieden, die in den Gouvernementstuin bezig waren
met grassnijden, door een groote Tr. rhodostoma
gebeten werden, met het gevolg dat een dier
ongelukkigen reeds na verloop van vijf minuten
den geest gaf".
Dr. Calmette, directeur van het Institut Pasteur
te Lille, bereidt tegenwoordig door inspuiting van
paarden een serum tegen slangenbect. R. H.
Voornanmste litteratuur e 11. Schlegel, Physio-
nomie des Serpents; Th. W. van Lidth de Jeude,
On Cophias wagleri and Coluber sumatranus, Notes
from the Leyden Museum, Vol. VIII; Idem, On
a collcction of Snakes from Dcli, ibidem, Vol.
XII; B. Hagen, Die Pflanzen- und Thierwelt von
Dcli, Tijdschr. Aardrijksk. Genootschap, ißgo.
SLANGENGOD. Zie BRILSLANG.
SLANGENHOUT. Zie BIDARA LAOET. Voor
kajoe oelak leze men aldaar kajoe oelar.
SLANKAPEN. Zie AAP.
SLAVERNIJ. i°. Oorspronkelijke toestanden.
Slavernij komt bij verscheidene volken van onzen
Archipel voor, en was vroeger, vóór de inwerking
van Europeesche wetgeving en cultuur, nog veel
sterker onder hen verbreid. Het volgende over-
zicht geeft een beeld van dien oorspronkelijken
toestand.
De verschillende volksstammen van Java heb-
ben, in de laatste eeuwen althans, geen slaven
gehouden. In den vóór-Mohammcdaanschen tijd,
zegt Veth, schijnt de slavernij daar onbekend te
zijn geweest; en zelfs de Islam vermocht haar
niet in te voeren. De dorpen die den Islam niet
aannamen, werden als veroverd gebied beschouwd
en hadden buitengewone belastingen op te bren-
gen; maar de inwoners werden niet tot slaven
gemaakt. Alleen in Bantam werden de bewoners
dezer dorpen als rijksslavcn beschouwd, en ble-
ven in dien rechtstoestand ook nadat zij den Islam
hadden aangenomen. Eerst met de opheffing van
het Sultansbestuur verdween het onderscheid tus-
schen de dorpen dezer rijksslaven, abdi (v. h.
Arab. 'abd) geheeten, en die door vrije lieden
621
bewoond. In later tijd hielden sommige Javaansche
hoofden slaven; maar zij deden dit in navolging
der Europeanen en de rechtstoestand dier slaven
werd beheerscht door het llollandsch-Romeinschc,
niet door het Mohammedaansche recht. Op Su-
matra vinden wij de slavernij sterk verbreid.
Als slaven houdende stammen zijn hier te noe-
men de Maleiers van Menangkabau, de Atjèhers,
de Rejangs en de bewoners van Indragiri, Semindo,
Blalauw, Palembang, Singkel,Pangkallan, Laboean-
Batoe, Karintji, Serampas, Socngai Tenang, Batoe-
barah, Siak Sri Indrapoera en de bovenlanden
van Asahan; verder de meeste Batta-stammen
(speciale berichten spreken van de Baltas van het
Pane- en Bila-stroomgebied, die van Mandhcling
en Pertibie, de Karo-Battas, de Raja-Battas, de
Battas van Angkola en de Toba-Battas) en de
Lampongers. Onder de Koeboes en Loeboes is
slavernij waarschijnlijk onbekend; de Loeboes
waren zelf de slaven der Mandailingcrs en Battas
van Padang Lawas. Wat de kleinere eilan-
den nabij Sumatra betreft, komt slavernij
voor op Nias en Riouw, niet op de Mentawei-
eilanden en waarschijnlijk evenmin op Engano,
terwijl ook de bewoners der Anambas-, Natoena-
en Tambclan-eilanden geen eigenlijke slaven
(alleen pandelingen) houden. Als slavenhoudende
stammen van Borneo zijn, behalve de Land-
en Zee-Dajaks van Sarawak, te noemen de Dajaks
aan den Barito, de Dajaks aan den Rejang, de
Biadjoe-Dajaks, de Ot-danoms, de 010-ngadju, de
Dajaks van Tompassuk, de Mendalam Kajans, de
Kajans aan den Bloeöe, de Longglats, de Pnihings,
de Moeroets, de Dajaks van Sambas, de Kindjin-
Dajaks de Dajaks van Matan of Kaping en die
van Simpang. Daarentegen bestaat slavernij waar-
schijnlijk niet bij de Doesoens en de Rambai- en
Sebroeang-Dajaks. Op Celebes treffen wij sla-
vernij aan in de Minahasa, in Bolaang Mongon-
dou, Lipoe lo Holontalo, Boeooi, Sandjai, Bang-
kala, en bij de stammen van midden-Celebes,
waarvan vooral de inwoners van Posso goed be-
kend zijn. Ook op het eiland Saleijer, nabij de
zuidkust van Celebes, worden slaven gehouden.
Onder de Makassaren en Boegmeezen van Zuid-
Celebes bestaat eveneens slavernij. Op de Kleine
Soenda-eilanden en de Molukken is de
slavernij bijna overal aanwezig. Wij noemen hier:
Bali, Lombok, Soembawa, Soemba, Flores, de
Solor-groep, Boncrate en Kalao, Timor, Savoe,
Rotti, Wctar, Kcisar, Leti, Dama, de Loeang-
Seiniata-groep, de Babar-groep, de Tenimber- en
Timorlao-eilanden, de Aroe-eilanden, de Kei-eilan-
den, de Watubela-eilandcn, de Seranglao-Gorong-
groep, Serang, Ambon en de Oeliassers, de Sangir-
en Talauer-eilanden en Tidore. Op Halmaheira
worden slaven gehouden door de Galela en Tobe-
loreezen en de inwoners van het district Kau.
Over Boeroe hebben wij tegenstrijdige berichten.
Wat Nieuw-Guinea aangaat, is het merkwaar-
dig dat, terwijl in het Engelsche en Duitsche
gebied geen slavernij voorkomt, verscheidene
stammen van Nederlandsch Nieuw-Guinea slaven
houden; dit is waarschijnlijk toe te schrijven aan
den invloed van Ternate, waarmede het westelijk
deel van het eiland sedert lang in verkeer is ge-
weest. Slavernij bestaat in Dorei, Roon en Arfak,
bij de Noeloreezen, aan de Golf van Macluer, op
Adie en aan de Golf van Kaimani. Aan de Hum-
boldtbaai, in Ayambori en onder de Hattainnters
is slavernij onbekend. Van sommige stammen wordt
622 SLAVERNIJ.
bericht, dal zij slaven rooven, zonder dat blijkt
of ze die zelf houden of alleen verkoopen; dit
zijn de inwoners van Seroei, Ansoes en Windessi
en de Karons.
Onder de oorzaken waardoor men slaaf
wordt spelen krijgsgevangenschap en koop een
groote rol. Dat krijgsgevangenen slaven wor-
den, komt vooral bij vele Batta-en Dajak-stammen
voor; maar ook bij de inwoners van midden-
Celebes en op sommige kleinere eilanden (Soemba,
Timor, Tenimber- en Timorlao-eilanden, Serang).
Zij die aldus slaven worden zijn meest vrouwen en
kinderen, zelden volwassen mannen. Fene andere
oorzaak is me 11 schenr o o f, die dikwijls prac-
tisch moeielijk van krijgsgevangenschap is te onder-
scheiden. Slavernij door koop van buiten den
stam komt zeer veel en in alle deelen van den
Archipel voor. Bijzondere vermelding verdient het
houden van Papoea-slaven, uit Nieuw-Guinea aan-
gevoerd, door vele Indonesische stammen van het
oostelijk deel van N.-Indië. Als regel is de prijs
van eene slavin hooger dan die van een nianne-
lijken slaaf. Schuldenaars geraken gewoonlijk
in pandelingschap, dat practisch van slavernij ver-
schilt, doordat de pandeling door het betalen der
schuld steeds vrij kan worden, terwijl de slaaf
zich gewoonlijk niet kan losknopen tegen den
wil van den eigenaar. Intusschen kan een schulde-
naar ook in eigenlijke slavernij vervallen, hetzij
dadelijk, hetzij wanneer binnen zekeren tijd de
schuld niet betaald is (zoo bij sommige Batta-
stammen, bij de Rejangs, bij de Ot-danoms. in
Boni), hetzij wanneer de schuld een bepaald be-
drag heeft bereikt (zoo op Nias en volgens Jung-
huhn bij de Battas). Ook komt het voor, dat de
debiteur of diens familie door den crediteur wordt
verkocht; zoo o.a. in Lampong, waar het echter
als een misbruik wordt beschouwd. Ook door het
plegen van een misdrijf kan men slaaf worden,
gewoonlijk bij niet-betaling der boete; men komt
dan in dezelfde positie als andere schuldenaars.
Maar ook komt het voor, dat de schuldige dade-
lijk en onvoorwaardelijk slaaf wordt, alleen of
met zijne familie; vooral op Sumatra en Borneo
treffen wij vele gevallen hiervan aan. Verder wor-
den onbeschermde weezen tot slaven gemaakt
(Raja-Battas, Niassers), en geeft men zichzelf v r ij-
willig in slavernij, hetzij bij hongersnood (Soem-
bawa) of om zoodoende door de bescherming van
een machtig persoon aan de gevolgen van een
misdrijf te ontkomen (Soemba). Eindelijk kan men
door huwelijk in slavernij geraken. Bij del.am-
pongers wordt de dochter van een man uit het
volk, die met een slaaf trouwt, slavin, en hij de
Biadjoe-Dajaks wordt hij, die eene slavin huwt,
zelf slaaf. Een groot deel der slaven evenwel is
niet slaaf geworden, maar als zoodanig geboren.
Kinderen van een slaaf en eene slavin
zijn slaven, al verkecren zij ook in sommige stre-
ken (Laboean Batoe, Holontalo, Soemba, Endeh)
in betere positie dan hunne ouders door de meer-
dere sympathie die de meester voelt voor hen,
met wie hij van jongs af heeft samengeleefd.
Kinderen uit gemengd huwelijk (van vrij
man en slavin of vrije vrouw en slaaf) volgen
gewoonlijk den rechtstoestand der moeder, behalve
als deze de slavin van den vader is, dan is het
kind meest vrij. Afwijkende regelingen bestaan
o. a. bij de Tompassuk-Dajaks, w-aar het kind van
vrij man en slavin in een toestand van halfsla-
vernij komt, en op Saleijer, waar hij zoodanig
huwelijk de helft der kinderen vrij, de andere
helft slaaf wordt.
Een slaaf kan op verschillende wijzen vrij
worden. Dat de wet of de publieke opinie hem
het recht geeft zijne vrijheid te eischen tegen
betaling eener bepaalde som aan den meester,
komt in vele deden van Sumatra voor; buiten
dit eiland zeer zelden. Vrijgelaten wordt ook zeer
vaak de slavin, met wie de meester een huwe-
lijk aangegaan of bij wie hij een kind verwekt
heeft. Verder komt vrijlating voor uit allerlei
motieven: wegens belangrijke diensten door den
slaaf aan den meester bewezen, om langdurig goed
gedrag, wegens het dienst doen bij de begrafenis
des meesters, om een staatsfunctie te kunnen ver-
vullen, wegens het te talrijk worden der slaven,
zoodat de meester ze niet meer alle gebruiken
kan. Ook een minder edel motief speelt eene rol,
b. v. in Batoebarah, waar een slaaf die oud en
ziekelijk, dus waardeloos is, vrijgelaten wordt;
in Semindo geschiedt dit alleen als de slaaf het
wenscht. Adoptie van slaven door den meester
komt voor bij de Battas van het Pane- en Bila-
stroomgebied, bij de Mandheling Battas, in Lam-
pong en op Nias. De vrijgelatenen staan gewoon-
lijk achter bij de vrijgeborenen, minder rechtens
dan wel in de schatting der publieke opinie.
Den rechtstoestand der slaven moeten wij
ons niet te ongunstig denken. Bijna overal heeft
de slaaf recht op hetgeen hij in zijn vrijen tijd
verdient, al komt dit soms bij zijn dood aan den
meester. Hoever dit eigendomsrecht van den slaaf
kan gaan, blijkt hieruit, dat bij de Ot-danoms
en de Kindjin-Dajaks de slaaf soms rijker is dan
de meester; bij laatstgenoemden, en evenzoo op
Soemba, houden vele slaven zelf slaven. Dat slaaf
en slavin niet mogen trouwen met wie ze willen,
is geen wonder, daar dit ook met vrije jonge-
lieden en vooral meisjes het geval is. Huwe-
lijk van vrij man en slavin komt veel voor; ge-
woonlijk wordt dan de slavin vrij (zie boven).
Huwelijk van vrije vrouw en slaaf is meest ver-
boden. Nog in een ander opzicht is de slaaf niet
altijd geheel rechteloos; dikwijls is nl. de meester
door het recht of de publieke opinie in de be-
handeling van zijn slaaf aan zekere regelen ge-
bonden. Zoo mag bij de Battas van Mandheling
en Pertibie de meester den slaaf niet dooden;
evenmin in Siak; in Bolaiüig Mongondou blijft
hij ongestraft als hij hem doodt, maar niet als
hij dit opzettelijk of met een scherp voorwerp
doet. Bij de Battas van Mandheling is de slaven-
stand zelfs in het bezit van politieke rechten,
daar hij een vertegenwoordiger in de volksverga-
dering heeft. Bij de tot den Islam behoorende
volken van den Archipel wordt de slavernij uit
den aard der zaak steeds min of meer beheerscht
door het Mohammedaansche recht; zie hieromtrent
nader Dl. II bl. 567. Toch heeft ook bij deze
volken het inheemsche gewoonterecht zich in meer-
dere of mindere mate gehandhaafd.
Wat de feitelijke positie der slaven be-
treft, wordt ons in verreweg de meeste gevallen
bericht, dat zij goed behandeld worden. Uitzon-
deringen ontbreken echter niet. In Laboean Batoe
hebben de gewone slaven het hard, de erfslaven
beter. In Asahan worden ze slecht, vaak wreed
behandeld. Op Nias is hun lot zeer treurig. Op
Bonerate en Kalao is hun toestand dragelijk, maar
niet benijdbaar. Een bewijs der gewoonlijk goede
behandeling is, dat zij vaak (vooral op Sumatra)
 SLAVERNIJ.
als leden der familie van den meester worden
beschouwd. Ook verschilt in vele gevallen hunne
leefwijze weinig of niet van die der vrijen. Wel
staan slaven in de algemeene achting lager dan
vrijen; in de Minahasa b. v. worden de afstam-
melingen der vroegere slaven zelfs nu nog met
verachting aangezien. In 't algemeen schikt de-
slaaf zich vrijwel in zijne positie. Bij de Battas
zijn de slaven niet ontevreden met hun lot; ont-
vlechting komt zelden voor. In Semindo gebeurt
het vaak, dat een slaaf zich niet vrij koopt, al
heeft hij er de middelen voor. Op Bonerate en
Kalao hebben de slaven het dikwijls beter dan
in hunne vroegere vrijheid; dus schikken ze zich.
In Oost-Timor koopen slaven zich zelden vrij;
zij vinden het beter slaaf te blijven. In Laboean
Batoe daarentegen hebben de slaven het slecht,
en vluchten dus vaak. Op Nias begaat een slaaf
dikwijls zelfmoord, als hij naar een vreemd land
verkocht wordt; hier is het dus meer het schei-
den van de gewone omgeving dan de slavernij
op zichzelf, die smartelijk gevoeld wordt.
Het werk der slaven bestaat voornamelijk in
landarbeid en huiselijke bezigheden. In enkele
streken (o. a. op Bonerate en Kalao en bij de
Tompassuk-Dajaks) drijven zij handel, wat op
eene groote vrijheid van beweging duidt. Het
werk der slaven is bijna nergens drukkend; ge-
woonlijk hebben zij veel vrijen tijd, vooral de
afzonderlijk wonende slaven (dit zijn meest erf-
slaven), die slechts nu en dan dienst doen en
den meester een deel van den door hen verbouw-
den oogst moeten afstaan; de slaven die in het
huis des meesters wonen staan meer onder zijn
voortdurend toezicht en hebben minder vrijheid.
Op Nias doen de slaven dienst in den oorlog.
Omtrent het aantal der slaven en het percen-
tage dat zij uitmaken van de geheele bevolking
hebben wij weinig gegevens. In het algemeen
kan men zeggen, dat zij op Sumatra en Celebes
zeer talrijk zijn, op Borneo veel minder.
Litteratuur: Hier komt ongeveer de geheele
cthnographische litteratuur in aanmerking (zie de
artikelen dezer Encyclopxdie betreffende de ver-
schillende volksstammen en de gegevens verza-
meld in mijn „Slavery as an Industrial System",
Den Haag, Nijhoff, igoo, bl. 109—114 en 118—
120). Hartmann's Repertorium noemt enkele tijd-
schriftartikelen betrekking hebbende op slavernij
hij bepaalde stammen. Bijzondere vermelding ver-
dienen de belangrijke studie van IL F. W. Cor-
nets de Groot: Nota over de slavernij en het
pandelingschap in de residentie Lampongsche
Districten, in het Tijdschr. v. h. Bat. Gen. deel
XXVII en het opstel van F. A. Liefrinck: Sla-
vernij op Lombok, in hetzelfde Tijdschrift, deel
XLII. H. J. Nieboer.
2°. De regeling der slavernij onder de heer-
schappij van den Europeeschen wetgever. De sla-
vernij in haren oorspronkelijken toestand bestond
dus vóór de komst der Europeanen in Indie. De
uitoefening daarvan door de Europeanen overge-
nomen of liever nagevolgd, is ontstaan uit de
behoefte, bij hunne eerste vestiging in Indië,
aan huisbedienden en handwerkslieden, die zij
onder de inlandsche bevolking ter plaatse hunner
inwoning zich niet of moeilijk konden aanschaffen.
Zij was reeds van de vroegste tijden eene be-
hoefte van gemak en cene gewoonte. De Oost-
Indische slaaf of lijfeigene (zooals hij tijdens
de 0.-I. Compagnie vaak officieel genoemd werd)
623
was een voorwerp van gerief en weelde. Hetzij
geroofd, hetzij reeds in lijfeigenschap geboren,
was hij — behalve de negers van Afrika, dooi-
de Compagnie kaffers genoemd, en met uit-
zondering van de enkelen, die uit Nieuw-Guinea
en de Papoesche eilanden werden aangevoerd
van hetzelfde ras als de bevolking, waarmede hij
—
leefde. De meeste slaven waren echter afstamme-
lingen van Balmeezen, Boegmeezen, Makassaren
en Timoreezen. Het lot van deze slaven was
zeer dragelijk wanneer men het vergeleek met
dat der hen omringende vrije inlanders, wier
onderworpenheid aan hunne hoofden en vorsten
weinig minder ootmoedig en nederig was dan die
der slaven aan hunne meesters of meesteressen,
terwijl de rechten dier vrije inlanders weinig meer
waren, althans door hunne vorsten en hoofden
weinig meer geëerbiedigd werden. Niet alleen
Europeanen, ook welgestelde niet-Europcanen
(Mohammedanen, Chineezen, Hindoes) mochten
de hier bedoelde slaven houden. Aan het eigen-
aardige der verhouding van deze lijfeigenen tot
de Indische samenleving en hare verschillende
toestanden mag het zeker worden toegeschreven,
dat de verordeningen op de slaven, van het begin
der vestiging van het Nederlandsch gezag in den
Indischen archipel, in een milden geest gesteld
en uitgevoerd zijn. Bij eene publicatie van 1622
werd het aan Christenen verboden, slaven te ver-
koopen of te schenken aan onchristencn; blij-
vende het echter vergund aan Christenen en on-
christencn, ieder onder de hunnen, slaven te
verkoopen en te koopen. De Christenen moesten
hunne slaven behandelen „als eigen kinderen om
Christenen van hen te maken", terwijl „Mooren,
Heidenen, en andere niet-geloovigen" hunne sla-
ven niet van godsdienst mochten laten verande-
ren, tenzij deze lijfeigenen eenige geneigdheid
tot het Christendom toonden, als wanneer hunne
eigenaren „het onderwijs daarin" zouden moeten
gedoogen, om daarna afstand van de slaven te
doen, tegen genot van zoodanigen prijs als bij
de plaatselijke overheid in redelijkheid zal be-
vonden worden te behooren, hetzij aan Christe-
nen of wel aan de Compagnie zelve. Deze be-
schikte in hare verschillende inrichtingen, werven,
pakhuizen, enz., behalve over vrij lieden (orang
p rij ma n) ook over slaven. Aanvankelijk werden
de slaven geacht tot het huisgezin hunner meesters
te behooren; doch het eigendomsrecht werd in
1767, 1770 en 1784 zoodanig beperkt, dat ver-
boden werd slaven mede te nemen naar Ceylon
en de Kaap de Goede Hoop. Eerst in 1777 werd,
tengevolge van de toeneming van het aantal sla-
ven, aan de Christen meesters toegestaan om hunne
„onchristen" slaven te verkoopen „aan wien hij
wil, Christen, Mohamedaan of Heiden". Bij reso-
lutie van 1754 was verboden, een „heiden slaaf"
te laten besnijden; terwijl zijne opneming in den
Christelijken godsdienst vrij stond en in 1770
werd bepaald, dat „lijfeigenen, die belijdenis van
den christelijken godsdienst hebben gedaan", niet
verkocht of te gelde gemaakt mochten worden,
doch hetzij „bij acte testamentair vrijgemaakt" of
„aan bloedverwanten gecedeerd" of „bij vertrek
uit Indië tegen tauxatie van gezworen tauxateurs"
overgelaten moesten worden aan hen, „die uit
christen-mcnschlievendheid hen overnemen en dan
willen vrij geven of wel hen vergunnen om zich
vrij te koopen".
De 0.-I. Compagnie heeft niet slechts, door
624 SLAVERNIJ.
deze en dergelijke verordeningen, voortdurend er
naar gestreefd, deze slavernij binnen haar ge-
bied zooveel mogelijk te verzachten: zij heeft ook
ten aanzien van de beperking van den slaven-
handel en den invoer van slaven steeds
de meeste zorg aangewend; doch door de geringe
middelen van controle, waarover zij in een uit-
gestrekt eilandenrijk beschikte, heeft de uitslag
harer pogingen niet altijd aan het heilzame harer
bedoelingen beantwoord. Bij resolutiën van 1669
en 1784 werd bepaald, dat geene lijfeigenen moch-
ten getransporteerd worden „dan voor Secretaris
of Notaris en getuigen" en nadat de slaaf zal
hebben bekend „inderdaad des comparants lijf-
eigene te wezen". In geval van „slaafs ontken-
tenis" mocht geene acte worden opgemaakt, maar
moest daarvan kennis worden gegeven aan den
fiscaal. Bij „placcaat" van 1688 was o. m. gelast,
de slaven te registreeren. Bij resolutie van 172 g
was aan notarissen verboden, transporten te
passeeren van Bonische slaven, „tenzij na vooraf-
gaand onderzoek van den Liccntmeester". Op
menschenroof stond de doodstraf, d. w. z. niet
alleen „voor degenen, die ter zee of te land, vrije
menschen of lijfeigenen" uit de bezittingen
der Compagnie „vervoeren of stelen, al is de
misdaad niet geconsommeerd, maar ook
voor degenen, die, op welke wijze ook, willens
en wetens hulp daaraan hebben gecontribueerd,
onverminderd de vrijheid des regters om pro re
rata eene mindere straf te decerneren". Sedert
1722 liet echter de Compagnie den invoer van
slaven als het ware ter sluik toe, tegen voldoe-
ning eener boete van 10 rijksdaalders, die ge-
heven en verantwoord zoude worden als lic ent
van de Boom (inkomend recht) doch waarvan
de Hooge Regeering moest worden geacht, onkun-
dig te zijn! Toch werden niettemin in 1732, 1740
en 1782 nog verbodsbepalingen getroffen, strek-
kende om den aanvoer van slaven te beperken.
In iBog werden die bepalingen ingetrokken door
den Gouverneur-Generaal Daendels, die voor de
organisatie van het leger soldaten noodig had,
die hij, behalve uit de werklieden aan de wer-
ven, uit ingevoerde slaven liet pressen. Reeds
tijdens de 0.-I. Compagnie kende men de sla-
ven van het ambachtskwartier, de gou-
vernements-slaven, de lijfeigenen van
het gouvernement en de lands-lij fei ge-
nen. Nadat het ambachtskwartier in 180 Swas
opgeheven, werden de slaven van het gouverne-
ment, voor zoover ze niet geschikt werden geacht
voor soldaat, „naar willekeur" verkocht. Gedu-
rende het daarop gevolgd Britsch tusschenbestuur
(1811 —1816) toonde Rallies, den door Wilber-
force tegen de slavernij aangebonden strijd te
willen steunen. Ontbrak hem de macht, op eigen
gezag tot emancipatie over te gaan, hij deed
alles tot aanmoediging van den lust tot manu-
missie bij de eigenaren der slaven. Bij procla-
matie van Mei 1812 voerde hij eene belasting in
van 1 Spaansche mat voor iederen slaaf boven
de 8 jaren en te beginnen met 1 Januari 1813
werd de invoer van slaven op „Java en Onder-
hoorigheden" verboden. Hij voerde eene nieuwe
registratie der slaven in door middel van de cer-
tificaten. Alle slaven, van wie men later geene
certificaten kon overleggen, zouden als vrije lieden
worden aangemerkt. Op de eigendomsoverdracht
van een slaaf werd eene belasting van 1/2 Spaan-
sche mat geheven. Voorts werd bepaald, dat van
1813 af de slavenhandel in den Indischen archi
pel een einde moest nemen; doch toen niettemin
sluiksgewijze slaven uit Bali werden aangevoerd,
werd getracht dit bij eene proclamatie van Novem-
ber 1815 met nadruk te keer te gaan, o.a. door
iederen eigenaar van slaven de verplichting op te
leggen, te bewijzen hoe en wanneer hij in 't bezit
van iederen slaaf was gekomen. Bij proclamatie
van December 1815 werden door hem alle kosten
opgeheven, die eene vrijwillige emancipatie in
den weg stonden en trok hij de bevoegdheid der
politiebeambten in om, op verzoek en op kosten
van de eigenaren, slaven gedurende eenigen tijd
in hechtenis te houden. Na vele ontwerpen te
hebben ingediend tot voorbereiding eener spoe-
dige vrijmaking der slaven, wist hij in het begin
van 1816 dejavabenevolentinstitution
te doen oprichten, waarvan het doel was: de
bevordering der afschaffing van de slavernij in
den Indischen archipel en te waken voor het lot
der geëmancipeerden, dat hij zich meer scheen
aan te trekken dan de rechten der in zijne gedu-
—
rende 1813—1815 met den avonturier Hare aan-
gegane transactiën de door J. C. Baud genoemde
Bandjermasinsche afschuwelijkheid —
betrokken vrije lieden (zie dl. I, g6). Bij de her-
stelling van het Nederlandsch gezag was het lot
der slaven niet onaangeroerd gelaten. Bij de artt.
113 en 114 van het Regeeringsreglement van 1818
bepaalden Commissarissen-Generaal, dat de slaven-
handel verboden was, daarbij verwijzende naar
strafwetten op dit punt en verordeningen betref-
fende de behandeling der aanwezige slaven, welke
nog gemaakt moesten worden. De Ja va benevo-
lent institution, in Javaansch mensch-
lievend genootschap herdoopt, zond in laatst-
genoemd jaar aan de Indische regeering eene
memorie in, het verzoek inhoudende om den sla-
venhandel tegen te gaan, waarop het genootschap
de opdracht ontving, in overleg met den Presi-
dent van het Hoog Gerechtshof, met inachtne-
ming van „de jongste verordeningen" op dit
punt, eene „algemeene wet" te ontwerpen. Bij
publicatie van 3 Juli 1819 was namelijk wederom
eene registratie der slaven voorgeschreven, terwijl
verder daarbij werd bepaald, dat geene andere
bewijzen van eigendom als voldoende zouden
worden aangemerkt tot het verkrijgen der inschrij-
ving in het register dan transporten, opge-
maakt volgens de deswege bestaande bepalingen.
Voorts werd bepaald, dat alle lijfeigenen, die
niet binnen den gestelden tijd ter registratie zou-
den zijn aangegeven, beschouwd zouden worden
„als geëmancipeerd en van den band der slavernij
ontslagen". Aan de samenstelling dezer verorde-
ningen heeft de toenmalige Algemeene Secretaris
J. C. Baud een overwegend aandeel genomen.
Eerst onder het bestuur van den Gouverneur-
Generaal Baron van der Capellen, in 1825, kwam
bij Indisch Staatsblad n°. 44 van dat jaar, als
gevolg van de in 1819 aan het Javaansch
menschlievend genootschap gedane op-
dracht, het algemeen reglement op den slaven-
stand in werking. De volgende verordeningen
zijn slechts ontwikkelingen van dat reglement.
De onder het bestuur van Van der Capellen uit-
gevaardigde bepalingen van milden geest legden
den grondslag voor alle volgende maatregelen,
waardoor de slavenhandel in Oost-Indië gefnuikt
en eindelijk binnen de grenzen van het Neder-
landsch gebied onmogelijk geworden is. In het
 SLAVERNIJ.
door den Commissaris-Generaal du Bus de Gisig-
nies in 1827 uitgevaardigd Regeeringsreglement
handelden de artt. ng en 120 over slavenhandel
en slavernij. „In afwachting van de nader te arres-
teren bepalingen" zou de behandeling der slaven
„provisioneel geregeld" worden volgens laatstge-
noemd Staatsblad. Bij Indisch Staatsblad van 1829
n°. 29 werd onder verboden slavenhandel ook
begrepen het aanvoeren van kinderen beneden
de tien jaren met oogmerk om die in of tot dienst-
baarheid op te voeden. In het door den Com-
missaris-Generaal Van den Bosch in 1830 vastge-
steld Regeeringsreglement handelden de artt. 11S
en 119 over deze materie. Bij Gouvernements
besluit van 23 October 1833 werd het grondbe-
ginsel der bij de publicatie van 3 Juli 18 19
(Indisch Staatsblad n°. 58) bevolen registratie
der slaven op nieuw in herinnering gebracht door
de uitdrukkelijke verklaring, „dat de verzuimde
registratie van slavenkinderen onherroepelijk der-
zclver emancipatie tengevolge heeft". Indisch
Staatsblad van 1834 n". 47 herhaalde het bij
Staatsblad van 1825 n°. 44 gedaan verbod tegen
het scheiden en afzonderlijk verkoopen van lijf-
eigenen, tot ééne familie behoorende. In het bij
Koninklijk besluit van 20 Februari 1836 n°. gi
vastgesteld Regeeringsreglement luidden de over
dit onderwerp handelende artt. 104 en 105 con-
form de overeenkomstige artt. van het voorgaande
reglement. Bij Indisch Staatsblad van 1851 n°. 66
werden de artt. 33 en 38 der publicatie, gear-
resteerd bij Indisch Staatsblad van 1825 n°. 44,
gewijzigd.
Na 1851waren de dagen van deze slavernij
geteld. In 1845
werd een tijdschrift uitgegeven
om ook voor hare afschaffing propaganda te maken,
namelijk de Bijdragen tot de kennis der
Nederlandsche en vreemde koloniën,
bij zo nde r betrek k e 1 ij k de vrij lating der
slaven. De artt. 115, 116 en 117 van het bij
de Wet van 2 September 1854 vastgesteld Regee-
ringsreglement maken weliswaar nog van deze
slavernij gewag: doch de eerste alinea van eerst-
genoemd art. bepaalde, ook voor elke andere sla-
vernij dan de hier bedoelde, gebiedend: „Uiter-
lijk op den isten Januari 1860 is de slavernij in
geheel Nederlandsch-lndië afgeschaft". Bij de Wet
van 7 Mei 1859 (Indisch Staatsblad n°. 46) werd
tot dezen gewichtigen maatregel overgegaan. De
bepalingen ter uitvoering werden vastgesteld bij
de Indische Staatsbladen van dat jaar n'» 4 47 en
48. Aan de meesters der slaven, die tengevolge eenige moeilijkheid plaats.
van deze wet werden vrijverklaard, werd „op hun
verzoek" de volgende vergoeding verleend:
's t/m. 10 jaren van ƒ 50 tot ƒ 120
S, „
-p boven de 10 t/m. 20 jaren ƒ 100 „ „ 220 buiten, maar ook binnen een gedeelte van ons recht-
gsg-l „„„20 „30 „ „„ „„ „
150 „350 slavernijgebied
„ „ „„ „„
--
v -30 125 300
o
-40 „40
50 „ 100 „ „ 200
> „ 5° „ „„ 40 „ „ 100
Geene vergoeding werd verleend:
o. voor slaven, die wegens eene besmettelijke
ziekte (lepra b. v.) uit de samenleving waren of doelde geregistreerde slaven in Neder-
moesten worden verwijderd;
b. voor slaven, die weggeloopen en bij de af-
kondiging der wet in Ned.-Indië langer clan drie gevolg van het bepaalde bij de tweede alinea van
maanden afwezig waren;
c. voor slaven, die tot dwangarbeid veroordeeld
waren en wier straftijd bij de afkondiging dezer gedeelten van Nederlandsch-lndië, alwaar het recht
wet nog een of meer jaren duurde;
lil
625
d. voor slaven, wier meesters op 1 Januari 1859
gedurende meer drur vier jaren de betaling dei-
door hen verschuldigde belasting hadden verzuimd.
Omtrent de maatregelen, die de Regeering ten
aanzien van de verzekering van levensonderhoud
althans aan de ouden van dagen, de gebrekkigen,
—
de ongeneeslijke zieken en andere hulpeloozen —■
der geëinaneipecrden, moraliter, verplicht was te
nemen, meldt de Wet niets; doch in het Kolo-
niaal Verslag over lßsg leest men: „door de mee-
warigheid, vooral van de inlandsche bevolking-
met het lot van de vrijverklaarden, die door ouder-
dom of anderzins niet in staat waren zelven in
hun onderhoud te voorzien, behoefden hieromtrent
van bestuurswege geene maatregelen te worden
genomen". Art. 10 der Wet bepaalde slechts, dat
de geëmancipeerden „gelijke regten en verplig-
tingen als de overige inlandsche bevolking" heli-
ben en liet daarop volgen: „Hunne kleederen en
de verdere onroerende goederen, die op het tijd-
stip der vrijverklaring, volgens gebruik, tot hunne
beschikkirrg staan, worden bij vrij verklaring hun
eigendom".
Het aantal der hierbcdoeldc slaven, dat volgens
de registers in 1814 alleen op Java en Madoera
27.142 bedroeg, was in 1843 voor geheel Neder-
landsch-lndië reeds tot 9907 gedaald. Bij de Me-
morie van Toelichting op het ontwerp der wet
van 7 Mei 1859 werd gerekend op hoogstens
7000 vrij te verklaren slaven en op eene vergoe-
ding van ƒ 1.000.000 a ƒ 1.400.000. De uitkomst
bleef beneden de raming. In 't geheel werden vrij-
verklaard ongeveer 4739 personen. Nauwkeurig
is dit cijfer niet op te geven, omdat de gebrek-
kige staat der slavcnrcgisters op vele plaatsen
niet toeliet, juist na te gaan voor hoeveel slaven
geene vergoeding is aangevraagd. Het totaal bedrag
der toegekende vergoedingen bedroeg ƒ784.668,
namelijk ƒ225.486 voor 1254 slaven op Java en
Madoera en ƒ559.182 voor 2902 slaven in de
Buitenbezittingen. Van vergoeding werd afgezien
door de eigenaren voor een getal van ongeveer
488 slaven op Java en Madoera en 43 in de
Buitenbezittingen; terwijl voor 52 slaven de aan-
vragen om vergoeding werden afgewezen, hetzij
wegens verzuim van formaliteiten, hetzij omdat
de geëmancipeerden daartoe niet in de termen
vielen.
De vrijlating had binnen den bij het Regee-
ringsreglement gestelden termijn en, dank zij der
welwillende medewerking van de eigenaren, zonder
Niettemin was de slavernij na I Januari 1860
nog lang niet in Nederlandsch-lndië verdwenen
en bleven de oorspronkelijke toestanden niet slechts
streeksch
bestaan, zoowel in den vorm van
of pandelingschap als in dien
van slavenhandel. Dit is deels een gevolg van
de omstandigheid, dat de slecht geredigeerde eerste
alinea van art. 115 van het Regeeringsreglement
en de even slecht geredigeerde wet van 1859
slechts werden toegepast op de hierboven be-
landsch-lndië en op de zoogenaamde perkhoo-
rigen op het eiland Banda; en deels een
art. 27 van het Regeeringsreglement, als volgt lui-
dende: „De algemeene verordeningen zijn op die
van zelfbestuur aan de inlandsche vorsten en vol-
40
626 SLAVERNIJ.
ken is gelaten, slechts in zoo ver toepasselijk, als
met dat recht bestaanbaar is"; terwijl als derde
hoofdoorzaak der slechte uitvoering van de wet
van 1859 moet worden opgenoemd de onvolledige
kennis van de toenmalige regeering omtrent ge-
westelijke en plaatselijke Indische toestanden. Het
wekte dan ook geene geringe verbazing op, toen de
regeering bij de begrooting van 1875 aanzienlijke
sommen aanvroeg tot opheffing in de bezittingen
buiten Java van eene instelling, die reeds vijftien
jaren vroeger door de wet was opgeheven; alleen
de kosten voor het gouvernement Sumatra's West-
kust bedroegen bijna ƒ400.000, waarvan circa
ƒ360.000 benoodigd waren voor Tapanoeli, een
gering cijfer niettemin, als men bedenkt, dat daar-
voor ruim 23.000 slaven konden worden vrijge-
maakt. In de Padangsche bovenlanden voorkwam
menig Maleisch hoofd als het ware de regeering
in haar streven en wezen sommige landschappen,
zooals Tanah Datar, de schadeloosstelling zelfs
van de hand. De bepalingen tot afschaffing der
slavernij in het gouvernement Sumatra's Westkust
zijn successievelijk vastgesteld bij Indisch Staats-
blad van 1876 n"s 35, 166 en 246; 1880 n"- 21
en 114; 1883 n°. 40, hetgeen niet wegneemt dat
de slavernij als eene door de regeering getole-
reerde instelling in dit gewest nog bestaat in de
afdeeling Toba en Silindong (Bataklanden) en in
de afdeeling Padang Lawas. De toestand der sla-
ven in het gouvernement Celebes en Onderhoo-
righeden heet geregeld te zijn bij Indisch Staats-
blad van 1875 n"s 140 en 287; doch buiten ons
rechtstreeksch gebied aldaar, in de zoogenaamde
vazalstaten, met welke onze betrekkingen reeds
van 1667 dateeren, heerschen nog slavernij en sla-
venhandel. Volgens het Koloniaal Verslag van
1877 zou de toenmalige gouverneur van laatstge-
noemd gewest zeer spoedig eene voordracht doen
tot vrijkoop der slaven, doch eenigen tijd later
achtte deze hoofdambtenaar de vrijmaking onraad-
zaam, omdat hij er een gevaar voor de politieke
rust in zag en de kosten, wel ƒ 750.000 zouden
bedragen. In die vazalstaten gebeuren er op het
gebied van slavernij en slavenhandel nog allerlei
ongerechtigheden. Gevluchte slaven, die niet van
„elders", dat is buiten die staten waren aange-
voerd, die m. a. w. nog geen handelsartikel had-
den uitgemaakt, werden zoo zij zich op het gebied
bevonden, waar het Nederlandsch gouvernement
rechtstreeksch gezag voert, door onze bestuurs-
ambtenaren, in strijd met de bedoeling van art.
116, tweede alinea, van het Regeeringsreglement,
op verzoek der meesters aan hen uitgeleverd; sedert
1895 kocht het Gouvernement deze slaven los, het-
geen elders, waar de slavernij ook door het be-
stuur erkend is, weer niet geschiedde en de meester
op zijne vordering van den losprijs een non pos-
sunius van bestuurswege ten antwoord ontving. Dit
geschiedt bijv. in Padang Lawas,-waar de instel-
ling niet slechts door de regeering wordt geduld,
maar waar het behoud van het instituut aan hoof-
den en bevolking is verzekerd bij de inlijving
van het landschap bij ons rechtstreeksch gebied.
Het niet eerlijk en trouw nakomen van het gege-
ven woord is zeker niet bevorderlijk aan het pres-
tige van ons gezag en doet wantrouwen en onwil
ontstaan, die ons in de toekomst veel meer kun-
nen kosten dan de vergoeding, waarop de eige-
naren der slaven uit een oogpunt van goede trouw
recht hebben. In 1877 en 1884 — bij Indisch
Staatsblad van 1877 n"* 89 en 90 en 1884 n°. 162 —
werd de slavernij in de gouvernementslanden op
Bali afgeschaft. In Lombok, dat met Bali in 1894
tot eene residentie vereenigd werd, nam de regee-
ring de slavernij, die er van ouds bestond, over om
cene lijdensgeschiedenis onder ons rechtstreeksch
bestuur voort te zetten. Wel is bij Indisch Staats-
blad van 1901 n"s 286 en 287 de slavernij in de
afdeeling Lombok afgeschaft, doch in deze resi-
dentie trof men ultimo igoi, behalve de door de
,
regeering erkende pandelingen nog 7741 sla-
ven aan. In 1878 werd de slavernij afgeschaft
op het eiland Batjan, in 1879 in de sultanaten
Ternate en Tidore en in 1890 op de Sangi(r)-
en Talaut-eilanden, waar het welslagen der eman-
cipatie wellicht vcor een groot deel te danken
was aan den invloed der Christen-zendelingen.
Hoe ging het elders toe? Op de Oostkust van
Borneo (in de residentie Zuider- en Oosterafdee-
ling van dat eiland) waar in 1877, in de land-
schappen Koetei en Pasir alle slavenkinderen be-
neden de 16 jaren vrij verklaard waren en, evenals
in 1875 in de onder ons rechtstreeksch bestuur
staande landen in het gouvernement Celehes en
Onderhoorigheden, de verplichte registratie
der slaven was ingevoerd, werden, volgens het
Koloniaal Verslag van lß9g, de aanvragen der
inlandsche zelfbesturen van Goenong Taboer, Sam-
baliocng en andere landschappen, behoorende tot
de afdeeling van den controleur van Berouw, ge-
woonlijk geweigerd om uitlevering der uit hun
gebied gevluchte slaven, omdat deze in den regel
van elders waren ingevoerd; was dit niet het geval,
d. w. z. waren de vluchtelingen geene uit aangren-
zende landen of over zee aangevoerde slaven, dan
werden zij wel uitgeleverd. In die landschappen
op de Oostkust van Borneo werd, volgens het Kolo-
niaal Verslag van igoo, de termijn, waarbinnen
de slaven nog konden geregistreerd worden,
op nieuw verlengd, „omdat anders de inlandsche
grooten ten zeerste zouden worden getroffen".
Die registratie bestaat echter niet alleen in
vazalstaten, maar zelfs nog in streken, waar recht-
streeksch bestuur wordt gevoerd, zooals o. m. in
het gouvernement Sumatra's Westkust, waar in
de afdeelingen Toba en Silindong en l'adang Lawas
de slaven — aldaar even euphetnistisch als
onvrijen betiteld, gelijk weleer de vijand in
Atjeh een kwaadwillige werd genoemd
respectievelijk ten getale van ruim goo en circa
—
200 zijn geregistreerd. Registratie behoort nog
evenmin tot de geschiedenis als slavenhandel.
Immers, bij Indisch Staatsblad van 1877 n" s 180
en 181 moesten weder strafbepalingen op den
slavenhandel, den invoer en den openbaren ver-
koop van slaven worden gegeven; terwijl men in
het Bijblad op het Staatsblad van Ned.-Indië
n°. 3261 vinden zal een leiddraad voor de aan
de gezaghebbers der Gouvernementsmarine uit te
reiken instructiën tot tegengang van den handel
in en het vervoer van slaven in den Ned.-Indi-
schen archipel, zoomede eene instructie ad idem
voor de commandeerende officieren van Z. M.
schepen van oorlog in Oost-Indië. Trouwens, hoe
zou het anders kunnen zijn: Fr is nog zoo veel
„ongeregelde slavernij", in Atjeh, en van Nias
in het Westen tot aan het laatste der kleine Soenda-
eilandcn in het Oosten van Insulindc. En dan het
pandelingschap. Art. 1 18 van het Regeerings-
reglement regelt dezen zachteren vorm van sla-
vernij, terwijl de vierde en vijfde alinea's daarvan
deze instelling beperken door de bepaling, dat het
 SLAVERNIJ. — SLOET VAN DE BEELE. (Mr. LUDOLF ANNE JAN WILT, Baron) 627
niet overgaat op de kinderen des schuldenaars en karta en Kalasan. liet noordelijk deel van het
d het vervoer van pandclingcn over zee te ver- regentschap behoort tot de Z. hellingen van den
bieden. In 1859 kwam het reglement op het Merapi; het zuidelijke gedeelte wordt ingenomen
pandelingschap lot stand, dat blijkens de door kwartair terrein. Het is verdeeld in 7 distric-
Indische Staatsbladen van lBsg n°. 43 en 1865 ten; nl. Godean, Djoemaneng, Mlati, Ngidjon,
n°. 103 de strekking heeft om waar dat instituut Camping, Klegoeng en Angin-angin. De gelijk-
nog niet kan worden afgeschaft, die afschaffing, namige hoofdplaats van het regentschap is gele-
overeenkomstig den wil des wetgevers in de derde gen aan de kali Bcdog, 7 palen ten W. van
alinea van art. 118 van het Regeeringsreglement, Djokjakarta en aan den weg, tevens stoomtram-
te bevorderen. Het verbod, houdende het nemen lijn, van daar naar Magelang. Er is eene lagere
van pandelingen tot zekerheid van schuld, dat school voor inlanders ter plaatse. Europeesche
bij de invoering van het tegenwoordig Regeerings- landbouw in dit regentschap wordt gedreven op
reglement in 1854 alleen voor Java en Madoera 19 ondernemingen, waarvan 12 voor indigo, ook
gold, werd overeenkomstig het bepaalde bij de wel samen met tabak en suikerriet, 6 voor suiker
eerste en tweede alinea's van laatstgenoemd wets- en één voor tabak en suikerriet. Als Hindoe-
artikel en de Indische Staatsbladen van 1859 n°. oudheden worden vermeld 18 beelden te Karang-
43 art. I, 1872 n<>. 114 en 1877 n". 182, sedert geneng en de badplaats Sindanglerak te Ngepas.
1872 tot geheel Nederlandsch-lndië uitgestrekt. SLEMAN. District van de contróle-afd., het
De redenen waarom, ondanks de wet van 1859, regentschap en de afd. Indramajoc, res. Cheribon;
in Nederlandsch-lndië nog altijd slavernij en pan- met eene oppervlakte van 17.798,44 hectaren.
delingschap bestaan, zijn vele, hoofdzakelijk van Het district telt 22 desa's.
politieken en finanticclcn aard. Men vreest onte- SLEMAN (of SA\\ AI) BAAI. Groote en diepe
vredenheid op te wekken, omdat het hier in zeker inham aan de Noordkust van Cerani. waarin eenige
opzicht geldt een strijd tegen adat, en eene gel- kleine eilandjes. In tegenstelling met het overige
delijke vergoeding in geenen deele opweegt tegen noordel. gedeelte, is de kust hier steil en rots-
de nadeden, die de afschaffing voor de eigenaren achtig. De baai biedt ook groote schepen een
medebrengt. De hoofden zouden slechts voor eene veilige schuilplaats aan.
geleidelijke afschaffing zijn over te halen. De vor- SLENDANG. Zie KLEEDING.
sten zouden zelfs zeer moeilijk tot eene geleide- SLING. Zie TANGGO-LIPPO.
lijke afschaffing te bewegen zijn. Die vorsten en SLOANEA. Zie Kl SIGOEN.
hoofden zou men niet in hun levensonderhoud SLOETIA. Zie KEPINI.
willen treffen. Voorts andere bezwaren, die eene SLOET VAN DE BEELE. (Mr. LUDOLF
volledige emancipatie „vooralsnog onraadzaam" ANNE JAN WILT, Baron) Geboren te Voorst
doen zijn. den 23 (of 28) Maart 1806, uit het huwelijk van
Litteratuur: F. Valentijn, Oud en Nieuw Oost- J. A. J. 15» Sloct van Oldhuis met J. J. S. Vis-
Indië; T. Stamford Raffles, Ilistory of Java; J. scher; studeerde te Utrecht in de rechten en pro-
Crawfurd, History of the Indian Archipelago; moveerde den 17 Maart 1830 op eene dissertatie
Lady Raffles, Memoir of the life and public ser- getiteld: „De differentiis in iuris Francici et novi
vices of T. Stamford Raffles; G. J. C. S(chneither), Belgici ratione testamentorum". Dij vestigde zich
Geschiedkundig Overzigt van den toestand der als advocaat en procureur te Zutphen, nam in
slaven in Ncderlandsch-Oost Indië en van de hetzelfde jaar (1830) vrijwillig dienst bij de
maatregelen der Regering tot verbetering van hun Geldersche schutterij, bracht het tot i= n luitenant
lot (Bijdragen tot de kennis der Nederlandsche en hervatte eerst in 1834 zijn praktijk, zonder
en vreemde koloniën, bijzonder betrekkelijk de deel te hebben gehad in de eigenlijke krijgsver-
vrijlating der slaven, jaarg. 1846); Mr. L. W. C. richtingen tegen België. In 1835 werd hij tot
Keuchenius, Handelingen der Regering en der wethouder van Zutphen benoemd, in 1838 tot
Staten-Generaal betreffende het Reglement op het rechter-plaatsvervanger in dearrondissements-recht-
beleid der regering van Nederlandsch-lndië ; Mr. C. bank aldaar, in 1841 tot houtvester in het 2 jacht-
F. Tollens, Verzameling van bepalingen, niet in district, in Nov. 1847 tot griffier der Staten van
het Staatsblad van Nederlandsch-lndië opgenomen, Gelderland. Van 9 Sept.—7 Oct. 1848 was hij
1808—1856; Mr. 11. 1). Levyssohn Norman, De buitengewoon lid van de Tweede Kamer der St.-Gen.
Britsche heerschappij over Java en Onderhoorig- en werd 31 Mei 1860 aangesteld tot Voorzitter
heden (1811— 1816); Mr. J. H. J. Hoek, Het van den Raad van toezicht op de spoorwegdien-
herstel van het Nederlandsch gezag over Java en sten. In het volgend jaar, 23 Juni, werd hij tot
Onderhoorigheden in de jaren 1816 tot 1819; Gouv.-Gen. van Ned.-Indië benoemd, aanvaardde
Bijlagen der Handelingen van de Staten-Generaal, het bewind 19 Oct. van dat jaar, en vervulde
Tweede Kamer, 1858—l85g; Koloniaal Verslag, deze functie tot 25 Oct. 1866, toen hij op ver-
iB4g—igoi; Boudewijnse en Van Soest, De Indo- zoek eervol werd ontslagen en onmiddellijk naar
Nederlandsche wetgeving; IL R. Rookmaker, Sla- Nederland vertrok, zich vestigde te Leiden en later
vernij in Nederlandsch-lndië, Nieuwe Rotterdam-
sche Courant 4 en 5 Juni igo2.
te Arnhem, alwaar hij overleed. Van Febr. 1868
Sept. 1871 was hij lid van de Tweede Kamer;
—
SLEMAN. Regentschap behoorende tot het 19 Jan. 1875 lid van den hoogen raad van adel
Sultansgebied in de residentie Djokjakarta, gele- en werd 31 Mei 1876 benoemd tot curator dei-
gen ten O. van de •kali Progo en deel uitma- rijksuniversiteit te Leiden en 21 Aug. 1877 tot
kende van het gebied, bekend onder den naam president van dat college, welke functie hij tot
van Mataram-wetan. Het regentschap wordt door zijn dood waarnam. Hij overleed den Dec.
de kali Krasak van de res. Kedoe gescheiden en lBgo op 84jarigen leeftijd. Mr. Sloet was sedert
verder ten W. begrensd door de kali Progo, welke 6 Dec. 1848 Ridder en sedert 29 April 1864
het scheidt van de regentschappen Kalibawang, Commandeur der orde v. d. Ned. Leeuw en werd
Nanggoelan en Sentoio. In het Z. en O. wordt 21 April 1862 tot Grootkruis der orde v. d. Eiken-
Sleman begrensd door de regentschappen Djokja- kroon bevorderd.
628 SLOET VAN DE BEELE. (Mr. L. A. J. W. Baron)
Zeer groot is het aantal geschriften, meest archief-
studiën, dat van de hand van Mr. Sloet verscheen,
zoowel afzonderlijke werken als bijdragen in ver-
schillende tijdschriften; aangezien geen van alle
belrekking hebben op Indië, kunnen ze hier onver-
meld blijven.
Tijdens het bestuur van G.-G. Sloet hadden in
Indië verschillende expeditiën plaats; zoo naar
de beigdistrictcn Manipa en Toeroengan (1862);
Mandar (1862); Toradja-landcn (1863), alle in
't Gouv. Celebes en Onderh.; Nias (1863), Ceram
(1864 en '65); tegen de vorsten van Asahan,
Serdang etc, in 't Gouv. Oostkust van Sumatra
(1865) en werden ten slotte de Pasoemah-landen
ingelijfd (1866). Andere belangrijke feiten zijn:
De bevolking in de res. Amboina en Onderh.
werd ontheven van de verplichte teelt en levering
van kruidnagelen (1863); de gouv. kaneel- en
indigo-cultures op Java werden ingetrokken (1865),
alsmede de pacht der visschcrijen in N.-I. (1864);
de blandongdiensten werden afgeschaft en het
reglement voor het beheer der houtbosschen op
J. en M. ingevoerd (1866); de oprichting van
kamers van koophandel en nijverheid had plaats
(1863); verder werden de wet tot regeling van
de wijze van beheer en verantwoording der geld-
middelen van N.-I. (1864), zoomede het wetboek
van strafrecht voor Europeanen afgekondigd (1866);
eene herziening van het passenstelsel voor inlan-
ders en g. g. op J. en M. vond plaats (1863)
en ten slotte werd een nieuw reglement op de
brievenposteiij ingevoerd (1863), zoomede een
aanvang gemaakt met het aanleggen van den spoor-
weg Semarang—Vorstenlanden en concessie ver-
leend voor het aanleggen der lijn Batavia—Bui-
tenzorg (1864).
Litteratuur: M. A. van Rhede van der Kloot,
De Gouv.-Gen. en Comm.-Gen. van N.-I., 'sGra-
venhage, 1891 en H. Kern, Levensbericht van
L. A. J. W. B" Sloet van de Beelc, in Jaarboek
v. d. Kon. Akad. v. Wetensch. 1891, bl. 39.
SLUIPWESPEN. Zie WESPEN.
SLIJK-ROLLE. Aldus noemt men in de Moluk-
ken de in de modder levende slak Auricula-midae,
de midas-oor van de verzamelaars.
SMEEDKUNST. Op gevoegelijke wijze kan
de behandeling van dit onderwerp gesplitst wor-
den in tweeen: de smeedkunst van de twee edele
metalen, goud en zilver, met het koper; en de
smeedkunst van ijzer. Ook volgens het inlandsch
begrip zijn deze beide soort vakken streng van
elkaar gescheiden: het eerste levert versiersels
vooral, en is de arbeid van den werkman, den
ambachtsman, het tweede geeft vóór alles wapens,
en is werk van den kunstenaar.
Voor wie dit betwijfelbaar mocht achten, kan
het met een mooi voorbeeld bewezen worden, ten
minste voor Java. In het Pëpakëm Tjarbon, zooals
dat wetboek in 1768 te Cheribon werd gecodifi-
ceerd uit verschillende oudere Javaansche rechts-
bronnen, grootendeels van vóór het zegevieren
van den Islam herkomstig, van vóór 1500, worden
onder het hoofd: „Die bevonden word zijn zaak
met de volgende getuijgen te beweeren, off te
defendeeren, komt zijn proces te verliesen", ook
opgesomd:
uit de Djaja Lengkara:
„ Wang ageiiding: gongsmcders.
Wang agent/et: koperslagers."
en uit de Radja Nistjaja:
nKamassan: goud- en zilver-smits".
— SMEEDKUNST.
Aldus de oud-Holl. tekst afgedrukt in het Regt
—
in Ned.-Indië, 111, 1850, bl. 153 154. Maar de
oorspronkelijke Jav. tekst, naar het hs. te Leiden
Cod. 1908 (Vreedes Catalogus, bl. 353—354), is
heel wat meerzeggend. Daar wordt de oud-Jav.
term, aanvangend met „wang" = jong-Jav. „wong",
mensch, ook verklaard in jonger Javaansch, en
wel op voor ons hier belangrijke wijze. Daar staat:
„ Wang agending, [dat zijn] ambachtslui die slag-
instrumenten maken, mogen geen getuigen zijn.
Wang agentfet, dat wil zeggen koperslagers
(wong sajang), mogen geen getuigen zijn.
Wang kemasau, die smeden goud [en] zilver,
mogen geen getuigen zijn." ')
We hebben hier dus, reeds op ottd-Java en her-
nieuwd voor Cheribon in 1768, de met hun juiste
technische namen aangeduide goud- en zilver-
smid: (kemasau) en koperslagers (sajang)
welke tevens aan gegoten gong's de laatste hand
—
leggen — als getuigen in rechtszaken gewraakt,
behandeld dus als lieden van minder allooi en
geringe geloofwaardigheid, evenals andere derge-
lijken, wajang-spelers, blauwververs, wasschers enz.
Doch over den man die het ijzer smeedt, wordt
in dezen gezwegen; inderdaad, hij werd en wordt
gerekend tot hooger stand, hij is „pontje", kun-
dige, kunstenaar, vandaar: ijzersniid !
Daarom hier de gerechtvaardigde splitsing der
stof. Voor de smeedkunst in IJZER, worde naar
dat woord verwezen. Hier zuilen alleen de drie
andere metalen ter sprake komen.
IN GOUD. Zooals boven reeds even bleek,
gaat de goudsmid naar inlandsch begrip als vak-
man voorop, in zooverre kemasau óók de naam
is voor een zilversmid; een afzonderlijk woord
voor „zilversmid" bestaat in geen inlandsche taal:
wie het een is, is hel andere. Goud is hèt edele
metaal, zilver een bijlooper.
De hoeveelheid goud die sinds eeuwen in bijna
heel onzen Archipel bewerkt en versierd wordt,
is hoogst aanzienlijk, goeddeels daardoor, dat in
verschillende streken goud gevonden wordt. Atjeh,
Menangkabau, Java, Borneo, Noord-Celebes zijn
vanouds als vindplaatsen bekend. De legende van
een Goudeiland bij de Hindoes, wijzend op Java,
wordt bevestigd door de oudst-gedateerde inscriptie
uit Midden-Java zelf, van 732 A. D. (verg. Veth's
Java, 2-" druk, I, iBg6, bl. 4—5) 2). En deze aan-
wezigheid van inlandsch goud, in verband ge-
bracht met de door de Hindoes sterk aangewak-
kerde neiging om zich te tooien met ringen 0111
bovenarmen en enkels, niet buik- en borstplaten,
met ingewikkelde halssieraden en zware oorhan-
gers of oorkrabbcn, met kronen op het hoofd,
diademen, oorvleugels, vingerringen, polsringen,
ncusringen, zegelringen, is alleen reeds voldoende
1) De woorden in het Leidsche hs., fol. 18
en iq, luiden: „Wang agending, toekang
gawe tataboewan, ora këna dadija saksi. Wang
agëntjel, tëgëse wong sajang, ora këna dadija
saksi .... Wang këmasan, kang pande ëinas
sëlaka, ora këna dadija saksi". Daarnaast geeft
Jav. krija in het algemeen „ambachtsman" weer.
2) In den oorspronkelijken tekst wordt zelfs
gezegd „Vawadwipa .... het goud- en zilver-
eiland, versierd door goudsmeden", welk laatste
prof. Kern echter „klaarblijkelijk cene bedor-
venc lezing" noemde, en daarom voorsloeg liever
te verstaan „rijk aan goudmijnen" (zie bijdr.
Kon. Inst., 4, X, 1885, bl. 138 en noot 1).
 SMEEDKUNST.
om den grooten omvang van het goudsmids-bcdrijf,
vooral vroeger, afdoende zeker te stellen. Waar
de warmte geen overmaat van kostbare klecdij
gedoogde, waren gouden lijfsieraden de natuur-
lijke uiting van welstand en weelde.
Wie in den Platen-atlas bij Dr. Snouck Hur-
gronje's „De Atjèhers" (l8g5), op n°. V boven-
aan, die Atjehsche gampong-familie beziet, met
eene jonggetrouwde in het midden en twee klei-
nere zusjes er naast, wordt bij die zware rijen
halskettingen van a jour bewerkte gouden balle-
tjes en dubbele of drievoudige borstplaten van
goud op de levendigste wijze herinnerd aan de
reliëfs op Boroboedoer, waar de rijke halstooi
een voornaam deel der klassieke kleeding vormen.
Door reproductie wel bekend is de voorstelling
van een bruid en bruidegom uit de buurt van
Kota Gedang (even be W. Fort de Koek), dat
industrie-centrum in het oude Menangkabau: zij
met groote opgepofte gouden veelhoekige arm-
ringen, met een zwaar en samengesteld collier en
een breed hoofddeksel van goud als een soort
kap, en de zijden klcedingstukken stijf van het
eigenhandig er doorgeweven gouddraad 1); hij met
een dergelijke kostbare gouden buikplaat, en met
een kroon van goud op het hoofd, naar links
omkrullend in een vorm als een Phrygische muts,
die ook in haar naam van „makota" zeer antieke
herinneringen in wezen houdt. In den geheelen
géislamiseerden Archipel, niet het minst op Java,
moet gedreven goud dienen tot krisgevcsten, en
tot versiering van de eigen lemmcts, waarbij aller-
lei motieven, min of meer herkenbaar, overbleven
die aan de verdwenen Hindoe-kunst ontleend zijn.
Op bali daarentegen leeft die Hindoe-kunst, ook
in het goudsmidsvak, nog krachtig voort; en wat
er gered werd van den zoogenaamden „Lombok-
schat'', zegt
maar al te zeer hoeveel weelde daar
vóór 1895 heerschte in goud en in zilver. In de
groote Timor-groep dragen vrouwen op feestelijke
dagen de bekende borstsieraden van twee of drie
onder elkaar hangende „halve manen" van goud,
beter gouden „wassenaars" te noemen een
motief door heel Indonesië verspreid —, terwijl
— platen, toebehoren van siriebakken enz. enz.
de voorvechters er op voorhoofd, borst of buik
diergelijke, maar nu cirkclrondc, platen van goud
hebben hangen; wel niet anders te duiden dan
als symbolen van maan en van zon. Het kleine
eilandje Daoe, be W. Roti, is zoo te zeggen ééne
kolonie van goud- en zilversmeden, die saizoens-
gewijze uitzwermen 0111 hun werkstukken aan den
man te brengen. Wat Valentijn in zijn dl. II
(1724), bij zijn beschrijving van Ambon, op lang-
wijlige wijze op fob 170—174 vertelt van de
toen daar heerschende weelde in gouden siera-
den, vooral bij vrouwen, en met de niet onver-
dienstelijke plaat XLIV illustreert, wordt nu nog
bevestigd door moderne reisverhalen als hooge
personaadjes er een bezoek brengen, en de dan-
sende dochteren des lands hun rijkdommen aan
het licht brengen 2).
Want gouden sieraden zijn niet alleen tooi voor
i) Zie het portret van zoon
bruid o. a. in
E. Selenka „Der Schmuck des Menschen", Ber-
lin 1900, bl. 17.
2) Zie o. a. J. Olivier Jz. „Reizen in den
Molukschen Archipel naar Makassar, enz
in 1824 gedaan", dl. I, Amsterdam 1834, bl.
96 (over Haroekoe), en bl. 216—217 (over
Saparoea).
629
de inlandsche bevolkingen; het is hun wijze van
vastlegging van kapitaal, zij het dan ook niet-
rentegevende. Wanneer een inlander geld krijgt,
koopt hij er liefst bewerkt goud voor, en bewaart
dit tot de nood aan den man komt, evenals bij
ons vroeger rijksdaalders werden bewaard in een
kous. Geen wonder, dat de goudsmid overal zijn
bestaan vindt.
Vraagt men echter naar eenige nadere behan-
deling van het goudsmidsvak, dan vindt men
slechts enkele bronnen. In het werk over Mi d-
den-Sumatra eenige gegevens, die straks nader
ter sprake komen. Bij De Does (Tijdschr. Har.
Gen., dl. XXXVI, 1893) een veelbelovend hoofd-
stuk „Goud- en Zilversmeden" (bl. 50—61) uit
Bandjarnegara (Banjoemas), doch waarin alleen
de soorten van goud, de namen van gouden en
zilveren sieraden, en de techniek van het vergul-
den besproken worden, nevens een kosten-bere-
kening, maar waarbij het eigenlijke vakwerk ver-
geten wordt. Gelukkig geeft hij daarnaast, eenigs-
zins buiten verband met zijn tekst, een instructieve
plaat IV, waarop de voornaamste goudsmids-ge-
rcedschappen afgebeeld zijn, met hun Jav. namen
en Holl. aequivalenten. Toch zou het moeilijk
zijn deze leemte in de beschrijving voldoende
aan te vullen, indien niet ten dienste stond die
merkwaardige en rijke „Statistiek der Residentie
Grissee in 1822", hs. n°. 123 in het bezit van
het Kon. Instituut v. Ned.-Indië te Den Haag,
opgemaakt door den resident Jhr. A. D. Cor-
nets de Groot Sr., en waaraan het volgende
worde ontleend uit de rubriek „Fabrieken en
Middelen van Industrie", dubbel gewichtig omdat
het uit dat oude nijverheids-centrum Gres ik
komt en van het jaar 1822 dateert; waarmee dan
tevens plaat IV bij De Does worde vergeleken:
„Goud- en zilversmeden. De goederen
welke gewoonlijk van goud worden gemaakt, zijn
armringen, oorringen, borstplaten, hoofdcieraden,
armbanden, krisseschceden, krisseringen, gevesten
van krissen, vingerringen, knoopen, buikbanden,
Van zilver maakt men siriebakken en toebeho-
ren, waschkommen, pieke-banden, krissescheeden,
vorken, lepels, schenkbladen, kandelaars enz. enz.
I let stofgoud word in een aarden potje in een
oven gesmolten, na een verlies van 3, 6, 8 of 12
Sagas (roode boontjes tot gewicht dienende) per
lat! na evenrecdigheid van de kwaliteit van het
goud, in een vorm overgegoten, om er een plaat
van te maken, hierna wordt de gekregene plaat,
met een hamer tot het verlangde fatsoen geslagen
en naar gelang dat het goud te dik, te lang, of
te kort is, in de oven warm gemaakt en wederom
geslagen. Als het goud het vereischtc fatsoen
heeft bekomen, wordt hetzelve gebeiteld of de
figuren of bloemwerken er in gedrukt met een
soort van cachet of beiteltje. Na deze bewerking,
wordt het stuk wederom warm gemaakt, en daarna
geborsteld en gepolijst, hetwelk drie malen her-
haald zijnde, alles gedaan is.
Het zilver wordt nadat hetzelve het fatsoen
heeft gekregen, in een aarden pot gekookt, in
water gemengd met tamarinde, om het zilver wit
te maken, waarna men het borstcld enz.
Het polijsten geschied met roode aarde, ge-
mengd met vitriool en zout.
Het stofgoud komt van de overwal, als van
Sambas, Pontianak, Palembang, Djoman (?) en
I'awak (?).
630 SMEEDKUNST.
De instrumenten van de goud- en zilversmeden
— =
in Tabel L a C."
—
een begeleidende plaat met
inkt-tcekeningen ') „aangetoond zijnde, dient tot
opheldering dat derzelver namen zijn als volgd 2):
N°. I. Prapen of fornuis, a. prapen djambaran
of oven, dient om het goud in te leggen en heet
te doen worden; b. pnron of aanbeeld om het
goud op te smeden; c. kobokan of tjouwook (tjoewo~\
of koelbak om het heete goud in te leggen; d.
blaasbalk om het vuur van de oven aan te stoken.
N°. 2. Pnloe of ijzeren moker om het goud te
smeden; 3. Tampie [tumpel] of hoorn(en) hamei-
met koper beslag; 4. Soengloon [soe/iglou] of vorm
voor krissescheeden; 5- Djonko (djangka) of pas-
ser: 6. Soepit djoempo(eJt of knijptang om goud-
draad te maken; 7. Pengoerocltnn [pëngoeroctau]
of vorm voor het gouddraad; 8. Soepit of knijp-
tang om het goud uit het vuur te nemen; g. T/af
of drukker om knoopjes te maken: 10. Te/liman
[lalamau I] of druk plaat, om het goud in te leggen
dat gedrukt moet worden; 11. Goeuling of schaar;
12. Singi of bergplaats voor het goud; 13. Pla-
lahan of aanbeeld om het fijne goud op te be-
werken 3); 14. Singkee [lees: sisir f) of fijne vijl
om het goud op te werken; 15. Pattiendahan
[paliudaka/i .-] of schroef om het goud in vast te
zetten', 16. Sowool [soewoel~\ of aanbeeld om het
goud rond te bewerken; 17. Aanbeeld om krisse-
scheeden o], te bewerken; 18. Pangitic [pang-
gilik] of beitelhamer; ig. Tutu pangienljeug
[fatah pëugiutjëug] of grove beitel; 20. Tata
laut jeep [fatah lantfip] of fijne beitel; 21. Tata
boubouk [lalah bocboek] d° d°; 22. Tradjoe of
schaalen dienende om het goud te wegen; 23.
I'eiidadarau [pëudadaran] keur- of toets-stcen;
24. Kallok [kotak] of bergplaats voor de schaalen ;
25. Walic [wali] of fijne beitel, om figuren in
het goud te bewerken; 26. Kowie [itnvi] ofaarden
potje om het goud in le smelten; 27. lentjer
de/nlo [i/itjër dënda] of drilboor; 28. Tjaluh
[tjatok] of schroef om het goud tot de bewerking
vast te zetten".
Voor het allereerst zijn hier dus de technische
Jav. namen volledig gegeven voor de verschillende
instrumenten van den goudsmid. Zijn voorname
bedrevenheid als kunstenaar blijkt daarbij uit het
drijven of ciseleeren (natah), het beitelen dus met
de verschillende soorten tatak's; zoo blijft een
in haar geheel gedreven metalen krisschede, de
pendok tatahan, aan aanzienlijken voorbehouden.
ï) Bij elke onderrubriek in dit hs. behoort
zoon serie platen. Op deze plaat hier zijn de
volgcijfers echter alle in averechtsche orde bijge-
schreven. Verg. plaat IV bij De Does.
2) Bij de nu volgende technische benamingen,
zijn, zoo ze eenigszins in vorm afweken, de
correspondeerende woorden uit het Jav. —Ned.
Handwoordenboek (1901, 2 dln.) tusschen haken
bijgevoegd. Enkele daaronder schijnen echter
dialektisch te zijn; met een vraagteeken is de
vermoedelijk juiste vorm van deze aangegeven.
3) Ook De Does geeft „plalakan. Aanbeeld"
op zijn plaat IV, en beeldt het af; het is dus
wel zeker de technisch-Jav. term; toch zal men
dien tevergeefs in het Jav. Wdb. sub „lalah"
zoeken. Tevens blijkt hieruit dat het „kanaka
lalah" wat V. d. Tuuk in zijn Kawi—Balin.
Wdb.. 111, bl. 724 vertaalde met „gesmolten f?)
goud", inderdaad beteckent „geplet goud". De
heer Kiliaan wees mij op deze laatste plaats.
Een deel der gereedschappen van den goud-
smid (tockang ameh, van ameh goud) in de
Padangsche Bovenlanden zijn afgebeeld en ver-
klaard in den Ethnographischen Atlas van Midden-
Sumatra (1881); daar vindt men op plaat gg
velschillende werktuigjes om het stofgoud te be-
handelen, te bewaren en af te wegen; op plaat
102 een paar nijptangen, een hamer, en een door-
boorde plaat om gouddraad te trekken; en op
106 de primitieve blaasbalg van den goudsmid (r),
met den algemeen-Indonesischen dubbelen lucht-
koker; alles met de Minangkabau'sche namen.
In de bijbehoorende Volksbeschrijving (1882) van
A. L. van Hasselt blijkt bovendien, dat de
goudsmid daar een hooger maatschappelijken rang
inneemt dan op Java. In de adat-bepalingen wordt
zelfs „aan de goudsmeden toegestaan ....
onzijdige personen het vijandelijke grondgebied
als
te betreden" (bl. 185), en op bl. 404 wordt toe-
gevoegd „dat de goudsmeden in alle Maleische
landen zeer geachte personen zijn. In bijna iedere
negari van eenige beteekenis, ook buiten het
Nederlandsch grondgebied, treft men één of meer
goudsmeden aan, en opmerkelijk is het zeker dat
de meesten hunner Kótó-gadangcrs
van afkomst zijn".
— zie boven —
Naast het uit het Jav. overgenomen lalah, bei-
tel, më/iatah, drijven, ciseleeren, heeft het Mal.
dan ook een eigen fa/tal, beitel, en gedreven.
Een goed denkbeeld van wat er zoo aan drijf-
werk in goud al in de Pad. Bovenlanden ver-
vaardigd wordt, geven, behalve de platen 14 en
31 in den genoemden Ethn. Atlas, vooral de
merkwaardige figuren 13—16 behoorend bij het
rapport van den res. Boyle over de kunstnijver-
heid in Oud-Agam in het Tijdschr. v. Nijv. en
Landb. in N.-1., XI,IX, l8g4; vier pronkstukken
van goudsmidskunst, een kris, twee ringen, en
een amber-doosje, die hun prachtig inlandsch
karakter ten volle bewaard hebben.
Bekend zijn de mooie spits-toeloopendc hooge
gouden knoopen (boh doma of b'oh badjeë) der
Atjehers, zooals de naam aanduidt, door hen als
badjoe-knoppen aangewend. Bekend ook de in
onzen heelen Archipel verspreide eigenaardige
ooiknoppen of oorkrabben voor vrouwen, Mal. soe-
bang, kcraboe, Jav. soewëng, met breede versierde
plaat van voren, een minder breede plaat van achter,
doch met een zéér zware ietwat kegelvormige
stift tusschen beide, zooals die alleen passen kan
in gaten van oorlellen die van kindsbeen af kunst-
matig verwijd en uitgerekt werden; verg. onder
KLEEDING. Op Sumatra's Westkust is de voor-
plaat dan niet zelden versierd met een krans van
uit den middencirkel ontspringende scherpe wig-
liguren, Mal. poeljoek rëboeng d. i. bamboe-scheuten,
als een soort stralen die van het midden uitgaan.
Bij Bataksche goudwerken is daarentegen de spiraal
een geliefd motief, hetzij enkelvoudig, hetzij dub-
bel doch dan tegengesteld verloopend in S-vorm;
een motief dat wel evenzeer Maleisch-Polynesisch
schijnt als het eerste, daar het op de fantastische
versiering van Preanger-batik's, op koperwerk van
Flores, en op Nicuvv-Guinea'sch en Nieuw-Zee-
landsch snijwerk terugkeert: terwijl het eerste
motief, de Jav. toempal, genoegzaam uit heel
Indonesië en Polyncsië bekend is.
Bekend ook zijn de reeds genoemde wassenaar-
vormige, en veelal rijk gedreven, gouden borst-
platen, drie boven elkaar, die van Atjeh tot voorbij
Timor voorkomen, en die, als hooge feestkleedij
 SMEEDKUNST. 631

vooral voor vrouwen, wel zeker een maan-symbool In Atjeh is vooral Lhóng (be '/.. Koeta Radja)
zijn. Van de Atjehsche bruid hooien wij: „Om om zijn goudsmeden bekend; op Sumatra's West-
den hals hangt eerst een gantjeng, d. i. een gou- kust, gelijk gezegd, Kota Gedang: op Nias spelen
den ketting, waaraan op de borst drie horizon- gouden sieraden een groote rol, ook voor de hoof-
tale halve manen van goud onder elkander be- den een soort fantastische kronen van goud. zie
vestigd zijn, elk met edelgesteenten bezet en aan Modigliani „Un viaggio a Nias", 1890, bl. 482
de randen fijn bewerkt" (Snouck Hurgronje, De vlg., waarbij de Chineezen wel zorgen voor allerlei
Atjèhers, I, bl. 334). Het is de doekoeh, het „gouden alliage; op Sumatra's Oostkust staat men onder
halvemaantje" der Maleiers, dan zelfs 5 onder elkaar invloed van Chineezen en Maleiers van Malaka,
door bruid en bruidegom gedragen, ja zelfs 16 onder op welk laatste schiereiland de boenga mas, een
elkaar door den Vorst bij zijn inhuldiging; het is „gouden bloem" van verfijnde techniek, sinds ouds-
de sttri boelan of tëlikocr in Bengkoclen, de ook her behoort tot de hulde-betooning der kleinere
weer 5-voudige singkil in de I.ainpong's ') en Pa- kuststaatjes aan hun opperheer; in Palembang
soemah; de katoeng der Soendaneezen, en Java- bloeit daarentegen een inheemsche goudsmidskunst,
nen — vaak dan 2-, niet 3-voudig —, hoog-Jav.
sangsangan, d.i. „dat wat neerhangt"; de kabas
evenals zoo menige andere nijverheid, ook al door
het ruim voorhanden zijn van stofgoud (Mal. mas
der Rotineezen, de aral/e op Kisar; op Sambas ocrai, Jav. mas oere). Op Java wordt overal goud
de kocugkocug, en bij den Vorst van Koetei de verwerkt, deels oude sieraden, deels stofgoud van
katoeng soesoen tiga, d. i. de 3-voudige kaloeng"-). Borneo, deels gouden munten: toch komen Bandjar-
Een variëteit hiervan mag hecten de voorhoofds- eezen zelfs werk uit Negara (Borneo) geregeld in
diadeem der Mal. en Jav. vrouwen, de djamang. de Preanger van de hand zetten; daarnaast bren-
die echter wel van onmiddellijken Hindoe-oor- gen de goudsmeden van de desa's Gësik en Rënibës
sprong is, vooral indien gecombineerd met soem- (vlak beO. Toeban, aan de kust) hun werk geregeld
ping's, oorvleugels; al doet dan ook de genoemde naar den Oosthoek, vooral Besoeki: aan de Vor-
wassenaar, alias „halve maan met opwaarts gekeerde stenhoven van Solo en Jogja blijft het vak in
hoornen" (Groeneveldt's Catalogus, hl. 19) sterk volle eere; in Soerabaja bloeit het, deels door de
aan Ciwaïtische invloeden denken. En zeer onmid- aanwezigheid van rijke Vreemde Oosterlingen. Bali
dellijk Hindoesch is de gouden makota of kroon, met Lombok is echter het ware goudsmids-land,
Jav. makocta, zooals de bruidegom der Padangsche waar o. a. de weelde der gouden kris-knoppen in
Bovenlanden nu nog draagt, de aanzienlijke wajang- boelu-voxin (togog, grantim, srïnggi, kabanda) onge-
wong-speler op Java, en de Sultan van Koetei ëvenaard is in onzen Archipel: vooral Boeleleng
wanneer die in praal zit; terwijl de oudere vor- en Kloengkoeng zijn om hun goudsmeden bekend.
men als vorstelijke tiaren op tallooze Hindoe- Over Soembawa, zie straks onder ZILVER, „(soud-
Javaansche reliëfs te Kediri
zien zijn, de in 1677 met en zilversmeden zijn in grooten getale op het eiland
Diioe (nabij Rotti); zij zwerven gedurende een
zooveel vreugde in op Troenadjaja her-
overde „oude koninklykc Madjapaitse sierlykc gedeelte van het jaar door de geheele residentie
gouden kroon" (De Jonge, VII, bl. 246) op spoor- uit (ongeveer zooals die van Kotta-Gadang door
looze wijze helaas verdween; en in 1511, na de Sumatra's Westkust) om hun fabrikaat, dat over
verovering der stad Malaka door Albuquerque, het algemeen vrij sierlijk, maar niet bijzonder
de Port. geschiedschrijvers reeds memoreerden hoe kunstig is, te slijten of rondreizende te vervaar-
de lui van Menangkabau in hooge eere hielden een digen. Hoofdzakelijk maken zij gouden kettingen
gouden „karpoets" of „hooge muts", dus een gouden (habas), soms wel van 2/2 M. en meer lengte,
makota, welke Alexander de Groote hun, bij de gouden oorhangers, dito gladde armbanden, knoop-
verovering des lands, zou hebben achtergelaten 3). jes en ringen en zilveren armbanden van bijzon-
Wat de localiseering der goudsmidskunst der model. Zij schijnen bijzonder handig in het
—
betreft, zoo kan men in hoofdzaak aan de hand vervalsenen van goud door bijvoeging met minder
dër „Overzichten betreffende den Oeconomischen edele metalen" (Kol. Versl.). Op de ook om hun
Toestand van de meeste Gewesten van N.-L", weefnijverheid hoogstaande eilandjes Kisar en
gepubliceerd als Bijlage FFF, C, en B met B bis, Loeang heeft men voorts de belangrijke vervaar-
in de Kol. Verslagen van 1891, 'g 2en 'g3 — diging der gouden en zilveren oorhangers (lor-
het volgende constateeren: lord) — waarbij twee wassenaars vertikaal tegen-
over elkaar het stereotype ornament vormen zie:
i) Verg. de afbeelding onder n°. 17 bij Se- plaat XXXI, fig. 3 bij Riedel op. cit. —
Icnka, op. cit. bl. 17, uit de Lampong's blijkbaar. „bij bruidschat en boeten op alle Zuidwester-
welke
2) Verg. o. a. de monografie over Roti door eilanden zulk eene groote rol spelen" (Kol.
G. Heymering, Tijdschr. v. N.-L, 5 ,: jrg., 1843, Versl.), en tot ver naar de Zuidooster-eilanden
11, bl. 540 noot I. Voorts den belangrijken geëxporteerd worden. Op Borneo is Negara het
„Catalogus van de Verzameling Poppen, centrum van industrie, ook voor de goudsmids-
aangeboden aan H. M. de Koningin", Batavia kunst, terwijl het zuidelijk gelegen Tanah Laoet
1894, 1,1. 58, 61, 63; plaat XL in Riedd's vooral het stofgoud levert, dat door Bandjareezen
„De sluik- en kroesharige rassen" (1886); plaat ook veel naar Java gaat. Op Zuid-Celebes vindt
111- VI in Dr. Groncman's „In den Kedaton men vooral le Makasar, in Goa, Boni, en Mandar
le Jogjakarta" met tekst (1888), 1,1. 25; en De goud- en zilversmeden.
Volken der Aarde, bewerkt door Joh. F. Snel- Het zooveel en sinds oudsher zoozeer gebruikte
lcman, bl. 113. gouddraad voor weefsels in onzen Archipel
3) Aldus Aff. Dalboquerque, de zoon, in zijn is echter van uitheemschen oorsprong; reeds in
Commentarios van 1557, Parte 111, cap. 37 over 1592 (L. J. Waghenaer, Thresoor der Zeevaert,
„os homens do Keyno de Menamcabo": „tem I.eyden, bl. igß, 2C kol.) wordt Chineesch goud-
cm grande estima huma carapuca de ottro, que draad met name genoemd; en tot heden heet op
dizem que lhcs ali deixou Alexandre, quando Sumatra's Westkust gouddraad bëuaug Makan,
conquistou aquclla terra". Macao-draad, wat genoeg zegt. Daarnaast, ook al
632 SMEEDKUNST.
sinds lang, Fransch (Lyonsch) en Italiaanseh fabri-
kaat. Men weet, dat dit tegenwoordig steeds ge-
plet verguld zilver (Yx.filé) —of verguld koper.
is, om een katoenen, zijden, of in Japan papie-
— daar van maken om aan de vingers te draagen,
ren, pit spiraalsgewijze heengeslingerd, zoodat de
naden aaneensluiten.
Maar het massieve gouddraad (Fr. trait) wordt
in ons Indië zelve getrokken met de bovenge-
noemde pengoeroctan, en dient tot goudsmidswerk.
IN ZILVER. De goudsmid is zilversmid tege-
lijk, zooals we zagen. Het Pëpakëm Tjarbon ver-
klaart këmasan, goudsmid, als de man die én goud
(ëmas, mas) èn zilver (Jav. sëlaka, Mal. perak)
smeedt. Zijn gereedschappen zijn dezelfde; beide
edele metalen hebben een overeenkomstige smij-
digheid, al is die bij het goud nog hooger.
lets bizonders, in tegenoverstelling tot het goud,
is dan ook moeilijk aan te geven. Slechts één
artikel van kranige techniek, maar vervelend samen-
stel ; en één artikel van eenvoudige techniek, maar
stijlvol karakter. Bedoeld zijn eenerzijds de wel-
bekende „cantille"- of „filigraan"-wcikstukken van
Sumatra's Westkust, het zoogenaamde „Padangsch
zilverwerk", waarin allerlei tours de force met
eenvoudige werktuigjes in zilverdraad worden ge-
knutseld; en anderzijds de prachtige geribde zil-
veren plengbekers, en gcribd-gebombeerde zilveren
schalen uit Bali en Lombok, bij welke de sterke,
schier Gricksche, lijnen het prachtigst spieken
op het koele, blonde zilver.
Alleen moet nog gewezen worden op het be-
richt dat op Soembawa (Bima) dikwijls „zeer fraaie
stukken van zilversmidskiinsl worden vervaardigd"
(Kol. Versl. ißg2, Bijl. C, sub III), terwijl Zol-
linger van Bima indertijd vertelde: „De goudsme-
den zijn meest allen vreemdelingen b. v. Javanen"
(Verh. Bat. Gen. XXIII, 1850, bl. 106). Nader
onderzoek is hier dus wel gewenscht.
IN SOEWASA. Als tusschenmetaal tusschen
goud en koper heeft men dan nog het spinsbek
(Mal. soewasa, Jav. swasd), waarvan de een de
samenstelling opgeeft als 2 dln. goud op 1 dl.
koper, of 1 dl. goud op 1 dl. koper, de ander
(aldus De Does, 1. c. bl. 51) als 1 dl. goud op
2 dln. koper; gegevens die te sterk van elkaar
afwijken, om niet een opzettelijk onderzoek wen-
schelijk te maken.
Dit onderzoek is te meer gewenscht, omdat
reeds Rumphius in zijn in lógg afgesloten Rari-
teitkamer op fol. 202—204 een heel hoofdstuk
wijdt aan de vraag: „Suassa wat het voor een
Metaal zy", en daar van het kunstmatig soewasa — Dit bovenstaande wordt gemaakt van rood Ja-
helgeen ons hier alleen interesseert —
lijk zegt: „men neemt fyn gout van 23 of ruim
uitdrukke-
22 karaat, en fyn rood koper gclyk het Japansche
is, van ieder even veel en dat smelt men t'zaamen ;
als men meer gout neemt, zoo word het Suassa
donkergeel en zoo mooi niet" (fol. 202). Hier
heeft men dus voorgeschreven gelijke deelen goud
en koper. Ook geeft hij nog een afzonderlijke
samenstelling voor het soewasa derJavanen, waarbij
behalve goud en roodkoper, ook nog zilver, proeng-
goe sari („brongo sari") of fijn brons, en wat
lood te pas kwam (fol. 204).
Van dit laatste zegt hij dan: „Dit Suassa is by
de Javanen in grooter waarde dan enkel gout, en
hunne Keizer de Sussuliunani draagt het meer dan
't gout" (i 1,.); en waarvan men o.a. krisscheden,
ringen, en kalkdoosjes in de sirihbakken maakte.
Van het gewone soewasa, I dl. goud op I dl. koper.
vertelt hij: „Des zelfs gebruik .... is gansch ge-
meen by alle Oost-Indische volkeren, inzondcr-
hcit by de Malcijcrs, dewelke gladde hoepringen
kalkdoosen in de Pinang-békkens, blikken om
hunne krissen aan de scheede en aan 't onderste
van 't liegt daar mede te bekleeden, en de groote
Koningen ook drinkkoppen en bekers" (fol. 203).
Zelfs buitengewone krachten werden aan soewasa
toegeschreven: „Daarom draagen de Malcijers en
Makkassaren 't zelve zoo geern aan hunne krissen,
en aan hunne wapenen, houdende zich daar door
in den oorlog gelukkig" (ib.).
Slechter soort soewasa kreeg men, door in plaats
van goud van 22—23 karaat (~oud goud", mas
toewd), te nemen goud van 17—18 karaat („jong
goud", mas uo/u) met verder zilver-alliage; het
zoo verkregen soewasa, „by geval gevonden door
d'ontrouw der goutsmcden, die in plaats van oud
jong gout naamen", werd echter spoedig zwart.
Tevergeefs zal men in de jongere litteratuur
naar een dergelijke uitstekende behandeling van
soewasa zoeken.
IN KOPER. Scherp moet onderscheiden wor-
den de kop er gieter die in brons en geelkoper
werkt, ons brons- of geelgieter dus, Jav. gending
(Jav. en Mal. gangsa = klokspijs), en toekaug
koeningun, van den koperslager die uitsluitend
in roodkoper werkt, Jav. sajang, Mal. toekaug tcm-
baga, welk tëmbaga = roodkoper aan een der Voor-
Indische talen ontleend is: waarnaast men weer
in het Mal. een autochtoon lojang voor geelkoper
(koper 4- zink) en een Mal.-Jav. proenggoe voor
brons (koper 4/ tin) bezit, terwijl gangsa voor-
brons ook aan Voor-Indië ontleend werd, en koe-
ningun voor geelkoper, messing, tombak, een
afgeleide vorm is van koening, geel.
Het van ouds daarbij beroemde materiaal is
het Japansche staafkoper, ook vóór de „ontdek-
king van Japan" zeker in groote hoeveelheid aan-
gevoerd door Chineesche jonken. Ook hier kun-
nen wij op de gelukkigste wijze de beschrijving
van dit ambacht uit Grësik van 1822 combineeren
met wat De Does in ißg2 hierover op bl. 76 —7g
van zijn studie uit Bandjarnegara vertelde, en met
zijn bijbehoorende plaat VI nader verhelderde;
van te meer waarde ook weer omdat Bandjar-
negara inderdaad een centrum van koperslagerij
mag heeten '). Het bedoelde hs. geeft dit te lezen :
„Koperslagers. Deze bewerken rood koper
en vervaardigen groote kookkctels, pannen, rijst-
ketels, kleine keteltjes enz. enz.
pansch koper, hetwelk in een aarden pol word
warm gemaakt en gesmolten totdat hetzelve het
verlangde fatsoen heeft bekomen, en wordt daarna
door een vijl gepolijst.
De instrumenten welke door de koperslagers
gebruikt worden in tabel IV' D aangetoond zijnde 2),
dient tot opheldering dat derzelver namen zijn
als volgd 3 ):
i) Volgens Kol. Verslag van iBg2 toch, Bijlage
C, onder n°. 11, wordt uit de res. Banjoemas
gerapporteerd, dat de afd. Bandjarnegara en
Poerbalingga jaarlijks voor een /15.000 aan
inlandsch roodkoperwcrk naar de res. Pekalongan
uitvoeren.
2) Ook hier heeft het hs. een begeleidende
plaat, met bijgeschreven volgcijfers.
3) De Jav. namen van het hs. zijn op dezelfde
wijze als hiervóór, naar het Jav. Wdb. geïden-
 SMEEDKUNST. 633
N". I. Fra pin [prapeit] of fornuis, a. Prapiii werk van Modigliani (1890), bl. 516; voor Noord-
of oven; b. oebocban of windblaas van geitenleer. Borneo het werk van dien anderen Ital. onderzoe-
N°. 2. Pa ron soewool [paron soewoel) of ijzeren kingsreiziger O. Beccari „Ncllc foreste di Borneo",
aanbeeld om holle stukken op te bewerken; 3. Firenzc 1902, bl. 88, waarbij de eerste als analo-
Faloe tampie (paloc taiupcl] of moker met koper gon herinnert aan spiraal-armbanden van boom-
beslag; 4. Kikeer [kikir] of fijne vijl; 5. Tampie schors op de Salomons-eilanden, de andere aan
alil [lampel tjilik] of kleine moker met koper geheel gelijke geelkoperen spiralen die de Karen's
beslag; 6. Paron nlon of steen waarop het koper in Birma aan hun lijf dragen. Mag men op Modi-
geslagen wordt; 7. Kottak [ko/ak] bergplaats voor gliani afgaan, die zelf zoon armband-spiraal op
de schalen; 8. Tmdjoc of schalen: 9. Paron Nias zag maken, dan wordt geen enkel speciaal
soewool [zie reeds boven, n°. 2] of koperen aan- werktuig hierbij gebruikt („senza servirsi di nessun
beeld; 10. Soepit of knijptang; 11. Matjal [lees: mezzo speciale", 1. c), maar wordt alleen door
pat/al] of beitel; 12. Tampie ageng [lampel gc'dc] van tijd tot tijd het metaal te verhitten en te
of grote moker met koper beslag; 13. Djouko buigen het wonderlijk-mooie resultaat verkregen ;
[djangka] of passer; 14. Fareu toesan [p. tosan] want het koperdraad-zelve wordt geïmporteerd.
of ijzeren aanbeeld, waarop het koper geslagen Uit Borneo lezen we: „Alleen de Ambalou-Dajaks
wordt; 15. Pnloe bessie [paloc bësi] of ijzeren van de onderafdeeling Boven-Kapoeas fabriceeren
moker; 16. Pennjoekal [pcujockal] of pook; 17. de geliefkoosde geelkoperen versierselen, bij vele
'Fa 111pel of koperen moker; 18. Paron alit [p. Dajaksche stammen in gebruik" (Kol. Versl. 1892).
tjilik] of ijzeren aanbeeld: 19. Goenting of ijzeren I >es te zonderlinger schijnt het dan dat op Bali,
schaar, om de koperen plaaten en koperdraad af waar het goudsmidsvak zoo hoog staat, de koper-
te snijden". siuid haast ontbreekt; roodkoperen rijstketels en
Aan deze vrij volledige lijst kan men dan nog trekpotten worden er van Java ingevoerd.

—
uit De Does een belangrijk stuk gereedschap toe- Daarnaast vindt men over Midden-Sumatra, dat
voegen, de djïlocrch — niet in 't Jav. Wdb.
of ijzeren staaf met hoomvormige stompe uitein-
de kopersmeden er „veel minder talrijk (zijn) dan
goud- en ijzersmeden. Soengci-Poea [even beZ.
den, welke laatste als aanbeeld dienen om er Fort de Koek] staat bekend als de plaats waar
ronde voorwerpen omgekeerd op te kunnen hame- het beste koperwerk geleverd wordt, doch ook
ren, dus eenigszins dienst doende als de boven- op andere plaatsen, zooals te Siroekam [beZ. Solok]
genoemde paron soewoel, wat het beste te verta- en Talang-baboengö [0.Z.0. van Alahan Pandjang],
len is met „bombeermal". houden zich personen met het vervaardigen van
Zoo ontstaan die talrijke roodkoperen dandang's koperen voorwerpen bezig, en te Palembang vindt
of rijst-stoomketels rrret wijden hals, met groote men ook werklieden die in het draaien van koper
„lange lijzen" in vorm te vergelijken, waarop het bedreven zijn". (A. L. van Hasselt, Volksbeschrij-
kegelvormig gevlochten mandje komt, de koekoe- ving van Midden-Sumatra, 1882, bl. 405). Dit
san, om de rijst in gaar le sloomen; de Ijeiel's laatste, het drijven van koper op de draaibank,
of tuitketels; de bokor's of kommen op een recht wat ten onzent „foreccren" heet, is daarom te
voetje; de duloeng's of kookpottcn; de djndi's of merkwaardiger in zijn voorkomen nog tegenwoor-
pannen; de keutjeug's of braadpannen. En deze dig te Palembang, omdat deze zelfde bewerking
alle duidelijk gepointilleerd, immers met al de geconstateerd kan worden op oude Hindoe-Javaan-
zichtbare deukjes van het gehamerd metaal, die sche voorwerpen van goud en van koper '); een
door hun opvolgende lichtspelingen tevens als nader onderzoek ter plaatse is dus wel zeer ge-
sieraad dienen en de factuur eerlijk teruggeven. wenscht. Wat echter Soengei Poear betreft, zijn
Als meesterwerkjes van techniek mogen genoemd het daar voornamelijk gedgieters; hoewel ook
worden de fijne tjanting's of batik-dopjes, van koperslagers er voorkomen.

.
teer bladkoper uit één stuk allersierlijkst tot een Als instrumentjes voor het drijven van koper,
bakje gebogen, en voor en achter met geelkoper — zoowel roodkoper als eerst in vormen gegoten
niet met lood. — dichtgesoldeerd, terwijl achterin geelkoper, vinden we dan nog in den jongsten
een roodkoperen stiftje is gestoken als pen voor tijd uit Soerabaja door Jasper — die overigens
't vasthechten, en vooraan het vaak ongeloofelijke het stuk van De Does uit Banjoemas blijkbaar
fijne tuitje, de tjarat, is ingesoldeerd, dat een niet gekend heeft
wonder blijft van preciesheid en fijnheid in afwer-
— vermeld: i°. de pëngëuljcng,
of recht beiteltje (van këntjëng), 2°. de pëngoekoe,
king van den overlangs loopenden naad. Vooral een dito krom stcekbeiteltje (van soekoe), 30 de
Semarang en Solo maken deze onaanzienlijke, en pasiran, een dito cirkelrond beiteltje (van pasir)' ), 2
toch buitengemcene werkstukjes. welke twee laatste technische termen al evenmin
Als meesterstukken van techniek in geelkoper in het Jav. Wdb. voorkomen. Met dit laatste werk-
moeten genoemd worden de lange en ongeloo- tuigje krijgt men vooral het gepointilleerde fond.
felijk-clastischc spiralen van dik messing-draad, Als veerkrachtige onderlaag wordt dan, geheel in
waarmee de vrouwen op Nias en de Dajaksche den geest van wat Eur. koperslagers doen, een
vrouwen zich gaarne de onderarmen versieren: hing gala of djaboeng, d.i. „zwarte hars", aange-
een goede stalen veer is niet fijner van afwerking bracht binnen het oppervlak wat men wil gaan
dan deze geheel indrukbare en weer trillend op- drijven.
springende geelkoperen armbanden van eenige
ponden zwaarte; voor Nias zie het aangehaalde 1) Persoonlijke mededceling van den heer
J. A. l.oebcr Jr.
tifieerd. Ook De Does geeft op plaat IX te zien 2) J. E. Jasper, „Het een en ander over de
een „Penjoekat. Ruimpen", en verg. zijn tekst metaalbewerking der Javanen", Tijdschr. v.
bl. 101; doch in het Jav. Wdb. is het sub Binn. Bestuur, XXII, igo2, bl. 225—226. De
tjikat, tjoekat niet te vinden. Pafjal staat er daar toegevoegde beschouwingen en onderstel-
ook ten onrechte als „goudsmidsbeitel" ver- lingen omtrent den ouderdom van het ciselee-
klaard, lees „kopersmidsbeitel". ren op Java missen echter allen grond.
634 SMEEDKUNST.
Ook voor den ganiëlan-maker, gending of (ï)mïr-
gangsa — de eenige brous-gieter die nog in ons
—
Indië bestaat; ook op Bali ontbreekt alle gieterij
van bronzen beeldjes is, na het gietwerk wat
op antieke wijze met was-vormen (a eire perdue)
gebeurt, het koper-smeden de vereischte laatste
arbeid; waarna dan nog het bijvijlen volgt, aller-
eerst van den knop (pëntjoe) die in 't midden
van de gong-variëteiten (bende, bonang, gong,
këmpocl, kënong, këtoek) zich bevindt en door den
hamer moet worden aangeslagen als toets, terwijl
het verdere der gong's met grover vijlen wordt
afgewerkt. Nog altijd is Semarang — meer dan
Grësik of Soerabaja — het centrum dezer nijver-
heid; in groote hoeveelheid worden deze gong's
zelfs uitgevoerd naar het anders zoo nijvere Bali,
en is zelfs „tjara Bali" („Bali-trant") een afzon-
derlijke naam voor zeker soort van op Java ver-
vaardigde gongs. Op voortreffelijke wijze heeft
De Does dit bedrijf beschreven, in diezelfde mooie
studie „Toestand der nijverheid in de afdeeling
Bandjarnegara", Tijdschr. Bat. Gen. XXXVI, iBg3,
bl. 99—105 met bijbehoorende plaat IX. Doch
ook hier kan het van waarde zijn, daarnaast de
beschrijving uit Grësik van 1822 te laten spre-
ken; waarvan reeds Raflles in 1&17 getuigde: „A
very estensive foundery of this kind [viz. of hrass]
is established at Grësik" (History of Java, I, bl.
174), zonder er echter nader op in te gaan. Het
bedoelde hs. zegt dan als volgt:
„Gongso ofgammelangmakers, vervaar-
digen de instrumenten van 4/s gedeelte Japansch
koper, met '/5 wit tin gemengd; dit word in een
aarden potje in een oven te zaamen gesmolten, en
in een vorm gegoten, 'twelk uitmaakt de compo-
sitie gongso; hiervan maakt men de gammelangs
Salendro, Metaraman, Kodok ngorek, Senen, Tjoro
Balie, Soerabayan en Sroeiuen.
De compositie word gloeijend gemaakt, en op
een aanbeeld gelegd, en gelijk gesmeed; hierna
herhaalde malen gloeijend gemaakt en gesmeed,
totdat hetzelve het nodige Fatsoen heeft gekregen ■).
De ronde knop of hoogte in het midden van
een Gong enz. wordt gevijld met een fijne vijl,
en de andere oppervlakte slechts niet een grove
vijl gelijk gemaakt. Het witte tin verkrijgt men
van Palembang.
De instrumenten welke door de gongso of ganime-
lanmakers gebruikt worden in tabel L" E" —
plaat met penteekeningen; verg. plaat IX bij De
een
Does — „aangetoond zijnde, dient tot ophelde-
ring dat dezelve genoemd zijn als:
N°. 1. Prapcu besaar of fornuis, a. fornuis om
1) Verg. wat P. F. Abell in 1887 uit Sema-
rang over het smeden van gongs, na het gieten,
schreef: „Het aanbeeld mag niet van ijzer zijn,
maar moet uit eene bepaalde soort steen be-
staan.Drie of vier personen hanteeren de hamers :
een ander, die den titel van pandji voert, maar
daarom nog volstrekt niet van adel behoeft te
zijn, heeft een lange ijzeren tang in de hand
en duwt daarmede het afgekoelde metaal tel-
kens in den oven, 0111 het vervolgens gloeiend
wéér op het aanbeeld te plaatsen, waar het
verder onder de hamers wordt gefatsoeneerd".
(Tijdschr. v. Nijv. en Landb. in N.-L, XXXV,
bl. 25). Dit „pandji" is dus hier zooveel als
~1 .aas-voorwerker".— In de kota Semarang heeft
men zelfs een afzonderlijke kampoeng Gën-
dingan.
— SMEROE.
de compositie in te smelten, b. windblaas van
geitenlecr om het vuur aan te stoken.
NO. 2. Pladnii ( ? ] of koclbak; 3. Telia-
pakkan banang [lees: tëlapakan bonang], dient
om de vervaardigde instrumenten in te zetten,
om te onderzoeken of de klanken zuiver zijn ; 4.
Tellapakan kenong [I. kenong], d" d°: 5. Prapen alit
of klein fornuis, a. fornuis, b. windblaas van gci-
tenleer; 6. Tjita Porong [tjitak paroeug] of vorm
om de paren te gieten; 7. Kowie oi aarden smclt-
potje; 8. Paloc alang of houten moker, met koper-
beslag genaamd tembaga gong: 9. Soepit of knijp-
tang om het koper le behandelen wanneer het
heet of pas gegoten is; 10. Paidjockat [fënjockal]
of pook om de houtskolen 0111 te keeren; 11.
Dongal [lees: tjongklok}] of houten aanbeeld 1);
12. Djieta gong [tjitak gong]; 13. Paloc lampel
of koperen moker om de musiekinstrumenten van
buiten te bewerken; 14. Paloc Pandcc olang mie-
ring of houten moker om de musiekinstrumenten
van binnen te bewerken; 15. Papak of houten
moker om de fijne instrumenten te bewerken;
16. Djongoc miering [tjongklok (f) miring] of aan-
beeld, waarop holle musiekinstrumenten bewerkt
worden; 17. T/'ieln Bonang [tjitnk bonang) of
vorm voor het instrument bonang; 18. Pangder
[lees: patar] of ijzeren vijl, met een houten hand-
vatsel om de instrumenten te polijsten; 19. Kis-
tteer [kikir] of ijzeren vijl: 20. Kasseh [koesik of
kësik; bij De Does pëngësik] of ijzeren vijl om de
gegoten instrumenten van binnen uit te hollen
en te polijsten; 21—23. Paron of steenen aan-
beeld: 24. Tindjoe of schalen ; 25. Kottak [kolak]
of bergplaats van de schalen".
Daarentegen valt het geelgicters-werk geheel
buiten het gebied der smeedkunst, en moet daarom
hier ter zijde blijven. En het zeldzaam verwerken
van Berlijnsch zilver (bcrlcn; roodkoper, tin en
nikkel) waarvan Abell in 1886 uit Semarang ge-
—
tuigde, evenals het verwerken van tembaga poetih
(roodkoper met nikkel) in Pasoeroean anders
een gewest, waar ook veel roodkoper gesmeed
wordt — waarvan het Kol. Verslag van ißg2
mededeelingen dccd 2), behooren evenzoo geheel
tot de gieterij. G. P. R.
SMEROE. Werkende vulkaan, hoogste berg
van Java, 3676 M., in de residentie Pasoeroean-
Probolinggo, op het smalste deel des eilands. De
fraaie, regelmatige kegelfiguur van dezen berg
levert een zeer indrukwekkenden aanblik op.
Alleen naar 't zuidoosten daalt de Smeroe onaf-
gebroken tot de laagvlakte, die van Loemadjang
(56 M.). In 't zuiden eindigt hij op ongeveer
5 —700 M. hoogte tegen den steilen rand van het
i) Volgens De Does (1. c. bl. 101, en de
bijbehoorende figuur op plaat X) is tjongklok
= aarden pijp aan hel uiteinde van den blaas-
balg. Doch het Jav. Wdb., en dat van Jansz,
geven tjongklok —een houten hamer van de
gongsmeden. De bijbehoorende afbeelding in
het hs. geeft onder n°. 1 1 een rolrond lang-
werpig stuk hout te zien, een soort van zwaar
talhout.
2) Over Pasoeroean in Bijl. C, n". 19, fol.
5, iv kol.: „Veel werk wordt ook gemaakt van
het vervaardigen van voorwerpen uit het zoo-
genaamde tcmbaga poetih, dat is een mengsel
van koper en nikkel; het zijn voornamelijk
beenringen, armbanden, gewone ringen, enz.,
die daarvan gemaakt worden".
 SME.ROE.
tertiaire zuidergebergte, dat hier zijnen voet om-
zoomt. In 't zuidwesten is tusschen dien rand en
dien voet het kleine, vruchtbare hooglandje inge-
sloten, waarop de groote koffielanden Kali Bakar
en Soeka Rame liggen (500 —550 M.). In 't Westen
staat de berg op 't plateau van Malang (300
500 M.). In 't noorden is hij slechts ruim 1000 M.
— aschlaag, voaral aan de Malangzijde. Ze komcei
verheven boven het zadel met den Kapala, die
tot het Ajcg-Ajcg- (Ajag-Ajag)-Djambangan-
gebergte behoort (zie aldaar). De top is geheel
kaal en zonder ravijnen, een gladde, donkergrijze
zandkegel met een helling van 300 ; het zand is
bij droogte fijn, mul en bewegelijk, na regen hard
van oppervlak; naar boven is 't meer met groote
steenen gemengd, die, blinkend wit gebleekt, af-
steken tegen het zwartig zand; de oppervlakte is
ruw en oneffen gemaakt door een onnoemelijk
aantal kleine, onregelmatig door elkander loo-
pende groeven, door het afstroomend regenwater
ontstaan. Aan de Noordzijde reikt het bosch het
hoogst, tot 3000 I\L, aan de andere zijden houdt
het op 2700 M. geheel op, maar terwijl 't in
'toosten een vrij gelijken rand heeft, is int westen,
waarheen de passaat waait, de zandwoestijn met
lange tongen ingedrongen tusschen 't groen of
heeft boomeilanden overgelaten, die steeds meer
onder 't zand bedolven worden. De casuarinen,
die de hoogste wouden uitsluitend samenstellen,
gaan verder omlaag in het loofwoud over, waar
veel eiken staan; lager nog, op 1000—600 M.
hoogte, zijn sommige stukken bosch geheel uit
bamboe samengesteld.
Aan de oostzijde van den berg bereiken de
meeste ravijnen geen bijzonder groote diepte.
Bovendien zijn eenige der diepste hier met zand
van den Smeroe gevuld. Voor eenige jaren op
hooge pijlers aangelegde bruggen over de Doeren
(Moedjoer) en haar zijtak Panting in den straat-
weg Loemadjang-Pasirian zijn thans reeds bijna
onder 't zand bedolven. Bij de Besoek Sat is zelfs
van een brug geen sprake en evenmin van een
rivierdal; de zandvlakte waarover de rivier in
ondiepe, grillige geulen heenstroomt, ligt al hoo-
ger dan het terrein ten n. en ten z. ervan. De
zandstroom is in 't midden onbegroeid over ruim
100 M. breedte; aan weerszijden van die kale
strook is 't terrein over groote breedte met schrale
alang-alang bezet. Ook zuidelijker stroomen nog
eenige zandstroomen of lahars. in diepere dalen,
waarvan de namen met Besoek (of besoh, den
naam voor het slib) zijn samengesteld.
Aan de Pasoeroean-zijde zijn de ravijnen veel
dieper. Terwijl in 'toosten de regelmaat der kegel-
helling slechts door een paar kleine topjes van
1300—1500 M. hoogte wordt afgebroken, gaat
in 't westen van de noordwestzijde van den top
een rug van 6 K.M. lengte eerst west, dan west-
noordwestwaarts, eerst 24—2500 M. hoog, daarna
tot 1500 M. dalend. Langs de recht afgebroken
noordzijde ligt een dal, dat der K. Arannran, dat
de grens tusschen de producten van den Smeroe
en van het Djambangan-gebergte vormt. Aan de
zuidzijde gaan van den rug eenige dwarstakken
uit; daartusschen liggen de diepste ravijnen, van
6—Boo M. Van dien rug en van den hoofdkegel
gaan, slechts weinig divergeerend, een groot aan-
tal lange, diepe kloven naar 't z.z.w. en z.w. uit.
De berg is door een gordel van koffietuinen
omgeven, in "t westen voor de gouvernemcntscul-
tuur, in 't zuidwesten en zuidoosten op erfpachts-
perceelen.
— SMITAU. 635
De Smeroe behoort tot de werkzaamste vulka-
nen van Java. Telken dage stoot zij eenige malen
een zware rook- en aschkolom uit, met een aan-
tal steenen gemengd. Grootere asch-eruplics bedek-
ken de hellingen van tijd tot tijd met een dunne
vooral in den regentijd voor en in dat seizoen
wordt ook het meeste zand door de lahars in
't oosten en zuiden afgevoerd. Naar dien kant opent
zich van tijd tot tijd de krater.
De Smeroe heeft twee toppen; de hoogste is
de Mahameroe (3676 M.), met een effen topvlak
van 300 M. lengte en 200 M. breedte; een paar
honderd meter zuidoostwaarts daarvan verrijst de
steile sikkelvormige Semeroe, 3653 M. Vlak ten
zuiden van dezen top ligt de werkende krater.
Tijdens Junghuhn's bezoek (1844) was deze naai-
de z.z.o.zijde doorgebroken; in 1879 was 't een
ondiepe, geheel gesloten put van 200 M. door-
snede, maar in 1885 had een eruptie plaats, waarbij
de krater verwijd werd tot 350 M. doorsnede en
de lava den zuidoost-wand wegdrukte, zoodat een
geweldige zand- en steenstorting ontstond, die de
onderneming Kali Bening, op 650 M. hoogte en
ruim 10 K.M. afstand van den krater gelegen,
bedolf, waarbij meer dan 70 menschen, onder
wie twee Europeanen, omkwamen. De zand-
en steenstroom ging dicht langs de oppervlakte,
want een kleine bodemverhooging was voldoende
om haar in richting te doen afwijken, terwijl de
aschwolk, die de lawine omgaf, rechtdoor ging.
Zand, puin en steenen bedekten een terrein van
ruim 6,5 K.M.2 ; in 't bovendeel was de overdek-
king gering, er waren honderden boomen te zien,
in dezelfde richting tegen den grond geslagen;
lager nam de dikte toe, tot een maximum van
I M., om aan het einde en naar de randen weer
af te nemen. In 't grootste deel van het puinveld
was alles wat uitstak, weggevaagd en bedolven.
Bovendien werd nog bijna 3,5 K.M.2 met asch
bedekt, door de regens weldra tot een gemiddeld
I d.M. dikke slijklaag gemaakt. De geheele cata-
strophe had niet langer dan twee uur geduurd.
De massa bezat nog na twee weken een zoo groole
hitte, dat het regenwater erin verdampte en tot
kleine slijkvulkanen opspoot; waarschijnlijk is die
warmte door het arbeidsvermogen der massa te
verklaren.
Lenige ravijnen werden met het puin gevuld,
maar weldra hadden de hevige regens in de cffene
oppervlakte nieuwe geulen met steile oevers uit-
gegraven, waardoor o. a. een eerst tot een meertje
opgestuwde beek afvloeiing verkreeg.
Deze uitbarsting is door Fennema uitvoerig
beschreven (Jaarb. v. h. Mijnw., 1886). Uit vroe-
geren tijd, toen de berg nog onbewoond was, zijn
alleen uitbarstingen bekend in 1818, 1832, 1845
en 1865. Kort na 1885 bouwde de ontbrekende
wand van den krater zich weer op; in 1895 werd
nu niet de zuidoost-, maar de oostwand in een
enkelen nacht weggedrukt door de lava, die daarna
zich weer als een stroom uit den krater goot; in de
daaropvolgende dagen werd de dam alweer opge-
bouwd. Hoe thans de krater er uitziet, is onbekend.
SMITAU (SEMITAU). Onderafd. van de afd.
Sintang, res. W.afd. v. Borneo, bestaande uit de
onder inlandsch zelfbestuur staande landschappen
Djongkong, Pijasa (Piasa), Seliinbnu, Soehaid en
Silat (zie op de namen) en het direct Gouv.-
gebied, omvattende de Batang-Loeparlanden, het
Seberoewanggebied en dat der Embahoe-rivier.
636 SMITAU. — SNOUCK HURGRONJE. (CHRISTIAAN.
De totale oppervlakte der onderafd. bedraagt
'53 Li g. m., terwijl het aantal inwoners wordt komt hij vrijwel
geraamd op 11.000 Dajaks, 8.500 Maleiers en
eenige honderden Chineezen en andere Vreemde O.
Het direct Gouv. grondgebied beslaat een oppervl.
van _: 67,9 □ g. m., terwijl over de verschillende
gedeelten in 1896 door het Gouv. bezoldigde
districtshoofden zijn aangesteld.
De hoofdplaats Smitau, veil,lijfpl. van den con-
troleur, gelegen aan den linker-Kapoeasoever is
zeer onbeduidend; vroeger was het een belang-
rijke Dajaksche nederzetting, doch sinds de ves-
tiging van den controleur bijna geheel ontvolkt.
Litterutuur: J. J. K. Enthoven, Bijdragen tot
de geogr. van Borneo's Wester-afd. 1902, bl. 116
vlg. en 199 vlg. en de daarbij opgegeven bronnen.
SMOLO. Zie ORAI-TANEII.
SNEEUW-GEBERGTE. Aldus noemt men
een bergreeks op Nederl. Nieuw-Guinea, waarvan
de toppen vermoedelijk een hoogte van 4250 — niet zeldzaam is, ja zelfs waar kudden weiden
5000 M. bereiken. Het is eene voortzetting in
O. richting van het Charles Louis-gebergte, dat
een aanvang neemt aan de Zuidwestkust van het
eiland, ten Z. van de Etna-baai en reeds spoedig
een hoogte van _. 1400 M. heeft. Het gedeelte
van Nieuw-Guinea waar het gebergte zich verheft,
werd tot heden niet door Europeanen bezocht.
Reeds Jan Carstensz. deelde in zijn reisverhaal
A°. 1623 mede, dat hij langs de Z.W.kust van
N.-Guinea varende, op 5 0 14'Z.8. op verrenafs-
tand van de kust sneeuwbergen zag. Geruimcn
tijd heeft men aan de waarschijnlijkheid van diens
mededeeling getwijfeld, totdat ruim 2'/geeuw latei-
van verschillende zijden de juistheid daarvan in
hel licht trad. Zoo kreeg bijv. de bemanning van
het stoomschip Batavia in 1881 bij het onivaren
van Kaap Valsch op het Frederik-Hendrik eiland
bij het opgaan der zon plotseling een prachtig
gezicht op het gebergte, waarvan de toppen zich
als glinsterend witte vlakten voordeden, terwijl
(om nog een voorbeeld te geven) de Duitsche
reiziger Zöller in 1888 het gebergte eveneens
waarnam, doch van het Finisterre-gebergte (op
een hoogte van 2660 M.), dicht bij de N.O.kust
van Nieuw-Guinea.
SNIP-LIPVISCH. Zie LIPVISSCHEN.
SNIPPEN. De Snippen zijn op de eilanden
van den 0.-I. archipel zeer talrijk, zoowel aan
het strand als in het binnenland, op de bergen
als in de vlakte. Intusschen is het getal soorten
gering; slechts een vijftal is bekend, buiten reke-
ning gelaten natuurlijk de toevallige verschijning
van trekkende of afgedwaalde exemplaren. Scolopax
sulurn ta is reeds lang van Java bekend; vreemd
genoeg is deze vogel nergens in den Archipel noor-
delijker of oostelijker gevonden, doch treedt weer
op in N.W. Nieuw-Guinea, ten minste men meent
geen recht te hebben de N.-Guinea-exemplaren
als soortelijk verschillend te beschouwen; trou-
wens van de laatste localitcit zijn maar enkele
voorwerpen van dezen ook op Java zoo zeldzamcn
vogel bekend. Eene nauwkeurige beschrijving is
overbodig, wanneer opgemerkt wordt, dat salurala
minder groot is dan onze gewone Houtsnip, doch
een langeren bek heeft; zij is somberder gekleurd
in het algemeen dan de gewone Houtsnip, Scolo-
pax rusticola. Op Obi-Major leeft een zeer zeld-
zame vogel, Neoscolopax Rochiisseni, terstond van
Scolopax salurala te onderkennen door de gedeel-
telijk naakte beenen, terwijl deze bij saluiata
bevederd zijn tot aan het loopbeen; overigens
donkerder gekleurd dan de gewone Houtsnip,
met deze in kleur overeen,
echter overtreft hij haar in grootte en krachtiger
en langer snavel; het eenige typische exemplaar
is in het Leidsch Museum. De in het hooge Noor-
den broedende Gallinago stenura bezoekt onzen
Archipel in grooten getale bij gelegenheid van
den wintertrek; van November tot April wordt
deze vogel algemeen gevonden op Sumatra en
Java, terwijl op Borneo en de Molukken van tijd
tot tijd eene aanverwante soort, Cr. mega/a, zich
vertoont, die in Oost-Siberië broedt. Dr. S. Muller
verhaalt, dat G. se tuura op rijstvelden en in moe-
rasachtige streken zeer talrijk is, dat hare ge-
woonten absoluut overeenkomen met die van onze
gewone Watersnip, G. gallinago, en dat zij
bij het opvliegen hetzelfde schreeuwtje laat hoo-
ren als deze. Op Oost-Sumatra, zegt Dr. Hagen,
dat zij van October tot ongeveer half Februari
talrijk voorkomt; kort voor zonsondergang vallen
ze daar neer en laten zich zelfs niet door schoten
verdrijven, komen dan slechts later wanneer de
duisternis is ingetreden; deze weiden wortlen zoo
halsstarrig bezocht wegens gemis van natte rijst-
velden aan de Oostkust; bij dag vindt men ze
wel eens langs natte straatgoten. Deze beide soor-
ten laten zich lichtelijk onderkennen van Scolopax
saturata door hun geringere grootte, lichter klein-
en kop versierd met de welbekende witte strepen.
Een gansch anderen indruk maakt eene Bastaard-
snip Rostratula capensis, met haar zacht gebogen
snavel en hooge pooten; deze vogel komt in Afrika
voor zoowel als in het warme gedeelte van het
Indische vasteland, en, wat voor ons van belang
is, op de Groote Socnda-eilanden, waar hij wordt
aangetroffen van November tot April; het vleesch
is even smakelijk als dat van de Watersnip; deze
vogels leven in het riet en in moerassen, soms
op droge gronden tusschen struiken; zij liggen
gedurende de hitte op den grond; zij vliegen lang-
zamer dan de Watersnippen; eene anatomische
bizonderheid is, dat de luchtpijp over het geheele
borstbeen loopt en vier kronkelingen maakt alvo-
rens de long te bereiken. Van verre reeds is deze
vogel van de andere Snippen te kennen aan de
meer elegante houding, donkerder olijfkleur der
bovendeelen, en zuiver wit aan den buik.
SNOEK. (IKAN) Collectiefnaam op Java voor
P ij I-Baarzen, Sphyracna.
SNOUCK HURGRONJE. (CHRISTIAAN)
Werd geboren te Oosterhout den 8C Februari
"
1857. Na aldaar de lagere school bezocht te heb-
ben, werd hij leerling der H. B. S. te Breda,
deed eindexamen en liet zich te Leiden inschrij-
ven als student in de theologie en in de Semi-
tische taal- en letterkunde. Na het propaedeutisch
examen legde hij zich bij voorkeur toe op het
Arabisch. Zijne gaven wenschten de hoogleeraren
in de Semitische talen besteed te zien aan de
beoefening van het Assyrisch, doch de assyriolo-
gie was hem nog te weinig zeker en te onbe-
stemd ; buitendien voelde hij zich veel meer ge-
roepen tot de studie des Islams, welker belang
voor de practijk hem spoedig duidelijk was. De-
eerste vrucht zijner academische islam-studiën was
zijne dissertatie over den pelgrimstocht naar Mekka,
een werk, waarin de geschiedenis van den hadj,
het ontstaan der hadj-wet en de inhoud der voor-
schriften nopens den hadj op heldere wijze wer-
den behandeld, en vele tot dien tijd geldende be-
 SNOUCK HURGRONJE
schouwingen geheel werden herzien. Een groot
aandeel in zijne wetenschappelijke vorming moet
aan Professor Th. Nöldeke toegekend worden,
wiens colleges hij eenige maanden te Straatsburg
bezocht. Na zijne promotie, welke den 24 en No-
vember 1880 plaats vond, zag hij zich spoedig
belast met het geven van onderwijs in het zoo-
genaamde Moslimsche Recht aan de instelling tot
opleiding van ambtenaren voor den Indischen
administratieve], dienst te Leiden, later ook aan
die te Delft; hetzelfde vak doceerde hij in een
ander tijdperk als lector aan de Rijksuniversiteit
te Leiden.
Reeds spoedig verschenen verhandelingen van
zijne hand over het ontstaan en den ontwikke-
lingsgang van enkele belangrijke instellingen des
islams, terwijl onderzoekingen omtrent fundamen-
teele punten der Mohammedaansche plichtenleer
tot geheel nieuwe resultaten leidden.
Het was hem reeds duidelijk geworden dat hij
den islam eerst recht kon doorgronden door dien
te bestudeeren in zijn geboorteland; de noodza-
lijkheid van Arabië te bezoeken stond dus bij
hem vast; theoretisch was hij tot een verblijf in
de bakermat des islams geheel en al toegerust,
en practisch heeft hij niet weinig nut gehad van
den omgang met den Arabier Amin, van wiens
aanwezigheid bij het Leidsche oriëntalistencongres
in 1883 hij gretig gebruik maakte').
Over zijn verblijf in Djedda en Mekka van 28
Aug. 1884 tot 19 Sept. 1885 en over zijne ver-
drijving uit deze stad behoeft hier niet uitvoerig
gehandeld te worden; men kan verwezen worden
naar het meer uitvoerige artikel over Dr. Sn. 11.
geschreven door Dr. Th. W. Juynboll in „Man-
nen en Vrouwen van beteekenis", Jaarg.
1901 en de daar genoemde geschriften. Zijn ver-
blijf in Arabic heeft voor zijn geheele weten-
schappelijke leven een onschatbare beteekenis
gehad. De voor vakmannen zoowel als voor be-
langstellende leeken dadelijk waarneembare resul-
taten bleken uit enkele karakteristieke werken,
waaronder zijn „Mekka", in twee deelen, in iBBB/8g
verschenen, de eerste plaats inneemt; in histo-
risch, ethnographisch en islamologisch opzicht een
standaardwerk, kan het door geen oriëntalist zon-
der nadeel voor zijne wetenschap, voorbijgegaan
worden.
Zijn leven onder de Mohammedanen had hem
voor goed de richting zijner studiën en de plaats
van zijn werk aangewezen. Het was dus niet te
verwonderen dat hij na enkele jaren wederom
Europa verliet voor een Moslimsch terrein: Neder-
landsch-lndië, werwaarts hij in het voorjaar van
1889 met eene bijzondere opdracht gezonden werd.
Het tijdelijke van zijn vertoef in Indië moest
echter veranderen in eene permanente vestiging:
de Europeesche beoefening der Oostersche taai-
en godsdienstwetenschap had voor hem, die be-
halve in boeken bij voorkeur in menschen stu-
deerde, weinig aantrekkelijks meer. De benoeming
tot hoogleeraar te Cambridge, als opvolger van
den genialcn Robertson Smith, werd door hem,
zij het na eenige aarzeling, van de hand gewezen,
aan een roepstem uit Duitschland kon evenmin
gevolg gegeven worden, terwijl de hem aangebo-
1) Vgl. Dr. Sn. H.'s brochure: Het Leidsche
Oriëntalisten-congres; indrukken van een Ara-
bisch congreslid vertaald en ingeleid. Leiden,
E. J. Brill, 1883.
(CHRISTINAA). 637
den leerstoel voor de Maleische taal- en letter-
kunde te Leiden door hem niet werd begeerd ').
Gedurende de twee jaren zijner zending ver-
sterkte hij te Mekka gesloten vriendschapsbetrek-
kingen, sprak en zag hij veel, kwam zaken en
verhoudingen te weten die geen Europeaan be-
kend waren, gewon zich een juisten indruk van
de beteekenis des islams voor de moslims in West-
en Midden-Java, en maakte zich de drie talen:
Maleisch, Soendaueesch en Javaansch op voor-
treffelijke wijze eigen. Een schat van aanteeke-
ningen op het gebied van de practijk des islams
en der ethnographie is door hem op zijne reizen
gemaakt; het is te bejammeren dat van ordening
en uitgave dier annotaties tot dusver niets is ge-
komen.
In Maart 1891 werd Dr. S. 11. definitief aan
den Indischen dienst verbonden als Adviseur voor
Oostersche Talen en Mohammedaansch Recht, als
opvolger van Mr. L. W. C. van den Berg. Elk
jaar groeide de stroom aan van aanvragen om
advies van alle departementen, welke nog ver-
groot werd toen K. F. Holle, de eenige wiens
werk onder de Soendaneezen eenigermate met dat
van Dr. Snouck te vergelijken is, onbekwaam
werd om zijnen arbeid voort te zetten. Over alle
zaken die in verband stonden met Arabisch, in-
landsche talen, theorie en practijk der Moham-
medaansche Wet, inlandsch leven, de leer en de
personen der godsdienstonderwijzers, wordt zijne
meening gevraagd, en zijn advies gegeven in dik-
wijls zeer omvangrijke stukken, vaak van een
vorm welken nog geen departementschef in eeni-
gen officieelen brief had mogen aantreffen. Som-
mige dier adviezen zijn bijkans uitgewerkte verhan-
delingen. Waarover ook van advies wordt gediend:
toelating van een godsdienstleeraar of verandering
in de bepalingen nopens het kennisnemen van huwe-
lijkssluitingen of huwelijksontbindingen, bruikbaar-
heid van eene Maleische spraakkunst of zwager-
schap in het Mohammedaansche Recht of het
optreden van het Leger des Heils in Moslimsche
centra, steeds wordt op de cardo quaestionis zoo-
zeer de nadruk gelegd en de definitie zóó scherp
gesteld, dat voorgoed alle onzekerheid weggeno-
men en terugkomen op een vroeger gedaan ver-
zoek om inlichting onnoodig is.
Dat de man die den islam bestudeerde in zijne
belijders in Indië reeds spoedig het oog gevestigd
had op Atjeh, het land waar die godsdienst een
werkzaam leven leidt, en zich door bestaande ver-
houdingen in meer rigiden en hostilen geest kan
uiten, spreekt vanzelf.
Een plan om van Pinang uit dat land te be-
zoeken kon niet ten uitvoer gelegd worden; een
van grooten persoonlijken moed getuigend plan
om als quasi-deserteur Atjeh te leeren kennen
werd als te gevaarlijk niet aanvaard.
Toch kon een bezoek aan Atjeh niet uitblijven.
Zeven maanden, van Juli lßgi tot Februari lßg2
duurde zijn verblijf aldaar. Geheel onder de be-
volking levende, hare etymologisch niet moeilijke,
maar phonetisch zeer lastige en slechts uiterst
gebrekkig bekende, taal 2) volkomen machtig wor-
1) Na zijn bedanken voor bedoeld hoogleer-
aarsehap is deze leerstoel nog steeds onbezet
gebleven.
2) De spraakkunst en het woordenboek van
K. F. 11. van Langen, door den auteur in een
drukken ambtelijken werkkring vervaardigd, heb-
638 SNOUCK HURGRONJE. (CHRISTIAAN)
dende, haar vertrouwen winnende niet het minst betreuren. Diezelfde overstelping met ambtelijke
door zijne kennis der Wet, gelukte het hem zich bezigheden zijn het die hem voorloopig verhin-
een beeld te winnen van de beteekenis des islams
voor de Atjehers op staatkundig, maatschappelijk
en godsdienstig gebied. Den 23c Mei 1892 werd
"
een Verslag omtrent de religieus-politieke toestan-
den in Atjeh aan den Gouverneur-Generaal inge-
diend; cene zeer breede omwerking van dat ver-
slag is het werk „De Atjehers", dat in twee dee-
len in 1893/94 verscheen. Het hoofddoel is niet
alleen bereikt, maar het vele dat in genoemd
werk voorkomt omtrent volksbeschrijving in den
ruimsten zin, litteratuur, zeden en gewoonten der
Atjehers, dikwijls vergeleken met analoga bij Soen-
daneezen en Javanen, stempelt het tot een stan-
daardwerk waartoe elk indoloog en islamkenner,
hij bestudeere taal of volk of rechtsinzettingen,
zijne toevlucht moet nemen. Op „Mekka" levert
„De Atjehers" een supplement, terwijl van dit pen bij hun werkzaamheden leiden zoude, heeft
werk 't eerstgenoemde de basis is.
Behalve dit werk welks verdere bespreking de
plaatsruimte ons verbiedt, zijn als voor de weten-
schap zichtbare resultaten van zijn werken in
Atjeh te noemen: de „Studiën over Atjehsche
klank- en schriftleer" (Tijdschrift van het Batav.
Gen. van K. en W., Deel XXXV) en de „Atjeh-
sche Taalstudiën" (ibidem, Deel XLII). Buiten
deze zijn er andere resultaten: de adviezen aan de
Regeering, welke haar die tot nog toe in het duister
rondtastte licht gaf op punten van groot politiek
belang. Toch konden zijne denkbeelden aangaande
het te volgen beleid in Atjeh niet verwezenlijkt
worden; het systeem der concentratie en het ver-
drag met Toekoe Oemar schenen onwrikbaar. In
1896 had de door Sn. H. voorziene en voorzegde
afval van Oemar plaats; inzake hetgeen daarna
te doen stond, stelde hij zich lijnrecht tegenover
den auteur der concentratie en den vader der
scheepvaartregeling. De generaals die, voorloopig
of definitief, het gouverneurschap over Atjeh be-
kleedden derfden zijne voorlichting niet, doch
eene gevolgenrijke samenwerking tusschen weten-
schap en strategie ontstond eerst toen den troe-
penaanvoerder J. B. Van Heutz de leiding werd
toevertrouwd; met den Gouverneur-Generaal Van
der Wijck één van zienswijze werd het tweetal
bijzondere mannen de intellectueele en tactische
drijfkracht van den nieuwen koers, waarin tot
heden toe geen wijziging is gebracht. Hierover
verder uit te weiden is niet van deze plaats;
genoeg zij het te vermelden dat Dr. Sn. 11. zich
naar Atjeh begaf en bijna alle de onder bevel
des gouverneurs gemaakte tochten als onmisbare
raadsman medemaakte. Telkenmale werd zijn ver-
blijf op het operatieterrein herhaald; in Decem-
ber igoi keerde hij van zijn laatste reis naar
Atjeh voor eenigen tijd terug.
Inmiddels was de titel van dezen veclzijdigen
wetenschappelijken ambtenaar veranderd; de uit-
breiding zijner bemoeiingen bracht zulks mede:
sedert April IBgB is hij „Adviseur voor inland-
sche en Arabische zaken", een titel van algemeene
en onbepaalde strekking, doch aan de veelheid
van des titularis werkzaamheden zeker aangemeten.
Dat onder deze omstandigheden de geschriften
veel minder zijn dan in eene vroegere periode
ligt voor de hand; voor de wetenschap is dit te
ben behalve de verdienste van de eersten te
zijn, vele goede qualitciten, doch kunnen niet
anders dan als „voorloopig" gekenschetst worden.
deren in het uitwerken zijner aanteekeningen over
de Gajoe- en Alas-landen; over de taal en de
ethnographie dier vrijwel onbekende terreinen toch
heeft hij gedurende zijne reizen belangrijke gege-
vens gekregen.
Het verblijf in Atjeh werd in igoi afgewisseld
met tochten in Djambi, waar zijn tegenwoordig-
heid in de bestaande verwikkelingen zeer ge-
wenscht werd, en kortstondige verblijven te Ba-
tavia, waar stapels werk hem steeds wachten.
De bemoeiingen van Dr. Sn. H. met Arabieren
en inlanders zijn honderden hunner tot nut. Ook
naar buiten is dit vaak waarneembaar: dat inland-
sche hoofden uit Bantam hunne zonen naar de
H. B. S. te Batavia zenden was vroeger onge-
hoord; de invloed van den adviseur, die de kna-
alle moeilijkheden doen overwinnen. En dat hij
der Arabieren en der inlanders voorspraak en
orgaan is bij de Regeering komt herhaaldelijk voor.
Aan waardeering van de zijde derRegeering heeft
het hem niet ontbroken: reeds jong tot Ridder in
de Orde v. den Ned. Leeuw benoemd, werd hij
in iBgB tot Commandeur in die Orde bevorderd.
Eene volledige opgave der titels van Dr. Sn.
H.'s talrijke geschriften, brochures en tijdschrift-
artikelen, verschenen tot het einde van igoo, gaf
Dr. Juynboll aan het slot van het bovengenoemde
artikel in „Mannen en Vrouwen van Beteekenis".
Daarnaar verwijzende ') en tevens herinnerende
aan de boven reeds vermelde werken, bepalen wij
ons hier tot het noemen der navolgende verhande-
lingen door Dr. Snouck Hurgronje gepubliceerd: —
in de Bijdragen v. h. Kon. Instit. v. d. taal-, land-
en volkenk. v. N.-L: Nieuwe bijdragen tot de ken-
nis van den Islam (4° Volgr. 6 e Deel, 357—421);
Een en ander over het inlandsch onderwijs in
—
de Padangsche bovenlanden (Feestnummer der
Bijdrag. van 1883, afd. Land- en volkenk., 57
84); Twee populaire dwalingen (5 C Volgr. i e Deel,
356 —377)'; Mekkanische Sprichwörter und Redens-
arten gesammelt und erlautert (Ibid. 433—576);
Een rector der Mekkaansche universiteit (5 C Volgr.
2e Deel, 344—404); Nog iets over de Salasila
van Koetei Volgr. 3<-' Deel, 109—120); Een
Mekkaansch gezantschap naar Atjeh in 1683 (Ibid.
545 —54); — in de „Indische Gids": Mr. van
den Berg's uitgave van den Minhadj at-talibin (Jg.
1883, 531 —44); Mr. van den Berg's beoefening
van het Mohammed. Recht (Jg. 1884, 363—434
en 736 —816); De laatste vermaning van Moham-
—
med aan zijne gemeente afgekondigd in het jaar
1880 n. Chr. (Jg. 1884, Juli-aflev. I —18); in
„de Gids" (Jg. 1886): de Islam; — in de Revue
coloniale internat. (I, 25-—59): Der Mahdi;
in het Tijdschr. v. h. Bat. Gen. v. K. en W.:
—
Eenige Arabische strijdschriften besproken (Dl.
XXXIX, 37g—427); lets over verjaring in het
Moehammedaansche Recht (Ibid. 431—457); Islam
und Phonograph (Dl. XLII, 393 —427); — in
1) Sedert zijn nog verschenen: een brief over
den Islam in de Questions diplomatiques et
'
coloniales, 5 L Annéc, n°. 106; „Les confreries
religieuses, la Mecque et le Panislamisme" in de
Revue de I'histoire des religions en: „Eene
verzameling Arabische, Maleische en Atjehsche
handschriften en gedrukte boeken" (Notulen v.
h. Bat. Genootsch. v. Kunsten en Wetcnsch. Ig02).
 SNOUCK HURGRONJE.
het Tijdschr. Het Recht in Ned.-Ind.: Sajjid
Oethman's „Gids voor de priesterraden" bespro-
ken (Dl. LXIII, 722 —44); lets over priester-
raden (Ibid. 74g—5 2 ), Rechtstoestand van kin-
deren buiten huwelijk geboren uit inlandsche
vrouwen die den Mohammedaanschen godsdienst
belijden (Dl. LXIX, 133—136 en 285 —290, I.XX,
87 —92); — in Zeitsehr. der Deutschen Morgen-
land. Gesellschaft: Ein Arabischer Beleg zum
heutigen Sklavenhandel in Singapore (Bd. XLV,
395 —402); Eduard Sachau's Muhammedanisches
Recht nach schafiitiseher Lehre (Bd. LIII, 125
167);— in de Revue de I'histoire des religions:
Contributions récentes a la connaissance de I'lslam
(XX, 64—90); Une nouvelle biographie de Moham-
man (XXXVH, en
— —203).
med (XXX, 48 —70 en 149 178); Le druil musul-
1—22I—22 174
SNIJWERK. Dit woord beslaat een onafzien-
baar terrein in het inlandsche leven. Het mes,
het echte snijwerktuig, Mal. pisau, vormt het
voornaamste, soms zelfs het eenige gereedschap
van den inlander. Het is meestal van staal ge-
maakt en van een spitse punt voorzien; alleen
in de minder-beschaafde streken, op Nieuw-Guinea
en de talrijke eilandjes, welke dit groote, nauw
bekende land omringen, waar de ijzerbewerking
weinig of niet bekend was, diende een geslepen
steenscherf als gereedschap, een primitief voor-
werp, dat echter door de oude Papoea's blijkens
hun werkstukken vaardiger werd gebruikt dan
de later ingevoerde en meer geschikte Europee-
sche messen. Dat mesje is een onafscheidelijke
metgezel van den inlander: in huis maakt hij er
allerlei nuttige huishoudelijke voorwerpen mede
en zelfs op reis gaat het mede naast het zwaard
als wapen tegen verveling. De Timorees bergt
het in zijn sirih-zak en de Dajak reserveert voor
zijn „njoe" een plekje naast de scherpe kling
van den mandau, een zoo algemeen Dajaksch ge-
bruik, dat geen behoorlijke mandau zonder dit
mesje te denken is. De scherpe punt dient als
boortje, dat herhaalde malen omgedraaid een breed
gat met schuin toeloopende wanden doet ont-
staan; de snede dient verder om vlakken af te
schaven en te ronden.
Doch boven dit veelvuldig gebruik, boven deze
utiliteitswaarde staan de aesthetische eigenschap-
pen, welke dit eenvoudige volkswerk van bizon-
dere waarde doen zijn, hooger zelfs dan men uit
de weinige werktuigen zou mogen opmaken. Daar,
waar het echte mannenwerk, de koper- en ijzer-
bewerking, zich niet boven de meest eenvoudige
gebruikswaarde heeft kunnen verheffen, is steeds
in het snijwerk meerdere ontwikkeling te bespeu-
ren. Ja zelfs op eilanden als Nias, waar het
vrouwelijk vlechten en weven alle sierkunstige
opvatting mist, is in het snijwerk der mannen
iets bizonders te vinden. Bij Papoea's, Timoree-
zen. Dajaks, Balmeezen en Bataks staat het dan
ook bovenaan in de rij der volkstechnieken, een
ornamcntale, een decoratieve kracht toonend, welke
niet in gelijke mate bij de andere producten kan
worden aangewezen.
Dit is een volkomen natuurlijk verschijnsel.
Geen techniek komt zoo geheel overeen als het
snijden met den aard van den inlander. Het vor-
dert geen bizondere krachtsinspanning, alleen
taai geduld en eenige vingerkracht die tot precies
werken in staat stellen. Het eischt absoluut geen
ingewikkelde opzet of inrichting, die geregeld door-
werken en een goed gedacht overzicht noodzake-
(CHRISTIAAN) — SNIJWERK. 639
lijk maakt. Komt het heden niet klaar, dan morgen,
of overmorgen. Het is een echt werkje voor den
geboren knutselaar, die onze Noorsche doorzet-
tingskracht en onze tijdswaarde niet kent. Een
geschikte houtsoort of een mooi stuk bamboe
vindt hij toevallig op' een tocht in het bosch,
neemt het mede en als hem de lust bekruipt,
wat te maken, zoekt hij 't op en begint te snijden.
Eerst de randen en wat lijnen, die zoo ongeveer
de verdeeling aangeven ! Dan legt hij 't weer weg
en het begonnen werk blijft soms dagen liggen.
— Bij een ijverige bui wordt het weer begonnen en
naar tijd en lust het veroorloven, voortgezet. Vol-
gens onze begrippen traag en lui maar toch een
werkwijze, die aan het gemaakte bizondere kwa-
liteiten geeft. De man werkt alleen als hij zich
gedisponeerd gevoelt, als hij werkelijk behoefte
voelt om door te gaan. Is dit niet het geval, dan
blijft het werkstuk grof en primitief: gaat hij door,
dan ontstaan die raak-uitgesneden ornamentaties,
precies gesneden, het kalme, rustige aspekt, dat
die versieringen voor ons zoo aantrekkelijk maakt.
Toch is 't niet iedereen gegeven om werkelijk
sierkunstenaar te zijn. Bij de Kajan's en Bahau's
vermeldt Dr. Nieuwenhuis, dat bij de intrede der
puberteit de meisjes zich gaan oefenen in het
vlechten en versieren met kralen, de jongens in
het snijden in hout en been of in het ontwerpen
van patronen. Die arbeidslust wordt dan bevor-
derd door het beginnend verkeer tusschen beide
seksen, die van weerszijden zich bezighouden met
het maken van fraaie geschenken. Doch na het
huwelijk eindigt die ongewone activiteits-periode en
slechts de weinigen, die bizonderen aanleg heb-
ben, ontwikkelen zich tot meesters, soms tot buiten
hun stam bekend. Daarbij komen nog allerlei
beperkende bepalingen. Bijv. het snijden in herts-
hoorn is alleen hun geoorloofd, die eenige toch-
ten hebben meegemaakt. Dit materiaal mag bij
oogsten een maand lang niet gebruikt worden
om de rijstzielen niet te verschrikken, welke ont-
houding evenzeer bij zwangerschap der echtge-
noote verbindend is. Maar heeft hij eindelijk
zeker meesterschap bereikt, dan voelt de Kajan-
Dajak zich meer dan gewoon mensch en onder
de bizondere bescherming van een goeden geest
te staan. Om dien niet te verstoren, liet een kunst-
vaardige Dajak, toen de terugreis met Dr. Nieu-
wenhuis aanving, 2XB eieren offeren aan den
geest, die hem in staat stelde te snijden (11, bl. 22g).
Die eigenaardige arbeidswijze geeft tevens aan
het Indonesische snijwerk een beperkt karakter.
Uitvoerig snijwerk, zoo toepasselijk bij uitsluitend
houten huizen, komt lang niet algemeen voor en
men moet bepaald op Sumatra, Java en vooral
op Bali komen om een verzorgde versiering van
het huis of van den tempel te vinden. En zelfs
daar worden groote, heerschende partijen in de
versiering gemist, de ruime, architecturale opvat-
ting. Het is doorgaans een aaneenschakeling van
kleine motieven, soms geraffineerd doorwerkt, maal-
ais geheel te verbrokkeld om een machtigen in-
druk te maken. Vandaar tevens dat de groote,
artistieke waarde bij het Indonesisch snijwerk in
de bewerking van kleine voorwerpen het meest
algemeen te vinden is, meer schuilt in de sier-
kunst dan wel in de beeldende kunsten.
Het materiaal, dat hiervoor het meest in aan-
merking komt is de bamboe, die met weinig
moeite tot tabakskokers kan worden verwerkt en
met bepaalde voorliefde wordt versierd.
640 SNIJWERK.
De eenvoudigste vorm hiervan is het inkrassen.
Met de spitse mespunt wordt de epidermis
doorgesneden en uit een complex van lijnen een
ornament gevormd. In het eerst zijn die fijne
lijntjes weinig zichtbaar, maar tijdens het gebruik
nemen ze allerlei vuil op, dat als donkere vulling
het ornament tamelijk goed laat uitkomen. Men
kan deze bewerking het beste aanduiden met gra-
veeren, daar uitsluitend met lijnen wordt gewerkt
en niet met vlakken. Om dit geheel bijeen te
houden wordt het fond meestal voorzien van schuine
lijntjes, die elkaar kruisen en zoo gearceerd don-
kere partijen vormen.
Dit gegraveerde bamboe-ornament is vrijwel alge-
meen in den Archipel. Men vindt het o. a. op
bamboekokers van Ned. N.-Guinea, Ceram, Ter-
nate, Flores, Soemba, Oost-Timor, Zuid-Celebes,
het gemcngd-Maleische deel van Borneo, het
Riouwschc en op geheel Sumatra. Deze opvolging
geeft tevens in het algemeen de successievelijke
stijging in ornamentwaarde aan met het Batak-
sche bamboe-orrament als hoogste punt. Waru
men bijna overal den bamboekoker afsluit met
een cirkeltje uit pompoenenschil of met e-en pri-
miti.'ven stop, komt hier de Bataksche aristocratie
te voorschijn met fraai afgewerkte deksels, die
breed en mooi glimmend zwart het gele bamboe
afsluiten. Het ornament is afgesloten door hori-
zontale banden met fijne detailleering en het zoo
gevormde veld is gevuld met tecre spiralen' en
dooreengestrengelde lijntjes. Daarnevens een zorg-
vuldig uitgevoerde arceering, die het lijngewemel
versterkt, den nadruk legt door vorming van kleine,
donkere vlakjes. Ook laat men hier de sneden
volloopen met een bruine verfstof, die zich even-
tjes onder de bamboehuid verspreidt en wazig de
lijnen vergezelt.
Op dit gegraveerde werk volgt het echte snij-
werk, waarbij door diepe, dus grovere sneden de
epidermis zoo ver doorgesneden is, dat naar wil-
lekeur deze afgesplcten kan worden. Vanzelf ont-
staat een kloeker ornament-karakter, het manne-
lijke, naast het teere, vrouwelijk graveerwerk.
Voor den oppervlakkigen beschouwer van snij-
werk en ornament zal dit onderscheid van weinig
belang zijn. Maar toch zit er dieper waarde in,
die juiste determineering wenschelijk maakt. Men
vindt bijv. onder de Bataksche kokers gesneden
exemplaren, o. a. in het Britsch Museum te Lon-
—
den. Deze wijken zoozeer af door ornamentbe-
handeling er is te Londen bijv. één met de
voor bamboe-ornament zoo zeldzame menschen-
figuur — dat zij een bepaalde groep vormen,
scherp gescheiden van de bekende Batak-versie-
ring. Een sterker voorbeeld is op Timor te vinden,
een sprekender, omdat het mij door voldoend
studiemateriaal hier gelukt is, de herkomst van
die groepen vast te stellen.
In Oost-Timor, vermoedelijk ook op het Middel-
deel heerscht bijna uitsluitend het gegraveerde
ornament. Dit Beloneesche ornament baseert zich
deels op de meer dan sobere vulling met ruitjes
en driehoekjes, die ook op Soemba, Flores en
Zuid-Celebes gelijkend te vinden zijn èn op een
weelderig ensemble van spiralen, dat kennelijk ver-
want is aan het Alfoersche ornament van Ceram en
dat van enkele Dajakstammen. Typeerend voorde
laatste drie is een eigenaardige fondvullingvan fijne,
schuine streepjes, die nu eens in de eene, dan weer
in de andere richting loopen en die ik nog op
geen ander snijwerk terug heb kunnen vinden.
I laarentegen op
Atoni Timor
West-Timor
-— het land der
— zie Ten Kate, T. A. G. 11, s.
XI, i — verdwijnt dit gegraveerde ornament ge-
heel, maakt plaats voor een gesneden versiering
met zeer onafhankelijke eigenschappen. Het baseert
zich op een merkwaardige verdeeling van het cylin-
drische vlak, die met de gebruikte motieven in
nauw verband staat. Het ornamentskarakter is
koel en strak, wat vooral uitkomt bij vergelijking
met het wufte Beloneesche. En evenals Prof.
Haddon voor het ornament van Britsch N.-Guinea
een bepaalde afdeeling in groepen heeft aange-
wezen, zoo kan ook hier een gedecideerde splitsing
plaats vinden met scherp omschreven kenmerken.
Al is het door onvoldoende herkomstopgave dei-
voorwerpen mij niet mogelijk geweest, gelijk Prof.
Haddon deze aan de districtverdeeling te toetsen,
toch wordt dit opgewogen door de historische
waarde van dit ornament, dat blijkens het prach-
tig materiaal van het Leidsch Museum minstens
zestig jaar in diezelfde groepverdeeling heeft voort
geleefd.
Wat dit West-Timoreesche snijwerk eveneens
interessant maakt, is de vorming van het fond.
Bij enkele groepen is het ornament uitgesneden
tegen blank gehouden fond, bij andere in de
omgekeerde verhouding. Bij beide is het weg-
nemen der epidermis vergoed door een invulling
met zwarte was. Deze wordt op de bamboehuid
ingewreven en hecht alleen daar, waar het snij-
den de ruige onderlaag heeft blootgemaakt. Een
effen, zwart fond zou te zwaar doen tegen het
gele, blank-gehouden ornament en vandaar dril
de W.-Timoreczen dit oplichten met allerlei variëe-
rende arceeringen, die inderdaad verschillende
schakeeringen doen ontstaan, een geestige zwart-
en-witkunst, die men op dat eiland niet zou ver-
moeden ').
Dit opzettelijk invullen met zwart kan men
slechts gedeeltelijk terugvinden bij enkele Papoea-
en Dajak-kokers. De arceering van het W.-Timo-
reesche snijwerk en van het Indonesische bamboe-
graveeren wordt echter bij beide gemist. De
Dajak van Centraal-Borneo vergoedt dit door de
kleinste fondverdeeling met zwart in te vullen
en door de grootere met drakenbloed rood te
kleuren: een gebruik dat tot zelfs in de gemengde
kuststreken is doorgedrongen.
In die half-Maleisehe streken vindt men een
min of meer floralisch ornament, dat schitterend
overtroffen wordt door dat van Centraal-Borneo
en — blijkens de bamboekokers uit Serawak en
Broenei in het Britsch Museum — van Noord-
Borneo, die beide een zoo groote overeenkomst
tooncn met de prachtige exemplaren door Dr. Nieu-
wenhuis meegebracht, dat een nauwgezet verge-
lijkend onderzoek nu wenschelijk wordt. Op
meesterlijke wijze is hier met een zoo gevaarlijk
motief, de spiraal gewerkt, een elegant geheel,
dat deze Dajaksche snijwerken naast die der
Bataks en West-Timoreezen tot de meesterstukken
in den Archipel maakt. Een eigenaardig feit bij
dit snijwerk is het overheerschen van de toem-
pal-verdeeling, dat echte, Indonesische siermotief,
1) Ik moet hierbij verwijzen naar een uit-
voerige verhandeling over Timoreesch snijwerk
en ornament, die, naar ik hoop, over eenige
maanden zal kunnen verschijnen en waarin deze
nieuwe gegevens met talrijke afbeeldingen wor-
den gemotiveerd.
 SNIJWERK.
elders alleen bij vlechtwerk en weefsels algemeen
gebruikelijk.
Het versterken van snijwerk door invulling van
zwart is bovendien te vinden op de hoogst inte-
ressante beenen kokers van West-Timor, van
zwart of wit op de besneden kalebassen, in de
'I'iiucu-groep en N.-Guinea voorkomend. Deze toch
dienen om de sirih-kalk te bewaren en geven
alzoo een ongezochte aanleiding om de gesneden
lijnen met kalk in te vullen. Een meer op zich-
zelf staande vernissing met wit is daarentegen op
de Dajaksche pagaaien te vinden.
Deze versieringen zijn alle in den engsten zin
van het woord: vlakornament.
Het snijwerk op bamboekokers van Padang en
Palembang geeft een geleidelijken overgang aan.
Hierop komt gegraveerd ornament voor, waarbij
het fond gevormd wordt door schuin-uitgesneden
deelen en zoo regelmatig en zeker toegepast, dat
hier het voor Indonesië zoo zeldzame bas-relief
op bamboe ma£ aangewezen worden, een primi-
tieve uiting van rclicfwerk, zoo meesterlijk door
Japanners behcerscht; een verschijning, die terug-
keert in het basrelief der gesneden huisversieringen
in Midden-Sumatra.
Evenzeer een overgang tot relief-snijwerk geven
de a jour gesneden ornamenten van Dajaksche
huizen en de prauwversiersels, die in het Ooste-
lijk Archipel-deel algemeen worden. Beide wor-
den op uitstekende punten toegepast en dit be-
paalt de bewerking. Men tracht den overgang van
huisnok tot de lucht geleidelijk te maken door
het fond van het snijwerk weg te nemen.
Dezelfde afwisseling in aspekt tracht men ook
in deze deelen — ook op Sumatra —
gen door polychroom ornament op planken te
te verkrij-
schilderen en daardoor het bewegelijke van het
plastiek ornament te krijgen.
Dit a jour snijwerk en de polychroom-beschil-
dcring behooren nog tot het echte, Indonesische
siergebied. Het plastiek ornament als mooie sier-
vorm valt geheel erbuiten, is een beslist over-
blijfsel van den machtigen Hindoe-invloed.
Op de eilanden, die of geheel of bijna niet
geïnfluenceerd zijn geweest, is bijv. het menschen-
beeld, het zoo geliefd onderwerp van plastieke
behandeling, primitief gebleven. Bij de Papoea's
staat het ornament op de korwar's in geen ver-
houding tot de hoekige menschenfiguren en zelfs
de zoo artistieke Dajaks zijn niet in staat hun
beelden eenige aantrekkelijkheid te geven. In hun
plastieke versieringen, waarvan de beenen man-
daugrepen de beste zijn, bereiken zij in geenen
deele de hoogte van hun vlakornament. De spi-
ralen van dezen versieringsvorm zijn letterlijk plas-
tisch overgebracht, terwijl men in dat gewemel
van fijne lijntjes rust tracht te brengen door het
uitboren van groote gaten, het toepassen van
grootere schaduwpartijen. Evenzoo de beeldstaven
bij de Bataks.
Om mooie plastiek in het Indische snijwerk te
—
vinden moet men zich bepaaldelijk richten tot de
versierde huizen op Java helaas jammerlijk
verdwijnend —en op Sumatra, tot de tempel-
versieringen van Bali, voor werkelijke beeldende
kunst tot dat laatste eiland en de prachtige kris-
heften en maskers op Java en Bali. Die Balinee-
sche beelden en die wapenversieringen vertoonen
dezelfde eigenschappen ; als de laatste een vogel-
of mensch-figuur bedoelen en geven, staat deze
beeldsculptuur weder hooger dan het relief-orna-
111
641
ment, juist de omgekeerde verhouding van de
Indonesische sierkunst, die in vlakornament het
hoogste staat.
Dat gewriemel van fijne krulletjes, overdadig
verspreid, die naturalistische motieven in over-
vloed toegepast missen in den regel verhouding.
Ze zijn niet rustig, neigen meer tot mooi-maken
dan mooi-zijn. Vooral is dat op te merken in de
gesneden Javaansche schermen, in de versierde
gamelan-instrumenten, die hun armoede in wer-
kelijke sierkracht bedekken met overstelpcnden
overvloed.
Zeer eigenaardig toch, hoe ondanks de eeuwen
van Hindoe-kultuur in den Archipel nog in onze
dagen beide richtingen naast elkaar zijn blijven
leven, hoe weinig wisselwerking zij op elkander
hebben geoefend.
Want de beheersching van het beeld en de
zwakheid van het abstracte ornament zijn tevens
de kenmerken der Hindoe-tempels op Java. Voor
den Hindoe-versierder is een natuurlijk gegeven
als uitgangspunt dringend noodzakelijk; als hij
dit mist en een abstracte friesvulling moet maken,
ontstaat een veelal verward geheel. Hij is als
versierder in de eerste plaats een verteller, die
decoratief het leven rondom zich weergeeft of in
rijke beelden van fantasie demonen vol krachtige
expressie beitelt. Een fries met vogels en planten
is ook nog voldoende om mooi verwerkt te wor-
den, doch abstracte motieven zijn voor hem dood.
De machtige, allernobelste eenvoud der Dhyana-
Boeddha's op den Boroboedoer, het juiste sieren
van een godenbeeld, waarvan de heerlijke Pradj-
njaparanita in het Leidsch Museum van Oudhe-
den een zeldzaam voorbeeld geeft, staan hemel-
hoog boven de vulling der paneelen aan die
tempelruïne, waarbij de overdaad van krullende
Renaissance nog zuinig wordt. Zoon omlijsting
van een tempelpoort is zeer bizonder door het
Banaspati-motief, wakend boven den ingang, prach-
tig gedacht en uitgevoerd; maar nu de bewerking
der voetstukken, der basementen. De geheele
ornamentatie rust daar op wegdeinende spiralen-
golven, een groote, decoratieve fout! De door-
dachte toepassing is hier verdrongen door een
zwelgen in versiering.
Doch ook hier in de behandeling van dit onder-
werp is matiging noodig en vanzelf zou ik komen
op de beeldende kunsten, die reeds uitvoerig
door den heer G. P. Rouffaer besproken zijn.
Volledigheidshalve zij hier nog gewezen op de
bewerking der Balineesche beelden. Vindt men
bijv. op Java beitels en gutsen, die dit beeld-
snijden zoozeer verlichten, op Bali is het mes,
naar de heer C. M. Pleyte mij uitdrukkelijk ver-
zekerde, het uitsluitend gereedschap gebleven.
Evenzoo mogen nog hier vermeld worden de
hoornen lepels der Timoreezen, die naast de een-
voudige uit klapperdop gesneden, als fraai ver-
sierde voorwerpen te lang reeds de aandacht ge-
mist hebben.
Als hulpmiddel bij andere technieken doet de
gesneden, houten stempel het meest dienst. Zoo
gebruiken de professionecle tatoueerders bij de
Kajan-Dajaks een drukplankje, klingé, waarmee
met zwart op de menschelijke huid wordt gedrukt
in plaats der anders gebruikelijke voorteekening
(Nieuwenhuis, LXII hoofdst.). Kleinere stempels
lambagan — —
dienen bij de Dajaks om de breede
vrouwenhoeden te bedrukken (Hardeland, lamba-
gan). Op Celebes, in Sausoe, past men dit bij
-fi
642 SNIJWERK. — SOEKABOEMI.
het versieren van foeja toe (zie Intern. Archiv f.
Ethnogr. XIV, IV, 1901, bl. 160; toela) en op
Java voor het drukken van een goedkoop soort
Wajang-figuren.
Het geklopte aardewerk in den Ind. archipel
wordt soms versierd door het slaan met houten
staafjes, waarin een regelmatig ornament is inge-
sneden. Direct snijwerk op aardewerk vindt men
o. a. op Zuid-Celebes, waar naast geschilderde
figuren ook gesneden lijnen voorkomen, die soms
tot primitief bas-relief zijn uitgediept.
J. A. LoEisi-'.R Jr.
SO. Tav. Zie MENINDJAU.
SOA-SOA. Zie BIEJAWAKH.
SODKIANG. Enclave van Gowa. Zie aldaar.
SOEAT. Amb. Gor. Zie SAGOE.
SOEBAH. District van de contróle-afd. Keboe-
men, regentschap en afd. Batang, res. Pekalongan,
met eene oppervlakte van 2i.ig0,82 hectaren.
Het district telt 82 desa's.
SOEBODAK. Bat. Zie TJAMPEDAK.
SOEHAID. Landschap op Borneo, in het Boven-
Kapoeasgebied, administratief tot de afd. Sintang
behoorend, met een oppervlakte van 12 Q g. m.
en een Maleische en Dajaksche bevolking van ruim
1000 personen. De grenzen zijn bij het in 1883
met den vorst gesloten contract vastgesteld. Het
rijkje is geheel onbeduidend; de vreedzame be-
volking vindt een eenvoudig bestaan in ladang-
bouw, vischvangst in de meren (in het noordel.
ged. van het landschap) en het inzamelen van
boschproducten; van welvaart is onder hen geen
sprake. Zelfs de hoofdplaats Sochaid is een armoe-
dige, vervallen negeri. De vorst, Pangéran gehee-
ten, bemoeit zich weinig met bestuursaangclcgen-
heden, en houdt zich in de laatste jaren zelfs
niet in zijn rijk, doch te Sintang op.
Litteratuur: J. J. K. Enthoven, Bijdragen tot
de Geogr. van Borneo's Wester-Afd. igo2, bl.
174 vlg.
SOEHAT. Bat. Zie KELADI.
SOEKA. AU. Min. Zie MENINDJAU.
SOEKABOEMI. Afdeeling der residentie Pre-
anger Regentschappen, groot 421.709,1 hectaren
of 76,8 □ g. m. en verdeeld in 3 contróle-afdee-
lingen, nl. Soekaboemi, omvattende de districten
Goenoengparang (hpl. Soekaboemi) en Tjimahi
(hpl. Tjisaat); de contróle-afd. Tjitjoerocg,waar-
toe behooren de districten Tjitjoeroeg (met gelijkn.
hoofdpl.), Tjiheulang (hpl. Karangtengah) en Pala-
boean (hpl. Palaboeanratoe); eindelijk de contróle-
afd. Lengkong (hpl. Ngalindoeng) met de distric-
ten Djampang-tengah (hpl. Ngalindoeng) en
Djampang-koelon (hpl. Tjitjoeroeg II); derhalve
in het geheel 7 districten. In het W. maken de
Wijnkoopsbaai of Pelaboean-ratoe en de Zandbaai
of baai van Tjiletoe meer of minder diepe inham-
men. De Zuidwcstelijkste uithoek heet Oedjoeng
Genteng. De afd. beslaat het westelijkste gedeelte
der residentie, nl. het gedeelte gelegen ten W.
van de lijn die van den top van den Gede in
nagenoeg Zuidelijke richting loopt naar het punt,
waar de Tji Balepoelang in de Tji Boeni valt,
welk laatste verder zuidwaarts tot aan hare mon-
ding de grens der afd. vormt. De afd. Soekaboemi,
waar een patih aan het hoofd van het Inlandsch
bestuur staat, maakt deel uit van het regentschap
Tjiandjoer.
Het Noordelijk gedeelte der afd. wordtingeno-
men door vulkanisch terrein, nl. de hellingen van
den Gede, den Salak, den Tjakraboeana, wier
toppen op de noordelijke grens liggen en van
den Halimoen; daarop volgt een breed breccie-
en mergelterrein, terwijl zich langs de Zuidkust
een kalkterrein uitstrekt.
De tertiaire brecciën, mergels en kalksteenen
beslaan de grootste Zuidelijke helft der afdeeling.
Ten Z. van de Tjiletoe-baai komen zoowel schie-
fers en kwartsieten, waarschijnlijk tot de krijt-
formatic behoorende, als eoceene kwartszandsteenen
aan den dag. Het aantreffen dezer laatsten deed
de aanwezigheid van steenkool vermoeden, welke
ook in 1855 werd aangetroffen, echter niet in
voldoende hoeveelheid om voor eene ontginning
op groote schaal in aanmerking te komen. Steen-
kool van goede kwaliteit werd verder gevonden
in het eoceene gebergte ten Z.W. van de hoofd-
plaats Soekaboemi en in 1890 werd eene maat-
schappij opgericht tot ontginning der terreinen,
tot het land Tanisari behoorende. Na eenige hon-
derden tonnen kool te hebben verkregen, werd
de ontginning wegens de geringe dikte der lagen
gestaakt. In de bedding van de Tji Karang, een
zijriviertje van de Tji Boeni en in die van andere
riviertjes in de nabijheid daarvan zijn koper-,
zink- en loodertsen aangetroffen. De ontginning
ervan is voorloopig niet loonend gebleken.
Behalve de zeer belangrijke Tji Boeni zijn de
volgende rivieren vermeldenswaard: de Tji Kaso
en de Tji Karang welke aan de Zuidkust uitmon-
den; de Tji Letoe welke in de baai van dien
naam valt; de Tji Mandiri, eene belangrijke rivier
die op den rechteroever al het water opneemt dat
van het Noordelijk grensgebergte afvloeit, nl. de
Tji Pelang, de Tji Tjatih met de Tji Leuleuj,
de Tji Heulang en de Tji Mahi als zijrivieren en
de Tji Tarik. De Tji Bareno is grensrivier met
Bantam.
In deze afdeeling zijn niet minder dan 250 pcr-
ceelen in erfpacht uitgegeven, waarop thee, koffie,
kma en ook wel kapok, cacao, peper en groen-
ten geteeld worden. Op een viertal erfpachtsper-
ceelen wordt veeteelt gedreven. Op overeenkom-
sten met de bevolking werken er 15 rijstpelmolens,
met water als beweegkracht en alle in handen
van Chineezen; verder 4 ondernemingen voor de
cultuur van suikerrietstekken. De inlandsche land-
bouw bepaalt zich tot den verbouw van rijst en
tweede gewassen. Sawahs zijn tot vrij hoog in
het gebergte, tot 1100 M. boven zee aangelegd.
De inlandsche bevolking vindt voor een aanzien-
lijk deel een middel van bestaan op de erfpachts-
perceelen. Men treft die aan in alle zes districten
van deze afd. In het district Palabocan zijn in
de laatste jaren vele erfpachtsperceelen, voor de
cultuur van koffie, thee en cacao bestemd, uitge-
geven. De theeondernemingen Sinagar-Tjirohani
en Parakan-salak zijn resp. groot 2041 en 1747
baoe. De districten Goenoenparang, Tjimahi en
Tjiheulang maken het in 1821 door het Gou-
vernement teruggekochte particuliere land Soeka-
boemi uit. De Gouv.ts koffiecultuur in genoemde
districten is zoo goed als verdwenen en heeft
plaats gemaakt voor eene vrijwillige cultuur van
Liberia-koffie. Arènsuiker is een niet onbelangrijk
artikel van uitvoer.
De hoofdplaats Soekaboemi ligt in eene bekoor-
lijke streek, aan den Zuidelijken voet van den
Gede, op 602 M. boven zee. Zeer schoon is het
uitzicht op de zacht glooiende en met een rijken
plantengroei prijkende hellingen van genoemden
vulkaan en op de heuvels ten Zuiden. Sedert den
 SOEKABOEMI.
aanleg van de spoorlijn Buitenzorg—Soekaboemi—
Bandoeng is de plaats zeer vooruitgegaan; zij had
op het eind van 1900 eene bevolking van 12.112
personen, nl. 569 Europeanen, io.ogg inlanders en
1444 Chineezen. liet klimaat is er aangenaam
koel, gelijkmatig en betrekkelijk droog, waardoor
de plaats bijzonder geschikt is tot herstellings-
oord (zie het volgend artikel). Behalve de boven-
genoemde spoorlijn loopt door de afd. de groote
militaire weg die van Buitenzorg komt en zich
bij Tjiandjoer aan den grooten postweg aansluit.
Verder wordt de afd. door vele wegen en voetpa-
den doorsneden. Een per as berijdbare weg naai-
de Zuidkust is in aanleg. In het begin van igoi
is eene stoomvaartlijn geopend tusschen Batavia,
Palaboeanratoe aan de Wijnkoopsbaai en Tjilatjap.
SOEKABOEMI. De hoofdplaats van het district
van dien naam en de Preanger Regentschappen,
gelegen aan de spoorlijn van Buitenzorg naar
Bandoeng. Deze plaats is in de laatste vijftien
jaren beroemd geworden als herstellingsoord voor
de bewoners van laaggelegen streken, nadat Dr.
Van Tijn er het fraaist gebouwde gezondheids-
etablissement van Ned.-Indië stichtte, dat Sela-
batoe heet. Daaraan is tevens cene tweede inrich-
ting verbonden Selabintana genoemd. Soekaboemi
ligt 600 meter boven de oppervlakte der zee en
heeft een luchttemperatuur, die schommelt tus-
schen 230 en 31° C. met een regenval van3ioom.M.
Selabintana ligt ongeveer 300 meter hooger en
is dus koeler. Kort na de oprichting kreeg Scla-
batoe een subsidie van het Gouvernement, die
evenwel werd ingetrokken, nadat Tjimahi voor
zieke militairen is aangewezen. Het verblijf voor
lijders aan buikziekten te Soekaboemi is nadee-
lig; voor reconvalescenten aan andere ziekten
verdient het aanbeveling en het biedt tevens een
voordeel aan boven andere herstellingsoorden, om-
dat er vele Europeesche gepensionneerden wonen,
waardoor maatschappelijk verkeer mogelijk is. Een
uitgebreide beschrijving van Sclabatoe komt voor
in Eigen Haard van iBgg. C. L. v. l>. B.
SOEKADANA. Zuidwestel. afdeeling van de
res. Westerafd. van Borneo met de hoofdpl. Keta
pang aan de Westkust — standplaats van den
controleur —, met een oppervlakte van ongeveer
610 D g. m. en een gemengde bevolking (zie J. P.
J. Barth, Overzicht der afd. Soekadana, Verh. Bat.
Gen. Dl. 50, 1897) van 42.300 personen, bestaande
uit Dajaks, Maleiers, Javanen, Chineezen en andere
Vr. O. De afd. grenst ten O. aan Sintang en
Kotawaringin (Z.- en O.afd. van Borneo), ten Z.
aan de Java-Zce, ten W. aan de Chin. zee en het
landschap Koeboe en ten N. aan de landsch.
Meliau en Sekadau, en omvat de landschappen
(en daaronder ressortcerende eilanden) Matan,
Soekadana en Simpang. Zie overigens op die
namen.
SOEKADANA. Landschap op Borneo's West-
kust, met de onderhoorige Kariinata- en eenige
langs de kust gelegen kleine eilanden, behoorende
tot de afd. Soekadana. Het vroeger zoo uitge-
strekte rijk wordt thans begrensd door de rivier-
tjes S. Melya in het N. en S. Sidoek in 't Z.;
door het Paloeng-gcb. in het O. en in het W.
door de zee, en heeft een oppervlakte van slechts
13,2 D g- m. en een totale bevolking (in iBgi)
van 2331 personen, bestaande uit Maleiers, zgn.
„Orang boekit" of bergbewoners, eenige Javanen,
Boegmeezen en Chineezen. In het landschap wonen
geen Dajaks. Over 't algemeen is het landschap,
—- SOEKADANA.' 643
ook langs de kust bergachtig, op sommige plaat-
sen laag en moerassig, terwijl geen rivieren van
belang worden aangetroffen. Behalve de hoofdpl.
Soekadana, verblijfplaats van den Panembahan,
zijn er geen vermeldingswaardige plaatsen. Voor
de voortbrengselen van den bodem, middelen van
bestaan enz. der bevolking zie het artikel BORNEO
en de bronnen bij SIMPANG vermeld.
Om een beknopt overzicht van de geschiedenis
van het rijk te geven is het noodzakelijk de land-
schappen Matan en Simpang (welke in vroeger
tijden met Soekadana één geheel vormden) gelijk-
tijdig te beschouwen.
In tegenstelling met andere rijken op Borneo's
Westkust, is het mogelijk van Soekadana een vrij
aaneengeschakeld verhaal van het ontstaan, den
bloei en het verval te geven. Het rijk werd ge-
sticht door een Brawidjaja, een der vorsten van
Madjapahit, die de oorspronkelijke Dajaksche be-
volking wist te onderwerpen en als vorst gehul-
digd werd; hij breidde zijn macht tot diep in de
binnenlanden uit, stichtte verschillende plaatsen
waaronder waarschijnlijk ook het tegenwoordige
—
Soekadana, waar hij zijn zetel had — en liet na
zijn dood een gevestigd en uitgestrekt rijk aan zijn
zoon na. Deze, Pangcran Praboe geheeten, gaf
zijn jongeren broeder het landschap Tajau in leen
en bleef zelf te Soekadana gevestigd; diens zoon
Pangcrang Karang Toendjoeng was de eerste die
den titel Panembahan aannam. Zijn opvolgers
breidden het gebied steeds uit, waardoor het rijk
weldra tot grooten bloei geraakte. Omstreeks 1550
ten tijde der regeering van Panembahan di Baroch,
stichter van Matan (waardoor we nu geruimen tijd
Soekadana en Matan als één rijk vermeld vinden),
verschenen de eerste zendelingen van den Islam
in het rijk. Zijn zoon, Giri Koesoema, omhelsde
als Panembahan de nieuwe leer en huwde om-
streeks 1600 met een dochter van den vorst van
Landak, waardoor na zijn overlijden het bestuur
over beide rijken in één hand kwam. Met dezen
vorst vonden de eerste aanrakingen der Neder-
landers plaats. Het was nl. Van Waerwyck, die
25 Maart 1604 van het eiland Karimata (waar
hij geankerd was) een sloep naar Soekadana zond
om berichten omtrent den handel in te winnen.
Het gevolg was dat de factorij te Bantam in 1607
(of 1606) Hans Roef naar Soekadana zond met het
doel diamanten in te koopen, waarin deze naar
wensch slaagde; men besloot daarom de betrekkin-
gen nauwer aan te halen en zoo mogelijk aldaar een
kantoor op te richten. Tot dat doel werd Bloemaert
het volgend jaar met een zending belast, welke tot
een overeenkomst leidde met de vorstin (die inmid-
dels het bestuur — ook over Landak, waar vooral
de diamanten werden gevonden — in handen had)
welke overeenkomst evenwel niet de gewenschte
resultaten opleverde. Hoogstwaarschijnlijk omdat
Bloemaert met den Sultan van Sambas, die rech-
ten op Landak pretendeerde, een meer daadwer-
kelijk contract had gesloten, nam de inmiddels
aan het bewind gekomen vorstin van Soekadana
(die hierin een gevaar zag) al heel spoedig een
bepaald vijandige houding aan, en verbood o. a.
allen handel aan de bewoners der Karimata-eilan-
den (welke van uit S. bestuurd werden) met de
onzen. Niettemin had de Comp. op Soekadana
een factorij gesticht en behaalde groote winsten
met de diamanten en „bezoarsteenen" welke zij
van S. en Landak betrok. De toestand bleef zoo
tot 1622, toen Soekadana door den Toemenggoeng
644 SOEKADANA.
Bahoereksa, Boepati van Kendal op last van Sul-
tan Agoeng van Mataram werd aangevallen en na
eene hardnekkige verdediging genomen. Onze loge,
zoomede die der Engelschen, welke zich eveneens
in S. hadden gevestigd, geraakten bij deze gele-
genheid in brand, terwijl de bezetting (aan 't hoofd
stond Fr. Gouwenaer) naar 't binnenland vluchtte.
De oude Koningin werd onttroond, medegevoerd
naar Java, en keerde nimmer naar S. terug. Voor
't eerst vinden we nu melding gemaakt van een
kostbaren diamant, „Intan Übi" geheeten, welke
in de geschiedenis van Soekadana steeds een groote
rol heeft gespeeld. Dr. de Haen, afgezant van
J. P. Coen naar het Hof van Mataram, ontmoette
13 Aug. 1622 de oude Koningin te Pingit, welke
plaats haar als verblijf was aangewezen, en ver-
nam van haar de geschiedenis van den diamant;
de steen die hem toen vertoond werd, vertrouwde
hij echter niet de echte te zijn (Van Dijk, bl. 182).
Het nu volgend tijdperk is eenigszins duister.
Hoogstwaarschijnlijk evenwel kwam in 1623 de
inmiddels meerderjarig geworden zoon van de
onttroonde vorstin, met erkenning der opperheer-
schappij van Mataram i) onder den titel van Panem-
bahan van Mcliau (waar hij zijn woonplaats had)
aan het bewind en verwierf later van een uit
Mekka teruggekeerden Sjcich rang en titel van
Sultan Mohammed Tsafioe'd-din, waarna hij zich
te Matan vestigde. Deze breidde zijn macht zeer
uit; door uithuwelijking zijner zuster verkreeg'hij
zelfs de suprematie — voor korten tijd
Sambas. De handel nam onder zijn bestuur te
—■ over
Soekadana eveneens een groote vlucht, waarvan
de Engelschen handig gebruik maakten en er
een factorij vestigden. Genoemde Sultan overleed
in 1650.
De Nederlanders, die na de gebeurtenissen van
1622 wel is waar de betrekkingen met Soekadana
nimmer geheel afbraken, doch slechts van af de
schepen handel dreven, zagen deze vestiging der
Engelschen met leede oogen aan en vonden eene
geschikte aanleiding om de gehate concurrenten
te verdrijven in 't navolgende: Op het eind der
17e eeuw ontstonden twisten tusschen Soekadana
en Landak (welk rijk toen weder afzonderlijk
werd bestuurd), naar het heet over het bezit van
den bekenden diamant, op onrechtmatige wijze
door den toenmaligen Sultan Zeinoe'd-din den
Pangéran van Landak afhandig gemaakt. (Hoe
de diamant, die nu weer Danau Radja werd ge-
noemd, in het bezit van Landak was gekomen,
blijkt niet duidelijk.) De Pangéran, op wraak
bedacht, vroeg huip aan den Sultan van Ban-
tam, belovende diens suprematie te zullen erken-
nen, indien tot tuchtiging van Soekadana werd
overgegaan. Als gevolg hiervan werd in 1699
door Bantam — eigenlijk om bovenvermelde
redenen door de Comp. (Bantam kon zonder
hare toestemming niets uitrichten) — een expe-
ditie tegen Soekadana ondernomen, waarbij zich
nog een aantal Landakkers aansloot, tegen welke
vereenigde macht de Sultan, hoewel dapper weer-
stand biedende, niet bestand was en zich genood-
zaakt zag naar het binnenland te vluchten. Na
een moedige verdediging van de factorij door
de Engelschen, moesten deze zich ten slotte over-
1) De heerschappij van Mataram schijnt echter
van zeer korten duur te zijn geweest. Van Dijk
zegt nl. uitdrukkelijk (bl. 190) dat S. in 1636
cijnshaar was aan Bandjermasin.
geven, terwijl de plaats daarna werd verwoest,
bij welke gelegenheid de Hollanders veel buit
maakten. De naar Kota-Waringin gevluchte Sultan
Zeinoe'd-din werd van den troon vervallen ver-
klaard, het bestuur in handen gegeven aan een
zoon zijns broeders, met den titel Panembahan,
terwijl Soekadana (en Landak) als wingewest van
Bantam werd beschouwd. De Comp. vergenoegde
zich met een ruime belooning voor de bewezen
diensten, terwijl haar hoofddoel: verdrijving der
Engelschen, volkomen was bereikt; van een be-
paalde vestiging in Soekadana schijnt de Comp.
zich echter te hebben onthouden.
Het succes van Bantam was evenwel slechts
tijdelijk, daar de verdreven Sultan, met Boeginee-
sche hulptroepen (afkomstig van Bandjermasin,
waar zich vele Boegmeezen hadden gezet) zich,
met verdrijving van den door Bantam aangestcl-
den Panembahan, op den troon wist te herstellen,
waarin hij van de zijde van Bantam geen ver-
hindering ondervond. Sultan Zeinoe'd-din over-
leefde zijn herstel stechts enkele jaren; zijn
opvolgers deden veel moeite om Soekadana en
Matan tot vorigen bloei te brengen en slaagden
hierin volkomen; langzamerhand kwamen Engel-
schen, Franschen en ook Chineesche jonken op
de stad handel drijven. Een der nakomelingen
-
van Sultan Zeinoe'd-din, Sultan Ahmad Kamaloe'd-
din, gaf zijn broeder een strook gronds benoorden
Soekadana in erfelijk bezit ten geschenke, die er
de negorij Simpang bouwde en aldus de grond-
legger van het tegenwoordige rijk van dien naam
werd. Door huwelijken bleven de vorsten van
Soekadana en Simpang steeds aan elkaar ver-
maagschapt en behield eerstgenoemd rijk zeer
lang de suprematie over Simpang. Inmiddels stond
Bantam in 1778 zijn lang vergeten rechten op
Soekadana aan de Comp. af, en werd Kamaloe'd-
din met deze verwisseling van Opperheer in ken-
nis gesteld, zonder evenwel de Comp. als zoodanig
te erkennen. Zooals reeds gezegd, had Soekadana
zich hersteld en de handel ter W.kust groo-
tendeels tot zich getrokken, hetgeen den naijver
van den Sultan en stichter van Pontianak, den
Arabier Abdoe'r-rahman opwekte, wien deze bloei
een doorn in 't oog was. Deze sluwe bondgenoot
van de Comp. wendde zich tot haar om hulp,
welke dadelijk werd verleend. Met vereende krach-
ten werd tot tuchtiging van Soekadana besloten.
Voor de stad gekomen, bevond men deze bijna
geheel verlaten — de Sultan was naar hel Zuiden
gevlucht, waarheen hem nagenoeg de geheele be-
volking was gevolgd; toch werd de met zooveel
moeite opgebouwde plaats totaal vernield, van den
grond weggevaagd. Dit geschiedde in 1786. Na deze
verwoesting, waarmede aan Soekadana als rijk een
einde was gemaakt, bleven de rechtmatige vor-
sten slechts over Matan (of Kajoeng) gezag uit-
oefenen. De verdreven Sultan, aanvankelijk te
Matan verblijf houdende, verlegde spoedig zijn
zetel naar Laja, aan de Kajoeng en overleed in
17g2, het bestuur aan zijn zoon Sultan Mohammed
Djamaloe'd-din overlatende. De door de Comp.
gedane pogingen om zich met hem te verzoenen
zijn steeds mislukt. De Sultan van Pontianak had
zijn doel volkomen bereikt; de handel was naar
zijn hoofdplaats verlegd.
Het verwoeste Soekadana bleef geruimen tijd
verlaten, terwijl de omgeving weldra tot schuil-
en verblijfplaats diende van beruchte zeeroovers,
waarmede zelfs de Sultan spoedig gemeenc zaak
 SOEKADANA.
maakte. Na eerst in de verwoesting de hand te
hebben gehad, deed de Comp. in 17gg een poging
om Soekadana weder op te bouwen, benoemde
tot Regent aldaar een prins van Mampawa, en
schonk hem den titel Pangéran, doch vergeefs:
de Pangcran zag zich genoodzaakt naar Mam-
pawa terug te koeren. Geruimcn tijd werd de baai
van Soekadana de schuilplaats van een geducht
roovershoofd, Datoe Tjamerang, of Radja Sabrang
geheeten, die zich als heer en meesier in de ver-
laten streken beschouwde, terwijl niemand hem
weerstand durfde bieden. In 1816 beproefde hij
zelfs een aanval op Simpang, doch werd terug-
geslagen, en eerst in iBig verliet hij Borneo's
Westkust. Intusschen nam het verval van Matan
hand over hand foe. Om zijn half-broeder Pangc-
ran Mangkoe Rat Soema, die rechten op den troon
van Matan pretendeerde, tevreden te stellen,
schonk de Sultan hem de landstreek Ke-nda-
wangan (Zuid-Matan) doch deze volhardde bij
zijn pogingen om zijn broeder te verdrijven. Beide
broeders, zoowel als de Panembahan van Simpang
deden druk aan de zeerooverij mede, de Sultan
van Matan had zelfs een geheele vloot, die de
kusten van Borneo onveilig maakte en ook naar
Riouw en Java op roof uitging.
Zoo stonden de zaken in 1822. Met andere
staten ter Westkust waren door het herstelde Xcd.
gezag de betrekkingen reeds lang aangeknoopt,
toen door den heer Tobias, Commissaris op Borneo,
een ml. gezantschap (het hoofd ervan was een
half-broeder van den Sultan van Tontianak) met
brieven en geschenken naar Matan en Simpang
werd gezonden, welke gezanten een goed onthaal
vonden, terwijl de vorsten toen reeds de belofte
allegden den zeeroof zooveel mogelijk te zullen
kecren. In den loop van dat jaar evenwel werd
door roovers van Matan de Nederl. kotter Her-
mina afgcloopen en de bemanning vermoord, zon-
der dat de Vorst pogingen had gedaan (hij was zelfs
wellicht medeplichtig) om zulks te verhinderen.
In dien tijd deed Rallies, van uit Benkoelen,
wetende dat de vorsten van Simpang en Matan
■—■
—
nog niet door contracten aan het Gouv. verbon-
den waren pogingen om hen aan zich te verbin-
den, waarnaar vooral de vorst van Matan — schuld
bewust — wel ooren.had. De Hollanders waren
hem echter voor; in Nov. '22 vertrok (op last
van den Commissaris) de heer G. Muller van
Sambas om met Matan en Simpang de oude be-
trekkingen te hernieuwen, terwijl zich hij hem
aansloot de majoor Radja Akil met 6 bewapende
ml. vaartuigen. Radja Akil was de kleinzoon van
Radja Jahja, sultan van Stak, die door zijn schoon-
broeder op het laatst der iBc eeuw was verdre-
ven en met zijn nakomelingen een zwervend leven
leidde. Akil wist, vooral door persoonlijken moed,
zijn naam bijzonder bekend te maken, had een
eigen vloot, met door hem aangestelde officieren
en manschappen te zijner beschikking en streed
in verschillende oorlogen. In 1815 benoemde de
toenmalige Eng. resident van Banka hem tot hoofd
van Billiton, terwijl hij bij het herstel van het
Ned. gezag als majoor in dienst van het Gouver-
nement overging en aanvankelijk uitstekende dien-
sten bewees.
Bij de komst van Muller was de regeering in
Matan nog steeds in handen van Sultan Moham-
med Djamaloe'd-din, terwijl de Panembahan van
Simpang tevens Rijksbcsticrder van Matan was.
De onderhandelingen leidden tot voorloopige over-
645
eenkomsten, de basis van de later gesloten con-
tracten vormende; in hoofdzaak stonden beide
vorsten hun rijk aan het Gouv. af om het in
leen terug te ontvangen. Hoewel de Sultan toe-
stond dat met den Panembahan van Simpang
afzonderlijk onderhandeld werd, wenschte hij toch
zijn oude rechten op dat landschap te handhaven,
terwijl het Gouv. zich de rechten op Soekadana
(in 1778 door Bantam aan de Comp. afgestaan)
voorbehield, doch vergunning verleende, dat ver-
vallen rijk door bevolking enz. weder op te rich-
ten. De Karimata-eilanden evenwel zouden onder
't onmiddellijk gezag van 't Gouv. komen. Verder
behelsde de overeenkomst o.a. bepalingen omtrent
beteugeling der zcerooverij, het heffen van belas-
tingen, het toekennen eener schadeloosstelling aan
de vorsten wegens derving van inkomsten enz.
Na het hijschen van de Nederl. vlag te Simpang,
Bengadong (toenmalige verblijfplaats van den Sul-
tan van Matan), zoomede op de plek waar vroe-
ger Soekadana gestaan had en op de Karimata-
eilanden, had de heer Muller zijn laak volbracht.
Deze voorloopige overeenkomsten werden in hoofd-
zaak in 1823 bekrachtigd.
In 1827 maakte zich de Sultan van Matan aan
een daad schuldig die ver strekkende gevolgen
had. In dat jaar strandde op de Karimata-eilanden
—
een Nederl. schip, waarvan de bemanning en een
groot gedeelte der lading werden gered door het
van wcge het Gouv. over die eilanden aangesteld —
hoofd Batin Galang (een voormalig zeeroover, doch
die sedert het Gouv. zeer aan zich verplichtte).
De Sultan van Matan beschouwde zich (niette-
genstaande het gesloten contract) nog steeds als
heer over die eilanden, eischte van Batin Galang
dat hij de lading zou uitleveren, hetgeen deze
weigerde. Na een wanhopige verdediging werden
Galang en diens broeder gedood en de gescheurde
Nederl. vlag door den Sultan als zegetceken naar
Matan gevoerd. Deze daad kon de Regeering niet
ongestraft laten; met behulp van Radja Akil werd
tegen het vijandige Matan (dat intusschen ter-
dege versterkt was) opgetrokken. Na het verove-
ren van een aantal bentings (waarbij door den
vijand moedig weerstand werd geboden) werd ein-
delijk de hoofdplaats bereikt en verlaten gevonden.
De bevolking werd vergiffenis toegezegd indien ze
vrijwillig in onderwerping kwam, terwijl de Sultan
daarop van allen verlaten, zich met zonen en bloed-
verwanten in de binnenlanden schuil hield.
Tot belooning voor zijne veelvuldige diensten
werd Radja Akil door het Gouv. tot Sultan van
Soekadana (met de onderhoorigc Karimata-eilanden)
aangesteld en besteeg den troon onder den titel
Radja Akil dipertoean Sjah di Brussel. De ver-
vallen plaats Soekadana werd hem als verblijf-
plaats aangewezen en verrees weldra onder den
naam Nieuw-Brussel. Zijn verhouding tot Matan
en Simpang evenwel was minder gemakkelijk te
regelen. In 1829 overleed de afgezette, voort-
vluchtige Sultan van Matan en werd door het
Gouv. als zijn opvolger bestemd en benoemd de
Pangéran van Kendawangan, zoon van een half-
broeder van den overleden Sultan, met den titel
Panembahan Anom Kesoema Nagara (en hier-
mede dus een eind gemaakt aan het Sultansbe-
stuur in Matan) die bij zijn aanstelling het opper-
gezag van Nieuw-Brussel moest erkennen; in
hetzelfde jaar was waarschijnlijk de Panembahan
van Simpang gestorven, terwijl zijn opvolger mede
de opperhoorighcid van genoemd rijk erkende.
646 SOEKADANA. — SOEKAPOERA.
Intusschen bleek Radja Akil als Sultan in geen
enkel opzicht aan de verwachtingen te beantwoor-
Wester-Afdccling ....
enz., Zalt-Bommel, 1854
1856, 2 dln.; Mr. C. L. D. van Dijk, Necrland's
—
den; zijn aanstellerij, inhaligheid en heerschzucht
deden de bevolking verloopen, vooral echter nam
vroegste betrekkingen met Borneo ....
enz., Am-
sterdam, 1862 en E. B. Kiclstra, Bijdragen tot
hij de Vorsten (die hem zelfs alle gehoorzaam- de geschiedenis van Borneo's W.-Afd., Ind. Gids,
heid ontzegden) en hoofden tegen zich in en 1889, '90, '92 en '93.
in 't algemeen liet de erkenning van zijn gezag SOEKADANA. Hoofdplaats van het landschap
alles te wenschen over. Doch ook door den hoo- van dien naam, eertijds een beroemde handels-
gen toon van den nieuwbakken Sultan, ontstond plaats, de groote markt van Borneo's Westkust,
tusschen hem en den toenmaligcn Resident een tegenwoordig slechts van historisch belang. In
onaangename verhouding, welke zoo hoog liep 1786 werd de plaats door den Sultan van Pon-
dat in 1831 beiden naar Batavia werden ontbo- tianak, met behulp van de 0.-I. C. geheel ver-
den tot vereffening der bestaande geschillen. Dit woest en de bevolking verstrooid. Later vestigden
alles leidde tot het sluiten van een contract (12 zich op de plek benden zeeroovers, die er hutten
Maart 1831 bekrachtigd), waarbij verschillende bouwden en rijstvelden aanlegden doch eindelijk
aangelegenheden werden geregeld, terwijl op de verdreven werden. Na de tuchtiging van Matan
hoofdplaats een fortje werd gebouwtl met een in 1828 werd de plaats door Radja Akil en zijne
kleine militaire bezetting, welke in 1834 reeds volgelingen herbouwd en verwierf den zonder-
weder werd ingetrokken en vervangen door een lingen naam „Nieuw-Brussel", welke naam intus-
posthouder en 5 politie-oppassers. schen meer en meer in onbruik geraakte om plaals
Intusschen bleef inzonderheid de Panembahan te maken voor den ouden. Na haar weder-oprich-
van Matan alle gehoorzaamheid aan den „Slakker" ting heeft Soekadana nimmer de belangrijke plaats
(zooals de Sultan door de bevolking smadelijk van vroeger ingenomen en vooral sedert 1895
werd aangeduid) ontzeggen en vermeed zelfs alle (wanneer de bestuurszetel en daarmede de handel
aanraking met hem. Tot eene uitbarsting kwam naar het zuidelijke Ketapan (in Matan) werd ver-
het evenwel niet, omdat in 1833 de Panemba- legd) alle beteekenis verloren. Het ter plaatse
han op aandrang van het Gouv. afstand van den gebouwde fortje heeft geen militaire bezetting.
troon deed, terwijl zijn broeder, Tjakra Nagara, SOEKANEGARA. Contróle-afdeeling in het
bestuurder van Kendawangan tot Panembahan regentschap Tjiandoer, res. Preangerregentschappcn
werd verheven. Deze weigerde later evenwel het met de hoofdpl. Pagclaran en verdeeld in 3 distric-
bestuur te aanvaarden, en was het landschap fei- ten, nl. Djampang-vvetan, Tjikondang en Tjidamar.
telijk eenigen tijd zonder wettigen bestuurder, tot- SOEKAPOERA. Afdeeling en regentschap dei-
dat in 1837 Anom Kesocma Nagara weder in residentie Preanger Regentschappen op Java, groot
zijn vroegere waardigheden werd hersteld en zijn 260.312,13 hectaren of 47,4 □ g. m. en verdeeld
broeder in 1839 als vroeger met het bestuur over in twee contróle-afdeelingen, nl. Manondjaja en
Kendawangan werd belast, onder het oppergezag Parigi. Tot de contróle-afd. Manondjaja behooren de
van Matan. districten Pasirpandjang (hpl. Manondjaja, Bandjar
In 1837 werd met den Sultan van Soekadana en Kawasen (hpl. Bandjarsari); de contróle-afd.
een nieuw contract gesloten, waarbij de scheiding Parigi omvat de districten Parigi, Tjidjoelang, Man-
van het Matansche rijk van Soekadana werd uit- dala (hpl. Tjilegi), Tjikemboelan en Kalipoetjang.
gesproken, welk rijk voortaan alleen zou bestaan Het regentschap Soekapoera omvat ook de
uit de landschappen Simpang en het oude Soe- afdeeling Soekapoera-kolot (zie op dat woord).
kadana (Brussel), terwijl in 1845 eindelijk een De afd. Soekapoera wordt aan de Noordzijde
dergelijke bepaling werd gemaakt betreffende Sim- van de res. Cheribon en aan de Oostzijde van
pang, zoodat den Sultan Log slechts het opperge- de res. Banjoemas gescheiden door de Tji Tan-
zag over de Karimata-eilanden, waarvan de hoof- doej, eene zeer belangrijke rivier, welke van Bandjar
den evenwel door het Gouv. worden aangesteld, af bevaarbaar is.
bleef toegekend. Ten Z. wordt de afd. door den Ind. Oceaan
Door zijn wanbestuur was Sultan Abdtil Djalil begrensd en ten W. paalt zij aan de afd. Soeka-
Sjah (zooals hij ook wordt aangeduid) niet in 't poera-kolot en Tasikmalaja. Van eerstgenoemde
minste er in geslaagd Soekadana tot vrocgeren afd. wordt zij gescheiden door de Tji Woelan.
bloei te brengen. Hij overleed in het jaar 1849, In het Z.O. maakt de Panandjoeng-baai, door het
een belangrijke schuld aan het Gouv. nalatende, schiereiland van dien naam verdeeld in Dirk de
en werd opgevolgd door zijn zoon Tongkoe besar Vries- en Maurits-haai, cene belangrijke inham.
Anom, wien echter door het Gouv. slechts de In het N. der afd. strekt zich langs de Tji
titel van Panembahan werd verleend. Tandoej eene smalle strook vulkanisch terrein uit,
Sedert de afscheiding der landschappen Matan maar overigens bestaat de bodem, de moerassen
en Simpang zijn orde en rust betrekkelijk in die (o. a. de rawa Lakbok) in den N.O.hoek en langs
rijken teruggekeerd; de vorsten, van het gehate de Tji Tandoej uitgezonderd, uit jong-tertiairc
Siaksche vorstenhuis ontslagen, betooncn zich in gronden, nl. uit brecciën en mergels en, in het
't algemeen trouwe onderdanen van het Gouver- Zuiden uit balkgronden. Langs de kust ligt, over
nement. Wel ontstonden vooral in 't Simpangsche eene groote uitgestrektheid, eene zandstrook van
nu en dan conflicten tusschen de bevolking en ongeveer 300 M. breedte.
den vorst, waarmede volksverhuizingen plaats gre- Behalve de Tji Tandoej en de Tji Woelan
pen, doch het Gouv. behoefde nimmer, althans niet bovengenoemd zijn nog te vermelden: de Tji
krachtdadig, tusschen beide te komen. De met de Medang en de Tji Seël, laatstgenoemde is cene
verschillende landschappen gesloten contracten rechter-zijrivier van de Tji Tandoej.
zijn nu en dan vernieuwd of gewijzigd en worden In de allerlaatste jaren zijn in de afd. Soeka-
in hun geheel medegedeeld door J. P. J. Barth, poera, voornamelijk in het district Bandjar, een
Overzicht der afd. Soekadana, Verh. Bat. Gen. I2tal erfpachtsperceelen uitgegeven. Er is ook
Dl. 50 (1897). Zie ook: P. J. Veth, Borneo's een aanplant van suikerrietstekken. De zout- en
 SOEKAPOERA. 647

koffie-doorvoerpakhuizen, die eertijds ter districts-
hoofdpl. Bandjar gevestigd waren, zijn tengevolge
van den spoorwegaanleg ingetrokken. De hoofd-
plaats der afdeeling en van het regentschap is
Manondjaja; deze plaats ligt op i 3 paal afstands
van de Tji Tandoej aan de spoorlijn Bandoeng-
Tjilatjap. Het is een vrij kleine plaats, die op
het eind van 1895 4687 inwoners telde, waaron-
der 31 Europeanen, 4628 inlanders, 22 Chineezen
en 6 andere vreemde Oosterlingen. Ofschoon de
plaats door den spoorweg wel wat is vooruitge-
gaan is zij nog steeds van weinig beteekenis. Er
is een sierlijke moskee.