Ιάννης Ξενάκης

Αρχιτέκτονας της µουσικής και µουσικός της αρχιτεκτονικής

Γεώργιος Εµµανουήλ
Μεταπτυχιακό στις Ψηφιακές Τέχνες, 2003
Μαρτιος 2004, Βαρκελώνη

Ο Ιάννης Ξενάκης γεννήθηκε στη Βράιλα της Ρουµανίας από έλληνες γονείς
στις 29 Μαϊου 1922 και πέθανε στο Παρίσι στις 4 Φεβρουαρίου 2001. Σπούδασε
µηχανικός στην Αθήνα. Κατά τη διάρκεια του β΄ παγκοσµίου πολέµου και του
ελληνικού εµφυλίου συµµετείχε στην Αντίσταση και το 1945, ύστερα από
συµπλοκές, έχασε το µισό του πρόσωπο και το ένα του µάτι. Το 1947 έφυγε κρυφά
από την Ελλάδα, λόγω της καταδίκης του σε θάνατο εξαιτίας της πολιτικής του
δραστηριότητας, και πήγε στο Παρίσι - το 1965 απεκτησε γαλλική υπηκοότητα.
Στο Παρίσι σπόυδασε µουσική µε τους Arthur Honegger, Darius Milhad και
Olivier Messiaen και εργάστηκε ως βοηθός του γάλλου αρχιτέκτονα Le Corbusier.
Μάλιστα, ως µέλος της οµάδας του Le Corbusier, σχεδίασε το περίπτερο της Phillips
στη διεθνή έκθεση των Βρυξελλών το 1958.
Όπως ο ίδιος έχει δηλώσει, "από µικρό παιδί άρχισα να κάνω µουσική,
ξεκινώντας από µια ευαισθησία που είχα βαθύτατη προς τους ήχους. Παράλληλα,
όµως, ασχολήθηκα και µε την αρχαιότητα, τη φιλοσοφία και τις επιστήµες. Στην
αρχή όλα αυτά ήταν ανεξάρτητα µεταξύ τους αλλά, σιγά σιγά, άρχισα να
καταλαβαίνω πως υπήρχε µια πολύ στενή σχέση. Όλοι αυτοί οι τοµείς ήταν χοντρικές
εκφράσεις της ενότητας του ανθρώπινου µυαλού. Η µουσική είναι κι αυτή µία
έκφραση, δεν µπορεί να απαρτίζεται από αυτά τα άλλα, τις εκφράσεις. Εποµένως,
χωρίς φιλοσοφία, χωρίς µαθηµατικά, χωρίς την ιστορία, η µουσική δεν µπορεί να
υπάρξει, δεν έχει νόηµα. Τα µαθηµατικά, άλλωστε, χωρίς µουσική, χωρίς φιλοσοφία,
δεν µπορούν να υπάρξουν. ∆εν µπορούν να υπάρχουν χωρίς τις εικαστικές τέχνες,
χωρίς την τέχνη γενικά".
Αφετηρία για τις δηµιουργίες του Ξενάκη είναι συνήθως αφηρηµένες έννοιες,
συχνά µαθηµατικά µοντέλα, που περιγράφουν τους νόµους λειτουργίας των φυσικών
συστηµάτων. Η δοµή, το περιεχόµενο και οποιαδήποτε ηχητική ή οπτική παράµετρος
των έργων είναι δυνατό να βασίζεται και να ελέγχεται από µαθηµατικές έννοιες. Η
µουσική του υιοθετεί τη δοµή διάφορων µαθηµατικών τύπων και αρχών, από τις
οποιες αξίζει να υπογραµµιστεί η θεωρία των πιθανοτήτων και η θεωρία των
παιγνίων. Ο Ξενάκης υπέδειξε ότι οι µαθηµατικές θεωρίες που χρησιµοποιεί είναι
καθολικοί νόµοι, κάτι που σηµαίνει ότι, όταν µεταφέρονται σε µουσικούς όρους,
γίνονται πλήρως κατανοητοί από οποιοδήποτε άτοµο που ακούει µε κάποιο
ενδιαφέρον. ∆εν υπάρχει τίποτε περισσότερο από το να εφαρµοστούν αυτοί οι
κανόνες (για παράδειγµα, οι νόµοι του Poisson και Gauss - κινητική θεωρία των
αερίων, η έννοια της χρυσής τοµής, η σειρά Fibonacci, η θεωρία των οµάδων, η
θεωρία των παιγνίων, το σύστηµα των Μαρκοβιανών αλυσίδων, ο νόµος των
µεγάλων αριθµών, random walks, αλγοριθµικές διαδικασίες, όπως fractals και
κυψελοειδή αυτόµατα) πάνω σε ηχοχρώµατα και τονικές δοµές, ώστε να είναι η αρχή
της αβεβαιότητας αυτό που κυβερνά ολόκληρη τη µουσικη συνθεση. Το αποτέλεσµα
είναι µία µουσικη ελεύθερη, απελευθερωµένη από σειριακούς καθορισµούς.
Για παράδειγµα πολλά έργα του έχουν συντεθεί κατά τον τρόπο αυτό:
"Πιθοπρακτά", για ορχήστρα 5 ατόµων (θεωρία των πιθανοτήτων), "∆ιαµορφώσεις",
για µαγνητοταινία, (νόµος των Maxwell – Boltzmann από τις κινητικές θεωρίες των
αερίων), "Stratégie", "Duel" για δύο ορχήστρες (θεωρία των παιγνίων), "Αχορρίψεις",
για 21 όργανα (ελάχιστοι περιορισµοί), "Νόµος Άλφα", για βιολοντσέλο, και "Νόµος
Γάµµα", για 98 όργανα (θεωρία των οµάδων), "Έρµα", για πιάνο, και "Εόντα", για
πιάνο και πέντε χάλκινα πνευστά (θεωρία συνόλων και άλγεβρα του Boole),
"Εριχθών", για ορχήστρα, και "Ευρυάλη", κονσέρτο για πιάνο και ορχήστρα (φόρµες
οργανικής εξέλιξης και δενδροειδείς διακλαδώσεις), "ST/10" για σύνολο οργάνων
(κατανοµή κατά Gauss), "Αναλογικά A & B", για σύνολο 9 εγχόρδων και
µαγνητοταινία (Μαρκοβιανές αλυσίδες), "Νοόµενα", για ορχήστρα, και "Χοαί", για
τσέµπαλο (τυχαίες διαδροµές (random walks) – κίνηση Brown) "Ιχόρ", για τρίο
εγχόρδων, και "Πλειάδες", για 6 κρουστά (θεωρία των αριθµών).
Οι χειρισµοί του Ξενάκη, µε τους οποίους µετέφερε τύπους, ιδέες και
µαθηµατικούς συµβολισµούς µέσα στις συνθέσεις, υπόκειντο πάντα σε
συγκεκριµένες φιλοσοφικές θεωρήσεις. Οι συνθέσεις του δεν ήταν µία οποιαδήποτε
µεταφορά και εφαρµογή λογικών διεργασιών, αλλά η αναπαράσταση αυτών άλλοτε
στον κόσµο των ήχων, άλλοτε στον κόσµο του χώρου και άλλοτε σε έναν συνδυασµό
αυτών των δύο, δηµιουργώντας πολύπλοκες συνθέσεις φωτός, χώρου και ήχου,
γνωστές ως «πολύτοπα» (π.χ. τα Πολύτοπα του Montreal, του Cluny, της Persepolis
και των Μυκηνών).
Ο αρχιτεκτονικός σχεδιασµός του χώρου αυτών των πολύτοπων, τα οποία
προορίζονταν να ερεθίζουν κάθε τοµέα της ανθρώπινης αντίληψης, γινόταν κατά
τέτοιο τρόπο, ώστε να περιλαµβάνει ηχεία και προβολείς φωτός σε καθορισµένες
θέσεις, αποσκοπώντας στην ύπαρξη ενός είδους αλληλεπίδρασης µεταξύ τους. Τόσο
ο ήχος όσο και το φως διαχεόταν, µέσω των εσωτερικών τοιχωµάτων του χώρου στον
οποίο λάµβανε χώρο η παράσταση, στο τυχαία διατεταγµένο στο χώρο κοινό, µε
προκαθορισµένους ή µεταβαλλόµενους υπολογισµούς. Σύµφωνα µε τον ίδιο "τα
φώτα είναι σαν ορατοί ήχοι και µπορεί κανείς να πάιξει µαζί τους όπως ακριβώς και
µε τον ήχο, αλλά, σ’ αυτήν την περίπτωση, στο χώρο". Οι µορφολογικες τεχνικές (η
δηµιουργία στατικών ή κινούµενων µορφών) είναι συχνά οι ίδιες µ’ αυτές της
µουσικής.
Στον Ξενάκη η αρχιτεκτονική και η µουσικη ενώθηκαν. Ο ίδιος είχε πει σε µία
συνέντευξή του: "Υπάρχει µία γεφυρα µεταξύ της αρχιτεκτονικής και της µουσικής
που βασίζεται στις δικές µας νοητικές διεργασίες, οι οποίες είναι οι ίδιες τόσο στη µία
όσο και στην άλλη. Οι συνθέτες, για παράδειγµα, έχουν χρησιµοποιήσει συµµετρίες
οι οποίες υπάρχουν στην αρχιτεκτονική. Αν θέλει κανείς να βρει ποια είναι τα ίσα και
συµµετρικά µέρη ενός ορθογώνιου, ο καλύτερος τρόπος να εργαστεί είναι να το
περιστρέφει ώσπου να διαπιστώσει ότι υπάρχουν µόνο τέσσερις πιθανές θέσεις. Στη
µουσική, επίσης υπάρχουν αυτές οι µεταθέσεις και αυτό ακριβώς είναι που
επινοήθηκε στην Αναγέννηση, όσον αφορά τη µελωδια. Ας πάρουµε άλλο
παράδειγµα, αυτό του περιπτέρου της Phillips. Συνέλαβα την ιδέα βασισµένος σε
ιδέες προερχόµενες από την ορχηστρική µουσική που συνέθετα εγώ εκείνη την
εποχή. Ήθελα να δηµιουργήσω χώρους που θα τροποποιούνταν και θα
µετασχηµατίζονταν συνεχώς, ξεκινώντας από τη µετατόπιση µίας ευθείας, πράγµα µε
το οποίο επιτυγχάνονται παραβολοειδείς υπερβολές, στην περίπτωση της
αρχτεκτονικής, και αληθινές µάζες από glissandi, στην περίπτωση της µουσικής".
Το 1966 ίδρυσε στο Παρίσι το Equipe de Mathematique et d’ Automatique, για
να προωθήσει την έρευνα γύρω από τη σχέση µαθηµατικών και µουσικής. Αργότερα,
το 1972, πάλι στο Παρίσι, το CEMAMú (Centre d’ Etudes de Mathématiques et
Automatiques Musicales). Εκεί, το 1977, δηµιούργησε το UPIC (Unité Polyagogique
Informatique du CEMAMu). Το πρώτο UPIC αποτελούνταν από µία οθόνη
διαστάσεων 75cm x 60 cm περίπου η οποία χρησιµοποιούνταν για την εισαγωγή
δεδοµενων σε έναν υπολογιστή Hewlett-Packard. Ο Ξενάκης σχεδίαζε γραµµές και
σχήµατα πάνω στην οθόνη µε ένα ηλεκτροµαγνετικό στυλό, τα οποία, στη συνέχεια,
µπορούσαν να ελέγχουν µουσικές παραµέτρους. Αργότερα αντιλήφθηκε οτι το UPIC
θα µπορουσε να αποτελέσει ένα µέσο δηµιουργίας και ελέγχου µουσικής κοινό για
όλο τον κόσµο. Ο ίδιος είπε, χαρακτηριστικά: "Ο καθένας, εγώ ο ίδιος, εσείς ή τα
παιδιά σας, µπορεί να σχεδιάζει γραµµές ή γραφικά µε ένα στυλό, τα οποία
µεταφράζονται µέσω ενός υπολογιστή απ’ ευθείας σε ήχο...". Μάλιστα συνέθεσε και
έργα αποκλειστικά για το σύστηµα UPIC, όπως τα "Polytope de Cluny" (1972), "
Mycenae Alpha" (1978), "La Legende d’ Eer" (1977). ∆ιάφοροι άλλοι συνθέτες
έγραψαν µουσική για UPIC, όπως οι Jean-Claude Risset, Curtis Roads, Brigitte
Robindoré, Gérard Pape.
Η χρησιµοποίηση υπολογιστών επέτρεπε στο συνθέτη να µπορεί να ανησυχεί
για περισσότερο σοβαρά θέµατα αισθητικής των συνθέσεών του, καθώς όλοι οι
πολύπλοκοι και οδυνηροί µαθηµατικοί και πιθανοτικοί υπολογισµοί, που καθόριζαν
την ανάπτυξη της σύνθεσης, γίνονταν εύκολα από έναν υπολογιστή. Όπως είπε και ο
ίδιος ο Ξενάκης: "δεν πρέπει να ξεχνάµε ότι η πληροφορική είναι µόνο ένα εργαλείο.
Αν εγώ χρησιµοποιώ ορισµένες φορές µαθηµατικές συναρτήσεις ή ακόµη και
θεωρήµατα από τη φυσική στη µουσική, είναι γιατι υπάρχει µια βαθιά σχέση µεταξύ
της µουσικής και των αριθµών. Είναι προφανές ότι από εκεί γεννήθηκε όλος ο
πυθαγορισµός αλλά όλα είναι αποτέλεσµα µίας αλήθειας βασισµένης στη διανοητική
δοµή µας. Αυτό είναι όλο. Υπαρχει µία πνευµατική δοµή βαθύτερη, αυτό που οι
µαθηµατικοί αποκαλούν 'µία δοµή τάξης'. Ο Ξενάκης, στο βιβλίο του "Musiques
formelles", συγκρίνει, χαρακτηριστικά, τον συνθέτη µε έναν πιλότο ενός κοσµικού
σκάφους, από όπου µπορεί να καθορίζει συντεταγµένες και κατευθύνσεις ή
τονικότητες και χρόνους.
Η µουσική του Ξενάκη γίνεται, σε πρώτη φάση, αντιληπτή, από τους ακροατές
σαν µία πλοκή ήχων (µάζες, σύννεφα, γαλαξίες, glissandi) σε µία συνεχή ροή
ηχητικων συµβάντων. Τα συµβάντα αυτά δεν έχουν καµία σχέση µε τις παραδοσιακές
αρχές της αρµονίας και της αντίστιξης, αλλά ακολουθούν τη δική τους λογική και
λειτουργικότητα. Ο ακροατής εκτίθεται σε ένα ολικό αισθητικό γεγονός, ένα έργο
τέχνης, το οποίο ξεπερνά τις κατηγορίες και γένη µε τη δύναµή του, τη ζωντάνια και
την πρωτοτυπία του. Τα περισσότερα έργα δίνουν την εντύπωση ενός
καλεϊδοσκόπιου. Στο καλεϊδοσκόπιο ένας από τους βασικούς παράγοντες είναι η τύχη
καθώς επίσης και η σχεδόν συνεχής εναλλαγή. Βέβαια, για τον Ξενάκη, η τύχη είναι
αυστηρά προκαθορισµένη και δεν έχει καµία σχέση µε την αλεατορική µουσική και
τον αυτοσχεδιασµό. Η µουσικη ελέγχεται - κυβερνάται από καθολικούς νόµους που
αποσκοπούν στη δηµιουργια µιας συνολικής δοµής του τελικού έργου. Σαν ένα
µεγάλο σύννεφο, το οποίο αποτελείται από µικρά σωµετίδια. Κάθε σωµατίδιο
(individuo) δεν εχει καµία σηµασια και δεν είναι αναγνωρίσιµο. Αντιθετως, το
σύνολο τους δηµιουργει ένα µεγαλύτερο σώµα, ενα σύννεφο.
Είναι χαρακτηριστικές οι λογοτεχνικές εκφράσεις που χρησιµοποιεί ο ίδιος ο
Ξενάκης για να περιγράψει τα ηχητικά αποτελέσµατα των διαδικασιών του:
«σύννεφα», «γαλαξίες» (ήχων), «καταρράκτες» και άλλα. Ο ίδιος ο Ξενάκης
χρησιµοποιεί τον όρο «Στοχαστική µουσική», από τη λέξη «στόχος» (στόχος =
ανέλιξη προς µία σταθερή κατάσταση), για τα έργα που χρησιµοποιούν έναν τεράστιο
αριθµό στοιχείων και όπου οι εσωτερικές λεπτοµέρειες αφήνονται στην τύχη, ενώ το
γενικό ηχητικό περιβάλλον είναι αυστηρά καθορισµένο. Η προσέγγιση του Ξενάκη
προς τη µουσική µεσω των µαθηµατικών έχει συγκριθεί από τον Γάλλο συνθέτη και
φιλόσοφο Michel Philippot µε εκείνη των Πυθαγορειων, αν και ο Ξενάκης, σε
αντίθεση µε τους Πυθαγόρειους, οι οποίοι έψαχναν τα µαθηµατικά στην ήδη
υπάρχουσα µουσική, ακολουθεί την αντίθετη κατεύθυνση και παράγει τα ηχητικά
γεγονότα και τις συνθέσεις του από τα µαθηµατικά, τη φυσική, την αρχιτεκτονική.
Μερικοί κριτικοί ταυτίζουν τις συνθετικές του πρακτικές µε το αισθητικό
αποτέλεσµα, αλλά στην ουσία, το έργο τέχνης του Ξενάκη προέρχετια από τις
αποφάσεις και τις επιλογές του που γίνονται µόνο µε αισθητικά κριτήρια, ενώ τα
µαθηµατικά και τα φυσικά µοντέλα λειτουργούν απλά ως βοηθοί στη γέννηση και την
επεξεργασία του υλικού κάθε σύνθεσης. Το να εισαχθεί και να εµβαθύνει κανείς στη
µουσική αυτού του λαµπρού συνθέτη δεν είναι πράγµα εύκολο. Όµως, το µόνο που
χρειάζεται, είναι να έχει την προσοχή και το µυαλό του συνεχώς σε διέγερση, ώστε
να µπορέσει να απολαύσει έναν από τους µεγαλύτερους κληροδότες συνθέτες του
εικοστού αιώνα.

Βιβλιογραφία

Βήχος, Π. (2002). Ο Ιάννης Ξενάκης µιλάει στον Παναγιώτη Βήχο για την τέχνη και την
επανάσταση. Retrieved December 28, 2003 from the World Wide Web:
http://www.istoselides.gr/news/article.php?sid=1069
Εµµανουήλ, Γ. (2003). Αλγοριθµικές διαδικασίες στη Μουσική: Κυψελοειδή Αυτόµατα
και Μουσική. ∆ιπλωµατική Εργασία, Τµήµα Μουσικών Σπουδών, Σχολή
Καλών Τεχνών, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης.
Ξενάκης, I. (2001). Κείµενα περί µουσικής και αρχιτεκτονικής. Επιλογή κειµένων -
µουσικολογική επιµέλεια: Σολωµός, M., Ψυχογιός, Αθήνα.
Στεφάνου, Ν. (2001). Ο Ξενάκης και η µουσική πρωτοπορία. Retrieved December 28,
2003 from the World Wide Web: http://anatolikos.com/peri-mousikis/mousikes-
selides/ksenakis-protoporia.htm
Τσανακάς, Χ. (2001). Iannis Xenakis: Ή µουσική των άστρων. Εκδόσεις Futura,
Αθήνα.
Estrada, E. Iannis Xenakis (1921-2001). Retrieved December 28, 2003 from the
World Wide Web:
http://morgan.iia.unam.mx/usr/humanidades/205/COLUMNAS/ESTRADA
Capanna, A. (2001). Iannis Xenakis - Architect of Light and Sound. Retrieved
February 08, 2004 from the World Wide Web:
http://www.nexusjournal.com/Capanna-en.html
Cladera Aquilo, M.A. (2003). In memoriam Iannis Xenakis (1922 - 2001). Retrieved
December 28, 2003 from the World Wide Web:
http://www.filomusica.com/filo37/xenakis.html
Di Scipio, A. (2002). Systems of Embers, Dust and Clouds: Observations after
Xenakis and Brün. Computer Music Journal, 26(1):22-32.
Echarte, P. (2001). Iannis Xenakis, el último pitagórico. Retrieved December 28,
2003 from the World Wide Web:
http://www.grijalvo.com/Echarte/b_Iannis_Xenakis_el_ultimo_pitagorico.htm
Harley, J. (2002). The Electroacoustic Music of Iannis Xenakis. Computer Music
Journal, 26(1):33-57.
Iannis Xenakis (1922). (1999). Retrieved December 28, 2003 from the World Wide
Web: http://members.tripod.com/~mundoclasico/cps/XENAK_00743.htm
Iannis Xenakis. (2003). Retrieved December 28, 2003 from the World Wide Web:
http://www.epdlp.com/xenakis.html
La música de Xenakis. (1997). Retrieved December 28, 2003 from the World Wide
Web: http://xenakis.iema.gr/index_gr.html
La vida de Iannis Xenakis. Retrieved December 28, 2003 from the World Wide Web:
http://www.karadar.com/Diccionario/xenakis.html
Pape, G. (2002). Iannis Xenakis and the “Real” of Musical Composition. Computer
Music Journal, 26(1):16-21.
Terrazas, W. (2002). Presencias de Iannis Xenakis. Retrieved December 28, 2003
from the World Wide Web: http://www.bitacora-tj.com/227/pauta/art01.html
The UPIC System. Retrieved February 08, 2004 from the World Wide Web:
http://membres.lycos.fr/multimania.com/musicand/INSTRUMENT/DIGITAL/U
PIC/UPIC.htm
UPIC, Unité Polyagogique Informatique du CEMAMu. Retrieved February 08, 2004
from the World Wide Web: http://emfinstitute.emf.org/exhibits/upic/html
Xenakis, I. (1986). Dimensión matemática de la música. Retrieved December 28,
2003 from the World Wide Web:
http://www.argiropolis.com.ar/secciones/musica/xenakis.htm
Xenakis, I. (1992). Formalized Music. Revised edition Pendragon Press, New York.
Xenakis Iannis, the official website. Retrieved January 5, 2004 from the World Wide
Web: http://www.iannis-xenakis.org/english/index.html
Xenakis, UPIC, Continuum. Retrieved December 28, 2003 from the World Wide
Web: http://www.mode.com/catalog/098_9ccmix.html