‫ایاکرمسںیمعیبلبقازہضبق)‪)Possess‬یکوصریت‬

‫(رشتعیاالسہیمیکروینشںیمیقیقحتاطمہعل)‬

‫یقیقحتاقمہلبراےئامیاسیرشعی‬

‫نگرانمقالہ‪:‬‬
‫ِ‬ ‫مقالہنگار‪:‬‬
‫رپورسیفڈارٹکیحمادلنیاہمش‬ ‫دمحمشادہیعن‬
‫دصرہبعشرکفِاالسمتارخیوقثف‬ ‫رولربمن‪BG-733342:‬‬
‫العہماابقلاونپویوینریٹساالسمآتاد‬ ‫رکیکواال‪،‬ڈااخکہنشاہامجل‪،‬رفظمگرھ‬

‫(ہبعشرشعی)‬
‫ہیلکرعہیبوعلوماالسہیم‬

‫العہماابقلاونپویوینریٹساالسمآتاد‬
‫شیس ‪2015-2017‬‬
 DECLARATION
I, Muhammad Shahid Naeem S/O Muhammad Hussain Khan, Roll No:
BG733342, Reg. No. 09-PMH-00447, student of MS Shari’ah program at
Allama Iaqbal Open University Islamabad do hereby solemnly declare that the
thesis titled

")‫( یک وصریت(رشتعیاالسہیمیکروینشںیمیقیقحتاطمہعل‬Possess) ‫"ایاکرمسںیمعیبلبقازہضبق‬

submitted by me in partial fulfillment of MS Shari’ah degree is my

original work, except where otherwise acknowledged in the text, and has not
been submitted or published earlier and shall not, in future, be submitted by me
for obtaining any degree from this or any other university or institution.

Signature: _______________
Muhammad Shahid Naeem
Roll No: BG-733342

I
 FORWARDING LETTER

I, Prof. Dr. Mohyuddin Hashmi, Supervisor of an AIOU research student,

Mr. Muhammad Shahid Naeem S/O Muhammad Hussain Khan, Roll No:
BG733342, Reg. No.09-PMH-00447 do hereby solemnly declare that the thesis
entitled:

")‫( یک وصریت(رشتعیاالسہیمیکروینشںیمیقیقحتاطمہعل‬Possess) ‫"ایاکرمسںیمعیبلبقازہضبق‬

being submitted in partial fulfillment of MS Shariah degree has been

completed under my guidance and supervision and is an original work of the
student except where otherwise acknowledged in the text. It has not been
submitted or published earlier for obtaining any degree from this or any other
university or institution.
The thesis is complete in all respects and I am fully satisfied with the
quality of student’s research work. Now it is ready to be evaluated by external
subject experts.

Prof. Dr. Mohyuddin Hashmi

Chairman Dept. of Islamic Thought,
History & Culture
F/O Arabic & Islamic Studies
Allama Iqbal Open University
Islamabad
Phone: 051-9057678

II
III
 ‫شرفانتساب‬
‫اعملاالسمےکمیظعرامنہاورامہرشیعمبرکدصر‬

‫رجبطیباردگان‬
‫ےکتام‬
‫وھنجںےناعمیشدیمانںیماینپوقمک‬
‫ضحمدنچاسولںںیمفصاولںیمالڑھکایک‬

‫‪IV‬‬
 ‫ااہظرکشت‬
‫ںیماینپاساکوشرپرکشزگاروہں‪:‬‬
‫‪ o‬اہللاعتیلٰیکذاتاکہکسجیکاطعرکدہوتقیفےسںیماساقبوہاوہں۔‬
‫‪ o‬اےنپایپرے یبنﷺیکذات رگاماک ہکنج یکدبول دنبہ ک اامین یک دول بیصنوہیئ اور رشتعی االسہیم‬
‫اطعوہیئ اورایہنےکدصےقہیقیقحترکےناکومعقیھبالم۔‬
‫‪ o‬اےنپقیفشوادلنیرکنیمیاکہکنجیکداعؤںےسزدنیگےکہرلکشمدیمانںیماکایمیبیلم۔‬
‫‪ o‬اےنپ رگنان اقمہل رپورسیف ڈارٹک یحم ادلنی اہمش اصح ڈنی ہیلک رعہیب و علوم االسہیم العہم اابقل اونپ ویوینریٹس اک‬
‫ئ‬
‫وھنجںےنتوقےکتاووجداینپرگناینںیماساقمےلکلمکمرکےناکومعقدتا۔‬
‫‪ o‬اےنپااستذہ رکاماک ہکنج یک تقفشاوروصخیص وتہج ےن ےھجماس اقب انبتا۔ تاوصخلصرپورسیف ڈارٹک الغمویفس‬
‫اصح رئیچ نیم ہبعش رشعی العہم اابقل اونپ ویوینریٹس اک ہک نج یک وصخیص وتہج اور رکف ےنوتمہج و رحتمک ےئک‬
‫راھک۔‬
‫‪ o‬ڈارٹک دہای اخن اصح )اوسییس ای رپورسیف ہبعش رشعی(‪ ،‬احظف دیس مظعم شاہ اصح )رچکیلار ہبعش رشعی( ‪،‬‬
‫ڈیمماطہرہ )رچکیلارہبعش(رشعیاورڈارٹکاحظفارشاابقلاصح(اٹنٹسسرپورسیفہبعشقرآنوریسفت)اکہکان‬
‫سےنبرادراہنتقفشاوررامنہیئےساعموییک۔‬
‫‪ o‬ہبعش رشعی ےک ریلکلکی اٹسف اک تاوصخلص ونتذ اھبیئ ‪ ،‬تارص اھبیئ‪ ،‬ذوارقلنین اھبیئ‪ ،‬دبعارلمیح اھبیئ وھنجں ےن‬
‫درتفیاکمںیماھبویئںیکرطحاعموییک۔‬
‫‪ o‬یتفمیلعارغصدمیناصحاکوھنجںےناےنپیتمیقوشمروں اوروق ےسوناز۔زینوھچےٹاھبیئدمحمزادہ اخناکرکش‬
‫زگاروہںوھنجںےنےھجمیسکیھبومڑہپاہنتیئاکااسحسںیہنوہےندتا۔‬
‫‪ o‬امیاسی‪/‬الیالیامیرشعیےکامتمالکسولیفزاوراےنپامتمدوساابحباکوھنجںےنرامنہیئقرامیئ۔‬
‫‪ o‬اےنپادارےےکڈیہاورہلمجاٹسفاکنجےکاعتونےکریغبہیاکمتاہیلیمکتتانچنہپلکشماھت۔‬

‫‪V‬‬
 ‫رہفسونعاتات‬
‫دقمہم ‪IV ....................................................................................................‬‬

‫تاباول ایاکرمساکاعترف‪،‬رضورتواتیمہ‪،‬ااسقماوروصریت ‪1 ...............................................‬‬

‫لصفاول ایاکرمساکاعترف ‪2 .............................................................................‬‬

‫لصفدوم ایاکرمسیکرضورتواتیمہ ‪9 ....................................................................‬‬

‫لصفوسم ایاکرمسیکااسقماوروصریت‪18 .................................................................‬‬

‫ایاکرمسیکوصریت ‪20 ................................................................................‬‬

‫‪1‬۔ایاکرمسںیمونصماعت‪/‬اایشءیکخرتذوقروح‪20 .....................................................‬‬

‫‪2‬۔ایاکرمسںیمخذامتےکابتدےلیکوصریت ‪21 .......................................................‬‬

‫‪3‬۔ایاکرمسںیمولعمامتاکابتدہل ‪24 ....................................................................‬‬

‫‪4‬۔ایاکرمسںیمروقمیکیلقتنمیکوصریت ‪25 ............................................................‬‬

‫تابدوم ہضبقیکتقیقحوامتیہاوررشتعییکروےسہضبقیکااسقمووصریت ‪28 ...................................‬‬

‫لصفاول ہضبقیکتقیقحوامتیہرشتعییکروینشںیم ‪29 .....................................................‬‬

‫ہضبقیکوغلییثیح ‪29 ..................................................................................‬‬

‫ہضبقیکاالطصیحیثیح‪32 .............................................................................. :‬‬

‫لصفدوم ہضبقیکااسقمووصیترشتعییکروینشںیم ‪34 ......................................................‬‬

‫‪1‬۔ہضبقیقیقحیکتقیقحوامتیہ ‪34 .......................................................................‬‬

‫‪2‬۔ہضبقیمکحیکتقیقحوامتیہ‪34 ........................................................................‬‬

‫ہضبقیمکحیکوصریت ‪36 .................................................................................‬‬

‫ہضبقیکرشاطئوایعمر ‪38 ..................................................................................‬‬

‫ئ‬
‫ہضبقیکونتیعووصرتاکاجبرہ ‪40 ........................................................................‬‬

‫‪I‬‬
‫لصفوسم ہضبقیکرموہجوصریترشتعییکروینشںیم ‪42 .....................................................‬‬
‫ئ‬
‫‪1‬۔چرپہضبقاکرشیعاجبرہ ‪42 ..........................................................................‬‬
‫ئ‬
‫‪2‬۔رکتذ یاکرڈ‪،‬ڈیاکرڈاوراےیٹامیاکرڈوریغہرپہضبقاکاجبرہ‪43 ........................................‬‬

‫اکرڈزےکاامعتسلاکرشیعکح ‪50 ..........................................................................‬‬

‫‪3‬۔خذتذاجتریتوصروتںںیمںیمہیلختاکدصماق ‪52 .........................................................‬‬

‫ت‬
‫‪4‬۔اایشےئریغوقنمہلںیمہضبقاک حقق ‪53 ..................................................................‬‬

‫‪5‬۔افرسکیرٹتذناورومکڈیٹیرٹتذنںیمہضبقیکونتیع ‪56 ...............................................‬‬

‫‪6‬۔دقنیےکوعضوستااچدنیخرتذےناورعیبرصفںیملعت‪57 ............................................‬‬

‫تابوسم عیبلبقاضبقلیکتقیقحوامتیہ‪،‬ااسقمووصریت‪60 ....................................................‬‬

‫لصفاول عیبلبقاضبقلیکتقیقحوااکحمرشتعییکروینشںیم‪62 ..............................................‬‬

‫عیبلبقاضبقلیکاممعن ‪62 ..............................................................................‬‬

‫عیبلبقاضبقلیکاممعناککحاعمےہتااخص؟‪65 ..........................................................‬‬

‫عیبلبقاضبقلاککحوطبرعیبافدستاعیبتالط؟‪65 .............................................................‬‬
‫ئ‬
‫لصفدوم رفتمقوقعدںیمعیبلبقاضبقلاکاجبرہ ‪67 ............................................................‬‬
‫ئ‬
‫‪1‬۔عیبلبقاضبقلںیمعیبمیکعیباکاجبرہ‪67 ..................................................................‬‬

‫‪2‬۔عیبلبقاضبقلںیمنمثرپرصتف ‪68 ...................................................................‬‬

‫‪3‬۔عیبرصفاورعیبلبقاضبقل ‪70 ........................................................................‬‬

‫‪4‬۔عیبملساورعیبلبقاضبقل ‪72 ...........................................................................‬‬

‫لصفوسم عیبلبقاضبقلیکدنچوصریت ‪76 ...................................................................‬‬

‫‪1‬۔ولھپںوریغہیکعیب ‪76 ................................................................................‬‬

‫‪2‬۔عیبلبقاضبقلیکرموہجوصریترشتعییکروینشںیم ‪81 ................................................‬‬

‫‪II‬‬
‫تاباہچرم ایاکرمسںیمعیبلبقاضبقلیکوصریت ‪84 ..........................................................‬‬

‫لصفاول ایاکرمسںیمرئیشزاوررپارپیٹیکعیبلبقاضبقل ‪85 ..................................................‬‬

‫(افل) ایاکرمسںیمرئیشزیکعیبلبقاضبقل ‪85 ..........................................................‬‬

‫‪1‬۔وفریوسدےےکرئیشز ‪85 ...........................................................................‬‬

‫‪2‬۔لبقتسموسدےےکرئیشز ‪86 .........................................................................‬‬

‫(ب) رپارپیٹیکآنالنئخرتذوقروحںیمعیبلبقاضبقل‪/‬لبقازررٹسجی‪86 ................................‬‬

‫رپارپیٹیکآنالنئخرتذوقروحںیمہضبقیکوصریت ‪87 ...................................................‬‬

‫اایشےئریغوقنمہلںیمہضبقےکلعتےسعیباورہبہےکدرایمنقرق ‪89 .......................................‬‬

‫ایاکرمسںیماایشےئریغوقنمہلیکعیبلبقاضبقلاککح ‪90 ...................................................‬‬

‫لصفدوم افرسکیرٹتذناورومکڈیٹیںیمعیبلبقاضبقل ‪92 ....................................................‬‬

‫(افل)۔افرسکیرٹتذن‪92 .............................................................................‬‬

‫(ب)۔ومکڈیٹیامریک ‪97 ...............................................................................‬‬

‫لصفوسم رکیرکیسن)‪ (Cryptocurrency‬ںیمعیبلبقاضبقل ‪101 ...................................‬‬

‫رکیرکویسنںںیمعیبلبقاضبقلیکوصریت‪105 ..........................................................‬‬

‫الخہصثحب ‪107 ...........................................................................................‬‬

‫اتنجئقیقحت ‪109 ...........................................................................................‬‬

‫رہفسآتاتقرآین‪112 ...................................................................................‬‬

‫رہفسااحدیرکمی ‪113 .................................................................................‬‬

‫رہفسآمخذورماج ‪115 ...................................................................................‬‬

‫‪III‬‬
 ‫دقمہم‬
‫وموضعقیقحتاکاعترف‬
‫رشتعی االسہیم ںیم اومر اجترت یک تہب اتیمہ ےہ۔ ایس ےئل وتقرآن و ااحدی ںیم اجترت ےس قلعتم ااکحامت‬
‫تازلوہےئںیہ۔آجےکامدیرپیتسےکدورںیم وتدایناعیملیتسب(‪)Global Village‬یکوصرتاایتخررکیکچےہ‬
‫اورزدنیگ ےک مکو شیب ارثکاعمالمت وپمکرٹاور ارٹن ی ےکذرےعی یہ رسااجنمدےی اجرےہںیہ۔ اجترت ںیم ااجیبو وبقل‪،‬‬
‫نمثیکادایگیئاورعیبمرپ ہضبقیکدصتقیتےکاعمالمتارٹنیرپااجنمتارےہںیہ۔اساجترتںیمات وصرتعیبلبق‬
‫اضبقلیکیھبتایئاجیتےہ۔ینعییسکزیچکخرتذرکاےساےنپہضبقںیمےنیلےسلبقیہقروحرکڈاانل۔تہباسرےاصقنتات‬
‫اسےسحلمںیہالثمً؛رغر‪،‬امقر‪،‬ہٹساوردبدتایتنوریغہےکالعوہہیاعمہلممفضی الی املنازعةیھبےہاوررشتعیاالسہیمہر‬
‫مفضی الی املنازعةاکمےسرویتکےہ۔رشتعیاالسہیماکدصقمانانکدوینیواخرویاصقنتاتےساچبرکراضےئالہ ٰیےک‬
‫ےئلہمہوقرمکہتسبرانھکےہوہاصقنتاتاچےہامیلوہں‪،‬اجینوہںتارھپابعداتےسقلعتموہں۔‬

‫وموضعقیقحتیکرضورتواتیمہ‬
‫رشتعی االسہیم ںیم اس وموضع رپ یقیقحت اکم رکےن یک تہب یہ زتادہ رضورت ےہ۔ رشتعی االسہیم ےن ہر دور‬
‫ںیمخذتذےسخذتذاسملئرپرشیعہطقنرظنواحضیکےہاوررکیترےہیگان شآء ﷲ۔رصعاحرضںیمزدنیگےکہراسدیمان‬
‫ںیماہجںوپمکرٹاورارٹنییکدماتلخوہیئےہواہںتہباسرےرشیعاسملئاسےنمآےتںیہ۔ایسیقریض‪،‬ایخیلاوریلقع‬
‫تایتوجامیضںیمرصفلیختاکدرہجریتھکںیھتآجوہاتتااقببردتذتقیقحنبیکچںیہ۔انیکقریضیثیحواجمزی‬
‫ےک تاووجد ان ےک ووجداک ااکنر ںیہن یک اج اتکس۔ درتقیقح اجترت ےک اعمالمت یھب اھبری ارثکی ےس ایس ایخیل داین ےک‬
‫ذرےعی ااجنم تا رےہ ںیہ۔ تاںی وطر ہک ان ںیم یطلغ ےک ااکمتات یھب ہن وہےن ےک برابر ںیہ اور لمکم تاداس اور داتسوبری‬
‫وبثتےکاسھترصتخمبرنیوقںیمداینےکیسکیھبکےنںیموقواملےکایضعےکریغبیہاعمالمتااجنمتااجےتںیہ۔‬
‫لذاعیب‪،‬‬
‫العوہازںیاگنہماحالتںیموتاجترتےکامتمبرراےتسرقتابیًیہ دسمودوہےکچوہےتںیہاموساےئایاکرمسےک۔ ٰ‬
‫ہضبق‪ ،‬نمثاور عیبمیک رعتافیت ںیم وموجد وتعس و راعی ک اامعتسل رکےک رشیع ااکحامت ک از رس ون ےنھجمسیک اش رضورت‬
‫ےہ۔‬

‫اابسباایتخ ِروموضع‬
‫ِ‬
‫اسوموضعکاایتخررکےنےکدرجذلیاابسبںیہ‪:‬‬
‫‪ .1‬وموضعےسدیپسچل‬
‫‪ .2‬وموضعیکاتیمہواافدی‬

‫‪IV‬‬
 ‫‪ .3‬وموضعرپاسہقباقیقحتتیکدعمافکی‬
‫‪ .4‬وموضعےسقلعتماذاہنںیماےنھٹواےلوساالتےکوجاتاتیکوجتسج‬
‫ئ‬
‫وموضعرپاسہقباکماکاجبرہ‬
‫قیقحتےکےئلسجوموضعاکااختنبیکایگےہ۔اخصاسختنم وموضعرپوتاکمںیہنیکایگاہتبلاسوموضعےک‬
‫نمض ںیم آےن واےل وموضاعت ںیم ےس ہضبق ےک وموضع رپ اہبؤ ادلنی زرکتا ویوینریٹس اتلمن ںیم دمحم اوسی تامات اکسرل‬
‫ےن امی لف االسایمت اک اقمہل انبم "رصع احرض ںیم وقعد امہیل ںیم ہضبق ےکااکحم"اھکل ےہ۔ اس اقمہل ںیم اوہنں ےن ہضبق یک‬
‫خذتذوصروتںرپثحبیکےہ۔انخذتذوصروتںںیمےسارثکاکلعتایاکرمسےسیہےہ۔اہتبلعیبلبقاضبقلاکتذرکہضمناا ً‬
‫یک ےہ وج ہک ہن وہےن ےک برابر یہ ےہ۔ ہکبج اجنپب ویوینریٹس ےس ڈارٹک احظف اعمذ اصح ےن یپ اچی ڈی ںیم ہضبق یک خذتذ‬
‫وصروتںرپاقمہلاھکلےہ۔وجہکوموضعےسقلعتمتایئاجےنوایلیمککوپراںیہنرکاتکس۔‬
‫ایس رطح "االسم ہقف اڈیکم ہکم ےک یہقف ےلصیف" ںیم ایگروھںی انیمیسر اک اسوتاں ہلصیف انبم "چ اک ہضبق ےک‬
‫اقاقمئم وہتا" اور "کنیب ںیم عمج رکیسن ےس دورسی رکیسن دبتلی رکاےت وق کنیب ےک ررٹسج ںیم ادنراج ک ہضبق اک درہج‬
‫دانی"وریغہ۔ ہکمہقف اڈیکمےک ہلصیفاجتےسضحم ہضبقاک خذتذ وصتراتلم ےہ۔رصف ارٹکیلات اکرمسںیملبقاضبقلیک‬
‫وصروتںرپرشیعقیقحتںیہکیھباجکیںیہنیلم۔سجںیمارٹکیلاتاکرمساکلمکموصتر‪،‬اسیکوصریتاوراسںیمعیبلبق‬
‫اضبقلیکوصروتںیکرشیعیثیحایبنیکیئگوہ۔‬
‫العوہازںیاسوموضعرپہقفاڈیکماتذتاںیماقیضاجمدہاالالسماقیمس(م‪2002:‬ء)یکزبررگناینےھکلےئگیہقف‬
‫ومجمہعانبم"خذتذیہقفابمح"دلج‪15‬ںیم‪57‬فلتخماملعءےناقمالتملقدنبےیکںیہاورہقفاڈیکماتذتاےک"خذتذیہقف‬
‫ابمح"دلج‪2‬ںیم‪15‬اقمالتوقحقیکخرتذوقروحےسقلعتموموجدںیہ۔رگمانساقمالتںیمیسکاتاخصولہپ‬
‫کزبر ثحب التاایگ ےہ۔الثمً؛ "خذتذ یہقف ابمح"دلج ‪ 15‬ںیم خذتذاجترت ںیم عیب لبق اضبقل کزبر ثحب التاایگ ےہ۔ اس‬
‫ںیمایاکرمسےکوحاےلےساخصاکمںیہنیک ایگ۔ایس رطحذمکرہتاالیہقف ومجمہع یک دلج ‪2‬ںیمرصفوقحق یکعیبےس‬
‫قلعتماکمیکایگےہوجہکارٹکیلوتاکرمساورومعماجترتاکاتالزمخروےہ۔‬
‫اجہعمارشہیفابمرکوپروییپ‪،‬اتذتا یکاقمئرکدہسلجمرشیعےکتحتاسوموضعرپوچوسیبںییہقفانیمیسرںیمای‬
‫اکرمس ےک وحاہل ےس اکمیک ایگ سجاک الخہص امانہہم ارشہیف ےک دربمس‪2017‬ء ےکوصخیص امشرے ںیم اھچتا ایگ ےہ۔ ہکبج‬
‫وسیچپںییہقفانیمیسرںیمافرسکیرٹتذنےکوحاہلےساکمیھبیکایگ۔سجاکالخہصامانہہمارشہیفےکونجری‪2019‬ءےک‬
‫امشرےںیماھچتاایگےہ۔‬

‫‪V‬‬
 ‫اقمدصِقیقحت‬
‫اسوموضعرپقیقحتاکدصقمہیولعممرکتاےہہکایاکرمسںیمعیبلبقاضبقلیککنکنیسوصریتتایئاجیت‬
‫ئ‬ ‫ئ‬
‫ااجبوصروتںےساچباجےکساوراجبروصروتںےسقلعتمآاگیہاحلصیکاجےکس۔‬
‫ںیہاوراناکرشیعکحیکےہ؟تاہکت ر‬

‫اینبدیوسال‬
‫اساقمہل ںیم "ایاکرمس ںیم عیب لبق ازہضبقیک وصریت"ےک وموضع رپ قیقحتیک یئگ ےہ۔ آتا ہکہضبق یک ےہ؟‬
‫اسیکخذتذوصریتیکںیہ؟زینخذتذدور ںیمایاکرمسںیموہےنوایلویبعںیمعیبلبقاضبقلیکخذتذ وصریتکنکن‬
‫یسںیہ؟اسہپرشتعییکروینشںیمکحیکےہ؟‬

‫رعمواضت‪:‬‬
‫اس قیقحت ںیم وج یھب وخیب تا امکل ےہ وہ نم اجی اہلل اور ااستذہ یک تنحم و تقفش وصتر یک اجےئ اور وج اخم رہ‬
‫اجےئ وہ اقمہل اگنر یک تلفغ اور کتایہ ھجمس رک درزگر ےس اکم ےتیل وہےئ اقمہل اگنر ک اس یک االصح یک رغض ےس علطم یک‬
‫اجےئ۔ زین املعےئ رکاماور الہ ملع رضحات ےس ادتساع ےہ ہک وہ اقمہل ںیماہجں ںیہک کیئ رشیع یطلغ تاںیئ وت اس ےس علطم‬
‫قرامںیئتاہکاسیکواضحشیپیکاجےکستاحیحصتیکاجےکس۔‬

‫ہنمِقیقحت‬
‫اساقمہلںیمدرجذلیہنمِقیقحتاایتخریکاجےئاگ‪:‬‬
‫‪ ‬اقمہلںیمقیقحتاینبدیاصمدرےسیکیئگےہ۔‬
‫‪ ‬ہنمقیقحتایبیناوریقیقحتےہ۔‬
‫‪ ‬قرآین آتات ےک وحاہل اجت دےنی ےک ےئل س ےس ےلہپ وسرت اک تام رھپ وسرت اک ربمن اور آی ربمن الثمً‪( :‬آل‬
‫رمعان‪)15:3،‬درجیکایگےہ۔‬
‫‪ ‬قرآینآتاتےکےئل"عطّاریّ_قرآنّ"وفیاامعتسلیکایگےہ۔‬
‫‪ ‬آتاترپارعاباگل رکبرہمج‪،‬یتفمدمحماقمساقدریےکبرہمجقرآن"زنکارعلافن"ےسشیپیکایگےہوج ہکات‬
‫اعممہفتااحمورہبرہمجقرآنےہ۔‬
‫‪ ‬ااحدیابمرہکےکےئل"رٹتذلنشی عریبکوبل"وفیاامعتسلرکےک اوصلروایودرایےکتحتوتحیضو‬
‫رختجیشیپیکیئگےہ۔‬
‫‪ ‬ومعمرعیبابعراتےکےئل"رٹتذلنشیعریبک"وفیاامعتسلیکایگےہ۔‬
‫‪ ‬یہقفاالطصاحتیکواضحےکےئلبتکتغلاوربتکہقفکاامعتسلیکایگےہ۔‬
‫‪ ‬ونفنیکابعراتکانےکونفنیکاینبدیبتکیکزتانںیمیہلقنرکےکاناکاردوبرہمجشیپیکایگےہ۔‬

‫‪VI‬‬
 ‫‪ ‬ومعمبتکےکوحاہلدےتیوقالعہماابقلاونپویوینریٹساالسمآتاداکاولسباایتخریکایگےہ۔‬
‫‪ ‬وحاہلاجتہرہحفصےکٹفونٹرپشیپےیکےئگںیہ۔‬
‫‪ ‬ارٹنیےساحلصشہوماداکویکنلوطبروحاہلدتاایگےہاوراسھتںیموصحلومادیکتارخیدییئگےہ۔‬
‫‪ ‬قیقحتےکرموہجاورہملسماوصولںکدمرظنراھکایگےہ۔‬

‫رہفسوموضاعتواوبابدنبی‬
‫ہی یقیقحت اقمہل ات دقمہم اور اچر اوباب رپ متشم ےہ‪ ،‬ہر تاب نیت‪ ،‬نیت وصفل رپ متشم ےہ ۔ آخر ںیم وپرے‬
‫اقمہلاکالخہصثحبوافسرشاتشیپیکیئگںیہ۔‬

‫اقمہلاگنر‬
‫دمحمشادہیعن‬

‫‪VII‬‬
 ‫تاباول‬
‫ایاکرمساکاعترف‪،‬رضورتواتیمہ‪،‬ااسقماوروصریت‬
‫ادتباء‬
‫انانحےساسداینںیمآتاےہاےساےنپاامعتسلےکےئلفلتخمزیچوںیکرضورتہردورںیمریہےہ۔ ً‬
‫وت وہ اےنپ اامعتسل یک زیچںی وخد یہ فلتخم ذراعئ ےس احلص رک اتیل اھت۔ دعب ازاں اس ےن تایمہ ابتدےل ےک اوصل ےس اینپ‬
‫رضورتات یکاایشءاک وصحل نکممانبتا۔رہتفرہتف ہرصخش ےناینپرصموتیفکات اخصہبعشزدنیگت دحمودرکایل۔ وہ اینپ‬
‫تنحمےس دورسوں ک فلتخم اایشء تا خذامت ایہم رکتا اور اس ےک دبےل ںیموہ اینپ رضورت یک اایشء احلص رکاتیل اھت (اس یک‬
‫اثمںیلاب یھبارگہچشاذو تادریہ یہسرھپیھب دوردرازداہیوتںںیمدےنھکیکلمیہاجیتںیہ ہکیسکیھب ےشیپےسلعترےنھک‬
‫واالصخشاےنپےشیپےسولوگںکخذامتایہمرکتاےہاوردبےلںیمانےساسالہناینبدوںرپاتاجوریغہےلاتیلےہ)۔اسےک‬
‫دعبحانانںیمدتبرجیخذتآےنیگلوتاسےندنچوصخمصاایشءکرکیسنےکوطررپاعتمرفرکواتا۔الثمً؛وستااچدنیاور‬
‫اس یسیج درگی اایشءوریغہ۔ اہتبل رکیسن اور رطہقی اجترت یک فلتخم وصریت رعمض ووجد ںیم آیت ںیئگ۔ اس رطح وصحل‬
‫اعمشےکاکومںںیماراقتءووقغتذبروہا‪،‬ہیاراقتءایھبتاقمئودامئےہسجےکےجیتنںیماکروتارںیمروزبرووزیےئن‬
‫رطےقی اعتمرف وہےت اج رےہ ںیہ۔ ایس اراقتء ےک س اکذغی رکیسن اور خذتذ رطہقی اجترت زگہتش ات دو دصویں ےس‬
‫راجئ وہاکچ ےہ۔ ایس اعمیش اراقتء ےک دوران یہ اسحب اتکب اور اھکہت داری ےک دیمان ںیم یھب اراقتء ووقع تذبر وہا۔‬
‫درتقیقحاساسرےاراقتیئلمعےکےھچیپیملعقیقحتاور بریقاکرقرامیھت۔ویپمکرٹیکااجیداکدصقمیہ اسحباتکب کآاسن‬
‫لذاویپمکرٹےکاامعتسلےساکروتاریرسرگویمںک‬
‫انبتااھتوتہیویکرکننکمماھتہکاکروتاریدیمانںیمویپمکرٹاکلمعدلخہنوہ۔ ٰ‬
‫اچراچدنگلےئگ۔اسرطحروایتیاکروتاربریقاکروتار)‪(E-Business‬ںیمرسایرکےناگل۔بریقاکروتارےسآاغزوہ‬
‫ےتیہایاکرمسیکراںیہومہاروہتارشوعوہںیئگ۔ایاکرمسیکےہ؟اورایبرسناورایاکرمسںیماینبدیقرقیکےہ؟‬
‫اسےسقلعتمثحبآدنئہابعراتںیمآریہےہ۔‬

‫‪1‬‬
 ‫لصفاول‬
‫ایاکرمساکاعترف‬
‫ایاکرمسیکرعتی‬
‫ای اکرمس ارگنبری زتان ےک دو رحوف ‪Electronic‬اور ‪ Commerce‬اک ومجمہع ےہ۔ سج اک بلطم‬
‫ےہ بریقاجترت۔ ای اکرمس ات ارھبتا وہا وصتّر ےہ وج ارٹنی یمس ویپمکرٹ ی ورک ےک وتطس ےس ونصماعت‪ ،‬خذامت‬
‫اورولعمامتیکخرتذوقروحتاابتدےلےکلمعکایبنرکتاےہ۔وگتاہکایاکرمسیکرعتیہیوہاجےئیگ‪:‬‬
‫" یسک یھب زیچیک خرتذو قروح‪ ،‬خذامت اور ولعمامت ےک ابتدےل ک ارٹنی ےک ذرےعی رس ااجنم دےنی اک لمع ای‬
‫‪1‬‬
‫اکرمس(‪)E-Commerce‬الہکتاےہ۔"‬

‫ایاکرمساورایبرسنںیمقرق‬
‫حایاکرمستاایبرسناکظفلاامعتسلوہتاےہوتمہومعامًاندوونںکاتدورسےاکرتمادفاینعملٰظفلھجمسےتیل‬
‫ںیہ احالہکنااسیہرزگںیہن ےہ۔ای برسنیکاالطصح تہبیہوعیس ےہ اسںیماجترت‪ ،‬اھکہتداری‪،‬دیپاوار‪،‬ونصماعتںیم‬
‫ئ‬
‫بریق‪،‬اناینواسلئاورامایلتوریغہشالمںیہ۔ حہکایاکرمسںیماتوصخمصینپمکاےنپاگوکہںاور الپسبرزےکاسھت‬
‫‪2‬‬
‫وسدےرکیتےہ۔درتقیقحایاکرمسوتایبرسناکاتخروےہ۔‬
‫تہباسرےولوگںےکبردت‪،‬االطصح"ایاکرمس"اکبلطمارٹنیےکذرےعیخرتذاریرکتاےہےسجورل‬
‫ئ‬
‫وات وی (‪ )www‬اہک اجتا ےہ۔ تامہ ای اکرمس ںیم تہب اسری درگی رسرگایمں یھب شالم ںیہ‪ ،‬ےسیج دورسے اکروتاری‬
‫ذ‬
‫اداروں ےک اسھت اکروتاررکتا اور ادنروین لمع یہنج اینپمکں اامعتسل رکیت ںیہ الثمً؛ ان یک خرتذو قروح‪ ،‬ونرکی‪ ،‬وصنمہب‬
‫دنبیاوردرگیرسرگایمںوریغہ۔ھچکولگحایاکرمسےکتارےںیمتاترکےتںیہوتوہارٹکیلاتاکروتار(ایبرسن)‬
‫یک االطصح اامعتسل رکےت ںیہ۔ اثمل ےک وطر رپ‪ ،‬آیئ یب امی ےن ای برسن ک "ارٹنی انکیٹولیج ےک اامعتسل ےس دیلکی‬
‫اکروتاری لمع یک دبتیلی" ےک وطر رپ ایبن یک ےہ۔ زتادہ بر ولگ "ای اکرمس" اور "ای برسن" یک االطصاحت ک ات‬
‫دورسےےکاسھتدبلدےتیںیہ۔االطصح"ایاکرمس(‪")E-Commerce‬اےنپوعیسونعمںںیماامعتسلوہیتےہ‬
‫اور اس ںیم اکروتاری رسرگایمں شالم ںیہ وج ارٹنی انکیٹولج ےک ذرےعی ااجنم دی اجیت ںیہ۔ ارٹنی انکیٹولیج ںیم‬
‫ئ‬ ‫ئ‬
‫وات وی(‪ )www‬اور درگی انکیٹولیج ےسیج ومتالئ وفن ی ورسک رپ وابرسیل رٹانشیمسن شالم ںیہ۔ وہ‬
‫ارٹنی‪ ،‬ورل ذ‬

‫‪1. Turban, Efraim, Electronic Commerce (A Managerial and Social Networks‬‬

‫‪Perspective) 8th Edition, P: 07, Springer Cham Heidelberg New York Dordrecht‬‬
‫‪London.‬‬
‫‪2. Ibid P: 08‬‬
‫‪2‬‬
‫اینپمکں وج رصف آن النئاکم رکیت ںیہاںیہن ارثک ڈاٹ اکم تا اخصل ڈاٹاکماکروتار اہک اجتا ےہ تاہکوہ ان وینپمکں ےس اتممز‬
‫‪3‬‬
‫وہاجںیئوجامسجین‪/‬یسحوطررپاکمرکیتںیہ۔‬

‫ایاکرمسیکرصتخمتارخی‬
‫ای اکرم یک تارخی اینت یہ رپاین ےہ ینتج ویپمکرٹ اور ارٹن ی یک تارخی رپاین ےہ۔ انان ےن ویپمکرٹ اور ارٹن ی اک افدئہ‬
‫ااھٹےت وہےئ روایتی رطےقی ےس وسدا تازی رکےن ےک اسھت اسھت آن النئ خرتذ و قروح یھب رشوع رکدی۔ اس رطح‬
‫دتراجیًایاکرمساکآاغزوہایگ۔ایاکرمسےکےلسلسںیمآاغزواراقتءےکوحاےلےسولعمامتدرجذلیںیہ‪:‬‬

‫ایاکرمسںیمیلہپہل‬
‫‪ 1990‬ءیک داہیئ ےک آخر ںیم‪ ،‬ارٹکیلات اجترت اب یھب اکروتار رکےن ےک ات ےئن رطےقی ےک وطر رپ ارھبی‬
‫یھت۔تامہ‪،‬ھچکوینپمکںےنآنالنئوھٹسادقاامتےئکےھت۔امیزونڈاٹاکم)‪(Amazon.com‬اتکوبںیکآن‬
‫ئ‬ ‫ئ‬
‫النئقروحےکےئلزیتیےسبریتھوہیئاتویاسینبیکچیھت۔ایےب(‪)eBay‬ےنات دیفملینمیکاسی‬
‫ےک وطر رپ بربری احلص یک یھت۔ ارٹنی رپالتش قرامہ رکےن اک اکروتار ااٹل وزتا (‪ ،)AltaVista‬اہٹ وبٹ‬
‫(‪ ،)HotBot‬الوکئس(‪ )Lycos‬اور تاوہ (!‪ )Yahoo‬یمس دنچاھچ مسق یک وی اسوٹئں ےک ذرعی وہشمر وہ اکچ‬
‫ئ‬
‫اھت۔اسوقزتادہ بریتعنصرصبمنیاکایخلاھت ہکیسک یھبئن رسچانجن یکوی اسی کان مظنمویاسسٹئےک الخف‬
‫‪4‬‬
‫اقمہلبرکتاتہبلکشموہاگ۔‬

‫ایاکرمسںیمیلہپہلےسدورسیہلتاکاراقتیئفس‬
‫ابسجاکروتاریراحجنکمہای اکرمسےتہکںیہاسیکاتدپسچلتارخیریہےہ۔ ‪1990‬ءیکداہیئےکوطس‬
‫ےس‪2000‬ءتایاکرمسںیمزیتیےسااضہفوہا۔وہشمرڈیمتاےنہنمتخوہےنوایلربخںیشاعئںیکنجںیمہیایبنیک‬
‫ایگ اھت ہک "ڈاٹ اکم وبم" سک رطح "ڈاٹ اکم ب" یک لکش ںیم دبل ایگ ےہ۔ ‪ 2000‬ءاور ‪ 2003‬ءےک درایمن تہب‬
‫اسرے یتعنص رصبمنی ای اکرمس ےک ےئل افینصتت ھکل رےہ ےھت۔ سج رطح وفری اکایمیب یک ریغ قطنم وتاعقت ےن رعوج‬
‫ےکاسولںےکدوران ریغ وتمعقوطررپایلع وتاعقتکوہاشخب ےہ۔ایس رطح دحےسزتادہاداس ربخوں ےناس وق ےک‬
‫دوران رنیگن تابرات ک رنیگن رکدتا ےہ۔ ‪2003‬ء ںیم رشوع وہےنواےل ای اکرمس ےن ئن زدنیگ ےک آتار دنھکی رشوع‬
‫ئ‬
‫رکدی۔وہاینپمکںوجدباحیلےسچبیئگںیھت‪،‬ہنرصفانیکقروحںیمدوتارہااضہفدےنھکیںیمآراہاھتہکلبانںیمےستہب‬
‫اسرے انمعف امک رےہ ےھت۔ ےسیج ےسیج شیعم ںیم ااضہف وہا‪ ،‬ای اکرمس ںیم یھب زیت راتفری ےس ااضہف وہا۔ اس رطح ای‬
‫اکرمس آہتسہ آہتسہ لک شیعم اک ات برا ہصح نب ایگ۔ ‪2008‬ء ںیم رشوع وہےن وایل اعم اعمیش اسکد تازاری ںیم ای‬

‫‪3. Schneider, Gary P Ph. D, CPA, Electronic Commerce, Ninth Edition, P: 04, Course‬‬
‫‪Technology, 20 Channel Center Street, Boston, Massachusetts 02210, USA, 2011.‬‬
‫‪4. Ibid P: 03‬‬
‫‪3‬‬
‫اکرمسکزتادہبرشیعمےسمکوچٹیچنہپیھت۔اہیںتہکاسکدتازاریاکاسانمرکےتوہےئیھبایاکرمسیکدورسیہل‬
‫‪5‬‬
‫برقرارےہ۔‬

‫ایاکرمسوینپمکںیکتارخی‬
‫ایاکرمسیکتارخیہاریوسچےسںیہکزتادہتاریخیےہ۔ایاکرمسکرقتابیً‪40‬اسللبقاینپادتبایئلکشںیم‬
‫اعتمرف رکاتا ایگ اھت۔ ی ےس ای اکرمس ےن ان تنگ اکروتاروں ک برےنھ ںیم دمد قرامہ یک ےہ ےسیج ئن انکیٹولج‪ ،‬ارٹنی‬
‫رسرگمںیمرتہبی‪،‬برےامیپےنرپاصرنیفاوراکروتارکاانپتاوریغہ۔اسیکلیصفتدرجذلیےہ‪:‬‬

‫‪۱‬۔‪1969‬ءںیمویپمکرسو(‪)CompuServe‬یکاینبدریھکیئگ‬
‫ویپمکرسو(‪)CompuServe‬کارٹکیللکیائنیجنابلطءڈارٹکاجنآروگزٹل(‪)Dr. John R. Goltz‬‬
‫اورجیفرریولکنزر(‪ )Jeffrey Wilkins‬ےن‪1969‬ءںیماقمئیکاھت۔ادتبایئویپمکرسوانکیٹولجاتڈالئاپنشکنک‬
‫کاامعتسلرکےتوہےئریمعتیکیئگیھت۔‪1980‬ءیکداہیئںیمویپمکرسوےنوعامےکےئلایلیماورارٹنیراےطبیکادتبایئ‬
‫ولکشںںیمےسھچکاعتمرفرکواےئاور‪1990‬ءیکداہیئےکوطسںیمایاکرمسےنحطسزنیمرپہبلغاحلصرکایل۔‬

‫‪۲‬۔‪1979‬ءںیمارٹکیلاتشانپ(‪)E-Shopping‬ااجیدوہیئ‬
‫ارگنبری ومخذ املکیئ الیرچ (‪)Michael Aldrich‬ےن ‪1979‬ء ںیم ارٹکیلات شانپ‪(E-‬‬
‫)‪Shopping‬اکآاغزیکسجےنوفیلیٹنالنئےکذرعیاتبرمیمشہیٹویکرٹابرنشکیرپوگنسیسویپمکرٹےسوجڑرک‬
‫اکمیک۔اسےسڈٹیکلقتنمرکےنےکےئلتاہرےکقروقیںےکذرےعیدنباافنرنشیممٹسسکوھکانلاوراناکارتشاکرکتانکمم‬
‫وہایگاورہیانکیٹولجاساینبدیکیثیحاایتخررکیئگسجرپخذتذایاکرمسریمعتیکایگاھت۔‬

‫‪۳‬۔‪1982‬ءںیموبنٹسویپمکرٹاجنیچسکی(‪)Boston Computer Exchange‬اکآاغز‬

‫حوبنٹسویپمکرٹاجنیچسکی(‪)Boston Computer Exchange‬ےن‪1982‬ءںیماکمرشوعیکوت‬
‫ہی داین یک یلہپ ای اکرمس ینپمک یھت۔ اس اک اینبدی دصقم اےسی ولوگں ےک ےئلات آن النئ امریک ےک وطر رپ اکم رکتا اھت وج‬
‫اےنپاامعتسلشہویپمکرٹوںکقروحرکےنںیمدیپسچلرےتھکوہں۔‬
‫سٹ‬
‫‪۴‬۔‪1992‬ءںیمتا نکسانڈٹیمل(‪)Book Stacks Unlimited‬اکآاغزوہا‬
‫اچرل امی اکیٹس (‪ )Charles M. Stack‬ےن فیج زیبوس (‪ )Jeff Bezos‬ےک امی زون‬
‫سٹ‬
‫(‪)Amazon‬کاعتمرفرکواےنےسوپرےنیتاسللبق‪1992‬ءںیمتا نکسانڈٹیمل( ‪Book Stacks‬‬
‫بلٹ‬
‫‪ )Unlimited‬ک وطبر ات آن النئ اتکب اوٹسر اعتمرف رکاتا اھت۔ الص ںیم ینپمک ےن ڈالئ اپ نٹن وبرڈ افرٹیم‬

‫‪5. Schneider, Gary P. Ph.D., CPA, Electronic Commerce, Ninth Edition, P: 04‬‬
‫‪4‬‬
 ‫ئ‬
‫(‪)Dial-Up Bulletin Board Format‬اکاامعتسلیکاھتنکیل‪1994‬ءںیمہیاسیارٹنیںیمدبتلی‬
‫وہیئگاورسکبڈاٹاکم(‪)Books.com‬ڈونیمےسیتلچیھت۔‬

‫‪۵‬۔‪1994‬ءںیمیایکسوینیگننزر(‪ )Netscape Navigator‬وطبرویبراؤزر‬

‫اکآاغزوہا‬
‫امرکاڈنیرنسی(‪)Marc Andreessen‬اور ِجالکرک(‪)Jim Clark‬ےنیبراؤزنےکآےل‬
‫ےکوطررپیایکسوینی گننزرکرتشمہکوطررپیلختیکاور‪1994‬ءےکاوتکبرںیمتااضطب وطررپاسےکاعترفاکاالعن‬
‫یک۔ ‪1990‬ء یک داہیئ ےک دوران وگلگ ےسیج خذتذ رسچ انجن ےک رعوج ےس ےلہپ وتذوز یلپ افرم رپ اینبدی وطر رپ اامعتسل‬
‫وہےنواالویبراؤزرنبایگ۔‬

‫‪۶‬۔‪1995‬ءںیمامیزون(‪)Amazon‬اورایےب(‪)eBay‬یکالنچنوہیئ‬
‫فیجزیبوس(‪)Jeff Bezos‬ےن‪1995‬ءںیمامیزون(‪)Amazon‬کاینبدی وطررپ اتکوبں ےکای‬
‫اکرمس یلپ افرم ےک وطر رپ اعتمرف رکاتا اھت۔ ایس اسل ریپی اوڈیمتار (‪)Pierre Omidyar‬ےن لینم وی‬
‫(‪ )AuctionWeb‬ک اعتمرف رکاتا وج دعب ںیمویہ نبایگ ےسج آجمہ ای ےب(‪ )eBay‬ےک تام ےس اجےتنںیہ۔ ی‬
‫ےسدوونںبرےامیپےنرپایاکرمسںیمقروحرکےنواےلیلپافرمنبےکچںیہسجےساصرنیفداینرھبےکتارظنی‬
‫کآنالنئقروحرکےنےکالہنباجےتںیہ۔‬

‫‪۷‬۔‪1998‬ءںیمےپتال(‪)PayPal‬ےنایاکرمسادایگیئےکاظنمےکوطررپآاغزیک‬
‫ت ئ‬
‫الصںیماسےک تاوینںسکیمیلن(‪،)Max Levhin‬رٹیپ ھٹ ل(‪،)Peter Thiel‬الکیئونکیس‬
‫ن‬
‫(‪ )Like Nosek‬اور نیک وہوری (‪)Ken Howery‬یک رطف اےس اافتاقً اعتمرف رکاتا ایگ اھت‪ ،‬ےپ تال‬
‫(‪)PayPal‬ےن‪1998‬ءےکآخرںیمای اکرمس ےکدیمانںیم ینم رٹارفسنےکآےلےک وطررپاینپ شیپشکیک یھت۔‬
‫‪2000‬ءت ہیاولین کسم(‪)Elon Musk‬یک آنالنئ گنکنیبینپمک ںیم مض وہاکچ اھتاوراس یک رہشتاور وبقمتیل‬
‫ںیمااضہفوہایگ۔‬

‫‪۸‬۔‪1999‬ءںیمیلعتاتااکآاغزوہا‬
‫یلعتاتاآنالنئےن‪1999‬ءںیماتآنالنئتازاریک یثیحےس‪25‬یلمڈارلےسزتادہیکڈنفنےک اسھت‬
‫آاغز یک۔ ‪2001‬ء ت ینپمک انمعف شخب نب یئگ یھت اور وہ ات برے ‪ ،C2C ،B2B‬اور ‪ B2C‬یلپ افرم ںیم دبتلی‬
‫وہیئگوجآجیھبوعیسامیپےنرپاامعتسلوہیتےہ۔‬

‫‪5‬‬
 ‫‪۹‬۔‪2000‬ءںیموگلگاتذورڈز(‪)Google AdWords‬اکآاغزوہا‬
‫وگلگ ےن وگلگ اتذورڈز (‪)Google AdWords‬ک ات آن النئ ااہتشری وٹل ےک وطر رپ اعتمرف‬
‫رکاتا۔وگلگاتذورڈز‪2000‬ءںیمایاکرمسےکےئلوگلگرسچوٹلاامعتسلرکےنواےلولوگںےکےئلااہتشردےنیےک‬
‫رطےقیےکوطررپاعتمرفرکاتاایگ اھت۔رصتخمٹسکیٹااہتشریاکیپاورڈےلپسویآرالی(‪)URL‬یکدمدےسآنالنئریرز‬
‫ےنیفکلکادایگیئ()‪)Pay-Per-Click (PPC‬ےکاسحبےسوٹلاکاامعتسلرشوعرکدتا۔‬

‫‪۱۰‬۔‪2005‬ءںیمامیزونےنامیزونرپامئرینکاعتمرفرکوایئ‬
‫امیزونےن‪2005‬ءںیمامیزونرپامئکاعتمرفرکاتاتاہکاصرنیفکاسالہنٹیلفسیفےکوعضدودنیک‬
‫تفم برلیس(‪ )shipping‬لم ےکس۔ اس ربممس ںیم راعیتی ون ڈے گنپش اور دعب ازاں امی زون وتذوی یسیج‬
‫ارٹسنمیرسوزستراسیئاور"رپامئڈے"ےسیجربمموںےکرپورگاومںتراسیئشالموہیئگ۔اسارٹسےجیٹادقام‬
‫ےناصرنیفیکاجیےستارتاریکاجےنوایلخرتذارویںیکوحہلصازفایئیک۔آجلکاعموطررپاصرنیفیکاجیےستفم‬
‫اورزیتبربرلیسیکدروخاںیتسیکاجیتںیہ۔‬

‫‪۱۱‬۔‪2005‬ءںیمایاسےئ(‪)Etsy‬الچنیکایگ‬
‫‪2005‬ءںیمایاسےئ(‪)Etsy‬الچنیکایگسجںیمتاخروںاوروھچےٹرلیسزکاتآنالنئتازارےکذرعی‬
‫اسامنقروح رکےن یک ااجزت دی یئگ۔ ہی یمرز ویمکیٹن ک آن النئ التا وجہکوچسیبےٹنھگ ےتفہ ےک اسوتں دن (‪ )24/7‬ان‬
‫تخرتذاروںیکراسیئکبراھراہےہ۔‬
‫ئ‬
‫‪۱۲‬۔‪2009‬ءںیماوکسابر(‪)Square‬الچنوہا‬
‫ئ‬
‫اوکسابیکاینبدکیجڈوریس(‪)Jack Dorsey‬اورمجکیملیک(‪)McKelvey‬ےن‪2009‬ءںیمریھک‬ ‫ر‬
‫ئ‬ ‫ئ‬
‫اوکساب ےن آف النئ وخردہ قرووشں‬
‫ر‬ ‫اوکساب ای اور رسوس اک آاغز ‪2010‬ء ںیم وہا اھت۔‬
‫ر‬ ‫یھت۔ س ےس ےلہپ‬
‫(‪ )Retailers‬ک ااجزت دی ہک وہ ڈی (‪ )debit‬اور رکتذٹ (‪ )credit‬اکرڈ ک اےنپ برسک اور امررٹس(روایتی‬
‫داکونں‪/‬وگداومں) ںیم اور تالکل ںیہک یھب یلہپ تار وبقل رکںیکس۔ ہی ایخل ڈوریس ک اس وق شیپ آتا ح کیم یلک (اس‬
‫وقڈوریساکنیسولسئدوس)اےنپشیشےکولنںاورہقلعتماایشءیک‪2000‬ڈارلزیکقروحلمکمرکےنںیمتااکمراہ‬
‫اھتویکہکنوہرکتذٹاکرڈزکوبقلںیہنرکاتکساھت۔‬

‫‪۱۳‬۔‪2009‬ءںیمناکرمس(‪)BigCommerce‬اکآاغزوہا‬
‫اتذی اکیمالین(‪ )Eddie Machaalani‬اور لچماہررپ (‪ )Mitchell Harper‬ےن ‪2009‬ء ںیم‬
‫ن اکرمس (‪ )Big Commerce‬یک رتشمہک اینبد ریھک اور اس اسل اےس ‪ 100‬دصیف وبٹ ارٹسیذ ( ‪Boot‬‬
‫‪ )Strapped‬ای اکرمس اوٹسرقری یلپ افرم (‪ )Storefront Platform‬ےک وطر رپ اعتمرف رکواتا۔ ی‬

‫‪6‬‬
‫ےس یلپ افرم ےک ذرعی ‪ 8‬یلب ڈارلز ےس زتادہ یک قروح رپ دلمعرآدم وہاکچ ےہ۔ اب اس ینپمک اک ڈیہ کاررٹ آنٹس‬
‫(‪ ،)Austin‬اسن قراوکسسن (‪ )San Francisco‬اور ڈیسین (‪ )Sydney‬ںیم ےہ۔ دورسے ای اکرمس‬
‫انکیٹولج یلپ افرم قرامہ رکےن واےل ایس دور ںیم الچن وہےئ۔ شایپ افےئ (‪2006 )Shopify‬ء اور ےمجنٹیو‬
‫(‪2008 )Magento‬ءک ن اکرمس (‪ )Big Commerce‬ےکاسھت اسھت امریک ےک رامنہ ےک وطر رپ یھب‬
‫میلست یک اجتا ےہ۔ ارٹنی وخردہ قرووشں(‪ )Internet Retailers‬ےک رامنہ اوصل ےن ان یں یلپ افرمر ک‬
‫‪2018‬ء یک تاپ ای اکرمس یلپ افرمر (‪ )Top Ecommerce Platforms‬یک رہفس ںیم داھکی۔ ن‬
‫اکرمسیکاسالہناوٹسرںیمااضےفاوروصحمالتیکدعتادےلہپربمنرپےہ۔‬

‫‪۱۴‬۔‪2011‬ءںیموگلگواٹیل(‪)Google Wallet‬ڈلٹیجیادایگیئےکوطررپاعتمرفرکاتاایگ‬
‫وگلگ واٹیل (‪)Google Wallet‬ک مہ رمہبت (‪)Peer-To-Peer‬ادایگیئ یک خذم ےک وطر رپ‬
‫اعتمرفرکاتاایگاھتسجےناقرادک ومتالئآہلتاڈسیتاپویپمکرٹےسرمقےنجیھباورووصلرکےنےکاقبانبتااھت۔ڈلٹیجی‬
‫رپس (‪ )Digital Wallet‬ک ڈی اکرڈ تا کنیبااکؤی ےس کلسنم رکےک‪ ،‬اصرنیف ان آالت ےکذرعی ونصماعت تا‬
‫خذامتےکےئلادایگیئرکتکسںیہ۔ابوگلگواٹیلےناڈنیراڈیئےپ(‪)Android Pay‬ےکاسھتومشتیلاایتخریک‬
‫ےہےسجابوگلگےپ(‪)Google Pay‬ےکتامےساجتااجتاےہ۔‬

‫‪۱۵‬۔‪2011‬ءںیمارٹسی(‪)Stripe‬الچنوہا‬
‫ارٹسی (‪ )Stripe‬ادایگیئ یک ات رپوگنسیس ینپمک ےہ وج الص ںیم ڈویرز ےک ےئل انبیئ یئگ ےہ۔ اس یک اینبد‬
‫لٹ‬
‫اجن(‪)John‬اوررٹیپکک سن(‪)Patrick Collison‬ےنریھکیھت۔‬

‫‪۱۶‬۔‪2014‬ءںیماپیےپ(‪)Apple Pay‬کاعتمرفرکاتاایگ‬
‫ح آن النئ خرتذار اےنپ ومتالئ آالت زتادہ رثکت ےس اامعتسل رکتا رشوع وہےئ وت‪ ،‬اپی ےن اپی‬
‫ےپ(‪)Apple Pay‬کومتالئادایگیئاورڈلٹیجیرپس(‪)Digital Wallet‬ےکآےلےکوطررپاعتمرفرکاتا۔‬
‫سجےساصرنیفکاپیڈویاسئےکاسھتوموجدونصماعتتاخذامتیکادایگیئرکےنیکااجزتلمیئگ۔‬

‫‪۱۷‬۔‪2014‬ءںیمجڈاٹاکم(‪)Jet.com‬اکآاغزوہا‬
‫ج ڈاٹ اکم(‪ )Jet.com‬یک اینبد امکیئ رنہااہن(‪ )Mike Hanrahan‬اور ی افس( ‪Nate‬‬
‫‪ )Faust‬ےک اسھت لم رکات اکروتاری امرک ولر (‪)Marc Lore‬ےن ‪ 2014‬ءںیم ریھک یھت۔ امرک ولر ےن اینپ‬
‫اسہقبینپمکڈارپیزڈاٹاکم(‪)Diapers.com‬امیزونڈاٹاکم(‪)Amazon.com‬کقروحیکیھت۔ینپمک‬
‫اکسک(‪)Costco‬اوراسمربلک(‪)Sam’s Club‬ےساقمہلبرکیتےہاوروطلیبرگنپشاواقت( ‪Longer‬‬

‫‪7‬‬
‫‪ )Shipping Times‬اور کلب آرڈرن (‪ )Bulk Ordering‬ےک ےئل مک ےس مک ہنکمم وتمیقں یک التش ںیم‬
‫ولوگںیکرضورتاتکوپرارکیتےہ۔‬

‫‪۱۸‬۔‪2017‬ءںیمشاپایانارگام(‪)Shoppable Instagram‬اعتمرفرکاتاایگ‬
‫س ےس ےلہپ ای اکرمس تاررنٹ ن اکرمس ےک اسھت ‪2017‬ء ںیم انارگام شانپ اک آاغز وہا۔ ی ےس ہی‬
‫رسوسااضیفایاکرمسیلپافرمتلیھپیئگےہ۔انارگاماصرنیفکوفریوطررپیسکآمٹئرپکلکرکےنیکااجزتدیتی‬
‫ےہاورخرتذاریےکےئلاسرپوڈٹکےکرپوڈٹکجیپرپےلاجیتےہ۔‬

‫‪۱۹‬۔‪2017‬ءںیماسربئڈنمے(‪)Cyber Monday‬یکقروحےناجتوزیک‬
‫‪2017‬ء ںیم ای اکرمس یک ومن (‪)Growth‬ےن اسربئ ڈنمے ک ‪ 6.5‬یلب یک آن النئ قروح ےک اسھت‬
‫ات این راکیرڈاقمئ یک۔ اس ےس ےلہپ ےک اسل ےس اس ںیم ‪17‬دصیف ااضہف وہا اھت۔ ومتالئ آالت ےک ذرعی یک اجےن وایل‬
‫‪6‬‬
‫ومتالئیکقروحےنیھب‪2‬اربڈارلےسزتادہےکراکیرڈاقمئےئک۔‬

‫‪6. https://www.bigcommerce.com/blog/ecommerce/#history-of-ecommerce Accessed‬‬

‫‪on 02/02/2020‬‬
‫‪8‬‬
 ‫لصفدوم‬
‫ایاکرمسیکرضورتواتیمہ‬
‫اناناینبدیوطرہپآرامدنسپےہوہاچاتہےہہکمکےسمکوق‪،‬مکےسمکخرچاورمکےسمکتقشمںیماینپزتادہ‬
‫ےس زتادہ رضورتات ک وپر ارکےکس۔ وہ روز بروز اےنپ اکومں اور روزاگر ںیم آرام دنسپی ےک ی ےئن راےتس التش رک ات راتہ‬
‫ےہ۔اکروتار یکداینںیماےس اینپوہسایلتاورآاسینےک شیپرظنخذت الےنںیماسیکآرامدنسپیاکرقرام ےہ۔ایسآاسین‬
‫ےکشیپرظنانانےنذراعئلقنولمحاورآدمورفکخذتذانکیٹولجےکاسےچنںیمڈاھال۔انانےناینپآاسینےکشیپ‬
‫رظناکروتار ےکآاسناورمکخرچذراعئاایتخر ےئک۔رکیسنونٹیھب اھبریرھبمکدولےکالےناورےل اجےنںیمآڑے‬
‫آےنوایلالکشمتےکشیپرظنیلختےئکےئگ۔ رھپرکیسنونوٹںیکلقنولمحںیمیھبدوشاریشیپآیئوتانانےنچاک‬
‫اظنماوردعبازاںآنالنئڈوپیزٹاوررھپاےیٹامیوریغہاکاامعتسلیک۔ابمرتذڈلٹیجیرکیسنیکاینبدیھبریھکاجیکچےہ‬
‫تاہک روقم یک یلقتنم آاسن اور وفحمظ برنی انبیئ اج ےکس۔ انان ےن اینپ وہسل ےک شیپ رظن خرتذ و قروح ںیم یھب وق اور‬
‫ہسیپخرچرکےنیکاجبےئاےسرھگےھٹیبیہرسااجنمدےنیںیماعتیفاجین۔اسرطحانانےنایاکرمسیکراہاایتخریک۔ای‬
‫اکرمسیکرضورتواتیمہدرجذلیےہ‪:‬‬

‫وقےکاابتعرےس‬
‫ای اکرمس ک اایتخر رکےن یک ات اینبدی وہج ہی ےہ ہک روایتی رطوقیں ےس خرتذو قروح رکےن ںیم تہب زتادہ‬
‫وق یک رضورت وہیت ےہ۔ ارگ یسک صخش ےنیسک کلم ےس کیئ امل خرتذتا تا واہں اجرک اانپ امل انچیب وہ وت اےس وق اکن ل رک‬
‫واہں اجتا وہ اگ۔ اس دصقم ےکےئل ارگاےس وبرے یک رضورت وہ وتاےسوبرہیھب انیل ڑپے اگ سج ےکےئلاکیف وق دراکر‬
‫وہتاےہ۔ارگتاوپسرٹ ہنوہ وتوہیھبانیلڑپ تاےہاس رطح ٹکٹےکاسملئاگلےسںیہ۔ وتاسوپرےلمعںیمیئکیئکدن‬
‫گل اجےتںیہ اور اھبگ دوڑ اگل ےس۔ وگتا یسک یھب کلم اجےن ےکےئلاےس واہں یک تایسیل ےک اطمقب وبرے اور ٹکٹ ےک‬
‫وصحلےکےئلاکیفوقدراکروہتاےہ۔ہیسخذتذدورںیموہراہےہہکبجزامہندقمیںیمونیہمںےکفسرکےکاجتاڑپتااھت۔‬
‫ارگادنرونکلمتاادنرونرہشیھبخرتذوقروحرکینوہوتیھبوقاکنےنلیکرضورتوہیتےہ۔رضورتاستاتیکیھت‬
‫ہک یسک رطےقی ےس یسک کلم تا رہش ںیم اجےئ ریغب یہ واہں یک ونصماعت تا خذامت احلص یک اج ںیکس تا واہں اینپ ونصماعت و‬
‫‪7‬‬
‫خذامتایہمیکاجںیکس۔وتااسیرطہقیایاکرمسیہےہوجہکاسرطحیکلکشمںیمآاسیندیپارکاتکسےہ۔‬

‫‪7. https://www.bigcommerce.com/blog/ecommerce/#history-of-ecommerce Accessed‬‬

‫‪on 02/02/2020‬‬
‫‪9‬‬
 ‫اخرااجتےکاابتعرےس‬
‫دوردقمی ںیمدور دراز اممکلںیماج رکاینپاایشءقروح رکےن اورواہں یکاایشءالےن ںیمفسیک اجتا اھت۔اسفس‬
‫ںیماہجںےباجوقرصفوہا رکتااھتوںیہاس فسںیمےباجاخرااجتیھبااھٹتاڑپےتےھت۔ایسرطح رصعخذتذںیمیھب‬
‫لذا اب رضور تاس تات یک یھت ہککیئااسی رطہقی اایتخر یک اجےئ‬
‫آدمو رف ےک ےباحتہشاخرااجت ااھٹےن ڑپےتںیہ۔ ٰ‬
‫سج ےک تحت اس مسق ےک خرااجت ےس اچب اج ےکس۔ ان اخرااجت ےک شیپ رظن ای اکرمس یک اتیمہ ک یسک وصرت یھب رظن‬
‫ادنازںیہنیکاجاتکسویکہکنیہیوہوادحیلپافرمےہاہجںےسفسیاخرااجتااھٹےئریغبیہاناندوردرازاممکلتاالعوقں‬
‫یکونصماعتواایشےئ رصفوگنما اتکسےہ۔ایسرطحروایتیرطےقی ےساکروتاررکےن رپاکیفاخرااجتآےتںیہالثمً؛ہگجاک‬
‫ااظتنمرکےنرپاخرااجت‪،‬اماہہنبو رکاےئ‪،‬ےلمعیک وخنتاںیہ‪،‬درگیروز رمہاخرااجتوریغہ۔ہکبجایاکرمسےکتحتاانپآن‬
‫‪8‬‬
‫النئوٹسراقمئرکےنیکوصرتںیماسمسقےکاخرااجتےساچباجاتکسےہ۔‬

‫روقمیکیلقتنموادایگیئیکافحظ‬
‫درگیالعوقںتااممکلےساایشءیکخرتذاریےکےئلےلہپلہپدقمیرکیسنینعیوستااچدنیکےلاجتاڑپتااھتسجےک‬
‫الہک وہےن ےک تہب زتادہ خذشات وہا رکےت ےھت۔ یھبک وچری تا ولٹ امر اک رطخہ وت یھبک راےتس ںیم رگاجےن اک رطخہ وت یھبک‬
‫تہبزتادہ املو دول وہیت وتاےس اجونروںرپ الدا اجتااس وصرت ںیم اجونروں ےکدبک رک اھبگ اجےن اک رطخہ وریغہ راتہ‬
‫اھت۔اسرطحیئکرطحےکرطخات القحرےتہےھت۔ دعبںیمدقمیرکیسنکافحظےکشیپرظناکذغیرکیسنںیملقتنمیک‬
‫ایگوتہیرطخاتارگہچاکیفدحتمکوہےئگرگمرھپیھباسھتاسھترےہ۔ارغلضاتاےسیرطےقییکرضورتیھتسجےک‬
‫تحت روقم اسھت ےل اجےئ ریغبیہ زگارا وہ ےکس۔ اس ےلسلس ںیم ای اکرمس ےن امہ رکدار ادا یک اور ڈلٹیجی رطےقی ےس‬
‫‪9‬‬
‫افحبظروقمیکآنالنئیلقتنمکینیقیانبتاایگاسرطےقیےسروقممکخرچاورمکوقںیملقتنمیکاجیتکسںیہ۔‬

‫زتادہےسزتادہانمعف‬
‫روایتیرطےقیےساکروتاررکےنےکےئلیسکداکنتاوگدامیکرضورتڑپیتےہ‪،‬ہگجاورالعےقاکابریھبوہتاےہ۔‬
‫زتادہےسزتادہقروحےک ےئلیسک ہنیسکایسیہگجداکنتاوگداماگلےن یکرضورتڑپیتےہاہجںتہبزتادہولوگںیکآدمو‬
‫رفوہ۔ایسرطحواہںیکداکونںیکتمیقتارکاویںںیمیھبدرگیالعوقںیکتبسناکیفزتادیتدےنھکیکیتلمےہ۔ایسیوصرت‬
‫ںیموجہموایلوہگجںہپداکنداریکتبسناٹسلواےلتاریھپیواےلزتادہاکایمبوہےتںیہویکہکناناکروزاہناکخرہچمکیہ‬
‫وہتاےہہکبجآدمیناسخرےچیکتبسنںیہکزتادہوہاجیتےہ۔اےسییہاترطےقییکرضورتوسحمسوہیتےہہکسجےک‬
‫ذرےعیاٹسل تا ریھپی یک اجبےئ تا زعت رطےقی ےس مک اخرااجت ںیم رتہبنیاور ایعمری ادناز ںیم خرتذ و قروح یک اج ےکس۔‬

‫‪8. https://www.bigcommerce.com/blog/ecommerce/#advantages-of-ecommerce‬‬
‫‪Accessed on 05-02-2020‬‬
‫‪9. Ibid‬‬
‫‪10‬‬
‫ایسی رضورت ای اکرمس ےن وپری رک دی۔ اہجں ریغب یسک ہگج یک دیق ےک ہر صخش اانپ وسدا تاآاسین قروح رک اتکس ےہ۔ اس‬
‫‪10‬‬
‫رطےقیےکتحتخرہچتالکلمکاورتچباکیفزتادہوہیتےہ۔‬

‫ایاکرمسےکوفادئاوراصقنتات‬
‫انان یک انبیئ یئگ اایشء ںیم ایسی کیئ تات ںیہن ہک وہ رسکی دیفم وہں تا رسکی اصقنن دہ وہں۔ ریثک اوفلادئ اایشء ںیم کیئ ہن کیئ‬
‫اصقننرضوروہتاےہ۔ایسرطحاظبہراصقنندہاایشءںیمیھبکیئہنکیئ افدئہرضوراپھچوہتاےہ۔ارگیسکزیچےکاطمہعلےک‬
‫دوراناسےکوفادئاورانےکاسھتاسھتاصقنتاتاکذرکہنیکاجےئ وتاسزیچاکاطمہعللمکمںیہنوہتاتا۔ انچہچنایاکرمس‬
‫ےکوفادئاوراصقنتاتاکذرکیکاجتاےہ۔‬

‫(افل)ایاکرمسےکوفادئ‬
‫قرومںکایاکرمسںیمدیپسچلوہیتےہویکہکنآاسینےسہیزتادہےس زتادہانمعف احلصرکےنںیمدمداگرےہ۔‬
‫اکروتار ےک ےئل ای اکرمس ےک امتم وفادئ اک الخہص ات ےلمج ںیم ایبن یک اجاتکس ےہ‪" :‬ای اکرمس قروح ںیم ااضہف اور‬
‫ئ‬
‫اخرااجتکمکرکتاےہ"۔ویرپاھچرطحےسااجنمدیاجےنےسداینےکہرکلمںیمہنکمماگوکہںکاتوھچیٹیسقرماک‬
‫رپوومش اغیپمیھب لم اجتا ےہ۔ رغجاایفیئ وطر رپ رھکبےوہےئ اصرنیف ےک وھچےٹ رگووپں ت ےنچنہپ ےک ےئل ات قرم‬
‫ایاکرمس اک اامعتسل رکیتکس ےہ۔ وی اخص وطر رپ وروچلئ ویمکنر ک انبےن ںیم اکرآدم ےہ وج وصخمص مسقیک ونصماعت تا‬
‫خذامت ےک ےئل اثمیل دہف امریک نب اجیت ےہ۔ ات وروچلئ ویمکیٹن ان ولوگں اک اامتجع ےہ وج رتشمہک دیپسچل رےتھک ںیہ‪،‬‬
‫نکیلہیاامتجعیسحداینںیموہےن ےکاجبےئارٹنیرپوہتاےہ۔احہیل بروسںںیم‪،‬وروچلئویمکنرےنوی‪2.0‬انکیٹولیج‬
‫ےسافدئہااھٹتاےہتاہکوہاینپرسرگویمںکویمکیٹنربمموںےکےئلزتادہاقبراسیئاوردپسچلانبںیکس۔ ‪11‬ایاکرمسےک‬
‫وفادئسحذلیںیہ‪:‬‬

‫‪1‬۔اسمفاوروقکمکےسمکرکےنںیماعموی‬
‫ایاکرمساک س ےسامہافدئہ ہی ےہہکانان کیسک زیچیکخرتذاری ےکےئلوقاکنےنل یک رضورت ںیہنہکلب‬
‫رھگےھٹیبیہآنالنئآرڈررکےکزیچوگنمایئاجیتکسےہ۔العوہازںیارگکیئصخشیسکزیچیکقروحرکتااچےہتاخرویتقوطررپ‬
‫اکروتار رکتا اچےہ وت یھباےس یسک اخصوق ںیم دیق وہ رکےنھٹیبیک رضورتںیہن ہکلب دووتسں ںیم جتٰی ہکاقتری ںیم ےھٹیب‬
‫اھٹبےئیھبوہآڈردےیھباتکسےہاورآرڈروبقلیھبرکاتکسےہ۔اس دحتہکایاکرمسولوگںکیلیٹ ویمکیننشیک(دور‬
‫ےس راطب)رکےن ےک اقب انبتا ےہ‪ ،‬اسمقروں یک وہج ےس رٹکفی اور آولدیگ ںیم یمک ےس ہر ات ک افدئہ وہتا ےہ۔ ارٹکیلات‬
‫اجترت دوردرازالعوقں ںیمیھب ونصماعتاور خذامت کدیتسب انبیتےہ۔ اثملےک وطررپافالصیت اظنممیلعتولوگںک رنہ‬

‫‪10. https://www.bigcommerce.com/blog/ecommerce/#advantages-of-ecommerce‬‬
‫‪Accessed on 05-02-2020‬‬
‫‪11. Schneider, Gary P. Ph.D., CPA, Electronic Commerce, Ninth Edition, P: 17‬‬
‫‪11‬‬
‫ےنھکیس اور ڈرگی احلص رکےن ںیم اعمون تای وہتا ےہ۔ اس ےس عطق رظن ہک وہ اہکں رےتہ ںیہ تا کن ےس اواقت ںیم وہ‬
‫‪12‬‬
‫اطمہعلےکےئلدیتسبںیہ؟‬

‫‪2‬۔خرچںیمیمکالےنںیماعموی‬
‫سج رطحایاکرمسقروح دننکاگن(‪ )Sellers‬ےک ےئلقروح ےک وماعق ںیم ااضہف رکتا ےہ‪،‬ایس رطح‬
‫ئ‬
‫ہی خرتذاروں ےک ےئلیھب وماعق ںیم ااضہف رکتا ےہ۔اکروتاری ادارے ےئن الپسبرزاوراکروتاری رشاتک داروں یک انشح‬
‫ےکےئلای اکرمس اک اامعتسل رکےت ںیہ۔ ای اکرمس ںیم تمیق اور برلیس یک رشاطئ رپ ابتدہل ایخل رکتا آاسن ےہ ویکہکن‬
‫ارٹنی وینپمکں ک اسمیتقب وبیل یک ولعمامت ک ومبر ادناز ںیم احلص رکےن ںیم دمد قرامہ رکتا ےہ۔ ای اکرمس اس راتفر اور‬
‫دریگتس ک براھتا ےہ سج ےک ذرےعی اکروتاری ولعمامت اک ابتدہل یک اجاتکس ےہ سج ےس یل دنی ےک دوونں ارطاف ےک‬
‫اخرااجتمکوہاجےتںیہ۔تہباسریاینپمکںاینپقروحںیمدمداورآرڈرےنیلےکلمعںیمایاکرمساکاامعتسلرکیتںیہ۔‬
‫ئ‬
‫اوکنابویںےسےنٹمن‪،‬اایشءیکتمیقدرجرکےناورونصماعتیکدیتسیباکنیعترکےنےکلمع‬
‫اسرطحوہاایشءیکقروحیک ر‬
‫‪13‬‬
‫ےساےنپاخرااجتمکرکریہںیہ۔‬
‫ایاکرمسمکخرچیھبےہویکہکنانانکیسکزیچکخرتذےنتاےنچیبےکےئلوقےکاسھتاسھتاخرااجتیکیھب‬
‫رضورتدرشیپآیتریتہےہ۔الثمً؛آےناجےنےکاخرااجتتااینپداکنوریغہےکرکاےئ‪،‬باورےلمعیکوخنتاںیہتارھپدرگی‬
‫اخرااجت۔ ہکبج ای اکرمس ںیم ااسی کیئ ااضیف خرہچ ںیہن وہتا ہکلب روز رمہ ےک ارٹن ی ےک اخرااجت وریغہ وج ومعامً وہ رےہ‬
‫وہےتںیہویہوہےتںیہ۔ریہتاتےلمعیکوتہییمککررئیز‪،‬اکروگ‪،‬گنپشاورالکٹسجاینپمکںوپریرکدیتیںیہ۔‬

‫‪3‬۔روقمیکوفحمظیلقتنم‪/‬ادایگیئ‬
‫ومعامً روقم ک روایتی رطےقی ےس لقتنم رکےن ںیم اخرااجت اور وق ےک اسھت اسھت رطخات اک یھب اسانم رکتا ڑپتا‬
‫ےہ۔حہکایاکرمسےکذرےعیروقممکوقاورمکخرچںیموفحمظادنازںیملقتنموہاجتارکیتںیہ۔ایاکرمسےکوفادئ‬
‫ئ‬
‫اعمرشے یک ومعم الفح و وبہبد ت ےتلیھپ ںیہ۔ سکیٹ یک وایسپ‪ ،‬وعام رٹیبرنم‪ ،‬اور الفیح ادماد یک ارٹکیلات اداایگیئں‬
‫ارٹنی رپ لقتنم وہےن یک وہج ےس وفحمظ اور دلجی ےنچنہپ ںیم مک خرچ وہیت ںیہ۔ مرتذ برآں‪ ،‬چ ےک ذرےعی یک اجےن وایل‬
‫اداویگیئں‪ ،‬اھچن نیب اور وچری ےک اصقنتات ےس ظفحت قرامہ رکےن ےک اقمےلب ںیم ارٹکیلات اداویگیئں اک آڈٹ اور رگناین‬
‫رکتاآاسنوہاتکسےہ۔‬
‫ئ‬
‫‪4‬۔اگکہیکالپسبرتراسیئ‪/‬براہ ِراسلعت‬
‫ایاکرمسےکذرےعیاناناعیملحطسرپاےنپاکروتارکوعیسرکاتکسےہحہکروایتیاکروتارںیمہیااکمتاتتہب‬
‫ئ‬
‫یہمکوہےتںیہ۔ایاکرمسںیمینپمکتاالپسبراوراگکہےکامنیببراہراسیلدنییکاینبدرپلعتاقمئوہاجتاےہہکبجروایتی‬

‫‪12. Schneider, Gary P. Ph.D., CPA, Electronic Commerce, Ninth Edition, P: 18‬‬
‫‪13. Ibid‬‬
‫‪12‬‬
‫رطہقی اکر ےک تحت اجترت رکےن ںیم چیب واولں اک اہسرا انیل ڑپتا ےہ۔ یہی وہج ےہ ہک قروح دننکہ ینپمک اور اگکہ ےک امنیب‬
‫افہلصمکےسمکوہاجتاےہ۔سجاک ہجیتنہینکلنااےہہکاگکہکاھچےساھچزیچمکےسمکتمیقںیمرسیمآاجیتےہ۔حہک‬
‫داکدنار تاینپمکاینپ ونصماعت کاعمامریکیکتبسن مکےسمکخرچ ںیماھچےس اھچ قمیتںیمقروح رکےناکومعق لم‬
‫‪14‬‬
‫اجتاےہ۔‬
‫استاتکاساثملےساھجمساج اتکسےہہککیئاتیٹلمنشینینپمکےہوجہکاینپونصماعت ایتررکےکاںیہنداین‬
‫ےکارثکاممکلںیمقروحرکیتےہ۔اسدصقمےکےئلاےسہرکلمرھپہرکلمےکہررنجی‪/‬رتاس‪،‬رھپہربرےوھچےٹ‬
‫رہش ںیم اگل اگل ڈرٹسی ویبرٹ رےنھک یک رضورت وہیت ےہ۔ ایس رطح ونصماعت یک ریہشت رپ یھب تہباسرےاخرااجت آےت‬
‫ںیہیہنجونصماعتےکانمعفےس وپرارکتاڑپتاےہ۔ہکبجڈرٹسیویبرٹزیھباانپاانپامرنج‪/‬انمعفاسںیمشالمرکےتاجےت‬
‫ںیہ۔ ویں ینپمکیک رٹکیفی ےس وج زیچ‪ 1000‬روےپیک ایتروہ رکامریک ںیم اجیت ےہ وتوہ مک از مک ‪ 1500‬روےپیکوہ اجیت‬
‫ےہ۔حہکینپمکارگاسزیچکبراہراسانچیباچےہوت‪1100‬روےپںیمیھبقروحرکےوتاےس‪100‬روےپفنزتادہ‬
‫لماجتاےہ۔ایسرطحاگکہکویہزیچوپرے‪400‬روےپیتسسلماجےئیگ۔اہتبلاسںیماصقنتات‪،‬اظفحتتاورخذشات‬
‫‪15‬‬
‫یھبرضورںیہوجوھتڑیتہبوتہجےستاآاسینمکتامتخےئکاجتکسںیہ۔‬

‫‪5‬۔ڈلٹیجیرپوڈسٹک(ریغج ّسیونصماعت)یکخرتذوقروحںیمآاسین‬
‫زتادہبرڈلٹیجیرپوڈسٹکےسیجاسٹفورئی‪،‬آڈوی‪،‬وتذویتااصتوبریکافںیلئارٹنیےکذرےعیقرامہیکاجیتکسںیہ۔‬
‫سج یک وہج ےس خرتذاروں ک اینپ خرتذارویں ےس فطل ادنوز وہےن اک ااظتنرںیہن رکتا ڑپتا۔ آن النئ ڈلٹیجی رپوڈسٹک یک‬
‫قرایمہیکوہجےسرصفوتمیقں ںیمیمکیہںیہنوہیتہکلباسیکقروحںیمیھبااضہفوہاتکسےہ۔اویٹنٹ(‪)Intuit‬اانپ‬
‫رٹوبسکیٹامکنسکیٹررپینشیاسٹفورئیآنالنئقروحرکتاےہ۔حاصرنیفکرضورتوہوتوہاسٹفورئیوفراًڈاؤن‬
‫ولڈرکےتیلںیہ۔اویٹنٹ(‪)Intuit‬ہراسل‪14‬ارپلیکشامےئگرٹوبسکیٹاسٹفورئیکاکیفدقمارںیمقروحرکتاےہ۔‬
‫‪16‬‬
‫(‪15‬ارپلیرتاساہےئدحتمہارمہکی)‪(USA‬ںیمذایتامکنسکیٹوگوشارےعمجرکواےنیکآخریتارخیےہ)۔‬

‫‪6‬۔ایریراوررمٹسکدوونںےکےئلوہسلوآاسین‬
‫ای اکرمس اکروتار اکات ااسی رطہقی ےہ سج ںیم تقشم تہب یہ مک ااھٹین ڑپیت ےہ ہکلب انان آرام دہ اور رپ وکسن‬
‫اموحلںیمرہرکاسرااکمرسااجنمداتیےہ۔ایاکرمسخرتذاروںکروایتیاکرمسےکاقمےلبںیموعیسبرااختنبےکوماعق‬
‫قرامہ رکتا ےہ ویکہکن خرتذار ےنچیب واےل یک وعیس امیپےن رپ فلتخم ونصماعت اور خذامت رپ وغر رکتکس ںیہ۔ ہی وعیس ااسقم‬
‫اصرنیف ک روزاہن ‪ 24‬ےٹنھگ ےتفہ ےک اسوتں دن (‪)24/7‬اجچن رکےن ےک ےئل دیتسب ںیہ۔ ھچک خرتذار خرتذاری اک ہلصیف‬
‫رکےن ںیم زتادہ ولعمامت ک برحیج دےتی ںیہ ح ہک دورسے خرتذار مک برحیج دےتی ںیہ۔ ای اکرمس خرتذاروں ک ہی وہسل‬

‫‪14. Schneider, Gary P. Ph.D., CPA, Electronic Commerce, Ninth Edition, P: 17‬‬
‫‪15. Ibid, P: 18‬‬
‫‪16. Ibid‬‬
‫‪13‬‬
 ‫ئ‬
‫یھبداتیےہہکاینپدنسپتذہزیچوں یکولعمامتاےنپرطےقیےساحلص رکںیل۔ونصماعتیکلیصفتآاسینےسویاسی‬
‫‪17‬‬
‫رپیہرسیموہیتےہ۔‬

‫‪7‬۔زامنواکمنیکدیقےسآزادی‬
‫روایتی اکروتار ےک بر الخف ای اکرمس ںیم یسک مسق یک ہگج تا وق یک کیئ دیق ںیہن وہیت ہک الفں ہگج اور الفں‬
‫اواقتںیمیہاکروتاریکاجےئاگ وتےلچاگورہنںیہنےلچ اگ۔داین ےکیسکیھبکےن ںیمھٹیب رکیسکیھبوقاکروتاریک اجاتکس‬
‫ےہ۔ ای اکرمس ولوگں ک اعیمل ڈنمی (ولگب امریک) ت راسیئ ایہم رکتا ےہ اس ےس عطق رظن ہکوہ اہکں رےتہ ںیہ تا کن‬
‫ےساواقتںیموہخرتذاریےکےئلدیتسبںیہ؟اکروتارںیمومعامًیسحووجدالزمےہسجںیمداکن‪،‬وگدام‪،‬رٹکیفیاورورئی‬
‫اہوس وریغہ اک یسح وطر ہپ تاتا اجتا الزم ےہ ورہنانان اکروتار تالکل یھب ںیہن رک اتکس۔ ح ہک ای اکرمس ںیم ااسی تالکل یھب‬
‫ںیہن ےہ ہکلب کیئ یھب صخش داکن و وگدامےک یسح ووجد ےک ریغب یھب اکروتار رکاتکس ےہ۔ ای اکرمس ںیم وچہکن امسجین ‪/‬یسح‬
‫وطررپکیئوٹسرںیہنوہتا اس ےئلواہںےلمعیکرضورتیھبںیہنوہیت۔زیندرگیاخرااجتےسیج یلجبےک ب ےکاسھتاسھت‬
‫داکن ‪/‬وگداماک رکاہی اور ےلمع یک وخنتاںیہوریغہ ےک اخرااجت یھبںیہن وہےت۔ ےسیج ےسیج قروح ںیمااضہف وہتا ےہ اکروتار‬
‫بریقرکتااجتاےہ۔ینعییسکیھب مسقیکرپارپیٹرپرسامہیاکریےیکریغبیہاکروتارتہبدحتآےگبرھاجتاےہ۔اساکبلطم‬
‫‪18‬‬
‫ےہہکومجمیعوطررپزتادہےسزتادہامرنجحہکاخرااجتتالکلہنوہےنےکبرابرںیہ۔‬

‫‪8‬۔روایتیاکروتاریکتبسنزتادہقروح‬
‫ایاکرمسیکدبولوینپمکںےک ےئلوپریداینںیمےئناصرنیفتراسیئآاسننباجیتےہ۔اتایاکرمس‬
‫وٹسریسکاترغجاایفیئلحمووقعیکدیقےسآزادوہتاےہ۔ہیہروقہررطحاورہرالعےقےکولوگںےکےئلدیتسبوہتا‬
‫ےہ۔ وی اسسٹئ تاوصخلصوسلش ڈیمتا یکوی اسسٹیئ اورایلپی زنشیک اصرنیف ک اےنپااہتشرات ےکذرےعی ئن ےس ئن‬
‫ونصماعت یک رطف ششک رکیت ںیہ۔ اس رطح اصرنیف یک ذنہ اسزی رکےن ںیم ارٹن ی‪/‬وی ااہتشرات تہب یہ زتادہ‬
‫امہ رکدار ادا رکےتںیہ۔ آوٹنشیم اور امدلار رمٹسک رپوافزلئ یک دمد ےس آپاےنپ لقتسم اگوکہں یک دنسپ ےک اطمقب اںیہن ان یک‬
‫خرتذاری ںیم اجتوبر شیپ رک ےک آاساینں دیپا رکتکس ںیہ۔ ینعی امیض یک خرتذاری ےک رطز لمع رپ ینبم ہقلعتم ونصماعت یک‬
‫امنشئےسخرتذارکااسیوسحمسوہتاےہہکآپوااتعقًاےساخصقردیکیثیحےستھجمساوراتیمہدےتیںیہ۔اسرطحرمٹسک‬
‫آپےسزتادہےسزتادہکلسنموہاجتاےہاوروہزتادہبرخرتذاریآپےسیہرکتاےہ۔‬
‫الثمً؛ وکسس زمٹسس (‪ )Cisco Systems‬وج ویپمکرٹ ی ورگنک آالت اک ات رعموف تعنص اکر ےہ‪ ،‬اس‬
‫وقاینپامتمبرونصماعتآنالنئقروحرکتاےہ۔وچہکنرمٹسکرسوساککیئیھب امندنئہاسیکقروحںیمولمثںیہن‬
‫لاوکسستہبؤمبرادناز ںیماکمرکراہےہ۔ ‪1998‬ءںیم‪،‬الہپاسلسجںیماسیکآنالنئقروحاکادقاملچراہ‬
‫ےہ‪ ٰ ،‬ذ‬

‫‪17. Schneider, Gary P. Ph.D., CPA, Electronic Commerce, Ninth Edition, P: 17‬‬
‫‪18. Ibid‬‬
‫‪14‬‬
‫اھت‪،‬وکسسےناینپقروحاک‪72‬دصیفویرپرسااجنمدتا۔وکسسہرےنیہم‪5‬الھکاکولںکڈنیہلرکےنےساقرصراہاوراسےلہپ‬
‫‪19‬‬
‫اسلںیم‪500‬یلمیکتچبیک۔آج‪،‬وکسساینپخرتذاریاورقروحاک‪ 99‬دصیفےسزتادہیلدنیآنالنئرکتاےہ۔‬

‫(ب)ایاکرمسےکاصقنتات‬
‫ارگہچآجایاکرمسزیتیےسبریقرکراہےہرھپیھباسےکاےنپ اصقنتاتںیہ۔ھچکاکروتاری لمعاےنپآپک‬
‫یھبکیھبارٹکیلات اجترتےک ےئلرطخےںیمڈاےنل ےک ےئلایترتالکلیھبںیہنںیہ۔ اثملےکوطررپ ےگنہمداومںتاصق‬
‫اھکےن‪ ،‬اینپدنسپےک اطمقب ویجرلی‪ ،‬وبلماستاور درگی رفنمد اایشءاک لبقتسم ںیم یسک یھب انکیٹولجےس عطق رظن دور دراز ےک‬
‫اقممےسانمساعمہنئرکتاتانکممےہ۔تامہآجایاکرمسےکزتادہبراصقنتات‪،‬خذتذانکیٹولجیکزیتییکوہجےسبرےتھ‬
‫اجرےہںیہ۔ہیاصقنتاتمتخوہاجںیئےگویکہکنایاکرمسہتخپوہتااجراہےہاوراعمولوگںےکےئلزتادہدیتسباوروبقمل‬
‫اعموہتااجراہےہ۔ایاکرمسےکاصقنتاتدرجذلیںیہ‪:‬‬

‫‪1‬۔اسربئسنکیوریٹےکرطخات‬
‫ئ‬
‫ایاکرمس ںیم سنکیوریٹ رطخات شیپ رظن رےتہںیہالثمً؛ یسک یھبویاسی رپ رمٹسکیک دییئگ ولعمامت رچایئ اج‬
‫یتکسںیہ ےسیجااکو ی یکولعمامت‪ ،‬تاسورڈ‪ ،‬کنیبااکوٹ‪ ،‬رکتذ ٹاکرڈا ور ڈی اکرڈ یکولعمامتوریغہ۔ ایس رطح رمٹسک یک‬
‫رازداریکیھبرطحرطحےکرطخاتالقحوہےتںیہ۔گنکیہکینکیٹےکذرےعیرمٹسکےککنیبااکؤیےسیھبرمقرچایئ‬
‫‪20‬‬
‫اجیتکسےہ۔اسرطحےککٹسزرآےئدنارثکورتشیبدےنھکیکلماجےتںیہ۔‬

‫‪2‬۔ریغبدےھکی‪/‬اجےچنوسداخرتذےنےکرطخات‬
‫ایاکرمسںیمیسکیھبزیچکاجےنچنتاآزامےنیککیئوہسلیھبوموجدںیہنوہیت۔ضعبونصماعتکریغبدےھکیتا‬
‫اجےچن خرتذتا دیفم تای ںیہن وہتا اخص وطر رپ امسجین اسامن اسیج ہک وبلماست‪ ،‬وجےت‪ ،‬زویرات اور وخوصبریت ےس قلعتم‬
‫ئ‬
‫الپسب اور رمٹسک (اگکہ) تامہ تا وافق‬
‫ونصماعت ںیم ای اکرمس اک رجتہب ریغ دیفم تای وہاتکس ےہ۔ ایس رطح ای اکرم س ںیم ر‬
‫لذا وموجدہ دور ںیم اسربئ رکامئ ےک رطخات یک وہج ےس تہب زتادہ رطخات القح وہےت ںیہ۔ ےسیج رغر‪ ،‬دوھہک‬
‫وہےت ںیہ ٰ‬
‫‪21‬‬
‫دیہ‪،‬گنکیہ‪،‬نبغاورتاصقتاتااکرہاایشءیکبرلیسوریغہ۔‬

‫‪19. Schneider, Gary P. Ph.D., CPA, Electronic Commerce, Ninth Edition, P: 18‬‬
‫‪20. Ibid, P: 19‬‬
‫‪21. Ibid‬‬
‫‪15‬‬
 ‫‪3‬۔مکڑپےھےھکلولوگںےکےئلالکشمت‬
‫ای اکرمس ںیم خرتذ وقروح ےکےئل مک ڑپےھ ےھکل ولوگں ےکےئل آزامشئ ےہ ویکہکن مک ڑپےھ ےھکل ولگ‬
‫لذا وہ ولگ اس ےس اافتسدہ ںیہن رک تاےتاور ویں ہی رطہقی رصف‬
‫اافنرنشیم انکیٹولج ےس تا وافق تا مک وافق وہےتںیہ۔ ٰ‬
‫‪22‬‬
‫ڑپےھےھکلولوگںےکامنیبدحمودوہرکرہاجتاےہ۔‬

‫‪4‬۔ارٹنیاورویپمکرٹیکرضورت‬
‫اسرطےقیںیمارٹنیاورویپمکرٹتاامسرٹوفناکوہتاالزمےہ۔اسرطحاےسیالعےقاہجںارٹنیاورویپمکرٹیک‬
‫وہسایلتںیہن تا رھپہن وہےن ےک برابرںیہ تا رھپاےسی ولگ وجارٹنی اور ویپمکرٹ ےکاامعتسل ےکاخرااجت برداسںیہن رک‬
‫تکس‪ ،‬وہ ای اکرم س ےس اافتسدہ ںیہن رک تاےت۔ ایس رطح انکیٹولج یک خراب تا دعم دیتسیب روز رمہ یک قروح رکےن یک‬
‫ئ‬
‫الصجکاتمبررکیتکسےہ۔ارگآپیکایاکرمسویاسیتسس‪،‬وٹیٹوہیئتااصرنیفےکےئلدیتسبںیہنےہوتاساک‬
‫ئ‬
‫بلطمےہہکآپکیئیھبزیچقروحںیہنرکتکسںیہ۔اسیےک رکشیوہےناورانکیٹولجےکتااکموہےنیکوہجےس‬
‫‪23‬‬
‫اصرنیفےکاسھتاقلعتتخرابوہتکسںیہاوراسرطحآپیکرگنٹیرپابرڑپتاےہ۔‬

‫‪5‬۔تاریخاوردعموتازن‬
‫ایاکرمسےکذرےعیضعباواقتونصماعتےکآرڈرزاےنتزتادہآاجےتںیہہکانکوپرارکےنںیماوراایشءیک‬
‫برلیسںیمتہبزتادہدبروہاجیتےہ۔ویںآڈرزووصلرکےناورآرڈرزکوپرارکےنںیمدعموتازنآاجتاےہوجہکاساظنم‬
‫‪24‬‬
‫اکاتاصقننےہ۔‬

‫‪6‬۔یصخشلعتیکیمک‬
‫آےنم اسےنم ہن وہےن ےک تاع کیئ یھب ادارہ‪ ،‬صخش تا ینپمک ای اکرمس اصرنیف یک وخااشہت‪ ،‬رضورتات اور‬
‫خذشاتکےنھجمسےساقرصوہتاےہ۔ارگہچانادعادوامشرکعمجرکےنےکایھبیھبتہباسرےراےتستایقںیہےسیجرسوے‬
‫اکڈٹیاوراصرنیفیکاعموییکتاتجوریغہنکیلخرتذاروںےکاسھتروزاہنیکاینبدرپتاترکےنےسہیاکمںیہکزتادہ‬
‫لذااس ںیم یصخش لعت اقمئ ںیہنوہ تاتا اس رطح اےسی اکروتار‬
‫دیچیپہ ےہ۔ ای اکرمس ںیم وچہکن س ھچک آن النئ وہتا ےہ ٰ‬
‫‪25‬‬
‫نجںیمیصخشلعتیکرضورتوہیتےہ‪،‬وہایاکرمسںیماخرطہوخاہدحتاکایمبںیہنوہتاےت۔‬

‫‪22. Schneider, Gary P. Ph.D., CPA, Electronic Commerce, Ninth Edition, P: 19‬‬
‫‪23. Ibid‬‬
‫‪24. Ibid‬‬
‫‪25. Ibid, P: 17‬‬
‫‪16‬‬
 ‫‪7‬۔تایس‪/‬تاصقاایشءیکقروح‬
‫ارٹن ی ےس زتادہ بر دور دراز العوقں ےس ولوگں ےک آرڈرز آےت ںیہ ںیھنج تازہ اایشء الثمً؛ زبستاں‪ ،‬ھپ‪ ،‬تازہ‬
‫لذا اس رطح یک ونصماعت ک ای اکرمس ےک ذرےعیقروح رکتا لکشم برنیلمع ےہ‬
‫اھکےنوریغہ وجھباتا تانکمم وہتا ےہ۔ ٰ‬
‫سجیکوہجےسولوگںکامریکںیمامسجینوطررپاجتاڑپتاےہ۔ایسرطحوبدیسہاایشءاورتاصقونصماعتیھبایاکرمسےک‬
‫‪26‬‬
‫ذرےعیقروحرکدیاجیتںیہ۔اسرطےقیےسخرتذاروںکدوھہکاوراصقننےسیجرطخاتےسدواچروہتاڑپتاےہ۔‬

‫(ج)ایاکرمساکلبقتسم‬
‫اقیقحتتےسہیتاتاسےنمآیئےہہکایاکرمساکلبقتسماترونشلبقتسمےہ۔‪2022‬ءترصفارمہکی‬
‫ںیم ای اکرمس یک آدمین ‪ 638‬یلم ڈارل ت چنہپ اجےئ یگ سج ںیم ولھکےن اور اشملغ ےس لعت رےنھک وایل اایشء یک خرتذ‬
‫وقروحںیمسےسزتادہبریقوہایگورہیکیئمتخوہےنواالراحجنںیہنےہہکلبتہباسرےارمیکیابآنالنئشانپ‬
‫کالزموطررپآزامےتںیہ‪40‬دصیفےتہکںیہہکوہاسےکریغبںیہنرہتکس۔‬
‫ہی یھب دپسچل تات ےہ ہک آےگ یک التش رکےت وہےئ‪ ،‬ای اکرمس ےک امہر ریگی وہور ( ‪Gary‬‬
‫جن‬
‫‪)Hoover‬ےک ڈٹی رپو کٹس یک ای اکرمس وخردہ قروح )‪(Retail‬یھب تاآلخر یسح اکروتار ےس ںیہک زتادہ وہاجےئ‬
‫یگ۔ اس اک بلطم ہی ےہ ہکارگہچ آن النئقروح اک راحجن براتھرےہ اگ‪ ،‬اس ےک تاووجد تہب اسرے اکروتاروں ےک ریثک‬
‫وماعق لم رےہ ںیہ۔ نکیل یہی س ھچک ںیہن ےہ۔ امہرنی ےن ہی یھب شیپ وگیئ یک ےہ ہک دلج یہ تہب اسرے ای اکرمس‬
‫اعتالمتخرتذاروںےکےئلاتاوینمچٹنلاکرجتہبتایوہںےگ۔‬
‫اساکبلطمےہہکوہوتعقرکےتںیہ ہکوہفلتخمآالتاورفلتخمیلپافرمر(ےسیجاڈنیٹسیلنویاوٹسر‪،‬ات‬
‫امیزونیک وموجدیگ)ےک تاع ریغبیسکراکوٹےکاینپ ولطمہب ونصماعتکالتش رکےن‪،‬براؤزنرکےناورخرتذاری‬
‫ےک اقب وہاجںیئےگ۔ای اکرمس ےک لبقتسم ںیم دےنھکیےک ےئلتہباسرے دورسے ےئنراحجتاتیھب وموجدںیہ ےسیج‬
‫ونصمیع ذاہی ےس ےنلچوایل خرتذاری‪ ،‬ڈلٹیجی رکویسنں ےس وہےن وایل خرتذاری اور لقتسم اصرنیف ےک ےئلفس اور یصخش‬
‫احلظےسیکاجےنوایلخرتذاریوریغہ۔ومجمیعوطررپیمہہیتادرانھکوہاگہکرلیٹیکبرےرخںیمداھکیاجےئوتایاکرمس‬
‫ابیھباکیفاینےہ۔لبقتسمںیمایاکرمسےکےئلالمایہوماعقوموجدںیہنکیلاسیکاکایمیباورسلستیکامضیزتادہبر‬
‫‪27‬‬
‫لبقتسمںیمخرتذاروںیکبراحیجترپرصحنموہیگ۔‬

‫‪26. Schneider, Gary P. Ph.D., CPA, Electronic Commerce, Ninth Edition, P: 19‬‬
‫‪27. Ibid, P: 20‬‬
‫‪17‬‬
 ‫لصفوسم‬
‫ایاکرمسیکااسقماوروصریت‬
‫ای اکرم س یک دعتمد ااسقم ںیہ نج ےک تارے کیئ یمتح راےئ اقمئ ںیہن یک اج یتکس اہتبل فلتخم امہرنی ےنفلتخم‬
‫لذا امہرنی ےک‬
‫ااسقم اک وصتر شیپ یک ےہ۔ اس اقمہل ںیم وچہکن ضحم ای اکرمس اور اس یک ااسقم اک اعترف یہ وصقمد ےہ۔ ٰ‬
‫االتخافتاورانےکتایمہاقتب ںیمڑپےریغبیہامہرنییکاعتمرفرکدہااسقماکلابلبشیپرکےنرپیہاافتکیکاجتاےہ‬
‫وجہکدرجذلیےہ‪:‬‬

‫‪1‬۔برسنوٹبرسن‪Business-to-Business (B2B)/‬‬
‫دواکروتاریادارےحایاکرمسکاامعتسلرکےتوہےئتامہاجترترکںیوتاےسبرسنوٹبرسن(‪)B2B‬ای‬
‫اکرمس ےتہک ںیہ۔ تاریخی وطر رپ ای اکرمس اک آاغز ایس مسق ےس وہا اھت سج ںیم ارٹکیلک ڈٹی ارٹن جنیچ اک اامعتسل رکےت وہےئ‬
‫‪28‬‬
‫اکروتاریداتسوبراتاکتامہابتدہلیکاجتااھتالثمً؛آڈراوناسئانجیھب‪،‬ووصلرکتااوربوریغہانجیھب‪،‬ووصلرکتاوریغہ۔‬

‫‪2‬۔برسنوٹزنکویرم‪Business-to-Consumer (B2C)/‬‬
‫ح ات اکروتاری ادارہ ای اکرمس اک اامعتسل رکےت وہےئ یسک اگکہ ےس وسدا رکتا ےہ وت اےس برسن وٹ زنکویرم‬
‫)‪ (B2C‬ای اکرمس اہک اجتا ےہ۔ اس رطح ےک اکیف ادارے وموجد ںیہ وج فلتخم رطوقیں ےس اینپ ونصماعت یک ریہشت ےک‬
‫ذرےعیےئنےئناگوکہںکاینپرطفوتمہجرکےتںیہ۔اسیکاکایمیبےکےھچیپایامرگنٹیکاکتہببرارکدارےہ۔وصخیصوتہج‬
‫‪29‬‬
‫ےکاسھتزیتبرنیاظنمبرلیسےکذرےعیولوگںکرھگےھٹیباھٹبےئاایشءلماجیتںیہ۔‬

‫‪3‬۔زنکویرموٹزنکویرم‪Consumer-to-Consumer (C2C)/‬‬
‫حاتزنکویرمایاکرمسےکیلپافرمکاامعتسلرکےتوہےئدورسےزنکویرمےسبراہراسوسدارکتاےہ‬
‫وت اےس زنکویرم وٹ زنکویرم )‪ (C2C‬اہک اجتا ےہ۔ ہی یھبک ارفنادی وطر رپ الکسٹفااڈیئ اتذز ےک ذرےعی وہتا ےہ وت یھبک کیئ ای‬
‫اکرمس یک قرم یھب اس رطح ےک زنکویرمز ک ااجزت دے دیتی ےہ ہک وہ اینپ اایشء درگی زنکویرمز ک قروح رک ںی۔ دوونں‬
‫‪30‬‬
‫اجیےسزنکویرمزیہآسپںیماعمالمتےطرکےتںیہہکبجینپمکرصفاینپنشیمکسیفیتیلےہ۔‬

‫‪28. Turban, Efraim, Electronic Commerce (A Managerial and Social Networks‬‬

‫‪Perspective) 8th Edition, P: 11‬‬
‫‪29. Ibid‬‬
‫‪30. Ibid‬‬
‫‪18‬‬
 ‫‪4‬۔زنکویرموٹبرسن‪Consumer-to-Business (C2B)/‬‬
‫ای اکرمس ںیم ح ات زنکویرم یسک اکروتاری ینپمک تا ادارے ک اینپ ونصماعت تا خذامت ایہم رکتا ےہ وت اےس‬
‫زنکویرم وٹ برسن )‪ (C2B‬ای اکرمس ےتہکںیہ۔ تہب اسرے اکروتاری ادارے اینپ وی اسسٹیئ اور ای امرگنٹیک ےک‬
‫ذرےعی اکروتاری اداروں اور وینپمکں ےک اجبےئ ولوگں ےس اینپ رضورتات یک ونصماعت تا رھپ خذامت اک اطمہبل رکےت رےتہ‬
‫ںیہ۔اسرطحاداروںکامریکیکتبسنمکتمیقںیمانیکولطمہبونصماعت‪،‬خذامتتاولعمامتےھٹیباھٹبےئرسیموہاجیت‬
‫ںیہ۔ہکبجاگوکہںکیھبومعمامریکیکتبسناےھچداومںونصماعتتاخذامتایہمرکےناکومعقلماجتاےہویکہکناسمسق‬
‫ئ‬
‫ںیم درایمن ںیم الپسبرز یک ات نیچ یھب ںیہن اور ہنیہ اےنت زتادہ اخرااجت وہےت ںیہ۔ ای اکرمس یک اس مسق ںیم خرتذار‬
‫‪31‬‬
‫ادارہبراہراساینبدیصخشےسزیچخرتذتاےہ۔‬
‫ئ‬
‫‪5‬۔ارٹنابرسن(آرگابرلنشی)‪Intra Business (organizational) /‬‬
‫ای اکرمس یک اس مسق ںیم اکروتاری اداروں اور ومیظنتں یک امتمدایلخ یمیظنت رسرگویمں اک تامہ ابتدہل یک اجتا ےہ۔‬
‫ےسیج اسامن‪ ،‬خذامت تا ولعمامت‪ ،‬المزنیم ک اکروپری ونصماعت قروح رکتا‪ ،‬آن النئ برتیب اور ایسی رسرگایمں نج ےک‬
‫ذرےعی ےس اکروتاری اخرااجت اور الگ ک مک ےس مک یک اجاتکس ےہ وریغہ۔ المزنیم ےک ٹسیٹ‪ ،‬ارٹنووی‪ ،‬رٹگننی اور گنٹیم‬
‫‪32‬‬
‫وریغہیھبآجلکآنالنئیکاجیتںیہ۔‬

‫‪6‬۔تانبرسنایاکرمس‪Non-Business EC/‬‬
‫یمیلعتادارے‪،‬ریغ انمعفشخب ںیمیظنت‪،‬ذمیبہ‪ /‬امسجںیمیظنتاوررساکریاایسنجیںاینپاکرواویئں‪،‬رمٹسک رسوساور‬
‫‪33‬‬
‫اخرااجتکمکرکےنےکےئلایاکرمسیکاسمسقاکاامعتسلرکےتںیہ۔‬
‫ونٹ‪:‬ضعبامہرنیےنتانبرسنایاکرمسیکمرتذیھبااسقماعتمرفرکوایئںیہوجہکدرجذلیںیہ‪:‬‬
‫‪34‬‬
‫‪1‬۔برسنوٹاتذرٹسنمنشی(‪/)B2A‬برسنوٹوگرٹنمن(‪)B2G‬‬
‫‪35‬‬
‫‪2‬۔زنکویرموٹاتذرٹسنمنشی(‪/)C2A‬زنکویرموٹوگرٹنمن(‪)C2G‬‬
‫‪36‬‬
‫‪3‬۔اتذرٹسنمنشیوٹزنکویرم(‪/)A2C‬وگرٹنمنوٹزنکویرم(‪)G2C‬‬

‫‪31. Turban, Efraim, Electronic Commerce (A Managerial and Social Networks‬‬

‫‪Perspective) 8th Edition, P: 11‬‬
‫‪32. Ibid‬‬
‫‪33. Ibid‬‬
‫‪34. https://www.ecommerceceo.com/types-of-ecommerce-business-models/ Accessed‬‬
‫‪on: 02-02-2020‬‬
‫‪35. Ibid‬‬
‫‪36. Turban, Efraim, Electronic Commerce (A Managerial and Social Networks‬‬
‫‪Perspective) 8th Edition, P: 12‬‬
‫‪19‬‬
 ‫‪37‬‬
‫‪4‬۔اتذرٹسنمنشیوٹبرسن(‪/)A2B‬وگرٹنمنوٹبرسن(‪)G2B‬‬
‫‪38‬‬
‫‪5‬۔اتذرٹسنمنشیوٹاتذرٹسنمنشی(‪/)A2A‬وگرٹنمنوٹوگرٹنمن(‪)G2G‬‬

‫ایاکرمسیکوصریت‬
‫ای اکرمس ات تہب یہ وعیس یلپ افرم ےہ سج یک یئک ات وصریت ہارے اعمرشے ںیم راجئ وہ یکچ ںیہ۔‬
‫ےسیجآن النئ خرتذ و قروح‪ ،‬ای گنکنیب‪ ،‬صصح یک خرتذ وقروح‪ ،‬رکیسن اک تایمہ ابتدہل اور اجدیئادوں یک خرتذ و قروح‬
‫وریغہ۔اساابتعرےسایاکرمسیکفلتخموصریتیتنبںیہنجکمہدرجذلیوصحںںیممیسقترکےتںیہ‪:‬‬
‫‪2‬۔ایاکرمسںیمخذامتاکابتدہل‬ ‫‪1‬۔ایاکرمسںیمونصماعت‪/‬اایشءیکخرتذوقروح‬
‫‪4‬۔ایاکرمسںیمروقمیکیلقتنم‬ ‫‪3‬۔ایاکرمسںیمولعمامتاکابتدہل‬
‫ونٹ‪ :‬ان ںیم ےس ہارے وموضع ےس قلعتم وت رصف خرتذ و قروح اور روقم یک یلقتنم یک وصریت ںیہ رگم خذامت اور‬
‫ولعمامتےک ابتدےلیک وصروتںیک لیصفتاس ےئلذرکیک اجیتںیہویکہکنانںیمیھب روقمیکآن النئیلقتنمیکاجیتےہوج‬
‫ہکہارےوموضعےسہقلعتمےہ۔‬

‫‪1‬۔ایاکرمسںیمونصماعت‪/‬اایشءیکخرتذوقروح‬
‫ایاکرمسےکبرےاقمدصںیمےساتدصقمفلتخمونصماعت‪/‬اایشءیکخرتذوقروحیھبےہ۔داینرھبںیمای‬
‫اکرمس ےک ذرےعی ونصماعت یک فلتخم ااسقم ک ای اکرمس ےک یلپ افرم ک اامعتسل ںیم الےت وہےئ تہب برے امیپےن رپ‬
‫خرتذااورقروحیکاجتاےہ۔اسیکدرجذلیوصریتںیہ‪:‬‬

‫‪۱‬۔وقنمیلاایشءیکخرتذوقروح‪/‬ایربٹنلنگ‬
‫وقنمیل اایشء ےس رماد روز رمہ اامعتسل یک فلتخم اایشء ںیہ نج ںیم اایشےئ وخرد وونش‪ ،‬وبلماست‪ ،‬بریق آالت و‬
‫ک‬ ‫ن‬‫سمٹ‬
‫ونصماعت‪ ،‬بتک و ارنشیٹسی‪ ،‬رھگولی اامعتسل یک اایشء‪ ،‬اک س‪ ،‬ادوتات‪ ،‬زریع ونصماعت و آالت‪ ،‬ریمعتایت اسامن‪ ،‬قررچین‪،‬‬
‫برنیئوآراشئاکاسامن‪،‬اورفلتخم مسقاک اخماملوریغہشالمںیہ۔ اس رطحےکاسامن ک فلتخماکروتاریادارےآنالنئ‬
‫یھبقروحرکےتںیہ۔داینیککیئیھبونیمرچکیفرینپمکاینپونصماعت کریرےکذرےعیےسیہاےنپاصرنیفتاچنہپیت‬
‫‪39‬‬
‫ےہ۔ربٹنلنگاکہیاکمابآنالنئینعیایاکرمسےکذرےعییھبوہےناگلےہاےسایربٹنلنگاہکاجتاےہ۔‬

‫‪37. Turban, Efraim, Electronic Commerce (A Managerial and Social Networks‬‬

‫‪Perspective) 8th Edition, P: 12‬‬
‫‪38. Ibid‬‬
‫‪39. Schneider, Gary P. Ph.D., CPA, Electronic Commerce, Ninth Edition, P: 20‬‬
‫‪20‬‬
 ‫‪۲‬۔ریغوقنمیلاجدیئادیکخرتذوقروح‬
‫ریغوقنمیل اجدیئاد ںیم اکمن‪ ،‬داکن‪ ،‬الپٹ اور زریع زنیم وریغہ شالم ںیہ۔ فلتخم رلیئ اٹیٹس ادارے آن النئ‬
‫‪40‬‬
‫الپسٹ‪،‬اکمتات‪،‬رھگوںاورزریعزونیمںوریغہاورانیکافولئںیکخرتذوقروحرکےتںیہ۔‬

‫‪۳‬۔صصحیکخرتذوقروح‬
‫اٹسک امریک ںیم فلتخم وینپمکں ےک صصحیک خرتذو قروح وہیت ےہ۔ ومعامًاٹسک امریک ںیم صصح یک خرتذ‬
‫وقروحیسحوطررپوہیتےہرگمابصصحیکخرتذوقروحآنالنئیھبوہیتےہ۔اساکمےکےئلفلتخمبرورکآنالنئ‬
‫‪41‬‬
‫اینپخذامترسااجنمدےتیںیہ۔‬

‫‪۴‬۔ڈلٹیجیرپوڈسٹکیکخرتذوقروح‬
‫ڈلٹیجیرپوڈسکےسرمادایسیونصماعتںیہنجاکیسحوطر رپوتکیئووجدںیہنوہتارگمڈلٹیجیافرٹیمںیماساک‬
‫ووجد رضور وہتا ےہ۔ اس مسقیک ونصماعت ںیم ویپمکرٹ اسٹف ورئیز‪ ،‬ومتالئ ایلپی زنشیک‪ ،‬ویپمکرٹ زمیگ‪ ،‬اصتوبر‪ ،‬آڈویز‪ ،‬وتذویز‪،‬‬
‫داتسوبراتاوربریقبتک(‪)E-Books‬وریغہشالمںیہ۔ایسیونصماعتکفلتخماداروںےسآنالنئخرتذااجاتکسےہ‬
‫‪42‬‬
‫اورھچکادارےاےنپاصرنیفےسیھباسرطحیکونصماعتاحلصرکےتںیہ۔‬

‫‪2‬۔ایاکرمسںیمخذامتےکابتدےلیکوصریت‬
‫ایاکرمسےکیلپافرمکاامعتسل رکےتوہےئخذامتاک ابتدہلیھبیک اجتاےہ۔ہیخذامتیئکرطحیک وہیتںیہ‬
‫نجیکلیصفتدرجذلیےہ‪:‬‬
‫ئ‬
‫‪۱‬۔آنالنئاالپمیئ‬
‫ئ‬ ‫ئ‬
‫آنالنئاالپمیئاکراحجنوموجدہدورںیمزیتیےسومنتاراہےہ۔اسیکسےسبریوہجیہیےہہکاالپمیبرز‬
‫کاساکمںیممکےسمکخرچرپبریدعتادںیمالمزنیمرسیمآاجےتںیہ۔وہاناکآنالنئٹسیٹاوروتذویکنلےکذرےعیارٹن‬
‫ووییھبےلتکسںیہ۔انیکولعمامتکآنالنئچیھبیکاجاتکسےہ۔اسرطہقیاکریکوہجےساںیھنوقاوراخرااجت‬
‫‪43‬‬
‫اچبےنںیمبریدحتدمدیتلمےہ۔‬

‫‪۲‬۔آنالنئرٹاوپسنرٹ‪/‬یسکیٹرسوس‬
‫یئکاینپمکںآنالنئرٹاوپسنرٹیکرسوزسیھبایہمرکریہںیہ۔ اسرطہقیاکرےکتحتاںیھنرٹاوپسنرنشیٹ وتیسح‬
‫وطر رپ رکین وہیت ےہ ہکبج اس یک گنکب‪ ،‬ولعمامت اور ادایگیئ آن النئ یک اجیت ےہ۔ ایس رطح آن النئ یسکیٹ رسوس اک راحجن‬

‫‪40. Schneider, Gary P. Ph.D., CPA, Electronic Commerce, Ninth Edition, P: 21‬‬
‫‪41. Ibid‬‬
‫‪42. Ibid, P: 22‬‬
‫‪43. Ibid‬‬
‫‪21‬‬
‫براتھاجراہےہ۔اسرطہقیاکرےکاطمقبیسکیٹیکگنکبآنالنئیکاجیتےہسجےکدعبیسکیٹولطمہباقممہپچنہپاجیتےہ۔‬
‫فسےک ااتتخمرپ رمٹسک ےس رمق ووصل رکیل اجیت ےہ وج ہکاےسگنکب ےک وق اتب دی اجیت ےہ۔ ایکس اثمںیلاوبر)‪،(Uber‬‬
‫ئ‬
‫اکرمی)‪(Careem‬یسکیٹرسوساورتائا(‪)Bykea‬ومرٹاسلکیئرسوزسںیہ۔ایسرطحفلتخمولکٹسج‪،‬اکروگاورڈگز‬
‫‪44‬‬
‫رٹاوپسنرٹرسوزسیھبآنالنئایہموہیتںیہ۔‬

‫‪۳‬۔آنالنئبکٹنگ‪/‬سربررونشی‬
‫فلتخموہایئاہجزوں‪ ،‬رلی اگڑویںاوروسبںےک ٹکٹیھب آنالنئت رکواےن یکوہسل وموجدوہیتےہ۔اس‬
‫یکادایگیئیھبآنالنئیکاجیتےہتا رھپروایگنےکوقےسےلہپچنہپرکرکدیاجیتےہ۔ٹکٹاکرپییھبےلرکاےسیسح‬
‫ٹکٹےکوطررپاامعتسلیکاجتاےہ۔ دورسےرطہقیاکرےکاطمقبویکآرکڈےکذرےعییھب ٹکٹاحلصیکاجاتکسےہوجہک‬
‫‪45‬‬
‫ایٹکٹیکیثیحےساامعتسلیکاجتاےہ۔‬
‫ئ‬
‫‪۴‬۔ڈلٹیجیامرگنٹیک‪/‬آنالنئاتذورتابرنم‬
‫ئ‬
‫ہراکروتاریکاکایمیبےکسپرظنمںیماترتہبنیاوراکایمبامرگنٹیکاوراتذورتابرنماکاہھتوہتاےہ۔اکروتاریک‬
‫ئ‬ ‫ئ‬
‫ریہشتےکفلتخمذراعئ وہےتںیہنجںیمامرگنٹیکاوراتذورتابرنمکاخصاتیمہاحلصےہ۔امرگنٹیکاوراتذورتابرنم‬
‫ئ‬
‫اککیئ ہنکیئرطہقیہردورںیمیہ راجئراہےہ۔ارٹنیےک دورںیمامرگنٹیکاوراتذورتابرنمکیھبآن النئرطےقیےس‬
‫رسااجنمدتااجراہےہ۔اسیکاثمںیلوتذویاوراجیمااہتشراتںیہوجہکفلتخمویاسسٹیئےکذرےعیداھکےئاجےتںیہےسیج‬
‫‪46‬‬
‫وگلگاتذورڈز۔‬

‫‪۵‬۔آنالنئرٹویلاڈنیوٹرز‬
‫رٹویل اڈنی وٹرز یھب در الص یسح وطر رپ یہ رس ااجنم دتا اجتا ےہ۔ اہتبل اس یک ولعمامت‪ ،‬گنکب اور ادایگیئ آن النئ‬
‫رطےقیےسیکاجیتےہ۔اسرطحایسحفلتخمرٹویلاڈنیوٹراویسنجیںکاقمہلبتازیاوروبیلاگلےنرپااھبرےتںیہنجاکافدئہ‬
‫‪47‬‬
‫ایسوحںکوہتاےہہکاںیھنمکےسمکاخرااجتںیماورمکےسمکوقںیمیسکیھباقممیکایسحاکومعقلماجتاےہ۔‬

‫‪۶‬۔آنالنئوصنمہبدنبیبراےئشادیایبہورقتابیت‬
‫شادی ایبہ اور فلتخم رقتابیت یک وصنمہب دنبی اک اکروتار یھب آن النئ لچراہ ےہ۔ بری دعتاد ںیم اینپمکں اس ںیم‬
‫رسرگملمعںیہ وجآنالنئشادیایبہاوردرگیفلتخمرقتابیتیکوصنمہبدنبیرکےنںیمدمدرکےتںیہ۔الثمً؛ٹجبانبےن‪،‬‬

‫‪44. Schneider, Gary P. Ph.D., CPA, Electronic Commerce, Ninth Edition, P: 22‬‬
‫‪45. Ibid‬‬
‫‪46. Ibid‬‬
‫‪47. Ibid, P: 23‬‬
‫‪22‬‬
‫ٹجبےکاطمقباھکےنےنیپاکااختنبرکےن‪،‬ٹجبےکاطمقبامہمونںکدموعرکےن‪،‬داکدنارالتشرکےناوررٹیکنرکےن‬
‫‪48‬‬
‫ںیمدمدرکےتںیہ۔‬

‫‪۷‬۔آنالنئقریالنسنگ‬
‫آنالنئقریالنسنگےسرمادارٹنیکاامعتسلرکےتوہےئیسکصخش‪،‬ادارےتاینپمکاےنپرنہےسخذامتایہم‬
‫رکتاےہ۔قریالرسنیسکاکالمزمںیہنوہتاہکلبوہاتآزادرنہدنمصخشوہتاےہوجہکاینپاہمرتاوررنہےسولوگںکخذامت‬
‫ایہمرکےکاساکاعموہضووصل رکتا ےہ۔ اسدصقمےک ےئلاکیفاینپمکںامریکسیلپےکوطررپ اکمرسااجنمدےریہںیہ‬
‫اہجںفلتخماہمروتںےکاحلماقراداینپاہمرتےسولوگںکخذامت اچنہپےنیکشیپشکرکےتںیہ۔ولگاورادارےاینپ‬
‫رضورتاتےکشیپرظنواہںےسااختنبرکےنےکدعبیسکصخشےساسیکخذامتےلےتیلںیہ۔قریالنسنگںیمڈلٹیجی‬
‫خذامتاوریسحخذامتدوونںشالموہیتںیہ۔ھچکولگولطمہبخذامتیکاہمرتہنوہےنیکوصرتںیمدرگیرنہدنماقراد‬
‫‪49‬‬
‫ےساکمرکوارکشیپرکےتںیہاسلمعکآوٹوسرگنسیھباہکاجتاےہ۔‬

‫‪۸‬۔آنالنئڈنیٹرن‬
‫فلتخمرساکری‪،‬مینرساکریاوریجنادارےاوراینپمکںفلتخماکمرکواےنےکےئلڈنیٹر‪/‬ہکیھٹشیپرکیتںیہںیھنج‬
‫‪50‬‬
‫ہقلعتماکمرکےنوایلاینپمکںتاادارےوبقلرکےکولطمہباکمرکےکدیتیںیہہیاکمیھبآجلکآنالنئوہرےہںیہ۔‬

‫‪۹‬۔آنالنئلینم(‪)Auction‬‬
‫رساکری‪،‬مینرساکریاوریجنادارے‪/‬اینپمکںاینپرضورتےسزادئاایشءکقروحرکدےتیںیہ۔الثمً؛یسکادارے‬
‫ںیم این قررچین شالم یک اجےئ وت رپاتا قررچین قروح رکدتااجےئ اگ۔ ایس رطح ارگ یسک ادارے ںیم یسک زیچ یک دیپا وار وہ وخاہ وہ‬
‫اجتریتاقمدصےکےئلیکیئگوہتاضمناا ًیکیئگوہےسیجوپدے‪،‬ںیلصفتادرحاگلےئےئگوہںوتانیکڑکلتاں‪،‬وھپلاورھپ‬
‫قروح رکدےی اجےتںیہ۔ اس دصقم ےک ےئللینماک رطہقیاکر اایتخریک اجتا ےہ وج ہکآج لک آن النئیھب یک اج راہ ےہ۔‬
‫اسلمعںیم فلتخمولگ‪ ،‬اینپمکںاور ادارے رشتک رکےتںیہاور اس رطحوہوبایلںاگلےتںیہومعامًس ےسزتادہ تمیق‬
‫‪51‬‬
‫اگلےنواےلکلینماکاملقروحیکاجتاےہ۔‬

‫‪۱۰‬۔آنالنئوہمڈویلیری‬
‫اس ےس رماد یسکاتیہ رہش ںیم مک ےس مکوق ںیم یسک زیچیک ڈویلیری ےہ وج ہکیسک کرریئ ینپمک یک اجبےئ اایشء‬
‫قروح رکےن واےل ادارے ےک ڈویلیری المزنیم یہ ہی اکم رس ااجنم دےتی ںیہ۔ ان اایشء اک آرڈر آن النئ رطےقی ےس وی‬

‫‪48. Schneider, Gary P. Ph.D., CPA, Electronic Commerce, Ninth Edition, P: 23‬‬
‫‪49. Ibid‬‬
‫‪50. Ibid, P: 22‬‬
‫‪51. Ibid, P: 23‬‬
‫‪23‬‬
 ‫ئ‬
‫اسیےستارھپومتالئایلپیزنشیکےکذرےعییکاجتاےہ۔وہمڈویلیریںیمومعامًروزرمہاامعتسلیکاایشءاورتاوصخلصاایشےئ‬
‫‪52‬‬
‫وخردوونشاوررگارسییکاایشءشالموہیتںیہ۔‬

‫‪۱۱‬۔آنالنئوہبرسوس‬
‫اسمقروں تاایسوحں ک ںیہک یھب اجےن ےکےئل وہولٹں ںیم رمکہ انیل ڑپتا ےہ۔ ارگ رمکہ ےلہپ ےس ت رکوا ایل اجےئ وت‬
‫وجہمیکوہجےسرمکوںیکتلقیسیجرپاشیینےساچباجاتکسےہ۔آجلکوہولٹںںیمرمکوںیکگنکبیھبآنالنئوہریہےہ‬
‫سجےساسمقروںتاایسوحںکاکیفافدئہوہاجتاےہ۔ےسیجاںیھنوھگمرھپرکرمکےڈوھتذےناورانےکریولعممرکےنیک‬
‫رضورتںیہنوہیتہکلبرھگتاںیہکےسیھبآنالنئیسکیھبوہبےکرمکوںیکدیتسیباورانےکرکاہیاجتاکادنازہاگلتااج‬
‫‪53‬‬
‫اتکسےہ۔اسرطحلحمووقعاوررکاویںکدمرظنرےتھکوہےئرمکوںاکااختنبرکےنںیمیھبآاسینوہیتےہ۔‬

‫‪3‬۔ایاکرمسںیمولعمامتاکابتدہل‬
‫ایاکرمسںیماتامہخرءولعمامتاک ابتدہلیھب ےہولعمامت ےکابتدےلکیھب ایاکرمس ںیمامشریکاجتا ےہ۔‬
‫ولعمامت ےک ابتدہل ےسرماد ہی ےہ ہک کیئ صخش ارٹن ی اک اامعتسل رکےت وہےئ یسک قرد‪ ،‬ادارے تا ینپمک ک ولعمامت قرامہ‬
‫رکےتااسےسولعمامتاحلصرکے۔اسںیمومعامًدرجذلیوصریتتایئاجیتںیہ‪:‬‬

‫‪۱‬۔ایرلنن‬
‫ایرلننےسرمادہیےہہککئیھبوٹسڈیتاصخشارٹنیےکذرےعیمیلعتاحلصرکےتاکیئرنہےھکیس۔اس‬
‫دصقم ےک ےئل تہب اسرے یمیلعت ادارے اورویوینرایٹسں آن النئ رسیکفیٹ‪ ،‬ڈولپہم تا ڈرگی رپورگام شیپ رکےت ںیہ۔‬
‫اطماعلیت وماد اںیھن آڈویز‪ ،‬وتذویز اور ای ت یک لکش ںیم دتا اجتا ےہ۔ تااتسکن ںیم اس یک اثمںیل وروچلئ ویوینریٹس آف‬
‫س‬
‫‪54‬‬
‫تااتسکن‪،‬اکم نٹسویوینریٹساکوروچلئسپمیکاورالعہماابقلاونپویوینریٹسےکآنالنئرلننرپورگامرںیہ۔‬

‫‪۲‬۔ایرٹگننی‬
‫فلتخمادارےاوراینپمکںاےنپالمزنیمکتااعمولوگںکفلتخماکومں یکبرتیبدےتیرےتہںیہہیرٹگننی ومعامًبراہ‬
‫راس تا آےنم اسےنم وہیت ےہ۔ ح ہک آج ےک دور ںیم ارٹن ی اور خذتذ انکیٹولج ےس اافتسدہ رکےت وہےئ ہی ولعمامت‬
‫اوربرتیبیھبآنالنئدیاجریہںیہ۔اسیکات اثملڈیجسکلزرادارہیھبےہےسجوزارتاافنرنشیم انکیٹولجیکاجی‬
‫‪55‬‬
‫ےساقمئیکایگےہاورہیوروچلئویوینریٹسآفتااتسکنےکتحتاکمرکراہےہ۔‬

‫‪52. Schneider, Gary P. Ph.D., CPA, Electronic Commerce, Ninth Edition, P: 21‬‬
‫‪53. Turban, Efraim, Electronic Commerce (A Managerial and Social Networks‬‬
‫‪Perspective) 8th Edition, P: 149‬‬
‫‪54. Schneider, Gary P. Ph.D., CPA, Electronic Commerce, Ninth Edition, P: 24‬‬
‫‪55. Schneider, Gary P. Ph.D., CPA, Electronic Commerce, Ninth Edition, P: 23‬‬
‫‪24‬‬
 ‫‪۳‬۔اینچیٹ‬
‫اہجں ای رلنن یک تات وہ یگ وںیہ ای نچیٹ یک تات یھب الاحمہل وطر رپ اسےنم آےئ یگ ویکہکن ح کیئ آن النئ‬
‫رلنن رکےنواالوہاگوتاےسنچیٹیھبآنالنئیہدیاجےئیگ۔اسمٹسسںیماینچیٹاکبراامہرکداروہتاےہ۔اینچیٹ‬
‫‪56‬‬
‫ارٹنیآڈویتاوتذویاکلےکذرےعیرگوپالکسںیمیھبیکاجیتےہاورارفنادیوطررپیھبیکاجیتےہ۔‬
‫ےسیج العہم اابقل اونپ ویوینریٹس وتذوی کنل ےک ذرےعیہبلط ک فلتخم اقمامت رپ آن النئ نچیٹ یک وہسایلت اور‬
‫خذامت ےس ونازیت ےہ۔ تہب اسرے افحظ اور املعےئ رکام یھب اس وہسل ےس اافتسدہ رکےت وہےئ داین رھب ےک فلتخم‬
‫اممکلںیمےنسبواےلاملسمونںکقرآنتاکاوراالسمعلومیکمیلعتدےرےہںیہ۔‬
‫منٹت‬
‫‪۴‬۔ایرلنن جمیتمٹسس(‪)eLMS‬‬
‫منٹت‬
‫جمیت مٹسساتاسی مٹسس وہتا ےہ وج ہکات اسٹفورئی ایلپی زنشیک رپمتشم وہتا ےہ۔ وج ہکای‬ ‫ایرلنن‬
‫رلنن اور ای رٹگننی ےک فلتخم اومرالثمً؛ ڈیشول‪ ،‬وماد اور برلیس ےک اشارے وریغہ ےک ااظتنامت ک اھبنساتل ےہ۔ ہی مٹسس‬
‫‪57‬‬
‫رقتابیًہرویوینریٹساامعتسلرکیتےہاچےہوہآنالنئرلننیکوہسلدےریہوہتاہندےریہوہ۔‬

‫‪4‬۔ایاکرمسںیمروقمیکیلقتنمیکوصریت‬
‫ایاکرمسںیماہجںاایشء‪،‬خذامتاورولعمامتکارٹنیےکذرےعیاحلصتاایہمیکاجتاےہوںیہاناایشء‪،‬خذامت‬
‫اور ولعمامت ےک اعموہض اجت اک یل دنی یھب ارٹن ی ےک ذرےعی یک اجتا ااہتنیئ رضوری ےہ۔ ای اکرمس یک اس وصرت ک‬
‫اعموناجتریتوصرتاکتامدتااجتاےہ۔ایاکرمسیکتارخیںیمیلہپرٹابرنشکی‪1982‬ءںیمیکیئگیھتاورآجاسںیماسل‬
‫ہباسل‪23‬دصیفااضہفوہراہےہ۔روقمیکیلقتنمیکیھبیئکوصریتیتنبںیہوجہکدرجذلیںیہ‪:‬‬

‫‪۱‬۔آنالنئگنکنیب‪/‬ایگنکنیب‬
‫آجلکرقتابیًامتمکنیباینپامتمبررٹابرزنشکیآنالنئیہرکےتںیہ۔ادنرونکلمتاریبونکلمیسکیھبہگجروقم‬
‫یک یلقتنم ےکےئل ارٹن ی اک اامعتسل یک اجتا ےہ۔ ارٹن ی اک اامعتسل رکےت وہےئ اصرنیف اےنپ ذایت ویپمکرٹ تا امسرٹ وفن رپ‬
‫ومتالئایلپیزنشیکےکذرےعیاےنپااکویسنلیبچرکےنےکاسھتاسھتیسککرمقےنجیھب‪،‬بیکادایگیئاورخرتذاریےسیج‬
‫‪58‬‬
‫اکمیھبرکتکسںیہ۔‬

‫‪56. Schneider, Gary P. Ph.D., CPA, Electronic Commerce, Ninth Edition, P: 25‬‬
‫‪57. Turban, Efraim, Electronic Commerce (A Managerial and Social Networks‬‬
‫‪Perspective) 8th Edition, P: 226‬‬
‫‪58. Ibid, P: 124‬‬
‫‪25‬‬
 ‫‪۲‬۔اکرڈزاکاامعتسل‬
‫ای اکرمس ںیم فلتخم اکرڈز ےکذرےعی یھب روقم ووصل اور لقتنم یک اج یتکس ںیہ۔ ان اکرڈز یک دنچ ااسقم ںیہ الثمً؛‬
‫اچرج اکرڈ‪ ،‬ڈی اکرڈ‪ ،‬رکتذٹ اکرڈ‪ ،‬اے یٹ امی اکرڈ وریغہ۔ ان اکرڈز ک اعیمل حطس یک امایلیت ںیمیظنت وکنیبں ےک ذرےعی اجری‬
‫‪59‬‬
‫رکیتںیہ۔‬

‫‪۳‬۔ومتالئااکوی‬
‫فلتخمومتالئیلیٹاکماینپمکںاےنپاصرنیفکومتالئوفناکاامعتسلرکےتوہےئااکؤیوھکےنل‪،‬اسںیمرمقعمج‬
‫رکواےن‪ ،‬ولکناےن‪ ،‬یسک ک رمق ےنجیھباورووصل رکےنیک وہسایلتقرامہ رکیتںیہ۔ ومعامً وتہی رسرگمریغب ارٹنی ےکرصف‬
‫ومتالئ وفن ےک اامعتسل ےس یہ لمع ںیم الیئ اجیت ںیہ۔ اہتبل ارٹن ی اکاامعتسل رکےت وہےئ ومتالئ ایلپی زنشیک ےک ذرےعی‬
‫‪60‬‬
‫یھبہیرٹابرزنشکییکاجیتںیہ۔درتقیقحاساسرےلمعےکسپرظنمںیمارٹنیاورایاکرمسیہاکمرکتاےہ۔‬

‫‪۴‬۔روقمیکیلقتنمیکاعیملںیمیظنت‬
‫روقم یک یلقتنم ک لمع ںیم الےن ےکےئل داین رھب ںیم اعیمل حطس یک ںیمیظنت وموجد ںیہ وجہک ات کلم ےس دورسے‬
‫کلمتاادنرونکلمروقمیکیلقتنماکقرہضیرسااجنمدیتیںیہ۔اسےکاسھتاسھترکیسنکدبتلیرکےکیھبلقتنمیکاجتاےہ۔‬
‫انںیمورٹسینوینین (‪،)Western Union‬ےپلیپ (‪،)PayPal‬وینینےپ (‪،)UnionPay‬تاکےپ‬
‫‪61‬‬
‫(‪ )PayPak‬اورےپاورئین (‪)Payoneer‬وریغہوہشمرںیہ۔‬

‫‪۵‬۔افرسکیرٹتذن‬
‫افرسکیارگنبریےکظفل"افرناسکیجنیچ"اکففخمےہاوررٹتذناکینعمےہاجترت۔ہیاتایسیاجترتےہ‬
‫سجںیماتکلمیک رکیسنےکدبےلدورسے کلم یک رکیسن یکآن النئخرتذوقر وحوہیت ےہ۔اتکلمیک رکیسنیک‬
‫رشحدورسےکلمیکرکیسنےسفلتخموہیتےہسجںیماتارخراھویھبوہتاراتہےہ۔خرتذوقروحآنالنئوہےنیکوہج‬
‫ےس رٹتذر( تاخر ) ک رکیسن یک رشح ولعمموہیت ریتہ ےہ اور وہ اس ےس فن امکتا راتہ ےہ۔ اس ںیم رکیسن ےک العوہ وستا‪ ،‬لیت‬
‫وریغہیکیھباجترتوہیتےہ۔وسےناورلیتیکویاسیڈارلںیمتمیقاکنلرکویاسیرکیسنکدورسیرکیسنےسقروحیک‬
‫اجتاےہ۔داینرھبںیم فلتخماعیملامایلیتادارےاورکنیبیھباسےکرطخاتےسڑلےتوہےئاجترترکےتںیہاورویںاس‬
‫‪62‬‬
‫ےساکیفانمعفامکتااجراہےہ۔‬

‫‪59. Schneider, Gary P. Ph.D., CPA, Electronic Commerce, Ninth Edition, P: 45‬‬
‫‪60. Schneider, Gary P. Ph.D., CPA, Electronic Commerce, Ninth Edition, P: 32‬‬
‫‪61. Schneider, Gary P. Ph.D., CPA, Electronic Commerce, Ninth Edition, P: 36‬‬
‫‪62. https://www.forextime.com/ur/education/forex-trading-for-beginners Accessed on‬‬
‫‪24-12-2019‬‬
‫‪26‬‬
 ‫‪۶‬۔رکیرکیسن‬
‫رکی رکیسن ک ڈلٹیجی تا وروچلئ رکیسن یھب اہک اجتا ےہ ہی ات شیک سیل رکیسن وہیت ےہ وج تااقدعہ یسک کلم تا‬
‫وکحمیکاجیےساجریںیہنیک اجیتہکلباےسریغرساکریامایلیتادارےتااینپمکںاجریرکیتںیہ۔ہیرکیسناکذغیونٹ‬
‫ےکریغباجریوہیتےہاورویپمکرٹیورکرپلکشمبرنیافرومےللحرکےکاسیکامگننئیکاجیتےہ۔اساکاسراراکیرڈ‬
‫ویپمکرٹزںیمبریقلکشںیموموجدوہتاےہ۔کیئیھبصخشحڈلٹیجیرکیسناککیئہکسخرتذتاےہوتاسےکااکؤیںیماےس‬
‫اظہررکدتااجتاےہ۔ اےنپااکؤی ےساےسیسکیھب دورسی رکیسن ےسدبےنلےکاسھتاسھتاےسیسک دورسےےک ااک ؤی‬
‫ںیم لقتنم یھب یک اجاتکس ےہ۔ داین ںیم ڈلٹیجی رکویسنں ںیم وہشمر برنی ی کانئ)‪ ، (Bitcoin‬ارھتیمی‬
‫‪63‬‬
‫ئ‬
‫)‪،(Ethereum‬الیکانئ)‪، (Litecoin‬زیشیک)‪(Zcash‬اورڈشی)‪(Dash‬ںیہ۔‬

‫‪۷‬۔تاویئمرکرٹابرنشکی‬
‫آجلکاکرڈسیلاےیٹامیاورتاویئمرکرٹابرنشکیاکراحجنیھببراتھاجراہےہ۔کیئیھبصخشاےنپفنگزررپی‬
‫اک اامعتسل رکےت وہےئ ای یٹ امی یک وہسایلت ےس افدئہ ااھٹ اتکس ےہ۔ یہی ںیہن ہکلب اس ےک اسھت اسھت وہ تاویئ مرک ےک‬
‫ذرےعی یسک ک اےنپ ااکؤی ےس رمق لقتنم یھب رک اتکس ےہ۔ تااتسکن ںیم س ےس ےلہپ کنیب االسم ےن ہی اظنم اعتمرف‬
‫‪64‬‬
‫رکواتا۔‬

‫‪63. https://companiesinc.com/ur/grow-your-business/how-does-bitcoin-work/‬‬
‫‪Accessed on 24-12-2019‬‬
‫‪64. https://bankislami.com.pk/bankislami-one-touch-banking/ Accessed on 24-12-‬‬
‫‪2019‬‬
‫‪27‬‬
 ‫تابدوم‬
‫ہضبقیکتقیقحوامتیہاوررشتعییکروےسہضبقیکااسقمووصریت‬
‫ہضبق اک دصقم ہی ےہ ہک عیبم ےک امضن و الہک یک ذہم داری تاعئ رپ ےس متخ وہ اجےئ اور رتشمی رپ اعدئ وہ۔ اس ںیم‬
‫تمکحہیےہہکارگعیبمرپہضبقےیکریغبقروحرکدتاایگوترتشمیدومیکتیکلمںیمےنچنہپےسےلہپارگعیبمالہکوہیئگوتاساک‬
‫ذہمتاعئاولرپوہاگوجہکملظےہ۔حہکہیاصقننتاعئدومینعیرتشمیاولاکوہتااچےیہاھترگمہضبقہنتاےئاجےنےکس‬
‫تاعئاولہپامضنڑپےاگ۔‬
‫ات ایخل ہی یھب اظہر یک اجتا ےہ ہک خذتذ دور ںیم ہضبق یک رضورت ںیہن ویکہکن خذتذ دورںیم عیبم ںیم الہتک اک‬
‫لذاعیبلبقاضبقلںیمکیئرحجںیہنوہتااچےیہ۔ہیتاتارگہچاکیفدحتوتکیھٹےہرگماس‬
‫ادنہشیہنوہےنےکبرابرےہ ٰ‬
‫ےک تاووجد یھب رصع احرض ںیم الہتک اک ہبش رہب احل زتادہ ےہ۔ ہکلب ای اکرمس ںیم وت الہتک ےس زتادہ رغر اور دوھہک یک‬
‫وصریتزتادہتایئاجیتںیہ۔الثمً؛اتاکروتاریادارہوجآنالنئخرتذوقروحرکتاےہ‪،‬اےسکیئآرڈروموصلوہتاےہہک‬
‫یمہ الفں زیچاینت دقمار ںیم اچےیہ۔اس رپ وہ ادارہ وہ زیچ یسک اور بری ینپمک ےس آن النئ رطےقی ےس آرڈر رکتا ےہ۔ وہ زیچ‬
‫ناوہ‬
‫وموصلوہےنرپرشیعواقونینوطررپاینپتیکلموہضبقںیمےئلریغبیہولطمہبصخشتاادارےکآنالنئجیھبداتیےہ۔ ً‬
‫زیچخرابنکلتیےہوتاساک اصقنن کنبرداسرکےاگ؟ح ہکاسیکذہمداریرھتڈ تاریٹرپوہیناچےیہیھت۔حہک‬
‫عیبیکرشاطئںیمےسےہہکعیبماک عیبےکوقاسےنموموجدوہتارشط ےہینعیعیبموہجمل ہنوہ۔احالہکن شیکآنڈویلیرییک‬
‫وصرتںیم یھب رتشمی رمقیکادایگیئےسلبقگنکیپ وھکل رکعیبمںیہندھکی اتکس۔اہتبلایسی وصرت ںیموصخمصدمتت‬
‫زیچدنسپہنآےنیکوصرتںیمعیبمواسپرکےنیکوہسلوموجدوہیتےہاوراداشہرمقعمبڈویلیریاچرخرواسپرکدیاجیت‬
‫ئ‬
‫ےہ۔ نکیل ات ہلئسم ہی ےہ ہک ہی رمق دقن واسپ ںیہن یک اجیت ہکلب آن النئ اجترت رکےن واےل ادارے یک وی اسی رپ‬
‫اصرفےکانبےئےئگااکویںیمرٹارفسنرکدیاجیتےہ۔سجےکاامعتسلاکرصفاتیہرطہقیےہوہہیہکاسرمقےک‬
‫دبےلایسادارےےسکیئاورزیچخرتذیاجےئ۔‬
‫آج لک ےک خذتذ دور ںیم ہضبق یک یھب خذتذ وصریت دیپاوہ یئگ ںیہ۔ الثمً؛ ریغ وقنمہل اجدیئاد یک ررٹسجی‪ ،‬وقنمہل‬
‫اجدیئادیکوصرت ںیمتاعئ یکاجی ےسعیبمںیم رتشمیےکرصتفاورراسیئںیم احلئراکوٹکمتخ رکدانی۔الثمً؛رتشمی‬
‫ت‬
‫ےنہہکدتاہکہیزیچاب مھااریوہیئاےسےلاجتکسوہ۔ایسرطحیسکولیکالثمً؛کرریئینپمکتاگنپشینپمکےکذرےعیعیبمک‬
‫تاعئےکاہںےساوھٹاانیلیھبہضبقےککحںیمےہ۔ووصیلےکےئلدطختسرکدانییھبہضبقےککحںیمےہ۔‬

‫‪28‬‬
 ‫لصفاول‬
‫ہضبقیکتقیقحوامتیہرشتعییکروینشںیم‬
‫ہضبقیکوغلییثیح‬
‫ہضبقاناافلظںیمےسےہوجاردواوررعیبںیماسکیںاعمینےکےئلاامعتسلوہےتںیہ‪،‬ہضبقاکوجوغلیینعمووہفمم‬
‫رعیب ںیم لمعتسم ےہ ویہ اردوںیم یھب ےہ‪ ،‬ذلی ںیم رعیب اغلت یک اعممج ےس اس یک وغلی وہفمم اکنیعت رکےت ںیہ‪ ،‬بتک‬
‫تغلںیمقبض (ق‪ ،‬ب‪ ،‬ض)امدہےکدعتمداعمینذرکےئکےئگںیہ‪،‬نجاکالخہصدرجذلیےہ‪:‬‬
‫یسکزیچک یلیھتہےسڑکپتا‪ ،‬یسکیک افحظںیماسامناکآاجتا‪،‬یسک زیچک وھچرکڑکپتا‪،‬یسک زیچکویلیھتہںےکدرایمن‬
‫ںیم التا‪ ،‬یسک زیچک ہضبق ںیم ےل آتاینعی ڑکپتا‪ ،‬یسک زیچاکتیکلم ںیم آتا‪ ،‬ضبقاکات ینعم ارساع ینعی دلجی رکتایھب ےہ‪ ،‬ضبق‬
‫طسبےکاقتمبےکوطررپیھبوبالاجتاےہ‪،‬ضبقدنبرکےناورروانکےکاعمینںیمیھباامعتسلوہتاےہ۔‬
‫انامتماعمینیکلیصفتدرجذلیابعراتںیمالمہظحقرامںیئ‪:‬‬

‫‪1‬۔انبوظنمراقریقی(م‪711:‬ھ)اسلنارعلبںیمےتھکلںیہ‪:‬‬
‫ہضبقےکاعمینہیںیہ؛‬
‫ف علَى الش ِّ‬
‫ت الشيءَ ْقبضاً‪ :‬اَخذته‪".‬‬
‫ضُ‬‫َّيء‪،‬وقَبَ ْ‬ ‫ض َجَْ ُع الْ َك ِّ َ‬
‫‪1‬۔"ال َقْب ُ‬
‫‪65‬‬
‫ْ‬
‫برہمج‪:‬یسکزیچکیلیھتہںیملمکموطررپانیلہضبقےہاسیجاہکاجتاےہںیمےنیسکزیچرپہضبقیکوتاساکبلطمےہںیم‬
‫ےناےسڑکپا۔‬
‫‪66‬‬
‫كفك ُكلِّ ِّه‪ِّ ،‬فإذا َكا َن بَصابعك فَ ِّه َي ال َقْبصةُ‪ِّ ،‬ب َّ‬
‫لص ِّاد‪".‬‬ ‫‪2‬۔"وال َقبضة‪ :‬ما اَخذت ِِّبم ِّع ِّ‬
‫ُْ‬ ‫ْ َ‬
‫برہمج‪ :‬ہضبق ےس رماد یسک زیچ کلمکم وطر رپ یلیھتہ ےس ڑکپتا یھب ےہ ہکبج اویلگنں ےس ڑکپےنک قیصہ (اصد ےک‬
‫اسھت)اہکاجتاےہ۔‬
‫تاع وإِّن ََلْ ُُتَ ِّولْه‪".‬‬
‫‪67‬‬
‫ك املَ َ‬
‫ض قَبُولُ َ‬
‫‪3‬۔"ابْ ُن الَعرايب‪ :‬ال َقْب ُ‬
‫برہمج‪:‬انبارعلیبےکاطمقباےنپاسامنکوبقلرکتاہضبقےہارگہچاےساینپوحتلیںیمہنایلاجےئ۔‬
‫تاع إِّىل َحيِّ ِّزَك‪".‬‬
‫‪68‬‬
‫ض‪َُْ :‬ت ِّویلُ َ‬
‫ك املَ َ‬ ‫‪4‬۔"وال َقْب ُ‬
‫برہمج‪:‬اےنپاسامنکاینپہگجرپلقتنمرکتایھبہضبقےہ۔‬

‫‪65‬۔ انب وظنمر‪ ،‬دمحمنب رکمم افریقی (م‪711 :‬ھ)‪ ،‬اسلن ارعلب‪ ،214:7 ،‬داراصدرریبوب‪ ،‬عبط ثالث ‪1414‬ھ۔‬
‫‪ 66‬۔ ااضیً‬
‫‪67‬۔ ااضیً‬
‫‪68‬۔ ااضیً‬
‫‪29‬‬
 ‫المسةً‪".‬‬ ‫ِّ ِّ ِّ‬
‫التناو ُل للشيء بيَد َك ُم َ‬
‫ض‪ُ :‬‬ ‫‪5‬۔"وال َقْب ُ‬
‫‪69‬‬

‫برہمج‪:‬یسکزیچاکوھچےنےساہھتںیمدانییھبہضبقےہ۔‬
‫ضةً ِّم ْن اَثَِّر‬ ‫ض قَْبضاً‪ْ :‬اْنَ ََن َعلَْي ِّه ِِّبَ ِّم ِّيع َك ِّف ِّه‪َ .‬وِِّف التَّ ْن ِّز ِّیل‪ :‬فَ َقبَ ْ‬ ‫‪6‬۔"وقبض علَى الش ِّ ِّ‬
‫ت قَ ْب َ‬
‫ضُ‬ ‫َّيء َوبِّه یَ ْقبِّ ُ‬
‫ْ‬ ‫َ َ َ‬
‫الرس ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫الرس ِّ‬
‫ول ﷺ ۔"‬ ‫ال ابْ ُن ج ِّّن‪ :‬اَراد م ْن تَُراب اَثَر حافر َفرس َّ ُ‬ ‫ول ﷺ ؛ قَ َ‬
‫‪70‬‬
‫َّ ُ‬
‫برہمج‪:‬یسکزیچکلمکموطررپاینپ یلیھتہںیمرھبتایھبہضبقےہ۔اسیج ہکالرلیںیم ےہ‪":‬قبضة قبضا من اثر‬
‫الرسول ﷺ۔"انبینجقرامےتںیہ ہکاساکبلطمہیےہہکںیمےنروسلﷺےکوھگڑےےکدقومںےک‬
‫ناتاتےساتیھٹماخکرھبیل۔‬
‫ان اَي اَنْت ِّم ِّّن ذُو م ِّ‬ ‫اب‪ :‬اَنْت ِّم ِّّن فَرسخ ِّ‬ ‫ِّ ِّ‬ ‫ِّ‬
‫ص َار الشيءُ ِِّف‬ ‫ْي‪َ .‬و َ‬ ‫سافة فَر َس َخ ْ ِّ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫‪7‬۔" َومثْلُهُ مساَلة لكتَ ٍ َ‬
‫‪.‬وقَ ْولُهُ َعَّزَو َج َّل‪َ "﴿ :‬و ااْل اَر ُضّ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ ِّ‬ ‫قَب ِّ‬
‫ضيت اَي ِِّف مْلكي‪َ .‬وَه َذا قُْبضةُ كفي اَي قَ ْد ُر َما تَ ْقبِّ ُ‬
‫ض َعلَْيه َ‬ ‫ضي وقَْب َ‬ ‫ْ‬
‫َجيعاًّقَبا َض ُت ُه َّي او َمّالاق َ‬
‫ِيام ِّة"﴾۔"‬ ‫َِ‬
‫‪71‬‬

‫َّجيعاًّ َقبا َض ُت ُه َّي او َمّالاق َ‬

‫ِيام ِةّ‪﴾"72‬‬ ‫برہمج‪ :‬ہضبق ےک ینعم یھٹم یھب ےہ اسیج ہکاہلل اعتیلٰ اک قرامن ےہ‪َ "﴿ :‬و ااْل اَر ُض َ ِ‬
‫ّ(برہمج‪:‬اورایقمےکدنوپریزنیماسیکیھٹمںیموہیگ)۔‬
‫وظنمراقریقییکرصتحیاکالخہصہیےہہک‪،‬ہضبق یلیھتہرپیسکزیچکعمجرکانیلاوراہھتےسیسکزیچکڑکپےنےکینعم‬
‫ںیم اعم اامعتسل وہتاےہاورہضبق اکاامعتسل اس وق وہتاےہ ح وتیسک زیچ کاہھت یک وپری یلیھتہ ےس ڑکپےل‪ ،‬ارگیسک زیچ‬
‫کاویلگنںےسڑکپااجےئوتاسکقیصہ(اصدےکاسھت)ےتہکںیہ۔‬

‫‪2‬۔العہمزدیبی(م‪1205:‬ھ)ہضبقےکینعمووہفممیکواضحرکےتوہےئےتھکلںیہ‪:‬‬
‫ص ِّمن ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬
‫ت‬ ‫ضُ‬ ‫قول اجلَْوَه ِّري‪ :‬قَبَ ْ‬ ‫َخ ُّ ْ‬ ‫الم َسةً‪َ ،‬ك َما ِِّف العُباب‪َ ،‬وُه َو ا َ‬‫ضه‪ :‬تَنَ َاولَه بيَده ُم َ‬ ‫ضه بيَده یَ ْقبِّ ُ‬
‫"قَبَ َ‬
‫ف على الش ِّ‬ ‫ض‪َ :‬جع ال َك ِّ‬ ‫ِّ‬
‫ض‪ :‬الَ ْخ ُذ‬ ‫وقيل‪ :‬ال َقْب ُ‬
‫َّيء‪َ .‬‬ ‫ْ‬ ‫َخ ْذتُه‪ ،‬ویَ ْقَرب منهُ قَ ْو ُل اللَّْيث‪ :‬ال َقْب ُ ُ‬ ‫الشَّيءَ قَْبضاً‪ :‬ا َ‬
‫ِّ ِّ‬ ‫ِّ ِّ‬
‫ص‪،‬‬ ‫َخ َذ بَطْراف الََنم ِّل ُه َو ال َقْب ُ‬ ‫اب ا ََّن ال ْ‬
‫الصو ُ‬
‫حيف‪ .‬و َّ‬ ‫ص ٌ‬ ‫بَطْراف ال َََنمل‪َ ،‬وَه َذا نَ َقلَهُ َشْي ُخنَا‪َ ،‬وُه َو تَ ْ‬
‫ضّ َوّ‬
‫ّاّللّ َّي اقبِ ُ ّ‬ ‫َّضييق‪ِّ .‬‬ ‫ِّ‬
‫اىل‪َ ّ﴿ :‬و ه ُ‬‫ومْنهُ قَ ْولُه تَ َع َ‬ ‫ضد بَ َسطَه‪ ،‬ویُر ُاد بِّه الت ْ ُ‬‫ضهُ‪ُّ :‬‬ ‫بلصاد امل ْه َملة‪َ ،‬وقد تَ َقدَّم‪ .‬وقَبَ َ‬
‫ُ‬
‫َّ‬
‫ٍ ‪73‬‬
‫ضيِّ ُق َعلَى قَ ْوم ویُ َو ِّس ُع َعلَى قَ ْوم۔"‬‫َّيبا ُص ُط ُّ۪﴾ّاَي یُ َ‬
‫العہمزدیبیےنہضبقےکاعمینہیایبنقرامےئںیہ؛‬

‫‪69‬۔ انب وظنمر‪ ،‬دمحمنب رکمم افریقی (م‪711 :‬ھ)‪ ،‬اسلن ارعلب‪214:7 ،‬‬
‫‪70‬۔ ااضیً‬
‫‪71‬۔ ااضیً‬
‫‪72‬۔ ازلرم‪67 :39،‬‬
‫‪73‬۔ ازلدیبی‪ ،‬دمحمنب دبع ارلراق اینیسحل(م‪1205:‬ھ)‪ ،‬ثاج ارعلوس‪ ،19 :5 ،‬دارالھداثة‪ ،‬س۔ ن۔‬
‫‪30‬‬
‫‪1‬۔ اہھت ےس ہضبق رکےن ےس رماد ا وھچ رک یسک زیچ ک ےنپ اہھت ںیم انیل۔ اسیج ہکاابعلب ںیم ےہ اور ہی العہم وجہری‬
‫ےک وقل "ںیم ےن یسک زیچرپ ہضبق یک ےس رماد ےہ ںیم ےن اےس ڑکپا۔" ےسزتادہ اخص ےہ۔ اثیلل اک وقل "ہضبق‬
‫یسکزیچکیلیھتہںیمانیلےہ"ےکزتادہقر یےہ۔‬
‫‪2‬۔ ات وقل ہی یھب ےہ ےسج ہارے ات بررگ ےن لقن یک ےہ ہک ہضبق ےس رماد یسک زیچ ک اینپ اویلگنں ےک‬
‫انکرےےسڑکپتاےہ۔حہکتقیقحہیےہہکاویلگنںےکارطافےسڑکپےنکقیصہاہکاجتاےہ۔‬
‫ّاّللّ َّي اقبِ ُضّ َوّ َّيبا ُص ُط ُّ۪﴾(برہمج‪:‬وراہلل‬
‫‪3‬۔ضبقطسباکاضتمدےہسجاکینعمیگنتےہاسیجﷲاعتیلٰاکقرامنےہ‪َ ّ﴿:‬و ه ُ‬
‫یگنتاوراشکشئرکتاےہ)۔‬
‫العہمزدیبیےنیھبویہاعمینوافممیہایبنےیکںیہ وجہکانبوظنمراقریقیےنایبنےیکںیہ‪،‬العہمزدیبیویلیھتہںںیمیسک‬
‫زیچکالےنکہضبققراردےرےہںیہ۔‬

‫‪3‬۔اوبرصناوجلہری(م‪393:‬ھ)اافلرایبےتھکلںیہ‪:‬‬
‫"[قبض] قبضت الشئ قبضا‪ :‬اخذته‪ .‬والقبض‪ :‬خالف البسط‪.‬ویقال‪ :‬صار الشئ ِف قبضتك‪ ،‬اي ِف‬
‫خالف‬ ‫باض‪:‬‬ ‫ِّ‬ ‫ٍ‬ ‫ِّ‬
‫ُ‬ ‫ملكك‪ .‬ودخل مال فالن ِف القبض‪ ،‬بلتحریك‪ ،‬وهو ما قبض من اموال الناس‪ .‬والنق ُ‬
‫ت عليه من شئ‪ .‬یقال‪ :‬اعطاه قبضة‬ ‫ضَ‬‫النبساط‪ .‬وانقبض الشئ‪ :‬صار مقبوضا‪ .‬والقبضة بلضم‪ :‬ما قَبَ ْ‬
‫ض بفتح امليم وكسر الباء‪ ،‬من القوس والسيف‪:‬‬ ‫سویق او مت ٍر‪ ،‬اي كفًّا منه‪ .‬ورَّبَّا جاء بلفتح‪ .‬واملَْقبِّ ُ‬
‫من ٍ‬
‫ّالط ِاِيّفَّ اّوقَ ُّه ام َّصّٓافَ ٍ‬
‫اتّ‬ ‫ل َ‬
‫ض‪ :‬اإلسراعُ‪ ،‬ومنه قوله تعاىل‪َٔ ﴿ :‬او ل اَم َّي َر اواّ ّإِ َ ّ‬ ‫ض عليه ِبمع الكف‪ .‬وال َقْب ُ‬ ‫حيث یُ ْقبَ ُ‬
‫‪74‬‬
‫ضن﴾"‬ ‫َوّ َّي اّقبِّ اّ‬
‫اوبرصناوجلہریاافلرایبےکاطمقبضبقےکاعمیندرجذلیںیہ‪:‬‬
‫‪1‬۔قبض ںیمےنیسکزیچکیھٹمںیمایلینعیںیمےنڑکپا‪،‬ہضبقےسرمادڑکپتاےہاورہیطسباکاضتمدےہ۔‬
‫‪2‬۔ قبض ےک ات اعمین تیکلم ےک یھب ںیہ۔ اسیج اہک اجتاےہ ہک زیچ ریتے ہضبق ںیم وہ یئگ ینعی ریتی تیکلم ںیم‬
‫وہیئگ۔‬
‫‪3‬۔الفںصخشاکاملرحتکدےنیےسہضبقںیمدالخوہایگ‪،‬اوراسےسرمادیسکاکولوگںےکاملرپہضبقرکتاےہ۔‬
‫‪4‬۔قبضدصمرےستابااعفنلےساابقنضباےہوجہکابٹسااطاکاضتمدےہ‪،‬زیچرپہضبقوہایگ۔‬
‫‪5‬۔اورہمضےکاسھتقُیصہ‪:‬سجےسیسکزیچکہضبقںیمایلاجتاےہ۔اہکاجتاےہ‪:‬ںیمےناےساتیھٹموتستاوجھکر‬
‫دتا‪،‬ینعییلیھتہرھب۔‬
‫‪6‬۔اوریھبکہضبقہحتفےکاسھتاور"مقبض" (میمےک ہحتف اور تاےکرسکہےکاسھت)ےس رمادولتار تاامکناک دہتس‬
‫ےہہکےسجیلیھتہ(یھٹم)ںیمڑکپااجتاےہ۔‬

‫‪ 74‬۔ اافلرایب‪ ،‬اوبرصن اامسلیع نب حماد اوجلهری (م‪393 :‬ھ)‪ ،‬ااحصلج ثاج اللغة واحصج ارعلبیة‪ ،1100:3 ،‬داراملعل للمالنیئ‪ ،‬ریبوب ‪1407 ،‬ھ۔‬
‫‪31‬‬
 ‫صٓافَّ ٍ‬
‫اتّ‬ ‫الط ِاِيّ َّف او َق ُّه امّ َ ّ‬
‫‪7‬۔ ضبق اک ینعم ارساع یھب ےہ‪ ،‬ایس ےس ﷲ اعتیل اک قرامن ےہ؛ َٔاو ل اَمّ َي َر اواّ ّإِ َلّ َ‬
‫ن‪(75‬برہمج‪:‬اوریکاوہنںےناےنپاورپرپالیھپےتاورےتٹیمسوہےئرپدنےہندےھکی)۔‬
‫َوّ َّي اقبِّ اض ّ‬

‫ہضبقیکاالطصیحیثیح‪:‬‬
‫اہقفء یک رصتاحیت اکاطمہعل رکےن ےس ہی تقیقح واحض وہاجیت ےہ ہک ہضبق یک کیئ اخص االطصاحیت اجعم وامعن‬
‫رعتی ایبن ںیہن یک یئگ اورہن یہ یلیمکت وطررپ ںیہک لم یکس۔ اس یک اینبدی وہج ہی ےہ ہک ہضبق ںیم اہقفء ےن رعف واعدت‬
‫کایعمرانبتاےہ۔ رعفںیم سجزیچک ہضبقاھجمساجتاےہ رشاعاہقفءےنیھبایسکہضبققراردتاےہ۔ رعفوچہکنزامنواکمن‬
‫ےکاابتعرےسدباتلراتہےہ‪،‬ایسےئلہضبقیکایفیکتواوحالیھبدبےتلرےہںیہ۔ایسرطحہضبقیکوصرتوتیفیکاایشءےک‬
‫فلتخم وہےن ےس دبیتل ریتہ ےہ‪ ،‬ہرزیچاک ہضبق اس ےک اوحال ےک اابتعرےس وہتاےہ۔ اب اس وحاہل ےس اہقفء یک رصتاحیت‬
‫ئ‬
‫اکاجبرہےتیلںیہ۔املعءواہقفءاکہقفتماوصلےہہکنجاایشءےکتارےںیمرشتعیےنکیئیظفلدحتتذہنیکوہ‪،‬انےکتارے‬
‫ںیماوصلہیےہہکرعفیہےسانیکرماداکنیعتیکاجےئاگ۔‬

‫‪۱‬۔العہمزعنبدبعاالسلم(م‪577:‬ھ)ےکبردت‪:‬‬
‫العہمزعادلنینبدبعاالسلم(م‪577:‬ھ)ہضبقیکرعتیاناافلظںیمرکےتںیہ‪:‬‬
‫‪76‬‬
‫"قوهلم قبضت الدار والرض والعبد والبعری یریدون بذالک الستيالء والتمکن من التصرف"‬
‫"اناکوقل‪،‬ںیمےنرھگرپ‪،‬الغمرپاوراویرپہضبقرکایل‪،‬ےسرماداالیتسءاوررصتفرپدقرتےہ۔"‬

‫‪۲‬۔العہماکاسینہیلعارلہمح(م‪587:‬ھ)ےکبردتہضبقیکرعتی‪:‬‬
‫العہماکاسینہیلعارلہمح(م‪587:‬ھ)ہضبقیکرعتیرکےتوہےئقرامےتںیہ‪:‬‬
‫"اانحفےکبردتہضبقاکوہفممہیےہہکعیبماوررتشمیےکامنیباےسیوطررپہیلخترکدتااجےئہکرتشمیکہضبق‬
‫رکےنیکدقرتاحلصوہاجےئسجںیمتاعئیکرطفےسکیئراکوٹتایقہنرےہ۔تاعئعیبمرتشمیےکوحاےل‬
‫رکےنواالنباجےئاوررتشمیاسرپہضبقرکےنواالنباجےئایسرطحرتشمینمثتاعئےکوحاےلرکےنواالنب‬
‫‪77‬‬
‫اجےئ۔"‬
‫اتاوراقممرپالعہماکاسینہیلعارلہمح(م‪587:‬ھ)ہیلعارلہمحقرامےتںیہ‪:‬‬
‫‪78‬‬
‫"ہضبقاکینعمتااایتخرانبتا‪،‬ہیلخترکتااوراحلئوماعنکرعفرکتاےہاچےہرعافًوہ‪،‬اعد ًةوہتاجقیقناا ًوہ۔"‬

‫‪75‬۔ اکلمل‪19 :67 ،‬‬

‫‪76‬۔ ایملسل‪ ،‬عالهم زعادلنی نب دبعازعلبز نبدبعالسالم (م‪660 :‬ھ)‪ ،‬االشارة االاجیر یف ضعب اوناع ااجملر‪ ،‬ص‪ ،106 :‬دار البسابز االشالمیة ریبوب‪،‬‬
‫‪1408‬ھ۔‬
‫ل‬
‫‪77‬۔ ااكلشاين‪ ،‬عالء ادلنی اوب ركب نبوعسمد نب ادمح ا حنفي (اوتملیف‪587 :‬ھ)‪ ،‬دباعئ الصیاعئ یف رتبيت ارشلاعئ‪ ،244:5‬دار ابتكل الغلمیة‪1406 ،‬ھ۔‬
‫‪78‬۔ ااضیً‪148:5 ،‬‬
‫‪32‬‬
 ‫‪۳‬۔العہمانبخریہیلعارلہمح(م‪741:‬ھ)ےکاطمقب‪:‬‬
‫العہمانبخریہیلعارلہمح(م‪741:‬ھ)ہضبقیکاالطصیحرعتیےکقلعتمقرامےتںیہ‪:‬‬
‫‪79‬‬
‫"االطصحںیماسےسرمادیسکزیچاکہضبقاوررٹنکولےہ‪،‬اچےہاےساہھتےسےلاجےکستاںیہن۔"‬

‫‪۴‬۔العہمانباعدبنیشام(م‪1252:‬ھ)ےکبردت‪:‬‬
‫العہمانباعدبنیشامہیلعارلہمح(م‪1252:‬ھ)ہضبقیکرعتیاسرطحرکےتںیہ‪:‬‬
‫‪ " .1‬ہضبقیکاتوصرتہییھبےہہکاسرطحہیلخترکدتااجےئہکہضبقرپریغبیسکراکوٹےکدقرت احلص‬
‫‪80‬‬
‫وہاجےئ۔"‬
‫‪81‬‬
‫‪" .2‬ہضبقاکومعقدانییھبہضبقیہیکرطحےہ۔"‬
‫‪82‬‬
‫‪" .3‬الباحلئوالبامعنہضبقاکومعقدانیرشاطئہضبقںیمےسےہ۔"‬

‫‪79‬۔ انب زجی‪ ،‬اوب ااقلمس دمحم نب ادمح الکلبي ارغلثایط (م‪741 :‬ھ)‪ ،‬اوقلانين الفقهیة یف صيخلت ذمهب اامللكیة‪،‬ص‪ ،328 :‬ادلار ارعلبیة للكیاب‪ ،‬س۔ ن‬
‫ل‬ ‫ل‬
‫‪80‬۔ ااشلیم‪ ،‬دمحم انيم نب رمع نب دبع ازعلبز اعدبنی ادليقشم ا حنفي (م‪1252 :‬ھ)‪ ،‬رد ا محیار ىلع ادلر ااتخملر‪ ،561:4‬دار اركفل‪ ،‬ریبوب‪ ،‬ااثلبیة‪،‬‬
‫‪1412‬ھ ‪1992 -‬م‬
‫‪81‬۔ ااضیً‪690:5 ،‬‬
‫‪82‬۔ ااضیً‪516: 4 ،‬‬
‫‪33‬‬
 ‫لصفدوم‬
‫ہضبقیکااسقمووصیترشتعییکروینشںیم‬
‫اایشءرپہضبقرصتفاوراایتخریئکرطحاکوہتاےہسجیکواضحاہقفےئرکامےنبریلیصفتےسیکےہاہقفءیک‬
‫قیقحتےکاطمقباتہضبقیسحوہتاےہہییسحوطررپرصتفاحلصرکےنےکےئلوہتاےہ۔ایسرطحدورساہضبقہیےہہک‬
‫رصتفاحلصوہےنںیمکیئرواکوٹاورامعنتایقہنرےہسجکاہقفءیکاالطصحںیمہیلختاہکاجتاےہ۔اساابتعرےسہضبقیک‬
‫درجذلیااسقماسےنمآیتےہ‪:‬‬
‫‪2‬۔ہضبقیمکح‬ ‫‪1‬۔ہضبقیقیقح‬

‫‪1‬۔ہضبقیقیقحیکتقیقحوامتیہ‬
‫اس ےس رمادیسک زیچرپ ااسیرصتف ےہ وجتالعفلیھب وہ اورس کرظنیھب آراہوہ ایس وہج ےس اس کیسح ہضبقیھب‬
‫ےتہکںیہہکویکہکناسںیمہضبقںیمیلاجےنوایلےشرپرصتفکوحاسےسوسحمسیکاجاتکسےہ۔ارگآاسناافلظںیماسیک‬
‫رعتی یک اجےئ وتویں وہیگ ہک انان اکاےنپ اہوھتں ےس تااس زیچ ےک سح احل وج یھب لعف ولمع وہاس‬
‫کدمرظنرےتھکوہےئ یسک زیچرپرصتفرکتا ہضبقیقیقحالہکتاےہ۔ انچہچن یفنحہیقفالعہمشامہضبقیقیقح یک رعتیایبن رکےت‬
‫وہےئےتھکلںیہ‪:‬‬
‫‪83‬‬
‫"یسکزیچرپیسحوطررپرصتفاحلصرکےنیلاکتامہضبقیقیقحےہ۔"‬

‫‪2‬۔ہضبقیمکحیکتقیقحوامتیہ‬
‫ہضبق یمکح ےس رماد ےش رپوطبر ونعمی رصتف احلص رکتا‪ ،‬اس یک مرتذواضح اس رطح وہیتکس ےہ ہک انان‬
‫اکیسکزیچرپاسرطحرصتفرکتاہکرصتمفےشےسوماعناوررواکووٹںکدوررکدانیاسادنازےسوہوج ہکاسوبقمہضےش‬
‫یکوصرتوتیفیکےک احلےک نیعاطمقبوہ۔ارگہچتالعفلاوریلمعوطررپہضبق ہنیکاجےئنکیل رھپیھباسیکتیکلمامشر‬
‫وہوتاسکہضبقیمکحاورونعمیہضبقےتہکںیہ۔‬
‫اسےلسلسںیماہقفےئرکامیکآراءذرکیکاجیتںیہ‪:‬‬

‫‪1‬۔اہقفےئاانحفیکآرا‬
‫یفنحہیقفالعہمالعءادلنیاکاسینہیلعارلہمح(م‪587:‬ھ)ےکاوقال‪:‬‬

‫ل‬
‫‪83‬۔ ااشلیم‪ ،‬دمحم انيم نب رمع نب دبع ازعلبز اعدبنی ادليقشم ا حنفي (م‪1252 :‬ھ)‪ ،‬مبحة ااخلقل ىلع اهشم ارحبلارلاقئ‪ ،285:7،‬اچی امیدیعس ینپمک‬
‫رکایچ‪ ،‬س۔ ن‬
‫‪34‬‬
‫‪۱‬۔ "اس تات یک رشط یک رضورت ںیہن ےہ ہکاویلگنں ےس ہضبق کنیعتم یکاجےئ‪ ،‬ویکہکن ہضبق اکوہفمم وت"متکن‬
‫وختلی" ینعیرعفواعدتاورتقیقحےکاابتعرےسےشےسوماعنکرعفرکدانیےہ۔"‬
‫‪84‬‬

‫‪۲‬۔ " ہضبقج ّسی یھبک ےش ک اہوھتںںیم ےنیل ےس وہتا ےہ اور یھبک دورسے رطہقی رپ یھب۔ فلتخم زیچوںاک ہضبق ان‬
‫‪85‬‬
‫ےکسحاحلوہتاےہ۔"‬
‫‪86‬‬
‫‪۳‬۔ہضبقیکدقرتاورومہعقدےدانییھبہضبقیہےکبرابرےہ۔‬
‫العہمشامقرامےتںیہ‪:‬‬
‫"االطصحںیمہضبقےسرمادےشکوحاےلرکتااوراسرپدقرتدانیےہ‪،‬برابرےہہکاےساہھتںیمانیلنکمموہتاہن‬
‫‪87‬‬
‫وہ۔"‬

‫‪2‬۔اہقفےئریغاانحفیکآراء‬
‫ااممونیشایعفاکایبنےہ‪:‬‬
‫"رشتعیںیمہضبقاکذرکقلطمےہ‪،‬ایسوہجےساسکرعفرپومحملیکاجےئاگاوررعفوقنمہلاومالںیمہیےہ‬
‫‪88‬‬
‫ہکلقنہضبقےہاورریغوقنمہلاومالںیمہیلختہضبقےہ۔"‬
‫العہمانبدقاہمدقمیس(م‪602:‬ھ)ےتھکلںیہ‪:‬‬
‫‪89‬‬
‫"لن القبض مطلق فی الشرع فيجب الرجوع فيه الی العرف کالحراز والتفرق۔ "‬
‫ویکہکنرشتعیںیمہضبققلطمواردوہاےہایسوہجےسرعفیکرطفروجعرضوریےہاسیجہکارحازورفتق۔‬
‫ااممالجلادلنیایسلطااشلیعف(م‪911:‬ھ)قرامےتںیہ‪:‬‬
‫"کل ماورد به الشرع مطلقا ولضابط له فيه ول فی اللغة یرجع فيه الی العرف ومثلوه بحلرز والتفرق‬
‫‪90‬‬
‫فی البيع والقبض۔"‬
‫"برہمج‪:‬رشتعیںیموجظفلمطلقااواردوہ‪،‬اسظفلےکوحاہلےسرشتعیںیماورہنیہتغلںیمکیئاضطبرقمرہن‬
‫یکایگوہ وتایسی وصرت ںیم رعف یک اجی روجع یکاجےئ اگ۔ سج رطح وچری ےک اعمہلم ںیم افحظ‪ ،‬عیب ےک‬
‫اعمہلمںیمرفتقاورہضبقیکاہقفءےناثمںیلدیںیہ۔"‬

‫ل‬
‫‪84‬۔ ااكلشاين‪ ،‬عالء ادلنی اوب ركب نبوعسمد نب ادمح ا حنفي (م‪587 :‬ھ)‪ ،‬دباعئ الصیاعئ یف رتبيت ارشلاعئ‪244:5‬‬
‫‪85‬۔ ااضیً‬
‫‪86‬۔ ااضیً‬
‫مل‬ ‫ل‬
‫‪87‬۔ ااشلیم‪ ،‬دمحم انيم نب رمع نب دبع ازعلبز اعدبنی ادليقشم ا حنفي (م‪1252 :‬ھ)‪ ،‬رد ا حیار ىلع ادلر ااتخملر‪624: 5‬‬
‫لم‬
‫‪88‬۔ اونلوی‪ ،‬اوب ررکثا يحم ادلنی ىيحي نب رشف (م‪676 :‬ھ)‪ ،‬ا جموع رشج المهدب ‪ ،245 :13‬دار اركفل‪ ،‬ریبوب‪ 2010 ،‬م‬
‫لحب‬
‫‪89‬۔ انب دقاهم ادقملیس‪ ،‬ومقف ادلنی دبعاهلل نب ادمح ا یلي‪ ،‬اوملوتیف‪( ،‬م‪620 :‬ھ)‪ ،‬اینغمل‪ ،70:8 ،‬ةبتکم ااقلهرة‪1388 ،‬م‬
‫‪90‬۔ اويسلیط‪ ،‬اامم جال ادلنی دبع ارلنمح نب ایبركب ااشلیعف (م‪911 :‬ھ)‪ ،‬االابشة وااظنلبز‪،‬ص‪ ،194 :‬دار ابتكل الغلمیةالطنغة الاوىل‪1411 ،‬ھ ۔‬
‫‪35‬‬
‫ایس وہج ےس اہقفےئ رکام قفتم ااسللن ںیہ ہک ہضبق اکدصماق تغل اوراایشء یک ونتیع ےک اابتعرےس رعف رپ ینبم‬
‫وہاگ۔ اس ےس ولعمموہتا ےہ ہکرشتعی ںیم ہضبق یک یسک اخص تئیہ ک رقمر ںیہن یک ایگ ےہ ہکلب فلتخم زیچوںاک ہضبق فلتخم‬
‫لذا یسک اخص تئیہ ک رقمر ںیہن یک ایگ ےہ ہکلب سج رطح اک االطصح رعف ںیم ہضبقاھجمس اجتا ےہ اس ک‬
‫ادناز ےس وہتا ےہ۔ ٰ‬
‫رشاعًہضبقاکدصماقاھجمساجےئاگ۔‬
‫اہقفےئ رکام یک اقیقحتت اور الہ اغلت یک رصتاحیت ےس واحض وہتاےہ ہک ہضبق یک کیئ اجعم رعتی ذرکںیہن یک‬
‫یئگ‪،‬تامہاہقفےئرکامیکایبنرکدہوصروتںاوروتیفیکںےکرجتتاتےسہضبقاکاالطصیحوہفمماخذیکاجاتکسےہ‪:‬‬
‫ہضبقہیےہہکانانرعفےکاطمقبیسکزیچرپرصتفرکےنرپلمکم وطررپاسرطحاقدروہاجےئہککیئوماعن‬
‫تایقہنرںیہ‪،‬اچےہہیہضبقیسحوہ‪،‬یقیقحوہ‪،‬ہیلختیکوصرتںیمتارھپیسکدرگیسحرعفیکوصرتںیموہ۔‬

‫ہضبقیمکحیکوصریت‬
‫اسہقبااحبثںیماتبتااجاکچےہہکہضبقیمکحیکوصرتوتیفیکاایشءےکاوحالےکنیعاطمقبوہیتےہ۔اایشءےک‬
‫دبےنل ےس ہضبقیمکح یک وصرت وتیفیکیھبدبل اجیت ےہ۔ اس اابتعر ےس ہضبقیمکحیک دعتمد وصریتاورایفیکت نکمم ںیہ‬
‫نجاکالخہصدرجذلیےہ‪:‬‬
‫‪3‬۔اامیںیمروھکاتا‬ ‫‪2‬۔فلترکدانیاوربیعداررکدانی‬ ‫‪1‬۔ہیلخت‬
‫‪6‬۔عیبمیکرپسدیگ‬ ‫‪5‬۔امضنانیل‬ ‫‪4‬۔اامعتسلںیمالتا‬

‫‪1‬۔ہیلختاکوغلیوہفمم‬
‫ہیلخت‪ ،‬خت ےس اورخت ولخ ےس اموخذ ےہ‪ ،‬سج ےک ینعم افرغ وہےن ےک ںیہ‪ ،‬یہی وہج ےہ وجصخش رابہی یک راہ‬
‫کاایتخررکےتوہےئوخدکابعداتےکےئلوفقرکدےوتاسےکےئل"ختلی للعبادة"یکاالطصحاامعتسلوہیتےہ‪،‬اس‬
‫اکات اورینعم وھچڑدانی‪ ،‬اخیل رکتاےک یھب آےت ںیہ‪ ،‬اسیج ہک اہکاجتاےہ ہک "خليت سبيلک" ںیم ےن ریتا راہتس اخیل‬
‫رکدتاےہ۔‬

‫ہیلختاکاالطصیحوہفمم‬
‫وغلیاوراالطصیح وہفممںیم اطمتقب رضور تایئ اجیت ےہ‪ ،‬ایس وہج ےس ہیلختاکاالطصیح وہفممہی ےہ ہک یسک ےشرپ‬
‫اس ادناز ےس ہضبق اوررصتف دانیہک درایمن ےس وماعن متخ وہاجںیئ اوررصتمف کاس رپ اکلم دقرت احلص وہتاہک ولطمہب‬
‫ےشرپہضبقرکےکس‪،‬انچہچنالعہمالعءادلنیاکاسینہیلعارلہمح(م‪587:‬ھ)اسوحاہلےسقرامےتںیہ‪:‬‬
‫"ہیلخت ہی ےہ ہک تاعئ (قروح دننکہ)عیبم(خرتذرکدہ ےش)اوررتشمی(خرتذدننکہ)ےک درایمن ںیم احلئ امتم‬
‫‪91‬‬
‫وماعنکاسرطحدوررکدےہکرتشمیکاسولطمہبےشرپاکلمرصتفاحلصوہاجےئ۔"‬

‫ل‬
‫‪91‬۔ ااكلشاين‪ ،‬عالء ادلنی اوب ركب نبوعسمد نب ادمح ا حنفي (م‪587 :‬ھ)‪ ،‬دباعئ الصیاعئ یف رتبيت ارشلاعئ‪244:5‬‬
‫‪36‬‬
 ‫ہیلختاککح‪:‬‬
‫ہیلختیکاسواضحےکدعبوسالہیدیپاوہتاےہہکہیلخت‪،‬ہضبقیکسکمسقںیمشالمےہانچہچن‪:‬‬
‫‪۱‬۔العہماکاسینہیلعارلہمح(م‪587:‬ھ)استارےںیماامماوبویفسیکراےئلقنرکےتوہےئقرامےتںیہ‪:‬‬
‫‪92‬‬
‫"ہیلختہضبقیقیقحںیہنےہہکلبہضبقیمکحےہ۔"‬
‫‪۲‬۔العہمانبرشارقلیبطقرامےتںیہ‪:‬‬
‫‪93‬‬
‫"ضحمہیلختہضبقتامںیہن ےہ۔"‬
‫‪۳‬۔العہمانبدقاہمدقمیسقرامےتںیہ‪:‬‬
‫‪94‬‬
‫"ہیلختکہضبقاکلمںیہنقراردتااجاتکس۔"‬
‫‪۴‬۔یفنحہیقفبراہنادلنیہیلعارلہمحقرامےتںیہ‪:‬‬
‫"ہیلخت ہضبقیمکح ےک وطررپاکیف ےہ نکیلاس ےک ربتعم وہےن ےک ےئل رضوری ےہ ہک ہضبق دےنی واالاورہضبق ےنیل‬
‫‪95‬‬
‫واالدوونںاتدورسےےکقر یوہں۔"‬
‫نکیلرصعیاقتوضںکدمرظنرےتھکوہےئاس تات کاہکاجاتکسےہ ہکقر ییک رشطیھب ریغرضوری ےہ‪،‬ویکہکن‬
‫ہضبقاکدارودماررعفواعدترپےہایسوہجےسرعفاکاحلظرانھکرضوریےہ۔‬

‫‪2‬۔فلترکدانیاوربیعداررکدانی‬
‫اہقفےئرکامےنہضبقیمکحیکاتوصرتہییھبایبنیکےہہکاعمہلمعیبوہاجےنےکدعبرتشمیاینپخرتذرکدہ‬
‫ےشکتاعئےکاسےنمفلترکدے تارھپبیعداررکدے‪،‬عیبمںیمہیرصتفیھبہضبقیمکحیہامشریکاجےئاگویکہکناسںیم‬
‫یلمعوطررپرصتفوموجدےہاوریقیقحاابتعرےسالصہضبقیہیےہ ہکیسکزیچرپرصتف احلصرکےنیکدقرترانھک‪،‬اورہی‬
‫دقرتاسںیمانسحرطےقیےسوموجدےہ‪،‬اسوحاہلےسالعہماکاسینہیلعارلہمح(م‪587:‬ھ)قرامےتںیہ‪:‬‬
‫‪96‬‬
‫"سپارگعیبمتاعئےکہضبقںیموہاوراےسرتشمیفلترکدےوتاسےسرتشمیاقضبامشروہاگ۔"‬

‫‪3‬۔اامیںیمروھکاتا‬
‫ارگرتشمیخرتذاری ےکدعبعیبم رپتذاتوخدوطبر اامیہضبقرکاتیلےہ وتہیہضبقخرتذرکدہ زیچرپیہہضبقامشروہاگ‪،‬‬
‫اسکاامیرپہضبقںیہناہکاجےئاگ۔ینعیارگعیبمیکامضنرتشمییکرطفلقتنموہاجےئیگ۔ایسرطحارگخرتذاریےکدعب‬

‫ل‬
‫‪92‬۔ ااكلشاين‪ ،‬عالء ادلنی اوب ركب نبوعسمد نب ادمح ا حنفي (م‪587 :‬ھ)‪ ،‬دباعئ الصیاعئ یف رتبيت ارشلاعئ‪141 :6 ،‬۔‬
‫ل‬
‫‪93‬۔ انب ردش ارقلیبط‪ ،‬اوباولدیلدمحمنب ادمح (م‪520 :‬ھ)‪ ،‬ادقملامب ا مھداب‪ ،539:2 ،‬دارارغلب االشالیم‪ ،‬الطنغة االوىل‪1408‬م۔‬
‫لحب‬
‫‪94‬۔ انب دقاهم ادقملیس‪ ،‬ومقف ادلنی دبعاهلل نب ادمح ا یلي‪ ،‬اوملوتیف‪( ،‬م‪620 :‬ھ)‪ ،‬اینغمل‪،81 :4 ،‬‬
‫ل‬ ‫ل‬
‫‪95‬۔ بزاهن ادلنی ا حنفي‪ ،‬ومحمدادمحنب دبع ازعلبزنب رمع‪ ،‬ا محنط اربلاهين یف الفقه النعماين‪ ،2804 :6 ،‬دارابتكل الغلمیه‪ ،‬ریبوب‪ ،‬اعبطل االوىل‪1424 ،‬ھ۔‬
‫ل‬
‫‪96‬۔ ااكلشاين‪ ،‬عالء ادلنی اوب ركب نبوعسمد نب ادمح ا حنفي (م‪587 :‬ھ)‪ ،‬دباعئ الصیاعئ یف رتبيت ارشلاعئ‪246:5 ،‬‬
‫‪37‬‬
‫رتشمیتاعئکاستاتاکفلکمانبتاےہہکوہعیبمیسکرسیتےقردکوطبراامیدےدےاوراسفلکمانبےنےکےجیتنںیمتاعئ‬
‫‪97‬‬
‫ارگوہزیچرسیتےقردکدےداتیےہوتہیرتشمیاکہضبقامشروہاگ۔‬

‫‪4‬۔رتشمیاکعیبماامعتسلرکتا‬
‫‪98‬‬
‫عیبوہاجےنےکدعبرتشمیارگعیبمکیسکیھبرطحاامعتسلرکتاےہوتہییھباسرپہضبقامشروہاگ۔‬

‫‪5‬۔امضنانیل‬
‫"عیب وہاجےن ےک دعب ہکبج عیبم یف ااحلل تاعئ ےک ہضبق ںیمیھت‪ ،‬رتشمی ےن اس رپ ہضبق ںیہن یکاھت ہکیسک رسیتے‬
‫قرد ےن عیبم اکاصقنن رکدتا‪ ،‬اس اصقنن ےک دعب رتشمی اس رجمم اکاعتق رکےتوہےئ تذرعی دعال تادرگی رطہقی ےس اس‬
‫ےس امضن ووصل رکےل وت اس اکہی ادقام عیبم رپ ہضبق امشر وہاگ‪ ،‬اامم اوبویفس ےک بردت اس اکہضبق ربتعم وہاگاوراامم دمحم ےک‬
‫‪99‬‬
‫بردتہضبقربتعمںیہنوہاگ۔"‬

‫‪6‬۔عیبمیکرپسدیگ‬
‫خرتذار یکزبررصتفارگکیئ ایسی زیچوہسج ںیم عیبم امساجےئ وتایسی زیچںیمرتشمی یک ااجزت ےس عیبم اکرھک دانی‬
‫یھبہضبقےککح ںیم ےہ‪،‬اچےہ اسوق رتشمیوخداینپزبررصتف زیچےک تاس ہنوہ۔ ایسرطحولیک ےکرپسرکدانی اور‬
‫‪100‬‬
‫رتشمییکاجیےسالیئیئگوساریرپالدتایھبہیلختاورہضبقیمکحامشروہاگ۔‬

‫ہضبقیکرشاطئوایعمر‬
‫ت‬
‫ہضبقیقیقحوہتایمکحدوونںےک حققےکےئلدنچرشاطںیہ‪،‬حتوہرشاطئہنتایئاجںیئیگوتہضبقققحتماورربتعم‬
‫ںیہنوہاگ‪،‬نجاکالخہصدرجذلیےہ‪:‬‬
‫‪4‬۔میسقتشہوہ‬ ‫‪3‬۔وغشملہنوہ‬ ‫‪2‬۔ااجزت‬ ‫‪1‬۔اتیلہ‬
‫‪7‬۔ہضبقیقیقحوہ‬ ‫‪6‬۔دقعاکحیحصوہتا‬ ‫‪5‬۔رعفںیمہضبقامشروہتا‬

‫‪1‬۔اتیلہ‬
‫سج زیچرپ ہضبقیکاجراہےہ‪ ،‬ہضبق رکےن واےل ںیم اس زیچرپ اقضب وہےنیک اتیلہ یھب وہ۔ ہی رشط وہمجر اانحف‪،‬‬
‫وشاعفاورانحہلبےکاہںرضوریےہ۔ہضبقرکےنیکاتیلہاکایعمراہقفءےندوزیچوںکقراردتاےہ‪:‬‬
‫"‪1‬۔اعلقوہویکہکنونجمناورتالگوریغہاکہضبقربتعمںیہنوہاگ۔‬

‫ل‬
‫‪97‬۔ ااكلشاين‪ ،‬عالء ادلنی اوب ركب نبوعسمد نب ادمح ا حنفي (م‪587 :‬ھ)‪ ،‬دباعئ الصیاعئ یف رتبيت ارشلاعئ‪246:5 ،‬‬
‫‪98‬۔ ااضیً۔‬
‫ل‬ ‫نب‬
‫‪99‬۔ انب ح م المصری‪ ،‬رنی ادلنی نب ابزامیھ نب دمحم ا حنفي(م‪970 :‬ھ)‪ ،‬ارحبل ارلاقئ رشج زنک ادلاققئ‪:6 ،‬‬
‫‪100‬۔ ااضیً‬
‫‪38‬‬
 ‫‪101‬‬
‫‪2‬۔تاغلوہہکتاھجمسچباکہضبقربتعمںیہنوہاگ۔"‬

‫‪2‬۔ااجزت‬
‫ےشےکامکلتااسےکولیکیکرطفےسہضبقرکےنیکااجزتوہ‪،‬نکیلہیرشطوقعدربتعاوررنہںیمرضوری‬
‫ےہ‪ ،‬بلطم ہکاانحف‪،‬وشاعف اور انحہلبےک اہں وقعد ربتع(ہبہ‪ ،‬دصہق‪ ،‬اعری)اوررنہ ںیم امکلیکااجزت ےکریغبیھب‬
‫‪102‬‬
‫ہضبقققحتموہاجےئاگ۔‬

‫‪3‬۔وغشملہنوہ‬
‫‪103‬‬
‫سجزیچرپہضبقدتااجراہےہوہتاعئےکاسامنےکاسھتوغشملہنوہ۔‬

‫‪4‬۔میسقتشہوہ‬
‫اقب میسقت ےش ک عملامیسقت رکدتاایگوہ‪ ،‬ارگاقب میسقت اایشء کریغب میسقت ےک ہیلخت رکدتاایگوہوتوہ ہضبق ربتعم ںیہن‬
‫‪104‬‬
‫وہاگ۔‬

‫‪5‬۔رعفںیمہضبقامشروہتا‬
‫‪105‬‬
‫سجزیچرپدقعیکایگےہ‪،‬اسےکامہرنیےکرعفںیماےسہضبقامشریکاجتاوہ۔‬

‫‪6‬۔دقعاکحیحصوہتا‬
‫سجدقعےکدعبہضبقیکرضورتڑپیےہ‪،‬ارگوہدقعربتعےہوتوہدقعحیحصوہ‪،‬ارگافدساعمہلمےکدعبہضبقیمکح‬
‫یکایگوت ہی ہضبق ربتعم ںیہن وہاگ‪ ،‬اس وصرت ںیم یسح ہضبق یہ ربتعم وہاگاہتبل وقعد ربتع ےک العوہ درگی وقعد ںیم افدساعمہلم‬
‫‪106‬‬
‫وہییھبیمکحہضبقاکیفےہ۔‬

‫‪7‬۔ہضبقیقیقحوہ‬
‫ارگاومال روبہیںیمےسوستا‪،‬اچدنیاکتایمہاعمہلموہوتوعنیض رپیسح ہضبقرضوریوہاگضحمہضبقیمکحاکیفںیہن‬
‫‪107‬‬
‫ےہ۔‬

‫ل‬
‫‪101‬۔ ااكلشاين‪ ،‬عالء ادلنی اوب ركب نبوعسمد نب ادمح ا حنفي (م‪587 :‬ھ)‪ ،‬دباعئ انصعئ یف رتبيت ارشلاعئ‪126:6 ،‬‬
‫‪102‬۔ااضیً‬
‫ل‬
‫‪103‬۔ ااشلیم‪ ،‬دمحم انيم نب رمع نب دبع ازعلبز اعدبنی ادليقشم ا حنفي (م‪1252 :‬ھ)‪562:4 ،‬‬
‫ل‬ ‫س‬
‫‪104‬۔ ارسلخسي‪ ،‬سمش االهمئ‪ ،‬دمحم نب ادمح نب ھل‪ ( ،‬م‪483 :‬ھ)‪ ،‬ا مبسوط للسرخسي‪ ،74:11‬دارارعملهف‪ ،‬س۔ ن‪،‬‬
‫لحب‬
‫‪105‬۔ انب دقاهم ادقملیس‪ ،‬ومقف ادلنی دبعاهلل نب ادمح ا یلي‪ ،‬اوملوتیف‪( ،‬م‪620 :‬ھ)‪ ،‬اینغمل‪85 :4 ،‬‬
‫ل‬ ‫ل‬
‫‪106‬۔ ااشلیم‪ ،‬دمحم انيم نب رمع نب دبع ازعلبز اعدبنی ادليقشم ا حنفي (م‪1252 :‬ھ)‪ ،‬رد ا محیار ىلع در ااتخملر‪561:4 ،‬‬
‫ل‬ ‫لح‬
‫‪107‬۔ ا صكفي‪ ،‬عالء ادلنی‪ ،‬دمحم نب ىلع نب دمحم ا ح ِ ْصبي (م‪1088 :‬ھ)‪ ،‬ادلر ااتخملر‪ ،258:5 ،‬داراركفل ریبوب‪ ،‬عبط ثاهین‪1412 ،‬ھ۔‬
‫‪39‬‬
 ‫ئ‬
‫ہضبقیکونتیعووصرتاکاجبرہ‬
‫اسیجہکااحبث امقبس ںیم اتبتااجاکچ ےہ ہکہضبق ںیم ہر دہع ےک رعفاکاابتعر امہ وہتاےہ‪،‬ایس رطح ہرےش رپ ہضبق‬
‫اسیکونتیعوتیفیکےکاابتعرےسربتعموہاگ‪،‬العہمشامےکاافلظںیہ‪:‬‬
‫‪108‬‬
‫"خیتلف حبسب املبيع۔"‬
‫برہمج‪(:‬ہضبق)عیبمےکاسحبےسفلتخموہتاےہ۔‬
‫ایسوہجےساہقفےئرکامےکاہںفلتخموصروتںںیماگلاگلایفیکتکہضبققراردتاایگےہ‪،‬سجاکالخہصدرجذلیےہ‪:‬‬
‫‪ .1‬عیبافدسںیمہضبقےکےئلاسےشکاےنپاہھتںیمانیلرضوریےہ‪،‬ضحمہیلختےساکمںیہنےلچاگسجرپالعہمانب‬
‫تت‬
‫ح میکابعرتداللرکریہےہ‪:‬‬
‫‪109‬‬
‫"املراد بلقبض هنا القبض بلرباجم لبلتخليه یرید بليد۔"‬
‫برہمج‪:‬ہضبقےسرمادڑکپےنےسہضبقےہہنہکہیلختےساسےساہھت(ےسہضبق)رمادےتیلںیہ۔‬
‫‪ .2‬خرتذار ےک اسامن ںیم اس یک ااجزت ےس قروح رکدہ ےش رھک دانی ہضبق ےککح ںیم ےہ‪ ،‬اچےہ ااسیرکےتوق‬
‫تت‬
‫واہںخرتذاروموجدہنیھبوہ‪،‬اسیجہکانب ح مےتھکلںیہ‪:‬‬
‫"لواشرتی مکيالمعينا و دفع املشرتی الی البائع ظرفا و امره ان یکيله فی ظرف ففعل البائع واملشرتی غائب‬
‫‪110‬‬
‫صح۔"‬
‫مک‬
‫برہمج‪:‬ارگیسکےنکیئنیعم نلی(امعئ)زیچخرتذیاوررتشمیےنتاعئیکرطفبرنتاجیھباوراےسکحدتاہکبرنتںیم‬
‫ئ‬
‫رھبدےاورتاعئےنااسیرکدتااوررتشمیاغیوہوت(ہضبق)حیحصےہ۔‬
‫‪ .3‬یھبک ہضبق اکاالطق رصف وماعن کرعف رکدےنی ےس وپراوہاجتاےہ‪ ،‬ےسیج یسک ےک تاس وطبر اامی تااعری اسامن‬
‫وموجد اھت‪ ،‬اصح اامی اوراعری ےس ایس صخش کیہی زیچقروح رکدی وت ح یھب ہی اس اسامن ےک تاس‬
‫تت‬
‫آاجےئاگوتہضبقلمکموہاجےئاگ‪،‬اسیجہکانب ح مےناھکلےہ‪:‬‬
‫‪111‬‬
‫"یصری املشرتی قابضا بلتخليه‪ ،‬فاذا هلک بعد ذلک یهلک من مال املشرتی۔"‬
‫برہمج‪:‬رتشمیےنہیلختےسہضبقیکوہوتحاسےکدعبوہاملالہکوہاوتوہالہکاملرتشمیاک(امشر)وہاگ۔‬
‫‪ .4‬اےسییہاسامنںیمخرتذاراکرصتفہضبقےککحںیموہتاےہ‪،‬الثمً؛خرتذارےککحےسقروحدننکہےنیچیبوہیئ‬
‫دنگمکسیپدتاوتہیالصاملرپیہہضبقامشروہاگ‪،‬ےسیجاتفویدنہہی(اعریگملی)ںیمےہ‪:‬‬

‫ل‬ ‫ل‬
‫‪108‬۔ ااشلیم‪ ،‬دمحم انيم نب رمع نب دبع ازعلبز اعدبنی ادليقشم ا حنفي (م‪1252 :‬ھ)‪ ،‬رد ا محیار ىلع در ااتخملر‪48:4 ،‬‬
‫نب‬
‫‪109‬۔ انب ح م المصری‪ ،‬رنی ادلنی نب ابزامیھ نب دمحم (م‪980 :‬ھ)‪ ،‬ارحبل ارلاقئ رشج زنک ادلاققئ‪194 :6 ،‬‬
‫‪110‬۔ ااضیً‪168:6 ،‬‬
‫‪111‬۔ ااضیً‪80:6 ،‬‬
‫‪40‬‬
 ‫‪112‬‬
‫"واذا امر املشرتی للبائع بطحن احلنطة فبطحن صار قابضا۔"‬
‫برہمج‪:‬اورحرتشمیےنتاعئککحدتاہکدنگمکسیپدےوتےنسیپےسیہوہاقضبوہاجےئاگ۔‬
‫‪ .5‬ضعبوصروتںںیماتزیچکاتہگجےسدورسیہگجلقتنمرکدےنیرپہضبقاکاالطقوہتاےہ‪:‬‬
‫‪113‬‬
‫"وان بيع جزافا فقبضه نقله۔"‬
‫برہمج‪:‬ارگینیمختزیچ(سجیکامپوتلتانکمموہ)یکعیبیکیئگوتاےسلقتنمرکتایہاساکہضبقےہ۔‬
‫‪ .6‬عیبقلطمںیمنمثدقنوہتااداھروہدوونںوصروتںںیمسلجمدقعےکادنریہعیبمونمثرپہضبقرشطںیہنےہ‪،‬سج‬
‫یکواضحاےلگتابںیموہیگ۔اسںیمدرگیویبعیھبںیہنجاکذرکاےلگتابںیمیکاجےئاگ۔‬

‫‪112‬۔ بزاهن وپری‪ ،‬مال اظنم ادلنی (م‪1092 :‬ھ)‪ ،‬اتفوی ٰاعمل ریگیرعمف هب اتفوی دنههی‪12 3 :3 ،‬‬
‫لحب‬
‫‪113‬۔ انب دقاهم ادقملیس‪ ،‬ومقف ادلنی دبعاهلل نب ادمح ا یلي‪( ،‬م‪620 :‬ھ)‪ ،‬اینغمل‪187 :6 ،‬‬
‫‪41‬‬
 ‫لصفوسم‬
‫ہضبقیکرموہجوصریترشتعییکروینشںیم‬
‫ئ‬
‫‪1‬۔چرپہضبقاکرشیعاجبرہ‬
‫خذتذدورںیم رمق کدقنی ںیم دےنی یک اجبےئ چ یک وصرت ںیم دےنی اکرواج رثکبت وموجدےہ‪ ،‬ایسی وصرت‬
‫احلںیموسالدیپاوہتاےہہکچرپہضبقرمقرپہضبقامشروہاگہکںیہنتارھپچرپہضبق‪،‬ہضبقیکسکوصرتےکتحتدالخ‬
‫ےہ؟اس وحاہلےسالیصفتتشیپخذمںیہ‪:‬‬

‫چاکوہفمماورتقیقح‬
‫چ ےکےئل رعیب زتان ںیم شيک تارھپ صک اکظفل اامعتسل وہتاےہ ہکبج اردو ںیم چ یہ اامعتسل وہتاےہ۔‬
‫اکروتاریاالطصحںیمچااسیاھکلوہااکذغےہسجرپالکٹنئکنیبکااجزتداتیےہہکہکوہالکٹنئےکاھکہتںیمےسیھکل‬
‫وہیئرمقیکقبرنیعمصخش(سجکچدتااجتاےہ)کدےدے۔وطبرافحظکنیباساحلمچےسانشیتخاکرڈیکاکیپ‬
‫‪114‬‬
‫یھبووصلرکتاےہتاہکاحلمچاکراکیرڈوفحمظوہاجےئ۔‬

‫چیکااسقمواوناع‬
‫اعموطررپچیکنیتیہںیمسقاعتمرفواعتملمںیہنجاکالخہصدرجذلیےہ‪:‬‬
‫‪1‬۔اونپچ(‪)Open Cheque‬‬
‫‪2‬۔ریبرچ(‪)Bearer Cheque‬‬
‫‪3‬۔رکاسچ(‪)Cross Cheque‬‬

‫‪1‬۔اونپچ(‪)Open Cheque‬‬
‫اس ےس رمادوہ چ وہتاےہ سج کشیک چ (‪)Cash Cheque‬یھب اہکاجتاےہ‪ ،‬ہی چ سج ےک یھب‬
‫تاسوہوہکنیبےسالکٹنئ(اصحاھکہت)ےکاھکہتےسرمقولکنااتکسےہ۔‬

‫‪2‬۔ریبرچ(‪)Bearer Cheque‬‬
‫اسچےسرمادوہچےہسجرپاحلمچاکتاماھکلاجتاےہرگماسںیمہیرطخہراتہےہہکارگہیچیسکمہ‬
‫تامصخش کلماجےئوتوہاےسشیکرکااتکسےہ۔‬

‫لمعج‬
‫‪114‬۔ عمجم اللغة ارعلهیب ثااقلهرة‪ ،‬ا م اولشبط‪ ،‬دار ادلوعة یئن دیله‪504 :1 ،‬‬
‫‪42‬‬
 ‫‪3‬۔رکاسچ(‪)Cross Cheque‬‬
‫رکاس چ ےس رمادوہ چ ےہ‪ ،‬سج یک تانیئ رطف اوررپ یک اجی دوریکل اگلدی اجیت ںیہ ہک سج اکبلطم‬
‫‪115‬‬
‫وہتاےہہکہیچکنیبےسیھبکیھبشیکںیہنوہاتکس۔‬

‫چرپہضبقیکرشیعیثیح‬
‫چرپہضبقیکوتچرپدرجشہرمقرپہضبقامشروہاگتاںیہن؟اظہرےہہکاسوحاہلےسدقمیاہقفءیکآراءوتںیہن‬
‫ںیلمیگہکلبخذتذاہقفےئرکامےکرظنتاتےسیہاافتسدہرکتاڑپےاگ‪،‬اسوحاہلےسنیت اینبدیرظنتاتںیہ‪:‬‬

‫الہپرظنہی‬
‫الہپرظنہیےہہکچرپہضبقیہرمقرپہضبقامشروہاگوجہکچرپدرجےہ‪،‬ہیارثکاملعےئرصعاکرظنہیےہ۔‬

‫دورسارظنہی‬
‫دورسارظنہیےہہکچرپہضبق‪،‬رمقرپہضبقامشرںیہنوہاگہکلبچیکیثیحوحاہلیکےہ‪،‬ہکبجچاجریرکےن‬
‫‪116‬‬
‫واےلیکیثیحلیحمیکےہاورکنیباتحملہیلعےہ۔‬

‫رسیتارظنہی‬
‫رسیتارظنہیےہہکارگچدصمہقوہ‪،‬چوہلرےکااکویںیمرمقوموجدوہاورکیئرواکوٹیھبہنوہوتچ‬
‫‪117‬‬
‫رپہضبقاسںیمدرجشہرمقرپہضبقیہامشروہاگ۔‬

‫چرپہضبقاککح‬
‫چیکذمکرہالیصفتتےسولعمموہایگہکچرپہضبقرمقرپہضبقامشرںیہنوہاگویکہکنالزمںیہنہکوجرمقچ‬
‫رپدرجےہوہکنیبااکویںیمیھبوموجدوہ۔ارگہچاملعءےکاتےقبطےنااکؤیںیمرمقوموجدوہےنیکوصرتںیمچ‬
‫رپ اینتیہدقمار ںیم درج شہ رمق رپ ہضبقاک ومفق اایتخر یک ےہ۔ رگم اسیک آڑ ںیم ہٹساوررغر یک وصریت منجےل یتکسںیہ‬
‫لذااسوصرتاکطلغاامعتسلوہےنےکااکمتاتاکیفزتادہںیہ۔‬
‫ٰ‬
‫ئ‬
‫‪2‬۔رکتذ یاکرڈ‪،‬ڈیاکرڈاوراےیٹامیاکرڈوریغہرپہضبقاکاجبرہ‬
‫ہضبق ےک اینبدی اسملئ ںیم ےس در ج ذلی اکرڈز ےک یھب اسملئ ںیہ ہک ان اکرڈز یک رشیع یثیح یکےہ اوران‬
‫رپہضبقسکونتیعںیمدالخےہ‪،‬اسوہجےسانےکقلعتماقیقحتتشیپدرجذلیںیہ‪:‬‬

‫ل‬
‫‪115‬۔ محلة عمجم الفقه االشالیم ااتلعب منظمة المنورمتاالشالیم دجبة‪ ،‬رتمیق ااشلمله‪508:6 ،‬‬
‫ل‬
‫‪116‬۔ محلة عمجم الفقه االشالیم ااتلعب منظمة المنورمتاالشالیم دجبة‪ ،‬رتمیق ااشلمله‪510:6 ،‬‬
‫‪117‬۔ ادلوشی‪ ،‬ادمحنب دبعارلراق‪ ،‬اتفوی اللحیه ادلاهمئ‪ ،‬راثبسة ادارة البحوب الغلمیه واالاتفء‪ ،448:13 :،‬االدارة الغلمیه للنطع ارلثاص‪ ،‬س۔ ن‬
‫‪43‬‬
 ‫اکرڈزاکاعترف‬
‫خذتذدورںیمداینٹمسرکرہیئگےہ سجیکوہجےساسوعیسورعضیداینکاتولگبوجیلییکامدننقرادتاایگےہ۔‬
‫ریحتازیگندحت افےلصمکوہےئگںیہ‪،‬اساکسےسزتادہابراعمیشاعمالمت اوراجتریتاکروتار رپوہا۔انانداینےکات‬
‫کےن ںیم ھٹیب رک دورسے کےن ںیم اجترت رکاتکس ےہ۔ دورسی رطف وچری‪ ،‬ڈاہک زین اور ولٹ امر یک واردایت برھ یئگ‬
‫ںیہ۔اتکلم ےسدورسےکلم‪ ،‬ہکلبادنرونکلمیھبات ہگجےس دورسیہگجریثکمقےل اجتاافحظ ےکہطقن رظنےس‬
‫لذارضورتاستاتیکیھتہککیئااسیرطہقیااجیدیکاجےئسجےکذرےعیروقمیکیلقتنمآاسن‪،‬وفحمظاورزیت‬
‫دوشارےہ۔ ٰ‬
‫وہ۔ اس رضورت ک وپرا رکےن ےکےئلآج لک کنیب فلتخم مسق ےک اکرڈز اجری رکےتںیہ۔ نج یک وہج ےس رمق اسھت ےل‬
‫اجےنیکرضورتںیہن وہیت ہکلب ضحماکرڈیکاینبدرپیہاداایگیئںوہاجیتںیہ۔یسک یھبکلمںیماجرکتذرعیاکرڈ اُسکلم یک‬
‫رکیسناحلصیکاجیتکسےہ۔داینےکیسکیھبکےنںیمھٹیبرکتذرعیارٹنیاکرڈاامعتسلرکےکخرتذوقروحوہیتکسےہاور‬
‫ہیفختاسورڈیکوہجےسرمقیکوچریاکادنہشییھبںیہنراتہ۔‬

‫اکرڈزےکذرےعیروقمیکیلقتنماکرطہقی‬
‫اساکرطہقیاکرہیوہتاےہہکحاحلمِاکرڈخرتذاریرکتاےہوتتاخرکرمقدےنیےکاجبےئاکرڈداھکداتیےہ۔تاخر‬
‫اس اکرڈ ک چ رکتا ےہ‪ ،‬ات نیشم ےس زگاررک ہی اانیمطن احلص رکاتیل ےہ ہک ادارے یک رطف ےس اس رپ خرتذاری یک‬
‫ااجزتےہتاںیہن۔اسےکدعباحلمِاکرڈےساتبرپدطختسےلاتیلےہاوردعبںیموہباکرڈاجریرکےنواےلادارے‬
‫ک جیھب رکاس ےس اینپ رمق ووصل رکاتیل ےہ۔ اعیملحطسرپ فلتخم ادارےاس رطحےکاکرڈز اجری رکےتںیہ۔اس ےلسلس ںیم‬
‫نجاداروںکسےسزتادہرہشتووبقمتیلاحلصوہیئوہدرجذلینیتادارےںیہ‪:‬‬
‫‪1‬۔وبرااکرڈ(‪)Visa Card‬‬
‫‪2‬۔امرٹساکرڈ(‪)Master Card‬‬
‫‪3‬۔ارمنکیارپسکیسی(‪)American Express‬‬

‫اکرڈزیکاینبدیااسقم‬
‫فلتخمخذامتاوروہسوتلںےکاابتعرےسہیاکرڈزاچرمسقےکںیہ‪:‬‬
‫‪1‬۔ڈیاکرڈ(‪)Debit Card‬‬
‫‪2‬۔اچرجاکرڈ(‪)Charge Card‬‬
‫‪3‬۔رکتذٹاکرڈ(‪)Credit Card‬‬
‫‪4‬۔اےیٹامیاکرڈ(‪)ATM Card‬‬

‫‪44‬‬
 ‫‪1‬۔ڈیاکرڈ(‪Debit Card‬‬
‫اساکرڈکرعیب ںیم"بطاقة احلسم الفوري"ےتہکںیہ ہیاکرڈرصفاےسیصخشےکےئلاجرییکاجتاےہ سجاک‬
‫ادارے ںیم اکوی اور ااکوی ںیم سنلیب وموجد وہتا ےہ۔ احلمِ اکرڈ ح یھب اکرڈ اامعتسل رکتا ےہوت ہقلعتم ادارہ اس ےک‬
‫ااکویںیموموجدرمقےساسیکادایگیئرکداتیےہ۔اِساکرڈںیمیسک مسقےکاداھریکوہسلںیہنوہیتاورہنیہیسکمسقاک‬
‫وسددانیڑپتاےہ۔اساکرڈےساایشءیکخرتذاریوہیتکسےہ‪،‬دقنرمقیھباکنیلاجیتکسےہاوردرگیخذامتاوررسوزسےکواابجت‬
‫‪118‬‬
‫یکادایگیئیھباسےکذرےعییکاجیتکسےہ۔‬

‫‪2‬۔اچرجاکرڈ(‪)Charge Card‬‬
‫اس ک رعیب ںیم "بطاقة الئتمان واحلسم اآلجل" ےتہکںیہ اس اکرڈ ےک احلم اک ادارےںیم ےلہپ ےس ااکوی‬
‫وموجدںیہنوہتا‪،‬ارگااکویوموجدوہوتاسںیمسنلیباکوہتارضوریںیہنوہتا۔ایسےئلاسںیماحلمِاکرڈکاُداھریکوہسل‬
‫لا حوہاکرڈ کاامعتسل رکاتیل ےہ وتکنیباسیک رطف ےس ادایگیئ رکداتیےہاور احلمِاکرڈ کدنچ اتامیک‬
‫احلص وہیت ےہ۔ ٰ ذ‬
‫تلہم دے دی اجیت ےہ۔ ےط شہ دمت ںیم ادایگیئ ہن رکےن یک وصرت ںیم احلمِ اکرڈ ک وسد دانی ڑپتا ےہ‪ ،‬اس دمت ک‬
‫ارگنبریںیم(‪)Grace period‬اوررعیبںیم"فرتة السماح"ےتہکںیہ۔اساکرڈںیماسوقتاکرڈیکدجتتذںیہن‬
‫‪119‬‬
‫یکاجیتحتاحلمِاکرڈاسہقبواابجتاداہنرکےل۔‬

‫‪3‬۔رکتذٹاکرڈ(‪)Credit Card‬‬
‫اساکرڈاکرعیبتام"بطاقة الئتمان املتجدد"ےہ۔اساکرڈےکاحلماکیھبادارےںیمکیئااکویاوراسںیم‬
‫سنلیبوہتارضوریںیہنوہتا۔ارگہچادارہاحلمِاکرڈکاتنیعتموققرامہرکتاےہسجںیمادایگیئیکوصرتںیموسدادا‬
‫ںیہن رکتا ڑپتا نکیل الص اعمدہہ وسد یک اینبد رپ یہ وہتا ےہ۔ اس ںیم دجتتذ ِدمت (‪ )Rescheduling‬یک وہسل یھب‬
‫وموجد وہیت ےہ ہک احلمِ اکرڈ اسہقب واابجت ادا ےیک ریغب مرتذ تلہم ودمت احلص رکاتیل ےہ‪ ،‬نکیل اس یک وہج ےس رشح وسد‬
‫‪120‬‬
‫ںیمااضہفوہاجتاےہ۔‬

‫‪4‬۔اےیٹامیاکرڈ(‪)ATM Card‬‬
‫اےیٹ امی "‪"Automated Teller Machine‬اک ففخم ےہ ہیاکرڈادارہاےنپ اھکہتداروں کاس‬
‫رغضےساجریرکتاےہہکوہاہجںاچےہاےیٹامینیشمےساینپرضورتےکقبردقنرمقاکنلےکسوگتاہکہیرصفرمق‬

‫‪118‬۔ ااعملثير ارشلعیة‪ ،‬رمق المعیار‪ 2 :‬ص‪ ،10 :‬دار المبمان‪ ،‬رثاص‪ ،‬س۔ ن‬
‫‪119‬۔ ااعملثير ارشلعیة‪ ،‬رمق المعیار‪ 2 :‬ص‪12 :‬‬
‫‪120‬۔ ااعملثير ارشلعیة‪ ،‬رمق المعیار‪ 2 :‬ص‪13:‬‬
‫‪45‬‬
‫اکنےنل اک اکرڈ ےہ۔ ہی اکرڈ یھبک یھبک اسہقب یں اکرڈز ےک نمض ںیم یھب دے دتااجتا ےہہک اُیہن کاے یٹ امی ےک ےئل یھب‬
‫اامعتسلیکاجاتکسےہ۔‬

‫یہقفورشیعیثیح‬
‫اکرڈ وہلر‪ ،‬تاخر(داکدنار)اور اکرڈ اجری رکےن واےل ادارےےک درایمن وہےن واےل اس اعمدہے یک یہقف‬
‫یثیحیکےہ؟اسےلسلسںیماملعےئاعمرصنییکفلتخمآراءاسےنمآیئںیہاُنںیمےسدرجذلینیتزتادہوہشمرںیہ‪:‬‬
‫‪3‬۔وحاہل‬ ‫‪2‬۔افکہل‬ ‫‪1‬۔واکہل‬

‫‪1‬۔واکہل‬
‫دقعواکہل"ےہوگتاہکاکرڈوہلر ےناکرڈاجریرکےنواےلادارے کادایگیئاک‬
‫ضعباملعءیکراےئہیےہہکہی" ِ‬
‫لااکرڈ وہلروملکاورادارہولیک ےہہکبج تاخر(ینعی داکدنار) تاعئاور اکرڈوہلررتشمیےہ۔ڈارٹکدبعااتسلر‬
‫ولیکانبدتا۔ ٰ ذ‬
‫اوخلدلییےتہکںیہ‪:‬‬
‫"التكييف السائد هلذه العالقة (عالقة صاحب البطاقة بلبنك) هو عقد الوكالة حيث یكون البنك فيه‬
‫‪121‬‬
‫وكيال لصاحب البطاقة‪ ،‬ویكون صاحب البطاقة اآلمر بلدفع موكال‪ ،‬والتاجر مستفيدا۔"‬
‫برہمج‪:‬اس لعتیک وموجدہ وماتقف(کنیب ےک اسھت اکرڈ وہلر اک لعت) ایسنجی اک اعمدہہ ےہ سج ںیم کنیباکرڈ‬
‫وہلرےکےئلاتاٹنجیےہ‪،‬وجاکرڈوہلوملکےکوطررپادایگیئاککحداتیےہاورتاخریفتسموہتاےہ۔‬
‫دقعواکلںیمولیکیکذہمداریرصفہیوہیتےہ ہکوہ‬ ‫نکیلہییہقفبکٹیفدرسولعممںیہنوہیت ویکہکن ِ‬
‫ادایگیئ رکدے۔ ہکبجاس اعمےلم ںیماکرڈ اجری رکےن واال ادارہ رصف ادایگیئ ںیہن رکتا ہکلب وہاس رمق اک تااقدعہ اضنم یھب‬
‫وہتاےہاورواکلںیمامضیںیہنتایئاجیت۔‬

‫‪2‬۔افکہل‬
‫دورسے ضعب املعء یک راےئ ہی ےہ ہک ہی اعمہلم "افکہل" اک ےہ سج ںیم الص رقموض ےک اسھت اسھت صخشِ‬
‫لااکرڈوہلر(ینعیالصرقموض)مکفولہنع‪،‬اکرڈاجری‬
‫تال(امضیےنیلواےل)ےسیھبقرضاکاطمہبلیکاجاتکسےہ۔ ٰ ذ‬
‫رکےنواالادارہلیفکاورتاخرمکفولہلےہ۔اسیجہکڈارٹکدمحمیلعارقلینبدیعےتھکلںیہ‪:‬‬
‫"العالقة بْي مصدر البطاقة وحاملها فيها معَن الضمان لن املصدر ضامن للدیون املتعلقة بذمة حامل‬
‫‪122‬‬
‫البطاقة جتاه التجار الذین یشرتون منهم والضمان (الكفالة) التزام ما ِف ذمة الغری اخل۔ "‬

‫ل‬
‫‪121‬۔ محلة عمجم الفقه الاشالیم ‪ ،613 :2‬ااتلعب منظمة المورمت ااعلمل االشالیم‪ ،‬جدة۔‬
‫‪122‬۔ محلة عمجم الفقه الاشالیم‪514:2 ،‬‬
‫‪46‬‬
‫برہمج‪ :‬اکرڈوہلراوراکرڈاجری رکےنواےلادارےےک امنیب امضناک لعتےہ۔ویکہکنہقلعتمادارہقردضارےک‬
‫قرضاکاضنمےہاےسیتاخروںیکرطفنجےسوہ(اکرڈےکذرےعی)خرتذاریرکےتںیہ۔امضن(افکل)ےس‬
‫رمادیسکریغےکذہمکاےنپاورپالزمرکتاےہ۔‬
‫ارگوغریکاجےئوتہیبکٹیفدووہجےسدرسولعممںیہنوہیت‪:‬‬

‫یلہپوہج‬
‫دقعافکہل ںیم صخشِ تال(امضی ےنیلواےل) اکذہمالصرقموض ےک ذہم ےکاسھت لم اجتا‬
‫ات وت اس ےئل ہک ِ‬
‫ےہاورقرض وخاہ کاایتخر وہتا ےہ ہکوہ سج ےس اچےہاےنپقرضاک اطمہبل رکاتکس ےہ۔ ہکبج اہیں ایسی وصراحتلںیہن ےہ‪،‬‬
‫ویکہکناکرڈوہلر‪،‬اکرڈداھکرکبریوہاجتاےہ۔اسےکدعبتاخررصفادارےےسیہاطمہبلرکاتکسےہ‪،‬الصرقموضےس‬
‫اطمہبلںیہنیکاجتا۔‬

‫دورسیوہج‬
‫دورسی وہج ہی ےہ ہک اس اعمہلم ںیم مکفول ہل(تاخر)ریغ نیعتم ےہ‪ ،‬ہی ولعمم ںیہن ےہ ہک اکرڈ وہلر اہکں اکرڈ‬
‫اامعتسلرکےاگ۔‬

‫‪3‬۔وحاہل‬
‫رسیتاہطقنرظنہیےہہکہیاعمہلم"وحاہل"ےہسجںیمقرض‪،‬الصرقموضےکذہمےسدورسےصخش(ادایگیئ‬
‫یکذہمداریےنیلواےل)ےکذہمیکرطفلقتنموہاجتاےہ۔ اہیںیھبالصرقموضاکرڈوہلرےہسجاکقرضادارےیک‬
‫لا اکرڈ وہلر لیحم ےہ‪ ،‬ادارہ اتحمل ہیلع اور تاخر اتحمل ہل ےہ‪ ،‬یہی بکٹیف زتادہ درس ولعمم وہیت‬
‫رطف لقتنم وہایگ۔ ٰ ذ‬
‫‪123‬‬
‫ےہ۔‬
‫تامہاہیںمرتذدوتایتذنہںیمرینہاچںیئہ‪:‬‬
‫‪1‬۔ ارگہچ ضعب وصروتں ںیم اس اعمےلم ںیم نیت ےس زتادہ قرقی عمج وہاجےتںیہ‪ ،‬ےسیج احلمِ اکرڈ‪ ،‬اس اک کنیب‪،‬‬
‫تاخر‪ ،‬اس اک کنیب اور اکرڈ اجری رکےن واال ادارہ۔ نکیل ومعامً نیت یہ قرقیوہےتںیہ (احلمِ اکرڈ‪ ،‬تاخر‪ ،‬ادارہینعی کنیب) ویکہکن‬
‫اکرڈاجریرکےنواالاعیملادارہہرکلمںیمیسککنیبکاےنپتامےکاکرڈاجریرکےنیکااجزتدےداتیےہ۔اسےکدبےل‬
‫لاکنیبیہاکرڈاجریرکتاےہ۔اہتبلارگدرایمن ںیمتاخراککنیبآاجےئ‪،‬الثمً؛تاخراےنپکنیبںیمب‬
‫اسےسسیفاتیلےہ‪ ٰ ،‬ذ‬
‫درکیرمقووصلرکےلاورتاخراککنیباکرڈاجریرکےنواےلکنیبکبجیھبرکاسےسووصیلرکےلوتاسوصرتںیمہیقب‬
‫لیصفتویہرےہیگوجےلہپایبنوہیکچےہ‪،‬اہتبلتاخراککنیبتاخراکولیکقراردتااجےئاگ۔‬

‫‪123‬۔ امثعين‪ ،‬یتفم دمحم یقت‪ ،‬هقف البنوع ‪453 :1‬‬

‫‪47‬‬
‫‪2‬۔دورسیتاتہیہکوحاہلیکدوںیمسقںیہ‪،‬ات"وحاہلہقلطم"ےہسجںیمامضیےنیلواےل(اتحملہیلع)ےک‬
‫تاس رقموض یک رمق وموجد ںیہن وہیت اور ہن اس ےک اسھت ادایگیئ ک رموبط یک اجتا ےہ۔ ہی وصرت ومعامً "اچرج اکرڈ" اور‬
‫"رکتذٹ اکرڈ " ںیم وہیت ےہ‪ ،‬سج ںیم احلمِ اکرڈ اک ادارے ںیم کیئ ااکوی تا سنلیب ںیہن وہتا ہک سج ےس ادارہ ادایگیئ‬
‫رکے۔ وحاہل یک دورسی مسق "وحاہل دیقمہ "یک ےہ سج ںیم ادایگیئ ک اس رمق ےک اسھت دیقم ورموبط رکایل اجتا ےہ وج الص‬
‫رقموضیکوہیتےہ۔نکیلامضیےنیلواےل(اتحملہیلع)ےکتاسریھکوہیتےہ‪،‬ہیوصرت"ڈیاکرڈ"ںیمتایئاجیتےہ‬
‫‪124‬‬
‫سجںیمادارہ‪،‬احلمِاکرڈےکااکویےسرمقیکادایگیئرکتاےہ۔‬

‫اکرڈوہلراورتاخرےسسیفانیل‬
‫اکرڈ اجری رکےن واال ادارہ اکرڈ اجری رکےن رپ احلمِاکرڈاور تاخر دوونں ےسسیف ووصل رکتا ےہ۔ ذلی ںیم اس اک‬
‫الخہصشیپیکاجتاےہ‪:‬‬

‫‪۱‬۔احلمِاکرڈےسسیفانیل‬
‫ادارہ‪،‬احلمِاکرڈےسدومسقیکسیفووصلرکتاےہ‪:‬‬
‫ب۔روسمونسہی‬ ‫افل۔روسموضعہی‬

‫افل۔روسموضعہی‬
‫"روسم وضعہی"ےس رماد وہ سیف ےہ وج ادارہ رشوع ںیم اکرڈ اجری رکےن ےک وق ووصل رکتا ےہ۔ ہی ات‬
‫نیعتماورملمسرمقوہیتےہاوررصفاتتاریلاجیتےہ۔‬

‫ب۔روسمونسہی‬
‫"روسمونسہی"ےسرمادوہاسالہنسیفےہوجاکرڈیکدجتتذ(‪)Renewal‬رپیلاجیتےہ۔ہییھبنیعتمرمقیک‬
‫وصرتںیموہیتےہ‪،‬اہتبلہیسیف"روسموضعہی"ےسمکوہیتےہ۔‬
‫اسسیفےکتارےںیماملعےئرصعیکدوراےئںیہ‪:‬‬

‫یلہپراےئ‬
‫ئ‬
‫اجب ںیہن ےہ‪ ،‬ویکہکن ہی اس قرض رپ فن ایل اجراہ ےہ وج ہک‬
‫ات ہی ہک احلمِ اکرڈ ےس اس رطح یک سیف ووصل رکتا ر‬
‫ئ‬
‫لا ہی ر‬
‫اجب‬ ‫ادارہ احلمِ اکرڈیک رطف ےس ادایگیئ رکےک اس کقرامہ رکتا ےہ‪ ،‬اورقرض رپ فنانیلوسد ےکزرمے ںیم آتا ےہ‪ ٰ ،‬ذ‬
‫ںیہنےہ۔نکیلہیراےئدرجذلیووجاہتیکانبءرپدرسولعممںیہنوہیت‪:‬‬
‫(افل)۔ہیسیف‪،‬قرضےکاسھترمتیطںیہنوہیت‪،‬ہکانتجقرضایلاجےئاگ‪،‬اُینتسیفووصلیکاجےئیگہکلباتنیعتمرمق‬
‫وہیتےہ‪،‬وخاہقرضزتادہوہتامک۔‬

‫‪124‬۔ محلة االاكحم ادعللیة‪ ،‬الْمَا َدة‪ 678 :‬والْمَا َدة‪679 :‬‬
‫‪48‬‬
‫(ب)۔ ارگ کیئ احلمِاکرڈاےنپ اکرڈ ک تالکلاامعتسل ہن رکے وتاس ےس یھب ہیسیف یل اجیت ےہ احالہکن اس وصرت ںیماکرڈ‬
‫وہلرکیسکمسقاککیئقرضںیہندتاایگ۔‬
‫(ج)۔ڈیاکرڈںیمیھبہیسیفووصلیکاجیتےہ‪،‬احالہکناسںیمادارہ‪،‬احلمِاکرڈککیئقرضقرامہںیہنرکتاہکلباُیسےک‬
‫ااکویےسادایگیئرکتاےہ۔‬

‫دورسیراےئ‬
‫ئ‬
‫دورسے ارثک املعء یک راےئ ہی ےہ ہک اکرڈ وہلر ےس اس مسق یک سیف انیل رشاعً اجبر ےہ ویکہکن ہی اُن خذامت یک‬
‫اُخرت واعموہض ےہ وج ادارہ‪ ،‬احلمِ اکرڈ ےک ےئل ااجنم داتی ےہ۔ ےسیج اکرڈ ونباتا‪ ،‬اس اک ااکوی وھکل رک اسحب واتکب رانھک‪،‬‬
‫تذرعی ڈاک اس ک ولعمامت قرامہ رکتا‪ ،‬اکرڈ وبقل رکےن واےل تاخروں یک رطف راامنہیئ رکتا اور اس یسیج دورسی خذامت‬
‫نجںیمادارےاکہلمعاورںینیشموریغہاامعتسلوہیتںیہ۔تامہہیرضوریےہہکہیسیف"اخ ِ‬
‫رتلثم"وہینعیاسرطحیک‬
‫‪125‬‬
‫خذامترپومعامًوجاعموہضایلاجتاےہویہایلاجےئ۔‬

‫‪۲‬۔تاخرےسسیفانیل‬
‫اکرڈ اجری رکےن واال ادارہ‪ ،‬اکرڈ وبقل رکےن واےل تاخر وداکدنار ےس یھب سیف ووصل رکتا ےہ۔ ہی سیف یچیب اجےن‬
‫وایلاایشءوخذامتںیماتاخصانتسےسرقمریکاجیتےہےسیج‪2٪‬تا‪4٪‬وریغہ۔‬
‫ئ‬
‫اجبےہتاںیہن؟اسےلسلسںیماعمرصاملعءیکنیتآراءاسےنمآیئںیہ‪:‬‬
‫تاخرےساسمسقیکسیفانیل ر‬

‫یلہپراےئ‬
‫ضعب املعء یک راےئ ہی ےہ ہکہی سیف "ب آف اجنیچسکی (‪")Bill of Exchange‬یک وٹکیت یک رطح ےہ۔‬
‫سج رطح اُس ںیم قرض وخاہ اےنپ قرض ک دلجی ووصل رکےن ےک ےئل یسک کنیب وریغہ ےس ھچک مک رمق رکیلاُس کاانپ ب‬
‫قروح رکداتی ےہ۔ ایس رطح اہیں یھب تاخر اک وج قرض احلمِ اکرڈ ےک ذہم الزم اھت‪ ،‬اُس ک دلجی ووصل رکےن ےک ےئل‬
‫لاسجرطح"بآفاجنیچسکی"یکوٹکیت‬
‫تاخرھچکسیفدرکیاکرڈ اجریرکےنواےلادارےےساانپقرضووصلرکاتیلےہ۔ ٰ ذ‬
‫ئ‬ ‫ئ‬
‫ااجبےہ۔‬
‫ااجبےہ‪،‬ایسرطحہیسیفیھبت ر‬
‫وسدوہےنیکوہجےست ر‬
‫نکیلہیراےئدرسولعممںیہن وہیتویکہکنبآفاجنیچسکیںیم"عیبوملج"ینعیاُداھراعمہلموہتاےہاورقرض‬
‫یکووصیلےکےئللبقتسمیکاتتارخیرقمررکیلاجیتےہ۔ہکبجاہیںایسیتاتںیہنےہہکلباہیں اعمہلمدقنیہاکوہاےہ‪،‬‬
‫لادوونںںیمقرقےہ۔‬
‫رصفاحلمِاکرڈےنوخدرمقادارکےنےکاجبےئتاخرکادارےےکرپسدرکدتاےہ‪ ٰ ،‬ذ‬

‫‪125‬۔ امثعين‪ ،‬یتفم دمحم یقت‪ ،‬هقف البنوع‪ ،458:1 ،‬ةبتکم ااعملرف رکایچ‪2015 ،‬م‬
‫‪49‬‬
 ‫دورسیراےئ‬
‫ئ‬
‫ضعباملعءیکراےئہیےہہکہیسیفانیلاجبرےہویکہکنادارہ‪،‬تاخرےکےئلاساکماکولیکےہویکہکنوہاکرڈوہلر‬
‫ئ‬
‫اجبےہ۔ارگہچاسراےئرپہیااکشلوہتاےہ‬
‫لاہیسیفواکلیکاخرتےہوجہک ر‬ ‫ےسقرضرکیلتاخرےکوحاےلرکدے‪ ٰ ،‬ذ‬
‫ہکارگادارہ‪،‬تاخراکولیک ےہ وتہی وہتااچےیہاھت ہکادارہےلہپ احلمِاکرڈ ےسقرضووصل رکتااوراس ےک دعبتاخرےک وحاےل‬
‫رکتا۔ احالہکن ومعامً ااسی وہتا ےہ ہک ادارہ اینپ رطف ےس ادایگیئ رکتا ےہ اور رھپ احلمِ اکرڈ ےس ووصل رکتا ےہ۔ نکیل اس اک ہی‬
‫وجاب دتاایگ ےہ ہکااسی ااظتنم تحلصمیک وہج ےسیک اجتا ےہ‪ ،‬تاہکاحلمِاکرڈ اور تاخر ےک اسھترطب احبلرےہ‪،‬اس ںیمکیئ‬
‫رشیعخرایبںیہنےہ۔‬

‫رسیتیراےئ‬
‫رسیتیراےئہیےہہکاکرڈاکاعمہلم"وحاہل"ےہاوروحاہلںیمامضیےنیلواال(ادارہ)ینتجادایگیئرکتاےہ۔الص‬
‫ئ‬
‫رقموض(احلمِاکرڈ)ےسرصفاُینترمقاکیہاطمہبلرکاتکسےہ‪،‬نکیل اسےکتاووجدہیسیفدرجذلیووجاہتیکانبءرپاجبر‬
‫ےہ‪:‬‬
‫لا ادارے ےک ذےم‬
‫(افل)۔ احلمِ اکرڈ اور تاخر ےک درایمن دقن اعمہلم وہتا ےہ‪ ،‬اُداھر اک اعمہلم ںیہن وہتا۔ ٰ ذ‬
‫نع‬ ‫ئ‬
‫اجبےہ۔ہی"عضو جل"یکاممعنںیم‬ ‫یھب(وحاہلیکوہجےس)"دنیِاحل"الزمےہاوردوینِ احلںیمیمکرکتا ر‬
‫ںیہنآےئاگ‪،‬ویکہکنوہرصفدوینومہلجےکاسھتاخصےہ۔‬
‫(ب)۔ ادارہ‪ ،‬تاخر ک ات نیشم قرامہ رکتا ےہ سج ےک ذرےعی تاخر اکرڈ چ رکتا ےہ‪ ،‬اس سیف ک اُس نیشم یک‬
‫اخرتقراردیاجیتکسےہ۔‬
‫(ج)۔ ادارہ‪ ،‬تاخر ک وہ اَوراق یھب قرامہ رکتا ےہ سج رپ وہ احلمِ اکرڈ ےس دطختس اتیل ےہ‪ ،‬اس سیف ک اُن اوراق اک‬
‫اعموہضقراردتااجاتکسےہ۔‬
‫س‬
‫لا ہی لمع " مسزرہ" ینعی دالیل ےک‬
‫(د)۔ اکرڈ اجری رکےن واال ادارہ‪ ،‬تاخر ےک ےئل رمٹسک اور اگکہ قرامہ رکتا ےہ‪ ٰ ،‬ذ‬
‫‪126‬‬
‫ئ‬
‫اجبےہ۔‬
‫اشمہبےہاوردالیلرپاخرتانیل ر‬

‫اکرڈزےکاامعتسلاکرشیعکح‬
‫ئ‬
‫‪1‬۔ ڈی اکرڈ اک اامعتسل اور اس ےک ذرےعی خرتذوقروح اجبر ےہ‪ ،‬تامہ احلمِ اکرڈ یک ہی ذہم داری ےہ ہک وہ اکرڈ ک یسک ریغ‬
‫رشیعاکمںیماامعتسلہنرکے۔‬
‫ئ‬
‫‪2‬۔اچرجاکرڈکنیترشاطئےکاسھتاامعتسلرکتااجبرےہ‪:‬‬

‫‪126‬۔ امثعين‪ ،‬یتفم دمحم یقت‪ ،‬هقف البنوع‪461 :1‬‬

‫‪50‬‬
‫افل۔ ڈی اکرڈ ایہم ہنوہ تااس ےس رضورت وپری ہن وہریہ وہ‪ ،‬ارگ ڈیاکرڈ ےس رضورت وپری وہریہ ےہ وت‬
‫اچرجاکرڈاامعتسلںیہنرکتااچےیہ۔‬
‫ب۔ اکرڈ وہلر اس تات اک لمکم ااظتنم رکے ہک وہ نیعم دمت(‪)Grace Period‬ےس ےلہپ ےلہپ ادایگیئ‬
‫رکےلتاہکوسداعدئوہےناکااکمنتایقہنرےہ۔‬
‫‪127‬‬
‫ج۔احلمِاکرڈیکذہمداریےہہکوہاکرڈکریغرشیعاکومںںیمہرزگاامعتسلہنرکے۔‬
‫ئ‬
‫اجبںیہن‪،‬اسیکاجبےئ"ڈیاکرڈ"اکاامعتسلرکتااچےئہ‪،‬تامہارگڈیاکرڈایہم‬
‫‪3‬۔اعماحالتںیمرکتذٹاکرڈاکاامعتسل ر‬
‫ئ‬
‫اجبےہوجاچرجاکرڈےکاامعتسلےکےلسلسںیم‬ ‫ہنوہوتوبجمرییکوصرتںیمرکتذٹاکرڈاکاامعتسلاُننیترشاطئےکاسھت ر‬
‫اُورپایبنوہیکچںیہ۔اسےک اسھت اسھتات تاتہییھبےہ ہکارگہچ احلماکرڈوسداعدئوہےنےسےلہپےلہپادایگیئ رکیھب‬
‫لااحلماکرڈرپالزمےہہکوہوسدیاعمدہہرکےنرپوتہبواافغتسریھب‬
‫ےل۔تامہرکتذٹاکرڈاکاعمدہہوسدیکاینبدرپوہتاےہ‪ ٰ ،‬ذ‬
‫رکے۔‬
‫‪128‬‬
‫ئ‬
‫‪4‬۔اےیٹامیاکرڈاکاامعتسلالبہبشاجبرےہ۔‬

‫اتہبشاوراساکوجاب‬
‫اہیںاتہبشوہتاےہہکاچرجاکرڈاوررکتذٹاکرڈےکاامعتسلیکدنچرشاطئےکاسھتااجزتدےدییئگےہ‪،‬‬
‫ئ‬
‫ےسیکاجبوہاتکسےہ؟‬
‫ر‬ ‫احالہکناُنںیموسدیاعمدہہوہتاےہ‪،‬اسرطحےکوسدیاعمدہہںیمولمثوہتارشاعً‬
‫ضعباملعءےناساکہی وجاب دتاےہ ہکحیسک ک لمکماانیمطنوہ ہکوہوقےک ادنرادایگیئ رکےلاگ وتاس ےک‬
‫ےئلاس رطح ےکاعمدہے ںیم رشت وہےنیک اجنگشئ ےہ۔ویکہکن اُےس ہی ملعوہاگ ہکاسوسدیاعمدہے رپ لبقتسم ںیم‬
‫لارضورتےکوقاسرطحےکاعمدہےںیمرشتکیکاجیتکسےہ‪،‬اسےکےئلوطب ِردلیلہی‬
‫لمعوہتایہںیہنےہ۔ ٰ ذ‬
‫دحیشیپیکاجیتےہ‪:‬‬
‫اق ِِف ُك ِل َع ٍام‬ ‫ت أ َْهلِي َعلَى تِس ِع أَو ٍ‬ ‫َت َكاتَ ْب ُ‬‫َت َجاءَتِِْن بَ ِر َیرةُ فَ َقال ْ‬ ‫اَّللُ َع ْن َها قَال ْ‬ ‫ض َي ه‬ ‫شةَ ر ِ‬ ‫ِ‬
‫ْ َ‬ ‫" َع ْن َعائ َ َ‬
‫ت بَ ِر َیرةُ إِ ََل أَ ْهلِ َها‬ ‫هها ََلُ ْم َویَ ُكو َن َوََل ُؤ ِك ِِل فَ َعل ُ‬
‫ْت فَ َذ َهبَ ْ‬ ‫ك أَ ْن أَعُد َ‬ ‫ب أ َْهلُ ِ‬ ‫َح ه‬ ‫ْت إِ ْن أ َ‬ ‫َوقِيهةٌ فَأ َِعينِ ِيِن فَ ُقل ُ‬
‫ت‬‫ضُ‬ ‫َت إِِّن قَ ْد َع َر ْ‬ ‫س فَ َقال ْ‬ ‫ِ‬
‫اَّلل ﷺ َجال ٌ‬
‫ول هِ‬ ‫ت ِم ْن ِعنْ ِد ِه ْم َوَر ُس ُ‬ ‫ك َعلَ ْي َها فَ َجاءَ ْ‬ ‫َت ََلُ ْم فَأَبَ ْوا ذَلِ َ‬‫فَ َقال ْ‬
‫ال ُخ ِذ َیها‬ ‫هِب ﷺ فَ َق َ‬ ‫شةُ النِ ه‬ ‫ت َعائِ َ‬ ‫َب ْ‬
‫هِب ﷺ فَأَ ْخ ََ‬ ‫س ِم َع النِ ُّ‬ ‫ِ‬
‫ك َعلَيْ ِه ْم فَأَبَ ْوا إ هَل أَ ْن یَ ُكو َن ال َْوََلءُ ََلُ ْم فَ َ‬ ‫ذَلِ َ‬
‫هاس فَ َح ِم َد‬‫اَّلل ﷺ ِِف الن ِ‬ ‫ول هِ‬ ‫ام َر ُس ُ‬ ‫ت َعائِ َ‬ ‫َوا ْش ََِت ِطي ََلُ ْم ال َْوََلءَ فَِإ هَّنَا ال َْوََلءُ لِ َم ْن أَ ْعتَ َق فَ َف َعلَ ْ‬
‫شةُ ُثُه قَ َ‬
‫اَّلل َما َكا َن ِم ْن َش ْر ٍط‬ ‫اب هِ‬ ‫ت ِِف كِتَ ِ‬ ‫س ْ‬ ‫ٍ‬
‫ال أَ هما بَ ْع ُد َما ََب ُل ِر َجال یَ ْش ََِتطُو َن ُش ُروطا ل َْي َ‬ ‫اَّللَ َوأَثْ ََن َعلَ ْي ِه ُثُه قَ َ‬
‫ه‬

‫‪127‬۔ ااعملثير ارشلعیة‪ ،‬رمق المعیار‪ 2 :‬ص‪12 :‬‬

‫‪128‬۔ امثعين‪ ،‬یتفم دمحم یقت‪ ،‬اتفویامثعين‪354 :3‬‬
‫‪51‬‬
‫َّلل أ َْوثَ ُق َوإِ هَّنَا ال َْوََلءُ لِ َم ْن‬
‫ط ا هِ‬ ‫ضاء هِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫اب هِ‬ ‫ل َْيس ِِف كِتَ ِ‬
‫َح ُّق َو َش ْر ُ‬
‫اَّلل أ َ‬ ‫اَّلل فَ ُه َو ََبط ٌل َوإِ ْن َكا َن مائَةَ َش ْرط قَ َ ُ‬ ‫َ‬
‫‪129‬‬
‫أَ ْعتَ َق۔"‬
‫برہمج‪:‬رضحتاعہشئریضاہللاعتیلٰاہنعےسروایےہاوھنںےنقرامتا‪:‬ریمےتاسرضحتبربرہریضاہللاعتیلٰ‬
‫اہنع آںیئ اور اہک ہک ںیم ےن اےنپ اموکلں ےس وناوہیق اچدنی ےک دبےل ا س رشط رپ اکمتبت رکیل ےہ ہک ہراسل ات‬
‫لذاآپریمیدمدرکںی۔ںیمےناہک‪:‬ارگریتےامکلاستاتکدنسپرکںیہکںیمہیرمقت‬
‫اوہیقاچدنیدوںیگ ٰ‬
‫تشماںیھندےدوںنکیلریتیوالریمیوہوتںیم ےھجتخرتذ یتیلوہں۔انچہچنرضحت بربرةریضاہلل اعتیلٰاہنع‬
‫اےنپاموکلںےکتاسیئگاورانےسامخراایبنیکوتاوھنںےناسےسااکنررکدتا۔حوہانےکتاسےسواسپآیئ‬
‫وتروسلاہللﷺیھبرشتیقرامےھت۔وہرعضرکےنیگل‪:‬ںیمےنہیتاتانرپشیپیکوتاوھنںےنااکنررکدتا‬
‫ےہرگمہیہکوالانےکےئلوہ۔یبنرکمیﷺےن(اامجالًہیواہعق)انس‪،‬رھپرضحتاعہشئریضاہللاعتیلٰاہنعےنیبن‬
‫رکمیﷺکاسےکقلعتم(لیصفتےس)آاگہیکوتآپﷺےنقرامتا‪":‬اےسخرتذولاورانیکرشطیھبامنول‪،‬‬
‫نکیلتقیقحہیےہہکوالوتآزادرکےنواےلاکقحوہتاےہ۔"‬
‫وچہکناسرشطرپلبقتسمںیملمعںیہنوہتااھت‪،‬اسےئلآپﷺےناسیکااجزتدےدی‪،‬ایسرطحاہیں‬
‫یھباجنگشئےہ۔ضعباملعءقرامےتںیہہکہیدلیلزمکورےہ‪،‬ویکہکندحیںیمسجرشطاکذرکےہ‪،‬اُسکمتخرکتااوراسرپ‬
‫لمعہن رکےندانی آپﷺیکدقرتاوراایتخر ںیم اھت‪ ،‬ہکبج اہیںااسیںیہنےہ۔ اکرڈوہلرکاسرطح یکرشطرپ لمع ہن‬
‫رکےناک اایتخر ںیہن وہتا۔ نکیل اُن اک انہک ےہ ہکآج لک اعمالمت ںیم اس رطح یک رشاطئ یک رثکت وہیکچ ےہ(سج ک ِ‬
‫ومعم‬
‫لاواہںہیانہکلکشماکتاعوہاگ‬
‫ولبی ٰےتہکںیہ)اسیجہکوفیلیٹناوریلجبوریغہےکولبںںیمتاریخرپخرامہنیکرشطوہیتےہ۔ ٰ ذ‬
‫ئ‬
‫اجب ںیہن ےہ۔ ایس رطح اہیں یھب ارگڈی اکرڈ تا دورسے ذراعئ‬
‫ہکاس رطح ےک اعمہلم ںیم رسے ےس رشت وہتا یہ ر‬
‫ےس رضورت وپری ہنوہیتکس وہ وتاححیک وہج ےساس رطح ےکاعمدہے ںیم رشتک یک اجنگشئ ےہ‪ ،‬رشبہکیطدمت ےک‬
‫‪130‬‬
‫ادنرادنرادایگیئاکوپرازعموااظتنموہ۔‬

‫‪3‬۔خذتذاجتریتوصروتںںیمںیمہیلختاکدصماق‬
‫اانحف ےک بردت یسح ہضبق رضوری ںیہن ےہ ہکلب عیبم اک ہیلخت یھب اکیف ےہ اسیج اسقب ںیم یہقف اقیقحتت زگریکچ‬
‫ت‬
‫ںیہ۔خذتذاجتریتوصروتںںیمہیلختاکینعمودصماقہیوہاگ ہکعیبمےک یمکحہضبقاک حققوہاجےئ۔ارٹنیےکذرعیوہےن‬
‫وایلرموہجاجتریولکشںںیمہضبقاکبلطمہیےہہکرضوریاکرروایئ لمعںیمےلآیئاجےئاسوطررپ ہکعیبماک امضنتاعئ‬
‫ےس رتشمی یک رطف لقتنم وہاجےئ اور اسامن یک ذہم دارتاں (‪ )Liabilities‬اور وفادئ (‪ )Profits‬اک وہ قح دار نب‬

‫ن‬ ‫لج‬
‫‪129‬۔ ااخبلری‪ ،‬اوب دبع اهلل دمحم نب اامسلیع ا حفي (م‪256 :‬ھ)‪ ،‬حیحص ااخبلری‪ ،‬اتكب البنوع ثاب إدا ارتشط رشوطا یف البنع ال حل‪ ،‬رمق ادحلبث‪،2 085:‬‬
‫دار الطوق ااجنلة‪1422 ،‬ھ۔‬
‫‪130‬۔ امثعين‪ ،‬یتفم دمحم یقت‪ ،‬هقف البنوع‪463 :1 ،‬‬
‫‪52‬‬
‫لذاامضناور رکسیکیلقتنمےس‬
‫اجےئ۔اسرطحامضیںیمآاجےناوررکس(‪)Risk‬یکیلقتنم کیمکحہضبقامتااجےئاگ۔ ٰ‬
‫ےلہپےلہپارگعیبمالہکوہاجیتےہوتاصقننتاعئاکوہاگاورارگامضنیکیلقتنمےکدعبعیبمالہکوہیتےہوتہیرتشمیاکاصقننامتا‬
‫اجےئاگ۔‬
‫ت‬
‫‪4‬۔اایشےئریغوقنمہلںیمہضبقاک حقق‬
‫ئ‬
‫اجبےہ۔اسںیموقنمالتیک‬
‫اانحفےکبردتاایشےئ ریغوقنمہلےسیجزنیم اجدیئادوریغہںیمہضبق ےکریغبعیب ر‬
‫رطحےضبقیکرشطںیہنےہ‪:‬‬
‫‪131‬‬
‫"صح بيع عقار ل خیشى هالكه قبل قبضه من بئعه لعدم الغرر لندرة هالك العقار۔"‬
‫برہمج‪ :‬یسک رپارپیٹ ک انچیب درس ےہہک ےنچیب واےل ےک ےضبق ےس لبق سج یک الہتک اک ادنہشی ہن وہ ‪ ،‬ویکہکن اہیں‬
‫رغرںیہنتاتااجراہوجہکاجدیئادیکالہتکاکسنباتکسےہ۔‬
‫العہماکاسینقرامےتںیہ‪:‬‬
‫احلَائِّ ِّل بَْي نَ ُه َما َعلَى َو ْج ٍه یَتَ َم َّك ُن الْ ُم ْش َِّرتي‬
‫ْي الْ ُم ْش َِّرتي بَِّرفْ ِّع ْ‬ ‫ِّ ِّ‬ ‫"والت ِّ‬
‫ْي الْ َمبِّ ِّيع َوبَْ َ‬
‫َّخلي َوُه َو اَ ْن ُخیَل َي الْبَائ ُع بَْ َ‬
‫َ َ‬
‫ِّ ِّ ِّ‬ ‫ِّمن الت ِّ ِّ ِّ‬
‫ضا لَهُ۔"‬ ‫َّصُّرف فيه فَيُ ْج َع ُل الْبَائ ُع ُم َسل ًما لْل َمبِّ ِّيع‪َ ،‬والْ ُم ْش َِّرتي قَابِّ ً‬
‫‪132‬‬
‫ْ َ‬
‫برہمج‪:‬ہیلختیکاتلکشہیےہہکامکلاکمنہہکدےہکاباکمنآپاکےہ‪،‬آپاےنپہضبقںیمےلےیجیلتااےنپ‬
‫اکمنیکاچیبرتشمیےکوحاہلرکدے۔‬

‫اایشےئریغوقنمہلیکررٹسجیاککح‬
‫ارگ کیئ صخش اینپ ولممہک زنیم واجدیئادیسک ک قروح رکدے اور رتشمی ےک تام ےس ررٹسجی یھب رکادےوت‬
‫وموجدہاقوننںیمرتشمیزنیماکامکلاھجمساجتاےہارگہچتاعئےناسکزنیموحاہلرکےکاسرپاقضبہنانبتاوہ۔نکیلرشاعً‬
‫رصف ررٹسجی ک ہضبق قرار دانی لکشم ےہ ح ت ہک ررٹسجی ےک اسھت ہیلخت ہن یھب یکایگ وہ ویکہکن زنیم یک ررٹسجی اسب‬
‫اواقترشاعًکلمیھبامینںیہناجیتکساسیجہکتہبےسولگسکیٹتادرگیوبجمرویںیکوہجےسزنیماکعیبتاہمیسکاورےکتام‬
‫لذا رشیع وطر رپ رصف زنیم یک ررٹسجی ک ہضبق ںیہن اہک اجےئ اگ ہکلب اس ےک اسھت اسھت ہیلخت یھب رضوری‬
‫رکادےتی ںیہ۔ ٰ‬
‫وہاگ‪:‬‬
‫قبضا َنقالً للضمان ِف الفقه اإلسالمي‪ ،‬إل إذا صاحبته‬
‫"فالذي یظهر انه ل ینبغي ان یعترب التسجيل ً‬
‫التخلية بملعَن الذي ذكرَنه فيما سبق ومنه ان یكون العقار مستغالً بإلجارة وعقد املشرتي اإلجارة‬
‫‪133‬‬
‫مع املستاجر صراحةً او اقتضاءً۔"‬

‫ل‬ ‫لح‬
‫‪131‬۔ ا صكفي‪ ،‬عالء ادلنی‪ ،‬دمحم نب ىلع نب دمحم ا ح ِ ْصبي (م‪1088 :‬ھ)‪271 :5 ،‬‬
‫ل‬
‫‪132‬۔ ااكلشاين‪ ،‬عالء ادلنی اوب ركب نبوعسمد نب ادمح ا حنفي (م‪587 :‬ھ)‪ ،‬دباعئ الصیاعئ یف رتبيت ارشلاعئ ‪244 :5‬‬
‫‪133‬۔ امثعين‪ ،‬یتفم دمحم یقت‪ ،‬هقف البنوع‪405 :1 ،‬‬
‫‪53‬‬
‫برہمج‪:‬وجاعمہلماظہروہتاےہوہہیےہہکاالسمہقفںیمامضنےکےئلہضبقیکیلقتنمررٹسجنشیاکاابتعرںیہنیکاجتا‬
‫اچےئہ۔حتاسںیماسینعم ںیمہیلختہنوہوجہکمہےناورپذرکیکےہ۔اوراس ںیمےسہیہکاجدیئادزیلرپ‬
‫ااضتقءزیلرپاعمدہہیکےہ۔‬
‫دےرکاجدیئاداکااصحتسلیکاجتاےہ‪،‬اورخرتذارےنرکاہیدارےکاسھت‪،‬رصاحا ًتا ً‬
‫اایشےئ ریغ وقنمہل یک ررٹسجی ہضبق ےک کح ںیم ںیہن وہیگ‪ ،‬ہکلب ہیلخت ےس یہ ہضبق وہاگ۔ نکیل زنیم یک ررٹسجی ےس لبق‬
‫کف‬ ‫ص‬‫ج‬ ‫ئ‬
‫اجبےہ۔اسیجہکالعہم یقرامےتںیہ‪:‬‬ ‫رتشمیاسزنیمکچیباتکسےہویکہکناایشےئریغوقنمہلںیمعیبلبقاضبقل ر‬
‫‪134‬‬
‫"صح بيع عقار ل خیشى هالكه قبل قبضه من بئعه لعدم الغرر لندرة هالك العقار۔"‬
‫برہمج‪ :‬یسک رپارپیٹ ک انچیب درس ےہہک ےنچیب واےل ےک ےضبق ےس لبق سج یک الہتک اک ادنہشی ہن وہ ‪ ،‬ویکہکن اہیں‬
‫رغرںیہنتاتااجراہوجہکاجدیئادیکالہتکاکسنباتکسےہ۔‬
‫العہماکاسینقرامےتںیہ‪:‬‬
‫اَن‪َ ،‬و ِّعْن َد ُُمَ َّم ٍد‪،‬‬‫استِّ ْح َس ً‬ ‫ف ْ‬ ‫وس َ‬
‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫"وا ََّما ب يع الْم ْش ِّرتي الْع َقار قَبل الْ َقب ِّ ِّ‬
‫ض فَ َجائٌز َعْنهُ عْن َد اَِّيب َحني َفةَ‪َ ،‬واَِّيب یُ ُ‬ ‫َ َْ ُ ُ َ َ َ ْ َ ْ‬
‫ض‬ ‫َن الْ ُق ْد َرةَ َعلَى الْ َقْب ِّ‬ ‫ِّ‬
‫َّه ِّي الَّذي َرَویْنَا؛ َوِّل َّ‬ ‫ِّ‬
‫احتَ ُّجوا بِّعُ ُموم الن ْ‬‫اسا‪َ ،‬و ْ‬
‫ِّ‬
‫وز قيَ ً‬ ‫اَّللُ َل ََيُ ُ‬ ‫َوُزفَ َر‪َ ،‬والشَّافِّعِّ ِّي َرِِّحَ ُه ُم َّ‬
‫ات‬‫ِّعْن َد الْع ْق ِّد َشر ُط ِّص َّح ِّة الْع ْق ِّد لِّما ذَ َكرََن‪ ،‬وَل قُ ْدرةَ َّإل بِّتَسلِّ ِّيم الثَّم ِّن‪ ،‬وفِّي ِّه َغرر وَهلما عموماًت الْبِّياع ِّ‬
‫ُ ََ‬ ‫َ َ َ ٌ َ َُ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ْ َ َ‬ ‫َ ْ‬
‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬
‫وز َختْصيص عُموم الْكتَ ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّمن الْ ِّكتَ ِّ‬
‫اب ِبََِّرب الْ َواحد عْن َد ََن‪ ،‬ا َْو َْْنملُهُ‬ ‫ُ ُ‬ ‫يص‪َ ،‬وَل ََيُ ُ‬ ‫اب الْ َع ِّز ِّیز م ْن َغ ِّْری َختْص ٍ‬ ‫ْ‬
‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬
‫ص َد َر م ْن ْال َْه ِّل‬ ‫َص َل ِِّف ُرْك ِّن الْبَ ْي ِّع إذَا َ‬ ‫َن ْال ْ‬ ‫ض؛ َول َّ‬ ‫ْي الدََّلئ ِّل صيَانَةً َهلَا َع ْن التَّنَاقُ ِّ‬ ‫َعلَى الْ َمْن ُقول تَ ْوفي ًقا بَْ َ‬
‫ود َعلَْي ِّه َوَل یُتَ َوَّه ُم‬ ‫اخ الْع ْق ِّد ِِّب َال ِّك الْمع ُق ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫الص َّحةُ‪ ،‬و ِّال ْمتِّنَاعُ لِّ َع ِّ‬‫ِِّف الْمح ِّل هو ِّ‬
‫َْ‬ ‫ض الْغََرِّر‪َ ،‬وُه َو َغَرُر انْف َس ِّ َ َ‬ ‫ار ِّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َُ‬
‫ِّ‬ ‫َه َال ُك الْ َع َق ِّ‬
‫َص ِّل۔"‬ ‫ار فَ َال یَتَ َقَّرُر الْغََرُر فَبَق َي بَْي عُهُ َعلَى ُحك ِّْم ْال ْ‬
‫‪135‬‬

‫ئ‬
‫اجبےہاور‬ ‫برہمج‪:‬اوررہباحلتاعئاکرتشمیک ریغوقنمیلاجدیئادہضبقےسےلہپقروحرکتاااممامظعےکبردت ر‬
‫ئ‬ ‫علتھ‬
‫ااجباہکےہ۔اوھنں ےن‬ ‫اامماوبویفسےناےسااسحتستاً‪،‬ہکبجااممدمحم‪،‬ااممرفظاورااممشایعف مارلہمحےنایقاسًت ر‬
‫ومعم یک یفن ک تجح انبتا ےہ ےسج مہ روای رک ےکچ ںیہ۔ اور اسیج ہک مہ ذرک رک ےکچںیہ ہک دقع ےک وق ہضبق یک‬
‫دقرت دانی دقع ےک حیحص وہےن ےکےئل رشط ےہ۔ اور ہضبق رپ دقرت نمث یک ادایگیئ ےک ریغب ںیہن وہیت‪ ،‬ہی رغر‬
‫ےہ۔اوراندوونں یکدلیلہیےہ ہکعیبیکونمماعتاتکبﷲ ںیمومعمےکاسھتالبصیصختآیئںیہ۔ہکبجاتکب‬
‫ئ‬
‫ﷲےکومعمںیمربخوادحےکاسھتصیصخترکتاہارےبردت ر‬
‫اجبںیہنےہ۔تامہاضتدےسےنچبےکےئل‪،‬داللئ‬
‫ےک امنیبقیبطت رکےتوہےئ اےس وقنمل رپومحمل رکےتںیہ۔ اور عیب ےکرنک ںیم الص ہی ےہ ہکح وہ عیب ےک‬
‫الہ ےس سلجم ںیم اصدر وہ وت یہی تحص ےہ۔ اور اممعن رغر ک دعف رکےن ےکےئل وہیت ےہ۔ اور اہیں عیبم یک‬
‫الہتک ےکس دقعےکخسف وہےناک رغر ےہ۔اور ریغ وقنمیل اجدیئاد یک الہتکاکومہںیہنیک اجتا سپ رغر برقرار‬
‫ںیہنرےہاگوتالصےککحےکاطمقبعیباقمئرےہیگ۔‬
‫ل‬ ‫لح‬
‫‪134‬۔ ا صكفي‪ ،‬عالء ادلنی‪ ،‬دمحم نب ىلع نب دمحم ا ح ِ ْصبي (م‪1088 :‬ھ)‪ ،‬ادلر ااتخملر‪271 :5 ،‬‬
‫ل‬
‫‪135‬۔ ااكلشاين‪ ،‬عالء ادلنی اوب ركب نبوعسمد نب ادمح ااكلشاين ا حنفي (م‪587 :‬ھ)‪ ،‬دباعئ الصیاعئ یف رتبيت ارشلاعئ‪259 :11 ،‬‬
‫‪54‬‬
 ‫اایشےئریغوقنمہلںیمہضبقےکلعتےسعیباورہبہےکدرایمنقرق‬
‫اایشےئریغوقنمہلںیمہضبقےکلعتےسعیباورہبہےکدرایمنقرقےہ۔وہہیےہہکزنیمیکعیبالبہضبقےکتام‬
‫لذاارگ کیئ صخش زنیم خرتذےن ےک دعب ہضبق رکےن ےسےلہپاس ک آےگچیب دے وتاس ےک وجاز ںیم الکمںیہن‬
‫وہاجیت ےہ‪ٰ ،‬‬
‫ےہ۔ نکیلہبہ تاموہےن یک ےئل رضوری ےہ ہکہبہ رکےن واال‪،‬وموہہب ےش ک وموہب ہل ےک وحاہل رکدے اوراس رپاس ک‬
‫امکلواقضبانبدےاوروخداسےساللعتوہاجےئ‪،‬رصفزتاینہبہرکےنےسحہکاسےکاسھتہضبقہنرکاتاایگوہ‪،‬ہبہ‬
‫تامںیہنوہتا۔‬
‫وب َعلَى قَ ْولَ ْ ِّ‬ ‫ْي الْموُهوب ِّة َإىل الْموُه ِّ‬ ‫اط الْ َقب ِّ ِّ ِّ ِّ ِّ‬ ‫"اختَلَف الْ ُف َقهاء ِِّف ا ْشِّرت ِّ‬
‫َح ُد ُُهَا)‬
‫ْي (ا َ‬ ‫َْ‬ ‫ض لنَ ْقل مْلكيَّة الْ َع ْ ِّ َ ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ َُ‬
‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫لِّْل َحنَ ِّفيَّ ِّة َوالشَّافِّعِّيَّة َو ْ‬
‫ِّ‬
‫َن ا ْهلبَةَ لَ َيَْل ُك َها‬ ‫ض لنْت َقال الْمْلكيَّة َإىل الْ َم ْوُهوب‪َ ،‬وا َّ‬ ‫احلَنَابِّلَة‪َ :‬وُه َو اَنَّهُ یُ ْش ََرت ُط الْ َقْب ُ‬
‫‪136‬‬ ‫الْموهوب إلَّ بَِّقب ِّ‬
‫ض َها۔"‬ ‫ْ‬ ‫َُْ ُ‬
‫برہمج‪:‬ہبہیکیئگزیچیکتیکلموموہبہلیکرطفلقتنموہےنےکےئلہضبقیکرشطوہےنےکتارےںیماہقفےئ‬
‫رکاماکاالتخف ےہاستارےںیمدواوقالںیہ‪،‬نج ںیمےساتوقل اانحف‪،‬وشاعفاور انحہلباکےہوہ ہی ےہہک‬
‫وموہب ہل ک وموہہب ےش یک تیکلم لقتنم رکےن ےکےئل ہضبق رشط ےہ۔ ح ت وموہب اک ہضبق ہن تاتا ایگ وت وہ‬
‫وموہہبزیچاکامکلںیہننباتکس۔‬
‫العہمشامقرامےتںیہ‪:‬‬
‫‪137‬‬
‫"وشرائط صحتها ِف املوهوب ان یکون مقبوضا غری مشاع مميزا غری مشغول۔"‬
‫برہمج‪:‬ہبہںیمتیکلمےکحیحصوہےنیکرشاطئہیںیہہکاسرپہضبقیک اجےکساشمع(تااقبمیسقت)ہنوہ‪،‬اتممزوہ‪،‬‬
‫زبراامعتسلہنوہ۔‬
‫العہمشاماتاوراقممرپقرامےتںیہ‪:‬‬
‫وب إ ْن‬
‫َن الْ َم ْوُه َ‬
‫ِّ‬
‫ب َل َم ْشغُ ًول بِّه َو ْال ْ‬
‫َص ُل ا َّ‬ ‫ك الْو ِّاه ِّ‬
‫ِّ ِّ ِّ ِّ‬ ‫"وتَتِّ ُّم ا ْهلِّبةُ ِّبلْ َقب ِّ ِّ‬
‫ض الْ َكام ِّل َولَْو الْ َم ْوُه ُ‬
‫وب َشاغ ًال لمْل َ‬ ‫َ َ ْ‬
‫ِّ‬
‫ب ا َْو َد ًارا ف َيها َمتَاعُهُ‪،‬‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬
‫ب ُمن َع متََ َام َها‪ ،‬وإِّ ْن َشاغ ًال َل‪ ،‬فَلَ ْو وَهب جر ًاب فيه طَ َع ُام الْواه ِّ‬‫ِّ‬ ‫ِّ‬
‫ك الْواه ِّ‬‫ِِّّ ِّ‬
‫َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َم ْشغُ ًول َّبْل َ‬
‫ك َل تَ ِّ‬ ‫ِّ‬
‫ص ُّح۔"‬ ‫ا َْو َدابَّةً َعلَْي َها َس ْر ُجهُ َو َسلَّ َم َها َك َذل َ‬
‫‪138‬‬

‫برہمج‪:‬اورہبہلمکمہضبقےسیہ لمکموہتاےہارگہچوموہبہلہبہ رکےنواےلےکاامعتسل ےساخرج زیچرپہضبق‬

‫رکےنواالنباجےئ‪،‬ہنہیہکوہایھباسےکاامعتسل ںیموہ۔اورالصوتہیےہہکوموہہبےشارگہبہرکےنواےل‬
‫ےکاامعتسلںیموہوتہبہلمکمںیہنوہتااورارگاسےکزبراامعتسلہنوہوتوہہبہیکلیمکتںیمامعنںیہن۔ارگوہکیئ‬

‫‪136‬۔ اوملوسعة الفقهیة اوكلثبیة‪279 :32 ،‬‬

‫ل‬ ‫ل‬
‫‪137‬۔ ااشلیم‪ ،‬دمحم انيم نب رمع نب دبع ازعلبز اعدبنی ادليقشم ا حنفي (م‪1252 :‬ھ)‪ ،‬رد ا محیار ىلع ادلر ااتخملر‪489 :8 ،‬‬
‫‪138‬۔ ايصًا ‪494 ،493‬‬
‫‪55‬‬
‫ااسیالیھتہبہرکےسجںیمہبہرکےنواےلاکاھکتاوہتاااسیرھگہبہرکےسجںیماساکاسامنوہ‪،‬تاکیئدگاھہبہ‬
‫رکےسجرپاسیکزنیوہاوروہالسموہ‪،‬وتہیہبہیھبایسرطححیحصںیہنوہاگ۔‬
‫ارگ یسک ےن رصف یکلم اقونن ےک اطمقب ررٹسجی رکےک ہبہ تاہم ایتر رکدتا اور اینپ زدنیگ ںیم وموہب ہل ک ہبہ‬
‫لذا‪،‬رصفررٹسجیرکدےنیےسےشوموہب‪،‬وموہبہلیک‬
‫رکےکاسرپہضبقںیہندالتاوترشاعہیہبہتاموربتعمںیہنےہ۔ ٰ‬
‫کلمںیملقتنمںیہنوہیگاوراساینبدرپاسیکرطفےسعیبوریغہاکرصتفحیحصںیہنوہاگ۔‬

‫‪5‬۔افرسکیرٹتذناورومکڈیٹیرٹتذنںیمہضبقیکونتیع‬
‫اساجترتںیمدووصریتںیہ‪:‬‬

‫(افل)اتافرسکیرٹتذن‪:‬‬
‫وجفلتخماممکلیکرکویسنںیکآنالنئاجترتےسابعرتےہ۔افرسکیارگنبریےکاافلظافرناجنیچسکیاکففخم‬
‫لذاانتایمہ‬ ‫لجٹ‬
‫ےہ۔دوفلتخماممکلیکرکناںوچہکناملںیہاورنمثاالطصیحںیہاسےکاسھتاسھتفلتخما سیھبںیہ‪ٰ ،‬‬
‫عیبںیموتالکمںیہناہتبلانرپہضبقےکتارےںیمرضورالکمےہ۔اہجںتافرسکیرٹتذنںیمدبیلرپہضبقیکتاتےہوت‬
‫استارےںیماملعےئرکامیکآراءفلتخمںیہ۔نجاکرصتخمذرکدرجذلیےہ‪:‬‬

‫یلہپراےئ‬
‫اسیج ہک کنیب ااکؤی ںیم رمق رپ ااکؤی وہلر اک ہضبق یمکح وصتمر و ققحتم وہتا ےہ ویکہکن اےس اس رمق رپ اماکلہن‬
‫رصتف اک قح احلص ےہ۔ ایس رطح افرسکی رٹتذن ںیم یھب رٹتذر ےک ااکؤی ںیم رمق آےتیہ اےس اس رمق رپ رصتف‬
‫‪139‬‬
‫رکےنیکدقرتاحلصوہیئگ‪،‬وگتااساکاسرپہضبقیھبوہایگ۔‬

‫دورسیراےئ‬
‫تم‬
‫نٹنںیمےسمکازمکاترپسلجمِ دقعںیمتالعفلہضبقرضوریےہ‪،‬وخدہضبقیکاجےئتاولیکےکذرعی ہضبقیک‬
‫اجےئ۔ نکیل وفرسکی رٹتذن ںیم فلتخم اممکل ےک رکویسنں یک آن النئ اجترت ےک ہلسلس ںیم ہی اعم رشیع اضطب الوگ‬
‫ںیہنوہتاہکاسوقوجوفرسکیرٹتذنوہریہےہہیاتلقتسماتایسیامریکےہ۔سجںیمہصحےنیلواولںاکدصقم‬
‫یفاولاعقرکیسناکابتدہلںیہنوہتاہکلبرکیسنخرتذوقروحےکتامرپاھکوتںےکدرایمنرمقیکیلقتنموہیتےہاورتقیقحںیم‬
‫ںیہکیھبرکیسناکابتدہلںیہنوہتا۔اسرطحرصفےسیپےکریہریھپےساوروہایئعیبےسفنامکتاوصقمدوہتاےہوجہکوجے‬
‫یکات لکش ےہ۔ دو فلتخم رکویسنں یک عیب ںیم سلجم دقعںیم ادحادبلیل رپ ہضبق رضوریوہتا ےہ اور وفرسکی رٹتذن ںیم‬
‫ت‬
‫‪140‬‬
‫اساک حققںیہنوہتا۔‬

‫‪139‬۔ امانههم ارشهیف‪ ،‬دلج ‪ ،43‬امشرة ‪،1‬وصخیص امشرة‪ ،‬ونجری ‪2019‬ء‪ ،‬ص‪23 :‬۔ اجهعم ارشهیف‪ ،‬ابمرک وپر‪ ،‬وییپ‪ ،‬اثدثا۔‬
‫‪140‬۔ امثعين‪ ،‬یتفم دمحم یقت‪ ،‬هقف البنوع‪765-763 :1‬‬
‫‪56‬‬
 ‫(ب)دورسیلکشومکڈیٹیامریک‪:‬‬
‫سجںیمذغایئاانجس‪،‬یتمیقداھوتں ےسیجوستااچدنی‪ ،‬اماعئتےسیجسیگاوررٹپولوریغہیک آنالنئاجترت وہیت‬
‫ےہ۔ ومکڈیٹی امریک‪ ،‬وفرسکی رٹتذن ےس اس وطر رپ فلتخم ےہ ہک اس ںیم نج اایشء یک خرتذ و قروح وہیت ےہ وہ اعم‬
‫ئ‬
‫رضورتیکزیچںیوہیتںیہ۔یفنفسہاناایشءیکاجترتںیمکیئرحجںیہنےہارگعیبمایسیزیچوہسجیکخرتذوقروحاجبر‬
‫وہتاوسےناچدنییکخرتذوقروحوہاسلکشںیمانیکرشاطئاکاحلظیکاجےئ۔زینسجزیچیکخرتذوقروحوہریہوہوہزیچ‬
‫یفنفسہوموجدوہاوراسرپہضبقرکتاتا نکمموہ۔العوہازںیآےگےنچیبےک ےئلعیبمرپتاعئاکہضبقوہاجتاوہ‪،‬اسےکدعبآےگیچیب‬
‫اجیتوہ۔ایسرطحخرتذوقروحیککیئدمترقمرہنوہہکلبخرتذارہشیمہےکےئلاسزیچاکامکلوہاجتاوہاوردعبںیماسک‬
‫ےنچیبتاہنےنچیباکیلکاایتخراحلصوہاجتاوہ۔‬
‫اسرپہضبقیکوصرتہیےہہکاےسیقیقحوطررپاےنپہضبقںیمایلاجےئوجہکآنالنئاجترتںیمرقتابیًتانکممیہ‬
‫ےہ۔ ح ہکدورسی وصرت ہی ےہ ہکیمکح ہضبقیک اجےئ اچےہ وہ یسکولیک ےکذرےعیوہ تا امضن یک یلقتنم یک وصرت ںیم‬
‫وہ۔ وہ ولیک اچےہ برورک یہ ویکں ہن وہ۔ زین آن النئ خرتذ وقروح ںیم رتشمی ک عیبم رپ رصتف اک قح احلص وہ اجتا ےہ ‪،‬‬
‫ت‬
‫‪141‬‬
‫اچےہوہاسرپہضبقرکےل‪،‬اےسچیبدےتااےسہبہرکدے۔وگتاہکہیلختاک حققتاتاایگوجہکہضبقیمکحیہےہ۔‬

‫‪6‬۔دقنیےکوعضوستااچدنیخرتذےناورعیبرصفںیملعت‬
‫روہیپ رعیف نمث ےہ اور اچدنی تا وسےن ےک کح ںیم ںیہن ےہاس ےئل روےپ ےک ذرعی وسےن اچدنی یک عیب‪ ،‬عیب‬
‫ئ ئ‬
‫اجبوہاگاوردبیل‬‫لذاروہیپےسوستااچدنیخرتذےنیکوصرتںیمںیمافتلضونسٹنہ ر‬ ‫رصفےکزرمہںیمںیہنآےئیگ۔ ٰ‬
‫ج‬
‫رپ سلجم وادح ںیم ہضبق رکتا رضوری ںیہن وہاگ ہکلب رصف ات دبل رپ ہضبق اکیف وہاگ۔ اسیج ہک العہم صکفی ہیلع ارلہمح قرامےت‬
‫ںیہ‪:‬‬
‫"سئل احلانويت عن بيع الذهب بلفلوس نسيئة‪ ،‬فاجاب‪ :‬بنه َيوز إذا قبض احد البدلْي‪ ،‬ملا ِف البزازیة‬
‫لو اشرتى مائة فلس بدرهم یكفي التقابض من احد اجلانبْي‪.‬قال‪ :‬ومثله ما لو بع فضة او ذهبا بفلوس‬
‫‪142‬‬
‫كما ِف البحر عن احمليط۔"‬
‫برہمج‪ :‬العہم احونیت ےس وسےن یک نمث رعیف ےس عیب ےک قلعتم وسال یک ایگ وت اوھنں ےن وجاب دتا ہک ح دبیل‬
‫ئ‬
‫اجبےہ۔ہکبجاتفوی ٰبرازہیںیمےہہکارگ‪100‬ےکساتدرمہےکوعض‬ ‫ںیمےسیسکاترپہضبقتاتااجےئوتعیب ر‬
‫خرتذے ےئگ وت اجنیبن ںیم ےس یسک ات اک ہضبق اکیف وہاگ۔ رھپ قرامتا ؛ ایس رطح ارگ اچدنی تا وستا وکسں ےک دبےل‬
‫خرتذاوتاساککحیھبیہیےہاسیجہکاحبلارلاقئںیمطیحمےکوحاہلےسےہ۔‬

‫‪141‬۔ امانههم ارشهیف‪ ،‬دلج ‪ ،43‬امشرة ‪،1‬وصخیص امشرة‪ ،‬ونجری ‪2019‬ء‪ ،‬ص‪43 :‬۔‬
‫ل‬ ‫لح‬
‫‪142‬۔ ا صكفي‪ ،‬عالء ادلنی‪ ،‬دمحم نب ىلع نب دمحم ا حصبي(م‪1088 :‬ھ)‪ ،‬ادلر ااتخملر‪306 :5 ،‬‬
‫‪57‬‬
‫روےپ ےس اچدنی اور وسےن ےک زویرات خرتذےن یک وصرت ںیم ہضبق یھب رشط ںیہن ےہ ہکلب نییعت اکیف ےہ‪،‬‬
‫ویکہکن زویرات نیعتم رکےن ےس نیعتم وہاجےت ںیہ۔ سب اس ںیم ات رشط ہی ےہ ہک ویم دقع ےک اھبو اور تمیق رپ اعمہلم‬
‫اجےئ۔‬
‫ج‬
‫العہم صکفیہیلعارلہمحاتاوراقممرپقرامےتںیہ‪:‬‬
‫"قوله‪( :‬فلو بع النقدین) تفریع على قوله وإل شرط التقابض فإنه یفهم منه انه ل یشرتط التماثل‪،‬‬
‫وقيد بلنقدین لنه لو بع فضة بفلوس فإنه یشرتط قبض احد البدلْي قبل الفرتاق ل قبضهما كما ِف‬
‫‪143‬‬
‫البحر عن الذخریة۔"‬
‫برہمج‪:‬اناکوقل(ارگدودقنویںکخرتذا)اسوقل(وإل شرط التقابض برہمج‪:‬ارگہضبقیکرشطوہ)ےسیہی‬
‫اھجمساجاتکسےہہکامتلثرشطںیہناوردودقنویںیکدیقاسےئلےہہکارگاچدنیکدقنیےسخرتذےاوردوونں‬
‫ےک خذا وہےن ےس ےلہپ دبیل ںیم ےس یسک ات رپ ہضبق رکتا رشط ےہ وت دوونں اک ہضبق رضوری ںیہن۔ اسیج ہک رحب‬
‫ارلاقئںیمذریخہےکوحاہلےسےہ۔‬
‫ہقفالٹیوعںیمامثعینےناھکلےہ‪:‬‬
‫"فإنه َيوز شراء حلي الذهب والفضة بلنقود الورقية نسيئة بشرط ان یكون بسعر یوم العقد ول یشرتط‬
‫فيه التقابض‪ ،‬بل ل یشرتط قبض احللي احلقيقي وإمنا یكفي تعيْي احللي لن النقود الورقية ِف حكم‬
‫الفلوس ِف احكام الصرف فقط‪ ،‬وشرء احللي بلفلوس ل یشرتط فيه التقابض عند احلنفية بل یكفي‬
‫تعيْي احللي۔"‬
‫‪144‬‬

‫ئ‬
‫برہمج‪:‬اکذغیرمق ےس وسےن اور اچدنی ےک زویرات خرتذتا اجبر ےہ ‪ ،‬رشبہکیطہی اعمدہے ےک دن یک تمیقرپ وہ‬
‫اوراسںیمتایمہہضبقیکرشطہنوہ۔ہکلبہیرشطہنوہہکایلصزویراتووصلوہں‪،‬ہکلبزویراتیکنییعترکتااکیف‬
‫ےہ‪،‬ویکہکناکذغیرمقرصفابتدےلےکاعمےلمںیمرمقےککحںیمےہ۔اوردقنیےکدبےلزویراتخرتذےن‬
‫ںیماانحفےکبردتتایمہہضبقرشطںیہنےہ‪،‬ہکلبزویراتیکواضحرکےنےکےئلہیاکیفےہ۔‬
‫وسےناچدنی خرتذےنںیمچ‪،‬ڈراٹفاور رکتذٹاکرڈوریغہےس ادایگیئےکہلسلسںیمکحہیےہ ہکرکتذٹ‬
‫اکرڈاورڈیاکرڈوریغہےکذرعی وجادایگیئوہیتےہاسںیم ومعامًرمق وفریوطررپ دورسےااکویںیم لقتنموہاجیت ےہ۔‬
‫اس ےئل اس ک سلجم ںیم ہضبق اھجمس اجےئ اگ اور اس ےک وجاز ںیم الکم ںیہن ےہ۔ نکیل رتشمی یک رطف ےس تاعئ ک چ اور‬
‫ڈراٹفدےنییکوصرتںیمرمقتاعئےکااکویںیموفریوطررپلقتنمںیہنوہیت۔اہتبلنمثککنیبےکذرعیاحلصرکےن‬

‫ل‬ ‫لح‬
‫‪143‬۔ ا صكفي‪ ،‬عالء ادلنی‪ ،‬دمحم نب ىلع نب دمحم ا حصبي(م‪1088 :‬ھ)‪ ،‬ادلر ااتخملر‪390 :5 ،‬‬
‫‪144‬۔ امثعين‪ ،‬یتفم دمحم یقت‪ ،‬هقف البنوع‪763 :2 ،‬‬
‫‪58‬‬
‫اکاسکنقیتاحلصوہاجتاےہویکہکنچاورڈراٹفےکسپرظنمںیمکنیبںیمرمقعمجوہیتےہ‪،‬اسےئلچتاڈراٹفک‬
‫یمکحہضبقاہکاجاتکسےہ۔‬

‫‪59‬‬
 ‫تابوسم‬
‫عیبلبقاضبقلیکتقیقحوامتیہ‪،‬ااسقمووصریت‬
‫عیبلبقاضبقلےسرمادایسیعیبےہسجںیمعیبمرپہضبقےیکریغبآےگرتشمیدومکقروحرکدتااجےئ۔اسعیباک‬
‫ئ‬
‫ااجباورافدسےہ۔ارگمہرشتعیرہطمہےکاقمدصرپوغررکںیوتاعمالمتںیمدعموجازاوررحماککح‬
‫کحہیےہہکہیعیبت ر‬
‫واہںدتاایگےہاہجںقرنیقیںیمےسیسککاصقننےنچنہپاکادنہشیوہ۔اسیجہکارثکبتکہقفںیمہیوقلاتلم ےہہکمفضی الی‬
‫ئ‬
‫املنازعةوہےنےکتاع ہیاکمت ر‬
‫ااجبےہ۔عیبلبقاضبقلںیمارگ مہدعموجاز یکووجاہترپوغر رکںی وتیمہولعمموہتاےہ‬
‫ہکاسںیمدعموجازیکدرجذلیوصریتتایئاجیتںیہ‪:‬‬
‫‪۱‬۔ںیہکرتشمییسکایسیزیچاکخرتذارہننباجےئہکسجاکایھبووجدیہہنوہ۔‬
‫‪۲‬۔ںیہکرتشمیاےسیاملاکخرتذارہننباجےئہکسجےکالہکوہےناکادنہشیوہ۔‬
‫‪۳‬۔ دوھہک ےس رماد ہی ےہ ہک ںیہک ااسی ہن وہ ہکرتشمی ےن عیب یسک اور زیچ یک یک یھت ح ہک اےس دی کیئ اور زیچ‬
‫اجےئ۔‬
‫ونٹ‪ :‬ہضبقایس ےئلرضوریقرارتاتا ہکںیہکرغریک وصرت ںیمرتشمی (وقفمد)ریغوموجد زیچیک عیبرکےک اصقننںیمہنڑپ‬
‫اجےئحہکالہتکیکوصرتںیمالہتکےکذہمداریکاجبےئریغہقلعتمصخشرپامضنہنآنڑپے۔‬
‫وقنمیلاایشءںیمالہتکیکااسقمدرجذلیںیہ‪:‬‬
‫‪۵‬۔رماجتا‬ ‫‪۴‬۔لجاجتا‬ ‫‪۳‬۔ابتہوہاجتا‬ ‫‪۲‬۔وچریوہاجتا‬ ‫‪۱‬۔تااکرہوہاجتا‬
‫چ‬
‫‪۹‬۔ ھِناجتاوریغہ‬ ‫‪۸‬۔رغقوہاجتا‬ ‫‪۷‬۔دعموموہاجتا‬ ‫‪۶‬۔سنجدبتلیوہاجتا۔‬
‫انامتموصروتںںیمالہکوہاجےنوایلاایشءیکدرجذلیااسقمںیہ‪:‬‬
‫‪1‬۔وخردیناایشء‪:‬وخردیناایشءںیمیھبتااکرہتاخرابوہےنوایلاایشءیکدوااسقمںیہ‪:‬‬
‫‪۱‬۔ تہبدلج ہ تااکرہ وہےن وایل اایشء‪ :‬ےسیج رویٹ‪ ،‬اسنل‪ ،‬دودھ‪ ،‬دیہ‪ ،‬وگس‪ ،‬ھپ‪ ،‬زبستاں اور اتذے وریغہ ہکہی‬
‫اایشءدلجخرابوہاجیتںیہ۔‬
‫‪۲‬۔ دبر ےس تااکرہ وہےن وایل اایشء‪ :‬ےسیج اتاج اور کشخ اایشءالثمً؛ دنگم‪ ،‬اچول‪ ،‬داںیل‪ ،‬یھگ‪ ،‬ینیچ‪ ،‬رکش‪ ،‬گر‪ ،‬دہش‪،‬‬
‫رسہک‪،‬ادوتاتاورکشخویمہاجتوریغہ۔‬
‫‪2‬۔ ریغ وخردین اایشء‪ :‬وقنمیل اایشء ےسیج ڑپکے یک ونصماعت‪ ،‬برنت‪ ،‬داھیت ونصماعت‪ ،‬ڑکلی یک ونصماعت‪ ،‬الپکٹس یک‬
‫ونصماعت‪ ،‬شیش یک ونصماعت‪ ،‬ڑمچے یک ونصماعت‪ ،‬اکذغ یک ونصماعت‪ ،‬بریق ونصماعت‪ ،‬ومرٹ اگڑتاں‪ ،‬رٹپومیل ونصماعت‪،‬‬
‫دعماینتاورآیئیٹیکونصماعتوریغہ۔انامتماایشءںیمیھبیسکہنیسکوصرتںیمالہکوہےناکااکمنرہبوصرتوموجد‬
‫ےہ۔‬

‫‪60‬‬
‫ریغوقنمیل اایشء ںیم یھب الہتک یک وصریت وموجدںیہ۔ اکمن یک وصرت ںیم اس رطح ہکاکمن رگ اجےئ تا وٹٹ‬
‫ئ‬
‫ااجب ہضبق وہاجتا یھب الہتک یک وصرت ےہ۔ دنمسری وطافن تا درتایئ الیسب یک‬
‫اجےئ۔ اکمن اور زنیم دوونں ہپ یسک اک ت ر‬
‫وصرت ںیم زنیم و اکمن اک زبر آب آاجتا زین ززلہل ںیم اکمن اک رگاجتا وریغہ یھب الہتک یک وصریتںیہ۔ زریع زنیم اک رجنب‬
‫وہاجتااورتااقباکسوہاجتایھبالہتکیکوصریتںیہ۔‬

‫‪61‬‬
 ‫لصفاول‬
‫عیبلبقاضبقلیکتقیقحوااکحمرشتعییکروینشںیم‬
‫اجتریتابمحںیمےساتامہحبمہیےہہکخرتذیوہیئزیچرپہضبقےسےلہپاسکآےگقروحیکاجاتکسےہتا‬
‫ںیہن؟ اس وسال اکوجاب دےنی ےس ےلہپ رضوری ےہ ہک عیب لبق اضبقل یک تقیقح وامتیہ کواحض یکاجےئ تاہک رشتعی‬
‫اوراہقفےئ رکام یک آراء یک روینش ںیم عیب لبق اضبقل اک وہفمم رھکن رک اسےنم آاجےئ اوررھپ اس وہفمم ےک االطق یک دقمی‬
‫ئ‬
‫وخذتذوصروتںاکیھباجبرہایلاجےئتاہکدماعواحضوہےکس۔اکروتاریاعمالمتںیماتامہرنکہضبقےہ‪،‬سجاکاامجیلتذرکہ‬
‫زگہتش اوراق ںیم زگراکچےہ۔ اب وچہکن ہی وسال تایق اھت ہکارگہضبق یک ذمکرہ ولکشں ںیم ےس کیئ لکش ققحتم ںیہن وہیت وت‬
‫لذا اس تاب ںیم عیب لبق‬
‫اس وحاےل ےس رشتعی یک کح اصدر رکیت ےہ اوراہقفےئ رکام یک اس وحاےل ےس یکآراء ںیہ؟ ٰ‬
‫ئ‬
‫اضبقل ےک فلتخم ولہپؤں اکیملع اجبرہ ایلاجےئ اگاوراتبتااجےئ اگہک عیب لبق اضبقل اکرشیع کح یکےہ اوراس یک دقمی ورموہج‬
‫سکلٹنکنکنیسںیہاورانےکااکحمواسملئیکںیہ؟‬

‫عیبلبقاضبقلیکرعتی‬
‫ن‬
‫عیبلبقاضبقلیکاالطصحاترمبکاالطصحےہ‪،‬سجکاہقفےئرکامعیباممل قیضیھبےتہکںیہ‪،‬اسےسرمادہی‬
‫ےہ ہک خرتذی وہیئ زیچرپ ہضبق رکےنےس ےلہپ یہ اس کآےگ قروح رکدتااجےئ۔ رضحت انب رمع ریض اہلل ہنع ےس رموی‬
‫حیحصدحیںیمتایےہہکراسلآمبﷺےنارشادقرامتا‪:‬‬
‫اع طَ َعاما فَ ََل یَبِ ْعهُ َح هَّت یَ ْستَ ْوفِيَهُ َز َ‬
‫اد‬ ‫ال َم ْن ابْ تَ َ‬
‫هِب ﷺ قَ َ‬ ‫اَّللُ َع ْن ُه َما أَ هن النِ ه‬‫ض َي ه‬ ‫" َعن ابْ ِن عُمر ر ِ‬
‫ََ َ‬ ‫ْ‬
‫‪145‬‬
‫ضهُ۔"‬‫اع طَ َعاما فَ ََل یَبِ ْعهُ َح هَّت یَ ْقبِ َ‬ ‫ِ ِ‬
‫يل َم ْن ابْ تَ َ‬
‫إ ْْسَاع ُ‬
‫برہمج‪" :‬وج صخش کیئ اتاج خرتذرکے وت اس کہضبق رکےن ےس ےلہپ قروح ہن رکے۔ ات اور روای ےک‬
‫اابتعرےس ح ت اس کتاپ ہن ےل ہکبج دورسی روای ےک اابتعرےس ح ت اس کووصل ہن رکےل۔ اس‬
‫وحاہلےساتاورروایںیمےہہکحمتکیئزیچخرتذ رکووتاسرپ ہضبقرکےنےسےلہپاسکآےگقروحہن‬
‫رکو۔"‬

‫عیبلبقاضبقلیکاممعن‬
‫عیب لبق اضبقل یک اممعن رپ دعتمد ااحدی وارد وہیئ ںیہ‪ ،‬ان امتم ااحدی ےک اطمہعل ےس واحض وہتاےہ ہک ان‬
‫ااحدی ںیم ایبن رکدہ اممعن یسک اخص تلع ےک اسھت وصخمص ےہ۔ ینعی ہی ااحدی معلول بلعلة ںیہ‪ ،‬ارگتلع اکووجد‬
‫ّ‬
‫اوصل یک ابعرات رپ‬‫وہاگ وت اممعن اکووجد وہاگ ارگتلع وقفمد وہیگ وتاممعن یھب ہن تایئ اجےئ یگ۔ اہقفےئ رکام واملعےئ‬

‫ي‬
‫‪145‬۔ ااخبلری‪ ،‬دمحم نب اامسلیع (م‪256 :‬ھ) حیحص ااخبلری‪ ،‬اتكب البنوع ثاب عيب الطغام لبق ان قنض‪ ،‬وعيب ام سيل دنعک‪ ،‬رمق ادحلبث‪2052 :‬‬
‫‪62‬‬
 ‫عل ّ‬ ‫عل‬
‫وغررکےنےسعیبلبقاضبقلیکاممعنرپنیت نٹنیمہیتلمںیہ۔ہیللع( نٹن)ایسیںیہنجاکووجدیمہبتکااحدی‬
‫ےسیھبآاسینےسلماجتاےہ‪،‬اناکالخہصدرجذلیےہ‪:‬‬
‫‪1‬۔رغراکاامتحل‬
‫نض‬
‫‪2‬۔رحباممل مناکاامتحل‬
‫‪3‬۔رتااہیسنلاکاامتحل‬

‫‪1‬۔رغراکاامتحل‬
‫ن‬
‫عیباممل قیضںیماستلعاکاامتحلاسادنازےسوہتاےہہکویکہکنہضبقےسےلہپعیبرکےنیکوصرتںیماستات‬
‫اکرطخہراتہےہہکشاتذعیبمرپہضبقےسےلہپیہعیبمالہکوہاجےئاوردقعکخسفوخسنرکےنیکرضورتشیپآاجےئ۔اسےئل‬
‫ہکرتشمیکوخدملعیہںیہنوہتاہکہضبقرکےنتعیبمتایقرےہیگتارھپالہکوہاجےئیگاوراساامتحلےکتاووجدوہعیبمیک‬
‫عیب رکراہےہ وتالزامًہی وصرت رغرورطخہیک ےہاوررغرورطخہ ےک رحاموہےن رپرثکبت ااحدیوآتار احصہب وموجدںیہ۔نج‬
‫ںیم رغرورطخہ یک اممعن کایبن یکایگےہ۔ الخہص ہی وہاہک ویکہکن عیب لبق اضبقل ںیم رغراکاامتحل وہتاےہ سج یک اممعن‬
‫ج‬
‫وصنمصنمااشلرعےہوتایسوہجےسہیونممعےہ۔اسوحاہلےسڈارٹکوہبہذ نلیقرامےتںیہ‪:‬‬
‫"لَيوز بيع املنقول قبل القبض‪ ،‬لن فيه غرر انفساخ العقد علی اعتبار اهلالک قبل القبض‪ ،‬لنه اذا‬
‫هلک املبيع قبل القبض ینفسخ العقد فيتبْي انه بع مالَيلک والغرر حرام ملاروینا ای انه حیتمل اهلالک‬
‫فالیدری املشرتی هل یبقی املبيع اویهلک قبل القبض۔"‬
‫‪146‬‬

‫ئ‬
‫اجبںیہن ےہ ‪،‬ویکہکن اس ںیم ہضبق ےس لبق الہتک ےکس خسف‬
‫برہمج‪ :‬ہضبق ےس لبقوقنمیل اجدیئاد قروح رکتا ر‬
‫دقعاک ادنہشی ےہ ‪،‬ویکں ہکارگ ےضبق ےسلبققروح ک متخ رکدتا ایگ وتاعمدہہ تالطوہاگ ‪،‬اور ہی واحض وہاجتا ےہ ہک‬
‫اسےنہیاملاچیباور دحییکوہجےسرغرونممعےہینعیالہتکاکادنہشیےہ۔خرتذارکولعممںیہنوہتا ہکہضبق‬
‫ےسےلہپعیبمتایقرےہیگتاالہکوہاجےئیگ۔‬
‫اس تلع اکاامتہم اہقفےئ اانحف اخص وطررپ رکےت ںیہ شاتذ یہی وہج ےہ ہک اامم امظع اوبہفینح ےک اہں اایشےئ‬
‫ئ‬
‫اجبںیہنےہ۔ ویکہکن عیبمیک الہتکاکخذہشاہیںںیہن ےہارگاسںیمیھباامتحل‬ ‫ریغوقنمہلاجدیئادوریغہ یکعیبلبق اضبقل ر‬
‫وہوترھپاساککحیھبویہوہاگ‪،‬اانحفےکالعوہوشاعفاورانحہلبےنیھباستلعکاایتخریکےہ۔‬
‫نض‬
‫‪2‬۔رحباممل مناکاامتحل‬
‫نض‬
‫عیب لبق اضبقل ےک ونممع وہےن یک دورسی وہج تاتلع رحب اممل من ےہ‪ ،‬اس اکالخہص ہی ےہ ہک عیب رکےن ےس‬
‫وصقمدرحب(فن)اکوصحلےہاورفنیاحلصوہاتکسےہحوہاصقنناکیھبامکلوہ۔ارگاتزیچایھباسےکہضبقںیم‬
‫ںیہن آیئ وتاس ےکالہک وہاجےن یک وصرت ںیماسرپ امضن تااصقنن یھب وتالزمںیہن آےئ اگ۔ رشیع اوصل ہی ےہ ہکایسی‬
‫خ‬
‫‪146‬۔ د یلي‪ ،‬دارٹکوهبه (م‪2015 :‬م)‪ ،‬الفقه االشالیم وادهتل‪ ،474 :4 ،‬دار اركفل‪ ،‬دقشم‪1985 ،‬م۔‬
‫‪63‬‬
‫ےشےسفناحلصرکتادرسںیہنےہوجایھباس ےکامضنںیم ہنآیئوہ۔اسیج ہکراسلآمب ﷺیکہیدحیسج‬
‫کفنصمدبعارلزاقےنلقنیکےہ‪:‬‬
‫"هنی رسول هللا ﷺ عن سلف وعن شرطنی فی بيع واحد و عن بيع ماليس عندک وعن ربح مامل‬
‫‪147‬‬
‫تضمن۔"‬
‫نض‬
‫برہمج‪:‬روسلﷲﷺےنعیبفلس(ملس)‪،‬ریغوموجدےشاوررحباممل منےسعنمقرامتا۔‬
‫نض‬
‫عیبلبقاضبقلےسرحباممل مناکاامتحلدیپاوہتاےہایسوہجےسحتعیبمرتشمییکامضنںیمہنآاجےئوتاس‬
‫ج‬
‫وقتاسیکعیبونممعوہیگ۔استلعکاامماوبویفساورااممدمحماایتخررکےتںیہیہیوہجےہہکاص نٹنےکاہںاایشء‬
‫نض‬
‫‪148‬‬
‫ریغوقنمہلیکعیبلبقاضبقلونممعےہ۔ویکہکناسںیمرحباممل منیکتلعاکاامتحلےہ‪،‬ایسوہجےسہیعیبونممعےہ۔‬

‫‪3‬۔رتااہیسنلاکاامتحل‬
‫ن‬
‫عیب اممل قیض ےک ونممع وہےن یک رسیتی وہج تاتلع رتاہیسنل ےہ‪ ،‬سج کرصف اہقفےئ امہیکل ےن اایتخریکےہ۔‬
‫اہیں اس تات کشیپ رظنرضوررںیھک ہک اس تلع کیھب اہقفےئ امہیکل ےن دس ذراعئ ےک وطررپ ایلےہ اوراس یک اممعن‬
‫ذرکیک ےہ۔ اس یک اثمل اس رطح ےہ ہک ات صخش ےن وسروےپ اکاتاج خرتذیک‪ ،‬اس اتاج رپ ہضبق ےیک ریغب رتشمی ےن‬
‫دورسےےکاہوھتںاتوسسیبروےپاکقروحرکدتا۔وگتااسےنوسروےپےکوعضوسروےپدےدےیاورسیبروےپ‬
‫وطبررتادےی ںیہ۔ ایس وہج ےس ہی ونممع ےہ اس ےئل رتشمی ےن وتھچک یکںیہن‪ ،‬وہ سک زیچےک وعض ںیم سیب روےپ ےل‬
‫‪149‬‬
‫راہےہ۔‬
‫ااممامکلےکبردتہیتلعرصفاھکےنےنیپیکزیچوںںیموہیگوہیھباسوقحلیکووزنےکاسھتاس‬
‫ئ‬
‫یک عیب وہیگ ارگ اس ےک ریغب وہوتارافتع تلع یک وہج ےس ہی اممعن یھب ںیہن وہیگ ہکلب ایسی وصرت ںیم عیب لبق اضبقل اجبر‬
‫‪150‬‬
‫وہاجےئیگ۔‬
‫اسامتمحبماکالخہصہیوہاہکعیبلبقاضبقلیکاممعنرپآہمئارہعبقفتمںیہارگہچوتلعںںیماالتخفےہ۔‬

‫لب‬ ‫لج‬
‫‪147‬۔ انب امهم‪ ،‬اوب ركب دبع ارلراق نب ثاعف ا ميری ااميلين الصنغاين (م‪211 :‬ھ)‪ ،‬المصنف‪ ،‬اتكب البنوع‪ ،‬ثاب ا ھي نععيب الطغام یتحوتسییف ‪:6‬‬
‫‪ ،399‬دار ااتللیص ‪ ،‬اقهرة‪ ،‬الطنغة االوىلٰ ‪1436‬ھ۔‪2015‬م۔‬
‫ل‬
‫‪148‬۔ ارسلخسي‪ ،‬سمش الانمة دمحم نب ادمح نب ایبلهس (م‪483 :‬ھ)‪ ،‬ا مبسوط‪ ،9 :3 ،‬دارابتكل الغلمیه‪ ،‬ریبوب‪ ،‬انبلن‪ ،‬س۔ ن‬
‫لب‬
‫‪149‬۔ اوشلاکين‪ ،‬دمحم نب ىلع نب دمحم نب دبع اهلل ا مبي (م‪1250 :‬ھ)‪ ،‬لین االوطار‪ ،21 :5‬دار ادحلبث‪ ،‬رصم‪ ،‬الطنغة الاوىل‪1413 ،‬ھ ‪1993 -‬م‬
‫خ‬
‫‪150‬۔ د یلي‪ ،‬دارٹکوهبه (م‪2015 :‬ھ)‪ ،‬الفقه االشالیم وادهتل‪474 :4 ،‬‬
‫‪64‬‬
 ‫عیبلبقاضبقلیکاممعناککحاعمےہتااخص؟‬
‫اہیںہیوسالدیپاوہتاےہہکعیبلبقاضبقلیکاممعنیکرواتات قلطماوراعمںیہ‪،‬نجاکاقتہضہیےہہکہیکح‬
‫وقنمیل وریغوقنمیل اایشءامتم کشالم وہ۔ نکیل اہقفےئ رکام ااحدی ںیم وموجدوتلعں یک اینبدرپ کح اعم ںیم صیصخت رکےت‬
‫ئ‬
‫ںیہ‪،‬آےیئاسوحاہلےساہقفےئرکامیکآراءاکاجبرہےتیلںیہ‪:‬‬
‫‪1‬۔ اامم شایعف اوراامم دمحم امہیلع ارلہمح قرامےت ںیہ ہک ہی کح وقنمالت‪ ،‬ریغوقنمالت‪ ،‬مکنلات‪ ،‬ومزتات‪ ،‬ذمرواعت‬
‫اوردعدتاتسکاعمےہ۔انںیمےسیسکیھبعیبمیکعیبلبقاضبقلدرسںیہن ےہ‪،‬انرضحاتیکدلیلہی‬
‫ن‬
‫ےہہکدحییہننععیباممل قیضاعمےہ‪،‬ایسوہجےساساککحیھباعمیہوہاگ۔اسرپیلقعدلیلہییھبےہہک‬
‫عیب یک تحص ےک ےئل وچہکن عیبم رپ دقرت یلع ایلستل رشط ےہ اورہی ایس وق نکمم ےہ ہکبج عیبم وبقمض وہ‪،‬‬
‫ت‬
‫‪151‬‬
‫ریغوبقمضرپدقرتیلعایلستلاک حققںیہنوہاتکس۔‬
‫‪2‬۔ اامم اوبہفینح ہیلع ارلہمح قرامےت ںیہ ہک عیب لبق اضبقل یک اممعن اککح رصف اایشےئ وقنمہل ےکاسھت صتخم‬
‫ےہ‪:‬‬
‫‪152‬‬
‫"ان ابحنيفة خص النصوص بملنقول بعلة النهی وهوغررانفساخ العقد بهلالک قبل القبض۔"‬
‫برہمج‪ :‬ےبکش ااممامظع اوب ہفینح ہیلعارلہمح ےن اایشےئ وقنمہل ںیم اممعن یک وصنص ک یہن یک تلع ےک اسھت‬
‫اخصیکےہاوروہہضبقےسےلہپالہتکےکسخسفِدقعاکادنہشیےہ۔‬
‫مس‬
‫اایشےئریغوقنمہلاسےس نٹت ٰیںیہاسےئلہکاسںیمتلععیبمیکالہتکاکرطخہاوراسےکہجیتنںیمخسفدقع‬
‫اکاامتحل ےہ۔ وجرغر یک وصرت ےہاورویکہکن ہی تلع ریغوقنمیل اایشء ںیم ںیہن تایئ اجیت ےہ ایس وہج ےس اممعن‬
‫اککحیھبںیہنوہاگ۔‬
‫‪3‬۔ااممادمحاورااممامکلےکبردتعیبلبقاضبقلیکاممعناککحطعومےکاسھتصتخمےہاورہییھبایسوق‬
‫ح ان یک عیب لیک تاوزن ےک اسھت وہ۔ ریغ وعطمامت اوروہ وعطمامت نج یک عیب ریغب لیک ووزن ےک وہاس کح‬
‫ئ‬ ‫مس‬
‫‪153‬‬
‫ےس نٹت ٰیںیہ‪،‬ینعیانیکعیبلبقاضبقلیھباجبرےہ۔‬

‫عیبلبقاضبقلاککحوطبرعیبافدستاعیبتالط؟‬
‫ئ‬
‫ااجبےہ۔عیبافدسےککحاکالخہصہی‬
‫عیبلبقاضبقلدرتقیقحعیبافدسیکاتوصرتےہوجہکرشاعًونممعاورت ر‬
‫ےہ ہکخرتذاراورقروحدننکہ دوونں رپ الزماور واح ےہ ہکاس عیب ک متخ رکںی ویکہکن اوہنں ےن ات ریغ رشیع لعفاک‬
‫اراکتبیکےہ۔اہتبلعیبمتخرکےنیکآےگتہبیسوصریتںیہ‪،‬الثمً؛ارگنمثاورعیبمتایقںیہ وتعیبمتخرکےنیکوصرتہی‬

‫‪ 151‬۔ ارلوثاين‪ ،‬اوب ااحملنس دبع اولادح نب إامسلیع (م‪ 502 :‬ھ)‪ ،‬رحب المدهب‪ ،264 :1 ،‬دارابتكل الغلمیه‪ ،‬ریبوب‪ ،‬الطنغة االوىل‪2009 ،‬م۔‬
‫‪ 152‬۔ اھتونی‪ ،‬رفظ ادمح امثعين(م‪1394 :‬ھ)‪ ،‬اعالء انسل‪ ،224 :14 ،‬ادارة ارقلآن واولعلم االشالمیة‪ ،‬رکایچ‪1418 ،‬ھ۔‬
‫س‬ ‫صب‬
‫‪ 153‬۔ الا جي‪ ،‬الاامم امكل نب اسن(م‪179 :‬ھ) رواثة الاامم حنون‪ ،‬ادملوثة اربکلی یف الفقه ااملیکل‪ ،88 :4 ،‬ورارة االواقف السعودثة‪1324 ،‬ھ۔‬
‫‪65‬‬
‫ےہہکخرتذارعیبمواسپرکےاورےنچیبواےلےنوجےسیپےئلںیہوہخرتذارکولتاےئ۔اہتبلارگنمثاورعیبمتایقہنرںیہالثمً؛وہ‬
‫زیچ اامعتسل وہرکمتخ وہاجےئتا اس ےک اسھت یسک ریغ اک قح قلعتم وہاجےئ۔ ےسیج خرتذار اس ک آےگ چیب دے‪ ،‬دہہی‬
‫اجاتکسلااہیںعیبمتخرکےناکرطہقیہیےہہکارگاس‬
‫ٰذ‬ ‫رکدےوریغہوریغہ۔وتانوصروتںںیموچہکناسزیچکوتولتاتاںیہن‬
‫زیچاکلثموموجد(ینعیاسیسیجزیچتازارےسلماجیت)وہوتخرتذارلثمادارکے۔ارگلثموموجدںیہنوتاسیکتازاریتمیق‬
‫ئ‬
‫ےکقبرےسیپقروحدننکہکادارکےاورنمثینعیوجےسیپعیبےکوقاسکدیےھتوہواسپےل۔اس یکواضحاہقفء‬
‫یکدرجذلیابعراتےسوہیتےہ‪:‬‬
‫‪1‬۔ خرتذ و قروح ےک اعمہلم ںیم ارگ عیبم اور نمث دوونں تا عیبم و نمث ںیم ےس کیئ ات ااسی وہ ہک رشتعیِ دمحمہی‬
‫(ﷺ)اوراسہقبادتانںیمےسیسکیھبرشتعیںیماسیکخرتذوقروحیکااجزتہنوہوتاسوصرتںیمعیب‬
‫تالطےہ۔ارگوہزیچیسکدنیِامسویںیماملوہاورمہاےسنمثانبںیکسالثمً؛رمخاورزنخبروجہکدرگیادتانِامسوہیںیم‬
‫املںیہ۔ ان یکعیبڑپکےوریغہ ےکدبےل وہ تاعیب ںیمکیئ ایسی رشطشالم رکیلاجےئ سجیک رشتعیااجزت ہن‬
‫‪154‬‬
‫دیتیوہوتاسوصرتںیمعیبافدسوہیگ۔‬
‫‪2‬۔عیبِتالطاککحہیےہہکرتشمییسکاحلںیمیھبعیبماکامکلںیہننباتکسہکلبتاعئیہاساکامکلراتہےہ۔ارگ‬
‫رتشمیےنعیبمےلیلوتوایسپرکتارضوریوہتاےہایسرطحارگتاعئےننمثےلایلوتواسپرکتارضوریوہتاےہ‬
‫‪155‬‬
‫اورارگعیبمرتشمیےکتاسالہکوہیئگوتاساکامضنالزموہاگ۔‬
‫‪3‬۔عیبِافدساککحہیےہہکارگعیبمرپرتشمیےنہضبقہنیکوہتارتشمیےکہضبقےکدعبرتشمیےکاہھتںیمیہعیبم‬
‫وہوتتاعئورتشمیدوونںرپالزمےہہکعیبکمتخرکدںی۔ارگرتشمیتاعئیکرصحیتادللةًااجزتےسعیبمرپہضبقرک‬
‫ےل اور تاعئ اس ک عنم یھب ہن رکے وترتشمی اس عیبم اک تیکلمِ ہثیبخ ےک اسھت امکل نب اجےئ اگ۔ ینعی رشاعً اس رپ‬
‫ئ‬
‫لذااسعیبکمتخرکےکعیبماکواسپ‬ ‫ٰ‬ ‫وہاگ‬‫ہن‬ ‫ر‬ ‫اجب‬ ‫تیکلمےکااکحموتالوگوہںےگنکیلاسےسافدئہااھٹتااسےکےئل‬
‫رکتارضوریوہاگ۔اہتبلارگرتشمیےنعیبِافدسےسخرتذیوہیئعیبمکعیبِحیحصرکےکتاعئکچیبدیتایسکاوررطےقی‬
‫ےسواسپرکدیوتہیعیبِا ّولکمتخرکتاوہا۔ایسرطحارگتاعئےکالعوہیسکاورکعیبِحیحصےکاسھتیچیبتاہبہرکدیتا‬
‫کیئاوررصتفرکایلوتہیرصتفتاعیبرکتاحیحصوہاجےئاگ۔عیبافدستاذفوہاجےئیگاوررھپعیبِافدسکخسفںیہنیکاج‬
‫‪156‬‬
‫اتکس۔‬

‫ل‬ ‫لح‬
‫‪ 154‬۔ ا صكفي‪ ،‬عالء ادلنی دمحم نب ىلع نب دمحم ا ح ِ ْصبي (م‪1088 :‬ھ)‪50 :5 ،‬‬
‫‪ 155‬۔ ااضیً‪59 :5 ،‬‬
‫‪ 156‬۔ ااضیً‪88 :5 ،‬‬
‫‪66‬‬
 ‫لصفدوم‬
‫ئ‬
‫رفتمقوقعدںیمعیبلبقاضبقلاکاجبرہ‬
‫اعمالمتخرتذوقروحےکااقعنداورانرپہضبقےکوحاہلےستاتوہیکچےہ۔ایسرطحعیبلبقاضبقل ےکااکحم‬
‫اکاامجیل اخہک یھب اتبدتاایگےہ۔ اس لصف ںیم فلتخم وقعد ںیم عیب لبق اضبقل اککح اوراس یک لیصفت ےک تارے ںیم اس لصف‬
‫ںیماامجیلوااصتخریالکمیکاجےئاگ‪،‬سجیکلیصفتدرجذلیےہ‪:‬‬
‫ئ‬
‫‪1‬۔عیبلبقاضبقلںیمعیبمیکعیباکاجبرہ‬
‫ح ت عیبم رپ ہضبق ہن وہا وہ اوراس ںیم رصتف یک اجےئ وت اس ےک وجاز ودعم وجاز یک عیبم ےک اابتعر ےس‬
‫دووصریتںیہ‪:‬‬
‫(افل)۔ ھچک اایشء ایسی ںیہ ہک ان ےک عیبم وہےن یک وصرت ںیم ہضبق رکےن ےس لبق انچیبآہمئ ارہعب ےک بردت‬
‫ئ‬
‫تاالافتقاجبریہںیہنےہ۔ہیوہوقنمیلاایشءںیہوجلیک‪،‬وزیناوراعطمیکسنجےسوہںاںیہنخرتذےنےکدعبح‬
‫تانرپہضبقہنوہوتانیکمرتذعیبرکتادرسںیہنےہ۔‬
‫(ب)۔ ضعب اایشءایسی یھب ںیہ ہکانےک عیبموہےن یک وہج ےس ہضبق ےسےلہپ عیب رکےن تاکیئ اوررصتف رکےن‬
‫ےکوحاےلےسآہمئےکاہںاالتخفےہ۔استارےںیملیصفتدرجذلیےہ‪:‬‬
‫‪۱‬۔اانحفیکراےئ‬
‫اانحف ےک بردت وقنمیل اایشء یک عیب رکےن ےک دعب ان رپ ہضبق رکےن ےس لبق آےگ یسک اورقرقی کقروح رکتا‬
‫درسںیہنےہاچےہہیوقنمیلاسامناومالروبہیںیمےسوہتاہنوہ۔ ہکبجریغوقنمیلاایشءےکتارےںیمآہمئاانحفاکیھب‬
‫‪157‬‬
‫ئ‬ ‫ئ‬
‫اجبںیہن۔‬
‫االتخفےہضعبےکاہںاجبرےہاورضعبےکاہں ر‬
‫‪۲‬۔امہیکلیکراےئ‬
‫ئ‬
‫اجب ےہ اچےہ وقنمیل وہں تاریغوقنمیل‬
‫امہیکل ےک بردت اعطم یک عیب لبق اضبقل ونممع ےہ اورتایق امتم ںیم ر‬
‫‪158‬‬
‫وہں۔‬

‫ل‬
‫‪ 157‬۔ ااكلشاين‪ ،‬عالء ادلنی اوب ركب نب وعسمد نب ادمح ااكلشاين ا حنفي (م‪587 :‬ھ)‪ ،‬دباعئ الصیاعئ یف رتبيت ارشلاعئ‪180 :5 ،‬‬
‫لم‬
‫‪ 158‬۔ انب ردش ارقلیبط‪ ،‬اوباولدیلدمحمنب ادمح (م‪520 :‬ھ)‪ ،‬دباثة ا حبھدواهنثة المقنصد‪ ،163 :3 ،‬دار ادحلبث اقرھة۔ ‪1425‬ھ۔‬
‫‪67‬‬
 ‫‪۳‬۔وشاعفیکراےئ‬
‫ئ‬
‫وشاعف ےک بردت یسک یھب زیچ کہضبق ےس ےلہپ قروح رکتاتااس یک آےئگ عیب رکتا اجبر ںیہن اچےہ عیبم وقنمیل وہ ات‬
‫‪159‬‬
‫ریغوقنمیلوہاوراومالروبہیںیمدالخوہتاہنوہ۔‬
‫‪۴‬۔انحہلبیکراےئ‬
‫ئ‬
‫انچیباجب ںیہن۔ ارگعیبم لیک‬
‫ر‬ ‫انحہلب ےک اس تارے ںیم رفتمق اوقال ںیہ۔ یسک یھب لیک تاوزین زیچکہضبق ےس ےلہپ‬
‫ئ‬
‫وہوتاجبںیہن۔ہرایسی زیچوجریغنیعتموہاسیکہضبقےسلبقعیبرکتادرس‬ ‫ر‬ ‫تاوزینوہےنےکاسھتاسھتطعوامتںیمےس‬
‫ںیہن ےہ۔ یسک یھبوقنمیل وریغوقنمیل ےش کہضبق ےسےلہپ عیب رکتادرسںیہن ےہ۔ انحہلب اکراحج کلسم وقلاول یہی ےہ۔‬
‫‪160‬‬

‫ذماہاہقفےئرکامرمہمحاہلل‬
‫الخہص ِ‬
‫ئ‬ ‫ئ‬
‫اجبںیہنےہہکبجریغوقنمیلاایشءیکاجبر‬ ‫ذمکرہآراءاکالخہصہیےہہکاانحفےکاہںوقنمیلاایشءیکعیبلبقاضبقل ر‬
‫ئ‬
‫ےہ۔ امہیکل ےک اہں وقنمیل اایشء ںیم ےس رصف طعوم یک عیب لبق اضبقل ر‬
‫اجب ںیہن ےہ۔ انحہلب ےک اہں ایسی وقنمیل اایشء وجلیک‬
‫ئ‬ ‫ئ‬
‫تاوزینوہں انیکعیبلبقاضبقلاجبرہںیہنےہ۔ہکبجوشاعفےکبردتیسکیھبعیبمیکعیبلبقاضبقلاجبرںیہنےہ۔‬

‫‪2‬۔عیبلبقاضبقلںیمنمثرپرصتف‬
‫ح دواقرادںیم اعمہلم عیب وہتاےہ وت ان ںیم ےس تاعئ ےک ذہم عیبم وہیت ےہ اوررتشمی ےک ذہم نمث وہتاےہ۔ نمث دقنی‪،‬‬
‫زراوروستااچدنییک وصرتںیم یھبوہاتکسےہاورنمثیلثماایشءیھبوہیتکسںیہ۔ ارگیسکیلثم ےشکنمث انبتااجےئوتاسیک‬
‫دووصروتںاکااکمنےہہکاندورطوقیںےسنمثاکنیعتوہایگےہ‪:‬‬
‫‪۱‬۔یلثمنمثکاشارےےسنیعتمرکدتاایگوہ۔‬
‫‪۲‬۔یلثمنمثیکسنجاوردقماراکنیعترکدتاایگوہ۔‬
‫وشاعفیکآراء‬
‫شاہیعفےکاہںارگنمثکنیعتمرکدتاایگےہوتہضبقےسلبقاسرپرصتفرکتادرسںیہنےہ۔ارگنمثنیعتم‬
‫ئ‬ ‫ئ‬
‫اجبںیہن ےہ۔وشاعفےکاہںاس‬
‫اجبےہہکبجدورساوقلےہہک ر‬
‫ںیہن ےہوتاستارےںیماالتخفےہ۔اتوقلےہہک ر‬
‫یک وتہیج ہی ایبن یک اجیت ےہ ہکحیسک اسامنیک عیب ںیم نمث ےکوطررپ یسک یلثم زیچک نیعتم رکدتاایگوہ۔ ارگہچاس کریبعت‬
‫نمثےسرکےتںیہاحالہکنوعنیضںیمےسہراتیکیثیحعیبمیکیہےہ۔ویکہکنسجکمہاتاابتعرےسنمثھجمسرےہ‬

‫‪ 159‬۔ ااشلیعف‪ ،‬اوب دبع اهلل دمحم نب إدرسي ارقليش ايكمل (م‪204 :‬ھ)‪ ،‬اتكب االم‪ ،70 :3 ،‬دار ارعملفة‪ ،‬ریبوب‪1410 ،‬ھ۔‬
‫‪ 160‬۔ ادقملیس‪ ،‬ومقف ادلنی دبعاهلل نب ادمح انب دقاهم (م‪620 :‬ھ)‪ ،‬ااكلیف یف هقف االامم ادمح‪ ،17 :2 ،‬دارابتكل الغلمیه‪ ،‬ریبوب‪1414 ،‬ھ۔‬
‫‪68‬‬
‫ںیہوہیھبالصںیمعیبمیہیکاتوصرتےہ۔ہکبجوشاعفےکبردتیسکیھبعیبمیکوفتضیےسلبقعیبدرسںیہنےہ‬
‫‪161‬‬
‫ئ‬
‫اہںاہتبلارگنمثدقنییکوصرتںیموہوترھپاسرپہضبقےسلبقرصتفرکتااجبرےہ۔‬

‫اانحفیکآراء‬
‫ئ‬
‫اانحف ےک اہں نمث رپ ہضبق رکےن ےس ےلہپ رصتف رکتااجبرےہ۔ اانحف اس تارے ںیم اس دحی ےس ادتسالل‬
‫رکےتںیہ‪:‬‬
‫" عن ابن عمر‪ ،‬قال‪ :‬كنت ابيع اإلبل َبلبقيع فابيع َبلداننري وآخذ الدراهم وابيع َبلدراهم وآخذ‬
‫الداننري‪ ،‬آخذ هذه من هذه واعطي هذه من هذه‪ ،‬فاتيت رسول هللا صلى هللا عليه وسلم وهو ِف‬
‫بيت حفصة‪ ،‬فقلت‪ ":‬اي رسول هللا‪ ،‬رویدك اسالك إّن ابيع اإلبل َبلبقيع فابيع َبلداننري‪ ،‬وآخذ‬
‫الدراهم‪ ،‬وابيع َبلدراهم‪ ،‬وآخذ الداننري آخذ هذه من هذه‪ ،‬واعطي هذه من هذه‪ ،‬فقال رسول‬
‫‪162‬‬
‫هللا صلى هللا عليه وسلم‪َ :‬ل َبس ان اتخذها بسعر یومها ما مل تفَتقا وبينكما شيء۔"‬
‫برہمج‪:‬دبعاہللنبرمعریضاہللامہنع ےسرمویےہقرامےتںیہہکںیمنقیعںیماویاچیبرکتااھت‪،‬وتںیم(اےس)دانیر‬
‫ےساتچیباھتاوراسےکدبےلدرمہاتیلاھتاوردرمہےساتچیباھتاوراسےکدبےلدانیراتیلاھت‪،‬ںیماےساسےکدبےل‬
‫ںیم اور اےساس ےکدبےل ںیم ال ٹلپ رکاتیل داتیاھت‪ ،‬رھپںیم روسل اہلل یلص اہلل ہیلعوملس ےک تاس آتا‪ ،‬آپ ام‬
‫ئ‬
‫المونینمجفصہریضاہللاہنعےکاہیںےھت‪،‬ںیمےناہک‪:‬اہللےکروسل!ذرااسریمیرعضنسےئجیل‪:‬ںیمآپےس‬
‫وپاتھچ وہں‪ :‬ںیم نقیع ںیم اوی اتچیب وہں وت دانیر ےس اتچیب وہں اور اس ےک دبےل درمہ اتیل وہں اور درمہ ےس اتچیب‬
‫وہںوتدانیراتیلوہں‪،‬ہیاسےکدبےلےلاتیلوہںاوروہاسےکدبےل‪،‬وتروسلاہللیلصاہللہیلعوملسےنقرامتا‪:‬‬
‫”ارگاسدنےکاھبؤےسوہوتکیئاضمہقئںیہنےہحتمتدوونں اساحلںیمخذاہنوہاجؤہکمتدوونںےک‬
‫درایمنکیئاعمہلمتایقرہایگوہ۔‬
‫اس دحی ےس ولعمم وہاہک رضحت دبعاہلل نب رمع ریض اہلل ہنع ےک ےط شہ نمث یک اجبےئ دورسی زیچ ےنیل‬
‫کراسلآمبﷺ ےنعیبرصفقراردےرکااجزتدےدی ےہ۔اسےسنمثرپہضبقرکےنےسلبقےکرصتفیک‬
‫‪163‬‬
‫ااجزتاکملعوہتاےہ۔‬

‫‪ 161‬۔ ااشلیعف‪ ،‬اوب دبع اهلل دمحم نب إدرسي ارقليش ايكمل (م‪204 :‬ھ)‪ ،‬اتكب االم‪70 :3 ،‬‬
‫م‬ ‫َ‬ ‫ف‬ ‫لس‬
‫‪ 162‬۔ اوب داود‪ ،‬اميلسن نب الاشعب الاردی ا حسیاين(م‪202 :‬ھ)‪ ،‬ننس ایب داود‪ ،‬ك َِیاب الْبُ ُنو ِع اتكب‪ ،‬ثاب ِ ي اقْن ِ َصاءِ ال َه ِب ِ َن ال ْ َور ِِق‪،‬رمق ادحلبث‬
‫‪3354:‬۔‬
‫ل‬
‫‪ 163‬۔ ااكلشاين‪ ،‬عالء ادلنی اوب ركب نب وعسمد نب ادمح ااكلشاين ا حنفي (م‪587 :‬ھ)‪ ،‬دبعئ الصیاعئ یف رتبيت ارشلاعئ‪234 :5 ،‬‬
‫‪69‬‬
 ‫‪3‬۔عیبرصفاورعیبلبقاضبقل‬
‫دقنیوسےنیکوہتاونوٹںیکوصرتںیمساکاتیہکحےہویکہکناسںیمتلعوسدتمٹیتتایئاجیتےہ۔عیب‬
‫رصفیکفلتخموصروتںیکلیصفتسحذلیےہ‪:‬‬
‫حیسکرکیسنیکعیب(مہسنج)رکیسنےکاسھتیکاجےئالثمً؛وسےنیکوسےنےکاسھتعیبوہتااچدنییکاچدنی‬
‫ےکاسھتتادقنیونوٹںیکعیبوہوجاتیہکلمےکوہںےسیجڈارلیک عیبڈارلےستاوعسدیرعبےکرکیسنونٹ(رتال)اک‬
‫ابتدہلوعسدیرتالےسوہوترضوریےہہکابتدےلںیمدوونںرطفےسدقماربرابروہاورسلجمںیمیلدنیدقنوہ۔‬
‫ارگات کلم یک رکیسن اک ابتدہل یسک دورسے کلم یک رکیسن ےکاسھت وہ تاسنج اورمسق دبتلی وہیئگ الثمً؛ وعسدی‬
‫رتالاکابتدہلارمیکیڈارلوںےسوہتاوسےناکیلدنیاچدنیےکوعضںیموہوتسلجمںیمدقنیلدنی(ہضبق)رضوریےہ۔‬
‫ئ‬
‫اجبےہ۔ ایسرطحوسےنےکزویراتیکعیب اچدنیےکدرامہےکوعضتا اکذغی ونٹےکوعض‬
‫اہتبلوسنجںںیمیمک یشیب ر‬
‫ئ‬ ‫ئ‬
‫اجبےہرشبہکیطسلجمںیمیلدنیدقنوہ۔ایسرطحاچدنیےکزویراتوسےنےکدبےلںیمیمکیشیبےکاسھتخرتذتااجبر‬
‫ر‬
‫ےہ۔ ح وسےن ےک زویرات یک عیب وسےن ےک وعض وہ تااچدنی ےک زویرات یک عیب اچدنی ےکوعض وہ تا ات یہ کلم یک‬
‫‪164‬‬
‫رکیسنوہوتاسںیمدوزیچںیینعیوزنںیمبرابریاورعیبیکسلجمںیمدقنیلدنیوہتارضوریےہ۔‬
‫عیبرصفےکنمضںیمرتا(وسد)یکوصریت‬
‫وسدات ااہتنیئ رطختاک تاوسر ےہ اس ےس انچب یھبت نکمم ےہ ح اس ےک اسملئ اکملع وہ۔ وجاملسمن وسد ےک‬
‫اسملئکاجےننیکاطقںیہنرھکااےساچےیہہکالہملعےساسےکتارےںیمولعمامتاحلص رکے۔وہعیباککیئیھب‬
‫اعمہلم اس وق ت ےط ہن رکے ح ت اےس نیقی ہن وہاجےئ ہک اس ںیم وسد یک آزیمش ںیہن تاہک اس اک دنی السم‬
‫رےہ اور اہلل اعتیلٰ ےک اس ذعاب ےس چب اجےئ سج یک اس ےن وسد وخروں ک دیکمھ دے ریھک ےہ۔ ولگ عیب ےک اعمالمت‬
‫ںیملقعوریصبتےس اکمےئل ریغب وجھچکرکرےہںیہوہانیک ادنیھ دیلقتہنرکے۔ تاوصخلصاس دور ںیمولگامکیئےک‬
‫ذراعئیکرپوااورایخلںیہنرےتھک۔روسلاہللﷺےنقرامتاےہ‪:‬‬
‫‪165‬‬
‫" ٔاييت على الناس زمان ٔايكلون الرَب‪ ،‬فمن مل ٔايكله ٔاصابه من غباره۔"‬
‫برہمج‪:‬ولوگںرپااسیوقآےئاگہکوہوسداھکںیئےگوتسجےنوسدہنیھباھکتااےساساکرگدوابغرےچنہپاگ۔‬
‫وموجدہدورںیموسدیاک روتاریک وج سکلٹنںیہان ںیمےساتلکشہی یھبےہ ہکارگگنت دسآدمقرےضیک‬
‫رمقواسپرکےنےساقرصوہوتدمتوتلہمیکانمسےسقرےضیکرمقبراھدیاجیتےہ۔وسدیکہیلکشزامہناجتیلہےس‬
‫یلچآریہےہسجےکرحاموہےنرپالہاالسماکاامجعےہ۔ﷲاعتیلٰاکقرامنےہ‪:‬‬

‫‪ 164‬۔ امانههم ارشهیف‪ ،‬دلج ‪ ،43‬امشرة ‪،1‬وصخیص امشرة ونجری ‪2019‬ء‪ ،‬ص‪36 :‬۔‬
‫‪ 165‬۔ انب جبیل‪ ،‬اوب دبع اهلل ادمح نب دمحم نب هالل نب ادس السبیاين(م‪241 :‬ھ)‪ ،‬دنسم الاامم ادمح نب جبیل‪ ،494:2 ،‬ثاب دنسم ایب رھریة‪ ،‬رمق‬
‫ادحلبث‪ ،10415 :‬تیب االاکفر ادلولیة‪ ،‬رثاص‪ ،‬س۔ن‬
‫‪70‬‬
‫ربّم َِنّ‬‫نواِّب ٍ‬
‫ِني﴾ّّ﴿ َفإِنّلَمّ َت َفعلواّ َفاذَ ِ َ‬ ‫ّالرب ّهواّ۟إِنّ ُك ُنتم ُّم ٔوم َّ‬
‫واّاّلل َّوذَرواّما َّب ِِقّم َِن ِ‬ ‫ذينّ هّا َم ُن َ‬
‫واّات ُق َ َ‬ ‫" َّ َ‬
‫َ‬ ‫﴿يـها ُي َهاّ ال َ‬
‫سر ٍةّ فَ َن ِظ َر ٌةّ إِ هل َّم َ‬
‫يس َر ٍةّ‬ ‫ّذوّع َ‬
‫ّكان ُ‬
‫مون﴾ ّ﴿ َوإِن َ‬
‫مون َّوالّ ُتظل َ َ ّ‬ ‫ءوسّ ٔاَم ّهول ِ ُكمّال ّ َتظل ِ َ‬
‫اّلل َّو َرسولِه َِّوإِنّ ُت ُبتمّ فَل َ ُكم ُّر ُ‬
‫َِ‬
‫مون﴾"‬ ‫َؤاَنّ َت َص َد َ‬
‫قواّخ ٌيّل َ ُكمّإِنّ ُك ُنتمّ َتعل َ َ ّ‬
‫‪166‬‬

‫برہمج‪ :‬اے اامین واول! ارگ مت اامین واےل وہ وتاہلل ےس ڈرو اور وج وسدتایق رہ ایگ ےہ اےس وھچڑ دو۔ رھپ ارگ مت ااسی‬
‫ںیہنرکوےگوتاہللاوراہللےکروسلیکرطفےسڑلایئاکنیقیرکولاورارگمتوتہبرکووتاہمترےےئلاانپالصامل‬
‫ئ‬
‫اجبےہ۔ہنمتیسککاصقنناچنہپؤاورہنںیہمتاصقننوہ۔اورارگرقموضدگنتسوہوتاےسآاسینتتلہم‬ ‫انیل ر‬
‫دواوراہمتراقرضکدصہقرکدانیاہمترےےئلسےسرتہبےہارگمتاجنول۔‬
‫قرہضدےرکاس رپانمعفانیل یھبوسدیاعمالمتںیمشالمےہ۔ اساامجلیکلیصفتہیےہہکیسککاس رشطرپ‬
‫قرہضدتااجےئہکحوہقرہضواسپرکےاگوتقرےضیکرمقےسزتادہدےاگتاوہاےنتدصیفبراھرکقرےضیکرمقےکاسھتادا‬
‫رکےاگاسیج ہکآجلکوکنیبںںیموہراہےہ۔ کنیباکووجداساظنمرپاقمئےہہککنیبرضورتدنموں‪،‬تاخروں‪،‬اکراخونں‬
‫اور رٹکیفویں ےک اماکلن‪ ،‬رنہ دنموں اور ہشیپ وروں ک اس رشط رپ قرےض یکرمق داتیےہ ہکقرہض ےنیلواال قرض یک رمق رپ اےنت‬
‫دصیففنیھبکنیبکادارکےاگ۔ارگدمتہنیعمےکادنروہقرضیکرمقیکطسقاداہنرکےاگوتاےنتدصیففنیکرمقمرتذبرھ‬
‫اجےئیگ۔ہیرسارسوسدےہسجںیموسدیکدوونںیہوصریت(وجےھچیپزگریکچںیہ)عمجوہاجیتںیہ۔وکنیبںےکوسدیاظنم‬
‫اوراعمالمتںیمےساتوسدیاظنمتچباھکہت(ویسنااکوی)یھبےہ۔ینعیارگکیئصخشاینپرمقرقمرہدمتےکےئل‬
‫کنیب ںیم رھکا ےہ وت کنیباےس وپری دمت تاےنپ اامعتسل ںیم التا ےہاور اامی رےنھکواےل(اھکہت دار) ک دس تا تاچن دصیف‬
‫‪167‬‬
‫فن(وسد)داتیےہ۔‬
‫وسدیاکروتارںیمےساتوصرت"عیبعٹنہ" یکےہسجیکوصرتہیےہہکیسککاینپزیچاداھرچیبداتیےہرھپاسکمکرمق‬
‫دےرکدقنخرتذاتیلےہوتاساعمےلم(خرتذوقروح)ک"عیبعٹنہ" ےتہکںیہویکہکناداھراسامنخرتذےنواالاسےکدبےل‬
‫ںیمنیع(دقن)املووصل رکاتیلےہاسرطحیکعیبرصفوسدامکےناکاتہلیحےہہکبجتہبزتادہااحدیںیماسیکیہن‬
‫واردوہیئےہ۔آپﷺےنقرامتاےہ‪:‬‬
‫أذانب البق ِر‪،‬‬
‫َ‬ ‫َبلعينَ ِة‪ ،‬وأخذمت‬
‫رسول هللا (ﷺ) یقول‪" :‬إذا تبایعتُم ِ‬ ‫ْسعت َ‬‫ُ‬ ‫"عن ابن عمر‪ ،‬قال‪:‬‬
‫‪168‬‬
‫رجعُوا إَل دینكم۔"‬‫اجلهاد‪ ،‬سلهط هللا عليكم ذَُلًّ َل ین ِزعُه حَّت تَ ِ‬ ‫ورضيتُم َبل هز ْرع‪ ،‬وتركتُم‬
‫ُ‬ ‫َ َ‬

‫‪ 166‬۔ ارقبلة‪278 :2 ،‬۔ ‪280‬‬

‫‪ 167‬۔ انب ثار‪ ،‬دبع ازعلبز نب دبع اهلل (م‪1420 :‬ھ)‪ ،‬اتفوی ٰاشالهیم رتممج اردو‪ ،525 :2 ،‬دارالسالم‪ ،‬الوهر‪ ،‬س۔ ن‬
‫َ‬ ‫لس‬
‫‪ 168‬۔ اوب داود‪ ،‬اميلسن نب الاشعب الاردی ا حسیاين(م‪202 :‬ھ)‪ ،‬ننس ایب داود‪ ،‬ك َِیا ُب الْا َِجا َرةِ اتكب‪ ،‬ثاب ِفي البه ِْي عَ ِن الْغِب َیةِ‪ ،‬رمق ادحلبث‪3462 :‬‬
‫‪71‬‬
‫برہمج‪ :‬ح مت عیب عٹنہ رکےن گل اجو ےگ اور ولیبں یک ُدںیم ڑکپ ولےگ(زراع ںیم وغشمل وہاجو ےگ) اور یتیھک‬
‫تاڑی رپ رایض وہاجو ےگ اور اہجد وھچڑدوےگ وت اہلل اعتیلٰ مت رپ ذل وروسایئ طلسم رکدےاگ یتحٰ ہک مت اےنپ دنی یک‬
‫رطفٹلپآو۔‬
‫زینآپﷺاکقرامنےہ‪:‬‬
‫‪169‬‬
‫" ٔاييت على الناس زمان ٔايكلون الرَب‪ ،‬فمن مل ٔايكله ٔاصابه من غباره۔"‬
‫برہمج‪ :‬ولوگں رپ ات ااسی وق آےئ اگ ح وہ وسد اھکںیئ ےگ اور وج وسد ںیہن اھکںیئ ےگ اںیھن اس اک ابغرہ رضور‬
‫ےچنہپاگ۔‬
‫املسمونںکاچےیہہکاےنپاعمالمتںیموسدکدالخہنوہےندںی۔اےنپاملکوسدیکالموٹےساچبںیئویکہکنوسد‬
‫انیل اور دانی ریبکہ گاہ ےہ۔ سج وقم ںیم وسد اورزتا اظہر وہےت ںیہ ان ںیم رقف واتحمج اور فلتخم تااقب العج امیبرتاں منج یتیل‬
‫ںیہ۔اہللاعتیلٰانرپاظملرمکحانطلسمرکداتیےہ۔وسداملکابتہرکتاےہاورریخوبرتککاٹمداتیےہ۔اہللاعتیلٰےنوسداھکےن‬
‫رپ تخسودیع ایبن قرامیئ ےہ اور وسد اھکےن ک رشانمکاور ریبکہ گاہ امشر یک ےہ۔ وسد اھکےن واےل یک زسا داین اور آخرت ںیم‬
‫ایبن رکدی ےہزینوسدوخراہلل اعتیلٰاوراس ےک روسل ﷺ ےک اسھت ج رکتا ےہ۔ ایسوسد یکوہج ےس امل یک برتک اھٹ‬
‫اجیتےہاوروسداکاملومعامً الہکاور برتادوہتاراتہےہ۔ےنتکیہوااعقت اےسیںیہ ہکوسدوخروںاک برابرا امل لجاجتاےہ‪ ،‬ابتہ‬
‫وہاجتاےہتادنمسروںاورالیسوبںیکتذروہاجتاےہاوروسدوخراگنکلوہاجےتںیہ۔ارگہیاملوسدوخروںےکتاسرےہوتیھب‬
‫اسںیمکیئریخوبرتکںیہنوہیت۔‬

‫‪4‬۔عیبملساورعیبلبقاضبقل‬
‫عیبملسکعیبفلسیھبےتہکںیہسجںیمتمیقدقناورےشاداھروہیتےہ۔اہقفےئرکامےنعیبملسیکرعتیویں‬
‫یکےہ‪:‬‬
‫ہی سلجم دقع ںیم دقنادا رکدہ رمق ےکوعض ات ایسی زیچ اک دقعےہ سجےک اواصف ےط شہ وہں‪ ،‬تاعئ ےک ذہم‬
‫وہںاوردمتولعممورقمروہتاعئےکذہمںیمےہاوردمتولعممورقمرےہ۔‬
‫ئ‬
‫اجبےہ۔اہللاعتیلٰاکارشادرگامےہ‪:‬‬
‫قرآنوساوراامجعیکروینشںیمعیبملس ر‬
‫‪170‬‬
‫"ّ ّيه َّا ُّي َه ّاّ ال َ ِّذ اّي َ ّ‬
‫نّ ها َم ُن اواّ ِاذَاّ َت َد ّا َّين ا ُت امّبِ َّد اّي ٍنّا هِلّاَ َج ٍل ُّم َس ًّمّ َفا اك ُتبُ او ُُؕه"‬
‫برہمج‪:‬اےاامینواولحمتاترقمردمتتیسکدنیاکیلدنیرکووتاےسھکلول۔‬

‫‪169‬۔ انب جبیل‪ ،‬اوب دبع اهلل ادمح نب دمحم نب هالل نب ادس السبیاين(م‪241 :‬ھ)‪ ،‬دنسم الاامم ادمح نب جبیل‪ ،494:2 ،‬دنسم ایب رھریة‪ ،‬رمق ادحلبث‪:‬‬
‫‪10415‬۔‬
‫‪ 170‬۔ ارقبلة ‪282 :2‬۔‬
‫‪72‬‬
‫"قال ابن عباس رضي اهللا عنه‪ :‬أشهد أن السلف مضمون إَل أجل مسمى وقد أحله اهللا ِف كتابه‬
‫‪171‬‬
‫وأذن فيه ُث قرأ هذه اآلیة۔"‬
‫برہمج‪:‬دیستاانبابعسریضاہللاعتیلٰہنعاکوقلےہ‪:‬‬
‫ںیموگایہ داتی وہں ہکعیب فلس (ملس) سج یک ذےم داری ات رقمرہ دمت ےک ےئلوہیت ےہ‪ ،‬اہلل اعتیلٰ ےن اےس‬
‫(قرآندیجمںیم)الحلقراردتاےہاوراسیکااجزتدیےہرھپوہ(درجتاال)آیالتوترکےت۔‬
‫"عن ابن عباس رضي هللا عنهما قال قدم النِب (ﷺ) املدینة وهم یسلفون َبلتمر السنتنی والثَلث‬
‫‪172‬‬
‫فقال من أسلف ِف شيء ففي كيل معلوم ووزن معلوم إَل أجل معلوم۔"‬
‫برہمج‪ :‬دیستا انب ابعس ریض اہلل اعتیلٰ ہنع ےس روای ےہ ‪ ،‬قرامےت ںیہ ہک ح روسل اہللﷺ دمہنی ونمرہ‬
‫رشتی الےئ وتوہ (الہ دمہنی) دواسل اور نیت اسل یک اعیمد رپ ولھپں یک "عیب ملس" رکےت ےھت وت آپ ﷺ ےن‬
‫قرامتا‪:‬‬
‫"وجصخشیسکاسامنںیمعیبملسرکتاےہوتوہ نیعمتاپاوررقمروزن ںیماتنیعتمدمتت ےکےئل عیبملس‬
‫رکے۔"‬
‫ئ‬
‫اس روای ےس واحض وہا ہک عیب ملس ذمکرہ رشاطئ ےک اسھت اجبر ےہ۔ انب ذنمر رچمة اہلل ہیلع وریغہ ےن اس ےک‬
‫وجازرپاملعء اکاامجعلقنیکےہزینولوگںکاسیکرضورتیھبشیپآیتےہویکہکناسںیمتاعئکتمیقاوررتشمیکاسامن‬
‫وبقرضورتلماجتاےہ۔‬
‫عیبملسےکوجازیکرشاطئ‬
‫‪1‬۔سلجماعمدہہںیمعیبم(قروحوہےنوایل)ےشاکنیعت افصتےک اسھتاسرطحوہ ہکاسیکسنجونعاوردقمارواحض‬
‫وہ اجےئ تاہک دعب ںیم قرنیقی ےک امنیب یسک مسقاک االتخف دیپا ہن وہ وج ڑگھجے یک وصرت اایتخر رک اجےئ سج زیچ یک افصت‬
‫ئ‬
‫اجبںیہنالثمً؛براکرتاںڑمچےفلتخمبرنتاوروجاہروریغہ۔‬ ‫فلتخمہیفوہںانںیمعیبملس ر‬
‫‪2‬۔ےشیکسنجاوراسیکونعاکذرکوہ‪،‬الثمً؛سنجاچولوہیگاوراسیکونع‪/‬مسق"تاتمس"وہیگ۔‬
‫‪3‬۔ےشاکامپوزناورامیپشئاکتذرکہوہاسیجہکاورپروایںیمزگراکچےہ۔ارگزیچیکدقمارولعممونیعتمہنوہیگوتاسیک‬
‫ووصیللکشموہیگ۔‬

‫‪ 171‬۔ ااشلیعف‪ ،‬اوب دبع اهلل دمحم نب إدرسي نب اابعلس نب امثعن نب شاعف نب دبع المطلب (اوتملیف‪204 :‬ھ) ‪ ،‬الام للسایعف‪ ، 94-93 :3 ،‬دار ارعملفة ‪-‬‬
‫ریبوب ‪1410 ،‬ھ‪1990/‬م۔‬
‫سل‬ ‫ل‬ ‫سل‬ ‫ل‬ ‫ج‬‫ل‬
‫‪ 172‬۔ ااخبلری‪ ،‬اوب دبع اهلل دمحم نب اامسلیع ا حفي (م‪256 :‬ھ)‪ ،‬حیحص ااخبلری‪ ،‬اتكب ا م‪ ،‬ثاب ا م یف ورن ولعمم‪ ،781 :2 ،‬رمق‪ : ،2125 :‬دار انب‬
‫ريثک ااميلمة ‪ ،‬ریبوب ‪ ،‬انبلن۔‬
‫‪73‬‬
 ‫‪4‬۔ےشیکادایگیئیکدمتنیعتموہ۔اسیکدلیلروسلاہللﷺےکقرامنںیم"إِ ََل ٔاَج ٍل معلُ ٍ‬
‫وم"ےہینعیاسیکدمت‬ ‫َ َْ‬
‫‪173‬‬
‫نیعتموہ۔‬
‫اوراہللاعتیلٰاکارشادےہ‪:‬‬
‫‪174‬‬
‫" ّيه َّا ُّي َهاّ ال َ ِّذ اّي َنّ ها َم ُن اواّ ِاذَاّ َت َد ّا َّين ا ُت امّبِ َّد اّي ٍنّا هِلّاَ َج ٍل ُّم َس ًّمّ َفا اك ُتبُ او ُُُّ۪ؕه"‬
‫برہمج‪:‬اےاامینواول!حمتاترقمردمتتیسکدنیاکیلدنیرکووتاےسھکلول۔‬
‫‪5‬۔ دمت ادا یگیئ ےک ےئل رضوری ےہ ہک اس وق ےش یک سنج اک تاتا اجتا نکمم وہتا ہک تاعئ وق رقمر رپ اےس رتشمی ےک‬
‫ئ‬
‫اجب ہن وہ یگ۔ الثمً؛ تازہ اوگنر یک ادایگیئ اک وق وممس رسام رقمر ہنیک اجےئ ویکہکن اس ںیم ادایگیئ‬
‫وحاےل رک ےکس ورہن عیب ملس ر‬
‫نکممںیہن۔‬
‫‪6‬۔عیبملسںیمسلجمںیمرقمرتمیقلمکموطررپدقنادارکدیاجےئاسیجہکزگہتشروایںیمےہ۔آپﷺےنقرامتاےہ‪:‬‬
‫‪175‬‬
‫"من ٔاسلف فی شی فليسلف فی کيل معلوم و وزن معلوم إلی ٔاجل معلوم۔"‬
‫برہمج‪:‬وجعیبملس(فلس)رکےوہوزنولعمماوردمتولعممتےکاسھترکے۔‬
‫اس یک وہج ااممشایعف رچمہا اہلل ہیلع ہی ایبنقرامےتںیہ‪" :‬اس دقع ک عیب ملس اسوق تںیہن اہک اجاتکس حت‬
‫رتشمیعیبیکسلجمںیماےنھٹےسےلہپامتمرمقاداہنرکدےارگتاعئسلجمںیمرمقووصلہنرکےاگوت َدنی(قرض)‬
‫ئ‬
‫ااجبےہ۔‬
‫یکعیب َدنی(قرض)اداھرےکاسھتوہیگوجت ر‬
‫ئ‬
‫اجبںیہن‬
‫‪7‬۔سجےشںیمعیبملسوہوہنیعتمتاذلاتہنوہہکلبتاعئےکذہمںیموہایسوہجےسنیعتمرھگاوردرحںیمملس ر‬
‫لذادصقموفتوہاجےئاگ۔العوہازںیارگنکمموہوت"ملسمہیف"(سج‬
‫ویکہکننیعتمزیچادایگیئےسلبقفلتیھبوہیتکسےہ ٰ‬
‫اسامنںیمعیبملسوہیئ ےہ)یکادایگیئ"لحمدقع" اہجں اعمدہہےطتاتاےہ)ںیم یکاجےئاور ارگنکمم ہنوہالثمً؛اوھنںےن‬
‫یسکلگنجتادنمسرںیماعمدہہیکوہوتزیچیکادایگیئیکہگجاکذرکاورنیعت رکتارضوریےہسجہگج ادایگیئرپدوونںقفتموہں‬
‫اسےکاطمقبلمعیکاجےئ۔ارگدوونںںیماالتخفوہوت"لحماعمدہہ"یہادایگیئیکہگجےطتاےئاگ رشبہکیطواہںادایگیئ‬
‫نکمم وہ۔ عیب ملس ےک ااکحم ںیم ہی یھب ےہ ہک سج زیچ ںیم عیب ملس وہیئ وہ‪ ،‬خرتذار اےس ووصل رکےن ےس ےلہپ یسک اور اہھت‬
‫قروحںیہنرکاتکس۔ویکہکندحیںیمےہ‪:‬‬
‫‪176‬‬
‫" ٔان النِب ﷺ هنى عن بيع الطعام قبل قبضه۔"‬

‫‪ 173‬۔ ااضیً‬
‫‪ 174‬۔ ارقبلة‪282 :2 ،‬‬
‫سل‬ ‫ل‬ ‫سل‬ ‫ل‬ ‫ج‬‫ل‬
‫حف‬
‫‪ 175‬۔ ااخبلری‪ ،‬اوب دبع اهلل دمحم نب اامسلیع ا ي (م‪256 :‬ھ)‪ ،‬حیحص ااخبلری‪ ،‬اتكب ا م‪ ،‬ثاب ا م یف ورن ولعمم‪ ،781 :2 ،‬رمق ادحلبث‪2125 :‬۔‬
‫ل‬ ‫لمعج‬
‫‪ 176‬۔ الطيراين‪ ،‬اوب ااقلمس اميلسن نب ادمح نب اویب نب مطير ايمخلل ااشلیم (م‪360 :‬ھ)‪ ،‬ا م اریبکل للطيراين‪ ،‬اتكب البنوع‪ ،‬ثاب عيب لبق ا قنض‪:11 ،‬‬
‫‪ ،12‬رمق ادحلبث‪10875 :‬‬
‫‪74‬‬
‫برہمج‪:‬ےبکشروسلاہللﷺےناھکےنوایلےشیکعیبرکےنےساسوقتعنمقرامتاحتوہہضبقںیم‬
‫ہنآاجےئ۔‬
‫ئ‬
‫عیب ملس ںیم وحاہل اجبر ںیہن ینعی قروح رکےن واال خرتذار ک ےہک ہک ہی زیچھجم ےس ووصل رکےن ےک اجبےئالفں‬
‫صخشےسووصلرکانیل۔ہیعنمےہویکہکنوحاہلاتتایقرضےکتارےںیموہاتکسےہہکبجملسںیمخسفاکااکمنےہ۔عیب‬
‫ملساکاتکحہیےہہکحوقرقمررپملسمہیف(اسامنتازیچسجںیمعیبملسیکیئگوہ)رسیمہنوہالثمً؛یسکھپیکادایگیئ‬
‫ےکتارےںیمعیبملسوہیئیھتنکیلاساسلدروتخںرپھپہناگلوترتشمیاتاسلربصرکےیتح ہکتاعئکھپاحلص‬
‫وہ اجےئ۔ رھپاس اک اطمہبل رکے تا عیب ک خسفقراردے رکاینپ رمق اک اطمہبل رکےویکہکن حاعمدہہ اقمئ ہنراہ وترمق یک وایسپ‬
‫رضوری ےہ۔ ارگ رمق اضعئ تا خرچ وہ یئگ وت اس ےک دبےل ںیم اور رمق ادا رکے۔ "عیب ملس" ےک اعمےلم یک اتاح و وجاز‬
‫رشتعیاالسہیمیک رطف ےسولوگںےک ےئلوہسلوآاسین ےہ اورانےک ےئلریخو تحلصمےہزین عیبیکہیوصرتوسد‬
‫اورونمماعتےسزنمہوربماےہ۔‬

‫‪75‬‬
 ‫لصفوسم‬
‫عیبلبقاضبقلیکدنچوصریت‬
‫‪1‬۔ولھپںوریغہیکعیب‬
‫ولھپںےسرمادوہھپںیہوجدروتخںرپےگلوہںاوراھکےئاجےتوہں۔انےکااکحمدرجذلیںیہ‪:‬‬
‫حدروتخںرپاگلوہارصفھپیہاچیباجےئ(درحشالمہنوہں)وتاسدقعیکتحصےکےئلرضوریےہہک‬
‫ئ‬
‫اجبہنوہیگویکہکنروسلاہللﷺےنھپیکدریگتساظہروہےنےسلبقاسیک‬
‫اسھپیکالصجاظہروہیکچوہورہنعیب ر‬
‫عیبےسعنمقرامتاےہ(اسےس)تاعئاوررتشمیدوونںکعنمرکدتاےہ۔اسیجہکروسلاہللﷺےنقرامتا‪:‬‬
‫ول هِ‬
‫اَّلل (ﷺ)‪َ ،‬هنَى َع ْن بَ ْي ِع الثِ َما ِر َح هَّت یَ ْب ُد َو‬ ‫اَّللُ َعنْ ُه َما‪ :‬أَ هن َر ُس َ‬
‫ض َي ه‬ ‫اَّلل بْ ِن عُمر ر ِ‬ ‫" َعن َعب ِد هِ‬
‫ََ َ‬ ‫ْ ْ‬
‫صَلَ ُح َها‪َ ،‬هنَى البَائِ َع َواملُْب تَ َ‬
‫‪177‬‬
‫اع۔"‬ ‫َ‬
‫رضحتدبعﷲنبرمعریضﷲامہنعےسرمویےہہکروسلاہللﷺےندروتخںرپھپیکالصجاظہروہےئ‬
‫ریغبقروحرکےنےسعنمقرامتا‪،‬آپﷺےنتاعئاوررتشمیدوونںکعنمقرامتا۔‬
‫نیحیحصںیمروایےہ‪:‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ار‬
‫ال ََْي َم ُّ‬
‫يل َوَما یَ ْزُهو قَ َ‬ ‫" ٔاَنههُ ﷺ َهنَى َع ْن بَ ْي ِع الث َهم َرة َح هَّت یَ ْب ُد َو َ‬
‫ص ََل ُح َها َو َع ْن النه ْخ ِل َح هَّت یَ ْزُه َو ق َ‬
‫‪178‬‬
‫ار۔"‬ ‫ٔاَ ْو یَ ْ‬
‫ص َف ُّ‬
‫ئ‬
‫برہمج‪:‬نرکمیﷺےنھپیکدریگتساظہروہےنتاوروجھکرےکبرےنھتوسدارکےنےسعنمیک۔وپاھچایگ‬
‫ہکبرےنھےسیکرمادےہ؟وتقرامتاہکوہرسختازردوہاجےئ۔‬
‫درجتاالدوونںدحیںیموجیہنواردوہیئےہاسےسواحضوہتاےہہکدریگتساظہروہےنےسےلہپھپیکعیبرکتا‬
‫ئ‬
‫درس ںیہن۔ ایس رطح یتیھک یک عیب داہن تخس وہےن ےس ےلہپ اجبر ںیہن ویکہکن حیحص ملسم ںیم دیستا انب رمع ریض اہلل اعتیلٰ ہنع‬
‫ےسرمویےہ‪:‬‬
‫" َٔلن النِب ﷺ هنى عن بيع النخل حَّت یزهو‪ ،‬وعن بيع السنبل حَّت یبيض و ٔايمن العافة هنى البائع‬
‫‪179‬‬
‫واملشَتي۔"‬

‫ن َبن ْ ِع البِمَا ِر قَی َْل ُث ُدوِ َص َلاحِھا ِيغَي ْ ِر َشر ْ ِط ال ْ َق ْط ِع‪،‬‬ ‫َلبھ ع‬ ‫لمسل‬ ‫ل‬
‫‪ 177‬۔ ملسم‪ ،‬انب ااجحلج اوب انسحل اريشقلی ا یبساوبری (م‪261 :‬ھ)‪ ،‬حیحص ا م‪ ،‬ك َِیا ُب ال ْ ُب ُنو ِع َثا ُب ا ِي َ ْ‬
‫رمق ادحلبث‪ ،2922 :‬دار إايحء ارتلاب ارعلیب‪ ،‬ریبوب‪ ،‬س۔ ن‬
‫لج‬
‫‪178‬۔ ااخبلری‪ ،‬اوب دبع اهلل دمحم نب اامسلیع ا حفي (م‪256 :‬ھ)‪ ،‬حیحص ااخبلری‪ ،‬اتكب البنوع ثاب إدا ثاع البمار لبق ان بیدو صالحها ‪ ،‬رمق ادحلبث‪2197 :‬‬
‫ن َبن ْ ِع البِمَا ِر قَی َْل ُث ُدوِ َص َلاحِھا ِيغَي ْ ِر َشر ْ ِط ال ْ َق ْط ِع‪،‬‬ ‫َلبھ ع‬ ‫لمسل‬ ‫ل‬
‫‪ 179‬۔ ملسم‪ ،‬انب ااجحلج اوب انسحل اريشقلی ا یبساوبری (م‪261 :‬ھ)‪ ،‬حیحص ا م‪ ،‬ك َِیا ُب ال ْ ُب ُنو ِع َثا ُب ا ِي َ ْ‬
‫رمق ادحلبث‪،2814 :‬‬
‫‪76‬‬
‫برہمج‪:‬ےبکشروسلاہللﷺےندروتخںرپیگلوہیئوجھکروںیک عیبےسعنمقرامتااہتبلاہیںتہکوہبریوہ‬
‫اجںیئاوردنگموریغہیکتایلںیکعیبےسعنمیکاہیںتہکوہدیفسوہاجںیئاورانرپآفآےناکرطخہہنرےہ۔‬
‫استارےںیمآپﷺےنتاعئاوررتشمیدوونںکعنمیک۔‬
‫درحرپھپیکالصجاظہروہےنتایتیھکاکداہنتخسوہےنےسلبقعیبیکیہنںیمتمکحہیےہاسدورانںیم‬
‫ئ‬
‫ومعامًآدنایھںاورآںیتفآیتںیہنجےکسارثکھپاضعئوہاجتاےہ۔اسیجہکنرکمیﷺےنواضحرکےتوہےئ‬
‫قرامتا‪:‬‬
‫‪180‬‬
‫ال ٔاَ ِخ ِيه"‬
‫اَّللُ الث َهم َرةَ‪ِِ ،‬بَ َ ٔايْ ُخ ُذ ٔاَ َح ُد ُك ْم َم َ‬
‫ت إِ َذا َمنَ َع ه‬
‫" ٔاَ َ ٔراَیْ َ‬
‫"اتبو وت یہس ! ارگ اہلل اعتیلٰ ےن ھپ روک دتا وت مت ںیم ےس کیئ یھب صخش سک زیچےک دبےل اےنپ اھبیئ اک امل ےل‬
‫اگ؟"‬
‫درجتاالارشادوبنیﷺںیمولوگںےکاسھتااہتندرےجیکہذردیاورتقفشےہوجہکانےکاومالکوفحمظ‬
‫رکتا اور ولوگں ےک درایمن اس االتخف و براع ک متخ رکتا ےہ وج تایمہ دعاوت اور ضغب و انعد ت اچنہپداتی ےہ۔ زین درج تاال‬
‫روای ںیم ان ولوگں ےک ےئل زخرو ہیبنت ےہ وج فلتخم ولیحں ےس ولوگں ےک امل رپ ہضبق رکےت ںیہ۔ زین اس دحی ںیم‬
‫املسمن ک رتبغ دالیئ یئگ ےہ ہک وہ اےنپ امل یک افحظ رکے اور اےس اضعئ ہن وہےن دے۔ اس ےئل ہک ارگ رتشمی ےن‬
‫دروتخںرپھپیکدریگتساظہروہےنےسلبقیہخرتذایلاورآفیکوصرتںیماساکاملاضعئوہایگوتتاعئےساسیکوایسپ‬
‫اہنیلکشموہیگ۔‬
‫اس دحی رشی ےس اوصل ہقف اک ات ہلئسم طبنتسم وہتا ےہ وہ ہی ہک کح اک دارودمار ارثکی و ومعم احالت رپ وہتا‬
‫ئ‬
‫اجبںیہناوردریگتساظہروہےن‬‫ےہویکہکنھپدریگتساظہروہےنےسےلہپزتادہبراضعئیہوہتاےہ۔اسےئلاسیکقروح ر‬
‫ئ‬
‫اجبےہ۔زیناسدحیےسہییھبولعمموہاہکاملک‬ ‫ےکدعباعموطررپھپالسمراتہےہ۔اسےئلاسوصرتںیمعیب ر‬
‫ئ‬
‫اجبںیہن۔ارگہچاملےکدبےلاملیہیکوصرتویکںہنوہحاساکہجیتنریغینیقیوہ۔‬ ‫رطخےںیمڈاانل ر‬
‫ئ‬
‫اجبںیہن۔نکیلہیی‬ ‫زگہتشثحبےسیمہولعمموہاہکحتدروتخںرپھپیکدریگتساظہرہنوہاسیکعیب ر‬
‫ےہحرصفدروتخںرپےگلوہےئھپیکعیبوہااوراسںیمہیرشطوہہکھپایھبںیہناتارااجےئاگ۔اہتبلحھپیک‬
‫ئ‬
‫یھب)اجبےہ۔اہقفےئرکامےناسیکنیت‬
‫ر‬ ‫عیبدرحیمسوہتاذمکرہتاالرشطہنوہوت(ھپیکدریگتساظہروہےنےسلبق‬
‫وصریتایبنیکںیہوجدرجذلیںیہ‪:‬‬

‫لج‬
‫‪ 180‬۔ ااخبلری‪ ،‬اوب دبع اهلل دمحم نب اامسلیع ا حفي (م‪256 :‬ھ)‪ ،‬حیحص ااخبلری‪ ،‬اتكب البنوع ثاب إدا ثاع البمار لبق ان بیدو صالحها‪ ،‬مث ااصهتب اعهة وهف نم‬
‫اابلعئ ‪ ،‬رمق ادحلبث‪2198 :‬۔‬
‫‪77‬‬
 ‫ئ‬
‫اجب ےہ ویکہکن اس ںیم ھپ درح‬
‫‪1‬۔ درح رپ ھپ یک دریگتس اظہر وہےن ےس لبق درح یمس ھپ یک عیب ر‬
‫ئ‬
‫اجب ےہ۔ اس‬
‫ےک نمض ںیم قروح وہ اجےئ اگ۔ ایس رطح ح کیئ رس زبس یتیھک عمب زنیم قروح رکے وت ر‬
‫‪181‬‬
‫وصرتںیمرسزبسیتیھکزنیمےکنمضیہںیمقروحوہیگ۔‬
‫‪2‬۔ارگدرحرپھپیکدریگتساظہروہےنتارسزبسیتیھکںیمداہنڑپےنےسلبقیہوہدرحتایتیھکالص(درح‬
‫ئ‬
‫اجبےہویکہکنحہیدوونںزیچںیالصےکامکلکقروحیکںیئگوت‬‫زنیم)ےکامکلکقروحیکیئگوتہییھب ر‬
‫خرتذار ک زیچ یک ادایگیئ لمکم وطر رپ وہ یئگ ویکہکن وہالص(درح تا یتیھک )اک امکلوہ ایگ اور وموجد زیچ(ھپ تا ہلغاک‬
‫لذا عیبحیحصوہیگ۔ واحضرےہاسوصرتےکوجازتادعموجاز ںیم املعءےکدرایمناالتخفےہ۔ضعب املعء‬
‫یھب) ٰ‬
‫اس وصرت ک ایس عنم رکدہ وصرت یہ ںیم شالم رکےت ںیہ ویکہکن درح رپ ھپ یک دریگتس اظہر وہےن ےس لبق‬
‫‪182‬‬
‫قروحرکےنیکیہنںیمومعمےہ۔‬
‫‪3‬۔ درح رپ ھپ یک دریگتس اظہر وہےن ےس لبق تا تیھک ےک وپدوں ںیم داہن تخس وہےن ےس ےلہپ اس رشط رپ‬
‫ئ‬
‫اجبےہ۔نکیلہییےہحاٹکیئےکوفراًدعب‬ ‫قروحرکتاہکھپعیبےکوفراًدعباکٹتااتارایلاجےئاگوتہییھب ر‬
‫ھپ ےس تا داےن ےس یسک مسق اک افدئہ احلص رکتا نکمم وہ ویکہکن عیب ےک عنم یک وہج ھپ ےک فلت وہےن اک ادنہشی‬
‫‪183‬‬
‫اھت۔‬
‫ئ‬
‫ح وفراًاٹکیئ تا انچیئ رک ےنیل ےس ادنہشی متخ وہ ایگ وت ہی وصرت اجبروہیئ‪ ،‬اہتبل ح ولعمموہ ہکوفراًاٹکیئ تا انچیئ‬
‫ئ‬
‫ےکدعبھپافدئہدنمںیہنوہاگعیبتااجبروہیگویکہکناسوصرتںیماملےکاضعئاوربرتادوہےناکادنہشیےہاورروسلاہلل‬
‫ﷺےناملکاضعئرکےنےسعنمیکےہ۔روسلارکمﷺےنقرامتا‪:‬‬
‫ِ ‪184‬‬
‫الس َٔوال۔"‬ ‫اعة الْم ِ‬
‫ال‪َ ،‬وَکثْ َرة ُّ‬ ‫ضَ َ‬ ‫"إِنه هللا َک ِرهَ لَ ُک ْم ثَ ََلث قِ ْي َل َوقَ َ‬
‫ال‪َ ،‬وإِ َ‬
‫برہمج‪:‬ےبکشاہللاعتیلٰےناہمترےےئلنیتاومرکتادنسپیکےہلیقواقل(ینسانسیئاہانکن)‪،‬املکاضعئرکتااور‬
‫ِ‬
‫رثکتوسال۔‬
‫ئ‬
‫اجبےہ‪،‬الثمً؛‬
‫وجھپاسلںیمدعتمدتاراکتاتاانچاجتاوہاسیکوموجدہاورآدنئہانچیئک(کیبوق)قروحرکتا ر‬
‫‪185‬‬
‫براکری‪،‬ڑککیاورنگنیبوریغہ۔اسںیمارگہچاملعءاکاالتخفےہنکیلہارےبردتحیحصوقلوجازاکےہ۔‬

‫‪ 181‬۔ ایمظع‪ ،‬یتفم دمحم ادجم ىلع(م‪1367 :‬ھ)‪ ،‬اهبر رشتعی‪ ،634 :2 ،‬ةبتکم ادملهنی‪ ،‬رکایچ‪2010 ،‬م‬
‫‪ 182‬۔ ااضیً‬
‫‪ 183‬۔ ااضیً‬
‫ه‬ ‫لب‬ ‫سل‬‫م‬ ‫ل‬
‫‪ 184‬۔ ملسم‪ ،‬انب ااجحلج اوب انسحل اريشقلی الیبساوبری (م‪261 :‬ھ)‪ ،‬حیحص ا م‪ ،‬اتكب الاقصیة ثاب ا ي نعكيرة ااسمللئ نم ريغ احجة‪ ،‬رمق‬
‫ادحلبث‪593:‬‬
‫ل‬
‫‪ 185‬۔ انب ببمیة‪ ،‬ادمح نب دبع اميلحل (م‪728 :‬ھ)‪ ،‬ومجمع ااتفلوی‪ ،484 :29 ،‬عمجم اکلمل دهف لطیاعة ا مصحف ارشلفي‪ ،‬ادملبیة البنوثة‪1416 ،‬ھ۔‬
‫‪78‬‬
 ‫ولھپںیکالہتکیکوصریت‬
‫ولھپںیکالہتکیکدرجذلیوصریتںیہ‪:‬‬
‫‪۱‬۔آامسینآفےکسولھپںاکاصقنن‬
‫ئ‬
‫ارگعیبیکاجبروصرتںیمدرحرپاگلوہاھپقروحرکدتاایگرھپرتشمیےکاتارےنیلےسےلہپیسکآامسینآف‬
‫ےنسجںیمیسکاناناکلمعدلخںیہنوہتااےساضعئرکدتاالثمً؛آدنیھشتذرگمکشخاسیل‪،‬رثکتتارش‪،‬شتذرسدی‬
‫تاتذیدلاکہلمحوریغہسجےناسدقرھپاضعئرکدتاہکرتشمیھچکاحلصہنرکاکسوترتشمیتاعئےکتاساجرکاینپتمیق‬
‫یکوایسپاکاطمہبلرکےاگویکہکندحیتاکےہ‪:‬‬
‫ِ ‪186‬‬ ‫ول ِ‬
‫هللا ﷺ بَِو ْ‬
‫ض ِع اجلََوائ ِح"‬ ‫"عن جابرٔاَ َم َر َر ُس ُ‬
‫ئ‬
‫برہمج‪ :‬دیستا اجبر ریض اہلل اعتیلٰ ہنع یک روای ےہ ہک ن رکمی ﷺ ےن آامسین آف ےک س اصقنن اعمف‬
‫رکےناککحدتاےہ۔‬
‫لذااسیکتمیقرتشمیےکذےم ںیہن۔‬
‫اسروایےس واحضوہاہکاضعئوہےنواالھپتاعئیکتیکلمںیمےہ ٰ‬
‫ارگاسرا ھپفلت وہ وترتشمی ےس یلیئگ وپریتمیق واسپ یک اجےئ۔ ارگ ھچک ھپفلت وہاوہ وتسج دقر فلت وہا رتشمی‬
‫اینترمقتاعئ ےسواسپےل ویکہکن دحیوبنیﷺ ںیم ومعمےہ۔ زیناسومعماکاقتہض ےہ ہکھپ یک دریگتساظہر وہےن‬
‫ےکدعبعیبوہیئوہتااسےسےلہپدوونںوصروتںاککحاتیہےہ۔‬
‫زیندحیےہ‪:‬‬
‫‪187‬‬
‫يك بِغَ ِْري َح ٍق"‬ ‫"قال رسول هللاِ ﷺ ِبَ َ ٔاتْ ُخ ُذ َم َ‬
‫ال ٔاَ ِخ َ‬
‫برہمج‪:‬روسلاہللﷺاکارشادےہمتاےنپاھبیئاکاملتاقحویکںےتیلوہ؟‬
‫ارگومعمیلاصقننوہوتوہتاعئیکاجبےئرتشمیےکذےموہاگویکہکنااسیومعامًوہتاراتہےہسجےسانچبنکممںیہن۔‬
‫اےسرعفںیمآفیھبںیہناہکاجتا‪،‬الثمً؛رپدنوںاکھپاھکاجتاتااساکزنیمرپرگاجتاوریغہ۔ضعباملعءےنومعمیلاصقنن‬
‫یکدح"اہتیئےسمکوہتا"رقمریک ےہنکیلانمساورحیحصیہیےہہکاسےکتارےںیمکیئ دحرقمرںیہنہکلباساکاابتعر‬
‫رعفرپوہاگہکبجدحتتذےکےئلدلیلیکرضورتےہوجواردںیہن۔‬
‫یسک آامسین آف ںیم ھپ ےک اصقنن یک ذےم داری وج تاعئ رپ ےہ ضعب املعء ےک بردت اس اک س ہی ےہ ہک‬
‫دروتخںرپےگلوہےئھپرپرتشمیاکہضبقتاصقےہ۔ہیاےسیےہوگتااساکہضبقوہایہںیہناسےئلوہاصقنناکذہمداریھب‬
‫ںیہن۔‬

‫لمسل‬
‫‪ 186‬۔ ملسم‪ ،‬اوب انسحل نب ااجحلج اريشقلی الیبساوبری (م‪261 :‬ھ)‪ ،‬حیحص ا م‪ ،‬اتكب ااسملاقة‪،‬ثاب وعض اوجلاحئ‪ ،‬رمق ادحلبث‪3980 :‬۔‬
‫‪ 187‬۔ ااضیً‪ ،‬رمق ادحلبث‪3975 :‬۔‬
‫‪79‬‬
 ‫‪۲‬۔اناینلمعےکسولھپںاکاصقنن‬
‫درج تاال وصرت ںیم ھپ ےک ایضع اک لعت آامسین آف ےس ےہ۔ ارگ ھپاک ایضعیسک آدمےکلمع تا کتایہیک‬
‫وہجےسوہ‪،‬الثمً؛آگاگلتاوترتشمیکاایتخروہاگاچےہوتعیبکخسفقراردےرکتاعئےساینپرمقاکاطمہبلرکےاورتاعئاصقنن‬
‫اچنہپےنواےلانانےساصقنناکاعموہضامےگن۔زینہیوصرتیھبدرسےہہکرتشمیعیبکاقمئرےھکاوراصقنناچنہپےن‬
‫واےلےسوخداعموہضبلطرکے۔‬

‫ولھپںےکےنکپیکوصریت‬
‫وجھکرےکدرحےکالعوہدرگیولھپںےکحیحصوطررپایتروہےنیکالعم(ےسجروسلاہللﷺےنعیبےکوجازتا‬
‫دعموجازےک ےئلایعمرقراردتاےہ)فلتخمےہ۔الثمً؛اوگنراک ایتروہتا ہیےہہکےنکپےکےئلایتروہرکرس ںیماھٹمسرشوع‬
‫وہاجےئاسیجہکدیستااسنریضاہللاعتیلٰہنعیکروایےہ‪:‬‬
‫‪188‬‬
‫" ٔان النِب ﷺ هنى عن بيع العنب حَّت یسود"‬
‫ئ‬
‫نرکمیﷺےناوگنروںیکعیبےسعنمقرامتااہیںتہکوہایسہ(اھکےنےکاقب‪/‬لمکمایتر)وہاجںیئ۔‬
‫س‪،‬بروبز‪،‬اتار‪،‬وختایناوراخروٹوریغہےکایتروہےنےسرماداساکتاجتااورذاےقئاکدرسوہتا۔ڑککویں‬
‫اکایتروہتااناکاھکےنےکاقبوہتاےہ۔اتاجاکایتروہتاہیےہہکداہنتخسودیفسوہاجےئروسلاہللﷺےناتاجیکعیبیک‬
‫تحصےکےئلیہیایعمرقراردتاےہ۔‬

‫قروحشہاملےسحلماایشء‬
‫اہیںمہاناایشءاکذرکرکتااچےتہںیہوجقروحشہےشےکاسھتحلموہیتںیہ۔ینعیانرپرتشمییہاکقحوہتا‬
‫مس‬
‫ےہرگمہیہکتاعئرشطاگلرکاےس نٹت ٰیقراردے۔سجےنالغمتااجونرقروحیکوتالغمیکعیبےکاسھتاسےکمسجےک‬
‫وہڑپکےشالموہںےگوجاعد ًةےنہپاجےتںیہ۔ایسرطحاجونریکعیبںیماسیکاگلملیکناوراےسیگلوہیئرھکتاںیھبشالم‬
‫وہں یگ ویکہکن رعف ںیم ہی زیچںی شالم وہیت ںیہ۔ وج زیچ رعف ںیم ےنکب وایل زیچ ےک اسھت حلم ہن وہاور ےنکب وایل زیچ یک‬
‫رضورت ںیم ےس ہن وہ وت وہ قروح شہ زیچ ےک اسھت شالم یھب ںیہن وہ یگ‪ ،‬الثمً؛ الغم اک امل تا الغم یک وخوصبریت ےک‬
‫ڑپکے۔دحیتاکںیمےہ‪:‬‬

‫لس‬
‫‪ 188‬۔ اوب داود‪ ،‬اميلسن نب الاشعب الاردی ا حسیاين(م‪202 :‬ھ)‪ ،‬ننس ایب داود‪ ،‬اتكب البنوع اتكب‪ ،‬ثاب یف عيب البمار لبق ان بیدو صالحها‪ ،‬رمق‬
‫ادحلبث‪3371 :‬‬
‫‪80‬‬
‫"عن سامل بن عبد هللا‪ ،‬عن ابيه رضي هللا عنه‪ ،‬قال‪ْ :‬سعت رسول هللا ﷺ ‪ ،‬یقول‪ ":‬من ابتاع خنَل‬
‫بعد ان تؤبر فثمرهتا للبائع‪ ،‬إَل ان یشَتط املبتاع‪ ،‬ومن ابتاع عبدا وله مال فماله للذي َبعه‪ ،‬إَل‬
‫‪189‬‬
‫ان یشَتط املبتاع۔" "‬
‫برہمج‪:‬رضحتاسملنبدبعﷲریض ﷲہنعاےنپوادلےسروایرکےتںیہہکںیمےنروسلﷲﷺکقرامےت‬
‫وہےئانسےہہکسجےنویپدناکریےکدعبوجھکراکدرحاچیبوتاساکھپےنچیبواےلاکےہرگمہیہکرتشمیاسیک‬
‫رشط رک ےل‪ ،‬سج ےن ااسی الغم خرتذا سج ےک تاس امل ےہ وت اس اک امل تاعئ ےک ےئل وہاگرگم ہی ہک رتشمی اس یک‬
‫رشطرکےل۔‬
‫لذاوہالغمیکعیبںیمشالمہنوہاگ۔اسیکاثملاےسیےہےسیجیسکےکتاس‬
‫واحضرےہہکاملالغمےسزادئزیچےہ ٰ‬
‫دوالغموہںاورانںیمےساتقروحرکدے۔زینالغماوراملآاقاکوہتاےہحاسےنالغمکچیبدتاوتاملآاقےکتاس‬
‫تایقرےہاگ۔‬
‫ارگ رتشمی ےن عیب ںیم الغمےک اسھت امل یکیھب رشطاگلدی وتالغمیک عیب ںیم امل یھبشالموہاگویکہکن روسل اہلل‬
‫ﷺےنقرامتاےہ‪:‬‬
‫"إِهَل ٔاَ ْن یَ ْش ََِت َ‬
‫‪190‬‬
‫ط ال ُْمبْ تَاعُ"‬
‫ارگخرتذاررشطاگلدےوتدرسےہ۔‬

‫‪2‬۔عیبلبقاضبقلیکرموہجوصریترشتعییکروینشںیم‬
‫عیب لبق اضبقل اک اعمہلم ی ےس یہ الچ آراہ ےہ ح ےس خرتذ و قروح وہ ریہ ےہ۔ عیب لبق اضبقل یک روایتی‬
‫وصریتابعراتتاالںیمزگریکچںیہہکبجعیبلبقاضبقلیکدنچخذتذوصریتاہیںایبنیکاجیتںیہ۔‬
‫‪۱‬۔لبقاضبقلرکیسناکابتدہل‬
‫ئ‬
‫اجب وتںیہن ےہنکیلہیرصف‬
‫اتیہکلم ےک رکیسنونوٹں ےکدرایمن ابتدہل رکےتوقارگہچ یمکاورزتادیت ر‬
‫یھب ںیہن ےہ‪ ،‬ویکہکن رکیسن ونٹ نمث یقلخ ںیہن ںیہ‪ ،‬ہکلب ہی نمث رعیف تانمث االطصیح ںیہ اورعیب رصف ےک ااکحم رصف‬
‫اوررصف نمث یقلخ ںیم اجری وہےت ںیہ۔ ایس ےئل ایس سلجم ںیم دوونں ارطاف ےس ہضبق رشط ںیہن ےہ اہتبل اامم اوبہفینح‬
‫اوراامم اوبویفس امہیلع ارلہمح ےک بردت مک از مک ات رطف ےس ہضبق تاتااجتارضوری ےہ۔ اس ےک ریغباعمہلم درس ںیہن‬

‫ل‬
‫ب ِفي َجاي ِ ٍط اَو ْ ِفي‬ ‫ر‬ ‫ِ‬ ‫ُل َث ُكو ُن لَه مَمَرٌّ‪ ،‬اَو ْش‬
‫ِ‬ ‫‪ 189‬۔ ااخبلری‪ ،‬اوب دبع اهلل دمحم نب اامسلیع ا جحفي (م‪256 :‬ھ)‪ ،‬حیحص ااخبلری‪ ،‬ك َِیاب ال ُسر ِب وال ْ ُم َساقَاةِ‪ ،‬ثاب ا َرلج‬
‫ْ ٌّ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ‬ ‫ْ‬
‫َن‬
‫ح ْ ٍل‪ ،‬رمق ادحلبث‪2379 :‬‬
‫ل‬
‫ب ِفي َجاي ِ ٍط اَو ْ ِفي‬ ‫‪ 190‬۔ ااخبلری‪ ،‬اوب دبع اهلل دمحم نب اامسلیع ا جحفي (م‪256 :‬ھ)‪ ،‬حیحص ااخبلری‪ ،‬ك َِیاب ال ُسر ِب والْمُ َساقَاةِ‪َ ،‬ثا ُب ا َرلج ِ ث ُك مَم ش‬
‫ُل َ و ُن ل َُه َرٌّ‪ ،‬اَو ْ ِر ْ ٌّ‬ ‫ْ‬
‫َن‬
‫ح ْ ٍل‪ ،‬رمق ادحلبث‪2379 :‬‬
‫‪81‬‬
‫وہاگاہتبل آہمئالثہث ےک بردتاامثن نیعتم رکےن ےس نیعتم وہاجےتںیہ‪ ،‬انےک نیعتم رکےنےک ےئل ہضبقیک رضورت‬
‫‪191‬‬
‫ںیہنےہ۔‬

‫‪۲‬۔لبقاضبقلداتسوبراتیکعیب‬
‫رضحتاوبہربرہریضاہللہنعیکروایںیمسجداتسوبراتیکعیبےسعنمیکایگےہ۔اسیکلیصفتاسرطحےہ‬
‫ہکزنی‪ ،‬ریمعےس ھچکامل خرتذےاورتمیقیک ہگجرپکیئداتسوبرقرامہ رکدے ہکںیم ےناےنت امل ےکوعضمتکاینترمق‬
‫ئ‬
‫اجب ےہ‬
‫ادارکین ےہ۔ ریمع اس رمق رپ ہضبق رکےن ےس ےلہپ وہ داتسوبر یسک رسیتے قرد کقروح رکدے‪ ،‬وتیکہی وصرت ر‬
‫تاںیہن؟اہقفےئاانحفںیمےسااممدمحمہیلعارلہمحقرامےتںیہہکسجصخشےنیسکےسقرضووصلرکتاوہوتوہقرضیکرمق‬
‫‪192‬‬
‫رپہضبقرکےنےسےلہپاسکقروحںیہنرکاتکس‪،‬ویکہکنقرضیکداتسوبررغرےہولعممںیہنےہہکووصلوہتاہنوہ۔‬
‫‪۳‬۔لبقاضبقلوقحقیکعیب‬
‫ئ‬
‫یسکصخشےکےئلرشاعًتااقونتا ًکیئقحتایوہاوتیکاسقحکآےگقروحرکتااجبرےہتاںیہن؟اثملےکوطررپ‬
‫یسک ات صخش ےن یسک دورسے قرد کاسامن قروح یکاورا س ےک ےئل رشاعًتمیق ووصل رکےن اکقح تای وہایگ۔ ایس‬
‫رطح وکحم ےن یسک ےک ےئل ہیطعاکاالعنیک تایسک ینپمک ےن یسک ےک ےئلرگای دےنیاککح تاہم اجرییک۔ اب ایسی امتم‬
‫وصروتںںیموقحقوتتایوہےئگںیہنکیلہضبقںیہن وہا۔اباسقردکرقمرہ ایعمدےسلبقرمقیکرضورتڑپیئگےہوتہی‬
‫صخش یسک رسیتے قرد کاانپقح قروح رکدے اورےہک ہک الفں تارخی کالفں ےس اینت رمق تاوکحم ےس رگای ےل انیل‬
‫ئ‬
‫تاینپمک ےس ےل انیل اوراس ےک وعض ایھب ےھجم اینت رمق دے دںی وتہی رشاعً اجبرںیہن ےہ۔ اس ےئل ہک وہ اس ےش یک عیب‬
‫‪193‬‬
‫ئ‬
‫اجبںیہنےہ۔‬ ‫رکراہےہوجاسےکتاسےہیہںیہن اوردعمومیکعیبیھبرشاعً ر‬
‫‪۴‬۔ریغبکیلمتاورہضبقےکز ٰکةکفنآوروصنموبںںیمرصفرکتا‬
‫ئ‬
‫نیباالوقاماالسمہقفاڈیکمےناےنپاتاالجسںیمہیقراردادوظنمریکےہہکاوصیلوطررپہیوصرتاجبرےہ‬
‫مست‬
‫ہکاومال ز ٰکة کاےسی انمعف ےک ےئلرصف رکتا وجتاآلخر حقٹنز ٰکة یک تیکلم ںیم آاجںیئ۔ ایس رطح وہ وصنمےب رشیع‬
‫وطررپاےسی ادارے ےک تاعب وہں وجرشیع وطررپ ز ٰکة عمج رکےن اورمیسقت رکےن ےک ذہم دار وہں وتایسی وصرت ںیم اومال‬
‫‪194‬‬
‫ز ٰکةرپہضبقےیکریغبانںیمرصتفرکتادرسےہ۔‬

‫‪ 191‬۔ دیعسی‪ ،‬عالهم عالم روسل(م‪2016 :‬ھ)‪ ،‬رشج حیحص ملسم‪ ،362 :4 ،‬فرثد اٹسکبل الوهر‪2003 ،‬ھ۔‬
‫‪ 192‬۔ السبیاين‪ ،‬اوب دبع اهلل دمحم نب نسح نب (م‪189:‬ھ) اوملطالالامم دمحم‪ ،353 :1 ،‬ةبتکم ارشبلیٰ‪ ،‬رکایچ‪2010 ،‬ھ‬
‫‪ 193‬۔ دیعسی‪ ،‬عالهم عالم روسل(م‪2016 :‬م)‪ ،‬رشج حیحص ملسم‪362 :4 ،‬‬
‫‪ 194‬۔ نیب االوقایم اشالیم هقف اڈیکیم‪ ،‬قرارداد ربمن ‪ ،15‬ص ‪49‬‬
‫‪82‬‬
 ‫‪۵‬۔خذتذاایشےئوقنمہلیکعیبلبقاضبقل‬
‫ئ‬
‫اایشےئوقنمہلےسیجہلغ‪،‬قررچین‪،‬ویپمکرٹاورومتالئوریغہںیمعیبلبقاضبقلتااجبرےہ۔الثمً؛رموہجآنالنئاجترت‬
‫ںیمرتشمی ےن امضن یک یلقتنم ےس ےلہپ یہ اسامن ک چیب دتا وتوہ عیب افدس وہیگ‪ ،‬تالط ںیہن وہیگ۔ ویکہکن اس ںیم عیب ےک اراکن‬
‫تاےئاجرےہںیہ‪،‬اہںعیبم ےکدعموبقمضوہےنیکوہجےسعیبںیماسفددیپاوہراہےہ۔سجیکوہجےسخذتذاایشےئوقنمہل‬
‫‪195‬‬
‫یکعیبلبقاضبقلافدسےہ۔‬

‫‪ 195‬۔ امثعين‪ ،‬یتفم دمحم یقت‪ ،‬هقف البنوع‪1193،958 :2 ،‬‬

‫‪83‬‬
 ‫تاباہچرم‬
‫ایاکرمسںیمعیبلبقاضبقلیکوصریت‬
‫خذتذ اعمرشیت مظن‪ ،‬رصعی ذہتی ودمتن اورےئن ادنازشیعم ےن داینےک رخ کیہ دبل رکرھک دتاےہ۔ رظنی‬
‫ورکفی اوصولں ےس ےل رک یملع ویلمع وقانین ےک اسوچنں ںیم ریغتبرتارکدتاےہ۔ ان ریغتات ےن انان یک اعمیش‬
‫خذودہجرپیھب اکیف ابرات رمی ےیک ںیہ۔ خذتذ اظنم وماالصت ےس احلص وہےن وایل وہسایلت ےناکروتاری تئیہ کیھب‬
‫دبلرکرھکدتاےہ۔اسیسنئااجیداتےنانکیٹولجیکایسیوصریتاعتمرفرکایئںیہنجےکتارےںیمدقمیانانوصتریہ‬
‫ئ‬
‫ںیہن رکاتکساھت۔ امیض یک اکروتاری رسرگویمں اکاجبرہ ںیل وت یمہ ولعمموہتا ےہ ہک امیض ںیم وت اووٹنں یک یبمل اطقروں ںیم‬
‫ئ‬
‫اسامنشیعمالدرکزرابمدہلےکوطررپدتااجتااھت۔زرابمدہلیکتاربرداریےکےئلدگوھںاوراووٹنںےساکمایلاجتا۔اغی‬
‫ت‬
‫وشادہ ارگاعمدہہ رکرےہ ںیہ وت یسک اقدص یک رضورت وسحمس وہیت۔ ااجیب ووبقل ےک حقق ےک ےئل کری ےس کری رشاطئ‬
‫اکایخل رےنھک ےک ےئل اعدقنی اکات سلجم ںیم وہتاتارھپ ان ےک ولیک اکایس سلجم ںیم وہتا یسیج رشاطئ الوگں ںیھت۔‬
‫رگمخذتذاسیسنئ ااجیدات ےن زم افولصں کمک رکدتاےہ وماالصت ےک ی ےئن رطوقیں ےس داین اعیمل یتسب ( ‪Global‬‬
‫‪)Village‬یتنباجریہےہ۔اکمینافولصںےکوہےنےکتاووجدرواطبواقلعتتایسرطحنکممںیہسجرطحدواقراداکمن‬
‫وادحںیموموجدوہےتںیہ۔آوازوںےکاتارخراھؤاورااسجمیکرحوتکںاکایسرطحاشمدہہنکممےہسجرطحاتیہہگجرپ‬
‫رےنہ واےل ات دورسے یک رحاکت ےس آانش وہےت ںیہ۔ زدنیگ ےک ان ریغتات ےن داین ک ات اعیمل یتسب ( ‪Global‬‬
‫‪)Village‬ںیمدبلدتا۔وپریداینیکڈنمیکآپیکیھٹمںیمالرکرھکدتا۔‬
‫خذتذاعمیشمظناوراکروتاریتئیہیکخذتذوصروتںیکوہجےساہجںانانکاکیفوہسایلترسیموہںیئوںیہرپاس‬
‫ےک ےئل یئک اسملئ ےن یھب منج ایلےہ۔ اکروتار یک ہی دیچیپایگں یئک ونتیع یک ںیہ۔ ان ںیم اینبدی ونتیع یک دیچیپیگ‬
‫خذتذاکروتاریمظنںیمزتادہوسحمسوہریہےہ۔اعماعیملاظنمںیمومعموطررپاورآنالنئاکروتاریاعمالمتںیموصخیص‬
‫ج‬
‫وطر رپ دیچیپایگں اوررشیع ابق نٹن درآیئ ںیہ۔ آن النئ اکروتار کرعیب ںیم "القتصاد اللکرتونی" تا "التجارة‬
‫اللکرتونية "اورارگنبریںیم"ایاکرمس"اہکاجتاےہسجیکلمکمواضحےلہپتابںیموہیکچےہ۔استابںیمدنچان‬
‫ئ‬ ‫ئ‬
‫اعمالمت اکاجبرہ ایلاجےئاگوجہک آن النئ ےیک اجےت ںیہ اوران یک رشیع یثیح اکاجبرہ ایلاجےئاگ۔ وچہکن ہی اقمہل عیب لبق‬
‫ئ‬
‫اضبقلرپےہایسےئلایاکرمسںیمعیبلبقاضبقلیکوصروتںاکاجبرہایلاجےئاگ۔وےسیوتہیوصریتتہبزتادہںیہنکیلاس‬
‫ئ‬
‫اقمےلیکدحتتذےکشیپرظناناکدابرہاکردرجذلیوصروتںتدحمودرےہاگ‪:‬‬
‫رپارپیٹیکآنالنئخرتذوقرح‪/‬ررٹسجیوریغہ‬ ‫رئیشزیکآنالنئخرتذوقروح‬
‫رکیرکیسناکروایتیرکیسنےسابتدہل‬ ‫افرسکی‪/‬ومکڈیٹیرٹتذن‬

‫‪84‬‬
 ‫لصفاول‬
‫ایاکرمسںیمرئیشزاوررپارپیٹیکعیبلبقاضبقل‬
‫(افل) ایاکرمسںیمرئیشزیکعیبلبقاضبقل‬
‫خذتذاکروتاری اعمالمت ںیم رئیشزیک خرتذوقرح ات اعم ومعمل نب اکچ ےہ۔ آن النئ ااٹسک امرٹیکں ںیم‬
‫روزاہن رکرڑوں اور اروبں روےپ یک خرتذوقرح وہریہ ےہ۔ رئیشزیک الیصفتت وتیئک بتک واقمالت ںیم وموجد ںیہ اہیں‬
‫اامجالً رصف ہی ایبن یک اجےئ اگ ہک رئیشزیک خرتذوقرح ںیم ہضبق سک رطح وہاگ اورعیب لبق اضبقل یک یکیک وصریت وہں‬
‫یگ؟ااٹسکاجنیچسکیآفالنئوہتارھپآنالنئوہاسےسرئیشزخرتذےنیکدووصیتںیہ‪:‬‬
‫‪1‬۔وفریوسدےےکرئیشز‬
‫‪2‬۔لبقتسموسدےےکرئیشز‬

‫‪1‬۔وفریوسدےےکرئیشز‬
‫وفریوسدوں ںیم رئیشزیک خرتذوقروحاکرطہقیاکرہی ےہ ہکح کیئ صخش یسکیھب ینپمکےک رئیشز خرتذ رکتا‬
‫ےہ وتاساکادنراج وفرایہ ‪ATS‬ںیموہاجتاےہ۔اس ابتدہل ںیمرتشمیکمکےسمکوقرئیشزیکتمیق ادارکینوہیتےہ۔‬
‫ہی دودن ت دمت وہیتکس ےہ ہکبج تاعئ کعیبم ینعی رئیشزیک رپسدیگ دینی وہیت ےہ۔ رئیشزیک رپسدیگ ےس رمادسج ینپمک ےک‬
‫رئیشزںیہ ان ےک راکیرڈ ںیم وہ رئیشز‪CDC‬ےک ذرعی رتشمی ےک تام لقتنم وہاجےت ںیہ۔ اب اہیں اس ارم یک واضح‬
‫رضوری ےہ ہک رتشمی عیبم(رئیشز)خرتذےن ےک دعب ہضبق ےس ےلہپ یسک رسیتی تاریٹ کچیب اتکسےہ تاںیہن؟ اس وحاہل ےس‬
‫االتخف ےہ ضعب ےتہک ںیہ ہک ہضبق ےس لبق چیب اتکسےہ اورضعب ےتہک ںیہ ہک ہضبق رضوری ےہ ہی االتخف ااٹسک اجنیچسکی ےک‬
‫‪196‬‬
‫اعمالمتیکمیہفترپینبمےہ۔‬
‫الہپومفق‬
‫ئ‬
‫اس وحاہل ےس ات ومفق ہی ےہ ہکرئیشزکیسک رسیتی تاریٹ کانچیب رشاعاجبرےہویکہکن رئیشزخرتذتایہ ہضبق ےہ‬
‫اس ےئل ہک ہضبق اکوہفمم وعیس ےہ۔ وقحق وامضن اکلقتنم وہتایھب اہقفء ےن ہضبق ںیم امشر یکےہ ضحم عیب ےس یہ رئیشزےک‬
‫وقحق‪ ،‬انمعف اوررکس وریغہ لقتنم وہاجےت ںیہ۔ ح رئیشزامریک اکرعف ےہہک ضحم عیب ےس یہ رئیشزےک امتم وقحق‬
‫ئ‬
‫رشاعاجب ےہویکہکن ہضبقققحتم وہایگےہ۔ارگ وہ عیب رکتاےہ وت درس وہیگویکہکن اس‬
‫ر‬ ‫رتشمی یک رطفلقتنم وہاجےتںیہ وت‬

‫‪ 196‬۔ امثعين‪ ،‬یتفم دمحم یقت‪ ،‬اشالم اورجدثدتشیعم و اجترب‪ ،‬ص‪ ،62 ،57 :‬هبتکم اعمرف ارقلآ ن‪ ،‬عبطجدثدة‪1995 ،‬م۔‬
‫‪85‬‬
‫ںیمہن"ربح ماَل یضمن"یکخرایبالزمآریہےہاورہنیہرغروایلخرایبدیپاوہریہےہ۔ایسوہجےسانیکعیبلبقاضبقل‬
‫‪197‬‬
‫درسوہیگ۔‬
‫دورساومفق‬
‫دورسیراےئہیےہہکخرتذاری ےکوفرادعبہضبقرتشمیےکتاملقتنمںیہنوہتاہکلبرپسدیگےسہضبقققحتموہاگ۔‬
‫اسیکوہجہیایبنیکاجیتےہہکرئیشزےکوقحقوازتلاامتارگہچ‪AST‬ںیمدنمرجوہاجےنےکدعبرتشمیےکتاملقتنم‬
‫وہاجےت ںیہ نکیل اس کرشیع ہضبق ںیہن قراردتااجاتکس۔ ان یک راےئےکاطمقب رئیشزےک وقحق عیب ےک وفرادعب لقتنم‬
‫ںیہن وہےت ہکلب یس ڈی یس )‪(CDC‬ےک ذرعی رتشمی ےک تام رپسدیگ وہاجےن ےک دعب ہضبق ققحتم وہاگ۔ ایس وہج ےس‬
‫‪198‬‬
‫اہکایگےہہکہضبقرپسدیگاکتامےہ۔‬

‫‪2‬۔لبقتسموسدےےکرئیشز‬
‫ذمکرہالیصفتتسجرطحوفری وسدےینعی احرضوسدوں ےک تارے ںیمےہایس رطحلبقتسمےکوسدوںےک‬
‫تارے ںیمیھبےہ۔سجرطح احرضوسدوںںیمریغبرپسدیگےکانیکعیبدرسںیہنےہایسرطحلبقتسمےکوسدوں‬
‫ںیمیھبانرپہضبقےیکریغبانیکعیبدرسںیہنوہیگ۔لبقتسمےکوسدوںےکااکحمیکلیصفتدرجذلیےہ‪:‬‬
‫‪1‬۔ارگرئیشزتاعئیکتیکلمںیمںیہنںیہاوروہشارٹلیسےکذرعیانکچیبراہےہوتہیعیبامملتملکوہےنیکوہج‬
‫ئ‬
‫ااجباورتالطےہ۔‬
‫ےست ر‬
‫‪2‬۔ ارگرئیشزتاعئ یک تیکلم ںیم ںیہ اوران یک رپسدیگ یھب ےل اکچےہ اورلبقتسم ںیم یسک تارخی ےک ذرعی ااجیب‬
‫لم‬
‫ووبقل یک لیمکت یھب رکراہےہسج کلبقتسم اکوسدہ اہکاجتاےہ۔ نکیل عیب آج یہ وہیگ وتہی عیب اضمف ایل ا سٹقنل‬
‫‪199‬‬
‫ئ‬
‫ااجبےہ۔‬
‫وہےنیکوہجےست ر‬

‫(ب) رپارپیٹیکآنالنئخرتذوقروحںیمعیبلبقاضبقل‪/‬لبقازررٹسجی‬
‫سج رطح ای اکرمس ںیم وقنمیلاایشء یک خرتذو قروح یک اجریہ ےہایس رطح ریغ وقنمیل اایشء یک خرتذ و قروح‬
‫یھبیکاجریہےہ۔ریغوقنمیلاایشءںیماکمتات‪،‬داکںین‪،‬رمکلشوراہیشئالپٹاورزریعزںینیمشالمںیہ۔ایاکرمسںیمہی‬
‫اکروتار یھب زور ڑکپتا اج راہ ےہ۔ آج لکالپوٹں یک خرتذاک اکروتار رعوج رپ ےہ اور الپٹ فلتخم رطوقیں ےس قروح وہرےہ‬
‫ںیہ۔ومعامًاساکرطہقیاکرہیوہتا ےہہکرپارپیٹڈرلیفلتخموساسزیٹئتاتاؤبریکالپنن رکےک ارٹنیےکذرےعیاسیکریہشت‬
‫ئ‬
‫اسب اور‬
‫رکےت ںیہ ےسج ولگ ارٹن ی رپ المہظح رکےت ںیہ وت اس اک آن النئ افرم رپ رکدےتی ںیہ۔ اس افرم ںیم الپٹ ےک ر‬
‫ولنشیکےک اابتعر ےس اس یک فلتخم وتمیقں ےک ااختنب اک اایتخر یھب دتا اجتا ےہ۔ ایس رطح دقن تا ااسقط رپ اداھر الپٹ خرتذےن‬

‫‪ 197‬۔ اقیمس‪ ،‬اقیض اجمده االشالم(م‪2001 :‬ھ)‪ ،‬جدثدیهقف ابمخب‪ ،108 :16،‬ادارة ارقلآن واولعلم االشالهیم‪ ،‬رکایچ‪2009 ،‬ھ‬
‫‪ 198‬۔ امثعين‪ ،‬دمحمیقت‪ ،‬یتفم‪ ،‬وتفیربمن ‪803 :47‬الیالع‪ ،‬اتسگ‪2015‬‬
‫‪ 199‬۔ تمصع اهلل رحمب‪ ،‬دارٹک‪ ،‬رراکیقیقحت اطمهعل رشیعهطقن رظن ےس‪435 ،‬۔ ادارة ااعملرف رکایچ‪ ،‬عبط جدثد‪ ،‬ربمتس ‪2007‬۔‬
‫‪86‬‬
‫ےکیھبفلتخماایتخراتدےئےئگوہےتںیہتاہکخرتذاراینپوہسل ےکاسحبےسالپٹاوراسیکادایگیئےکرطوقیںاک‬
‫ااختنب رکےل۔اس رطح خرتذار اسافرمکرپ رکےکوگتاات مسق ےکاعمدہے رپراضدنمیاکااہظر رکتاےہ۔ رپارپیٹڈرلی‬
‫ایسافرمںیمدرجشہولعمامت ےکاسحبےساےسیگشیپ‪،‬اماہہن‪،‬اسالہناداویگیئںاوروسیفںےکوحاےلےس ولعمامتقرامہ‬
‫رکداتیےہ۔یگشیپرمقاوروسیفںیکادایگیئیکرمقڈرلیےککنیبااکؤیںیمآنالنئعمجرکوارکاساعمدہےکتاہیلیمکتت‬
‫اچنہپتااجتاےہ۔‬
‫حہکاسےکسپرظنمںیموصرتاحلاہیںتیھبدےنھکیکیتلمےہہکرپارپیٹڈرلیےنسجوساسیٹئتاالپٹ‬
‫یکخرتذوقروحاکاامتہمیکوہاےہاسںیمایھبتالپننرصفاکذغوںںیمیہوہیئوہیتےہ۔ہکلباسےسبرھرکیھب‬
‫وہتا ےہ ہک سج زنیم رپ وساسیٹئ اک ایقم لمع ںیم التا اجرےہ ےہ ایھب ت وہ اس یک تیکلم ںیم یہ ںیہن آیئ وہیت۔ ح ہک‬
‫ولوگں ےس اس یک ااسقط یک ووصیل یھب رشوع رک دی اجیت ےہ۔ اس رطح رغر اور عیب لبق اضبقل یک وصروتں اک ااکمن رقتابی‬
‫‪100‬دصیفںیہنوت‪90‬دصیفرضوروہتاےہ۔‬

‫رپارپیٹیکآنالنئخرتذوقروحںیمہضبقیکوصریت‬
‫رپارپیٹیکآنالنئخرتذوقروحںیمہضبقیکدنچوصریتراجئںیہوجہکدرجذلیںیہ‪:‬‬
‫‪۵‬۔ااقتنلامضن‬ ‫‪۴‬۔ہضبقتذرعیواکل‬ ‫‪۳‬۔ررٹسجی‬ ‫‪۲‬۔ہیلخت‬ ‫‪۱‬۔یسحہضبق‬

‫‪۱‬۔یسحہضبق‬
‫رپارپیٹ یک آن النئ خرتذ و قروح ںیم یسح ہضبق یک وصریت ہی وہیت ےہ ہک رتشمی یسح وطر رپ اجرک اینپ خرتذ رکدہ‬
‫اجدیئادرپہضبقرکے۔ایسیوصرتںیمالپٹوریغہیکنییعتیھبرضوریےہ۔‬

‫‪۲‬۔ہیلخت‬
‫ت‬
‫اایشےئ ریغ وقنمہل ںیم یھب ہضبق اک حقق "ہیلخت" ےس احلص وہاگ اور ہیلخت ہی ےہ ہک رتشمی اور عیبم ےک درایمن‬
‫احلئ اور راکوٹ ک تاعئ متخ رکدے اس وطر رپ ہک ارگ رتشمی عیبم ںیم کیئ رصتف رکتا اچےہ وت رکےکس۔ ولگ فلتخم ئن‬
‫وساسزیٹئ ںیم الپٹ خرتذےت ںیہ نج یک سکلٹن فلتخم ںیہ۔ وتہج بلط تات ہی ےہ ہک اخیل الپٹ رپ ےضبق ےس سک رطح اٹمن‬
‫اجےئ اگ؟ دوونں اعمالمت ںیم خرتذار اچےہ یلمع وطر رپ الپسٹ ےک گنٹک رکےت وہےئ تااقدعہ زنیم رپ اس یک نادنیہ یک‬
‫وصرت ںیم وہ تا وساسیٹئ وریغہ ےک یمتح وشقنں ںیم اس یک نییعت رک دی یئگ وہ۔ اںیہن اس الپٹ ںیم ااسی رکےن اک اایتخر اور‬
‫آزادی دانیاےس ہیلخت اہک اجےئ اگ۔ نکیل ہی تاد رانھک رضوری ےہ ہک ہیلخت اک بلطم ہی ہرزگ ںیہن ےہ ہک وہ یلمع وطر رپ اےس‬
‫قروحرکےناکاایتخررےتھکوہںاوریلمعوطررپزنیمرپوہہگجوموجدیہہنوہتاوموجدوتوہنکیلاسیککیئدحدنبیہنوہیئوہ‬
‫تا دحدنبی یھب وہیئ وہ نکیل کیئایسیراکوٹ وہ وجاس ںیم رصتف ےس امعنوہ۔الثمً؛ وہالپٹ تہب دوروہتا الپٹ رپ رسیتے‬

‫‪87‬‬
‫آدماک ہضبق وہتاوہ وطب ِر امضی کنیبوریغہےک تاسوطب ِر رگوی ےکڑپاوہتاکیئ ایسی اقونین راکوٹوہ وجاس ںیمرصتف ےس‬
‫امعنوہوتایسیوصرتںیمہیلختہنوہےنیکوہجےسالپٹرپہضبقوصتمرہنوہاگ۔‬
‫اسیجہکالعہماکاسینقرامےتںیہ‪:‬‬
‫احلَائِّ ِّل بَْي نَ ُه َما َعلَى َو ْج ٍه یَتَ َم َّك ُن الْ ُم ْش َِّرتي‬
‫ْي الْ ُم ْش َِّرتي بَِّرفْ ِّع ْ‬ ‫ِّ ِّ‬ ‫"والت ِّ‬
‫ْي الْ َمبِّ ِّيع َوبَْ َ‬
‫َّخلي َوُه َو اَ ْن ُخیَل َي الْبَائ ُع بَْ َ‬
‫َ َ‬
‫ِّ ِّ ِّ‬ ‫ِّمن الت ِّ ِّ ِّ‬
‫ضا لَهُ۔"‬ ‫َّصُّرف فيه فَيُ ْج َع ُل الْبَائ ُع ُم َسل ًما لْل َمبِّ ِّيع‪َ ،‬والْ ُم ْش َِّرتي قَابِّ ً‬
‫‪200‬‬
‫ْ َ‬
‫برہمج‪:‬ہیلختہیےہہکتاعئرتشمیاورعیبمےکامنیبراکوٹکمتخرکدےہکرتشمیےکےئلعیبمںیمرصتفنکمم‬
‫وہاجےئوتتاعئعیبمکوحاےلرکےنواالنباجےئاوررتشمیاسرپہضبقرکےنواالنباجےئ۔‬
‫ہیلختیکاتلکشہیےہہکامکلاکمنہہکدےہکاباکمنآپاکےہآپاےنپہضبقںیمےلےیجیلتااےنپاکمنیک‬
‫اچیبرتشمیےکوحاہلرکدے۔ہیلختیکاتوصرتہییھبےہہکتاعئرتشمیکہضبقاوررصتفرکےناکلمکمومعقاوراایتخ‬
‫دےدے۔اسرطحرتشمیکرصتفاکلمکمقحاحلصوہایگوترشاعًہییھبہضبقاھجمساجےئاگ۔‬

‫‪۳‬۔ررٹسجی‬
‫ارگ کیئ صخش اینپ ولممہک زنیم واجدیئادیسک ک قروح رکدے اور رتشمی ےک تام ےس ررٹسجی یھب رکادےوت‬
‫وموجدہاقوننںیمرتشمیزنیماکامکلاھجمساجتاےہارگہچتاعئےناسکزنیموحاہلرکےکاسرپاقضبہنانبتاوہ۔نکیلرشاعً‬
‫رصف ررٹسجی ک ہضبق قرار دانی لکشم ےہ ح ت ہک ررٹسجی ےک اسھت ہیلخت ہن یھب یکایگ وہ ویکہکن زنیم یک ررٹسجی اسب‬
‫اواقترشاعًکلمیھبامینںیہناجیتکس۔اسیجہکتہبےسولگسکیٹےسےنچبتادرگیوبجمرویںیکوہجےسزنیماکعیبتاہمیسک‬
‫لذا رشیعوطررپرصفزنیمیکررٹسجیک ہضبقںیہناہکاجےئاگہکلباسےکاسھتاسھتہیلختیھب‬
‫اورےکتامرکادےتیںیہ۔ ٰ‬
‫‪201‬‬
‫رضوریوہاگ۔‬
‫ونٹ‪ :‬اقمہل اگنر یک راےئ ےک اطمقب ریغ وقنمیل اجدیئادوں ںیم دور احرض ںیم رصف ہضبق تا رصف ررٹسجی اکیف ںیہن ہکلب‬
‫دوونںرضوریںیہ۔ویکہکننکممےہہکررٹسجیوتلمکموہاجےئرگمہضبقتاہیلختہنتاتااجےئتاہیلختوہضبقوتوہرگمررٹسجیہن‬
‫وہ۔انوصروتںںیمخرتذارےکےئلاسملئدیپاوہتکسںیہ۔‬
‫ارگ یسک ےن رصف یکلم اقونن ےک اطمقب ررٹسجی رکےک ہبہ تاہم ایتر رکدتا اور اینپ زدنیگ ںیم وموہب ہل ک ہبہ‬
‫لذا رصف ررٹسجی رکدےنی ےس وموہہب ےش وموہب ہل یک‬
‫رکےک اس رپ ہضبق ںیہن دالتا وت رشاع ہی ہبہ تام وربتعم ںیہن ےہ۔ ٰ‬
‫کلمںیملقتنمںیہنوہیگاوراساینبدرپاسیکرطفےسعیبوریغہاکرصتفحیحصںیہنوہاگ۔‬

‫ل‬
‫‪ 200‬۔ ااكلشاين‪ ،‬عالء ادلنی اوب ركب نب وعسمد نب ادمح ا حنفي (م‪587 :‬ھ)‪ ،‬دباعئ الصیاعئ یف رتبيت ارشلاعئ ‪244 :5‬‬
‫‪ 201‬۔ امثعين‪ ،‬یتفم دمحم یقت‪ ،‬هقف البنوع‪405 :1 ،‬‬
‫‪88‬‬
 ‫‪۴‬۔ہضبقتذرعیواکل‬
‫ارگرتشمییسکولیکےکذرےعیہضبقرکواےلوتیھبرشاعًہضبقاھجمساجےئاگ۔وہولیککیئیھبوہاتکسےہاچےہوہ‬
‫تاعئیہویکںہنوہ۔اسرطحرتشمیکرصتفاکقحاحلصوہایگ۔‬

‫‪۵‬۔ااقتنلامضن‬
‫ہضبق یک ات وصرت ااقتنل امضن یھب ےہ ویکں ہضبق اک دصقم یھب امضن(‪ )Risk‬اک لقتنم رکتا ےہ۔ ایس رطح عیب لبق اضبقل‬
‫ےک دعم وجاز یک وہج یھب امضن اک دعم ااقتنل ےہ۔ ارگ امضن لقتنم وہ اجےئ وت ہضبق یک رضورت ںیہن ریتہ ایس رط ح عیب لبق‬
‫ئ‬
‫اضبقلیھباج ربوہاجےئیگہکلبوہتقیقحںیمعیبلبقاضبقلںیہنرےہیگویکہکناسںیمیمکحوطررپہضبقوہاکچےہ۔‬

‫اایشےئریغوقنمہلںیمہضبقےکلعتےسعیباورہبہےکدرایمنقرق‬
‫اایشےئ ریغ وقنمہل ںیم ہضبق ےک لعت ےس عیب اور ہبہ ےک درایمن قرق ےہ وہ ہی ےہ ہکزنیم یک عیب الب ہضبق ےک تام‬
‫لذاارگکیئصخشزنیمخرتذےنےکدعبہضبق رکےن ےسےلہپاس کآےگچیب دے وتاسےکوجازںیمالکمںیہن‬
‫وہاجیتےہ۔ ٰ‬
‫ےہ۔ نکیلہبہ تاموہےن یک ےئل رضوری ےہ ہکہبہ رکےن واال‪ ،‬وموہہب ےش ک وموہب ہلےک وحاہل رکدے اوراس رپاس ک‬
‫امکلواقضبانبدےاوروخداسےساللعتوہاجےئ۔رصفزتاینہبہرکےنےسحہکاسےکاسھتہضبقہنرکاتاایگوہہبہ‬
‫تامںیہنوہتا۔العہمشاماکوقلےہ‪:‬‬
‫وب َعلَى قَ ْولَ ْ ِّ‬ ‫ْي الْموُهوب ِّة َإىل الْموُه ِّ‬ ‫اط الْ َقب ِّ ِّ ِّ ِّ ِّ‬ ‫"اختَلَف الْ ُف َقهاء ِِّف ا ْشِّرت ِّ‬
‫َح ُد ُُهَا)‬ ‫ْي (ا َ‬ ‫َْ‬ ‫ض لنَ ْقل مْلكيَّة الْ َع ْ ِّ َ ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ َ َُ‬
‫َن ا ْهلِّبَةَ لَ َيَْلِّ ُك َها‬ ‫ض ِّلنْتِّ َقال الْ ِّمْل ِّكيَّ ِّة َإىل الْموُه ِّ‬
‫وب‪َ ،‬وا َّ‬ ‫َْ‬
‫لِّْلحنَ ِّفيَّ ِّة والشَّافِّعِّيَّ ِّة و ْ ِّ‬
‫احلَنَابِّلَة‪َ :‬وُه َو اَنَّهُ یُ ْش ََرت ُط الْ َقْب ُ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫‪202‬‬ ‫الْموهوب إلَّ بَِّقب ِّ‬
‫ض َها۔"‬ ‫ْ‬ ‫َُْ ُ‬
‫برہمج‪:‬ہبہیکیئگزیچیکتیکلموموہبہلیکرطفلقتنموہےنےکےئلہضبقیکرشطوہےنےکتارےںیماہقفےئ‬
‫رکاماکاالتخف ےہاستارےںیمدواوقالںیہ‪،‬نج ںیمےساتوقل اانحف‪،‬وشاعفاور انحہلباکےہوہ ہی ےہہک‬
‫وموہب ہل ک وموہہب ےش یک تیکلم لقتنم رکےن ےکےئل ہضبق رشط ےہ۔ ح ت وموہب اک ہضبق ہن تاتا ایگ وت وہ‬
‫وموہہبزیچاکامکلںیہننباتکس۔‬
‫اسیجہکالعہمشاماتاوراقممرپقرامےتںیہ‪:‬‬
‫‪203‬‬
‫"وشرائط صحتها ِف املوهوب ان یکون مقبوضا غری مشاع مميزا غری مشغول۔"‬
‫برہمج‪:‬ہبہںیمتیکلمےکحیحصوہےنیکرشاطئہیںیہہکاسرپہضبقیک اجےکساشمع(تااقبمیسقت)ہنوہ‪،‬اتممزوہ‪،‬‬
‫زبراامعتسلہنوہ۔‬

‫ل‬ ‫ل‬
‫‪ 202‬۔ ااشلیم‪ ،‬دمحم انيم نب رمع نب دبع ازعلبز اعدبنی ادليقشم ا حنفي (م ‪1252‬ھ)‪ ،‬رد ا محیار ىلع ادلر ااتخملر‪479 :8 ،‬‬
‫و اوملوسعة الفقهیة اوكلثبیة‪279 :32 ،‬‬
‫ل‬ ‫ل‬
‫‪ 203‬۔ ااشلیم‪ ،‬دمحم انيم نب رمع نب دبع ازعلبز اعدبنی ادليقشم ا حنفي (م‪1252 :‬ھ)‪ ،‬رد ا محیار ىلع ادلر ااتخملر‪489 :8 ،‬‬
‫‪89‬‬
 ‫العہمشاماتاوراقممرپقرامےتںیہ‪:‬‬
‫وب إ ْن‬
‫َن الْ َم ْوُه َ‬
‫ِّ‬
‫ب َل َم ْشغُ ًول بِّه َو ْال ْ‬
‫َص ُل ا َّ‬ ‫ك الْو ِّاه ِّ‬
‫ِّ ِّ ِّ ِّ‬ ‫"وتَتِّ ُّم ا ْهلِّبةُ ِّبلْ َقب ِّ ِّ‬
‫ض الْ َكام ِّل َولَْو الْ َم ْوُه ُ‬
‫وب َشاغ ًال لمْل َ‬ ‫َ َ ْ‬
‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬
‫ب ُمن َع متََ ُام َها‪ ،‬وإِّ ْن َشاغ ًال َل‪ ،‬فَلَ ْو وَهب جر ًاب فيه طَ َع ُام الْواه ِّ‬
‫ب ا َْو َد ًارا ف َيها َمتَاعُهُ‪،‬‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬
‫ك الْواه ِّ‬‫ِِّّ ِّ‬
‫َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َم ْشغُ ًول َّبْل َ‬
‫ك َل تَ ِّ‬ ‫ِّ‬
‫ح۔"‬‫ص ُّ‬ ‫ا َْو َدابَّةً َعلَْي َها َس ْر ُجهُ َو َسلَّ َم َها َك َذل َ‬
‫‪204‬‬

‫برہمج‪ :‬اور ہبہ لمکم ہضبق ےس یہ لمکم وہتا ےہ ارگہچ وموہب ہل ہبہ رکےن واےل یک تیکلم رپ ہضبق رکےن واال نب‬
‫اجےئ‪،‬ہنہیہکوہایھباسےکہضبقںیموہ۔اورالصوتہیےہہکوموہہبےشارگہبہرکےنواےلیکتیکلمںیموہ‬
‫وتہبہلمکمںیہنوہتااورارگاسےکزبراامعتسلہنوہوتوہہبہیکلیمکتںیمامعنںیہن۔ارگوہکیئااسیالیھتہبہرکے‬
‫سجںیمہبہرکےنواےلاکاھکتاوہتاااسیرھگہبہرکےسجںیماساکاسامنوہ‪،‬تاکیئدگاھہبہرکےسجرپاسیک‬
‫زنیوہاوروہالسموہ‪،‬وتہیہبہیھبایسرطححیحصںیہنوہاگ۔"‬

‫ایاکرمسںیماایشےئریغوقنمہلیکعیبلبقاضبقلاککح‬
‫ت‬
‫ایاکرمس ںیم ریغ وقنمیل اایشء ک ہضبقیکذمکرہ اور ہنکمم ااسقمےک حقق ےک ریغب چیب دانی عیب لبق اضبقل الہکےئ اگ۔‬
‫ئ‬ ‫ئ‬
‫اجبےہ۔ امہیکلےکاہںوقنمیلاایشءںیمےس‬ ‫اجبںیہنےہہکبج ریغوقنمیلاایشءیک ر‬ ‫اانحفےکاہںوقنمیلاایشءیکعیبلبقاضبقل ر‬
‫ئ‬ ‫ئ‬
‫رصف طعوم یک عیب لبق اضبقل ر‬
‫اجب ںیہن ےہ۔ انحہلب ےک اہں ایسی وقنمیل اایشء وجلیک تاوزین وہں ان یک عیب لبق اضبقل اجبرہ‬
‫ئ‬
‫ںیہن ےہ۔ ہکبج وشاعف ےک بردت یسک یھب عیبم یک عیب لبق اضبقل اجبرںیہن ےہ۔ اانحف ےک بردت اایشےئ ریغ وقنمہل ےسیج‬
‫ئ‬
‫اجب ےہ۔ اس ںیم وقنمالت یک رطح ےضبق یک رشط ںیہن ےہ‪ ،‬اایشےئ ریغ وقنمہل یک‬ ‫زنیم اجدیئاد وریغہ ںیم ہضبق ےک ریغب عیب ر‬
‫ررٹسجیہضبقےککحںیمںیہنوہیگ‪،‬ہکلبہیلختےسیہہضبقوہاگ۔ نکیلزنیمیکررٹسجیےسلبقرتشمیاسزنیمکچیباتکس‬
‫ج‬ ‫ئ‬
‫اجبےہ۔اسیجہکالعہمالعءادلنی صکفیقرامےتںیہ‪:‬‬
‫ےہویکہکناایشےئریغوقنمہلںیمعیبلبقاضبقل ر‬
‫‪205‬‬
‫"صح بيع عقار ل خیشى هالكه قبل قبضه من بئعه لعدم الغرر لندرة هالك العقار۔"‬
‫برہمج‪ :‬یسک رپارپیٹ ک انچیب درس ےہہک ےنچیب واےل ےک ےضبق ےس لبق سج یک الہتک اک ادنہشی ہن وہ ‪ ،‬ویکہکن اہیں‬
‫رغرںیہنتاتااجراہوجہکاجدیئادیکالہتکاکسنباتکسےہ۔‬
‫ایسرطحوہشمریفنحہیقفالعہماکاسینیھبیہیقرامےتںیہ‪:‬‬
‫اَن‪َ ،‬و ِّعْن َد ُُمَ َّم ٍد‪،‬‬
‫استِّ ْح َس ً‬‫ف ْ‬ ‫وس َ‬
‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫"وا ََّما ب يع الْم ْش ِّرتي الْع َقار قَبل الْ َقب ِّ ِّ‬
‫ض فَ َجائٌز َعْنهُ عْن َد اَِّيب َحني َفةَ‪َ ،‬واَِّيب یُ ُ‬ ‫َ َْ ُ ُ َ َ َ ْ َ ْ‬
‫َّه ِّي الَّ ِّذي َرَویْنَا؛ َوِّل َّ‬ ‫ِّ‬ ‫اَّلل َل ََي ِّ‬ ‫ِّ ِّ ِّ‬
‫ض‬‫َن الْ ُق ْد َرةَ َعلَى الْ َقْب ِّ‬ ‫احتَ ُّجوا بِّعُ ُموم الن ْ‬
‫اسا‪َ ،‬و ْ‬ ‫وز قيَ ً‬
‫َوُزفَ َر‪َ ،‬والشَّافع ِّي َرِحَ ُه ُم َُّ ُ ُ‬
‫ِّعْن َد الْع ْق ِّد َشر ُط ِّص َّح ِّة الْع ْق ِّد لِّما ذَ َكرََن‪ ،‬وَل قُ ْدرةَ َّإل بِّتَسلِّ ِّيم الثَّم ِّن‪ ،‬وفِّ ِّيه َغرر‪ ،‬وَهلما عموماًت الْبِّياع ِّ‬
‫ات‬ ‫ُ ََ‬ ‫َ َ َ ٌ َ َُ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ ْ َ َ‬ ‫َ ْ‬
‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّ‬ ‫ِّمن الْ ِّكتَ ِّ‬
‫اب الْ َع ِّز ِّیز م ْن َغ ْری َختْص ٍ‬
‫يص عُ ُموم الْكتَاب ِبََرب الْ َواحد عْن َد ََن‪ ،‬ا َْو َْْنملُهُ‬ ‫وز َختْص ُ‬ ‫يص‪َ ،‬وَل ََيُ ُ‬ ‫ْ‬
‫ل‬ ‫ل‬
‫‪ 204‬۔ ااشلیم‪ ،‬دمحم انيم نب رمع نب دبع ازعلبز اعدبنی ادليقشم ا حنفي (م ‪1252‬ھ)‪ ،‬رد ا محیار ىلع ادلر ااتخملر‪452 :8 ،‬۔‬
‫و اوملوسعة الفقهیة اوكلثبیة‪494 ،493 :32 ،‬‬
‫ل‬ ‫لح‬
‫‪ 205‬۔ ا صكفي‪ ،‬عالء ادلنی‪ ،‬دمحم نب ىلع نب دمحم ا ح ِ ْصبي (م‪1088 :‬ھ)‪ ،‬ادلر ااتخملر‪271 :5 ،‬‬
‫‪90‬‬
‫ص َد َر ِّم ْن ْال َْه ِّل‬ ‫ض؛ َوِّل َّ‬‫ْي الدََّلئِّ ِّل ِّصيَانَةً َهلَا َع ْن التَّنَاقُ ِّ‬ ‫علَى الْمْن ُق ِّ ِّ‬
‫َص َل ِِّف ُرْك ِّن الْبَ ْي ِّع إ َذا َ‬
‫َن ْال ْ‬ ‫ول تَ ْوفي ًقا بَْ َ‬ ‫َ َ‬
‫اخ الْع ْق ِّد ِِّب َال ِّك الْمع ُق ِّ‬
‫ود َعلَْي ِّه َوَل یُتَ َوَّه ُم‬ ‫ِّ‬ ‫الص َّحةُ‪ ،‬و ِّال ْمتِّنَاعُ لِّ َع ِّ‬
‫ِِّف الْمح ِّل هو ِّ‬
‫َْ‬ ‫ض الْغََرِّر‪َ ،‬وُه َو َغَرُر انْف َس ِّ َ َ‬ ‫ار ِّ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َُ‬
‫ِّ‬ ‫َه َال ُك الْ َع َق ِّ‬
‫َص ِّل۔"‬ ‫ار فَ َال یَتَ َقَّرُر الْغََرُر فَبَق َي بَْي عُهُ َعلَى ُحك ِّْم ْال ْ‬
‫‪206‬‬

‫ئ‬
‫اجبےہاور‬ ‫برہمج‪:‬اوررہباحلتاعئاکرتشمیک ریغوقنمیلاجدیئادہضبقےسےلہپقروحرکتاااممامظعےکبردت ر‬
‫ئ‬ ‫علتھ‬
‫ااجباہکےہ۔اوھنںےن‬ ‫اامماوبویفسےناےسااسحتستاً‪،‬ہکبجااممدمحم‪،‬ااممرفظاورااممشایعف مارلہمحےنایقاسًت ر‬
‫ومعم یک یفن ک تجح انبتا ےہ ےسج مہ روای رک ےکچ ںیہ۔ اور اسیج ہک مہ ذرک رک ےکچںیہ ہک دقع ےک وق ہضبق یک‬
‫دقرت دانی دقع ےک حیحص وہےن ےکےئل رشط ےہ۔ اور ہضبق رپ دقرت نمث یک ادایگیئ ےک ریغب ںیہن وہیت‪ ،‬ہی رغر‬
‫ےہ۔اوراندوونں یکدلیلہیےہ ہکعیبیکونمماعتاتکبﷲ ںیمومعمےکاسھتالبصیصختآیئںیہ۔ہکبجاتکب‬
‫ئ‬
‫ﷲےکومعمںیمربخوادحےکاسھتصیصخترکتاہارےبردت ر‬
‫اجبںیہنےہ۔تامہاضتدےسےنچبےکےئل‪،‬داللئ‬
‫ےک امنیبقیبطت رکےتوہےئ اےس وقنمل رپومحمل رکےتںیہ۔ اور عیب ےکرنک ںیم الص ہی ےہ ہکح وہ عیب ےک‬
‫الہ ےس سلجم ںیم اصدر وہ وت یہی تحص ےہ۔ اور اممعن رغر ک دعف رکےن ےکےئل وہیت ےہ۔ اور اہیں عیبم یک‬
‫الہتک ےکس دقعےکخسفوہےناک رغر ےہ۔ اور ریغوقنمیل اجدیئاد یک الہتکاکومہںیہنیک اجتا سپ رغر برقرار‬
‫ںیہنرےہاگوتالصےککحےکاطمقبعیباقمئرےہیگ۔‬

‫ل‬
‫‪ 206‬۔ ااكلشاين‪ ،‬عالء ادلنی اوب ركب نب وعسمد نب ادمح ااكلشاين ا حنفي (م‪587 :‬ھ)‪ ،‬دباعئ الصیاعئ یف رتبيت ارشلاعئ‪259 :11 ،‬‬
‫‪91‬‬
 ‫لصفدوم‬
‫افرسکیرٹتذناورومکڈیٹیںیمعیبلبقاضبقل‬
‫اسںیمدورطحیکاجتریتتایئاجیتںیہ‪:‬‬
‫ب۔ومکڈیٹی‬ ‫افل۔افرسکیرٹتذن‬

‫(افل)۔افرسکیرٹتذن‬
‫افرسکیارگنبریےکظفل"افرناسکیجنیچ"اکففخمےہاوررٹتذناکینعمےہاجترت۔ہیاتایسیاجترتےہ‬
‫سجںیماتکلمیک رکیسنےکدبےلدورسے کلم یک رکیسن یکآن النئخرتذوقر وحوہیت ےہ۔اتکلمیک رکیسنیک‬
‫رشحدورسےکلمیکرکیسنےسفلتخموہیتےہسجںیماتارخراھؤیھبوہتاراتہےہ۔خرتذوقروحآنالنئوہےنیکوہج‬
‫ےسرٹتذر(تاخر)کرکیسنیکرشحولعمموہیتریتہےہاوروہاسےسفنامکتاراتہےہ۔اتایخلہییھبےہہکرٹتذررکیسن‬
‫ےکرصف رئیشز خرتذتا ےہرکیسناک امکلںیہنوہتا ےہ۔ اسںیم رکیسن ےکالعوہوستا‪ ،‬لیتوریغہیک یھباجترتوہیت ےہ۔‬
‫وسےناورلیتیکویاسیڈارلںیمتمیقاکنلرکویاسیرکیسنکدورسیرکیسنےسقروحیکاجتاےہ۔آنالنئوستااچدنییک‬
‫‪207‬‬
‫خرتذوقروحںیموستااچدنیاکتاعئیکتیکلمںیموہتارضوریںیہنےہ۔‬
‫الخہصہیہکآنالنئافرسکیرٹتذننیترطحیکویبعاکاکروتارےہ‪:‬‬
‫(‪)1‬۔اتکلمیکرکیسنیکعیبدورسےکلمیکرکیسنےس‬
‫(‪)2‬۔اتکلمےکوسےنیکعیبیسکیھبرکیسنےس‬
‫(‪)3‬۔اتکلمےکلیتیکعیبیسکیھبرکیسنےس‬

‫رکیسنیکآنالنئاجترتںیمعیبلبقاضبقلیکرشیعیثیح‬
‫انرکویسنںںیمفلتخماممکلیکرکناںشالمںیہیتحٰہکرکیرکناںیھباساجترتاکہصحنبیکچںیہعطق‬
‫لذارکیسنیکآنالنئاجترتاورعیبلبقاضبقلیک‬
‫رظناسےکہکاناکیلدنیرشیعاوراقونینوطررپیکیثیحرھکاےہ؟ ٰ‬
‫وصروتںےکوحاہلےسنیترظنتاتںیہ‪:‬‬

‫الہپرظنہی‪:‬‬
‫ئ‬
‫فلتخمسنجیکرکویسنںےکابتدےل ںیمافتلضیھباجبرےہ‪،‬ویکہکناعدقنیںیمےسہراتیکہقلعتمرکیسناس‬
‫لذا رکیسن یک عیب در عیب ںیم کیئ رحج ںیہن ےہ۔ ح فلتخم اممکلیک رکناں‬
‫ےک ااکؤی ںیم درج وہیگ وج یمکح ہضبق ےہ ٰ‬

‫‪207. https: //www.forextime.com/ur/education/forex-trading-for-beginners Accessed‬‬

‫‪on 24-12-2019‬‬
‫‪92‬‬
 ‫ئ‬
‫لذااترتالاک ابتدہلاتروہیپےسیھبرکتا‬‫ٰ‬ ‫۔‬ ‫رےہ‬ ‫اجب‬ ‫فلتخماالانجسوہںیئگوتانےک درایمنیمکزتادیتےک اسھتابتدہل‬
‫ئ‬ ‫ئ‬
‫س‬ ‫ل‬‫ف‬
‫اجبرےہ‪،‬تاچنروہیپےسیھباجبرےہویکہکنااممامظعاورانےکااحصبرمہمحاہللےکبردتاتسلفاکدو وںےسابتدہل‬
‫ئ‬
‫اسےیلتااجبراھت ہکوہ ےکسآسپ ںیمتالکلبرابراور مہلثمےھت سجیک انب رپ ابتدہل ےک وق ات ہکسریغبوعض ےک اخیل رہ‬
‫اجتا اھت۔ نکیل فلتخم اممکل یک رکناں فلتخم االانجس وہےن یک انب رپ مہ لثم اور برابر ہن رںیہ اس ےیل ان ےک درایمن یمک‬
‫زتادیت ےک اسھت ابتدہل ےک وق رکیسن اک کیئ ہصح اخیل نع اوعلض ںیہن اہک اجےئ اگ۔ اور ح اخیل نع اوعلض ںیہن وت یمک‬
‫ئ‬
‫زتادیت ےک اسھت ابتدہل اجبرےہ۔ ہی اجترت اٹنجی ےک وتطس ےس ااجنم تایت ےہ وج ہک تاخر اک ولیک اور ات رطح اک دالل وہتا‬
‫‪208‬‬
‫ےہ۔اورولیکاورداللےکوتطسےسوہےنوایلعیبورشارشاعًدرسوہیتےہ۔‬
‫راہ اصقنتات اک ادنہشی وت ررٹسجڈ اور وہشمر ارٹنلنشین افرسکی برورک ےک تاس ااکؤی وھکےنل اور دمعہ ویپمکرٹ اور زیت‬
‫کٹنک‬
‫راتفر ارٹنی سن احلص وہےن ےس فن اک اغل امگن وہ وت اصقنن اک ضحم ومہ اس ےک وجاز ےس امعن ںیہن۔ ہکبج ات‬
‫رظنہیہییھبےہہکذمکرہلئسمںیمیقیقحرغروامقرںیہنہکلبینعمرغروہبشامقرےہوجوصخمصاقرادینعیریغرجمبوریغامہر‬
‫لذا اس عیب اک الطبن ایھن وصخمص اقراد ےک ےیل وہاگ۔ رےہرجت ہب اکر امہر رضحات وتان ےک قح ںیم اس‬
‫ےک ےیل تای ےہ۔ ٰ‬
‫ت‬
‫‪209‬‬
‫ینعمرغروہبشامقراک حققںیہن۔اسےیلانےکےیلایسیخرتذوقروحتالطںیہن۔‬
‫ئ‬
‫حااکؤیںیمادنراجہضبقوہاوتاتکلمیکرکیسندورسےکلمیکرکیسنےسخرتذتا‪،‬انچیباجبرےہویکہکنہیعیب‬
‫لذادبیلاکتقابض فی اجمللسرضورںیہن‪،‬ادحادبلیلرپہضبقاکیفےہاورفلتخمسنجیکرکویسنںےکابتدےل‬
‫رصفںیہن‪ٰ ،‬‬
‫ئ‬
‫لذا‬
‫ںیمافتلضیھباجبرےہ‪،‬ویکہکناعدقنیںیمےسہراتیکہقلعتمرکیسناسےکااکؤیںیمدرجوہیگ وجیمکحہضبقےہ ٰ‬
‫لذا اقتضب دبیل رضوری ںیہن‪ ،‬ادح ادبلیل رپ ہضبق اکیف‬
‫رکیسن یک عیب در عیب ںیم کیئ رحج ںیہن ےہ۔ ہی "عیب رصف "ںیہن‪ٰ ،‬‬
‫ےہاوراہیںہضبقتاتااجراہےہ‪،‬ویکہکنااکؤیوہلرےکاھکےتںیمرمقدرجوہیتےہسجرپوہاماکلہنرصتفاکقحرھکاےہ۔‬
‫لذاااکؤیںیمرمقاکادنراجہضبقیمکحےہوترکیسنیکعیبدرعیبںیمکیئرحجںیہنےہ۔دہاہیںیمےہ‪:‬‬
‫ٰ‬
‫"و من اشرتی شيئاً ینقل و حیول َل َيز بيعه حتی یقبضه (ألنه ﷺ هنٰی عن بيع ما مل یقبض) و ألن‬
‫‪210‬‬
‫فيه غرر انفساخ العقد علی اعتبار اهلالك۔"‬
‫ئ‬
‫برہمج‪:‬اورسجےنکیئایسیےشخرتذیےسجلقنیکاجےکساوروحتلیںیمیھبایلاجےکسوتاسیکعیبلبقاضبقلاجبر‬
‫ن‬
‫ںیہنےہ۔ویکہکنروسلﷲﷺےنعیباممل قیضےسعنمقرامتاےہاوراسےئلیھبہکاسںیمالہتکیکوہجےس‬
‫دقعخسفوہےناکرغرتاتااجراہےہ۔‬

‫‪ 208‬۔ امانههم ارشهیف‪ ،‬دلج ‪ ،43‬امشرة ‪،1‬وصخیص امشرة ونجری ‪2019‬ء‪ ،‬ص‪45 :‬‬
‫‪ 209‬۔ ا ً‬
‫اضی‬
‫‪ 210‬۔ ارملعبیاين‪ ،‬بزاهن ادلنی اوب انسحل ىلع نب ایبركب نب دبع اليلجل ارفلاغين (م‪593 :‬ھ)‪ ،‬ھداهی ‪ ،58 :3‬سلجم اربلاکب‪ ،‬ابمرک وپر‪ ،‬اثدثا‪ ،‬س۔ن‬
‫‪93‬‬
 ‫دورسارظنہی‪:‬‬
‫آجےکزامےنںیمامتماممکلیکرکناںنمثاالطصیحںیہاسےیلانیکخرتذوقروحعیبرصفںیہن‪،‬ہکلبعیب‬
‫لذا اس عیب یک تحص ےک ےیل اقتضب دبیل رضوری ںیہن ہکلب ات اجی ےس ہضبق یھب اکیف ےہ۔ اور اہیں‬
‫اونلط تاونلط ےہ۔ ٰ‬
‫یلہپ خرتذ وقر وح ںیم رکیسن یک عیب اس ےک الص امکلو اقضب یک رطف ےس وہیت ےہ اس ےیل اس ےک وجاز ںیم کیئ الکم‬
‫ںیہن۔اسعیبےکعیبرصفہنوہےنیکوہجہیےہہکنمثیکعیبنمثےسوہوتاسےسرمادنمثرعیفںیہنہکلبنمثیقلخےہ‬
‫لذا اس دقع یک تحص ےک ےیل اقتضب دبیل رضوری ںیہن ہکلب ات رطف ےس یھب ہضبق اکیف‬
‫اور ونٹ نمث االطصیح ےہ۔ ٰ‬
‫ےہ۔‬
‫اہتبلہیااجزترصفاسدیمانےکامہرنیےکےیلےہرشبےطہکفناکوصحلونظمنوہ۔رےہریغامہرنیوتان‬
‫ت‬ ‫ئ‬
‫ےکےیلہیعیبتااج ربےہہکانےک قحںیماسعیبںیمینعمرغراورہبشامقراک حققےہاورانےکےیلکیئہلیحالتشرکےن‬
‫یکرضورت یھبںیہنےہ۔ات کلمیک رکیسن ےکدبےل دورسے کلمیک رکیسن یک آنالنئخرتذوقروحںیمتارجتہباکر‬
‫ئ‬
‫انانےکےیلہمہدمرطخہیہرطخہےہوجرغراوردوھاکاورینعمامقررپ متشموہےنیکوہجےستااجبرورحامےہ۔رغروتاس‬
‫ےیل ےہ ہک وصحل فن ےک ےیل وج اکم رکراہ ےہ وخد اس ےک قح ںیم وبہج تارجتہب اکری وصحل فن فخم ےہ ہک اےسولعممیہ‬
‫ںیہنہکذراعئفنیکںیہ؟ویکہکنوقبلوسبمطرغراےسےتہکںیہسجاکااجنموپدیشہوہاورعیبرغرےسدحیرشیںیمرواک‬
‫ایگےہ۔تلععنمہیےہہکولعممںیہندصقماکوصحلیھبوہاگتاںیہن۔ریغامہرتارجتہباکرےکےیلدعموصحلفنارثکووقع‬
‫‪211‬‬
‫لذااوسیںےکےیلہیعیبتالطےہ۔‬
‫تذبرےہ۔ ٰ‬
‫اہتبلاہجںتاسعیبںیمہضبقیکتاتےہوتاسوحاےلےسدرجذلیتایتاقبوغرںیہ‪:‬‬
‫اوالً‪:‬ارگہچہضبقیقیقحںیہنےہرگمہضبقیمکحےسااکنرںیہنیکاجاتکسویکہکنااکؤیوہلرےکاھکےتںیمرمقدرج‬
‫وہیتےہسجرپاےساماکلہنرصتفاکاایتخروہتاےہاوروجازعیبےکےیلاسرطحاکہضبقیھباکیفےہ۔‬
‫تااینً‪:‬ااسفنخدقعاکادنہشیواہںوہتاےہاہجںعیبمذایتوطررپنیعتموہ۔اوراہیںعیبمرکیسنےہوجذایتوطررپنیعتم‬
‫ںیہن۔کلم یک رکیسنہراروںیک دعتادںیموموجدےہیسکقرد نیعمےک الہکوہےنےسخسفدقعاک دوھاکتالکلیھبںیہن ےہ‬
‫ئ‬
‫اس ےیل دعب یک عیب در عیب یھب اج رب وہ یگ۔ اہتبل ہی ااجزت رصف اس دیمان ےک امہرنی ےک ےیل ےہ رشبہکیط فن اک وصحل‬
‫ت‬ ‫ئ‬
‫ونظمنوہ۔رےہریغ امہرنیوتان ےکےیلہیعیبتااج ربےہہکان ےک قحںیماس عیبںیم ینعمرغراور ہبش امقراک حققےہ اور‬
‫انےکےیلکیئہلیحالتشرکےنیکرضورتیھبںیہنےہ۔‬
‫تاثلً‪:‬اہیںیلہپعیبوجعیبےکامکلواقضبیکاجیےسوہیتےہاسںیمعیبرپۃقیقحًہضبقققحتمےہ۔اوراسےکدعب‬
‫ےک وقعد عیب در عیب ںیمارگہچ ۃقیقحًہضبقںیہن تاتا اجتا رگم خرتذار ک اسرپ اماکلہنرصتف احلصوہ اجےن یکوہج ےس ےش عیبامکحً‬
‫وبقمضےکدرےجںیمآاجیتےہ۔اوروجازعیبےکےیلاسرطحاکہضبقیھباکیفےہ۔رغرااسفنخدقعسجیکوہجےسدعبیک‬

‫‪ 211‬۔ امانههم ارشهیف‪ ،‬دلج ‪ ،43‬امشرة ‪ ،1‬وصخیص امشرة ونجری‪2019‬ء‪ ،‬ص‪37 :‬‬
‫‪94‬‬
 ‫ئ‬
‫عیب در عیب تااجبروہ اج ریہ ےہ وہ اہیں ققحتم ںیہن ےہ ہک عیب یک ذات اس مسق یک ویبع ںیم نیعتم ںیہن وہیت‪ ،‬کلم یک رکیسن‬
‫‪212‬‬
‫ہراروںیکدعتادںیموموجدےہ‪،‬یسکقردنیعمےکالہکوہےنےسخسفدقعاکدوھاکںیہنےہ۔‬

‫رسیتارظنہی‪:‬‬
‫ئ‬
‫اتکلمیکرکیسندورسےکلمیکرکیسنےسآنالنئخرتذتاانچیبتااجبرےہ۔اوروجازاککیئہلیحالتشرکےنیک‬
‫کیئ اح ح ںیہن ےہ۔ اس یک تقیقح ہی ےہ ہک ضعب رضحات ک ہی اابتشہ وہا ہک آتا افرسکی رٹتذن ںیم رکیسن ےک رئیشز‬
‫خرتذے اور ےچیب اجےت ںیہ تا رکیسن ےک دبےل رکیسن خرتذی اور یچیب اجیت ےہ؟ نکیل دوونں وصروتں ںیم ہی خرتذ وقر وح‬
‫ئ‬
‫تااجبریہےہ۔اسےکدعموجازیکوصریتدرجذلیںیہ‪:‬‬
‫یلہپوصرت‪:‬‬
‫ںیماسےیلہکرئیشزہناملںیہ‪،‬ہنانیککیئتمیقہکلبوہےشدعمومںیہاوردعمومزیچیکعیب‪،‬عیبتالطوہیتےہ‬
‫ئ‬
‫وجہکتااج ربےہ۔اسیجہکاہبررشتعیںیمےہ‪:‬‬
‫"دعمومیکعیبتالطےہالثمًدوزنمہلاکمندووصخشںںیمرتشمکاھتاتاکےچینواالاھتدورسےاکاورپواال‪،‬وہرگ‬
‫ایگ‪،‬تارصفتاالاخہنرگا‪،‬تاالاخہنواےلےنرگےنےکدعبتاالاخہنعیبیکہیعیبتالطےہہکحوہ زیچیہںیہنعیب‬
‫سکزیچیکوہیگاورارگعیبےسرماداسقحکانچیبےہہکاکمنےکاورپاسکاکمنانبےناکقحاھتہییھبتالطےہ‬
‫‪213‬‬
‫ہکعیباملیکوہیتےہاورہیضحماتقحےہاملںیہناورارگتاالاخہنوموجدےہوتاسیکعیبوہیتکسےہ۔"‬
‫دورسیوصرت‪:‬‬
‫ہیےہہکاسںیمشغورضرونبغافحتاتااجتاےہویکہکناسعیبںیمولوگںکزبستاغداھکتااجتاےہاسیجہکوسال‬
‫تاہمںیماتبتاایگےہ۔اسںیمرتایھبےہ‪،‬رضرورغراورنبغافحیھب‪،‬روحامقریھباورنشیمکوخریاوردالیلیھب۔ولعمامت‬
‫ےکاطمقبافرسکیرٹتذنںیمرکیسنیکعیبرکیسنےسںیہنوہیتہکلبرکویسنںےکرصفرئیشزخرتذےاورےچیباجےتںیہ‬
‫اوررکویسنںےکرئیشزہناملںیہاورہنانیککیئتمیقاورہنیہوہوموجد۔ہکلبوہقریضاوردعمومےشںیہ۔اورعیبمننبےک‬
‫ئ‬
‫ےیلرضوریےہہکاملوہاورمیقومیھبوہیھبتاسیکعیباجبروہیتےہ۔اسیجہکونتبراالاصبرںیمےہ‪:‬‬
‫"و بطل بيع ما ليس ِف ملکه لبطالن بيع املعدوم؛ إذ من شرط املعقود عليه‪ :‬أن یكون موجودا مال‬
‫‪214‬‬
‫متقوما مملوكا ِف نفسه۔"‬
‫برہمج‪:‬ایسیزیچیکعیبرکتاوجتاعئیکتیکلمںیمہنوہوتدعمومیکعیبےکالطبنیکوہجےسوہعیبتالطےہ‪،‬ح‬
‫وقعمدہیلعزیچےسقلعتمہیرشطوہہکوہوموجدوہاوراملمیقوموہ‪،‬یفنفسہتاعئیکتیکلمںیموہ۔‬

‫‪ 212‬۔ امانههم ارشهیف‪ ،‬دلج ‪ ،43‬امشرة ‪ ،1‬وصخیص امشرة ونجری ‪2019‬ء‪ ،‬ص‪36 :‬‬
‫‪ 213‬۔ ایمظع‪ ،‬یتفم دمحم ادجم ىلع (م‪1367 :‬ھ)‪ ،‬اهبر رشتعی‪ ،697 :2‬ةبتکم ادملهنی‪،‬رکایچ‪2010 ،‬ء۔‬
‫ل‬ ‫ل‬
‫‪ 214‬۔ ااشلیم‪ ،‬دمحم انيم نب رمع نب دبع ازعلبز اعدبنی ادليقشم ا حنفي (م‪1252 :‬ھ)‪ ،‬رد ا محیار ىلع ادلر ااتخملر ‪ ،58 :5‬دار اركفل‪ ،‬ریبوب‪1412 ،‬ھ)‬
‫‪95‬‬
 ‫رسیتیوصرت‪:‬‬
‫ںیماسےیلہکہیعیبتارشلطیھبےہ‪،‬ینعیاسںیمایسیرشںیطاگلیئیئگںیہوجاقتاضےئدقعےکالخفںیہ۔الثمً‪:‬‬
‫(‪ )１‬برورکےسقرضںیل۔ہیوہرمقوہیت ےہوجبرورکرٹتذرےکااکؤیںیم وموجداسیکرمقںیمالمرکاےسبرارکداتی‬
‫ےہ۔اسکیلرجیاہکاجتاےہ۔ہیرمقبرورکالزامًالمتاےہورہنوہرٹتذرکاےنپیلپافرمےسااجزتںیہنداتی۔‬
‫(‪ )２‬ایس رطح دہع وماق خرتذتا ےس الٹ ےتہکںیہ۔ دہعوماق کیئ املںیہن رگم وہیدیرصناینذتینہ یکدیپاوار اس‬
‫اجترتںیمرٹتذررپاےسیھبخرتذتاالزمرکدتاایگےہ۔‬
‫(‪ )３‬ہیرشطیھبہکبرورکرٹتذریکدالیلرکےاگاوراسرپاسےساخرتےلاگ۔‬
‫مکازمکہینیترشںیطالزموہیتںیہوجاظہرںیہ۔نکممےہھچکاوریھبرشںیطوہںنجکاظہرہنیکایگوہ۔اورہی‬
‫‪215‬‬
‫تاتوتہقفےکاملسمتںیمےسےہہکہروہرشطوجاقتاضےئدقعےکالخفوہوہعیبکافدسرکدیتیےہ۔‬
‫وچیھتوصرت‪:‬‬
‫ہیےہہکہی عمطوامقراکاعمہلمےہویکہکناس ںیمولوگں کعمطےک اجلںیماھپنااورات ادیم وموہمرپ تاناڈاانل‬
‫ےہ اور یہی امقر ےہ۔ اس ےیل ہک کیئ رضوری ںیہن ہک ااہتشرات ںیم دی یئگ ولعمامت ےک اطمقب اکروتار رکےن ںیم اکایمیب‬
‫ےلم۔ وہ اتکس ےہ ہک تااکم رےہ ویکہکن افرسکی در الص‪ Sellers‬اور‪ Buyers‬ےک درایمن ات ڑلایئ وہیت ےہ۔ ارگ‬
‫‪Seller‬جاجںیئوتںیتمیق ےچینآیتںیہاورارگ ‪Buyer‬جاجںیئ وتںیتمیقاورپ اجیت ںیہ۔ رھپرٹتذن ےک دوران‬
‫ڈنیکل(‪)Candle‬یکوجااکشلاسےنمآیتںیہاںیھنااکشلےسرپاسئےکلبقتسمقر یاکادنازہاگلتااجتاےہ۔‬
‫تاوچنںیوصرت‪:‬‬
‫افرسکی رٹتذن ےک ےیل سج برورک ےک یلپ افرم ےس رٹتذن( اجترت) وہیت ےہ وہ برورک وطبر قرض اانپ ہسیپ‬
‫رٹتذر ک داتی ےہ اور اس رپ رہباحل فن اتیل ےہ۔ وخاہ رٹتذن فن ںیم وہ تا اصقنن ںیم وہ۔ ہی ملسم اوبثلت کح ےہ ہک "كل‬
‫قرض جر نفعاً فهو رب"۔وجقرضفنچنیھکالےئوہوسدےہ۔افرسکیرٹتذنشغ‪،‬دتسیل‪،‬رضراوراومالےکرضاررپینبم‬
‫ئ‬
‫ےہ۔افرسکیرٹتذنےکدا ربہاکرںیمآےنواےلاسخرہاوروبارےسچبںیہنتکس۔افرسکیرٹتذنںیمنشیمکوخریودالیل‬
‫یھب ےہ۔ برورک ےک یلپ افرمےک ریغب وچہکن کیئ رٹتذررٹتذن ںیہن رکاتکس اس ےیل اس اک افدئہ ااھٹےت وہےئ برورک رٹتذر‬
‫ےسنشیمکووصلرکتاےہہکلبنشیمکووصلرکتاراتہےہ۔ہینشیمکدالیلےکوعضاتیلےہرگموہجملوہتاےہاوراغابلًیفدصرپ‬
‫ئ‬
‫وجونممعوتااجبرےہ۔یتفمدمحمادجمیلعایمظعےتھکلںیہ‪:‬‬
‫"دالل کروےپ دےی ہکاس یک ریم ے ےیل زیچ خرتذ دو اور زیچاک تامںیہنایل ارگ وہ یسک اخص زیچیک دالیل رکتا وہ وت‬
‫ویہزیچرمادےہورہنوتلیک(ولیکانبتا)افدسےہ۔"‪216‬‬

‫‪ 215‬۔ امانههم ارشهیف‪ ،‬دلج ‪ ،43‬امشرة ‪،1‬وصخیص امشرة ونجری ‪2019‬ء‪ ،‬ص‪39 :‬‬
‫‪ 216‬۔ ایمظع‪ ،‬یتفم دمحم ادجم ىلع (م‪1367 :‬ھ)اهبر رشتعی ‪ ،983 :2‬ةبتکم ادملهنی‪ ،‬رکایچ‪2010 ،‬ء۔‬
‫‪96‬‬
 ‫یٹھچوصرت‪:‬‬
‫افرسکی ںیم کیئ زیچوس یف دص ںیہن وہیت ہکلب ادنازے طلغ وہ اجےت ںیہ۔ زین شابر (اچالک) قر اڈ ےی یھب افرسکی‬
‫ںیم رسرگملمع وہ اجےتںیہ وج فلتخمذراعئ ےس ون واردوں کولےنٹ اور دوھاک دےنی ےک ےیل ےئن ےئن رحےباامعتسل رکےت‬
‫ںیہ۔ احلص الکم ہی ہک ہی عیب ولوگں ک عمط دالرک افرسکی ےک اجل ںیم اسنھپےن اور وصحل زر و تملک زر یک ادیم وموہم رپ اانپ‬
‫بیصنآ زامےن ےک ےیلےہ۔ وتہی ارموموہمرپ کلمزر ک قلعم رکتا ےہ‪،‬ایساک تامامقر ےہ۔ایس اینبدرپزامہن اجتیلہیکویبع‪،‬‬
‫منابذه‪ ،‬مالمسه اور القاء احلجر کاہقفےئرکامےنافدسورحامقراردتا۔اورایسانبرپوہامتموقعدرحامقرارتاےئنجںیم‬
‫‪217‬‬
‫"تعليق امللک علی اخلطر "اکوہفممتاتااجےئ۔"‬

‫(ب)۔ومکڈیٹیامریک‬
‫دورسی وصرت ومکڈیٹی امریک ےہ سج ںیم ذغایئ اانجس اور یتمیق دعماینت الثمً؛ وستا‪ ،‬اچدنی‪ ،‬اماعئت‪ ،‬رٹپومیل‬
‫ونصماعت‪،‬کہلئاورسیگوریغہیک آنالنئاجترتوہیتےہ۔ ومکڈیٹی امریک‪،‬وفرسکی رٹتذن ےساس وطررپفلتخم ےہ‬
‫ہکاسںیمنجاایشءیکخرتذوقروحوہیتےہوہاعمرضورتیکزیچںیوہیتںیہنجکاینبدانبرکاجترترکےنںیمرشاعًکیئ‬
‫اضمہقئںیہن۔اسوحاےلےسنیققحمیکاچرآراءاسےنمآںیئ‪:‬‬

‫یلہپراےئ‪:‬‬
‫ئ‬
‫سجوصرتںیموستااورلیترپتاعئاکۃقیقحًہضبقتاتااجےئاسوصرتںیمانیکآنالنئرٹتذناجبرےہاورسج‬
‫ئ‬
‫وصرتںیمۃقیقحًہضبقہنتاتااجےئ اسوصرتںیمانیکآنالنئرٹتذنتااجبرےہ۔وستااورلیترپسج وصرتںیمہضبق‬
‫ئ‬ ‫ئ‬
‫تاتااجتاےہاس وصرتںیماسیکآنالنئرٹتذناج ربےہویکہکنہی عیبدعباضبقلےہوجہکاجبرےہ۔الثمًرٹتذرےنخرتذا‬
‫اوراسرپہضبقیھبرکایل‪،‬اسےکدعبیسکےسچیبراہےہاوررٹتذرےنسجےسخرتذااساکہضبقلبقعیبیھبرضوریےہ۔سج‬
‫وصرت ںیم ہضبقںیہن تاتا اجتا ہکلبوسےن اور لیت یک خرتذ وقروح ےس وصقمدرصف فن اک وصحل وہتا ےہ‪ ،‬وستاات ہگج ڑپا‬
‫ئ‬ ‫ئ‬
‫راتہےہاسوصرتںیمانیک آنالنئرٹتذناجبرںیہنویکہکنوقنملزیچیکعیبلبق ہضبقاج ربںیہناوروستااورلیتوقنمل‬
‫‪218‬‬
‫زیچںیںیہ۔‬

‫دورسیراےئ‪:‬‬
‫ئ‬ ‫ئ‬
‫دعبہضبقاورلبقہضبقدوونںوصروتںںیمانزیچوںیکآنالنئرٹتذناجبرےہ۔اولاذلرکتالکلاجبرودرس‬
‫ئ‬
‫ےہ ویکہکن ہر صخش اینپ وبقمہض ےش کقروح رک راہ ےہ اور ہی تالکل اجبرےہ۔ ریہ آخر اذلرک وت اس وصرت ںیم یلہپ عیب‬
‫ئ‬
‫اجبروہیگوجاسامنےک الصامکلو اقضبیکرطفےسوہیتےہرگماسےکدعبعیبدر عیب‪،‬عیبلبقاضبقلوہےنیکوہجےس‬

‫‪ 217‬۔ امانههم ارشهیف‪ ،‬دلج ‪ ،43‬امشرة ‪،1‬امشرة ونجری ‪2019‬ء‪ ،‬ص‪41 :‬‬
‫‪ 218‬۔ ااضیً‪ ،‬ص‪42 :‬‬
‫‪97‬‬
 ‫ئ‬
‫تااجبروہین اچےیہ۔نکیل سلجم رشیع ےک وچوسیبںی یہقف انیمیسر ںیم عیب لبق اضبقل ےک لعت ےس وج ہلصیفوہا اس ےس تپ اتلچ‬
‫ئ‬
‫اجب و درس ےہ۔ ارٹنی ےک ذرعی آن النئ وج اسامن‬ ‫ےہ ہک آج لک عیب در عیب لبق اضبقل اک وج رواج آن النئ ےہ وہ ر‬
‫خرتذےاجےت‪ ،‬رھپاہھتںیمآےن ےسےلہپیہ تار تارخرتذاروںیک رطفےسےچیباجےتںیہ۔ انیکرشیعیثیحہیےہ ہک‬
‫ئ‬
‫یلہپعیباجبروحیحصےہوجاسامنےکالصامکلواقضبیکرطفےسوہیتےہاوراسےکدعبخرتذاروںیکعیبدرعیبہضبقےس‬
‫ئ‬
‫ےلہپوہےنیکوہجےستادیاظنلںیمتااجبرےہ۔انچہچندہاہیںیمےہ‪:‬‬
‫"و من اشرتی شيئاً ینقل و حیول َل َيز بيعه حتی یقبضه (ألنه ﷺ هنٰی عن بيع ما مل یقبض) و ألن‬
‫فيه غرر انفساخ العقد علی اعتبار اهلالك۔"‬
‫‪219‬‬

‫ئ‬
‫برہمج‪:‬اورسجےنکیئایسیےشخرتذیےسجلقنیکاجےکساوروحتلیںیمیھبایلاجےکسوتاسیکعیبلبقاضبقل ر‬
‫اجب‬
‫ن‬
‫ںیہنےہ۔ویکہکنروسلﷲﷺےنعیباممل قیضےسعنمقرامتاےہاوراسےئلیھبہکاسںیمالہتکیکوہجےس‬
‫دقعخسفوہےناکرغرتاتااجراہےہ۔‬
‫ل‬
‫ردا محناارںیمےہ‪:‬‬
‫"قال ِف الفتح ‪ :‬األصل أن كل عقد ینفسخ ِبالک العوض قبل القبض‪َ ،‬ل َيز التصرف ِف ذلك‬
‫العوض قبل قبضه کاملبيع ِف البيع واألجرة إذا کانت عينا ِف اإلجارة و بدل الصلح عن الدین إذا كان‬
‫‪220‬‬
‫عينا ل َيوز شيء من ذلك‪ ،‬ول أن یشرك فيه غریه"‬
‫برہمج‪:‬اصححتفادقلبرےنقرامتا‪:‬الصہلئسمہیےہ ہکہر دقعہضبقےس لبقوعضیک الہتکےکس خسف وہاجتا‬
‫ئ‬
‫اجب ںیہن ےہ۔ ےسیج دقع عیب ںیم عیبم اور دقع ااجرہ ںیم اخرت ح کیئ‬
‫ےہ۔ ہضبق ےس ےلہپ اس وعض رپ رصتف ر‬
‫ئ‬
‫اجبںیہناورہنیہان‬
‫نیعمزیچوہاوردنیےسقلعتمحلصاکدبلحکیئنیعمزیچوہ۔وتانںیمےسکیئیھبزیچ ر‬
‫ںیمکیئدورسیزیچرشتیکاجےئیگ۔‬
‫رگمہیکحایسیعیباکےہوجسنج‪،‬ونع‪،‬ذاتہراحلظےسنیعتموہاسیجہکحتفادقلبرےکاافلظ"اذا كانت عيناً "اور‬
‫انفساخ عقد به هالک بيع"یکتلعایسوصرتںیمتایئاجیتےہ۔نکیل‬
‫ِّ‬ ‫"إذا كان عيناً "شادہںیہوہجہیےہہک "غرر‬
‫ارگعیبرصفسنجوونعےکاحلظےسنیعتموہاوراس یکذات نیعتمہنوہےسیجومتالئ‪،‬یلتاپ‪،‬بٹَنلیت‪،‬ڑھگی‪،‬اتکب‪،‬‬
‫ڑپکا‪،‬دوا‪،‬وسٹسیک‪،‬اصنب‪،‬لیت‪،‬وستا‪،‬اچدنی‪،‬تاکیئ‪،‬اکر‪،‬رٹرٹکی‪،‬رٹکاوردرگیونصماعتیکخرتذوقروحایسرطحوہیت‬
‫ئ‬
‫ےہہکانیکینپمک‪،‬سنج‪،‬ونع‪،‬رن‪،‬اس رباوردقمارنیعتمرکدیاجیتےہ۔رگماشارےوریغہےسعیباککیئاخصقردنیعتم‬
‫ںیہنیکاجتا ہکوہالہکوہاجےئ وتعیبالہکوہاجےئاورااسفنخ دقعتا ایلاجےئہکلباسینپمک‪،‬سنج‪،‬ونع‪ ،‬تفصےکمنًلاےب‬
‫امشر ومتالئ ہر کلم ںیم ومعامً دیتسب وہےت ںیہ۔ اس ےیل اہیں ہن عیب تا اسامن ےک الہک وہےن اک ادنہشی و رغر ےہ اور ہن یہ‬

‫‪ 219‬۔ ارملعبیاين‪ ،‬بزاهن ادلنی اوب انسحل ىلع نب ایبركب نب دبع اليلجل ارفلاغين (م‪593 :‬ھ)‪ ،‬ھداهی ‪ ،58 :3‬سلجم اربلاکب‪ ،‬ابمرک وپر‪ ،‬اثدثا‪ ،‬س۔ن‬
‫ل‬ ‫ل‬
‫‪ 220‬۔ ااشلیم‪ ،‬دمحم انيم نب رمع نب دبع ازعلبز اعدبنی ادليقشم ا حنفي (م‪1252 :‬ھ)‪ ،‬رد ا محیار ‪ ،181 :4‬امعنهین دویدنب‪ ،‬س۔ن‬
‫‪98‬‬
 ‫ئ‬
‫لذاآجلکسجوطررپاایشءیکآنالنئخرتذوقروحاکرواجےہاجبروحیحصےہ۔اہںارگکیئصخش‬
‫ااسفنخدقعاککیئرطخہ‪ٰ ،‬‬
‫اشارےوریغہےسعیبیکذاتیھبنیعتمرکدےالثمًہیےہکہکریمےاہھتںیموجومتالئےہاےساچیبوتاسیکعیبہضبقےس‬
‫ئ‬
‫ےلہپ تااجبروہیگ ہک نکمم ےہ خرتذار ےک ہضبق ےس ےلہپ یہ یسک وہج ےس وہ الہک وہ اجےئ سج ےک تاع وہ دقع از وخد خسف‬
‫ئ‬
‫وہاجےئ اور اےسی رطخے یک وصرت ںیم یشء نیعم ریغ وبقمض یک عیب تااجبروہیت ےہ۔ دہاہی یک ابعرت "اشرتی شيئاً"‬
‫‪221‬‬
‫ںیم"شيئاً"ےسرماد"شيئاًعيناً"ےہینعینیعمزیچ‪،‬اوروہنیعمزیچقردےہ‪،‬ہنہکونع۔‬
‫العوہازںیاحالتووااعقتشادہںیہہکآنالنئیسکزیچکخرتذےنےکدعبخرتذاراسںیمرصتفاماکلہنرپاقدروہ‬
‫اجتاےہوہاچےہوتاسرپہضبقرکےکاےنپاامعتسلںیمالےئتایسککتذرتاہبہرکدےتاچیبدے۔اسرپرصتفےسکیئزیچامعن‬
‫ںیہنوہیتوتہی"امکحًوبقمض"ےہاورعیبےکوجازےکےیلہییھباکیفےہرشبےطہکتاعئیکرطفےسکیئقریتاایخیہن‬
‫وہ۔ اہتبل ذم کرہ وصرت خرتذ وقر وح ںیم وچہکن الص اسامن خرتذار اک داھکی وہا ںیہن وہتا اس ےیلاےس ایخررؤی احلص‬
‫‪222‬‬
‫وہاگاورکیئبیعوہوتایخربیعیھباحلصوہاگ۔‬

‫رسیتیراےئ‪:‬‬
‫ئ‬
‫ہضبقیکوصرتںیمانزیچوںیکآنالنئرٹتذنامہروریغامہرسےکےیلاجبرےہاوردعمہضبقیکوصرتںیمامہرےک‬
‫ئ‬ ‫ئ‬
‫ےیلاجبراورتارجتہباکرےکےیلتااجبرےہ۔ارگاتکلمےکوسےنتالیتیکعیبدورسےکلمیکرکیسنےسوہاوراسوسےن‬
‫ئ‬
‫ولیترپہضبقرکےکوصحلفنرکںیوتہیاجبرودرسےہہکتقیقحعیبتایئیئگ‪،‬ینعی"مبادلة املال بملال بلرتاضی"۔اور‬
‫ارگوستاتالیتاتہگجڑپاوہوتعیبدرعیبوہرکیسکاکفنتاباوریسکاکاسخرہوہتادرتقیقحینعمرغرورطخوایلوصرتیہےہ‬
‫ئ‬ ‫ئ‬
‫لذاویہکحوہاگہکامہرورجمبےکےیلاجبرےہاورریغامہرےکےیلتااج رب۔وہجہیےہہکوستااورلیتیکرٹتذناکاہیں‬ ‫ٰ‬
‫رصفذرکیہوہتاےہ‪،‬وااتعقًلیتووستاھچکںیہنوہتاےہ۔اتقریضوستاولیترپعیبدرعیبوہرکفنولطمبوہتاےہاوریہی‬
‫‪223‬‬
‫ئ‬
‫ینعمرغروہبشامقرےہوجتااجبروتالطےہ۔‬

‫وچیھتراےئ‪:‬‬
‫ئ‬
‫اج ربےہ‪،‬اسےیلہکافنذو تحصعیبےکےیلعیبمرپہضبقوہتارضوریےہاوروستااورلیتںیمہضبقتاتا اجتاےہاسیجہکافرسکی‬
‫رٹتذن یک رشتحی ںیم اتبتا ایگ ےہ۔ زین آن النئ اایشء یک عیب و رشا ءںیم خرتذار ک عیب رپ رصتف اک قح اح لص وہ اجتا ےہ ہک وہ‬
‫اچےہ وتاےس ہضبق رکےک اےنپ اکم ںیم الےئ تا عیب و ہبہ رکدے۔ عیب یک تحص و وجاز ےک ےیل دقرت یلع اضبقل یھب اکیف وہیت‬
‫ےہ۔العوہازںیاہیںعیبونعسنجےکاابتعرےسنیعتمےہ‪،‬ذاتوصخشیکیثیحےسنیعتمںیہن۔اسےیلاہیںعیبےک‬

‫‪ 221‬۔ امانههم ارشهیف‪ ،‬امشرة ونجری‪201 9‬ء‪ ،‬ص‪42 :‬۔‬

‫‪ 222‬۔ امانههم ارشهیف‪ ،‬وصخیص امشرة دربمس ‪2016‬ء‪ ،‬ص‪16 :‬۔‬
‫‪ 223‬۔ امانههم ارشهیف‪ ،‬دلج ‪ ،43‬امشرة ‪ 1‬وصخیص امشرة ونجری ‪2019‬ء‪ ،‬ص‪42 :‬۔‬
‫‪99‬‬
‫الہکوہےناک ہنخذہش ےہاور ہنیہ ااسفنخدقعاککیئادنہشی ہکسج یکوہجےس دقعافدسوہ اجےئ۔ اہتبل ہیاکروتار ایس ےک‬
‫ئ‬ ‫ئ‬
‫ےیلاجبرےہےسجاسںیماہمرتوہورہناانپاملاضعئرکتاوہاگاورہیتااجبرےہ۔اتفویروضہیںیمےہ‪:‬‬
‫"وبکبرےلہ وہےئ ہک بص ک اڑاےئ اجےت ںیہ اور شام ک رھگ ٹلپ آےت ںیہ ان یک تبیغ ںیم عیب حیحص ےہ ہک روجع‬
‫رموجع ےہ وتدقرت یلع ایلستل امکحًاح لص ےہ‪ ،‬وییہن ح ہنیب اعدہل وموجد ےہ وتڈرگی ےنلم یک وقی ادیم ےہ‪ ،‬وت‬
‫اہیںیھبدقرتچکمنہاحلصاوریہیسبےہ۔"‪224‬‬
‫ل‬
‫ردا محناارںیمےہ‪:‬‬
‫‪225‬‬
‫"و ما ل ینفسخ ِبالك العوض فالتصرف فيه قبل القبض جائز"‬
‫ئ‬
‫اجبےہ۔‬‫برہمج‪:‬اوردقعوعضےکالہکوہےنےکسخسفںیہنوہتا‪،‬سپاسںیملبقاضبقلرصتف ر‬
‫ئ‬
‫اجب ےہ رشبےط ہک فن اک وصحل ونظمن وہ اور ریغ امہر ےک ےیل‬
‫وستا اور لیت یک آن النئ رٹتذن امہر ےک ےیل ر‬
‫ئ‬
‫تااجبر۔آنالنئوستااورلیتیکخرتذاریاکیھبویہکحےہوجرکیسنیکخرتذاریاکےہہکیلہپعیبوتحیحصےہ‪،‬رگموستااورلیت‬
‫یکخرتذاکدصقماہیںہیںیہنہکرتشمیوستااورلیترپہضبقرکےکاےساےنپاامعتسلںیمالتااچاتہےہ۔ارگااسیرکتااچےہوتاس‬
‫ںیماکیف الگ آےئ یگ۔ ہکلب دصقم رکیسن یک رطح ان یک یھب عیب در عیب رکےک فن امکتا ےہ اور رکیسن یک رطحاس رپیھب ہضبق‬
‫ںیہنوہتا‪،‬ہکلبہیاسامناینپہگجڑپےرےتہںیہاورخرتذوقروحاکلمعاجریراتہےہ۔وتوجولگاسدیمانےکآدمںیہ‬
‫ئ‬
‫افرسکی یک اجترت ےک یشن وقر از ےس یلھب اھبی وافق ںیہ اور ان ےک ےیل فن اک وصحل ونظمن وہ وت اجبرےہ نکیل ان‬
‫ولوگںےکےیلنجےکتاسرسامہیتہبمکاوراساکروتارےکاتارخراھؤےسوپریرطحوافقںیہنںیہوتانےکےیلوستا‬
‫‪226‬‬
‫ئ‬
‫اورلیتیکآنالنئرٹتذناجبرںیہنےہ۔‬

‫‪ 224‬۔ بزولیی‪ ،‬اامم ادمح راض اخن اقدری (م‪ ،) :‬اتفوی ٰروضهی‪82 :17 ،‬‬
‫مل‬ ‫ل‬
‫‪ 225‬۔ ااشلیم‪ ،‬دمحم انيم نب رمع نب دبع ازعلبز اعدبنی ادليقشم ا حنفي (م‪1252 :‬ھ)‪ ،‬رد ا حیار ‪ ،370 :7‬امعنهین دویدنب‪ ،‬س۔ن‬
‫‪ 226‬۔ امانههم ارشهیف‪ ،‬دلج ‪ ،43‬امشرة ‪،1‬وصخیص امشرة ونجری ‪2019‬ء‪ ،‬ص‪42 :‬۔‬
‫‪100‬‬
 ‫لصفوسم‬
‫رکیرکیسن)‪ (Cryptocurrency‬ںیمعیبلبقاضبقل‬
‫رصعخذتذےنسجرطحاعیملشیعمکقروغدتاےہایسرطحاعمیشمظنںیموہےنواےلابتدالتیکیھبااکشل‬
‫ووصر کیغتم یک ےہ۔ امیض ںیم رموج شہ داھیت رکویسنں اکاکذغی رکیسن ںیم دبتلی وہتا اوررھپ خذتذانکیٹولج کبروےئ‬
‫اکرالےت وہےئ ارٹکیلوت رکیسن کرواج دانی۔ ہی اناین تارخی اک ات تہب یہ براوجعہب ےہرگم اس ریغتےن یئک اسملئ‬
‫دیپارکدےی ںیہ۔ دقمی یہقف وسمدات وہں تارھپ خذتذیہقف اقمالت وہں امتم اس تات رپقفتم ںیہ ہک نمث (رکیسن)ےک‬
‫وعضنمث(رکیسن)یکخرتذاریکعیبرصفاہکاجتاےہ۔رکویسنںےکابتدہلںیمدقمییہقفوسمداتےساافتسدہرکتاوہوتعیب‬
‫رصف ےک ااکحم اکاطمہعل یہ دیفم رےہ اگ۔ وروچلئ رکیسن (ڈلٹیجی رکیسن)اک راحجن اعیمل امریک ںیم براتھاجراہےہ۔ اعیمل‬
‫اعمیشاظنمںیمڈلٹیجیرکیسنکبریاتیمہدیاجیتےہ۔اسوقاعیملامریکںیمیئکرطحیکڈلٹیجیرکناںوموجدںیہ‬
‫نجیکواضحاکانمساقممںیہنےہ۔‬

‫رکیرکیسنیکرعتی‬
‫رکی رکویسنں ک ڈلٹیجی تا وروچلئ رکناںیھب اہک اجتا ےہ۔رکی رکیسنیک ےہ؟ اس یک فلتخم رعتاقیت یک یئگ‬
‫ںیہ۔ارٹنلنشینومرٹینیڈنف(آیئامیای)ےکبردتاسیکرعتیویںےہ‪:‬‬
‫‪"VCs are digital representations of value, issued by private‬‬
‫‪developers and denominated in their own unit of account." 227‬‬
‫"وروچلئرکناںتمیقاکدنہوسںںیمااہظرںیہیہنجیجنڈویرزاجریرکےتںیہاورانیکاینپااکیئںیماناک‬
‫ااہظروہتاےہ۔"‬
‫ویرپاکرمکریکنیباسیکرعتیویںرکتاےہ‪:‬‬
‫‪"A virtual currency is a type of unregulated, digital money,‬‬
‫‪which is issued and usually controlled by its developers, and‬‬
‫‪used and accepted among the members of a specific virtual‬‬
‫"‪community.228‬‬

‫‪227. Virtual Currencies and Beyond: Initial Considerations, Page 7, International‬‬

‫)‪Monetary Fund (IMF) Staff Disscussion, 2016 (Web Edition‬‬
‫‪https://www.imf.org/external/pubs/ft/sdn/2016/sdn1603.pdf Accessed on 23-01-2020‬‬
‫‪228. Virtual Currency Schemes, Page 13, European Central Bank 2015 AD (Web‬‬
‫)‪Edition‬‬
‫‪101‬‬
‫برہمج‪:‬وروچلئرکیسنات مسقیک ریغمظنم‪،‬ڈلٹیجی رمقےہ‪،‬وجاجری یکاجیت ےہاور اعموطررپاسےکڈویرز‬
‫ےکذرعیرٹنکولیکاجتاےہ‪،‬اوریسکوصخمصوروچلئویمکیٹنےکربمموںںیماامعتسلاوروبقلیکاجتاےہ۔‬
‫وروچلئرکویسنںںیماچروصخایصتتایئاجیتںیہ‪:‬‬
‫‪ .1‬اںیہناعماقراداجریرکےتںیہ۔‬
‫‪ .2‬اایشءیکتمیقاکایپہنوہیتےہ۔‬
‫‪ .3‬اساکیسحووجدںیہنوہتاہکلبہیدنہوسںیکلکشںیموہیتےہ۔‬
‫‪ .4‬اساکاامعتسلبریقذراعئاورارٹنیےکذرےعیوہتاےہ۔‬
‫ہیوصخایصتارقتسایئںیہ اوریسک اوروچلئرکیسنںیمیسک اختیص یک یمکتاااضہفنکمم ےہ۔ وروچلئرکناں‬
‫اسٹف وریئاور ویپمکرٹرپورگامیک دمد ےس یتنبںیہاوراامعتسل وہیت ںیہ۔ ظفل ور وچلئاالطصیح ظفل ےہاوراردو ںیم یھب برہمج‬
‫‪229‬‬
‫رکےنےکاجبےئاےس"اوروچلئ"یہاہکاجتاانمسولعمموہتاےہ۔‬

‫وروچلئرکویسنںاککحرشیع‪:‬‬
‫لذا مہ اس ےک عیبم و نمث‬
‫رکی رکویسنں یک عیب ےک ےئل رشاعً عیبم و نمث وہےن یک رشاطئ اک تاتا اجتا رضوری ےہ۔ ٰ‬
‫ئ‬
‫وہےنیکرشاطئاکاجبرہےتیلںیہوجہکدرجذلیںیہ‪:‬‬
‫دنچرشاطئعیبمونمثیکرتشمہکرشاطئںیہوجہکہیںیہ‪:‬‬

‫‪1‬۔املمیقوموہتا‪:‬‬
‫یسک یھب ےش ےک عیبم تا نمث ننب ےک ےئل رشط اول ےہ ہک وہ ےش امل وہ اوروہ یھب امل میقوموہ۔وروچلئ ‪ /‬رکی‬
‫رکیسن یک اجی ولگ املئ وہےت ںیہ اور اےس عمج رک ےک لبقتسم ےکےئل راھک یھب اج اتکس ےہ اور امل یک رعتی‬
‫)‪(Defination‬یھب یہی ےہ ‪" :‬ولگاسیک رطف املئ وہںاوراےس رضورت ےکوق ےئلیک عمج رکےک رانھک نکمم‬
‫‪230‬‬
‫وہ"۔اسیجہکہقفیکربتعمبتک"رحبارلاقئ" اور"اتفویشام"وریغہںیمےہ۔‬
‫آہمئاانحفےکبردتیسکزیچاکاملوہتااگلےشےہاورمیقوموہتااگلزیچےہ۔ارگکیئزیچاملوہنکیلمیقومہن‬
‫وہوتاےسعیبںیمنمثانبےنےسعیبدقعنموتوہاجیتےہنکیلافدسوہیتےہ۔امیکل‪،‬وشاعفاورانحہلبےکبردتاافتنعےکاقب‬
‫وہوتاملیکرعتیںیمدالخےہ۔انچہچنالعہمزریشکقرامےتںیہ‪:‬‬

‫‪https://www.ecb.europa.eu/pub/pdf/other/virtualcurrencyschemesen.pdf Accessed on‬‬

‫‪23-01-2020‬‬
‫نح‬
‫‪ 229‬۔ رپاهچ‪ ،‬دمحم اوسي‪ ،‬وروچلئ رکویسنن یک رشیعتیثیح‪ ،‬ص‪ ،20 :‬اقمهل بزاےئ صض یف الفقه ااعملمالب ااملهیل اجمغة ارلدیش رکایچ‪2018،‬م۔‬
‫(وبی اثدنشی)‬
‫‪https://archive.org/download/BESTUBOOKSVCSH/VIRTUAL_CURRENCY_KI_S‬‬
‫‪HARI_HAISIYAT.pdf Accessed on 23-01-2020‬‬
‫ل‬ ‫ل‬
‫‪ 230‬۔ ااشلیم‪ ،‬دمحم انيم نب رمع نب دبع ازعلبز اعدبنی ادليقشم ا حنفي (م‪1252 :‬ھ)‪ ،‬رد ا محیار ىلع ادلر ااتخملر‪8 :7 ،‬‬
‫‪102‬‬
 ‫‪231‬‬
‫"املال ما كان منتفعاً به أي مستعداً ألن ینتفع به"‬
‫برہمج‪":‬املوہوہتاےہسجےساافتنعیکاجےئنکیلوہاساقبوہہکاسےساافتنعوہ۔"‬
‫العہموہبیتقرامےتںیہ‪:‬‬
‫‪232‬‬
‫"املال شرعا(مایباح نفعه مطلقا) أي ِف كل األحوال (أو) یباح (اقتناؤه بالحاجة)۔"‬
‫برہمج‪":‬رشاعًاملوہےہسجاکفنمطلقاا ًابمحوہینعیامتماوحالںیمتااساکرانھکاححےکریغبدرسوہ۔"‬
‫ااحصباملوسوعة الرتبية الکویتيهےتہکںیہ‪:‬‬
‫"وعرب املالكية والشافعية عن هذا الشرط بلفظ‪ :‬النفع أو النتفاع‪ ،‬ث قالوا‪ :‬مالنفع فيه ليس بل فال‬
‫‪233‬‬
‫یقابل به‪ ،‬أي ل جتوز املبادلة به۔"‬
‫برہمج‪:‬امہیکلاورشاہیعف ےناسرشط کظفلفنتا اافتنعےسریبعتیکےہ۔ رھپےتہکںیہ‪ :‬سجزیچںیمفن ہنوہوہامل‬
‫ئ‬
‫اجبںیہنےہ۔‬
‫ںیہنےہلذااسےکاقمباملںیہندتااجاتکس‪،‬ینعیاسےکذرےییلدنی ر‬
‫ارگ وروچلئ رکیسن ےک تارے ںیم داھکی اجےئ وت ہی اس رطح امل یک رعتی ںیم یھب دالخ ےہ ویکہکن اس یک‬
‫اافدی ےک شیپ رظن ولگ اس یک اجی املئ یھب وہےتںیہ اور اےس لبقتسم ےکےئل عمج رکتا یھب نکمم ےہ زین اس ےس فن‬
‫لذاہینمثوعیبمیکاسرشطہپیھبوپراابریتےہ۔‬
‫یھبایلاجاتکسےہ۔ ٰ‬
‫‪2‬۔ولعمموہتا‪:‬‬
‫یسکزیچاکنمثوعیبمننبےکےئلاساکاسدقرولعمموہتارشطےہہکبراعہنوہ۔‪234‬رکیرکیسنںیمہیرشطیھب‬
‫تایئاجیتےہاچےہاےسنمثانبتااجےئتاعیبمدوونںوصروتںںیماسیکسنجودقرولعمموہیتےہ۔الثمً؛اتیکنئتاتاچن‬
‫تت‬
‫‪235‬‬
‫ا ھنزرمیوریغہ۔‬

‫‪3‬۔تیکلمںیموہتا‪:‬‬
‫یسکزیچےکنمثوعیبمننبےکےئلاترشطہییھبےہہکوہزیچتاعئیکاورنمث(ارگکیئنیعتم زیچوہوت)رتشمی‬
‫یک تیکلم ںیم وہ۔‪ 236‬اہتبل ارگ نمث زر وہ وت وہ نیعتم ںیہن وہتا ہکلب وہ رتشمی ےکذہم وہتا ےہ۔سج زیچ رپ ولوگں اک وطبر زر‬

‫لف‬ ‫ل‬
‫‪231‬۔ ازلریشک‪ ،‬اوب دبع اهلل دبر ادلنی دمحم نب دبع اهلل نب اهبدر (م‪794 :‬ھ)‪ ،‬ا مبنور یف اوقلادع ا قھیة‪ ،222 :3 ،‬ورارة االواقف اوكلثبیة‪،‬‬
‫‪1405‬ھ۔‬
‫ب‬‫مب‬
‫‪ 232‬۔ البهويت‪ ،‬وصنمر نب ویسن نب إدرسي (م‪1051 :‬ھ)‪ ،‬رشج ھي االراداب‪ ،7 :2 ،‬اعمل ابتكل‪1414 ،‬ھ۔‬
‫لف‬
‫‪ 233‬۔ اوملوسعة ا قھیة اوكلثبیة‪،14 :9 ،‬‬
‫ل‬
‫‪ 234‬۔ ااكلشاين‪ ،‬عالء ادلنی اوب ركب نب وعسمد نب ادمح نب ا حنفي (م‪587 :‬ھ)‪ ،‬دباعئ الصیاعئ یف رتبيت ارشلاعئ‪146 :5 ،‬‬
‫‪ 235‬۔ رپاهچ‪ ،‬دمحم اوسي‪ ،‬وروچلئ رکیسن یک رشیع تیثیح‪ ،‬ص‪238 :‬‬
‫ل‬
‫‪236‬۔ ااكلشاين‪ ،‬عالء ادلنی اوب ركب نبوعسمد نب ادمح نب ا حنفي (م‪587 :‬ھ)‪ ،‬دباعئ الصیاعئ یف رتبيت ارشلاعئ‪146 :5 ،‬‬
‫‪103‬‬
‫اعتلموہوتوہزرالہکیتںیہ۔رکیرکناںزریکافصتےسفصتموہیتںیہاورنیعتمںیہنوہیتہکلبرتشمیےکذہموہیت‬
‫‪237‬‬
‫ںیہ۔زینرکیرکناںیسکہنیسکیکتیکلمںیمآےنیکالصجیھبریتھکںیہ۔‬

‫‪4‬۔وموجدوہتا‪:‬‬
‫عیبماکوبقعیبوموجدوہتارشطےہ ینعیوہدعمومہناور ہنیہاسےک دعموموہےناکااکمنوہ۔اہتبلنمثاکوموجد‬
‫وہتارضوریںیہنویکہکنعیبںیموصقمدایلصنمثںیہنہکلبعیبمےہہکبجنمثوصقمدےکوصحلاکذرعیےہ۔‪238‬رکیرکیسن‬
‫رہباحلوموجدیہوہیتےہ‪،‬ہکبجاساکدعموموہےن ےسرمادایھبامگننئےکرمالحےسزگرےن ےسےلہپوہتاےہاوراس‬
‫یکخرتذوقروحیھبامگننئےکدعبیہوہیتےہتاہکےلہپ۔‬

‫‪5‬۔دقمورایلستلوہتا‪:‬‬
‫لذا‬
‫رکیرکناںاتدورسےکااکؤیںیملقتنمیکاجیتکسںیہاوراںیہنارٹنیےکذرےعیلقتنمیکاجاتکسےہ‪ٰ ،‬‬
‫انںیمہیرشطیھبتایئاجیتےہ۔نمثوعیبماکدقمورایلستلوہتارضوریےہینعیایسی احلںیموہہکتاعئ عیبمکرتشمیےک‬
‫‪239‬‬
‫اوررتشمینمثکتاعئےکرپسدرکےنےکاقبوہ۔‬

‫‪6‬۔تاعئےکہضبقںیموہتا(ہیرشطرصفعیبمےکےئلاخصےہ)‪:‬‬
‫عیبم یک رشاطئ ںیم ےس ات ہی یھب ےہ ہک عیبم وبق عیب تاعئ ےک ہضبق ںیم وہ۔ رکی رکیسن ح یسک صخش ےک‬
‫ااکؤی (وٹیلی) ںیم وموجد وہیت ےہ وتوہ ایس ےک ہضبق ںیم وہیت ےہ ویکہکناےس اس رپ اماکلہنرصتف اک قح احلص وہتا ےہ۔‬
‫اچےہوتاےس خرچ رکے ‪ ،‬اچےہ وتاےس یسک ےک ااکؤی ںیمرٹارفسن رکدے ‪ ،‬یسکک ےچیب تا ہبہ رکدے۔ اسیج ہکاجہعم ارشہیف‬
‫ابمرکوپراتذتایکسلجمرشیعےناےنپ‪24‬وںییہقفانیمیسرںیماتااہتجدیہلصیفیکےہ‪:‬‬
‫‪240‬‬
‫"کنیبااکؤیںیمرمقیکوموجدیگہضبقیمکحوصتریکاجےئیگ۔"‬
‫لذارکیرکیسنںیمعیبمیکہیرشطیھبتایئیئگےہ‪،‬سپرکیرکیسنہنرصفنمثنبیتکسےہہکلبعیبمیھبنبیتکس‬
‫ٰ‬
‫ےہاوررکیرکیسننمثاالطصیحاکدرہجیھبریتھکےہ۔‬
‫وروچلئ رکناں یلجب یک رطح اینپ اگل ووجد ریتھک ںیہ‪ ،‬اںیہن وفحمظ یک اجاتکس ےہ اور لقتنم یک اج اتکس ےہ۔ ولگ‬
‫اںیہن امل تھجمس ںیہ لذا ہی امتیل ریتھک ںیہ اور رشاعً ان ےک ااقتنع ےس کیئ امعن یھب وموجد ںیہن ےہ۔ ان یک سنج‪ ،‬تفص اور‬
‫دقماراکولعمموہتایھبنکممےہاورہیاےنپایلصامکلےکلمکماایتخراورےضبقںیموہیتںیہ۔ہیانامتمرشاطئکوپرارکیتںیہ‬
‫وجعیبںیمعیبمتانمثںیمتایئاجینرضوریںیہلذاحتاناکاعتلموہوتہینمثننبیکالصجریتھکںیہاورحاعتلمتا‬

‫‪ 237‬۔ رپاهچ‪ ،‬دمحم اوسي‪ ،‬وروچلئ رکیسن یک رشیع تیثیح‪ ،‬ص‪238 :‬‬
‫ل‬ ‫ل‬
‫‪ 238‬۔ ااشلیم‪ ،‬دمحم انيم نب رمع نب دبع ازعلبز اعدبنی ادليقشم ا حنفي (م‪1252 :‬ھ)‪ ،‬رد ا حیار ىلع ادلر ااتخملر‪501 :4 ،‬‬
‫م‬
‫ل‬
‫‪ 239‬۔ ااكلشاين‪ ،‬عالء ادلنی اوب ركب نب وعسمد نب ادمح نب ا حنفي (م‪587 :‬ھ)‪ ،‬دباعئ الصیاعئ یف رتبيت ارشلاعئ‪147 :5 ،‬‬
‫‪ 240‬۔ امانههم ارشهیف‪ ،‬دلج ‪41‬امشرة ‪ ،12‬ص‪ ،46 :‬اجهعم ارشهیف ابمرک وپر‪ ،‬وییپ‪ ،‬اثدثا‪،‬وصخیص امشرة دربمس ‪2017‬ء۔‬
‫‪104‬‬
‫رعفوموجدہنوہوتںیہنعیبمیھبانبتااجاتکسےہ۔ وروچلئرکناںومعامامنےکلمعےسووجدںیمآیتںیہنکیلہیرضوری‬
‫ںیہن ےہ۔ امرنئ در تقیقح وہےن وایل رٹابرنشکی یک دصتقی رک تا ےہ ہکرٹابرنشکی ہر احلظ ےس درس ےہ۔ اس دصتقی ےک‬
‫ئ‬
‫وعضاےسھچک رکیسنیتلمےہ۔رشاعاسیکرختجی"جعااہل" رپیکاجیتکسےہوجاہقفےئامہیکل‪،‬انحہلباوروشاعفےکبردت ر‬
‫اجب‬
‫‪241‬‬
‫ےہ۔‬

‫رکیرکویسنںںیمعیبلبقاضبقلیکوصریت‬
‫رکیرکیسنںیماظہرےہہضبقیسحیکوصریتوتتایئںیہناجںیتکسویکہکنہکہیتذاتوخداتریغیسحرکیسنےہ‬
‫ہکلب رکی رکیسن ںیم ہضبق یمکح تا ہضبق رعیف یک وصرت اک ققحتم وہتا نکمم ےہ ۔ وچہکن رکی رکیسن ےک وصحل ےکےئل ات‬
‫ئ‬ ‫ئ‬
‫لذاوابلیتااکؤیںیمیہاساکلقتنموہتایہہضبقیمکحےہ۔اہتبلاسرکیسنیکونتیع‬ ‫ٰ‬ ‫ےہ‪،‬‬ ‫وہت‬
‫ا‬ ‫دراکر‬ ‫ااکؤی‬ ‫ت‬ ‫ی‬‫ل‬ ‫ڈلٹیجیواب‬
‫ےکاابتعرےساےسہضبقیقیقحاہکاجےئوتےباجہنوہاگویکہکنتذاتوخداسرکیسناکیقیقحتایسحووجدوتےہیہںیہنہکلبیہیاس‬
‫اکایلصووجدےہ۔ اس رکیسن ںیم عیبلبقاضبقل یک وصروتںاک تاتا اجتا وتشاذوتادریہنکمم ےہ‪،‬اہتبل اسیکدرجذلی وصریت‬
‫نکممںیہ‪:‬‬
‫‪ .1‬ات وصرت وتہی وہیتکس ےہ ہککیئ برورکرکی رکیسن یک خرتذوقروحاک یسک ےساعمہلم رکے اور اس ےس دنچ‬
‫وکسںاکوسداےطرکے۔سجیکتمیقخرتذارےسووصلرکےلاوراسرکیرکیسنےکوکسںیکامضیےکوطر‬
‫رپکیئ وٹنک )‪(ICO‬تا امضیتن رٹیل اجری رکدے۔ اور وہاگکہ آےگایس وٹنک تا امضیتن رٹیل کقروح رکدے‪ ،‬اس‬
‫رطحہیرکیسنخرتذارےکہضبقںیمآےنےسےلہپیہقروحوہاجےئیگ۔‬
‫زین وٹنک یک وصرت ںیم عیب تالط و افدس یک وصریت تایئ اجیت ںیہ ینعی رکیسن ایھب ووجد ںیم ںیہن آیئ ہکبج اس یک‬
‫لذا ہیرغر یکوصرت یھب یتنبےہ ہکدعمومزیچیک عیبوہیئ۔زین عیبماک وحاےل رکتاایھبت اتریغ‬
‫قروحےلہپ رکدی یئگ‪ٰ ،‬‬
‫ینیقیوصرتےہ۔‬
‫‪ .2‬دورسیوصرت افرسکیرٹتذنوایلےہ ہکافرسکیرٹتذن ںیمومعامً رٹتذرز دنچوٹنمں ںیمیہفلتخم روایتیاور‬
‫رکی رکویسنں اک یل دنی رکےتںیہ۔ ایسی وصرت ںیم وہ افرسکی یلپ افرم رپ اقمئ رکدہ ااکؤی ےک ذرےعی یہ‬
‫لذاوہوجیھبرکیرکیسنخرتذےت‬ ‫اجترترکےتںیہسجںیمومعامًاناکااکؤیارمیکیڈارلزںیمیہانبتااجتاےہ۔ ٰ‬
‫ئ‬
‫ںیہ وہ ان ےک وابلیت ااکؤی ںیم یلقتنم ںیہن وہیت وج رصف رکی رکیسن ےکےئل اخص وہتا ےہ‪ ،‬ہکلب وہ ان ےک‬
‫ئ‬
‫وابلیتااکؤیںیمآےئریغبیہآےگقروحوہاجیتےہ۔اسےساتہیہبشیھبمنجاتیلےہہکافرسکیرٹتذن‬
‫ںیم وہےن وایل رکی رکیسن یک اجترت ےک ےھچیپ کیئ رکی رکیسن وموجد ںیہن وہیت ہکلب اس ےک ےھچیپ رصف ات‬
‫ااھبنچیہوہتاےہ۔ہکبجدرتقیقحہیرغروامقریکاجترتوہیتےہ۔و ﷲ اعلم بلصو ِّ‬
‫اب۔‬

‫‪ 241‬۔ رپاهچ‪ ،‬دمحم اوسي‪ ،‬وروچلئ رکیسن یک رشیع تیثیح‪ ،‬ص‪289 :‬‬
‫‪105‬‬
‫ونٹ‪ :‬رکی رکیسن ںیم ہضبق اور عیب لبق اضبقل یک وصروتں اک لعت افرسکی رٹتذن ںیم رکیسن یک خرتذو قروح ےس ہقلعتم‬
‫ہضبقاورعیبلبقاضبقلیکوصروتں ےسےہ۔انوصروتںاکذرکافرسکیرٹتذنےکایبنںیماکیف لیصفتےکاسھتیکاجاکچ‬
‫لذا رکتار وماد اور اقمہل ک وطال ےس اچبےن یک رغض ےس ان وصروتں اک ذرک ںیہن یک اجتا۔ زین ایھب اس رپ املعء یک‬
‫ےہ۔ ٰ‬
‫لذااسےکوجازودعموجازرپھچکانہکلبقازوقوہاگ۔‬
‫اقیقحتتاجریںیہ‪ٰ ،‬‬

‫‪106‬‬
 ‫الخہصثحب‬
‫ایاکرمسےسرمادارٹنیےکذرےعیونصماعت‪،‬خذامتتاولعمامت یکخرتذوقروحتا ابتدہلےہ۔ایاکرمس‬
‫یکدعتمدااسقمووصریتںیہ۔ایاکرمسیکتارخیاینتیہرپاینےہینتجارٹنییک۔ایاکرمساکافنذاتدمےسںیہنوہایگ‬
‫ہکلباساکافنذدتراجیً وہا ےہ۔ ایاکرمس رصع احرضےک اقتوضںےک شیپ رظن ااہتنیئاتیمہاک احلم ےہ۔ ایاکرمس ےکتہب‬
‫اسرے وفادئ یھب ںیہ الثمً؛ وق واخرااجت یک تچب‪ ،‬وہسل و آاسین‪ ،‬زامن و اکمن یک دیق ےس تاالبر اور یعبط ووجد یک دیق ےس‬
‫آزادی وریغہ۔ ای اکرمس ےک دنچ ات اصقنتات یھب ںیہ الثمً؛ وکیسریٹ رطخات‪ ،‬اسربئ رکامئ ےک رطخات‪ ،‬مک ڑپےھ ےھکل‬
‫ولوگںےکےئلالکشمتاورارٹنییکوہسایلتےسرحموماقرادےکےئلریغدیفموریغہ۔‬
‫ہضبقےکوغلی معتٰییھٹم ےکںیہ ہکبجرشتعیاالسہیمیکاالطصح ںیمہضبقیککیئیمتحرعتیںیہن یتلمہکلب اس‬
‫نمضںیماہقفےئرکامرمہمحاہللےنفلتخمرظنتاتشیپےئکںیہ۔اہقفےئرکامیکآراءیکروینشںیمہضبقیکدووصریتیتنب‬
‫ںیہنجںیمےساتہضبقیقیقحےہہکبجدورساہضبقیمکحےہ۔ہضبقیقیقحےسرمادیسکزیچرپاسوطررپہضبقرکتاہکےسجوحاس‬
‫ہسمخےسوسحمسیکاجےکس۔ہکبجہضبقیمکحےسرمادہضبقیمکحےسرماداےسیامتمرطےقیںیہنجکرعفاعمںیمہضبقاھجمس‬
‫اجتاوہ۔ایسرطحہضبقےکےئلوماعقدانییھبہضبقےہ۔ہضبقیمکحیکدرجذلیوصریتںیہ‪:‬‬
‫‪۱‬۔ہیلخت‬
‫‪۲‬۔فلترکتا‪/‬بیعداررکتا‬
‫‪۳‬۔اامیںیمدانی‬
‫‪۴‬۔عیبمکاامعتسلرکتا‬
‫‪۵‬۔امضنانیل‬
‫‪۶‬۔عیبمرپسدرکدانی‬
‫نمثرپہضبقیکخذتذوصریتدرجذلیںیہ‪:‬‬
‫‪۱‬۔چرپہضبق‬
‫‪۲‬۔اکرڈزےکذرےعیادایکیئگرمقرپہضبق‬
‫‪۳‬۔ہیلختیکخذتذوصریت‬
‫‪۴‬۔ررٹسجی‬
‫‪۵‬۔افرسکیرٹتذناورومکڈیٹیںیمہضبق‬
‫ہضبقیکخذتذوصروتںیکرشیعیثیحےسقلعتمرصعیاہقفےئرکامیکآراءفلتخمںیہ۔اہتبلہضبقیمکحاورولیک‬
‫ےکذرےعیہضبقیکاجنگشئوموجدوہےنےکتاعدیچیپیگمتخوہیتکسےہ۔‬

‫‪107‬‬
‫عیبلبقاضبقلےسرمادیسکزیچکہضبقےیکریغبقروحرکتاےہ۔ااحدیابمرہکںیمعیبلبقاضبقلیکاممعنیک‬
‫نض‬
‫نیت ووجاہتںیہ۔ نج ںیم ےس اتوہج رغراکاامتحل ےہ‪ ،‬دورسی وہج رحب اممل مناکاامتحل ےہ ہکبج رسیتی وہج رتا اہیسنلاک‬
‫اامتحل ےہ۔ عیب لبق اضبقل یک اممعن ےک تارے ںیم امتماہقفےئ رکامقفتم ںیہ اہتبل اس تات رپ االتخف ےہ ہک ہی عیب افدس‬
‫ےہ تا تالط ےہ۔ ایس انب رپ عیب لبق اضبقل ےجیتن ںیم احلص وہےن واےل عیبم اور نمث رپ رصتف ےک وحاہل ےس اہقفےئ رکام اک‬
‫االتخفےہ۔عیبرصفاورعیبلبقاضبقلاکآسپںیمرہگالعتےہعیبرصفںیمہضبقیکوہجےسرتااکہبشدیپاوہاجتاےہ۔ایس‬
‫رطحولھپںیکخرتذوقروحںیمیھبعیبلبقاضبقلاکاکیفلمعدلخےہ۔‬
‫عیبلبقاضبقلیکخذتذوصریتدرجذلیںیہ‪:‬‬
‫‪۱‬۔لبقاضبقلرکیسناکابتدہل‬
‫‪۲‬۔لبقاضبقلداتسوبراتیکعیب‬
‫‪۳‬۔لبقاضبقلوالتملنکز ٰکةیکادایگیئ‬
‫‪۴‬۔خذتذاایشےئوقنمہلیکعیبلبقاضبقلوریغہ‬
‫ایاکرمسںیمعیبلبقاضبقلیکدرجذلیوصریتںیہ‪:‬‬
‫‪۱‬۔رئیشزیکآنالنئخرتذوقروحںیملبقاضبقل‬
‫‪۲‬۔ریغوقنمیلاجدیئادوںیکآنالنئخرتذوقروحںیمعیبلبقاضبقل‬
‫‪۳‬۔افرسکیرٹتذناورومکڈیٹیںیمعیبلبقاضبقل‬
‫‪۴‬۔وروچلئرکیسنیکخرتذوقروحںیمعیبلبقاضبقل‬
‫ئ‬ ‫ئ‬
‫اجبےہ۔امہیکلےکاہںوقنمیلاایشء‬
‫اجبںیہنےہہکبجریغوقنمیلاایشءیک ر‬‫اانحفےکاہںوقنمیلاایشءیکعیبلبقاضبقل ر‬
‫ئ‬
‫اجبںیہنےہ۔انحہلبےکاہںایسیوقنمیلاایشءوجلیکتاوزینوہں انیکعیبلبقاضبقل‬ ‫ںیمےسرصفطعومیکعیبلبقاضبقل ر‬
‫ئ‬ ‫ئ‬
‫اجبرہ ںیہن ےہ۔ ہکبج وشاعف ےک بردت یسک یھب عیبم یک عیب لبق اضبقل اجبرںیہن ےہ۔ اانحف ےک بردت اایشےئ ریغ وقنمہل‬
‫ئ‬
‫اجبےہ۔اسںیموقنمالتیکرطحےضبقیکرشطںیہنےہ۔اایشےئریغوقنمہلیک‬ ‫ےسیجزنیماجدیئادوریغہںیمہضبقےکریغبعیب ر‬
‫ررٹسجیہضبقےککحںیمںیہنوہیگ‪،‬ہکلبہیلختےسیہہضبقوہاگ۔ نکیلزنیمیکررٹسجیےسلبقرتشمیاسزنیمکچیباتکس‬
‫ئ‬
‫اجبےہ۔‬
‫ےہویکہکناایشےئریغوقنمہلںیمعیبلبقاضبقل ر‬

‫‪108‬‬
 ‫اتنجئقیقحت‬
‫روایتیاجترتیکرطحایاکرمسںیمیھبعیبلبقاضبقلیکامتموصروتںںیمرشیعااکحمنمونعیہتاذفوہںےگاہتبلدنچ‬
‫اومرسحذلیوہںےگ‪:‬‬
‫‪ .1‬رشتعییکاجیےسدییئگاجنگشئاوررعفںیموہےنواےلاراقتءےکےجیتنںیمعیبلبقاضبقلیکخذتذوصروتں‬
‫ںیمرشیعااکحماکافنذاخرطوخاہدحتفلتخموہاگ۔‬
‫‪ .2‬عیبلبقاضبقلیکرعتیےساکیفاسریوصریتضحماسےئلاخرجوہ اجیتںیہہکانںیمہضبقاکرعفدبلاکچ‬
‫ےہ۔ےسیجولیکےکذرےعیہضبقرکتا‪،‬دبیلںیمےساترپہضبقےکنمضںیمآنالنئنمثیکادایگیئاوررکستا‬
‫امضنلقتنمرکےنیکخذتذوصریتوریغہ۔‬
‫‪ .3‬الہتک ےک خذشات یھب اکیف دح ت مک وہ ےکچ ںیہ سج یک وہج ےس عیب لبق اضبقل اک وجاز یک اجی افہلص مک وہایگ‬
‫ےہ۔‬
‫عیب ملس (نمث دقن اور عیبم اداھر)اور اسٹصنااع (آڈر رپ عیبم ایتر رکواےن) یک وصریت یھب عیب لبق اضبقل اک رتہبنی‬ ‫‪.4‬‬

‫ابتمدلںیہ۔‬

‫‪109‬‬
 ‫افسرشات‬
‫اسقیقحتےکوتطسےسدرجذلیافسرشاتشیپیکاجیتںیہ‪:‬‬
‫‪ .1‬ایاکرمسےسقلعتمدرگیرشیعاسملئےکوحاہلےساقیقحتترکوایئاجںیئ۔الثمً؛‬
‫‪ .a‬ایاکرمساکرشیعکح‬
‫‪ .b‬ایاکرمسںیمرغریکوصریت‬
‫‪ .c‬ایاکرمسںیمہضبقیکوصریت‬
‫‪ .d‬ایاکرمسںیمخذامتاکرشیعکح‬
‫ئ‬
‫‪ .e‬ایاکرمسںیمتاےئاجےنواےلوقعداکرشیعاجبرہ‬
‫‪ .f‬ایاکرمسںیمسلجمدقعےکرشیعااکحم‬
‫‪ .g‬ایاکرمسںیمتاےئاجےنواےلوقعدافدسہ‬
‫‪ .h‬ایاکرمسںیمویبعیکونممعوصریت‬
‫‪ .i‬ایاکرمسںیمدقعااجرہیکوصریت‬
‫‪ .j‬ایاکرمسںیمدقعواکہلیکوصریت‬
‫‪ .k‬ایاکرمسںیمدقعوحاہلیکوصریت‬
‫‪ .l‬ایاکرمسںیمدقعافکہلیکوصریت‬
‫‪ .m‬اتاکرمسںیماکروگاورکررئیوینپمکںےکہمیبےکسرشیعااکحم‬
‫ت‬
‫‪ .n‬ایاکرمسںیمعیبےکاراکنےک حققیکوصریت‬
‫ت‬
‫‪ .o‬ایاکرمسںیمرشاطئعیبےک حققیکوصریت‬
‫‪ .p‬ایاکرمسںیمایخرروتیئیکوصریت۔‬
‫‪ .q‬ایاکرمسںیمایخربیعیکوصریت۔‬
‫‪ .r‬ایاکرمسےکااہتجدیاسملئاوراتفوی ٰاجترپابرات‬
‫‪ .s‬ایاکرمسیکاگنہماحالتںیماتیمہ‬
‫‪ .t‬ایاکرمسرپرضورتواححرشہیعاکاالطق‬
‫‪ .u‬ایاکرمسےکسدبےنلواےلرشیعااکحم‬
‫ئ‬
‫‪ .v‬ایاکرمسےکاعمیشزدنیگرپرمیوہےنواےلابراتاکرشیعاجبرہ‬
‫ئ‬
‫‪ .w‬ایاکرمسےکامسجزدنیگرپرمیوہےنواےلابراتاکرشیعاجبرہ‬
‫‪ .x‬روزاگروخانیتےکےئلاچدورواچردویاریاکدقتسبرقراررےنھکںیمایاکرمساکرکدار‬
‫‪110‬‬
 ‫ئ‬ ‫ئ‬
‫‪ .y‬زیناقمہلذہااکدیقنتیاجبرہ‪،‬زجتتایتاطمہعلاوراقتیلباجبرہایلاجاتکسےہ‬
‫‪ .2‬االسمرظنتایتکلسناوردیجاملعےئرکامیکزبررگناینایاکرمسےسقلعتمدلجازدلجاقونناسزییکاجےئسج‬
‫ںیمایاکرمسںیمتاےئاجےنواےلریغرشیعاوراصقنندہاومراکدساذلراعئےکتحتدستاباوریکاجےئ۔‬
‫‪ .3‬ایاکرمسرپلمکموطررپاردوزتانںیمکیئاجعماتکبفینصتیکاجےئےسجوکسولںاکوجلںاورویوینرویٹسںںیم‬
‫شالماصنبیکاجےئ۔‬
‫‪ .4‬ایاکرمسیکمیلعتاعمیکاجےئاورتااقدعہوطررپاکزجلاورویوینرزیٹسںیمایاکرمسےکدیمانںیماتذررگوجیی‬
‫رگوجییاورڈارٹکیحطسرپرپورگامررشوعرکواےئاجںیئ۔‬
‫‪ .5‬اعمایشتیمسخذتذاسملئوااکحمرپرشیعاقیقحتتےکےئلرساکریحطسرپاتسلجم‪/‬ادارہاکایقملمع ںیمالتا‬
‫اجےئ‪،‬سجںیمفلتخماکمیرکفےسلعترےنھکواےلدیجاملعءرکامیکزبررگناینخذتذاسملئرپاامتجیعاقیقحتت‬
‫رکےکیمتحاتنجئاخذےئکاجںیئ۔‬
‫‪ .6‬ایاکرمسےکہبعشںیماقونناسزیےکاسھتاسھت‪،‬اےساعمولوگں یکراسیئےکےئلآاسنبرنیانبتااجےئ۔‬
‫تاہک روز رمہ اامعتسل یک اایشء یمس اھکےن ےنیپ یک اایشء‪ ،‬ادوتات‪ ،‬تازہ ھپ اور زبستاں بروق اور دلج از دلج‬
‫انمستمیقںیمخرتذیاوریچیباجںیکس۔اسدصقمےکےئلارٹنیرسوسقرامہرکےنواےلادارےااہتنیئمک‬
‫تمیقںیمایاکرمسیکاسپیاامعتسلرکےنیکوہسایلتقرامہرکںی۔‬
‫‪ .7‬وقےکایضعےکریغبمکےسمکوقاورمکےسمکتمیقںیمتازہھپ‪،‬زبستاں‪،‬وگسیمسڈبرییکاایشءاور‬
‫اگنہمرموضیںےکےئلادوتاتیکقرایمہنکممانبےنےکےئلوصخیصڈویلیریرسوزساعتمرفرکوایئاجںیئ۔‬
‫‪ .8‬اگنہم احالت یمس خر ویتق وطر رپ تازعت روز اگر امکےن ےکےئل ای اکرمس ک قروغ دتا اجےئ۔ زین اس ےس حلم‬
‫خذشاتےکاخےمتےکےئلوھٹسادقاامتےئکاجںیئ۔‬

‫‪111‬‬
 ‫رہفسآتاتقرآین‬
‫آیربمن ہحفصربمن‬ ‫وسرۃربمن‬ ‫تاموسرۃ‬ ‫آتاتقرآین‬

‫َّجيعاًّقَبا َض ُت ُه َّي او َمّالاق َ‬

‫ِيام ِةّ‬ ‫َو ااْل اَر ُض َ ِ‬
‫‪30‬‬ ‫‪67‬‬ ‫‪39‬‬ ‫ازلرم‬

‫‪31،30‬‬ ‫‪245‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ارقبلۃ‬ ‫ّاّللّ َيّ اق ِب ُضّ َوّ َّيبا ُص ُطّ ّ‬ ‫َو ه ُ‬
‫‪32،31‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪67‬‬ ‫المل‬ ‫ن‬ ‫ّص ّٓافَ ٍ‬
‫ات َّوّ َّي اق ِّب اض ّ‬ ‫ّالط ِاِيّ َّف اّو َق ُّه ام َ ّ‬
‫ل َ‬ ‫َٔاو ل اَم َّي َر اواّ ّإِ َ ّ‬
‫ّالرب ّهواّ۟إِنّ ُك ُنتمّ‬
‫واّاّلل َّوذَرواّما َّب ِِقّم َِن ِ‬ ‫واّات ُق َ َ‬ ‫ذينّ هّا َم ُن َ‬ ‫َ َ‬
‫ّيـهايُ َهاّ ال َ‬
‫‪71‬‬ ‫‪78‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ارقبلۃ‬
‫َ‬
‫ُم ٔوم َّ‬
‫ِني‬
‫‪71‬‬ ‫‪79‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ارقبلۃ‬ ‫ّاّلل َّو َرسولِه َِّوإِنّ ُت ُبتمّفَل َ ُكمّ‬
‫ربّم َِن َ ِ‬
‫نواِّب ٍ‬
‫فَإِنّلَمّ َت َفعلواّفَاذَ ِ َ‬
‫مونّ‬ ‫وسّٔاَم ّهول ِ ُكمّالّ َتظل ِ َ‬
‫مون َّوالّ ُتظل َ َ‬ ‫ُرء ُ‬
‫‪71‬‬ ‫‪80‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ارقبلۃ‬
‫يس َرة ٍَّؤاَنّ َت َص َد َ‬
‫قواّخ ٌيّل َ ُكمّ‬ ‫سر ٍةّفَ َن ِظ َر ٌةّإِ هل َّم َ‬
‫ّذوّع َ‬
‫كان ُ‬ ‫َوإِنّ َ‬
‫إِنّ ُك ُنتمّ َتعل َ َ ّ‬
‫مون‬

‫‪112‬‬
 ‫رہفسااحدیرکمی‬
‫ہحفصربمن‬ ‫رختجیدحی‬ ‫ااحدی‬ ‫ربمنامشر‬
‫رواه البخاری فی‬ ‫َت َجاءَتِِْن۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔‬ ‫ض َي ه‬
‫اَّللُ َع ْن َها قَال ْ‬ ‫شةَ ر ِ‬ ‫ِ‬
‫‪51‬‬ ‫َع ْن َعائ َ َ‬ ‫‪.1‬‬
‫صحيحه‬ ‫ال َْوََلءُ لِ َم ْن أَ ْعتَ َق‬
‫اع رواه البخاری فی‬
‫ال َم ْن ابْ تَ َ‬‫هِب ﷺ قَ َ‬ ‫اَّللُ َعنْ ُه َما أَ هن النِ ه‬
‫ض َي ه‬ ‫َعن ابْ ِن عُمر ر ِ‬
‫‪62‬‬ ‫ََ َ‬ ‫ْ‬ ‫‪.2‬‬
‫صحيحه‬ ‫اع طَ َعاما‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫طَ َعاما فَ ََل یَبِ ْعهُ َح هَّت یَ ْستَ ْوفيَهُ َز َ ِ‬
‫يل َم ْن ابْ تَ َ‬
‫اد إ ْْسَاع ُ‬
‫فَ ََل یَبِ ْعهُ َح هَّت یَ ْقبِ َ‬
‫ضهُ۔‬
‫‪64‬‬ ‫رواه عبد الرزاق‬ ‫هنی رسول هللا ﷺ عن سلف وعن شرطنی فی بيع واحد‬ ‫‪.3‬‬
‫فی مصنفه‬ ‫و عن بيع ماليس عندک وعن ربح مامل تضمن۔‬
‫‪69‬‬ ‫رواه ابو داود فی‬ ‫عن ابن عمر‪ ،‬قال‪ :‬كنت ابيع اإلبل َبلبقيع فابيع‬ ‫‪.4‬‬
‫سننه‬ ‫َبلداننري وآخذ الدراهم وابيع َبلدراهم وآخذ الداننري‬
‫۔۔۔۔۔۔۔۔ فقال رسول هللا ﷺ‪َ :‬ل َبس ان اتخذها بسعر‬
‫یومها ما مل تفَتقا وبينكما شيء۔‬
‫‪72،70‬‬ ‫رواه امام اِحد فی‬ ‫ٔاييت على الناس زمان ٔايكلون الرَب‪ ،‬فمن مل ٔايكله ٔاصابه‬ ‫‪.5‬‬
‫مسنده‬ ‫من غباره‬
‫‪71‬‬ ‫رواه ابو داود فی‬ ‫رسول هللا (ﷺ) یقول‪" :‬إذا‬
‫ْسعت َ‬ ‫عن ابن عمر‪ ،‬قال‪ُ :‬‬ ‫‪.6‬‬
‫سننه‬ ‫َبلعينَ ِة‪ ،‬۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ عُوا إَل دینكم۔‬
‫تبایعتُم ِ‬

‫‪73‬‬ ‫قال ابن عباس رضي اهللا عنه‪ :‬أشهد أن السلف مضمون رواه الشافعی فی‬ ‫‪.7‬‬
‫الکتاب الم‬ ‫إَل أجل مسمى وقد أحله اهللا ِف كتابه وأذن فيه ُث قرأ‬
‫للشافعی‬ ‫هذه اآلیة‬
‫‪73‬‬ ‫رواه البخاری فی‬ ‫عن ابن عباس رضي هللا عنهما قال قدم النِب (ﷺ)‬ ‫‪.8‬‬
‫صحيحه‬ ‫املدینة وهم یسلفون َبلتمر السنتنی والثَلث فقال من‬
‫أسلف ِف شيء ففي كيل معلوم ووزن معلوم إَل أجل‬
‫معلوم‬
‫‪74‬‬ ‫رواه الطربانی فی‬ ‫ٔان النِب ﷺ هنى عن بيع الطعام قبل قبضه‬ ‫‪.9‬‬
‫املعجم الکبری‬
‫رواه املسلم فی‬ ‫ول هِ‬
‫اَّلل‬ ‫اَّللُ َعنْ ُه َما‪ :‬أَ هن َر ُس َ‬
‫ض َي ه‬ ‫اَّلل بْ ِن عُمر ر ِ‬ ‫َعن َعب ِد هِ‬
‫‪76‬‬ ‫ََ َ‬ ‫ْ ْ‬ ‫‪.10‬‬
‫ِ‬
‫صحيحه‬ ‫(ﷺ)‪َ ،‬هنَى َع ْن بَ ْي ِع الث َما ِر َح هَّت یَ ْب ُد َو َ‬
‫صَلَ ُح َها‪َ ،‬هنَى‬
‫البَائِ َع َواملُْب تَ َ‬
‫اع۔‬

‫‪113‬‬
 ‫ِ‬
‫‪76‬‬ ‫رواه البخاری فی‬ ‫ص ََل ُح َها َو َع ْن‬‫ٔاَنههُ ﷺ َهنَى َع ْن بَ ْي ِع الث َهم َرة َح هَّت یَ ْب ُد َو َ‬ ‫‪.11‬‬
‫ِ‬
‫صحيحه‬ ‫ار‬
‫ص َف ُّ‬‫ار ٔاَ ْو یَ ْ‬
‫ال ََْي َم ُّ‬‫يل َوَما یَ ْزُهو قَ َ‬ ‫النه ْخ ِل َح هَّت یَ ْزُه َو ق َ‬
‫‪76‬‬ ‫رواه املسلم فی‬ ‫َٔلن النِب ﷺ هنى عن بيع النخل حَّت یزهو‪ ،‬وعن بيع‬ ‫‪.12‬‬
‫صحيحه‬ ‫السنبل حَّت یبيض و ٔايمن العافة هنى البائع واملشَتي‬
‫‪77‬‬ ‫رواه البخاری فی‬ ‫ال ٔاَ ِخ ِيه‬
‫اَّللُ الث َهم َرةَ‪ِِ ،‬بَ َ ٔايْ ُخ ُذ ٔاَ َح ُد ُك ْم َم َ‬
‫ت إِذَا َمنَ َع ه‬‫ٔاَ َ ٔراَیْ َ‬ ‫‪.13‬‬
‫صحيحه‬
‫‪78‬‬ ‫رواه املسلم فی‬ ‫اعة الْم ِ‬
‫ال‪َ ،‬وَکثْ َرة‬ ‫ضَ َ‬ ‫ال‪َ ،‬وإِ َ‬ ‫إِنه هللا َک ِرهَ لَ ُک ْم ثَ ََلث قِ ْي َل َوقَ َ‬ ‫‪.14‬‬
‫صحيحه‬ ‫الس َٔو ِال۔‬
‫ُّ‬
‫رواه املسلم فی‬ ‫ض ِع اجلََوائِ ِح‬
‫هللا ﷺ بَِو ْ‬ ‫ول ِ‬‫عن جابرٔاَ َم َر َر ُس ُ‬
‫‪79‬‬ ‫‪.15‬‬
‫صحيحه‬
‫‪79‬‬ ‫رواه املسلم فی‬ ‫قال رسول هللاِ ﷺ ِبَ َ ٔاتْ ُخ ُذ َم َ‬
‫ال ٔاَ ِخ َ‬
‫يك بِغَ ِْري َح ٍق‬ ‫‪.16‬‬
‫صحيحه‬
‫‪80‬‬ ‫رواه ابو داود فی‬ ‫ٔان النِب ﷺ هنى عن بيع العنب حَّت یسود‬ ‫‪.17‬‬
‫سننه‬
‫‪81‬‬ ‫عن سامل بن عبد هللا‪ ،‬عن ابيه رضي هللا عنه‪ ،‬قال‪ْ :‬سعت رواه البخاری فی‬ ‫‪.18‬‬
‫صحيحه‬ ‫رسول هللا ﷺ ‪ ،‬یقول‪ ":‬من ابتاع خنَل بعد ان تؤبر فثمرهتا‬
‫للبائع‪ ،‬إَل ان یشَتط املبتاع‪ ،‬ومن ابتاع عبدا وله مال‬
‫فماله للذي َبعه‪ ،‬إَل ان یشَتط املبتاع۔‬
‫‪81‬‬ ‫رواه البخاری فی‬ ‫إِهَل ٔاَ ْن یَ ْش ََِت َ‬
‫ط ال ُْم ْب تَاعُ‬ ‫‪.19‬‬
‫صحيحه‬

‫‪114‬‬
 ‫رہفسآمخذورماج‬
‫ارقلآن‬
‫‪ .1‬القرآنالکریم‪،‬کالمہللا۔‬
‫‪ .2‬اقدری‪،‬یتفمدمحماقمس‪،‬برہمجقرآنزنکارعلافن‪،‬ۃبتکمادملہنی‪،‬رکایچ‪2015،‬ء۔‬

‫رعیببتک‬
‫‪ .3‬ابن تيمية‪ ،‬أحمد بن عبد الحليم (م‪728 :‬ھ)‪ ،‬مجموع الفتاوی‪ ،‬مجمع الملك فهد لطباعة المصحف الشريف‪،‬‬
‫المدينةالنبوية‪1416،‬ھ‬
‫‪ .4‬ابن حنبل‪ ،‬أبو عبد اهلل أحمد بن محمد بن هالل بن أسد الشيباني(م‪241 :‬ه)‪ ،‬مسند اإلمام أحمد بن حنبل‪ ،‬دار‬
‫الحديث‪،‬القاهرة‪1416 ،‬ھ‬
‫‪ .5‬ابنحنبل‪ ،‬أبو عبد اهلل أحمدبن محمدبن هاللبنأسد الشيباني(م‪241:‬ھ)‪ ،‬مسند اإلمامأحمدبن حنبل‪ ،‬بیت‬
‫االفکارالدولیة‪،‬ریاض‪،‬س۔ن‬
‫‪ .6‬ابنجزی‪ ،‬ابو القاسممحمد بن احمد الکلبی الغرناطی (م‪741 :‬ھ)‪ ،‬القوانين الفقهية فيتلخيص مذهب المالكية‪،‬‬
‫الدارالعربيةللكتاب‪،‬القاهره‪،‬س۔ن‬
‫‪ .7‬ابن رشد القرطبی‪ ،‬ابوالولیدمحمدبن احمد (م‪520 :‬ھ)‪ ،‬المقدمات المهدات‪ ،‬دارالغرب االسالمی‪ ،‬الطبع‬
‫االولی‪1408‬ھ‬
‫‪ .8‬ابن رشد القرطبی‪ ،‬ابوالولیدمحمدبن احمد (م‪520 :‬ھ)‪ ،‬بدایة المجتهدونهایة المقتصد‪ ،‬دار الحدیث قاهره۔‬
‫‪1425‬ھ۔‬
‫‪ .9‬ابن قدامه المقدسی‪ ،‬موفق الدین عبداهلل بن احمد الحنبلی‪ ،‬الموتوفی‪( ،‬م‪620 :‬ھ)‪ ،‬المغنی‪ ،‬مکتبة القاهره‪،‬‬
‫‪1388‬ھ‬
‫‪.10‬ابن قيم‪ ،‬محمدبنأبيبكربن أيوب بن سعد شمس الدين الجوزي(م‪751 :‬ھ)‪ ،‬إعالمالموقعين عنرب العالمين‪،‬‬
‫دارالكتبالعلمية‪،‬ييروت‪،‬الطبعةاألولى‪1411،‬ھ۔‬
‫‪.11‬ابن قيم‪ ،‬محمد بنأبيبكربن أيوب بن سعد شمس الدين الجوزي(م‪751 :‬ھ)‪ ،‬اغاثة اللهفانمن مصائد الشیطان‪،‬‬
‫مجمعالفقهاإلسالميبجدة‪1432،‬ھ۔‬
‫‪.12‬االفریقی‪،‬ابنمنظورمحمدبنمکرم(م‪711:‬ھ)‪ ،‬لسانالعرب‪،‬دارصادربیروت‪ ،‬طبعثالث‪1414‬ھ۔‬
‫‪.13‬ابن نجیم المصری‪ ،‬زین الدین بن ابراهیم بن محمد الحنفی(م‪970 :‬ھ)‪ ،‬البحر الرائق شرح کنز الدقائق‪ ،‬دار‬
‫الکتاباالسالمی‪،‬الطبعةالثانیة‪،‬س۔ن‬
‫‪.14‬أبوداود‪،‬سليمانبناألشعثاألزديالسجستاني(م‪202 :‬ھ)‪،‬سننابیداود‪،‬‬
‫‪.15‬األصبحي‪ ،‬اإلمام مالك بن أنس(م‪179 :‬ھ) رواية اإلمام سحنون‪ ،‬المدونة الکبری فی الفقه المالکی‪ ،‬وزارة‬
‫االوقافالسعودیة‪1324،‬ھ۔‬
‫‪.16‬األلباني‪ ،‬أبو عبد الرحمن محمد بن الحاج نوح بن نجاتي بن آدم األشقودري (م‪1420 :‬ھ)‪ ،‬غایة المرام فی‬
‫تخریجاحادیثالحاللوالحرام‪،‬المکتباالسالمی‪1980،‬م‬
‫‪.17‬البخاری‪،‬ابوعبداهللمحمدبناسماعیلالجحفی(م‪256:‬ھ)‪،‬صحیحالبخاری‪،‬دارالطوقالنجاة‪1422 ،‬ھ۔‬

‫‪115‬‬
‫‪.18‬برهان الدین الحنفی‪ ،‬محموداحمدبن عبد العزیزبن عمر(م‪ 616 :‬ھ)‪ ،‬المحیط البرهانی فی الفقه النعمانی‪،‬‬
‫دارالکتبالعلمیه‪،‬بیروت‪،‬الطبعاالولی‪1424،‬ھ۔‬
‫فتاویعالمگیریمعرفبهفتاویهندیه‬‫‪.19‬برهانپوری‪،‬مالنظامالدین(م‪1092:‬ھ)‪ٰ ،‬‬
‫‪.20‬الترمذي‪ ،‬أبو عيسى محمد بن عيسى بن َس ْورة بن موسى بن الضحاك (م‪279 :‬ھ) السنن الترمذی‪ ،‬شركة مكتبة و‬
‫ٰ‬
‫مطبعةمصطفىالبابيالحلبي‪،‬مصر‪،‬الطبعةالثانية‪1395،‬ھ۔‬
‫‪.21‬الحاكم‪ ،‬أبو عبد اهلل محمد بن عبد اهلل بن محمد النيسابوري المعروف بابن البيع (م‪405 :‬ھ)‪ ،‬المستدرک علی‬
‫الصحیحین‪،‬دارالکتبالعلمیة‪،‬بیروت‪1411،‬ھ‬
‫الحصني (م‪1088 :‬ھ)‪ ،‬الدر المختار‪ ،‬دارالفکر بیروت‪ ،‬طبع‬ ‫ْ‬
‫‪.22‬الحصکفی‪ ،‬عالء الدین‪ ،‬محمد بن علی بن محمد ِ‬
‫ثانیه‪1412،‬ھ۔‬
‫‪.23‬الدویش‪ ،‬احمدبن عبدالرزاق‪ ،‬فتاوی اللجنه الدائمه‪ ،‬رائیسة ادارة البحوث العلمیه واالفتاء‪ ،‬االدارة العلمیه‬
‫للبطعالریاض‪،‬س۔ن‬
‫‪.24‬ذحیلی‪،‬الدکتوروهبه(م‪2015:‬م)‪،‬الفقهاالسالمیوادلته‪،‬دارالفکر‪،‬دمشق‪1985،‬م۔‬
‫‪.25‬الروياني‪ ،‬أبو المحاسن عبد الواحد بن إسماعيل (م‪ 502 :‬ھ)‪ ،‬بحر المذهب‪ ،‬دارالکتب العلمیه‪ ،‬بیروت‪ ،‬الطبعة‬
‫االولى‪2009،‬م۔‬
‫‪.26‬الزبیدی‪،‬محمدبنعبدالرزاقالحسینی(م‪1205:‬ھ)‪،‬تاجالعروس‪،‬دارالهدایة‪،‬س۔ن۔‬
‫‪.27‬السرخسي‪ ،‬شمس األئمة محمد بن أحمد بن أبي سهل (م‪483 :‬ھ)‪ ،‬المبسوط للسرخسی‪ ،‬دارالکتب العلمیه‪،‬‬
‫بیروت‪،‬لبنان‪،‬س۔ن‬
‫‪.28‬السرخسی‪،‬شمساالئمه‪،‬محمدبناحمدبنسهل‪( ،‬م‪483:‬ھ)‪،‬المبسوطللسرخسی‪،‬دارالمعرفه‪،‬س۔ن‬
‫‪.29‬السيوطي‪ ،‬امام جال الدین عبد الرحمن بن أبي بكر الشافعی (م‪911 :‬ھ)‪ ،‬االشباه والنظائر‪ ،‬دار الكتب‬
‫العلميةالطبعةاألولى‪1411،‬ه‪1990-‬م‬
‫‪.30‬الشافعي‪،‬أبوعبداهللمحمدبنإدريسالقرشيالمكي(م‪204:‬ھ)‪،‬کتاباالم‪،‬دارالمعرفة‪،‬بیروت‪1410،‬ھ۔‬
‫‪.31‬الشامی‪ ،‬محمد أمين بن عمر بن عبد العزيز عابدين الدمشقي الحنفي (م‪1252 :‬ھ)‪ ،‬رد المحتار على الدر‬
‫المختار‪،‬دارالفكر‪،‬بيروت‪،‬الثانية‪1412،‬ه‪1992 -‬م۔‬
‫‪.32‬الشامی‪ ،‬محمد أمين بن عمر بن عبد العزيز عابدين الدمشقي الحنفي (م‪1252 :‬ھ)‪ ،‬منحة الخالق علی هامش‬
‫البحرالرائق‪،‬ایچایمسعیدکمپنیکراچی‪،‬س۔ن‬
‫‪.33‬الشامی‪ ،‬محمد أمين بن عمر بن عبد العزيز عابدين الدمشقي الحنفي (م‪1252 :‬ھ)‪ ،‬رد المحتار ‪،‬مکتبه نعمانیه‬
‫دیوبند‪،‬س۔ن‬
‫‪.34‬الشوکانی‪ ،‬محمد بن علي بن محمد بن عبد اهلل اليمني (م‪1250 :‬ھ)‪ ،‬نیل االوطار‪ ،‬دار الحديث‪ ،‬مصر‪،‬‬
‫الطبعةاألولى‪1413،‬ه‪1993-‬م‬
‫البشری‪،‬کراچی‪2010،‬م۔‬ ‫ٰ‬ ‫‪.35‬الشیبانی‪،‬ابوعبداهللمحمدبنحسنبن(م‪189:‬ھ)الموطالالماممحمد‪،‬مکتبة‬
‫‪.36‬ابن همام الصنعاني‪ ،‬أبو بكر عبد الرزاق بن نافع الحميري اليماني (م‪211 :‬ھ)‪ ،‬المصنف‪ ،‬دار التاصیل ‪ ،‬قاهره‪،‬‬
‫االولی‪1436‬ه۔‪2015‬م۔‬ ‫ٰ‬ ‫الطبعة‬
‫‪.37‬الطبراني‪،‬أبوالقاسمسليمانبنأحمدبنأيوببنمطير اللخميالشامي(م‪360 :‬ھ)‪،‬المعجمالکبیرللطبرانی‬
‫‪.38‬الطحاوی‪،‬ابوجعفراحمدبنمحمد(م‪321 :‬ھ)‪،‬شرحمشکلاآلثار‪،‬مؤسسهالرساله‪1415‬ھ۔‬
‫‪.39‬الفارابی‪ ،‬ابونصر اسماعیل بن حماد الجوهری (م‪393 :‬ھ)‪ ،‬الصحاح تاج اللغة وصحاح العربیة‪ ،‬دارالعلم‬
‫للمالئین‪،‬بیروت‪،‬طبعةرابعة‪1407،‬ھ۔‬

‫‪116‬‬
‫‪.40‬الكاساني‪ ،‬عالءالدينأبوبكربنمسعودبنأحمدالحنفي(المتوفى‪587:‬ھ)‪،‬بدائعالصنائعفيترتيبالشرائع‪،‬‬
‫دارالكتبالعلمية‪1406 ،‬ه‪1986-‬م۔‬
‫‪.41‬المرغینانی‪ ،‬برهان الدين ابو الحسن علی بن ابی بكر بن عبد الجليل الفرغانی (م‪593 :‬ھ)‪ ،‬هدایه‪ ،‬مجلس‬
‫البرکات‪،‬مبارکپور‪،‬انڈیا‪،‬س۔ن‬
‫‪.42‬مسلم‪ ،‬ابن الحجاج أبو الحسن القشيري النيسابوري (م‪261 :‬ھ)‪ ،‬صحیح المسلم‪ ،‬دار إحياء التراث العربي‪،‬‬
‫بيروت‪،‬س۔ن‬
‫‪.43‬المقدسی‪ ،‬موفق الدین عبداهلل بن احمد ابن قدامه (م‪620 :‬ھ)‪ ،‬الکافی فی فقه االمام احمد‪ ،‬دارالکتب العلمیه‪،‬‬
‫بیروت‪،‬طبعاالول ‪1414‬ھ۔‬
‫‪.44‬النووي‪ ،‬أبو زكريا محيي الدين يحيى بن شرف (م‪676 :‬ھ)‪ ،‬المجموع شرح المهذب‪ ،‬دار الفكر‪ ،‬بیروت‪،‬‬
‫‪ 2010‬م‬

‫رعیبمجلاتووموساعت‬
‫‪ .45‬المعاييرالشرعية‪،‬الهیئةالمحاسبةوالمراجعةللمؤسساتالمالیةاالسالمیة‪،‬دارالمیمان‪،‬ریاض‬
‫تجارت كتب‪،‬‬ ‫‪.46‬مجلة ٔ‬
‫االحكام العدلية‪ ،‬لجنة مكونة من عدة علماء وفقهاء في الخالفة العثمانية‪ ،‬نور محمد‪ ،‬كارخانه‬
‫ِ‬
‫آرامباغ‪،‬كراتشي‪،‬س۔ن‬
‫‪.47‬مجلةمجمعالفقهاالسالمیالتابعلمنظمةالمئوتمراالسالمیبجده‪،‬س۔ن‬
‫‪.48‬مجمعاللغةالعربیهبالقاهره‪،‬المعجمالوسیط‪،‬دارالدعوةنئیدهلی‪،‬س۔ن‬
‫‪ .49‬الموسوعة الفقهية الكويتية‪ ،‬وزارة األوقاف والشئون اإلسالمية الكويت (من ‪1427 – 1404‬ھ)‪،‬‬
‫دارالسالسل‪،‬الكويت‪،‬س۔ن‬
‫‪ .50‬الموسوعة الفقهية الكويتية‪ ،‬وزارة األوقاف والشئون اإلسالمية – الكويت (من ‪ 1427 - 1404‬ھ)‪ ،‬مطابع‬
‫دارالصفوة‪،‬مصر‪،‬س۔ن‬

‫اردوبتک‬
‫‪ .51‬ایمظع‪،‬یتفمدمحمادجمیلع(م‪1367:‬ھ)‪،‬اہبررشتعی‪،‬مکٹنةادملہنیرکایچ‪2010،‬م۔‬
‫‪ .52‬برولیی‪،‬ااممادمحراضاخناقدری(م‪1340:‬ھ)‪،‬رکیسنونٹےکرشیعااکحم‪،‬مکٹنةادملہنیرکایچ‪2009،‬م۔‬
‫‪ .53‬برولیی‪،‬ااممادمحراضاخناقدری(م‪1340:‬ھ)‪،‬اتفوی ٰروضہیرختجیشہ‪،‬راضافؤتذنشیالوہر‪2008،‬م۔‬
‫‪ .54‬رپاہچ‪،‬دمحم اوسی‪ ،‬وروچلئرکویسنں یکرشیع یثیح‪(،‬اقمہلبراےئصصختیف الفقہ ااعملالمت ااملہیل)اجۃعم ارلدیشرکایچ‪،‬‬
‫‪2018‬م۔(ویاتذنشی)‬
‫‪ .55‬اھتونی‪،‬رفظادمحامثعین(م‪1394:‬ھ)‪،‬االعءاننسل‪،‬ادارةارقلآنواولعلماالالسمنة‪،‬رکایچ‪1418،‬ھ۔‬
‫‪.56‬تمصعاہللرتمح‪،‬ڈارٹکدمحم‪،‬زراکیقیقحتاطمہعلرشیعہطقنرظنےس‪،‬ادارةااعملرفرکایچ‪،‬بطخذتذ‪2007،‬ء۔‬
‫‪ .57‬دیعسی‪،‬العہمالغمروسل(م‪2016:‬ء)‪،‬رشححیحصملسم‪،‬قرتذاٹسکبلالوہر‪2003،‬ء۔‬

‫‪117‬‬
 ‫س۔ن‬،‫ااکسرلزاڈیکمرکایچ‬،‫کنیبےکذرےعیز ٰکةیکوٹکیتیکرشیعیثیح‬،‫ڈارٹکونرادمح‬،‫ شااتہز‬.58
‫ء۔‬2015،‫مکٹنةااعملرفرکایچ‬،‫ہقفالٹیوع‬،‫یتفمدمحمیقت‬،‫امثعین‬.59
‫ء۔‬2006،‫ہبتکمبراکتادملہنیرکایچ‬،‫االسماورخذتذاکنیبری‬،‫یتفمدمحماظنمادلنی‬،‫ابصمیح‬.60
‫س۔ن‬،‫قرتذاٹسکبلالوہر‬،‫رئیشزےکاکروتاریکرشیعیثیح‬،‫یتفمدمحممظنادلنی‬،‫ابصمیح‬.61

‫اردومجلاتووموساعت‬
‫ء۔‬2009،‫دارالیعماانرکایچ‬،‫اتذتا‬،‫اجہعمارشہیفابمروپکروییپ‬،‫ ہفیحصسلجمرشیع‬.62
‫ء۔‬2009،‫رکایچ‬،‫ادارةارقلآنواولعلماالالسہیم‬،‫خذتذیہقفابمح‬،)‫م‬2001:‫اقیضاجمدہاالالسم(م‬،‫ اقیمس‬.63
‫ء۔‬2017‫وصخیصامشرہدربمس‬،‫اتذتا‬،‫وییپ‬،‫اجہعمارشہیفابمرکوپر‬،12‫امشرہ‬41 ‫دلج‬،‫ارشہیف‬،‫امانہہم‬.64
‫ء۔‬2019‫وصخیصامشرہونجری‬،‫اتذتا‬،‫وییپ‬،‫اجہعمارشہیفابمرکوپر‬،1‫امشرہ‬،43‫دلج‬،‫ارشہیف‬،‫امانہہم‬.65
‫ج ئ‬
‫نٹ‬
،‫ دیلہ‬،‫ نٹن یلبپ زنشیک‬،‫ االسم ہقف اڈیکم اتذتا‬،‫ اردو برہمج‬، ‫ وزارت اواقف و االسم اومر کی‬،‫ وموسہع فقہنہ کی‬.66
‫ء۔‬2009

‫ارگنبریبتک‬
67. Schneider, Gary P Ph. D, CPA, Electronic Commerce, Ninth Edition, Course
Technology, 20 Channel Center Street, Boston, Massachusetts 02210, USA,
2011 AD (Web Edition)
68. Turban, Efraim, Electronic Commerce (A Managerial and Social Networks
Perspective) 8th Edition, Springer Cham Heidelberg New York Dordrecht
London (Web Edition)
69. Virtual Currencies and Beyond: Initial Considerations, Page 7, International
Monetary Fund (IMF) Staff Disscussion, 2016 AD (Web Edition)
70. Virtual Currency Schemes, European Central Bank 2015 AD (Web Edition)

‫ویسکنل‬
71. https://www.bigcommerce.com/blog/ecommerce/#advantages-of-ecommerce
Accessed on 02-02-2020
72. https://www.bigcommerce.com/blog/ecommerce/#history-of-ecommerc/
Accessed on 02/02/2020
73. https://www.ecommerceceo.com/types-of-ecommerce-business-models/
Accessed on 02-02-2020
74. https://www.forextime.com/ur/education/forex-trading-for-beginners Accessed
on 24-12-2019
75. https://companiesinc.com/ur/grow-your-business/how-does-bitcoin-work/
Accessed on 24-12-2019

118
76. https://www.imf.org/external/pubs/ft/sdn/2016/sdn1603.pdf Accessed on 20-
12-2019
77. https://www.ecb.europa.eu/pub/pdf/other/virtualcurrencyschemesen.pdf
Accessed on 20-12-2019
78. https://archive.org/download/BESTUBOOKSVCSH/VIRTUAL_CURRENC
Y_KI_SHARI_HAISIYAT.pdf Accessed on 20-12-2019

119