Fijnstof en de effecten ervan op de groei van

korstmossen
Vanuit geanalyseerde data rondom omgeving Leiden

Toby Wertheim & Enne Zuyderhoudt

Biologie PO veldwerk, van Woerden
klas 5 VTB, 24/06/2022
Index
1.Introductie
- Korstmossen
- Korstmossen als indicator van luchtvervuiling

2.Onderzoeksvraag en Hypothese

3.Experiment
- Benodigdheden
- Uitvoering

4.Resultaten
- Ruwe data
- Statistiek

5.Conclusie

6.Discussie

7.Logboek en foto
Introductie
Korstmossen
Ze zijn alomtegenwoordig te vinden: korstmossen. De groen of geel gekleurde ‘mossen’
die aan maar één kant van een boom zich vestigen en profiteren van de gunstige locatie
van de boom door zo extra zonlicht, waterdamp en toegang te creëren tot meer in de
lucht opgeloste stoffen1. In ruil bieden korstmossen stikstofbindingen aan die de boom
nodig heeft om te overleven - stikstofbindingen die gevormd worden uit N 2 gewonnen
uit de lucht2. Er is hier daarom sprake van mutualisme tussen korstmossen en bomen;
een symbiose waarin beide organismen profijt hebben.

Het woord ‘mossen’ uit de vorige alinea is niet zonder reden tussen aanhalingstekens
gezet; korstmossen bestaan voornamelijk uit algen, cyanobacteriën en schimmels en
behoren daarom niet tot de plantenrijk3. Mossen zijn het dus niet; wél een dynamische
samenstelling tussen drie hoofdgroepen van organismen.

Korstmossen als indicator van luchtvervuiling

Korstmossen staan bekend als een soort ‘spons’ voor de lucht. Ze nemen allerlei
chemicaliën uit de lucht op en bevat dus veel informatie over wat voor deeltjes in de
lucht rondzweven op een gegeven locatie. Wetenschappers kunnen monsters van
korstmossen uit verschillende regio’s nemen, de concentratie fijnstof analyseren en zo
achterhalen of er sprake is van ernstige luchtvervuiling in een bepaald regio 4. Ook de
hoeveelheid korstmossen kan een indicator zijn; weinig of geen korstmossen op een
locatie waar ze anders prima zouden kunnen groeien is vaak een indicator van
vervuilde lucht.

Onderzoeksvraag
1 Rutgers. (2013). FS1205: Tree-Dwelling Lichens (Rutgers NJAES). Geraadpleegd op 20 juni 2022,
van https://njaes.rutgers.edu/fs1205/#:%7E:text=Lichens%20are%20often%20found%20on,stressed
%20or%20otherwise%20unhealthy%20ones.

2 Shaw, E. (2019, 18 november). Symbiotic Relationships Between Trees & Lichens. Sciencing.
Geraadpleegd op 20 juni 2022, van https://sciencing.com/symbiotic-relationships-between-trees-
lichens-12593213.html

3 Britannica, T. Editors of Encyclopaedia (2022, April 10). lichen. Encyclopedia Britannica.

https://www.britannica.com/science/lichen

4 US Forest Service. (z.d.). About Lichens. Geraadpleegd op 22 juni 2022, van

https://www.fs.fed.us/wildflowers/beauty/lichens/about.shtml
Wij willen onderzoeken of korstmossen inderdaad slechter groeien binnen een vervuild
milieu, oftewel een milieu dichtbij een fijnstof bron. Hiervoor gaan wij rondom de
Leidse Hout [fijnstof arm] en de grens tussen Oegstgeest en Leiden [fijnstof rijk] bomen
en tegels onderzoeken op de aanwezigheid van korstmossen. Aangezien korstmossen in
groepen groeien, zullen wij de hoeveelheid korstmossen onderzoeken per stuk ruimte
met korstmossen in beide regio’s en de resultaten ervan vergelijken.

Hypothese
Onze hypothese luidt dat er minder korstmossen aanwezig zullen zijn in een
vervuild milieu - langs een drukke weg - dan in een schoner milieu, namelijk het
Leidse Hout.
Ten eerste veronderstellen wij dat er een grotere diversiteit korstmossen is in een
schoner milieu. Onze redenering hiervoor staat hieronder gegeven.

De concentratie zwaveldioxide in de lucht heeft een invloed op de biodiversiteit van

korstmossen: zwaveldioxide (g) lost in contact met regen op en vormt zwaveligzuur. Dit
zorgt op zijn beurt weer voor een lagere pH. De tolerantiegrens van korstmossen ligt
hoger dan de pH van de zure regen5, met als effect dat de populatie afneemt in een zure
milieu. Zwaveldioxide wordt onder andere geproduceerd met de verbranding van
fossiele brandstoffen, dus bij autowegen waar veel benzine wordt verbrand is het
gehalte zwaveldioxide in de lucht hoger6. Dit ondersteunt onze hypothese dat de
biodiversiteit in deze gebieden lager is dan in het Leidse Hout waar geen auto’s rijden,
dus ook geen bron van zwaveldioxide en is de lucht dus ook schoner.

Ten tweede vermoeden wij dat de frequentie waarin deze korstmossen voorkomen ook
minder is in fijnstof rijke gebieden dan in gebieden met een een lagere concentratie
fijnstof. Korst mossen nemen namelijk stoffen uit de lucht op. Als (giftige) fijnstoffen dus
opgenomen worden, zal de populatie korstmossen afnemen en zullen er dus ook minder
groeien.

5 Micropia. (z.d.). Lichens. Artis Micropia. Geraadpleegd op 24 juni 2022, van

https://www.micropia.nl/en/discover/microbiology/lichens/#:%7E:text=There%20are%20around
%20650%20different,as%20on%20walls%20and%20roofs.&text=Environmental%20pollution%2C
%20plants-,Lichens%20are%20a%20symbiosis%20between%20a%20fungus%2C%20a%20yeast
%20and,alga%20or%20blue%2Dgreen%20alga.

6 Zwaveldioxide | Gezond Leven. (z.d.). gezondleven. Geraadpleegd op 24 juni 2022, van

https://www.gezondleven.be/themas/gezondheid-en-milieu/gezond-buiten/zwaveldioxide#:
%7E:text=Zwaveldioxide%20of%20SO2%20is%20een,zijn%20de%20industrie%20en
%20raffinaderijen .
Experiment - benodigdheden
Voor het experiment zijn de volgende materialen van belang:

- Pen en papier (turven)

- Informatie over korstmossen
- Stoepkrijt en/of touw van ruim 4 meter
- Meetlint

Experiment - uitvoering
Creëer een tabel op een blad en zet vervolgens op de X-as ‘groene buurt’ en ‘vervuilde
buurt’ en op de Y-as de verschillende te onderzoeken korstmossen. Zoek een vierkante
meter aan oppervlak waar korstmossen aanwezig zijn en turf vervolgens op de blad
hoeveel van elk type korstmos aanwezig is en hoeveel individuen van een bepaald type
aanwezig zijn binnen die vierkante meter. Herhaal het experiment een paar keer voor
nauwkeurigheid in elke buurt op verschillende locaties en noteer vervolgens de
resultaten.

Resultaten - Ruwe data

Type korstmossen Schone lucht milieu Vervuilde lucht milieu

Foliose korstmossen 18 16

Fruticose korstmossen 3 0

Crustose korstmossen 34 30

Leprose korstmossen 22 17
Tabel 1

Gezamenlijke groei* Schone lucht milieu Vervuilde lucht milieu

Foliose en crustose 2 0

Foliose en leprose 1 0

Crustose en leprose 4 0
Tabel 2
*Fruticose korstmossen werden niet gezamenlijk gevonden met andere typen, dus zijn
ze uit de tabel weggelaten.
Resultaten - Statistiek

Figuur 1: Korstmossen en de frequentie ervan

Figuur 2: De diversiteit tussen korstmossen in een schoon milieu

Figuur 3: De diversiteit tussen korstmossen in een vervuild milieu
Conclusie
Uit onze resultaten kunnen een paar conclusies worden getrokken over hoe de groei
van korstmossen verschilt in een vervuilde milieu als een schone milieu;

1. Er zijn over het algemeen meer korstmossen te vinden van de onderzochte types
in een schone milieu.

2. Symbioses (gezamenlijke groei) tussen korstmos typen komen vaker voor in een
schone milieu dan een vervuilde milieu.

3. Aangezien het verschil tussen de hoeveelheden foliose korstmossen klein is

tussen beide regio’s, kan beargumenteerd worden dat foliose korstmossen het
beste overleven in een vervuilde milieu, alhoewel voor een complete conclusie
hiervan is hier verdere onderzoek naar nodig en zou de steekproefomvang
overal hetzelfde hiervoor moeten zijn.
Discussie
Uiteraard zijn wij wat problemen tegengekomen tijdens het onderzoek. De grootste
hiervan zijn hieronder vermeld:

1. Onderschatting van hoeveelheid soorten korstmossen

Toen wij met het onderzoek waren begonnen, namen we aan dat er misschien 4, 5,
hoogstens 6 verschillende soorten korstmossen waren die in Nederland te vinden zijn.
Echters ligt dit getal rond de 650, luidt Micropia7. Dit zijn natuurlijk veel te veel om op
een blad papier te noteren en te turven, dus zijn wij met ‘types’ korstmossen bezig
geweest. Het liefst hadden wij iets wat meer rigoureus gekozen zoals geslacht of zelfs
familie, maar zelfs dan waren het teveel exemplaren om te onderzoeken. Om dit in de
toekomst te verbeteren zullen wij meer nauwkeurig kijken naar de indeling van
organismen om zo een handigere (en kortere!) lijst te bemachtigen.

2. ‘Vervuilde milieu’ heeft geen definitie

Wij hebben het vervuilde milieu gedefinieerd als een milieu dichtbij fijnstof bronnen
(auto’s in onze geval), maar geen metingen gedaan over de hoeveelheid fijnstof die in de
lucht tussen de twee regio’s zich bevond. Dit komt doordat wij ten eerste geen toegang
hadden tot fijnstof meetapparaten en daarnaast kwamen wij anders in tijdnood. Om dit
in de toekomst op te lossen om een goed gedefinieerde waarde te kunnen geven aan hoe
vervuild ‘vervuild’ nou eigenlijk is, zullen wij kijken of apparaten beschikbaar zijn van
de school.

3. Fruticose korstmossen
Zoals te zien is in onze resultaten, waren fruticose korstmossen enorm schaars. Het
liefst hadden wij een onderzoek gedaan onder korstmossen waar de steekproefomvang
ongeveer hetzelfde blijft per type, om zo nauwkeurigere resultaten te krijgen. Om dit in
de toekomst te verbeteren, zouden wij onderzoek kunnen doen naar de zeldzaamheid
én de aanwezigheid van korstmossen niet alleen in heel Nederland, maar in de regio
waar de metingen gedaan zullen worden.

Logboek
7 Sparrius, L. (2017, 5 december). Bekijk: Korstmossen: samenleving van schimmel en alg.
NEMOKennislink. Geraadpleegd op 24 juni 2022, van
https://www.nemokennislink.nl/publicaties/korstmossen-samenleving-van-schimmel-en-alg/
Activiteit Persoon Datum
Gestart met onderzoek Enne en Toby 19/06/2022
doen naar korstmossen
Werkplan maken Enne en Toby 20/06/2022
Starten met verslag Enne en Toby 20/06/2022
Onderzoek uitvoeren Enne en Toby 21/06/2022
Resultaten opschrijven Enne en Toby 23/06/2022
Tabellen maken Enne 23/06/2022
Conclusie Toby 23/06/2022
Discussie Enne en Toby 24/06/2022

Figuur 4: foto tijdens het experiment (turven)