Chuong 2

Chương 2: Tích phân bội
Giảng viên: PGS.TS. Nguyễn Duy Tân

tan.nguyenduy@hust.edu.vn
Viện Toán ƯDTH, HUST
Ứng dụng của phép tính vi phân 1 / 56

Contents
Contents
1 2.1. Tích phân kép

2.1.1. Định nghĩa, ý nghĩa hình học và tính chất
2.1.3. Cách tính tích phân kép trong hệ tọa độ Descartes
2.1.4. Công thức đổi biến
2.1.5. Ứng dụng
2 2.2. Tích phân bội ba

2.2.1. Định nghĩa, ý nghĩa hình học, tính chất
2.2.2. Cách tính tích phân bội ba trong hệ tọa độ Descartes
2.2.4. Ứng dụng

2.1. Tích phân kép 2.1.1. Định nghĩa, ý nghĩa hình học và tính chất
2.1.1. Định nghĩa, ý nghĩa hình học và tính chất
Xét D là hình chữ nhật [a, b ] × [c, d ] và f (x, y ) là một hàm xác định trên
D.
Chia D thành các hình chữ nhật nhỏ bằng cách chia các đoạn [a, b ] và
[c, d ]:
a = x0 < x1 < · · · < xm−1 < xm = b,
c = y0 < y1 < · · · < yn−1 < yn = d.
Ta được một phân hoạch P của D gồm mn hình chữ nhật con
Rij = [xi −1 , xi ] × [yj −1 , yj ] (1 ≤ i ≤ m, 1 ≤ j ≤ n)
.
tích ∆Sij = ∆xi ∆yj = (xi − xi −1 )(yj − yj −1 ), và
Hình chữ nhật Rij có diệnp
đường kính diam(Rij ) = (∆xi )2 + (∆yj )2 .
Ta gọi ||P || = max diam(Rij ) là chuẩn của phân hoạch P.

Trong mỗi hình chữ nhật Rij ta lấy một điểm (xij∗ , yij∗ ) và lập tổng tích
phân (tổng Riemann)
m n
R (f , P ) = ∑ ∑ f (xij∗ , yij∗ )∆Sij .
i =1 j =1
Định nghĩa (Tích phân kép trên miền hình chữ nhật)
Nếu khi ||P || → 0, tổng tích phân R (f , P ) tiến tới một giới hạn xác định
I , không phụ thuộc vào phân hoạch P và cách chọn (xij∗ , yij∗ ) thì giới hạn
đó được gọi là tích phân kép của hàm số f (x, y ) trong miền D, kí hiệu là
ZZ ZZ
f (x, y )dS hay f (x, y )dxdy .
D D
Trong trường hợp này ta nói f khả tích trên D.

D: miền lấy tích phân, f : hàm dưới dâu tích phân, dS: yếu tố diện tích.
RR
Như vậy I = f (x, y )dS, nếu và chỉ nếu với mọi e > 0, tồn tại δ sao cho
D
|R (f , P ) − I | < e,
với mọi phân hoạch P của D thỏa mãn ||P || < δ và với mọi cách chọn
điểm (xij∗ , yij∗ ).

Điều kiện khả tích
m n
Tổng Darboux dưới L(f , P ) = ∑ ∑ inf f (x, y )∆Sij .
i =1 j =1 (x,y )∈Rij
m n
Tổng Darboux trên U (f , P ) = ∑ ∑ sup f (x, y )∆Sij .
i =1 j =1 (x,y )∈Rij
Định lý
Hàm f khả tích trên D khi vào chỉ khi lim(L(f , P ) − U (f , P )) = 0 khi
||P || → 0..
Hệ quả
Nếu f liên tục trên D = [a, b ] × [c, d ] thì nó khả tích trên D.

Định nghĩa tích phân kép trên miền tổng quát

Cho f (x, y ) là hàm xác định trên miền đóng bị chặn D. Ta chọn một hình
chữ nhật R = [a, b ] × [c, d ] chứa D và định nghĩa hàm F trên R như sau
¨
f (x, y ) nếu (x, y ) ∈ D
F (x, y ) =
0 nếu (x, y ) ∈ R \ D.
Nếu F khả tích trên R thì ta nói f khả tích trên D và ta định nghĩa tích
phân kép của f trên D bởi:
ZZ ZZ
f (x, y )dS = F (x, y )dS
D R
Định lý
Nếu hàm f liên tục trên miền đóng bị chặn D thì nó khả tích trên D.

Ý nghĩa hình học
RR RR
Diện tích của D là S (D ) = 1dxdy = dxdy .
D D
Nếu hàm f (x, y ) liên tục, không âm trên miền D thì thể tích của vật
thể hình trụ có đáy dưới là D, đáy trên là z = f (x, y ) có thể tích bằng
ZZ
V = f (x, y )dxdy .
D

Tính chất
Tích phân kép có những tính chất tương tự như tích phân xác định.
Tính chất tuyến tính: (a, b ∈ R)
ZZ ZZ ZZ
(af (x, y ) + bg (x, y )]dxdy = a f (x, y )dxdy + b g (x, y )dxdy ,
D D D
Tính chất cộng tính: Nếu miền D được chia thành hai miền không
D1 , D2 không dẫm lên nhau thì ta có
ZZ ZZ ZZ
f (x, y )dxdy = f (x, y )dxdy + f (x, y )dxdy .
D D1 D2
Bảo
RR toàn thứ tự: NếuRR f (x, y ) ≤ g (x, y )∀(x, y ) ∈ D thì
f (x, y )dxdy ≤ g (x, y )dxdy .
D D
Định lý giá trị trung bình
Định lý
Cho hàm f (x, y ) liên tục trên miền đóng, bị chặn, liên thông D. Khi đó
trong D có ít nhất một điểm (x̄, ȳ ) sao cho
ZZ
f (x, y )dxdy = f (x̄, ȳ )S (D ).
D
Ta gọi f (x̄, ȳ ) là giá trị trung bình của hàm f (x, y ) trên miền D:
1
ZZ
f (x̄, ȳ ) = f (x, y )dxdy
S (D )
D

2.1. Tích phân kép 2.1.3. Cách tính tích phân kép trong hệ tọa độ Descartes
2.1.3. Cách tính tích phân kép trong hệ tọa độ Descartes
Miền lấy tích phân dạng hình chữ nhật D = [a, b ] × [c, d ].
Định lý Fubini
Cho f (x, y ) là hàm liên tục trên D = [a, b ] × [c, d ]. Khi đó
   
ZZ Zb Zd Zd Zb
f (x, y )dxdy =  f (x, y )dy  dx =  f (x, y )dx  dy
D a c c a
Định lý Fubini còn đúng cho hàm f khả tích trên D = [a, b ] × [c, d ].
Các tích phân ở vế thứ hai và vế thứ ba ở công thức trên được là tích
phân lặp.

Tích phân lặp

!
Rb Rd
Để tính tích phân lặp f (x, y )dy dx, ta tính tích phân
a c
Zd
I (x ) = f (x, y )dy ,
c
Rb
(coi như x không đổi), sau đó tính tiếp tích phân I (x )dx.
a
Ta cũng thường bỏ các dấu ngoặc ở trong công thức tích phân lặp:
 
Zb Zd Zb Zd Zb Zd
 f (x, y )dy  dx = f (x, y )dydx = dx f (x, y )dy .
a c a c a c

Ví dụ
(x − y 2 )dxdy , ở đây D = {(x, y ) | 0 ≤ x ≤ 1, 0 ≤ y ≤ 1}.

RR
Tính
D
Đáp số: 1/6.

Tích phân trên miền hình thang cong
Trên miền hình thang cong cạnh song song trục Oy .
Định lý
Cho f là hàm liên tục trên miền D,
D = {(x, y ) | a ≤ x ≤ b, g1 (x ) ≤ y ≤ g2 (x )},
với g1 và g2 là hai hàm liên tục trên [a, b ]. Khi đó

 
ZZ Zb gZ2 (x )
f (x, y )dxdy = f (x, y )dy  dx.

 

D a g1 (x )

Trên miền hình thang cong cạnh song song trục Ox.
Định lý
Cho f là hàm liên tục trên miền D,
D = {(x, y ) | c ≤ y ≤ d, h1 (y ) ≤ x ≤ h2 (y )},
với h1 và g2 là hai hàm liên tục trên [c, d ]. ( Khi đó

 
ZZ Zd hZ2 (y )
f (x, y )dxdy = f (x, y )dx  dy .

 

D c h1 ( y )

Đổi thứ tự tích phân
Một miền D vừa có thể có dạng hình thang cong cạnh song song với Oy ,
vừa có thể có dạng hình thang cong cạnh song song với Ox
D = {(x, y ) | a ≤ x ≤ b, g1 (x ) ≤ y ≤ g2 (x )}
= {(x, y ) | c ≤ y ≤ d, h1 (y ) ≤ x ≤ h2 (y )}.
Trong trường hợp này ta có công thức đổi thứ tự lấy tích phân
Zb gZ2 (x ) Zd hZ2 (y )
dx f (x, y )dy = dy f (x, y )dx.

a g1 ( x ) c h1 ( y )

Tổng quát hơn, miền D dạng hình thang cong cạnh song song với Oy có
thể được chia thành các hình thang cong D1 , . . . , Dn cạnh song song Ox:
D = D1 ∪ · · · ∪ Dn , với
Di = {(x, y ) | ci ≤ y ≤ di , ui (y ) ≤ x ≤ vi (y )},
và ta có công thức đổi thứ tự tích phân
Zb gZ2 (x ) Zdi vZi (y )

n
dx f (x, y )dy = ∑ dy f (x, y )dx
a i =1 c
g1 (x ) i ui (y )
Tương tự cho trường hợp miền dạng hình thang cong cạnh song song với
Ox.

Ví dụ
(GK20201)
(x 2 + 3y 2 )dxdy , D là miền giới hạn bởi các đường
RR
Tính tính phân
D
y = x 2 và y = x.
Giải: (Phác thảo hình dạng của miền D.)

Miền D = {(x, y ) | 0 ≤ x ≤ 1, x 2 ≤ y ≤ x }.
RR 2 R1 Rx
Tích phân (x + 3y 2 )dxdy = dx (x 2 + 3y 2 )dy =
D 0 x2
R1
(2x 3 − x 4 − x 6 )dx = 11/70.
0

Ví dụ
(GK20172)
R8 R2 1
Tính tích phân sau dx dy .
0
√
3 x
y4 +1
¨ ¨
0≤x ≤8 0≤y ≤2
Giải: D : √ ⇔ .
3
x ≤y ≤2 0 ≤ x ≤ y 3.
3
R8 R2 1 R2 Ry 1 R2 y 3 ln 17
Tích phân dx dy = dy dx = dy = .
0
√
3 x
y4 + 1 0 0 y 4+1
0 y 4+1 4

Ví dụ
(GK20192)
√
2
R1 R2−y
Đổi thứ tự lấy tích phân dy f (x, y )dx.
0 y2
¨
0≤y ≤1
Giải: Miền D : p
y2 ≤ x ≤ 2 − y2
¨ làm hai miền: D = D1 ∪¨ D2 , ở đây√
D chia
0≤x ≤1 1≤x ≤ 2
D1 : √ và D2 : √
0≤y ≤ x 0 ≤ y ≤ 2 − x 2.
Do vậy
√
2 √ √ √
R1 R2−y R1 Rx R2 2R−x 2
dy f (x, y )dx = dx f (x, y )dy + dx f (x, y )dy .
0 y2 0 0 1 0

Một số bài tập
4ydxdy , D xác định bởi x 2 + y 2 ≤ 1, x + y ≥ 1.

RR
(GK20192) Tính
D
R1 2R−x
(GK20181) Đổi thứ tự lấy tích phân dx f (x, y )dy .
−2 x2
x 2 ydxdy , D giới hạn bởi các đường
RR
(GK20181) Tính
D
x = −1, x = 0, y = −1, y = x 2 .
(2y − x )dxdy , D giới hạn bởi các parabol y = x 2
RR
(GK20182) Tính
D
và trục Ox.
R2 R1 1 − cos 2πy
(GK20182) Tính tích phân lặp dx dy .
1
√
x −1
y2
(x 2 + y )dxdy , D giới hạn bởi y 2 = x, y = x 2 .
RR
(GK2016) Tính
D

2.1. Tích phân kép 2.1.4. Công thức đổi biến
Cho f (x, y ) liên tục trên D ⊆ R2 . Thực hiện phép đổi biến x = x (u, v ),
y = y (u, v ). Ta giả sử các điều sau được thỏa mãn:
Các hàm này xác định một song ánh từ miền D 0 (thuộc mặt phẳng
tọa độ O 0 uv ) lên miền D (thuộc mặt phẳng tọa độ Oxy ).
Các hàm này có các đạo hàm riêng (bậc nhất) liên tục trên D 0 và có
định thức Jacobi
0
xu xv0

D (x, y ) 6= 0
J= = 0
yu yv0

D (u, v )
trên D 0 .
Khi đó ZZ ZZ
f (x, y )dxdy = f (x (u, v ), y (u, v ))|J |dudv .
D D0

Chú ý
Mục đích chính của phép đổi biến số là đưa việc tính tích phân ban
đầu về tính tích phân đơn giản hơn: như miền tính tích phân đơn giản
hơn (hình thang cong hoặc hình chữ nhật), hàm dưới dấu tính tích
phân đơn giản hơn.
Phép đổi biến sẽ biến biên của D thành biên của D 0 .
0
ux uy0

− 1 D (u, v )
Có thể tính J bằng cách tính J = = 0 .
vx vy0

D (x, y )

Ý tưởng chứng minh
Chứng minh chi tiết có thể xem [Puhg, Section 8, pages 306-312]: C. C.
Pugh, "Real Mathematical Analysis", Undergraduate Texts in
Mathematics (2002).
Nếu T : R2 → R2 là một đẳng cấu tuyến tính thì
Area(T (D )) = | det T | · Area(D ).
Gọi φ là song ánh xác định bởi x = x (u, v ), y = y (u, v ). Xét một
hình chữ nhật "nhỏ" Rij trong mặt phẳng O 0 uv , với ảnh
Wij = φ(Rij ). Trên Rij , song ánh φ xấp xỉ bởi đẳng cấu tuyến tính
(sai
0 khác phép tịnh tiến) có ma trận (trong cơ sở chính tắc)
xu xv0
. Từ đó Area(Wij ) ≈ |J |Area(Rij ). Hay "dxdy = |J |dudv ".
yu0 yv0

Ví dụ
(GK20172)
Tính tích phân I = D (x 2 + xy − y 2 )dxdy , D là miền giới hạn bởi
RR
y = −2x + 1, y = −2x + 3, y = x − 2, y = x.
Đổi biến u = y + 2x, v = y − x. Do vậy x = (u − v )/3, y = (u + 2v )/3

D (x, y ) 1/3 −1/3
Miền D 0 : 1 ≤ u ≤ 3, −2 ≤ v ≤ 0. J = = = 1/3.
D (u, v ) 1/3 2/3
Vậy
(u − v )2 (u − v )(u + 2v ) (u + 2v )2 1
ZZ
I = + − dudv
9 9 9 3
D0
1 3 0 Z 3
1 40
Z Z
= du (u 2 − 5uv − 5v 2 )dv = (2u 2 + 10u − )du
27 1 −2 27 1 3

1 52 80 92
= + 40 − = .
27 3 3 81
Ví dụ
(GK20172)
RR
Tính tích phân I = D
(3x + 2xy )dxdy , với D: 1 ≤ xy ≤ 9, y ≤ x ≤ 4y .
√
Ta có√y > 0 và x > 0. Đổi biến u = xy , v = x /y . Do vậy x = uv ,
y = u/v . Miền D 0 : 1 ≤ u ≤ 9, 1 ≤ v ≤ 4.
−1 −1 −1
D (u, v ) y x = − 2x
1
J= = 2 =− .
D (x, y ) 1/y −x /y y 2v
Vậy
Z 9 √
ZZ
√ Z 4

1 3 u u
I = 3 uv + 2u ) dudv = dv ( √ + )du
2v 1 1 2 v v
D0
Z 4
26 40 4
= ( √ + )dv = 26 · 2v 1/2 + 40 ln v |41 = 52 + 40 ln 4.

1 v v 1

Trường hợp riêng: Tọa độ cực
Công thức liên hệ giữa tọa độ Descartes (x, y ) và tọa độ cực (r , ϕ) của
cùng một điểm:
x = r cos ϕ, y = r sin ϕ.
Khi r > 0, 0 < ϕ < 2π thì các công thức này xác định một song ánh giữa
tọa độ cực và tọa độ Descartes.
D (x, y ) cos ϕ −r sin ϕ
Định thức Jacobi J = =
= r 6= 0 (trừ tại O).
D (r , ϕ ) sin ϕ r cos ϕ
Ta có công thức đổi biến
ZZ ZZ
f (x, y )dxdy = f (r cos ϕ, r sin ϕ)rdrd ϕ.
D D0

Ví dụ
(GK20201)
Tính tích phân D cos(x 2 + y 2 )dxdy , D là miền xác định bởi
RR
x 2 + y 2 ≤ 4, x ≥ 0.
Đổi biến x = r cos ϕ, y = r sin ϕ.

Miền D 0 : 0 ≤ r ≤ 2, −π/2 ≤ ϕ ≤ π/2.
J = r . Vậy
ZZ ZZ π/2
Z Z2
2 2 2
cos(x + y )dxdy = cos(r )rdrd ϕ = dϕ cos(r 2 )rdr
D D0 −π/2 0
π/2 2 π/2
1 1
Z Z
2
π
= d ϕ sin(r ) = sin 4d ϕ = sin 4.
2 0 2 2
−π/2 −π/2

Ví dụ (GK201902)
(4x 2 + 1)dxdy , D là miền xác định bởi (x − 1)2 + y 2 ≤ 1.

RR
Tính D
Đổi biến x = 1 + r cos ϕ, y = r sin ϕ.

Miền D 0 : 0 ≤ r ≤ 1, 0 ≤ ϕ ≤ 2π. J = r . Vậy
ZZ ZZ
(4x 2 + 1)dxdy = 4(1 + r cos ϕ)2 + 1)rdrd ϕ
D D0
Z2π Z1
= dϕ (5r + 8r 2 cos ϕ + 4r 3 cos2 ϕ)dr
0 0
Z2π 1 Z2π
5 8 3 3 2
5 8 2
= dϕ r + r cos ϕ + r cos ϕ =
+ cos ϕ + cos ϕ d ϕ
2 3 0 2 3
0 0
Z2π
8 1
= 3+ cos ϕ + cos(2ϕ) d ϕ = 6π.
3 2
0 Ứng dụng của phép tính vi phân 29 / 56
Miền lấy tích phân là miền đối xứng
Định lý
Cho miền D là miền đối xứng qua trục Ox.
RR
Nếu hàm f (x, y ) là hàm lẻ đối với y thì f (x, y )dxdy = 0.
D
RR hàm f (x, y ) là hàm

Nếu RR chẵn đối với y thì
f (x, y )dxdy = 2 f (x, y )dxdy , trong đó D 0 là phần nằm bên
D D0
trên trục Ox của D.
Ta cũng có kết quả tương tự cho miền đối xứng qua trục Oy .
Định lý
Nếu miền D là miền đối xứng qua trục gốc tọa RR độ O và hàm f (x, y ) thoả
mãn f (−x, −y ) = −f (x, y ) (∀(x, y ) ∈ D) thì f (x, y )dxdy = 0.
D

RR p
(GK20182) Tính x 2 + y 2 dxdy , với
D
D : 1 ≤ x 2 + y 2 ≤ 4, x + y ≥ 0.
RR p
(CK20182) Tính y 2 − x 2 dxdy , với D là miền
D
0 ≤ 2y ≤ x 2 + y 2 ≤ 2x.
RR p
(GK20172) Tính x x 2 + y 2 dxdy , với
D
D = {(x, y ) ∈ R2 : x 2 + y 2 ≤ x }.
RR p
(GK20162) Tính sin x 2 + y 2 dxdy , với
D
D = {(x, y ) ∈ R2 : π 2 ≤ x 2 + y 2 ≤ 4π 2 , x ≥ 0, y ≥ 0}.
RR p
(GK20152) Tính x 2 + y 2 dxdy , với D : x 2 + y 2 ≤ 2y , |x | ≤ y .
D

2.1. Tích phân kép 2.1.5. Ứng dụng
2.1.5. Ứng dụng
Xét vật thể hình trụ có đáy là miền D trong mặt phẳng Oxy , đường sinh
song song với trục Oz, mặt phía trên giới hạn bởi mặt cong z = f (x, y ),
với f (x, y ) liên tục, không âm trên D.
Thể tích của vật thể hình trụ này là
ZZ
V = f (x, y )dxdy .
D

Ví dụ
(CK20142)
√
Tính thể tích miền V xác định bởi 0 ≤ z ≤ 2 − x 2 − y 2 , 0 ≤ y ≤ 3x.
√
V = D (2 − x 2 − y 2 )dxdy , với D : x 2 + y 2 ≤ 2, 0 ≤ y ≤ 3x.
RR
√
Đổi biến (tọa độ cực) x = r cos ϕ, y = r sin ϕ, J = r , D 0 : 0 ≤ r ≤ 2,
0 ≤ ϕ ≤ π/3. √
R π/3 R 2 π
V = 0 d ϕ 0 (2 − r 2 )rdr = .
3

Tính diện tích hình phẳng
RR
Diện tích S (D ) của miền D được tính bởi công thức S (D ) = dxdy .
D
Ví dụ (GK20201)
Tính diện tích hình phẳng xác định bởi 2y ≤ x 2 + y 2 ≤ 4y , 0 ≤ x ≤ y .
Diện tích S = D dxdy , với D : 2y ≤ x 2 + y 2 ≤ 4y , 0 ≤ x ≤ y .

RR
Đổi biến x = r cos ϕ, y = r sin ϕ, J = r ,

D 0 : 2 sin ϕ ≤ r ≤ 4 sin ϕ, π/4 ≤ ϕ ≤ π/2.
R 4 sin ϕ
S = π/4 d ϕ 2 sin ϕ rdr = π/4 6 sin2 ϕd ϕ = 3 π/4 (1 − cos 2ϕ)d ϕ =
R π/2 R π/2 R π/2
3π 3
+ .
4 2

Tính diện tích mặt cong
Cho mặt S xác định bởi phương trình z = f (x, y ), với (x, y ) nằm trong
một miền đóng, bị chặn D của mặt phẳng Oxy . (D là hình chiếu của mặt
S lên Oxy .)
Khi đó diện tích σ của mặt S được tính bởi công thức
ZZ È
σ= 1 + zx0 2 + zy0 2 dxdy .
D

Ví dụ
Ví dụ (GK20192)
Tính diện tích phần mặt z = x 2 + y 2 + 1 nằm trong mặt trụ x 2 + y 2 = 4.
RR p
Diện tích σ = D 1 + 4x 2 + 4y 2 dxdy , với D : x 2 + y 2 ≤ 4.
Đổi biến x = r cos ϕ, y = r sin ϕ, J = r ,
D 0 : 0 < r ≤ 2, 0 ≤ ϕ < 2π.
√ √
R 2π R2√ 1 R17 √ π 2 3/2 17
2
σ = 0 d ϕ 0 1 + 4r rdr = 2π · udu = · u =
8 1 4 3 1
π √
(17 17 − 1).
6

(GK20192) Tính thể tích miền V giới hạn bởi mặt Oxy và mặt
z = x 2 + y 2 − 4.
(GK20192) Tính diện tích miền giới hạn bởi (x 2 + y 2 )2 = 4xy .
(GK20182) Tính diện tích phần hình tròn x 2 + y 2 = 2x nằm ngoài
đường tròn x 2 + y 2 = 1.
(GK20181) Tính diện tích miền phẳng giới hạn bởi các đường
x = 2y 2 , x = 5y 2 , y = x 2 , y = 4x 2 .

2.2. Tích phân bội ba 2.2.1. Định nghĩa, ý nghĩa hình học, tính chất
2.2.1. Định nghĩa, ý nghĩa hình học, tính chất

Tích phân bội ba được định nghĩa hoàn toàn tương tự như tích phân kép.
Cho f (x, y , z ) là một hàm xác định trên là hình hộp chữ nhật
B = [a, b ] × [c, d ] × [s, t ] và.
Chia B thành các hình hộp chữ nhật nhỏ bằng cách chia các đoạn [a, b ],
[c, d ] và [s, t ]:
a = x0 < x1 < · · · < xm−1 < xm = b, c = y0 < y1 < · · · < yn−1 < yn = d,
s = z0 < z1 < · · · < zp −1 < zp = t.
Ta được một phân hoạch P của B gồm mnp hình hộp chữ nhật con
Bijk = [xi −1 , xi ] × [yj −1 , yj ] × [zk −1 , zk ] (1 ≤ i ≤ m, 1 ≤ j ≤ n, 1 ≤ k ≤ p ).
Hình hộp chữ nhật Bij có thể tích
∆Vijk = ∆xi ∆yp j ∆zk = (xi − xi −1 )(yj − yj −1 )(zk − zk −1 ), và đường kính
diam(Rijk ) = (∆xi )2 + (∆yj )2 + (∆zk )2 .
Ta gọi ||P || = max diam(Bijk ) là chuẩn của phân hoạch P.
∗ , y ∗ , z ∗ ) và lập
Trong mỗi hình hộp chữ nhật Bijk ta lấy một điểm (xijk ijk ijk
tổng tích phân (tổng Riemann)
m n p
R (f , P ) = ∑ ∑ ∑ f (xijk∗ , yijk∗ , zijk∗ )∆Vijk .
i =1 j =1 k =1
Định nghĩa (Tích phân bội ba trên hình hộp chữ nhật)
Nếu khi ||P || → 0, tổng tích phân R (f , P ) tiến tới một giới hạn xác định
I , không phụ thuộc vào phân hoạch P và cách chọn (xijk ∗ , y ∗ , z ∗ ) thì giới
ijk ijk
hạn đó được gọi là tích phân bội ba của hàm số f (x, y , z ) trên B, kí hiệu
là ZZZ ZZZ
f (x, y , z )dV hay f (x, y , z )dxdydz.
B B
Trong trường hợp này ta nói f khả tích trên B.

B: miền lấy tích phân, f : hàm dưới dấu tích phân, dV : yếu tố thể tích.

RRR
Như vậy I = f (x, y , z )dV , nếu và chỉ nếu với mọi e > 0, tồn tại δ
B
sao cho
|R (f , P ) − I | < e,
với mọi phân hoạch P của B thỏa mãn ||P || < δ và với mọi cách chọn
∗ , y ∗ , z ∗ ).
điểm (xijk ijk ijk

Định nghĩa tích phân bội ba trên miền tổng quát

Cho f (x, y , z ) là hàm xác định trên miền đóng bị chặn V . Ta chọn một
hình hộp chữ nhật B = [a, b ] × [c, d ] × [s, t ] chứa V và định nghĩa hàm
F trên B như sau
¨
f (x, y , z ) nếu (x, y , z ) ∈ V
F (x, y , z ) =
0 nếu (x, y ) ∈ B \ V .
Nếu F khả tích trên B thì ta nói f khả tích trên V và ta định nghĩa tích
phân bội ba của f trên V bởi:
ZZZ ZZZ
f (x, y , z )dV = F (x, y , z )dV
V B
Định lý
Nếu hàm f liên tục trên miền đóng bị chặn V thì nó khả tích trên V .
Ý nghĩa, tính chất
RRR RRR
Thể tích của V là Vol(V ) = 1dxdydz = dxdydz.
V V
Nếu hàm f (x, y , z ) là khối lượng riêng của vật thể V , thì khối lượng
của V bằng ZZZ
f (x, y , z )dxdydz.
V
Tích phân bội ba có những tích chất tương tự như tích phân kép.
Tính chất tuyến tính.
Tính chất cộng tính.
Tính chất bảo toàn thứ tự.
Định lý giá trị trung bình.

2.2. Tích phân bội ba 2.2.2. Cách tính tích phân bội ba trong hệ tọa độ Descartes
2.2.2. Cách tính tích phân bội ba trong hệ tọa độ Descartes

Xét miền V giới hạn bởi các mặt z = u1 (x, y ), z = u2 (x, y ), trong đó u1 ,
u2 là hai liên tục trên D, với D là hình chiếu của V lên Oxy :
V = {(x, y , z ) | (x, y ) ∈ D, u1 (x, y ) ≤ z ≤ u2 (x, y )}.
Khi đó
ZZZ ZZ Z u2 (x,y )
f (x, y , z )dxdydz = dxdy f (x, y , z )dz.
u1 (x,y )
V D
Giả sử thêm rằng D là hình thang cong

D = {(x, y ) | a ≤ x ≤ b, g1 (x ) ≤ y ≤ g2 (x )}.
Khi đó
ZZZ Zb gZ2 (x ) Z u2 (x,y )
f (x, y , z )dxdydz = dx dy f (x, y , z )dz.
u1 (x,y )
V a g1 (x )

Ta có công thức tương tự cho các trường hợp
V = {(x, y , z ) | (y , z ) ∈ D, u1 (y , z ) ≤ x ≤ u2 (y , z )}
hay
V = {(x, y , z ) | (x, z ) ∈ D, u1 (x, z ) ≤ y ≤ u2 (x, z )}.

Ví dụ
(GK20192)
x 2 e z dxdydz, trong đó
RRR
Tính tích phân bội ba
V
V : 0 ≤ y ≤ 1, y ≤ x ≤ 1, 0 ≤ z ≤ xy + 1.
ZZZ Z1 Z1 Z +1
xy Z1 Z1
2 z
x e dxdydz = dy dx 2 z
x e dz = dy (x 2 e xy +1 − x 2 )dx
V 0 y 0 0 y
Z1 Zx Z1
2 +1
= dx (x 2 e xy +1 − x 2 )dy = (xe x − ex − x 3 )dx
0 0 0
1 1 1 1 e2
= (e 2 − e ) − e − = −e − .
2 2 4 2 4
2.2. Tích phân bội ba 2.2.3. Công thức đổi biến

Cho f (x, y , z ) liên tục trên V ⊆ R3 . Thực hiện phép đổi biến
x = x (u, v , w ), y = y (u, v , w ), z = z (u, v , w ). Ta giả sử các điều sau
được thỏa mãn:
Các hàm này xác định một song ánh từ miền V 0 (thuộc hệ tọa độ
O 0 uvw ) lên miền V (thuộc hệ tọa độ Oxyz).
Các hàm này có các đạo hàm riêng (bậc nhất) liên tục trên V 0 và có
định thức Jacobi
0
xu xv0 xw0

D (x, y , z )
= yu0 yv0 yw0 6= 0

J=
D (u, v , w ) z 0 z 0 z 0
u v w
trên V 0 .
Khi đó
ZZZ ZZZ
f (x, y , z )dxdydz = f (x (u, v , w ), y (u, v , w ), z (u, v , w ))|J |dudvdw
V V0

Ví dụ (GK20182)
RRR
Tính tích phân bội ba V
(x + y + 2z )dxdydz, trong đó V là miền giới
hạn bởi các mặt x − y = 0, x − y = 2, x + y = 0, x + y = 1, z = 0,
z = 1.
Đổi biến u = x − y , v = x + y , w = z ⇒ x = (u + v )/2, y = (v − u )/2,
1 1 0
D (u, v , w ) D (x, y , z )
z = w. = −1 1 0 = 2 ⇒ J = = 1/2.
D (x, y , z ) 0 0 1 D (u, v , w )
V 0 giới hạn bởi các mặt u = 0, u = 2, v = 0, v = 1,w = 0, w = 1.
ZZZ 2 1 Z 1 Z
1
Z
(x + y + 2z )dxdydz = du dv (v + 2w ) dw
0 0 0 2
V Z 2 Z 1 Z 1 Z 1
1
= du dv (v + 2w )dw = (v + 1)dv
2 0 0 0 0
3
= .
2
Trường hợp riêng: Tọa độ trụ

Công thức liên hệ giữa tọa độ Descartes (x, y , z ) và tọa độ trụ (r , ϕ, z )
của cùng một điểm:
x = r cos ϕ, y = r sin ϕ, z = z.
Khi r > 0, 0 < ϕ < 2π thì các công thức này xác định một song ánh giữa
tọa độ cực và tọa độ Descartes.
cos ϕ −r sin ϕ 0
D (x, y , z )
Định thức Jacobi J = = sin ϕ r cos ϕ 0 = r .
D (r , ϕ, z ) 0 0 1
ZZZ ZZZ
f (x, y , z )dxdydz = f (r cos ϕ, r sin ϕ, z )rdrd ϕdz.
V V0

Ví dụ (GK20162)
RRR
zdxdydz, với khối V được giới hạn bởi
z 2 = 4(x 2 + y 2 ), z = 2.
Đổi biến (tọa độ trụ): x = r cos ϕ, y = r sin ϕ, z = z. Ta có J = r .

Khối V 0 được giới hạn bởi z 2 = 4r 2 , z = 2.
V 0 : 0 ≤ ϕ ≤ 2π, 0 ≤ r ≤ 1, 2r ≤ z ≤ 2.
ZZZ ZZZ Z 2π Z 1 Z 2
zdxdydz = rzdrd ϕdz = rzd ϕdrdz
V V0 0 0 2r
Z 2π Z 1 Z 2 Z 1
= dϕ rdr zdz = 2π r (2 − 2r 2 )dr
0 0 2r 0
1
= 2π · (1 − ) = π.
2

Trường hợp riêng: Tọa độ cầu

Tọa độ cầu của điểm M (x, y , z ) là bộ ba (r , θ, ϕ), trong đó r = OM,
−−→
θ là góc giữa trục Oz và OM, và ϕ là góc giữa Ox và tia OM 0 , ở đó
M 0 là hình chiếu của M lên Oxy . Ta có
0 ≤ r < +∞, 0 ≤ θ ≤ π, 0 ≤ ϕ ≤ 2π.
Công thức liên hệ giữa tọa độ Descartes (x, y , z ) và tọa độ cầu
(r , θ, ϕ) của cùng một điểm:
x = r cos ϕ sin θ, y = r sin ϕ sin θ, z = r cos θ.
D (x, y , z )
Định thức Jacobi J = =
D (r , θ, ϕ)
sin θ cos ϕ r cos θ cos ϕ −r sin θ sin ϕ

sin θ sin ϕ r cos θ sin ϕ r sin θ cos ϕ = −r 2 sin θ.

cos θ −r sin θ 0
ZZZ ZZZ
f (x, y , z )dxdydz = f (r sin θ cos ϕ, r sin θ sin ϕ, r cos θ )r 2 sin θdrd θd ϕ.
V V0
Ví dụ (GK20162)
RRR
xyzdxdydz, với
V = {(x, y , z ) ∈ R3 : x 2 + y 2 + z 2 ≤ 1, x ≥ 0, y ≥ 0, z ≥ 0}.
Đổi biến (tọa độ cầu): x = r cos ϕ sin θ, y = r sin ϕ sin θ, z = r cos θ. Ta

có |J | = r 2 sin θ.
Miền V 0 : 0 ≤ r ≤ 1, 0 ≤ ϕ ≤ π/2, 0 ≤ θ ≤ π/2.
ZZZ ZZZ
xyzdxdydz = r 3 cos ϕ sin ϕ sin2 θ cos θ · r 2 sin θdrd ϕd θ
V V0
Z 1 Z π/2 Z π/2
5
= r dr cos ϕ sin ϕd ϕ sin3 θ cos θd θ
0 0 0
π/2 1 π/2
1 1 2 4 1
= · sin ϕ · sin ϕ = .
6 2 0 4 0 48

Miền lấy tích phân là miền đối xứng
Định lý: Cho miền V là miền đối xứng qua mặt Oxy .
RRR
Nếu hàm f (x, y , z ) là hàm lẻ đối với z thì f (x, y , z )dxdydz = 0.
V
RRRhàm f (x, y , z ) là hàm RRR

Nếu chẵn đối với z thì
f (x, y , z )dxdydz = 2 f (x, y , z )dxdydz, trong đó V 0 là phần
V V0
nằm bên trên mặt Oxy của V .
Ta cũng có kết quả tương tự cho miền đối xứng qua mặt Oyz, măt Oxz .
Định lý
Nếu miền V là miền đối xứng qua gốc tọa độ O và hàm f (x, y , z ) thoả
mãn f (−x, −y , −z ) = −f (x, y , z ) (∀(x, y , z ) ∈ V ) thì
ZZZ
f (x, y , z )dxdydz = 0.
V
Ví dụ (GK20181)
RRR
Tính (x + 2y + 3z + 4)dxdydz, V xác định bởi
V
x 2 + y 2 + z 2 + xy + yz + zx ≤ 2.
D (u, v , w ) −1

Đổi biến u = x + y , v = y + z, w = z + x. J = = 1/2
D (x, y , z )
V 0 : u 2 + v 2 + w 2 ≤ 4.
1
ZZZ ZZZ
(x + 2y + 3z + 4)dxdydz = (2v + w + 4) · dudvdw
2
V V0
1
ZZZ ZZZ ZZZ
= vdudvdw + wdudvdw + 2 dudvdw
2
V0 V0 V0
4π 3 64π
= 2Vol(V 0 ) = 2 2 = .
3 3

(x 2 + y 2 )dxdydz, với V giới hạn bởi các mặt

RRR
(GK20201) Tính V
2 2
z = x + y và z = 1.
RRR p
(GK20201) Tính V
x 2 + y 2 + z 2 dxdydz, với V xác định bởi
x 2 + y 2 + z 2 ≤ 2x.
RRR x2
(GK20182) Tính V
p dxdydz, với V xác định bởi
4y − y 2 − z 2
x 2 + y 2 + z 2 ≤ 4y , x ≤ 0.
(x 2 + y 2 + z 2 )dxdydz, với V giới hạn bởi các
RRR
(GK20172) Tính V
2 2
mặt x = y + 4z , x ≤ 4.

2.2. Tích phân bội ba 2.2.4. Ứng dụng
2.2.4. Ứng dụng: Tính thể tích vật thể

Thể tích của vật thể V trong R3 là
RRR
dxdydz.
V
Ví dụ (GK20192)
Tính thể tích của miền giới hạn bởi các mặt cong y = x 2 , x = y 2 , z = y 2
và mặt Oxy .
dxdydz, ở đây V là miền giới hạn bởi y = x 2 ,

RRR
Thể tích I = V
2 2
x = y , z = y và mặt Oxy .
Z 1 Z √x Z y2 Z 1 Z √x Z 1
1
I = dx dy dz = dx y 2 dy = (x 3/2 − x 6 )dx
0 x2 0 0 x2 3 0

1 2 1 3
= − = .
3 5 7 35

2.2. Tích phân bội ba 2.2.4. Ứng dụng
Đọc giáo trình cách tìm công thức tính thể tích hình cầu, hình
ellipsoid.
(GK20172)
p Tính thể tích của miền xác định bởi
1 ≤ z ≤ 5 − x 2 − 4y 2 .
(GK20181) Tính thể tích của hình giới hạn bởi z = 2 − x 2 − y 2 ,
z = x 2 + y 2.
(GK20172) Tính thể tích của vật thể V giới hạn bởi các mặt
z = x 2 + 3y 2 và z = 4 − 3x 2 − y 2 .
(GK20162) Tính thể tích của vật thể V giới hạn bởi các mặt
3
x + y + z = 3, 3x + y = 3, x + y = 3, y = 0, z = 0.
2

Chuong 2

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Chuong 2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Chương 2: Tích phân bội

Giảng viên: PGS.TS. Nguyễn Duy Tân

Viện Toán ƯDTH, HUST

Ứng dụng của phép tính vi phân 1 / 56

1 2.1. Tích phân kép

2 2.2. Tích phân bội ba

Ứng dụng của phép tính vi phân 2 / 56

2.1.1. Định nghĩa, ý nghĩa hình học và tính chất

Rij = [xi −1 , xi ] × [yj −1 , yj ] (1 ≤ i ≤ m, 1 ≤ j ≤ n)

Ứng dụng của phép tính vi phân 3 / 56

Trong trường hợp này ta nói f khả tích trên D.

Ứng dụng của phép tính vi phân 5 / 56

Điều kiện khả tích

Ứng dụng của phép tính vi phân 6 / 56

Định nghĩa tích phân kép trên miền tổng quát

Ứng dụng của phép tính vi phân 7 / 56

Ý nghĩa hình học

Ứng dụng của phép tính vi phân 8 / 56

Định lý giá trị trung bình

Ứng dụng của phép tính vi phân 10 / 56

2.1.3. Cách tính tích phân kép trong hệ tọa độ Descartes

Ứng dụng của phép tính vi phân 11 / 56

Tích phân lặp

Ứng dụng của phép tính vi phân 12 / 56

(x − y 2 )dxdy , ở đây D = {(x, y ) | 0 ≤ x ≤ 1, 0 ≤ y ≤ 1}.

Đáp số: 1/6.

Ứng dụng của phép tính vi phân 13 / 56

Tích phân trên miền hình thang cong

Trên miền hình thang cong cạnh song song trục Oy .

với g1 và g2 là hai hàm liên tục trên [a, b ]. Khi đó

f (x, y )dxdy = f (x, y )dy  dx.

Ứng dụng của phép tính vi phân 14 / 56

với h1 và g2 là hai hàm liên tục trên [c, d ]. ( Khi đó

f (x, y )dxdy = f (x, y )dx  dy .

Ứng dụng của phép tính vi phân 15 / 56

Đổi thứ tự tích phân

dx f (x, y )dy = dy f (x, y )dx.

Ứng dụng của phép tính vi phân 16 / 56

và ta có công thức đổi thứ tự tích phân

Zb gZ2 (x ) Zdi vZi (y )

Ứng dụng của phép tính vi phân 17 / 56

Giải: (Phác thảo hình dạng của miền D.)

Ứng dụng của phép tính vi phân 18 / 56

Ứng dụng của phép tính vi phân 19 / 56

Ứng dụng của phép tính vi phân 20 / 56

Một số bài tập

4ydxdy , D xác định bởi x 2 + y 2 ≤ 1, x + y ≥ 1.

Ứng dụng của phép tính vi phân 21 / 56

2.1.4. Công thức đổi biến

Ứng dụng của phép tính vi phân 22 / 56

Ứng dụng của phép tính vi phân 23 / 56

Ý tưởng chứng minh

Area(T (D )) = | det T | · Area(D ).

Ứng dụng của phép tính vi phân 24 / 56

Đổi biến u = y + 2x, v = y − x. Do vậy x = (u − v )/3, y = (u + 2v )/3

Ứng dụng của phép tính vi phân 26 / 56

Trường hợp riêng: Tọa độ cực

Ứng dụng của phép tính vi phân 27 / 56

Đổi biến x = r cos ϕ, y = r sin ϕ.

Ứng dụng của phép tính vi phân 28 / 56

(4x 2 + 1)dxdy , D là miền xác định bởi (x − 1)2 + y 2 ≤ 1.

Đổi biến x = 1 + r cos ϕ, y = r sin ϕ.

Miền lấy tích phân là miền đối xứng