ΣΟΛΩΜΟΥ 29 ΑΘΗΝΑ  210.38.22.

157 – 495
www.arnos.gr – e-mail : info@arnos.gr fast & easy

ΦΥΣ 071 ΗΛΕΚΤΡΟΜΑΓΝΗΤΙΚΑ ΠΕ∆ΙΑ Ι Τυπολόγιο & Μεθοδολογία

1. ΦΟΡΤΙΑ ΚΑΙ ΡΕΥΜΑΤΑ Επιφανειακή πυκνότητα φορτίου σ:

q
z Έστω φορτίο Q το οποίο δεν είναι σηµεια- r 1 r 1
∫∫
r
κό, αλλά κατανέµεται πάνω σε κάποια γεωµε-
q ∆L Κ Φ( r ) = σ( r ′) r r d 2S′
Σ
t̂
4 πε r − r′
τρική οντότητα (γραµµή, επιφάνεια ή όγκο). L S

Στις τρεις αυτές περιπτώσεις ορίζουµε αντί- Χωρική πυκνότητα φορτίου ρ:

στοιχα τη γραµµική λ, επιφανειακή σ και 2. ΗΛΕΚΤΡΟΣΤΑΤΙΚΟ ΠΕ∆ΙΟ r 1 r 1
χωρική πυκνότητα ρ φορτίου ως εξής : r
Η δύναµη F µεταξύ δυο σηµειακών φορ- Φ( r ) ≡
4πε ∫∫∫ ρ( r ′) r r d3υ′
r − r′
∆2Q d2Q τίων q1,q2 που απέχουν απόσταση r είναι :
V
∆Q dQ
λ ≡ lim ≡ , σ ≡ lim 2 ≡ 2 r
∆l→0 ∆l dl ∆ 2S→0 ∆ S dS qq Νόµος Gauss
F = 1 2 2 r̂
4 πε 0
r Έστω S µια τυχαία κλειστή επιφάνεια η
∆3Q d 3Q
ρ ≡ l3 im 3 ≡ 3 όπου r̂ το µοναδιαίο διάνυσµα κατά µή- οποία περικλείει φορτίο q. Ισχύει τότε ο
∆ υ→0 ∆ υ dυ νόµος του Gauss σε ολοκληρωτική µορφή :
κος της ευθείας που ενώνει τα q1,q2.
z Από τις παραπάνω µπορούµε αντίστροφα z Έστω ότι φορτίο q υπόκειται σε δύναµη
r r
να υπολογίσουµε το συνολικό φορτίο από r
F η οποία οφείλεται σε ένα ηλεκτρικό S
∫∫Ε ⋅ d2s = q / εo

τις πυκνότητες µε ολοκλήρωση, δηλαδή :

πεδίο που δηµιουργείται από ένα εξωτερι- ∆ηλαδή η ροή του Εr από την κλειστή
r r
∫
Q = λ ( r )dl ,
L
∫∫
Q = σ( r )d 2S
S
κό φορτίο Q. Ονοµάζουµε ένταση του αυτή επιφάνεια ισούται πάντα µε q/ε ,
ηλεκτρικού πεδίου το διάνυσµα: όπου q ισούται µε το άθροισµα των
ο
ελεύ-
r
r r F θερων φορτίων και των φορτίων πόλωσης.
Q=
ν
∫∫∫ρ( r )d 3 υ E≡
q Ο νόµος του Gauss για την ηλεκτρική µε-
r
r τατόπιση D είναι :
z Ο συµβατικός ορισµός του ρεύµατος Η E είναι πάντα ανεξάρτητη του φορτίου r r
αφορά αγωγούς µε διατοµή µηδενικού q, αλλά είναι συνάρτηση της θέσης του, ∫∫
S
D ⋅ d 2 s = q free
εµβαδού. Συγκεκριµένα, αν από δεδοµένο και καθορίζει το πόσο ισχυρό είναι το η-
r
σηµείο r του αγωγού διέρχεται φορτίο λεκτρικό πεδίο που οφείλεται στο Q σε όπου qfree είναι το ολικό ελεύθερο φορτίο
r
∆Q σε χρόνο ∆t, τότε ορίζουµε σαν ηλε- κάθε σηµείο του χώρου r . Η ένταση ηλε- (δεν περικλείει τα φορτία πόλωσης).
r
κτρικό ρεύµα στο σηµείο r το µέγεθος : κτρικού πεδίου που οφείλεται σε γραµµι- Ορίζουµε το διάνυσµα της ηλεκτρικής
κή, επιφανειακή και χωρική πυκνότητα µετατόπισης ως :
r ∆Q dQ r r r
Ι( r , t ) ≡ lim ≡ φορτίου είναι αντίστοιχα: D = ε οΕ + P (1)
∆t →0 ∆t dt r r
r r 1 r r − r′ r
z Έστω ότι από τη στοιχειώδη επιφάνεια
2 2
EL ( r ) =
4πε ∫
λ( r ′) r r 3 dl′
r − r ′
όπου η πόλωση P ορίζεται ως διπολική
ροπή ανά µονάδα όγκου.
∆ S διέρχεται ρεύµα ∆ Ι. Ορίζουµε σαν L
r Ένα υλικό ονοµάζεται γραµµικό αν ισχύει :
χωρική πυκνότητα ρεύµατος J το µέγεθος: r r 1
r r
r − r′ 2 r r
rr 2
∆ Ι 2
d I
ES ( r ) =
4πε ∫∫σ( r′) r r d S′
r − r′
3
P = εοχ eE (2)
J( r ) ≡ l2 im 2 n ≡ 2 n̂ ˆ S όπου χe η ηλεκτρική επιδεκτικότητα του
∆ S→ 0 ∆ S dS r r
r r 1 r r−r ′ υλικού.
q 2
EV ( r ) =
4πε ∫∫∫
V
ρ( r ′) r r 3 d3υ′
r − r′
Για γραµµικά υλικά θα ισχύει τότε :
r r r r
∆Ι 2 D = ε οΕ + ε ο χ eE = ε ο (1 + χ e )E =
q ∆S
q r r r r r r
V όπου,J φυσικά, r − r′ ≡ R (οπότε = ε ο ε r Ε = εE (3)
n̂ r r r
S r r R r − r′ όπου ε η ηλεκτρική διαπερατότητα του υλικού
R ≡ r − r ′ και R̂ = = r r )
z Έστω ότι από το στοιχειώδες µήκος ∆L R r − r′ και εr=ε/εο η σχετική διηλεκτρική σταθερά.
κατά µήκος της L διέρχεται ρεύµα ∆Ι. Ορί- Παρατήρηση : Αν ένα υλικό εµφανίζει µόνι-
ζουµε σαν επιφανειακή πυκνότητα ρεύµατος z Μπορεί να δειχθεί ότι για οποιοδήποτε
r r µη πόλωση (ηλεκτρίτης) τότε δεν είναι γραµ-
r r
K στο σηµείο r της L το µέγεθος: ηλεκτροστατικό πεδίο ισχύει: ∇ × E = 0 µικό δηλαδή δεν ισχύουν οι σχέσεις (2) και (3).
r
δηλαδή οποιοδήποτε ηλεκτροστατικό πε- Ο νόµος του Gauss για το Ε σε διαφορική
r r ∆Ι dI r
K( r ) ≡ lim t̂ ≡ t̂ δίο είναι αστρόβιλο. Συνεπάγεται ότι πά- µορφή είναι : ∇ ⋅ Ε = ρ/ε ο
∆L →0 ∆L dL ντα υπάρχει συνάρτηση δυναµικού Φ, r
r r Όµως Ε = −∇Φ . Άρα συνδυάζοντας αυτές
z Αντιστρόφως, από τις παραπάνω µπο- τέτοια ώστε : E = −∇Φ( r )
τις δυο σχέσεις παίρνουµε :
ρούµε να υπολογίσουµε το συνολικό ρεύ- Η έκφραση για την Φ είναι: r 2
µα που διέρχεται από µια επιφάνεια ή µια ∇ ⋅ (−∇Φ ) = ρ/ε ο ⇒ ∇ Φ = −ρ/ε ο
Σηµειακό φορτίο Q:
καµπύλη ολοκληρώνοντας αντίστοιχα,
r 2r r Q Αυτή ονοµάζεται εξίσωση Poisson.
δηλαδή : ∫∫
Ι = J ⋅ d S (επιφάνεια)
S
Φ( r ) = r r
4πε r − r ′
Σε µια περιοχή του χώρου όπου δεν υπάρ-
χει χωρική πυκνότητα φορτίου (ρ=0)
r Γραµµική πυκνότητα φορτίου λ: παίρνουµε την εξίσωση Laplace:
∫
Ι = K ⋅ t̂dl (καµπύλη)
r 1 r 1 ∇ 2Φ = 0
L Φ( r ) =
4 πε ∫
λ ( r ′) r r dl′
L
r − r′ Η εξίσωση Laplace στα διάφορα συστή-
µατα συντεταγµένων γράφεται :
 r
Καρτεσιανές (x,y,z) : z Ορίζουµε µαγνήτιση Μ ενός υλικού τη z Έστω ότι µία διάταξη διαρρέεται από
2
∂ Φ 2
∂ Φ 2
∂ Φ µαγνητική διπολική ροπή ανά µονάδα όγκου. ρεύµα I, το οποίο προκαλεί στην περιοχή
r
∇ 2Φ = + + =0 Στο υλικό εµφανίζονται δέσµια ρεύµατα την ύπαρξη ενός µαγνητικού πεδίου Β .
∂x 2 ∂y 2 ∂z 2
µαγνήτισης. Έστω ότι µαγνητική ροή Ψ διέρχεται από
Σφαιρικές (r,θ,φ) : r r
1. χωρικά µε πυκνότητα : J m = ∇ × M και τη διάταξη. Ονοµάζουµε συντελεστή αυ-
1 ∂  2 ∂Φ  1 ∂  ∂Φ 
2. επιφανειακά µε πυκνότητα : τεπαγωγής L το πηλίκο: L ≡ Ψ / Ι
∇2Φ = r +  sinθ +
r 2 ∂r  ∂r  r 2 sin θ ∂θ  ∂θ  r r
Κ m = M × n̂
1 ∂ 2Φ S 6. ΙΣΧΥΣ-ΕΝΕΡΓΕΙΑ-∆ΥΝΑΜΕΙΣ
+ 2 2 2
=0
όπου n̂ το µοναδιαίο κάθετο στην επιφά-
r sin θ ∂φ z Θεωρούµε σύστηµα Ν αγωγών µε φορτία
νεια S µε φορά προς το εξωτερικό της πε-
Qi και δυναµικά Vi. Η συνολική δυναµική
Κυλινδρικές (r,φ,z) : ριοχής όπου υπάρχει µαγνήτιση.
ηλεκτρική ενέργεια του συστήµατος είναι:
1 ∂  ∂Φ  1 ∂ 2 Φ ∂ 2 Φ
r 1 r r
∇2Φ = r + 2 + 2 =0 Ορίζουµε : Η = Β − Μ Ν
r ∂r  ∂r  r ∂φ µ 1
∑
2
∂z ο
We = QV
r 2 i =1 i i
Ο νόµος του Ampere για το Η σε διαφορική
3. ΜΑΓΝΗΤΟΣΤΑΤΙΚΟ ΠΕ∆ΙΟ και ολοκληρωτική µορφή είναι αντίστοιχα: Η ηλεκτρική δύναµη αλληλεπίδρασης α-
r r r
z Έστω ότι κάποιο ηλεκτρικό ρεύµα δη- ∇ × Η = Jfree ποδεικνύεται ότι είναι:
µιουργεί ένα µαγνητικό πεδίο, δηλαδή έναν
r r r  ∇We αν Vi = σταθερό, i = 1,...., N
χώρο στον οποίο υφίστανται µαγνητικές δυ-
νάµεις. Το πόσο ισχυρές είναι αυτές οι δυνά- L
∫
H ⋅ d l = Ifree Fe = 
− ∇We αν Q i = σταθερό,i = 1,...., N
µεις καθορίζεται από το διάνυσµα της µαγνη- r
r
τικής επαγωγής Β το οποίο είναι αντίστοιχο όπου Jfree και Ifree η χωρική πυκνότητα και z Θεωρούµε σύστηµα Ν κυκλωµάτων µε
της ηλεκτρικής έντασης του ηλεκτροστατικού το ρεύµα αντίστοιχα που οφείλονται µόνο πεπλεγµένες ροές Ψi και ρεύµατα Ιi: Η
πεδίου. Έστω ότι φορτίο q κινείται µέσα στο στα ελεύθερα ρεύµατα. µαγνητική δυναµική ενέργεια του συστή-
r r
µαγνητικό πεδίο µε ταχύτητα υ . Αποδεικνύ- Ένα υλικό όπου η µαγνήτιση και το Η ικα- µατος θα είναι:
εται πειραµατικά ότι πάνω στο q ασκείται µία νοποιούν τη σχέση : 1
Ν
r
δύναµη F (δύναµη Lorentz) που δίνεται από
r r v
r
Μ = χ mH
r W m = ΨΙ
2 i =1 i i ∑
τον τύπο: F = qυ × B ονοµάζεται γραµµικό. Η σταθερά αναλο-
Η µαγνητική δύναµη αλληλεπίδρασης
Η παραπάνω µπορεί να γενικευθεί στην γίας χm ονοµάζεταιr µαγνητική επιδεκτικό-
αποδεικνύεται ότι είναι :
περίπτωση ενός αγωγού που διαρρέεται τητα. Συνεπώς το Β θα γράφεται ως εξής :
από ρεύµα Ι, και που υφίσταται µέσα σε r r r r r  ∇Wm (αν I i = σταθερό, i = 1,....,N)
r Β = µ ο (Η + Μ ) = µ ο (1 + χ m H) ή Fm = 
µαγνητικό πεδίο επαγωγής Β : r r
B = µΗ όπου µ = µ ο (1 + χ m )
− ∇Wm (αν Ψi = σταθερό, i = 1,....,N)
r r r
∫
F = Ιd l × Β
L
ονοµάζεται διαπερατότητα του υλικού.
7. ΧΡΟΝΟΜΕΤΑΒΛΗΤΑ ΠΕ∆ΙΑ
r ΕΞΙΣΩΣΕΙΣ MAXWELL
Ως ορισµός της Β χρησιµοποιείται ο πειρα- 4. Ο ΝΟΜΟΣ ΤΗΣ ΕΠΑΓΩΓΗΣ ΤΟΥ
µατικά ελεγµένος νόµος του Biot-Savart. FARADAY z Στα χρονοµεταβλητά πεδία εξακολουθούν
Έστω κλειστός ρευµατοφόρoς αγωγός C που z Έστω κλειστός βρόχος C ο οποίος βρίσκε-
να ισχύουν οι δύο νόµοι Gauss, καθώς και ο
r r νόµος Επαγωγής του Faraday. ∆εν ισχύει
διαρρέεται από ρεύµα Ι. Έστω d l′ το στοι- ται µέσα σε µαγνητικό πεδίο επαγωγής Β .
όµως ο νόµος του Ampere, ο οποίος πρέπει
χειώδες διάνυσµα µήκους επάνω στον αγωγό Έστω S η νοητή επιφάνεια που ορίζει ο βρό- r
r
C και έστω r ′ το διάνυσµα θέσης του ως χος. Ορίζουµε ως µαγνητική ροή Ψ µέσα να διορθωθεί κατά την ποσότητα ∂D (ρεύ-
προς κάποιο σηµείο αναφοράς Ο. Έστω από την S το επιφανειακό ολοκλήρωµα. ∂t
r µα µετατόπισης) ως εξής:
r r r R r r
′
∫∫ Β ⋅ d S
2
R ≡ r − r και R̂ ≡ r . Ψ= r r ∂D
r
R S ∇×H = J +
r ∂t
r r µ Ιd l′ × R̂ Η γενική έκφραση του νόµου του Faraday:
Τότε : Β( r ) =
∫ r2 dΨ d r r
z Οι οριακές συνθήκες γράφονται :
∫∫
4π R U=− =− Β ⋅ d 2S r r r
C
dt dt n̂ × (E 2 − E1 ) = 0
S r r r
r
z Για τη µαγνητική επαγωγή Β ισχύει ο (ολοκληρωτική µορφή), η διαφορική n̂ × (H 2 − H1 ) = K
µαγνητικός νόµος Gauss: µορφή του οποίου γράφεται: r r
r r n̂ ⋅ (D 2 − D1) = σ
∇⋅Β = 0 r ∂Β r r
∇×E = − n̂ ⋅ (B2 − B1) = 0
∂t
που συνεπάγεται ότι για οποιοδήποτε διά-
r r r ∂σ r
νυσµα µαγνητικής επαγωγής r
Β υπάρχει 5. ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ n̂ ⋅ (J 2 − J1 ) = − −∇⋅K
∂t
ένα αντίστοιχο διάνυσµα A , οποίο ονο- ΑΥΤΕΠΑΓΩΓΕΣ
µάζεται µαγνητικό δυναµικό, για το ο- z Το διάνυσµα Poynting ορίζεται από την
r r z Έστω φορτίο Q που εµφανίζεται σε κά-
ποίο ισχύει η σχέση: Β = ∇ × A r r r
ποια διάταξη, αποτέλεσµα της ύπαρξης N ≡ E×H
του οποίου είναι µία διαφορά δυναµικού V και εκφράζει τη ροή ενέργειας ανά µονάδα
Κυκλοφορούν : ανάµεσα σε κάποια χαρακτηριστικά ση- χρόνου και ανά µονάδα επιφάνειας κάθετα
Ηλεκτροµαγνητικά Πεδία Ι µεία της. Ονοµάζουµε χωρητικότητα C τοποθετηµένης στη διεύθυνση διάδοσης
Λυµένα Θέµατα της διάταξης το πηλίκο: του κύµατος.
Επιµέλεια Ι.Π. Κρόκου C≡Q/V
σε όλα τα κεντρικά βιβλιοπωλεία