1. ΦΟΡΤΙΑ ΚΑΙ ΡΕΥΜΑΤΑ Επιφανειακή πυκνότητα φορτίου σ:
q z Έστω φορτίο Q το οποίο δεν είναι σηµεια- r 1 r 1 ∫∫ r κό, αλλά κατανέµεται πάνω σε κάποια γεωµε- q ∆L Κ Φ( r ) = σ( r ′) r r d 2S′ Σ t̂ 4 πε r − r′ τρική οντότητα (γραµµή, επιφάνεια ή όγκο). L S
Στις τρεις αυτές περιπτώσεις ορίζουµε αντί- Χωρική πυκνότητα φορτίου ρ:
στοιχα τη γραµµική λ, επιφανειακή σ και 2. ΗΛΕΚΤΡΟΣΤΑΤΙΚΟ ΠΕ∆ΙΟ r 1 r 1 χωρική πυκνότητα ρ φορτίου ως εξής : r Η δύναµη F µεταξύ δυο σηµειακών φορ- Φ( r ) ≡ 4πε ∫∫∫ ρ( r ′) r r d3υ′ r − r′ ∆2Q d2Q τίων q1,q2 που απέχουν απόσταση r είναι : V ∆Q dQ λ ≡ lim ≡ , σ ≡ lim 2 ≡ 2 r ∆l→0 ∆l dl ∆ 2S→0 ∆ S dS qq Νόµος Gauss F = 1 2 2 r̂ 4 πε 0 r Έστω S µια τυχαία κλειστή επιφάνεια η ∆3Q d 3Q ρ ≡ l3 im 3 ≡ 3 όπου r̂ το µοναδιαίο διάνυσµα κατά µή- οποία περικλείει φορτίο q. Ισχύει τότε ο ∆ υ→0 ∆ υ dυ νόµος του Gauss σε ολοκληρωτική µορφή : κος της ευθείας που ενώνει τα q1,q2. z Από τις παραπάνω µπορούµε αντίστροφα z Έστω ότι φορτίο q υπόκειται σε δύναµη r r να υπολογίσουµε το συνολικό φορτίο από r F η οποία οφείλεται σε ένα ηλεκτρικό S ∫∫Ε ⋅ d2s = q / εo
τις πυκνότητες µε ολοκλήρωση, δηλαδή :
πεδίο που δηµιουργείται από ένα εξωτερι- ∆ηλαδή η ροή του Εr από την κλειστή r r ∫ Q = λ ( r )dl , L ∫∫ Q = σ( r )d 2S S κό φορτίο Q. Ονοµάζουµε ένταση του αυτή επιφάνεια ισούται πάντα µε q/ε , ηλεκτρικού πεδίου το διάνυσµα: όπου q ισούται µε το άθροισµα των ο ελεύ- r r r F θερων φορτίων και των φορτίων πόλωσης. Q= ν ∫∫∫ρ( r )d 3 υ E≡ q Ο νόµος του Gauss για την ηλεκτρική µε- r r τατόπιση D είναι : z Ο συµβατικός ορισµός του ρεύµατος Η E είναι πάντα ανεξάρτητη του φορτίου r r αφορά αγωγούς µε διατοµή µηδενικού q, αλλά είναι συνάρτηση της θέσης του, ∫∫ S D ⋅ d 2 s = q free εµβαδού. Συγκεκριµένα, αν από δεδοµένο και καθορίζει το πόσο ισχυρό είναι το η- r σηµείο r του αγωγού διέρχεται φορτίο λεκτρικό πεδίο που οφείλεται στο Q σε όπου qfree είναι το ολικό ελεύθερο φορτίο r ∆Q σε χρόνο ∆t, τότε ορίζουµε σαν ηλε- κάθε σηµείο του χώρου r . Η ένταση ηλε- (δεν περικλείει τα φορτία πόλωσης). r κτρικό ρεύµα στο σηµείο r το µέγεθος : κτρικού πεδίου που οφείλεται σε γραµµι- Ορίζουµε το διάνυσµα της ηλεκτρικής κή, επιφανειακή και χωρική πυκνότητα µετατόπισης ως : r ∆Q dQ r r r Ι( r , t ) ≡ lim ≡ φορτίου είναι αντίστοιχα: D = ε οΕ + P (1) ∆t →0 ∆t dt r r r r 1 r r − r′ r z Έστω ότι από τη στοιχειώδη επιφάνεια 2 2 EL ( r ) = 4πε ∫ λ( r ′) r r 3 dl′ r − r ′ όπου η πόλωση P ορίζεται ως διπολική ροπή ανά µονάδα όγκου. ∆ S διέρχεται ρεύµα ∆ Ι. Ορίζουµε σαν L r Ένα υλικό ονοµάζεται γραµµικό αν ισχύει : χωρική πυκνότητα ρεύµατος J το µέγεθος: r r 1 r r r − r′ 2 r r rr 2 ∆ Ι 2 d I ES ( r ) = 4πε ∫∫σ( r′) r r d S′ r − r′ 3 P = εοχ eE (2) J( r ) ≡ l2 im 2 n ≡ 2 n̂ ˆ S όπου χe η ηλεκτρική επιδεκτικότητα του ∆ S→ 0 ∆ S dS r r r r 1 r r−r ′ υλικού. q 2 EV ( r ) = 4πε ∫∫∫ V ρ( r ′) r r 3 d3υ′ r − r′ Για γραµµικά υλικά θα ισχύει τότε : r r r r ∆Ι 2 D = ε οΕ + ε ο χ eE = ε ο (1 + χ e )E = q ∆S q r r r r r r V όπου,J φυσικά, r − r′ ≡ R (οπότε = ε ο ε r Ε = εE (3) n̂ r r r S r r R r − r′ όπου ε η ηλεκτρική διαπερατότητα του υλικού R ≡ r − r ′ και R̂ = = r r ) z Έστω ότι από το στοιχειώδες µήκος ∆L R r − r′ και εr=ε/εο η σχετική διηλεκτρική σταθερά. κατά µήκος της L διέρχεται ρεύµα ∆Ι. Ορί- Παρατήρηση : Αν ένα υλικό εµφανίζει µόνι- ζουµε σαν επιφανειακή πυκνότητα ρεύµατος z Μπορεί να δειχθεί ότι για οποιοδήποτε r r µη πόλωση (ηλεκτρίτης) τότε δεν είναι γραµ- r r K στο σηµείο r της L το µέγεθος: ηλεκτροστατικό πεδίο ισχύει: ∇ × E = 0 µικό δηλαδή δεν ισχύουν οι σχέσεις (2) και (3). r δηλαδή οποιοδήποτε ηλεκτροστατικό πε- Ο νόµος του Gauss για το Ε σε διαφορική r r ∆Ι dI r K( r ) ≡ lim t̂ ≡ t̂ δίο είναι αστρόβιλο. Συνεπάγεται ότι πά- µορφή είναι : ∇ ⋅ Ε = ρ/ε ο ∆L →0 ∆L dL ντα υπάρχει συνάρτηση δυναµικού Φ, r r r Όµως Ε = −∇Φ . Άρα συνδυάζοντας αυτές z Αντιστρόφως, από τις παραπάνω µπο- τέτοια ώστε : E = −∇Φ( r ) τις δυο σχέσεις παίρνουµε : ρούµε να υπολογίσουµε το συνολικό ρεύ- Η έκφραση για την Φ είναι: r 2 µα που διέρχεται από µια επιφάνεια ή µια ∇ ⋅ (−∇Φ ) = ρ/ε ο ⇒ ∇ Φ = −ρ/ε ο Σηµειακό φορτίο Q: καµπύλη ολοκληρώνοντας αντίστοιχα, r 2r r Q Αυτή ονοµάζεται εξίσωση Poisson. δηλαδή : ∫∫ Ι = J ⋅ d S (επιφάνεια) S Φ( r ) = r r 4πε r − r ′ Σε µια περιοχή του χώρου όπου δεν υπάρ- χει χωρική πυκνότητα φορτίου (ρ=0) r Γραµµική πυκνότητα φορτίου λ: παίρνουµε την εξίσωση Laplace: ∫ Ι = K ⋅ t̂dl (καµπύλη) r 1 r 1 ∇ 2Φ = 0 L Φ( r ) = 4 πε ∫ λ ( r ′) r r dl′ L r − r′ Η εξίσωση Laplace στα διάφορα συστή- µατα συντεταγµένων γράφεται : r Καρτεσιανές (x,y,z) : z Ορίζουµε µαγνήτιση Μ ενός υλικού τη z Έστω ότι µία διάταξη διαρρέεται από 2 ∂ Φ 2 ∂ Φ 2 ∂ Φ µαγνητική διπολική ροπή ανά µονάδα όγκου. ρεύµα I, το οποίο προκαλεί στην περιοχή r ∇ 2Φ = + + =0 Στο υλικό εµφανίζονται δέσµια ρεύµατα την ύπαρξη ενός µαγνητικού πεδίου Β . ∂x 2 ∂y 2 ∂z 2 µαγνήτισης. Έστω ότι µαγνητική ροή Ψ διέρχεται από Σφαιρικές (r,θ,φ) : r r 1. χωρικά µε πυκνότητα : J m = ∇ × M και τη διάταξη. Ονοµάζουµε συντελεστή αυ- 1 ∂ 2 ∂Φ 1 ∂ ∂Φ 2. επιφανειακά µε πυκνότητα : τεπαγωγής L το πηλίκο: L ≡ Ψ / Ι ∇2Φ = r + sinθ + r 2 ∂r ∂r r 2 sin θ ∂θ ∂θ r r Κ m = M × n̂ 1 ∂ 2Φ S 6. ΙΣΧΥΣ-ΕΝΕΡΓΕΙΑ-∆ΥΝΑΜΕΙΣ + 2 2 2 =0 όπου n̂ το µοναδιαίο κάθετο στην επιφά- r sin θ ∂φ z Θεωρούµε σύστηµα Ν αγωγών µε φορτία νεια S µε φορά προς το εξωτερικό της πε- Qi και δυναµικά Vi. Η συνολική δυναµική Κυλινδρικές (r,φ,z) : ριοχής όπου υπάρχει µαγνήτιση. ηλεκτρική ενέργεια του συστήµατος είναι: 1 ∂ ∂Φ 1 ∂ 2 Φ ∂ 2 Φ r 1 r r ∇2Φ = r + 2 + 2 =0 Ορίζουµε : Η = Β − Μ Ν r ∂r ∂r r ∂φ µ 1 ∑ 2 ∂z ο We = QV r 2 i =1 i i Ο νόµος του Ampere για το Η σε διαφορική 3. ΜΑΓΝΗΤΟΣΤΑΤΙΚΟ ΠΕ∆ΙΟ και ολοκληρωτική µορφή είναι αντίστοιχα: Η ηλεκτρική δύναµη αλληλεπίδρασης α- r r r z Έστω ότι κάποιο ηλεκτρικό ρεύµα δη- ∇ × Η = Jfree ποδεικνύεται ότι είναι: µιουργεί ένα µαγνητικό πεδίο, δηλαδή έναν r r r ∇We αν Vi = σταθερό, i = 1,...., N χώρο στον οποίο υφίστανται µαγνητικές δυ- νάµεις. Το πόσο ισχυρές είναι αυτές οι δυνά- L ∫ H ⋅ d l = Ifree Fe = − ∇We αν Q i = σταθερό,i = 1,...., N µεις καθορίζεται από το διάνυσµα της µαγνη- r r τικής επαγωγής Β το οποίο είναι αντίστοιχο όπου Jfree και Ifree η χωρική πυκνότητα και z Θεωρούµε σύστηµα Ν κυκλωµάτων µε της ηλεκτρικής έντασης του ηλεκτροστατικού το ρεύµα αντίστοιχα που οφείλονται µόνο πεπλεγµένες ροές Ψi και ρεύµατα Ιi: Η πεδίου. Έστω ότι φορτίο q κινείται µέσα στο στα ελεύθερα ρεύµατα. µαγνητική δυναµική ενέργεια του συστή- r r µαγνητικό πεδίο µε ταχύτητα υ . Αποδεικνύ- Ένα υλικό όπου η µαγνήτιση και το Η ικα- µατος θα είναι: εται πειραµατικά ότι πάνω στο q ασκείται µία νοποιούν τη σχέση : 1 Ν r δύναµη F (δύναµη Lorentz) που δίνεται από r r v r Μ = χ mH r W m = ΨΙ 2 i =1 i i ∑ τον τύπο: F = qυ × B ονοµάζεται γραµµικό. Η σταθερά αναλο- Η µαγνητική δύναµη αλληλεπίδρασης Η παραπάνω µπορεί να γενικευθεί στην γίας χm ονοµάζεταιr µαγνητική επιδεκτικό- αποδεικνύεται ότι είναι : περίπτωση ενός αγωγού που διαρρέεται τητα. Συνεπώς το Β θα γράφεται ως εξής : από ρεύµα Ι, και που υφίσταται µέσα σε r r r r r ∇Wm (αν I i = σταθερό, i = 1,....,N) r Β = µ ο (Η + Μ ) = µ ο (1 + χ m H) ή Fm = µαγνητικό πεδίο επαγωγής Β : r r B = µΗ όπου µ = µ ο (1 + χ m ) − ∇Wm (αν Ψi = σταθερό, i = 1,....,N) r r r ∫ F = Ιd l × Β L ονοµάζεται διαπερατότητα του υλικού. 7. ΧΡΟΝΟΜΕΤΑΒΛΗΤΑ ΠΕ∆ΙΑ r ΕΞΙΣΩΣΕΙΣ MAXWELL Ως ορισµός της Β χρησιµοποιείται ο πειρα- 4. Ο ΝΟΜΟΣ ΤΗΣ ΕΠΑΓΩΓΗΣ ΤΟΥ µατικά ελεγµένος νόµος του Biot-Savart. FARADAY z Στα χρονοµεταβλητά πεδία εξακολουθούν Έστω κλειστός ρευµατοφόρoς αγωγός C που z Έστω κλειστός βρόχος C ο οποίος βρίσκε- να ισχύουν οι δύο νόµοι Gauss, καθώς και ο r r νόµος Επαγωγής του Faraday. ∆εν ισχύει διαρρέεται από ρεύµα Ι. Έστω d l′ το στοι- ται µέσα σε µαγνητικό πεδίο επαγωγής Β . όµως ο νόµος του Ampere, ο οποίος πρέπει χειώδες διάνυσµα µήκους επάνω στον αγωγό Έστω S η νοητή επιφάνεια που ορίζει ο βρό- r r C και έστω r ′ το διάνυσµα θέσης του ως χος. Ορίζουµε ως µαγνητική ροή Ψ µέσα να διορθωθεί κατά την ποσότητα ∂D (ρεύ- προς κάποιο σηµείο αναφοράς Ο. Έστω από την S το επιφανειακό ολοκλήρωµα. ∂t r µα µετατόπισης) ως εξής: r r r R r r ′ ∫∫ Β ⋅ d S 2 R ≡ r − r και R̂ ≡ r . Ψ= r r ∂D r R S ∇×H = J + r ∂t r r µ Ιd l′ × R̂ Η γενική έκφραση του νόµου του Faraday: Τότε : Β( r ) = ∫ r2 dΨ d r r z Οι οριακές συνθήκες γράφονται : ∫∫ 4π R U=− =− Β ⋅ d 2S r r r C dt dt n̂ × (E 2 − E1 ) = 0 S r r r r z Για τη µαγνητική επαγωγή Β ισχύει ο (ολοκληρωτική µορφή), η διαφορική n̂ × (H 2 − H1 ) = K µαγνητικός νόµος Gauss: µορφή του οποίου γράφεται: r r r r n̂ ⋅ (D 2 − D1) = σ ∇⋅Β = 0 r ∂Β r r ∇×E = − n̂ ⋅ (B2 − B1) = 0 ∂t που συνεπάγεται ότι για οποιοδήποτε διά- r r r ∂σ r νυσµα µαγνητικής επαγωγής r Β υπάρχει 5. ΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ n̂ ⋅ (J 2 − J1 ) = − −∇⋅K ∂t ένα αντίστοιχο διάνυσµα A , οποίο ονο- ΑΥΤΕΠΑΓΩΓΕΣ µάζεται µαγνητικό δυναµικό, για το ο- z Το διάνυσµα Poynting ορίζεται από την r r z Έστω φορτίο Q που εµφανίζεται σε κά- ποίο ισχύει η σχέση: Β = ∇ × A r r r ποια διάταξη, αποτέλεσµα της ύπαρξης N ≡ E×H του οποίου είναι µία διαφορά δυναµικού V και εκφράζει τη ροή ενέργειας ανά µονάδα Κυκλοφορούν : ανάµεσα σε κάποια χαρακτηριστικά ση- χρόνου και ανά µονάδα επιφάνειας κάθετα Ηλεκτροµαγνητικά Πεδία Ι µεία της. Ονοµάζουµε χωρητικότητα C τοποθετηµένης στη διεύθυνση διάδοσης Λυµένα Θέµατα της διάταξης το πηλίκο: του κύµατος. Επιµέλεια Ι.Π. Κρόκου C≡Q/V σε όλα τα κεντρικά βιβλιοπωλεία