Miejsce Geografii regionalnej

Systematyczny rozwój nauk geograficznych w ty. Geografii regionalnej w XVIII w.

był okresem zbierania informacji geograficznych o różnych częściach świata. Ten
okres geografii regionalnej związany jest z kierunkiem opisowym. Informacje
zdobywane były podczas wypraw, podróży, podbojów kolonialnych. Informacje były
gromadzone chaotycznie. Zgromadzone opisy mogły być niedokładne. Dlatego też
powstał kierunek systematyzujący.

Kierunek Systematyzujący – duże znaczenie w rozwoju nauk geograficznych.

Uporządkowane, usystematyzowane informacje geograficzne o świecie.
Przedstawiano propozycję klasyfikacji zebranej informacji geograficznej na podział
świata na poszczególne regiony (części).

1. Uwypuklił się przedmiot badań geografii regionalnej.

2. Przestawiano metody i próby metod podziału świata na regiony.

Kierunek Wyjaśniający – Był interpretacją wyjaśnienia zebranej informacji

geograficznej. Tworzono prawidłowości naukowe dotyczące przestrzennego
rozmieszczenia regionów. Sprzyjała rozwojowi teorii geografii regionalnej.

Kierunek Porównawczy – okres międzywojenny. Wprowadził go Karol Ritter wraz

z metodą porównawczą. Polega ona porównaniu regionów, zjawisk, elementów jako
całość stwierdzając różnice, podobieństwa. Stwierdzone prawidłowości o charakterze
jakościowym mogą być przyjęte wtedy kiedy są poparte badaniami ilościowymi.
Tu też został po raz pierwszy wprowadzony termin regionalnej geografii
porównawczej.

Kierunek Krajobrazowy – Wprowadził go Hettner, w Pawłowski. Przyjmuje

krajobraz jako jednostkę przestrzenną. Jeżeli krajobraz został wydzielony w oparciu o
kryterium genetycznym a nie fizjonomicznym, wtedy możemy powiedzieć o
jednostce przestrzennej, synonim regionu geograficznego. Kierunek rozwijał się
dobrze. Przyczynił się do rozwoju nauk geograficznych. W zakresie:

● Przyjęcie koncepcji krajobrazu jako jednostki przestrzennej.

● Przedstawienie propozycji podziału klasyfikacji krajobrazu
● Przedstawienie propozycji podziału powierzchni ziemi na krajobrazy
● Przedstawienie propozycji koncepcji monografii krajobrazowej.

Krajobraz – część powierzchni (jednostka ziemi) różniące się ( czas) jakościowo

(fizjonomia, indywidualność, położenie) od innych, posiadający naturalną
granicę oraz wewnętrzną całość, elementów ( rzeźba geologiczna, woda,
roślinność), obiektów i zjawisk.
Podstawy klasyfikacji krajobrazu możemy wykorzystać dla regionalizacji fizyczno –
geograficznej.

Podział krajobrazu może być oparty na podziale branżowym lub o charakterze

kompleksowym.

W podziałach branżowych bierzemy jeden tylko element środowiska przyrodniczego

( klimat, rzeźba) natomiast w kryterium kompleksowym jest wydzielenie krajobrazu
o 2 lub więcej elementów.

Podziały świata na krajobrazy możemy uznać jako podziały na regiony.

Progi - są to określone uwarunkowania środowiska geograficznego ( regionu

geograficznego), które ograniczają, uniemożliwiają włączenie środowiska do
użytkowania przez człowieka.
Są to: gleby, litologia, wody, ukształtowanie powierzchni, opady, wiatry, mgły itd.

Wartość progowa – oznaczają odporność badanego terenu na działające bodźce

zewnętrzne i wewnętrzne.

Wprowadzenie koncepcji progowych pomogło w rozwoju opisu ilościowego regionu.

Kierunek Ekologiczny - ziemię należy traktować jako siedzibę człowieka. Badanie

części nieożywionej przyrody. Ekologie zaniedbano jako naukę geograficzną w
skutek czego „przejęli” ja głównie biolodzy. Dziś lansuje się tzw. Geoekologię.

Kierunek Antropogeograficzny – Zakładano, że przedmiotem badań geografii nie

jest środowisko przyrodnicze (geograficzne), nie człowiek i kierunki jego
działalności, ale relacje, związki między środowiskiem a człowiekiem o charakterze
sprzężeń zwrotnych. Kierunek zwrócił uwagę skutków człowieka w regionie fizyczno
- geograficznym.

Kierunek regionalny

Jako przedmiot badań swoich przyjmuje region geograficzny tak więc w rozwoju
historycznym geografii regionalnej wyodrębniła się jako samodzielna dziedzina nauki
w ramach kierunku regionalnym.
Przedmiotem badań geografii regionalnej jest region geograficzny, który pod
względem jakościowym różni się od przedmiotu badań innych nauk.

Geografia regionalna na obecnym etapie rozwoju uznajemy jako samodzielną

dyscyplinę naukową.
Przedmiot badań Geografii regionalnej jest region geograficzny, który pod
względem jakościowym różni się przedmiotem badań innych nauk.
Geografia regionalna na obecnym etapie rozwoju uznajemy jako samodzielną
dyscyplinę naukową.

Ocena krytyczna geografii regionalnej:

● W geografii regionalnej jest zbyt trudny dostęp do materiałów dokumentujących. (

głównie bezpośredni dostęp jest utrudniony)
● Opracowania geografii regionalnej w zbyt dużym stopniu obarczone są
subiektywizmem autora/badacza.
● Opracowania geografii regionalnej w zbyt dużym stopniu obarczone
uwarunkowaniami politycznymi, religijnymi, społecznymi, gospodarczymi,
światopoglądowymi badacza.
● W geografii regionalnej dominują opracowania o charakterze opisowym
jakościowym.
● W geografii regionalnej dominują badania pośrednie.
● W geografii regionalnej jest zbyt mały zasób bibliografii/ piśmiennictwa
naukowego.
● Geografia regionalna nie ma własnych metod badawczych.
● Geografia regionalna ma własnego przedmiotu badań.
● Opracowania geografii regionalnej z zbyt małym stopniu wykorzystywane są dla
celów praktycznych.
● Geografia regionalna ma zbyt mały zasób teorii naukowej.

Ocena krytyczna materiału dokumentacyjnego w geografii regionalnej – to mamy na

uwadze materiał zebrany w badaniach pośrednich.

Ocena wiarygodności materiału dokumentacyjnego obejmuje następujące punkty.

1. Określenie czy zastosowane zostały poprawne, prawidłowe metody badań.

2. Stwierdzenie czy prawidłowo uwzględniono funkcję czasu w materiale
dokumentacyjnym. Czy wszystkie fakty, zdarzenia zostały prawidłowo –
chronologicznie podane.
3. Stwierdzenie czy prawidłowo została uwzględniona funkcja przestrzeni w
materiale dokumentacyjnym. Czy badane fakty, elementy są prawidłowo
rozmieszczone na mapach.
4. Stwierdzenie czy konkretne uwarunkowania środowiskowe miały wpływ na
uzyskanie wyników badań.
5. Czy materiał dokumentacyjny zawiera wyniki badań odpowiadających aktualnemu
postępowi wiedzy w zakresie geografii regionalnej.

Definicja Geografii wg Leszczyckiego

Geografia – jest nauką o zróżnicowaniu przestrzennym struktur
fizyczno-geograficznych i społ.- ekon. – geogr. i ich wzajemnych powiązaniach.

Analiza wyrażeń słownych i wiarygodności definicji

Geografia – przedmiot badań

Zróżnicowanie przestrzenne – określa zróżnicowanie jakościowe powierzchni

ziemi i czas.

Struktura – jednostka przestrzenna czyli region geograficzny – przedmiot badań

geografii regionalnej.

Społ. – Ekon. - człowiek

Powiązania – stosowanie pewnych metod badaniach jakościowych i ilościowych,

które służą do opisu regionu geograficznego.

Kierunki integracyjne i dezintegracyjne w naukach geograficznych a geografia

regionalna

Tendencje integracyjne – określamy jako syntetyzujące badanie środowiska

geograficznego; tym tendencjom odpowiadało wprowadzanie metod syntetyzujących;
sprzyjało to rozojowi dyscyplin syntez.

Tendencja dezintegracyjna – w naukach geograficznych wiążemy z rozwojem badań

analitycznych poszczególnych elementów środowiska geograficznego. Badaniom
analitycznym sprzyjają rozwojowi dyscyplin o charakterze analitycznym.

Trendy Syntetyzujące – sprzyjały rozwojowi geografii regionalnej.

Trendy Dezintegracyjne – Analityczne – sprzyjały rozwojowi specjalistycznych

dyscyplin
( hydrologia, klimatologia itd.)

Współczesne cechy rozwoju nauk geograficznych a geografia regionalna.

● Nauki geograficzne w swoim postępowaniu badawczym winny uwzględniać
funkcje czasu.
● N. g. w swoim postępowaniu badawczym winny uwzględniać funkcję przestrzeni.
Geografia regionalna realizuje je bo zajmuje się badaniem regionu
geograficznego.
● N. g. winny stosować metodę porównawczą. Jest ona podstawową metodą badań
geografii regionalnej.
● N. g. winny zajmować się oceną zasobów przyrodniczych świata.
● N. g. winny uwzględniać badania w ujęciu globalnym, regionalnym i lokalnym.
● N. g. winny rozwijać problematykę kształtowania i ochrony środowiska
przyrodniczego. Musi stosować podejście geoekologiczne.
● N. g. winny stosować metody ilościowe.
● N. g. winny służyć praktyce.
● N. g. winny rozwijać bibliografię
● N. g. winny rozwijać swoją teorię naukową. O randze każdej dyscypliny
naukowej, w tym geografii regionalnej decyduje zasób zebranej teorii naukowej.

Geografia regionalna ma możliwości realizowania wszystkich współczesnych cech

rozwoju nauk geograficznych.

Realizacja podejść badawczych w geografii regionalnej.

Ujmując syntetycznie możemy stwierdzić, że geografia regionalna realizuje następne

podejścia badawcze;

● hronologiczne, bo zajmuje się kolejnymi etapami rozwoju geografii regionalnej

● horologiczne, bo zajmuje się przestrzenią, podziałem przestrzeni na regiony,
● metoda porównawcza – podejście porównawcze
● realizuje podejście rewolucyjne, wychodząc z założenia że region geograficzny
jest w stałym rozwoju
● realizuje podejście nomotetyczne, które polega na formułowaniu prawidłowości
naukowych
● idiograficzne, zajmuje się badaniem regionu geograficznego jako jednostki o
charakterze wyjątkowym i niepowtarzalnym
Funkcje Nauk Geograficznych a Geografia Regionalna.

Geografia regionalna realizuje funkcje:

● Merytoryczną, czyli funkcję związaną z rozwojem teorii naukowej

● Aplikacyjną czyli wykorzystanie wyników badań dla celów praktycznych

Uszczegóławiając wymienione funkcje możemy stwierdzić że geografia regionalna

realizuje też inne funkcje

1. funkcję diagnostyczną
2. funkcję teoretyczno-wyjaśniającą
3. funkcję planistyczną decyzyjną
4. funkcję prognostyczną

1. Funkcja diagnostyczna - polega na opisie aktualnego regionu geograficznego i na

tej podstawie sformułowanie diagnozy regionu.

2. Funkcja teoretyczno-wyjaśniająca polega na wyjaśnianiu teorii naukowej

3. Funkcja planistyczno-decyzyjna - polega na przedstawieniu koncepcji i
propozycji wykorzystania zasobów przyrodniczych regionu, czyli dotyczy koncepcji
różnych sposobów zagospodarowania tego regionu ( np. dla celów rolnictwa,
turystyki, komunikacji)

4. Funkcja prognostyczna polega na przedstawieniu prognoz krótko i długo

terminowych rozwoju regionu geograficznego.

Przestrzeń w Geografii regionalnej.

Jest terminem, który często stosuje się w geografii regionalnej świata. Geografie
regionalną łączymy z jednostką przestrzenna.

Przestrzeń – obiektywnie otaczająca nas rzeczywistość. Ona istnieje niezależnie od

naszych chęci. Ważny jest zasięg tej przestrzeni oraz właściwości, sposób
wypełnienia przestrzenni.

Przestrzeń Geograficzna - jest to obiektywnie otaczająca nas rzeczywistość z

przyrodą ożywioną i nieożywioną.
Przestrzeń Przyrodnicza – to obiektywnie otaczająca nas rzeczywistość z przyrodą
ożywioną nieożywioną rozpatrywaną z punktu widzenia obecności i potrzeb
człowieka.

Przestrzeń Ekonomiczna – to część przestrzeni geograficznej w której żyje i działa

człowiek.

Przestrzeń Geodezyjna – jest to przestrzeń wyznaczona kształtem ziemi.

Opracowania monograficzne Geografii regionalnej.

Typy monografii:

● Monografie, które ujmują indywidualność środowiska geograficznego regionu.

● Monografie, które uwypuklają typ gospodarowania człowieka w regionie z
warunkami środowiska geograficznego.
● Monografie geograficzne, które eksponują indywidualność kulturową danego
badanego obszaru ( zabytki)
● Monografie, które eksponują problematykę kształtowania ochrony środowiska
geograficznego.
● Monografie, które pisane SA na specjalne zapotrzebowanie ( dla t. rowerowej,
kajakowej itd.)
● Monografie, które są tradycyjnym opisem regionu geograficznego ( najbardziej
tradycyjna monografia)

Monografia jest syntezą regionu geograficznego.

Monografie możemy sporządzać z różnych punktów widzenia dla Geografii
regionalnej.

Podstawowe kierunki badań geografii regionalnej:

● Indywidualizacja przedmiotu badań geografii regionalnej na tle innych nauk

geograficznych ( stały jej obowiązek)
● Systematyczna, stała weryfikacja założeń metodycznych, metologicznych
● Rozwój teorii naukowej
● Rozwój bibliografii ( piśmiennictwo)
● Rozwój badań o charakterze aplikacyjnym
● Rozwój badań o charakterze ilościowym ( parametryzacja regionu
geograficznego)
Zastosowanie koncepcji funkcjonowania systemu w opisie regionu geograficznego.
System otwarty – w której strukturze wewnętrznej elementy występują subsystemy,
klimat, rzeźba, wody itd. W której znajduje się obiekty ( urządzenia wprowadzone
przez człowieka) oraz regiony sąsiadujące.

Region Geograficzny jest systemem otwartym o charakterze heterogenicznym.

Region Geograficzny - jest systemem otwartym w którym następuje dopływ,

krążenie wewnętrzne oraz dopływanie i wypływanie energii. Potrzebne to jest do
osiągnięcia stanu równowagi dynamicznej.

Region jest w stałym ciągu rozwoju.

Region Geograficzny rozwija się na zasadzie anizotropowości.

Cecha Anizotropowości rozwoju geograficznego – polega na stałym różnicowaniu

struktury wewnętrznej regionu co w procesie rozwoju oznacza często zanik
kreślonych elementów i powstawania nowych.

Anizotropowość jest właściwością regionu geograficznego i jego fizjonomiczną

podstawą jego wydzielenia.

Funkcjonowanie Systemu – określa nam metodykę badań regionu geograficznego!

Funkcjonowanie obejmuje rozpoznawanie związków, zjawisk, zależności
współdziałających jakie zachodzą między elementami, obiektami, zjawiskami
subsystemami, systemami sąsiadującymi.

W odniesieniu do struktury systemu ( regionu geograficznego) zmierzamy do

określenia:

Elementów – cechy środowiska przyrodniczego ( rzeźba terenu, litologia, geologia)

Obiektów – dotyczy jakości wprowadzanych przez człowieka do środowiska.
Zjawisk – dotyczą procesów fiz. I społ-ekon. w środowisku przyrodniczym.
Substytutów – jednostka niższego rzędu w obrębie systemu.

Podstawowe właściwości systemu i ich zastosowanie w opisie regionu

● Energia
● Materia
● Informacja
● Łańcuch przemian energetycznych i materialnych
● Stan aktualny
● Wartości progowe takie jak ( obszar stabilności, odporność, czas relaksacji
obszarów stanów dozwolonych.
● Historia regionu
● Cecha ekwifinalistyczna

ENERGIA

Podstawowe zastosowanie energii

● Określenie źródeł energii

● Informacja o energii w danym terenie
● Bilans energetyczny

Tereny są mniej lub bardziej energetyczne.

● Wysokoenergetyczne: duże amplitudy wysokości, krajobrazy górskie

● Niskoenergetyczne: krajobrazy nizinne

Tempo zmienia się w układzie:

● Rocznym
● Wielokrotnym
● Katastrofy

Źródłem Energii jest słońce ( uruchamia on wszystkie energie w regionie).

MATERIA – decyduje o fizjonomii regionu. Podstawowym zadaniem jest określanie

źródeł materiału do regionu, systemu krążenia w regionie i odprowadzenie w
regionie. Umożliwia na określenie bilansu!!! Efektem kartowania materii są mapy
glebowe itd.

INFORMACJA – efekt współdziałania energii i materii, kodowania w pamięci

regionu ma charakter długo lub krótkotrwały. ( np. rzeźba terenu)
Efektem kartowania informacji jest mapa geomorfologiczna.
Uzależnione to jest od warunków podłoża i strefy klimatycznej.
Energia – wiatr
Materia – piasek
Informacja – wydma

ŁAŃCUCH PRZEMIAN ENERGETYCZNYCH I MATERIALNYCH –

oznacza, że materia podlegająca stałym procesom przemian. Inaczej mówimy
określenie łańcucha przemian energetycznych to nic innego jak przemiany, zmiany w
regionie geograficznym. Tempo i charakter przemian energetycznych i materialnych
zależy od charakteru podłoża, typu skał, różnice względne a przede wszystkim
podporządkowaniu jest zmianom klimatycznym.
Przemiany zachodzą w sposób powolny, przyspieszonym, katastrofalnym.

STAN AKTUALNY REGIONU GEOGRAFICZNEGO – jest to stan regionu w

momencie obserwacji. Dzięki temu podajemy diagnozę regionu geograficznego.
Diagnoza regionu geograficznego to zwrócenie uwagi na aktualny stan regionu,
podanie form ochrony, wskazanie kierunku zmian obszaru stanów chronionych.

WARTOŚCI PROGOWE - - składa się z obszarów stabilności, odporności i czasu

relaksacji.

Progi przyrodnicze – są to określone uwarunkowania środowiska przyrodniczego,

które ograniczają lub umożliwiają włączenie części środowiska lub jej całości do
użytkowania przez człowieka.

Progi – oznaczają określoną odporność środowiska na bodźce zewnętrzne i

wewnętrzne, których przekroczenie doprowadzają do częściowej lub całkowitej
degradacji środowiska.

Progi:

Obszar stanów dozwolonych: mieszczą się wszystkie przemiany w ewolucji

rozwoju regionu geograficznego. Przekroczenie stanu – katastrofa.

Obszar stabilność – mieszczą się w obrębie stanów dozwolonych

Stabilność regionu – stałość określonego ciągu stanów przez które przebiega region
podczas rozwoju.
Odporność regionu – oznacza wartość, której przekroczenie oznacza degradację
częściową lub całkowitą regionu ( pod wpływem czynników zewnętrznych i
wewnętrznych) Na przykład wybuch wulkanu.
Czas relaksacji – to czas w którym region geograficzny poza działaniem bodźca
wraca do stanu przyrodniczego. Uzależniony jest od charakteru region, wieku regionu
i położenia regionu.

Rozwój regionu
Historia regionu – Przyjmują ciągły, nieprzerwany rozwój regionu
Ewolucja regionu

I DEFINCJA

HISTORIA ROZOWJU REGIONU – obejmują czas od momentu powstawania do

momentu obserwacji uwzględnieniem prognozy.

II DEFINICJA

HISTORIA ROZOJU REGIONU – rozpoczyna się w momencie wydźwignięcia

obszaru. Obejmuje czas przemian energetyczno-materialnych w jego rozwoju i trwa
do momentu całkowitego speneplenizowania obszaru.

CECHA EKWIFINALISTYCZNA REGIONU – region geograficzny świata

rozwija się w różny sposób, w zależności od cech fizyczno-geograficznych, wpływu
człowieka, położenia geograficznego. Ale końcowym efektem rozwoju jest zawsze
peneplena.

Znaczenie zastosowania teorii funkcjonowania systemu:

● Umożliwia ilościowy opis charakteru i tempa przemian krajobrazowych.

● Umożliwia tworzenie tematycznych systemów informatycznych, baz z różnego
punktu widzenia.
● Umożliwia ocenę ilościową zasobów przyrodniczych w regionie ( woda, skały,
gleby)
● Umożliwia określenie ilościowe odporności regionu na oddziaływanie bodźców
zewnętrznych i wewnętrznych.
● Stanowi dobrą płaszczyznę porozumienia z innymi naukami przyrodniczymi i
społecznymi.

Fizyczna Geografia Regionalna jako nauka empiryczna – przyjmuję koncepcję

systemu otwartego, a podstawowym wymogiem procesu jest obserwacja i
eksperyment.
Obserwacja:

● Pośrednia – opiera się o materiały archiwalne

● Bezpośrednia – opiera się na bezpośrednich badaniach w terenie
Obserwacja musi być potwierdzona eksperymentalnie ( teren)

INDYWIDUALNOŚĆ PRZEDMIOTU BADAŃ GEOGRAFII REGIONALENJ

Przedmiotem badań geografii regionalnej jest powierzchnia ziemi traktowana jako

system ( schemat)

Regionalna geografia regionalna zajmuje się wydzielonymi w oparciu o przyjętą

klasyfikację jednostkami przestrzennymi o różnej wielkości co umownie nazywamy
regionami geograficznymi.
W strukturze wewnętrznej regionu fizycznogeograficznego( geoekosystemu)
wyróżniamy poszczególne sfery.
Przedmiotem szczegółowych badań geografii fizycznej jest badanie zależności
między sferami w różnych skalach czasowych i przestrzennych. Związki zależności
pomiędzy poszczególnymi sferami doprowadzają do różnicy w regionie
fizyczno-geograficznym.

Biorąc przedmiot badań geografii regionalnej możemy wydzielić podział:

● Geografia Regionalna Ogólna, której celem jest formułowanie prawidłowości

dotyczących różnicowania powierzchni ziemi na regiony fizyczno-geograficzne w
skali globalnej. Wypracowuje klasyfikację podziałów regionalnych i przedstawia
propozycje podziału świata na regiony fizyczno-geograficzne.
● Geografia regionalna Stref Morfoklimatycznych – wypracowuje prawidłowości
funkcjonowania regionu fizyczno-geograficznego w poszczególnych sferach
morfoklimatycznych.
● Geografia Regionalna Kontynentów i Oceanów – traktuje kontynenty i oceany
wyższego rzędu, zajmuje się różnicowaniem kontynentów i oceanów,
wypracowuje prawidłowości w odniesieniu do kontynentów i oceanów.
● Geografia Regionalna Pustyń, Wybrzeży, Gór, Krasu, Obszarów Zlodowaconych
● Geografia Regionalna Szczegółowa – nauka o regionie fizyczno-geograficznym.

Terminy określające przedmiot badań Fizycznej Geografii Regionalnej.

● Geosystem
● Geoekosystem
● Geosfera
● Struktura
● Krajobraz
● Przestrzeń Geograficzna
● Środowisko Przyrodnicze
● Środowisko Geograficzne
● Region

Koncepcja opisu regionu fizyczno-geograficznego.

● Region fizyczno-geograficzny – traktujemy jako system otwarty o charakterze

heterogenicznym.
● Struktura wewnętrzna regionu – zmienia się w czasie i przestrzeni ( ujmują ją
ewolucja obszaru)
● Metoda dynamicznego opisu regionu – jest to rozpoznanie jego funkcjonowania w
skali roku, wielolecia.
● Ewolucja regionu – jego rozwój powinien być ujęty w sposób ilościowy w oparciu
o łańcuch przemian energetyczno-materialnych.
● Opis procesu – może mieć charakter przeciętny, ekstremalny lub katastrofalny dla
rozwoju regionu fizyczno-geograficznego.
● Opracowanie prawidłowości –dotyczących funkcjonowania regionu różnych
skalach regionu.
● Wykorzystanie uzyskanych wyników w celach praktycznych.

REGIONALNA GEOGRAFIA FIZYCZNA - Bada powierzchnię ziemi i jej

poszczególne struktury pod względem budowy, rozwoju, zróżnicowania
terytorialnego z zachowaniem założeń ekorozwoju.

ANALIZA:

Powierzchnia ziemi – przedmiot badań

Struktura – region fizyczno-geograficzny
Budowa – układ sfer w regionie
Rozwój – ewolucja regionu geograficznego
Zróżnicowanie terytorialne – różnicowanie powierzchni ziemi na regiony
geograficzne

Regionalna Geografia Fizyczna – spełnia wymogi: czasu, przestrzeni i człowieka.

Podstawowe problemy badawcze Regionalnej Geografii Fizycznej:

1. Koncepcja regionu fizyczno-geograficznego

2. Opracowania podstaw klasyfikacji ( kryteriów) podziałów regionalnych
3. Podziały regionu świata oparte SA o kryteria podziałów.
4. Opracowanie koncepcji monografii regionu fizyczno-georgraficznego
5. Zasoby przyrodnicze regionu i ich ocena ( rzeźba, lasy, wody)
6. Problematyka kształtowania i ochrony środowiska geograficznego
7. Respektowanie założeń ekorozwoju w regionie geograficznym
8. Rozpoznawanie georóżnorodności w regionie geograficznym.
9. Weryfikacja założeń metodologicznych
10.Weryfikacja założeń metodycznych
11.badania ilościowe ( parametryzacja regionu geograficznego)
12.Rozwój teorii naukowej i wykorzystanie w celach praktycznych

Strefowość a astrefowość jako podstawa podziału na regiony fizyczno-geograficzne.

Promieniowanie słońca jest podstawowym czynnikiem doprowadzającym do
utrzymania struktury strefowej powierzchni ziemi. Efektem promieniowania słońca
są klasyczne strefy radiacyjne.
Oprócz czynnika strefowego występują elementy astrefowe do których zaliczamy:
rozmieszczenie lądów i mórz, budowa geologiczna, tektonika i wulkanizm.
W ewolucji powierzchni ziemi przebiega stały proces współoddziaływania miedzy
czynnikami strefami i strefami co w konsekwencji doprowadza do podziału na
jednostki przestrzenne, które umownie możemy nazwać regionami
fizyczno-geograficznymi.

Region fizyczno-geograficzny nie jest czymś stałym, nie zmiennym, zmienia się w
czasie i przestrzenni.

Punktem wyjścia dla podziałów regionów geograficznych jest krzywa hipsograficzna

kuli ziemskiej: podział na góry, wyżyny i niziny które wypracowała geografia
fizyczna świata.
 AMERYKA PÓŁNOCNA
Arktyka Amerykańska
Grenlandia – największa wyspa, większość powierzchni wyspy leży poza kołem polarnym,
Jej północny skraj – przylądek Morris Jesup oddalony jest od północnego bieguna ziemi zaledwie o 800 km. Większą
część wyspy zajmuje prekambryjska tarcza grenlandzka. Najstarsze skały występują w południowej części wyspy.
Wzdłuż wschodniego i północnego skraju tarczy grenlandzkiej ciągną się kaledońskie struktury fałdowe zbudowane ze
zmetamorfizowanych skał. Powierzchnia skalna Grenlandii jest wgięta na kształt niecki mocno podniesionych brzegach
porozcinanych fiordami i tworzących nadzwyczaj urozmaiconą i długą linię brzegową. Wnętrze niecki wypełnia lód.
Średnia grubość pokrywy lodowej wynosi 1500m, a maksymalna przekracza 3000 m, Obszary wolne od lodu to jedynie
południowy skraj wyspy, przybrzeżne wyspy i nunataki w brzeżnych częściach czaszy lodowej. Klimat jest surowy,
część północna i środkowa ma klimat biegunowy, część południowa podbiegunowy. Roślinność na obszarach wolnych
od lodu to tundra
Archipelag Arktyczny – około 50 wysp, największy archipelag północnej Europy – 1,3 mln km 2. Wyspy podzielone są
na dwie części: północną oraz południową.

W grupie południowej znajdują się wielkie wyspy przybrzeżne:

- Ziemia Baffina
- Wyspa Wiktorii
- Wyspa Banksa
- Wyspa Księcia Walii
- Somerset
- Księcia Karola i inne

Grupa północna obejmuje:

- Wyspy Królowej Elżbiety z najdalej na północ wysuniętą Wyspą Ellesmere’a
- Wyspy Sverdrupa
- Wyspę Devon

Zachodnia część wysp jest niska, zbudowana z osadów lodowcowych tworzących najmłodszą warstwę pokrywy
platformowej. Wschodnie wyspy Archipelagu Arktycznego są wysokie.

- większa część Ziemi Baffina wchodzi w skład tarczy kanadyjskiej. Obszar ten ma rzeźbę alpejską ze strzelistymi
turniami, cyrkami lodowcowymi i wąskimi graniami oddzielającymi głębokie żłoby lodowcowe kończące się fiordami.

Północny skraj Archipelagu Arktycznego jest silnie zdenudowanym orogenem kaledońsko – hercyńskim (Innuity)

Klimat - strefa klimatów okołobiegunowych, na wyspach Devon i Ellesmere’a jest to klimat biegunowy, na pozostałym
obszarze podbiegunowy. Kontynentalny i wybitnie kontynentalny z opadami poniżej 200 mm. Średnie temperatury są
bardzo niskie, co sprzyja utrzymywaniu się w całym archipelagu wiecznej zmarzliny oraz wielkich pól lodowych.
Obszary wolne od lodu porasta tundra

Arktyczna Nizina Nadbrzeżna oraz Jałowe Równiny stanowią kontynentalną część Arktyki Amerykańskiej. Cały ten
obszar leży w strefie klimatów okołobiegunowych, w klimacie podbiegunowym kontynentalnym.

Arktyczna Nizina Nadbrzeżna – północno – zachodnia część kontynentu, między Górami Brooksa należącymi do
Kordylierów a wybrzeżem Morza Arktycznego. Nizinę budują skały polodowcowe, tworzące klasyczne, nizinne,
młodoglacjalne formy polodowcowe, głównie pagórkową równinę moreny dennej mocno porozcinaną współczesnymi
dolinami rzek spływających z Gór Brooksa. W podłożu niziny występuje wieczna zmarzlina. Wytworzyły się
niezliczone, drobne jeziora – ałasy oraz rozległe bagna. Naturalną roślinność regionu stanowi tundra

Jałowe Równiny – obszar nizinny, zwłaszcza na wschodzie (Nizina Zachodniohudsońska), ukształtowany w

plejstocenie. Panuje klasyczny krajobraz młodoglacjalny, o urozmaiconej rzeźbie, lecz niezbyt dużych deniwelacjach, z
dużą liczbą jezior. W podłożu osadów lodowcowych występują przeważnie krystaliczne skały tarczy kanadyjskiej,
lokalnie odsłaniające się na powierzchni. Wieczna zmarzlina, rozległe bagna oraz ałasy (ukierunkowane jeziora
rozrastające się w kierunkach prostopadłych do przeważającego kierunku wiatru. Naturalną roślinność stanowi tundra.
Liczne rezerwaty przyrody
1
Półwysep Labrador

Północno – wschodnia część Ameryki Północnej. Zajmuje wschodnią część tarczy kanadyjskiej. Jest zbudowany z silnie
zmetamorfizowanych i sfałdowanych skał
Archaicznych i proterozoicznych. Powierzchnia jest w większości wyżynna (Wyżyna Labradorska). Najwyżej wznosi
się na północnym wschodzie – góry Tongat o rzeźbie alpejskiej, wznoszące się do 1652m. Współczesna rzeźba została
ukształtowana w plejstocenie. Dominują w niej polodowcowe formy rzeźby (górach cyrki lodowcowe, doliny
polodowcowe przechodzące w dolnych odcinkach w fiordy.), a poza górami równiny moreny dennej, z zagłębieniami
zajętymi przez jeziora (stąd inna nazwa – Pojezierze Labradorskie), wzgórza moren czołowych, ozy, kemy itp. Nad
Zatoką Hudsona występują rozległe bagna

Klimat – część północna – klimat podbiegunowy, morski na wschodzie, kontynentalny na zachodzie. W podłożu
wieczna zmarzlina, a skąpą roślinność stanowi tundra. Pozostała część Labradoru ma klimat umiarkowany chłodny,
wilgotniejszy na wschodzie, suchszy na zachodzie. Naturalna roślinność – tajga.

Niż Kanadyjski
Niż obejmuje :
- Nizinę Mackenzie
- Płaskowyż Laurentyński
- Nizinę Hudsońską

Nizina Mackenzie – najdalej na północny zachód, podłoże tej niziny to skraj prekambryjskiej platformy amerykańskiej
ma charakter syneklizy wypełnionej osadami. Wierzchnią pokrywą stanowią utwory polodowcowe. Region ma charakter
młodoglacjalny, z wyrazistymi formami, w tym także misami licznych jezior. Największe i najgłębsze z nich –
WIELKIE JEZIORO NIEDŹWIEDZIE, WIELKIE JEZIORO NIEWOLNICZE i ATHABASKA leżą wzdłuż
wschodniej granicy niziny i odpowiadają jednocześnie zachodniej granicy tarczy kanadyjskiej. Jeziora te mają
pochodzenie tektoniczno – lodowcowe i są głębokimi kryptodepresjami. Główną rzeką jest Mackenzie.

Klimat – umiarkowany chłodny, zdecydowanie kontynentalny o skąpych opadach atmosferycznych i sporych

amplitudach temperatury powietrza. Klimat łagodzi ciepły wiatr typu fenu – chinook.
Roślinność – tajga

Nizina Hudsońska – w obrębie tarczy kanadyjskiej. Utwory polodowcowe. Iły zastoiskowe budują osobliwą, płaską
równinę Clay Belt. Wzgórza morenowe i kopulaste mutony.

Klimat – umiarkowany chłodny, kontynentalny. Naturalną roślinność stanowi tajga, przechodząca na wybrzeżu Zatoki
Hudsona w tundrę

Płaskowyż Lauentyński – zajmuje środkową część Niżu Kanadyjskiego. Pojezierze Kanadyjskie. Płaskowyż jest
wyniesioną częścią tarczy kanadyjskiej. Rzeźba płaskowyżu ma cechy młodoglacjalne. Występują tam typowe osady
glacjalne i wszystkie charakterystyczne nizinne formy polodowcowe. Jest to największy zwarty obszar pojezierny na
świecie. Jeziora polodowcowe, bagna i obszary podmokłe, zwłaszcza w północnej części sąsiadującej z Jałowymi
Równinami Arktyki Amerykańskiej.

Klimat – umiarkowany chłodny, kontynentalny.

Roślinność – tajga.

Niziny Wewnętrzne (Równiny Centralne)

Rozwinęły się w południowej części platformy północnoamerykańskiej, o budowie płytowej. Na krystalicznych skałach
platformy zalegają serie osadowych skał, polodowcowych, lessy, młode aluwia rzeczne w dolinach. Wewnątrz Nizin
Wewnętrznych wyróżnia się:
- Krainę Wielkich Jezior
- Nizinę Centralną
- Równiny Prerii
- Wyżyny Wewnętrzne
2
Kraina Wielkich Jezior – region nizinny. Obejmuje system pięciu jezior tektoniczno – lodowcowych nazywanych
Wielkimi Jeziorami (Jezioro Górne, Huron, Michigan, Erie i Ontario) oraz obszar bezpośrednio do nich przylegający,
należący do ich zlewiska. Główną rzeką jest rzeka Św. Wawrzyńca. W rzeźbie regiony zaznaczają się progi denudacyjno
– strukturalne, wały moren czołowych, pola drumlinów, pradoliny, płaskie lub faliste równiny moreny dennej oraz
równiny sandrowe. Najwyraźniejszym progiem jest tzw. Próg Niagary – wodospad Niagara.

Klimat – umiarkowany ciepły, wyraźnie łagodzony termicznym oddziaływaniem jezior – niewielkie dobowe amplitudy
powietrza. Lasy iglaste z domieszkami gatunków ciepłolubnych – tulipanowce, magnolie i inne.

Nizina Centralna – lasy liściaste, skały osadowe, na północy przykryte osadami polodowcowymi

Równiny Prerii – zachodnia część Nizin Wewnętrznych. Na krystalicznym podłożu zalegają utwory pokrywy
platformowej. Na północy występują utwory polodowcowe. Dominuje tam pagórkowaty, falisty krajobraz morenowy.
Środkowa część Równin Prerii jest zdecydowanie równinna (na pokrywie lessowej).

Klimat – część północna – klimat umiarkowany, ciepły, kontynentalny, część południowa – klimat podzwrotnikowy.
Roślinność - bujne wysokotrawiaste stepy, przetykane płatami lasów liściastych

Wyżyny Wewnętrzne – odpowiadają lokalnemu wypiętrzeniu starszego podłoża. Obejmują wyżynę Ozark wraz z
krystalicznym masywem o nazwie Boston oraz góry Ouachita. W tych górach rozwinęła się rzeźba krasowa.

Klimat – strefa klimatów podzwrotnikowych, chłodniejszych i wilgotniejszych niż na otaczających nizinach. Roślinność
– lasy liściaste.

Wielkie Równiny – rozciągają się na zachód od Nizin Wewnętrznych.

Północna część jest zbudowana z leżących poziomo osadowych utworów, obszar ten jest głęboko porozcinany dolinami
rzek spływających z Gór Skalistych. Szczególnie mocno rozczłonkowana jest Wyżyna Missouri – suche doliny
tworzące klasyczny krajobraz badlandu .Ponad tę wyżynę wznoszą się na południu kopulaste, mocno porozcinane
erozyjnie Czarne Góry.
Północna część leży w strefie klimatów umiarkowanych, ciepłych, kontynentalnych. Naturalną roślinność tej krainy
stanowią stepy niskotrawiaste, na północy z płatami lasów iglastych.

Południowa część Wielkich Równin ma rzeźbę bardziej równinna i monotonna. Wyróżnia się tutaj Piemont Kolorado.

Płaskowyż Edwardsa – znajduje się na południowym krańcu Wielkich Równin. Jest on silnie krasowiały. Występują
tam zarówno formy krasu powierzchniowego, jak i krasu podziemnego z kilkuset jaskiniami.
Południowa część leży w strefie klimatów podzwrotnikowych kontynentalnych . Naturalną roślinnością są tam suche
stepy i półpustynie.

Appalachy – zajmują południowo – wschodnią część kontynentu Ameryki Północnej. Góry osiągają do 400 km
szerokości, a ich najwyższym szczytem jest Mitchell (2037 m) Powstały w erze paleozoicznej, głównie w orogenezie
kaledońskiej W obrębie współczesnego górotworu wyróżnia się cztery strefy różniące się budową geologiczną i rzeźbą.
Strefa zachodnia obejmuje hercyńskie zapadlisko przedgórskie, wypełnione prawie nie zaburzonymi osadami
paleozoiku, które wypiętrzone pod koniec tej ery budują dziś płaskowyże ciągnące się wzdłuż zachodnich podnóży
Appalachów (Wyżyna Appalaska). Na wschód od zapadliska znajduje się strefa zewnętrzna Appalachów zbudowana
głównie z silnie sfałdowanych skał osadowych paleozoiku. Jeszcze dalej na wschód znajduje się centralna strefa
Appalachów (Pasmo Błękitne) zbudowana ze skał krystalicznych i wulkanicznych. Ostatnią, czwartą strefą jest najdalej
na wschód pas Piemontu, zrzucony uskokami.
Ze względu na zróżnicowanie budowy geologicznej i rzeźby Appalachy dzieli się na dwie części:
- Appalachy Północne
- Appalachy Południowe

Appalachy Północne – wyspa Nowa Fundlandia jest najdalej na północ wysuniętą częścią tego kaledońskiego
górotworu. Powierzchnia wyspy jest silnie przemodelowana przez działalność lodowca, a wybrzeża w większości są
fiordowe (miejscami riasowe). Klimat na wyspie – umiarkowany chłodny, o cechach oceanicznych. Naturalną roślinność
3
stanowią lasy iglaste typu tajga. Dalsza część Appalachów ma podobną budowę jak Nowa Fundlandia, góry maja
budowę blokową i wyżynny charakter rzeźby. Tworzy je zespół młodych zrębów (trzeciorzędowych) wydźwigniętych
wzdłuż uskoków i poodzieloanych rowami tektonicznymi.

STREFA LESNA TARCZY KANADYJSKIEJ - od Jez. Niedzwiedziego do pld. wsch. czesci Pólw. Lablador. Ciagnie
sie silnie wygietym ku pld. lukiem. Typy krajobrazu :1) Wyzyny z formami egzaracji lodowcowej i slabo zaznaczona
glacjalna akumulacja, inaczej nazywane Poj. Labladorskim, speleplenizowany i wypietrzony srednio do 500 m npm,
slabo rozciety, wiele jezior rynnowych, tajga, rzeki promieniscie splywaja od centrum wypietrzren 2) Równiny jezior
zastoiskowych, region ilów zastoiskowych, siega do rz. Alabamy, równina akumulacyjna z glebami czarnymi, z duza
iloscia próchnicy, zloto, srebro, miedz 3) Pojezierne krajobrazy akumulacji glacjalnej i fluwioglacjalnej, Region
Nelson-Patriczia, tajga bujniejsza, spod utworów akumulacji glacjalnej i fluwioglacjalne ukazuje sie starsze krystaliczne
podloze, jeziora, rzeki uchodzace do Zat. Hudsona, duze zabagnienie, zloto, cynk, rad i uran (Wlk. Jez. Niedzwiedzie. 4)
Pld. czesc tarczy kanadyjskiej, nieco lagodniejszy klimat, lasy mieszane na wschodzie, dlugi okres wegetacyjny, slabe
gleby, slabe zaludnienie, kopalnia Sudbury dostarcza na swiatowy rynek niklui chalkopirytów, kopalnia Vermilion
platyny i palladu, Jez. Górne zelazo. Oprócz surowców min. duze zasoby drewna i energii wodnej.

4
 AMERYKA POŁUDNIOWA
Indywidualność
- bardzo duże zróżnicowanie
- w Andach najwyższy szczyt na półkuli zachodniej i południowej
- liczne wierzchołki gór są wygasłymi i czynnymi ogromnymi wulkanami, nie mającymi równych sobie
wysokością na innych kontynentach
- Nizina Amazonki - największa aluwialna nizina Ziemi
- Wyżyna Brazylijska – jedna z największych
- Amazonka – największe dorzecze i przepływ
- Wilgotne lasy równikowe w nizinnej części dorzecza Amazonki – największy zwarty obszar występowania tego
typu lasów, charakteryzujący się niespotykaną na innych kontynentach różnorodnością genetyczną, gatunkową i
ekosystemową

Poziome ukształtowanie powierzchni

- Ameryka Południowa leży w obrębie jednego, zwartego cokołu kontynentalnego, obejmującego także wąski pas
szelfu
- Kontynent jest mało rozczłonkowany
- Największy półwysep to GUAJIRA
- Największe wyspy Ameryki Południowej grupują się u południowych wybrzeży kontynentu. Ziemia Ognista –
największa z wysp. Na północy Margarita oraz Trynidad
- W delcie Amazonki rozmiarami wyróżnia się wyspa Marajo – największa aluwialana wyspa na Ziemi
- Daleko od wybrzeży kontynentu są położone dwa archipelagi: Galapagos na Oceanie Spokojnym oraz leżące na
skraju platformy kontynentalnej Falklandy/Malwiny
- Drobne wyspy rozsiane są wzdłuż wybrzeży kontynentu. Największym ich skupiskiem jest fiordowe wybrzeże
południowo – zachodnie
- Łączna długość wybrzeży wynosi około 29 tys. km

Pionowe ukształtowanie powierzchni

- bardzo zróżnicowane
- przewaga nizin (do 300m n.p.m.) – ponad 8,5 mln
- średnia wysokość - 650 m
- obszary górskie – powyżej 1000 m – 15,5 %
- wysokie góry – ponad 2000 m – 8,4 %

ACONCAGUA – 6959 m n.p.m.

1. Andy – ciągną się wzdłuż północnego i zachodniego wybrzeża kontynentu na długości około 9000 km
- góry składają się z kilku równoległych łańcuchów górskich, zwanych kordylierami
- najdłuższym łańcuchem jest Kordyliera Zachodnia, ciągnąca się od wybrzeża M. Karaibskiego do przylądka
Horn, ze szczytami (często wulkanami) przekraczającymi 6000 m wysokości
- poszczególne łańcuchy górskie są oddzielone od siebie podłużnymi, głębokimi dolinami oraz śródgórskimi
wyżynami

Góry dzieli się na 3 człony:

- Andy Północne
- Andy Środkowe
- Andy Południowe

Umownymi granicami są równoleżniki 12 0 S – oddzielający Andy Północne od Środkowych oraz 29 0 S – Andy

Środkowe i Południowe

5
 Podział ten ma swoje uzasadnienie w zróżnicowaniu środowiska przyrodniczego gór
● tektonice
● ukształtowania powierzchni
● klimacie
● roślinności

Andy Północne – strefa równikowa

- charakterystyczne są szerokie, spłaszczone powierzchnie szczytowe nazywane paramo, nad którymi górują
ośnieżone i zlodowacone masywy górskie oraz ogromne wulkany o wysokości przekraczającej 6000 m

Andy Środkowe – cechą charakterystyczna są wysokie, śródgórskie pustynne płaskowyże puna

Andy Południowe – głębokie doliny poprzeczne

- w tych tektonicznie uwarunkowanych obniżeniach przekształconych w plejstocenie przez lodowce utworzyły się
wielkie jeziora (np. Argentino).
- W południowej części Andów, nazywanej Andami Patagońskimi, rozwinęło się potężne pole lodowe nazywane
Lądolodem Patagońskim. Jest ono reliktem plejstoceńskiego zlodowacenia, które pozostawiło ślady na całej
długości Andów. W północnej części Andów Południowych wznosi się najwyższy szczyt Andów Aconcagua

Od wschodu Andy sąsiadują z wielkimi aluwialnymi nizinami:

- Orinoko
- Amazonki
- La Platy
Które u podnóży gór łączą się w południkowo zorientowany pas obniżeń nawiązujący do przebiegu przedgórskiego
zapadliska Orinoko – La Plata

Nizina La Platy – rzeźba eoliczna

Wyżyna Gujańska – północna część Ameryki Południowej, miedzy Niziną Orinoko a Niziną Amazonki
- silnie wydźwignięty i mocno rozczłonkowany fragment tarczy gujańskiej
- wyróżniają się piaskowcowe płaskowyże i góry stołowe, zwane tepui, o wysokości dochodzącej do 3000 m, a
także ostańcowe pasma górskie, np. Serra Imeri z najwyższym szczytem Wyżyny Gujańskiej – Pico de Neblina
3014m

Wyżyna Brazylijska – jedna z największych wyżyna na Ziemi. Leży między Niziną Amazonki a Niziną La Platy i
wybrzeżem Oceanu Atlantyckiego.
- podobnie jak Wyżyna Gujańska jest wyniesieniem prekambryjskiej platformy południowoamerykańskiej z
tarczami środkowobrazylijską i wschodniobrazylijską oraz dzielącymi je syneklizami
- do najbardziej charakterystycznych form należą pasma gór krawędziowych. Najwyraźniej zaznaczają się one we
wschodniej części wyżyny, gdzie biegną równolegle do wybrzeża oceanu Atlantyckiego

Wyżyna Patagońska - wyniesienie młodej platformy paleozoicznej

- wyróżnia się dwa masywy: północno- i południowopatagoński, wysokości nie przekraczającej 2000m,
przedzielone szerokimi obniżeniami wykorzystywanymi przez rzeki
- w rzeźbie są widoczne powszechnie w postaci form i osadów ślady plejstoceńskiego zlodowacenia, które objęło
cały obszar wyżyny

Budowa geologiczna Ameryki Południowej

- zajmuje kontynentalną, południowo-zachodnią część amerykańskiej płyty litosfery

- w obrębie kontynentu wyróżnia się trzy podstawowe jednostki geologiczne:

1) prekambryjską platformę południowoamerykańska obejmującą większość pozaandyjskiej Ameryki

Południowej
2) młodą platformę paleozoiczną na południowym wschodzie
3) Andy – wielki łańcuch górski utworzony w orogenezie alpejskiej wzdłuż zachodniego i północnego
wybrzeża kontynentu, łączący się na północy z Kordylierami Ameryki Północnej, a na południu, przez
łuk Antyli Południowych z górami Antarktydy
6
 1) Prekambryjska platforma południowoamerykańska
- krystaliczny fundament platformy odsłania się na powierzchni w obrębie tarczy gujańskiej na północy, tarczy
środkowobrazylijskiej w centrum kontynentu oraz tarczy wschodniobrazylijskiej na wschodnim jego skraju.
- W syneklizach: Amazonki, Paranaiby, Sao Francisco i Parany skały prekambryjskiego fundamentu zapadają
na głębokość kilku tysięcy metrów

2) W poludniowo-wschodniej części kontynentu znajduje się platforma patagońska. Na północy garniczy ona z
platformą prekambryjską; na zachodzie opiera się o Andy, a na wschodzie buduje szeroki szelf wraz z archipelagiem
Falklandów/Malwinów. Jest to młoda platforma paleozoiczna. Jej fundament budują prekambryjskie i paleozoiczne
skały sfałdowane w orogenezie kaledońskiej i hercyńskiej

3) Andy – góry wieku alpejskiego. Utworzyły się na granicy kontynentalnej, południowoamerykańskiej płyty
litosfery i oceanicznych płyt litosfery wschodniego Pacyfiku, podobnie jak Kordyliery Ameryki Północnej.

- góry zbudowane są ze skał różnowiekowych (od prekambru po kenozoik) i różnorodnych (skał osadowych
pochodzenia morskiego i lądowego oraz skał magmowych, głębinowych i wylewnych)
- ruchom tektonicznym towarzyszyły ogromne intruzje granodiorytów, głównie w środkowych i południowych
Andach oraz ożywiony wulkanizm
- współczesna rzeźba gór wiąże się z ruchami tektonicznymi związanymi z aktywną strefą subdukcji na zachodzie
kontynentu (ruchy fałdowe i wypiętrzające, uskoki), które są powodem częstych trzęsień ziemi, ożywionego
wulkanizmu

Klimat
- duże znaczenie – bariera klimatyczna w postaci Andów oraz rozległa Nizina Amazonki, która pokryta jest prze
wilgotne lasy równikowe, gdzie następuje transformacja zwrotnikowych mas powietrza w masy powietrza
równikowego.
- Rolę też pełnią prądy morskie – zimny prąd Peruwiański oraz ciepły prąd Brazylijski

Klimat równikowy wybitnie wilgotny:

o Nizina Amazonki
o i przylegających do niej częściach wyżyn: Gujańskiej i Brazylijskiej
o Nizinie Gujańskiej
Opady atmosferyczne w tym klimacie występują praktycznie w ciągu całego roku – nie ma wyraźnej pory
bezdeszczowej i wahają się w granicach 1500 – 2500 mm rocznie Na podwietrznych stokach gór roczne sumy opadów
są znacznie wyższe i przekraczają często 5000 mm.Temperatura w ciągu całego roku jest wyrównana i waha się w
granicach 25- 27 0 C

Klimat podrównikowy wilgotny

o Nizina Orinoko
o Wyżyna Gujańska
o Znaczna część Wyżyny Brazylijskiej
Występuje wyraźna pora sucha. Opady atmosferyczne wahają się tam w granicach 1000 – 2000 mm rocznie, a
szczególne ich natężenie przypada na lato. Zima na danej półkuli jest porą suchą. Roczny przebieg temperatury
powietrza jest podobny jak w klimacie równikowym wybitnie wilgotnym.

Klimat podrównikowy suchy

o północny skraj kontynentu
o północno – wschodnia jego część – region nazywany Nordeste
o Wyspy Galapagos
Jedna, krótka pora deszczowa ( na równiku dwie pory deszczowe). Opady w granicach 500 mm rocznie. Temperatury
podobne.

Rzeki
● Amazonka – powstaje z połączenia dwóch rzek – Maranon i Ukajali. Największymi dopływami, nie licząc
dopływów źródłowych są:

- Javari - Jurua - Purus

7
 - Madeira (najdłuższy - Tocantis (dopływy prawe) - Japura
dopływ Amazonki) - Pastaza - Negro Trombetas
- Tapajos - Napo - Paru
- Xingu - Putumayo - Jari

Amazonka buduje deltę o powierzchni około 100 tys. km 2 . Z lilkoma wielkimi wyspami m.in. Marajo – największa
wyspa aluwialna świata

Zasilanie Amazonki jest złożone.

- Andyjskie dopływy mają zasilanie śniegowo – deszczowe, a nawet lodowcowo-sniegowo-deszczowe
- Dopływy nizinne – zasilanie deszczowe

● Parana – drugi co do wielkości system rzeczny – Prana wraz z dopływami – system La Platy

- źródła na Wyżynie Brazylijskiej

Jeziora
- duże zbiorniki o powierzchni przekraczającej 1000 km 2 nie są liczne
- największym jeziorem jest Maracaibo – pochodzenie tektoniczne (dno jest kryptodepresją) 16 300 km 2
- laguna Patos 10 100 km 2
- Titicaca – pochodzenie tektoniczne 8100 km 2
- Poopo – 2500 – 3000 km 2 pochodzenie tektoniczne
- Liczne jeziora o genezie tektoniczno – lodowcowej występują w Andach Patagońskich. Utworzyły się one w
poprzecznych obniżeniach przekształconych w plejstocenie przez lodowiec i zamkniętych wałami moren
czołowych. Największe z nich to:
● General Carrera ● Viedma ● O’Higgins
● Argentino ● San Martin ● Cochrane

Duże jeziora polodowcowe występują także na przedpolu Andów:

● Fagnano na Ziemi Ognistej
● Cardiel na wyżynie Patagońskiej
● Rauco i Villarica

Drobne jeziora polodowcowe występują w Andach pospolicie, podobnie jak liczne są jeziora pochodzenia rzecznego na
Nizinie Amazonki.

Lodowce – współczesne zlodowacenie w Ameryce Południowej zajmuje 33 000 km 2

- lodowce górskie i płaty wiecznych śniegów występują na całej długości Andów
- Największe pola lodowe (ponad 20 000 km 2 ) rozwinęły się w Andach Patagońskich, między 46 a 53 o S.
Nazywane są one lądolodem patagońskim i daję początek ponad 300 lodowcom dolinnym
- W strefie zwrotnikowe lodowce rozwinęły się w szczytowych partiach najwyższych pasm i masywów górskich.
Najsilniej zlodowaconym pasmem górskim jest Kordyliera Biała.

Regiony fizycznogeograficzne
Andy – młode góry fałdowe, z dużym udziałem struktur zrębowych, zajmują zachodnia i północno – zachodnią część
kontynentu. Andy są najbardziej wyrazistym regionem fizycznogeograficznym ameryki południowej. O jego odrębności
decydują:
- budowa geologiczna i w większości fałdowa struktura górotworu
- rzeźba – południkowy układ głównych łańcuchów i pasm górskich, nazywanych kordylierami, przedzielonych
podłużnymi dolinami
- występowanie potężnych stożków czynnych i wygasłych wulkanów ( w tym pasm gór wulkanicznych)
- bardzo duże deniwelacje
- silne współczesne zlodowacenia najwyższych masywów górskich (zwłaszcza Andów Patagońskich) i wyraźne
ślady (formy, osady) znacznie większego zlodowacenia w plejstocenie
- odrębność klimatyczna – klimat górski w stosunku do pozaandyjskiej części kontynentu

Góry dzieli się na 3 człony:

8
 - Andy Północne
- Andy Środkowe
- Andy Południowe

1) Andy Północne
- Andy Karaibskie
- Północno – zachodnia część Andów Północnych składa się z czterech łańcuchów:
● Cordillera del Choco
● Kordyliera Zachodnia
● Kordyliera Środkowa
● Kordyliera Wschodnia

Najwyższe pasma górskie i ośnieżone wierzchołki wulkanów górują nad znacznie niższą – 2500 – 3500 m – zrównaną
szczytową powierzchnią gór nazywaną paramo. To one są najbardziej charakterystyczną cechą rzeźby Andów
Północnych

2) Andy Środkowe
- najszersza część Andów, dochodzi do 800 km szerokości
- W środkowej części gór występują rozległe, śródgórskie, pustynne płaskowyże nazywane puna, o wysokości
3500 – 4500, częściowo zajęte przez słodko- i słonowodne jeziora oraz solniska. Są one najbardziej
charakterystyczną cechą ukształtowania Andów Środkowych
● Kordyliera Nadbrzeżna
● Kordyliera Zachodnia – w niej Góry Domeyki – wulkaniczne pasmo
● Po wschodniej części gór ciągną się rozległe płaskowyże nazywane puna. Tworzą one wyżynę Puna
● Kordyliera Wschodnia

3) Andy Południowe
- ciągną się od 29 0 aż do Ziemi Ognistej i wyspy Stanów.
● Kordyliera Nadbrzeżna – stanowiąca przedłużenie nadbrzeżnego łańcucha górskiego Andów
Środkowych
● Andy Argentyńsko – chilijskie- kontynuacja Kordyliery Zachodniej. Wznosi się tutaj najwyższy szczyt
Andów Aconcagua 6959m. Na południu najwyższe szczyty są przeważnie wulkanami. Tutaj też
Lądolód Patagoński.

Wyżyna Patagońska – zajmuje południową część platformy paleozoicznej i pozaandyjskiej Ameryki Południowej,
nazywanej platformą patagońską.
- powierzchnia wyżyny jest pochylona od Andów ku wybrzeżu Oceanu Atlantyckiego, gdzie urywa się wysokim
progiem nad wąskim pasem kamienistej plaży
- wyróżnia się dwa rzoległe masywy: Masyw Północnopatagoński i Masyw Południowopatagoński, w których
odsłaniają się starsze skały stanowiące fundament platformy.
- Południowa część jest podzielona głębokimi dolinami rzek na płaskowyże wyniesione nie wyżej niż 200 – 300
m n.p.m. opadające stopniami ku wybrzeżu morskiemu
- Leży w strefie klimatów umiarkowanych, pośrednich u podnóża Andów i
kontynentalnych w części wschodniej.
- Naturalną roślinność stanowi tam suchy step
- Razem z Andami Patagońskimi tworzy Patagonię

Falklandy/Malwiny – leżą na wschód od wyżyny Patagońskiej, w odległości około 500 km od wybrzeża

- obejmuje ponad 200 wysp
- największe z nich to Falkland Zachodni i Falkland Wschodni przedzielone Cieśniną Falklandzką
- znajdują się w obrębie młodej platformy paleozoicznej, w skład której wchodzi również Wyżyna Patagońska
- prekambryjskie skały krystaliczne przykryte przez silnie sfałdowane skały paleozoiku poprzecinane intruzjami
skał magmowych oraz permskie, triasowe i jurajskie pokrywy skał wulkanicznych
- najmłodsza, bardzo cienka jest pokrywa osadów czwartorzędowych, polodowcowych
- wyspy są górzyste, lecz formy są zaokrąglone, łagodne, wygładzone przez plejstoceński lodowiec
- najwyższy szczyt to Adam – 706 m
- wybrzeża są wysokie, skaliste z licznymi fiordami
- strefa klimatów okołobiegunowych – klimat podbiegunowy morski
9
- oblewają je zimne prądy (Falklandzki i Dryf Wiatrów Zachodnich)
- roczna suma opadów sięga tam 600 mm, a średnie miesięczne temperatury powietrza to wahają się od 4 o C w
lipcu (zima) do 13 o C w styczniu
- naturalną roślinność stanowią łąki, torfowiska i wrzosowiska, a ponadto mchy i porosty. Drzew nie ma.

Nizina Orinoko – między łukiem Kordyliery Wschodniej i Andów Karaibskich na północnym zachodzie a Wyżyną
Gujańską na południowym wschodzie. Na wschodzie granica niziny jest Wybrzeże Oceanu Atlantyckiego.
- równinny charakter
- rozcinają ją liczne rzeki spływające z Andów i dzielą równiny na płaskowyże wznoszące się do około 100 m
powyżej den dolin.
- Sterczą grupy skałek lub izolowane pagórki, nazywane galeras
- Leży w strefie klimatów podrównikowych, z wyraźną porą deszczową przypadającą na okres lata na półkuli
północnej i porą suchą przypadającą zimą

Nizina Amazonki
- leży między Wyżyną Gujańska na północy a Wyżyna Brazylijska na południu i rozwinęła się w obrębie
syneklizy Amazonki oddzielającej tarczę gujańską od tarczy zachodniobrazylijskiej i tarczy
wschodniobrazylijskiej. Na zachodzie sięga podnóży Andów, a na wschodzie kończy się deltą Amazonki
uchodzącej do Oceanu Atlantyckiego.
- Największa aluwialna nizina na ziemi - 3,5 mln km 2 obejmuje połowę dorzecza Amazonki
- Ukształtowanie dość monotonne, ale zawiera najbogatsze na Ziemi i najbardziej zróżnicowane zespoły form
rzeźby fluwialnej
- Największymi formami są doliny rzek (Amazonki i jej wielkich dopływów ) mające od kilkunastu do 100 -120
km szerokości, a ich głębokość liczona do poziomu terasu zalewowego wynosi 30 –40 m
- Zbocza dolina są strome, a niekiedy nawet urwiste, ze śladami obrywów i osunięć. W dnach dolin
wycięte są współczesne koryta rzek. Poza Amazonką, w większości są to rzeki bardzo silnie meandrujące
- Amazonka (od połączenia Ukajali i Maranon) i niektóre jej dopływy są rzekami anastomozującymi – tworzą w
dnie doliny dwa – trzy koryta, czasami kilkanaście koryt – jak Negro, przedzielonych ławicami i aluwialnymi
wyspami tworzącymi śródlądowe archipelagi
- Liczne starorzecza
- Głębokość czynnych koryt rzecznych wielkich rzek wynosi 50 70 m, ale koryto Amazonki przy ujściu Negro ma
140 m głębokości, a w Obidos 135, jest więc długą na dziesiątki kilometrów kryptodepresją
- Na Nizinie Amazonki panuje klimat równikowy wybitnie wilgotny, z całorocznymi opadami dochodzącymi do
2500 mm rocznie i przeważnie jednym okresem opadów mniej obfitych
- Prawie całą powierzchnię Niziny Amazońskiej porasta wilgotny las równikowy (selva)

Nizina Boliwijska – południowy – zachód Niziny amazońskiej, w dorzeczu Madeiry, miedzy wyżyną Brazylijską a
Andami
- teren położony na wysokości 300 – 500 m
- cechy przejściowe między Niziną Amazonki położonej w strefie równikowej a położonej w strefie zwrotnikowej
Niziną La – Platy
o Nizina Boliwijska zaliczana jest do Amazonii -regionu szerszego niż Nizina Amazonki,
obejmującego niższe partie stoków Wyżyny Gujańskiej, Wyżyny Brazylijskiej i Andów,
porośnięte przez wilgotne lasy równikowe
- jest to równina napływowa podnóży Andów Środkowych, w obrębie przedgórskiego zapadliska Orinoko – La
Plata
- pod względem klimatycznym i florystycznym nizina Boliwijska jest krainą przejściową między leżącą w strefie
równikowej Niziną Amazonki a Niziną La Platy położoną w strefie zwrotnikowej i podzwrotnikowej
- naturalną roślinnością tej krainy jest sawannna z lasami galeriowymi w dolinach rzek
- na północy sąsiaduje ona z wilgotnymi lasami równikowymi, na południu z widnymi lasami zwrotnikowymi

Nizina La Platy – rozległe, południkowo zorientowane obniżenie między Andami na zachodzie a Wyżyną
Brazylijską na wschodzie
- zajmuje południową część przedgórskiego zapadliska Orinoko-La Plata
- lokalnymi kulminacjami są pasma wzgórz ostańcowych
- w obrębie Niziny La Platy wyróznia się kilka regionów:

10
 ● Pantanal – wzgórza i kręte grzbiety oraz owalne i wydłużone zagłębienia, o nie do końca wyjaśnionej
genezie
● Gran Chaco – podgórska równina napływowa
● Międzyrzecze – obszar płaski, podmokły, częściowo zajęty przez rozlewiska rzeczne i jeziora
● Pampa – równinna, Pampa Sucha (tereny wyżynne) i Pampa Wilgotna

Wyżyna Gujańska – jest najwyżej wyniesioną częścią tarczy gujańskiej, a zarazem całej platformy
południowoamerykańskiej.
- leży między Niziną Orinoko a Niziną Amazonki
- od Oceanu Atlantyckiego oddziela ją wąski pas Niziny Gujańskiej
- fundament to skały krystaliczne wieku archaicznego i proterozoicznego oraz wielkie batolity granodiorytów
przykryte skałami osadowymi
- kilka powierzchni zrównania
- pasma gór ostańcowych
- leży w strefie klimatów równikowych wybitnie wilgotnych
- jest to obszar źródłowy licznych rzek: Orinoko i wielu jej dopływów, wielu dopływów Amazonki
- w dorzeczu Caura znajduje się najwyższy wodospad na Ziemi – Salto Angel
- stoki Wyżyny Gujańskiej porastają wilgotne lasy równikowe, a powierzchnie szczytowe górskie sawanny

Nizina Gujańska – między Wyżyną Gujańską a Oceanem Atlantyckim

- 1000 km długości i szerokość do 200 km
- obejmuje brzeżne partie prekambryjskiej tarczy gujańskiej, zrzucone uskokami oraz wąski pas nadmorskiej,
aluwialnej niziny.

Wyżyna Brazylijska – zajmuje wschodnią cześć kontynentu i południową, wyniesioną część prekambryjskiej
platformy południowoamerykańskiej
- krystaliczne podłoże odsłania się w obrębie tarcz we wschodniej i zachodniej części wyżyny
- ukształtowanie powierzchni jest urozmaicone
- Płaskowyż Atlantycki – część wschodnia, najwyżej wzniesiona. Charakterystyczne dla rzeźby tej części wyżyny
są formy zrębowe tworzące góry stołowe
- Płaskowyż Borborema – liczne pasma wzgórz ostańcowych
- Serra de Caparao – pasmo z najwyższym szczytem Wyżyny Brazylijskiej – BANDEIRA 2890m. W górach
tych wnosza się liczne ostańce denudacyjne w postaci kop skalnych, stożków itp., nazywane głowami cukru
(max. 390 m)
- Wzdłuż brzegu jest plażowa równina z licznymi mierzejami i wydmami

a) Płaskowyż Centralny – obejmuje północne, łagodnie nachylone stoki Wyżyny Brazylijskiej pocięte dolinami
dopływów Madeiry, Amazonki, Paranaiby i Sao Francisco.
- izolowane stoiwa i pasma wzgórz twardzielcowych
- południowa część Płaskowyżu Centralnego stanowi dział wodny dorzeczy amazonki i Parany
b) Płaskowyż Południowy (Wyżyna Parany) – pokrywa się zasięgiem z tektoniczną niecką Parany
- charakterystyczne progi denudacyjne o wysokości dochodzącej do 400 m, utworzone na wychodniach
odpornych na erozje skał osadowych i wulkanicznych
- wodospad Iguacu na rzece o tej samej nazwie, dopływie Parany

Wyżyna Brazylijska rozciąga się przez kilka stref klimatycznych

- jej część położona na północ od zwrotnika ma klimat podrównikowy wilgotny, wyjątkiem jest obszar
północno-wschodni (Nordeste) nazywany także poligonem susz, o klimacie równikowym suchym
- południowa część Wyżyny Brazylijskiej ma bliżej wybrzeża klimat zwrotnikowy wilgotny, a w głębi lądu
pośredni
- południowy kraniec wyżyny ma klimat podzwrotnikowy morski
- na Wyżynie Brazylijskiej mają źródła liczne wielkie rzeki: Parana + dopływy, Sao Fransisco, dopływy
Amazonki, Urugwaj i wiele innych
- obszar wyżyny porastają głównie sawanny z lasami galeriowymi. Na północnym skraju występują wilgotne lasy
równikowe (selva), na północnym wschodzie widne lasy zrzucające liście w porze suchej (caatinga), a na
południu wilgotne lasy zwrotnikowe i podzwrotnikowe, w tym lasy araukariowe.
Kordyliery

11
 - orogeneza alpejska
- podział na Kordyliery Północne, Kordyliery Środkowe i Kordyliery Południowe.

Kordyliery Północne – północno – zachodnia część gór, od wybrzeża Morza Beringa do równoleżnika 60 o

Obejmują:

● Góry Brooksa, Góry Mackenzie (strefa wschodnia Kordylierów)

● Góry Alaska, Św. Eliasza (strefa zachodnia Kordylierów)
● Są one przedzielone Wyżyną Jukońską (sztywnym prekambryjskim masywem zbudowanym ze skał
prekambryjskich)

- Góry Brooksa – najbardziej na północ wysunięte, zaliczane do Gór Skalistych. MICHELSON, 2816m. Łańcuch
fałdowy, silnie porozcinany przez młode formy erozyjne i świeże formy polodowcowe. Niewielkie lodowce.
Porośnięte tundrą arktyczną

- Góry Mackenzie – równolegle do nich pasmo Selwyn, Oba pasma stanowią jeden zwarty obszar górski, dział
wodny dorzeczy Mackezie i Jukon z charakterystycznym, promienistym układem sieci rzecznej. Rzeźba
alpejska, wielkie gołoborza na stokach, w wapieniach zjawiska krasowe. Góry porasta tundra, a na południu
górska tajga

- Wyżyna Jukońska – liczne płaskowyże

- Góry Aleuckie - wulkaniczne pasmo, przedłużenie gór Alaska. W obrębie półwyspu Alaska występują młode
struktury fałdowe poprzebijane intruzjami skała magmowych, głównie wulkanicznych. Wulkanizm i trzęsienia
ziemi.

- Góry Alaska – są najwyższym szczytem w Ameryce Północnej (McKinley, 6194m) tajga i tundra.
Granitoidy w środkowej części i skały okruchowe na obrzeżach

- Góry Wrangla – wulkaniczne, najwyższy szczyt Bona 5044m

- Góry Świętego Eliasza –silnie zlodowacone, szczyt Logan 6050m
- Chugach

Trzy ostatnie pasma są zbudowane z paleozoicznych, mezozoicznych i kenozoicznych skał osadowych poprzecinanych
licznymi intruzjami skał magmowych, ze szczególnym udziałem wulkanitów trzeciorzędowych i współczesnych.

Wrangla / Świętego Eliasza / Chugach

*** Spośród innych pasm górskich Kordylierów wyróżnia je bardzo silne zlodowacenie współczesne oraz ślady
znacznie większego zasięgu lodowców w plejstocenie. Największe ze współczesnych lodowców (Beringa,
Sewart-Malaspina, Hubbart) mają ponad 100 km długości i powierzchnię kilku tysięcy km2 (lodowiec Beringa ma
ponad 200 km długości)

Kordyliery Środkowe

Wschodnią część Kordylierów Środkowych zajmuje łańcuch Gór Skalistych

Zachodnią część – podwójny łańcuch Gór Nadbrzeżnych
Środkową część – Wyżyny Wewnętrzne

Góry Skaliste – wschodnia część Kordylierów. Najwyższym szczytem jest góra Elbert (4399m). Zbudowane z
prekambryjskich skał krystalicznych oraz skał okruchowych i węglanowych. Wypiętrzone zostały w postaci
asymetrycznych zrębów mniej więcej równoległych do osi łańcucha górskiego. Na północ od 50 o góry mają rzeźbę
alpejską, z wąskimi graniami, cyrkami i żłobami lodowcowymi, jeziorami polodowcowymi oraz licznymi lodowcami
współczesnymi. Na południe od 50 o łańcuch górski stopniowo się rozszerza i rozwidla. W południowej części
Kordylierów Środkowych (na około 35 o N) Góry Skaliste osiągają ponad 1000 km szerokości i obejmują płaskowyże
(Yellowstone), wyżyny (Kolorado) i kotliny (Wielki Basen Wododziałowy)
12
Yellowstone – gejzery (Old Faithful), gorące źródła (Mammoth), terasy trawertynowe, wulkany błotne, jeziora, bagna,
rzeki, wodospady

Wielki Basen Wododziałowy

Wyżyna Kolorado – stanowi ona wyniesiony od 1500 do 3000 m fragment krystalicznej platformy prekambryjskiej i
grubą warstwą skał osadowych. Typowa rzeźba erozyjna charakterystyczna dla obszarów o budowie płytowej, z
głębokimi kanionami (Wielki Kanion Kolorado) oraz progi strukturalne i wzgórza ostańcowe. N obrzeżach wyżyny
znajdują się wygasłe wulkany, a w części zachodniej wielki obszar krasowy licznymi jaskiniami, a n a południowy
wschód od Wielkiego Kanionu, na skraju Pustyni Pstrej znajduje się znany, wielki krater meteorytowy.

Klimat – podzwrotnikowy i zwrotnikowy kontynentalny, suchy i skrajnie suchy z roczną suma opadów poniżej 300 mm
( w gorach do 600 mm). Roślinność na przeważającym obszarze – pustynna.

13
 AFRYKA
Obszar zdecydowanie wyżynny, rozczłonkowany przez system wschodnioafrykańskich rowów tektonicznych na szereg
mniejszych jednostek: gór, płaskowyżów rowów i kotlin W jego obrębie wyróżnia się: Wyżynę Abisyńską, Wyżynę
Wschodnioafrykańską, Wyżynę Mozambicką oraz Kotlinę Danakilska i Nizinę Wschodnioafrykańską.

1. Wyżyna Abisyńska – północno – wschodnia część Afryki Wschodniej, w rowach występują młode skały
wulkaniczne oraz utwory rzeczne i jeziorne. Największą strukturą zapadliskową jest Rów Abisyński. Dzieli on wyżynę
na dwie części: zachodnią, przy której pozostaje nazwa Wyżyna Abisyńska i część wschodnią, nazywaną Wyżyną
Somalijską
● Wyżyna Abisyńska – (w węższym znaczeniu ma średnią wysokość około 2000 m). Najwyższe szczyty
przekraczają 4000 m i grupują się blisko zachodniej krawędzi Rowu Abisyńskiego i Kotliny Danakilskiej. Ku
zachodowi powierzchnia wyżyny obniża się, tworząc często stopnie morfologiczne na krawędziach pokryw
lawowych. Powierzchnię wyżyny rozcinają głębokie do 1000 m kaniony, dzieląc ją na płaskowyże, wielkie,
izolowane masywy wulkaniczne oraz liczne, zróżnicowane morfologicznie ostańce denudacyjne, z najbardziej
charakterystycznymi ambami, o stromych. Wypukłych stokach i spłaszczonych wierzchołkach
● Wyżyna Somalijska – wschodnia część Wyżyny Abisyńskiej, szczyt Batu w masywie Mendebo 4307 m –
najwyższy szczyt Wyżyny Somalijskiej. Wyżyna obrywa się stromym stokiem także ku Kotlinie Danakilskiej i
wybrzeżu Zatoki Adeńskiej.
Miedzy Wyżyną Abisyńska i Somalijską a wybrzeżem Morza Czerwonego i Zatoki Adeńskiej znajduje się głęboka,
bezodpływowa tektoniczna Kotlina Danakilska, znana także jako zapadlisko Afar. Należy ona do systemu Wielkich
Rowów Afykańskich. W jej środkowej części, w depresji znajduje się jezioro Assal (poziom lustra wody –150 m
p.p.m.) Jest to najniżej położony punkt Afryki.

Na Wyzynie Abisyńskiej panuje górska i wyżynna odmiana klimatu równikowego monsunowego. Zachodnie stoki
wyżyny, opadające ku Kotlinie Górnego Nilu (stoki dowietrzne) oraz najwyższe masywy górskie mają klimat wilgotny,
z opadami 1000 – 1500 mm rocznie, niekiedy nawet 2000 mm. Pozostała część wyżyny ma klimat równikowy suchy, z
opadami rzędu 400 – 500 mm rocznie. Piętra klimatyczne i odpowiadające im pietra roślinne. Wyżyna Abisyńska i
Somalijska są obszarami źródłowymi wielku rzek. W zachodniej Wyżyny Abisyńskiej mają swoje źródła dopływu Nilu.
Występowanie jezior związane jest z rowami tektonicznymi. W masywach wulkanicznych wyżyny spotyka się
niewielkie jeziora kraterowe.

2. Wyżyna Wschodnioafrykańska – mocno wydźwignięty fragment prekambryjskiej platformy afrykańskiej.

Dominującym rysem ukształtowania powierzchni Wyżyny Wschodnioafrykańskiej są Wielkie Rowy
Wschodnioafrykańskie. Te wielkie struktury tektoniczne powstały w trzeciorzędzie. Ich powstaniu i współczesnemu
rozwojowi towarzyszy ożywiony wulkanizm. Rowy tworzą tzw. wschodnioafrykański system ryftowy, skladający się z
dwóch stref: zachodniej, obejmującej Wielki Rów Zachodni, i wschodni z Wielkim Rowem Wschodnim i znajdującym
się na jego przedłużeniu Rowem Abisyńskim (na Wyżynie Abisyńskiej) i zapadliskiem Afar.
● Wielki Rów Zachodni
● Wielki Rów Wschodni
W sąsiedztwie wznoszą się zrębowe masywy górskie zbudowane z prekambryjskich skał krystalicznych i góry
wulkaniczne. M.in. Kilimandżaro (5895), Kenia (5199 m),czynny wulkan Meru (4567 m), Elgon (4321) i wiele
mniejszych.
Kotlina Jeziora Wiktorii zajmuje północną część Wyżyny Wschodnioafrykańskiej. Znajduje się między Wielkim
rowem Wschodnim a Wielkim Rowem Zachodnim.
Wyżyna Mozambicka – leży w południowej części Wyżyny Wschodnioafrykańskiej. Średnia wysokość wynosi około
700 m.
Cała Wyżyna Wschodnioafrykańska leży w strefie klimatów równikowych, ze średnią temperaturą powietrza we
wszystkich miesiącach powyżej 200 C i zróżnicowanymi rocznymi sumami opadów.
Naturalna roślinność Wyżyny Wschodnioafrykańskiej jest reprezentowana przede wszystkim przez sawanny oraz widne
lasy zrzucające liście w porze suchej.
3. Nizina Wschodnioafrykańska – generalnie wąski pas wzdłuż wybrzeża od przylądka Hafun na Półwyspie
Somalijskim do mniej więcej 30 O S. Ma charakter aluwialny. Przecinają ją doliny licznych rzek ( na północy często
suche doliny rzek okresowych i epizodycznych). Lokalnie nizina jest zabagniona, na północy (Nizina Somalijska) jej
powierzchnię urozmaicają wydmy. Na Nizinie Somalijskiej panuje klimat równikowy suchy, z opadami nie
przekraczającymi 200 mm rocznie. Roślinność jest skąpa, półpustynna. W części równikowej niziny panuje klimat

14
równikowy wybitnie wilgotny, z opadami przekraczającymi rocznie 2000 mm. W strefie tej rosną wilgotne lasy
równikowe i lasy namorzynowe na wybrzeżu.
Nizina Mozambicka – część Niziny Wschodnioafrykańskiej, na południu, w obrębie niziny wznosi się wapienny, silnie
skrasowiały płaskowyż. Pozostała część jest równinna, miejscami silnie zabagniona. Na Nizinie mozambickiej panuje
klimat zwrotnikowy wilgotny, na północy podrównikowy wilgotny, z opadami od 1000 do 1500 mm rocznie. Na
brzegach morskich w strefie pływów oraz w ujściach rzek rosną lasy namorzynowe.

Kotlina Konga
- strefa równikowa
- rozległy basen otoczony ze wszystkich stron wyżynami
- drugi na ziemi system rzeczny z koncentrycznym układem sieci rzecznej
- najniższa część doliny to Wielka Depresja Centralna, otoczona rozległym bagnami
Na północy od Kotliny Konga
*** Wyżyna Adamawa –pokrywy lawowe, sawanna, a na południu wiecznie zielony las równikowy
***Wyżyna Ubangi
***Wyżyna Azande
Na południe znajdują się wyżyny Lunda i Szaba oddzielające je od Kotliny Kalahari, na zachodzie wyżyna Bije,
wchodząca w skład Dolnej Gwinei
Powierzchnia szczytowa Lundy jest prawie płaska, przerywana niezbyt wysokimi, twardzielowymi wzgórzami
Na wschód od Lundy leży Szaba (Katanga) o średniej wysokości1000 m, na południu Szaba przechodzi w wyżynę
Barotose, sąsiadującą w Kotliną Kalahari.
Szaba, podobnie jak Lunda jest działem wodnym dorzeczy Konga i Zambezi
Szabe i Lunde porastają sawanny i widne lasy typu miombo i mopane
KLIMAT – równikowy, wilgotny, sieć rzek jest gęsta, szczególnie w północnej i północno – zachodniej części regionu.
Rzeka – Kongo
Naturalna roślinność to wilgotny, zawsze zielony las równikowy

Kotlina Kalahari: 1/3 obsz Afryli Południowej, dno na wys ok 1000 m, otaczające ją wyżyny wys ok2000 m, a w
Górach Smoczych powyżej 3000 m
Potężny stary blok lądowy o wyżynnej rzeźbie, noszącej cechy niedawnego odmłodzenia skutkiem ruchów
skorupy ziemskiej. Strefy brzeżne na pni pd są elementami młodszymi o cechach obcych dla pozostałej części
kontynentu
bud geolog: środk i pd cz – stare krystaliczne tarcze Oranii, Kubango i Kongo

Afr Północna niższa od południowej, przez środek przebiega szereg wzniesień: góry Ahaggar (Tahat 2918), wyż
Hoggaru, wyż Tibesti (Emi Kussi 3415) i Dar Fur (Marra 3071), wokół obniżenia lub niecki: niecka pustyni Ed-Dżuf,
Kotlina Górnego Nigru, wyżyna Górnej Gwinei (góry Loma –Sierra Leone 2100 m), kotlina Talak i Środkowego Nigru,
Kotlina Czadu i Bodele, wyż Air, Kamerunu, kotlina Biełego Nilu, wyż Abisyńska, Wschodnioafrykańska, kotlina
Wielkiego Ergu Wschodniego, góry Atlas(Tubkal 4165), obniżenie Pustyni Libijskiej
Afr Wsch: długie rowy zapadliskowe

Afr Pn: podłoże krystaliczne przykryte osadami bardziej niż Afr Pd, osady ladowe i morskie, Góry Atlas: trzony
krystaliczne, fałdowo-płaszczowinowe na pn i regularne fałdy na pd orog alp
Afr Wsch i Madagaskar: potężne linie uskoków ograniczjących rowy tektoniczne
Góry Przylądkowe –szczątki górotworu fałdowego, kwarcytowe piaskowce dewońskie
Regiony:
1. Atlas
GÓRY ATLAS- Atlas Sacharyjski.,Średni, Tellski, Wysoki.Rejon Atlasu leży w strefie sródziemnomorskiej.
Geologiczna przeszłość związana z rozwojem Tedydy, której szczątek stanowi M.Śródziemne.Połud granicę reg
prowadzimy od O.Atlantyckiego wzdłuż Ued Dara , podnóżem Atlasu Sacharyjskiego do Zatoki Gabes. Powierz 750 tys
km2, dł <2000 km, szer śred 350km. Politycznie wchodzi w skład: Tunezji, Algerii, Maroka, część do Hiszpanii. Od
cieśniny Gibraltarskiej po Niziny nad rzeką Mulują pasmo górskie- Rif. Litologia: skały krystaliczne, łupki
paleozoiczne, mezozoiczne, wapienie, flisz (rzeźba kontrastowa).Wybrzeże klifowe, niewielkie zatoki, pn stoki
–makkia,pd stoki-stepowa roślinność. W przedłużeniu Rifu ku wsch ciągnie się aż po Zatokę Tuniską –Atlas Tellski.
Wybrzeże klifowe, czasami płaskie napływowe. –zbudowany z krystalicznych trzonów np.Masywy Kabylli-Dżurdżura
2308mnpm. I Masyw Numidyjski oraz strefy płaszczowinowo łuskowej przeważnie zbudow z mezozoicznych i

15
trzeciorzędowych wapieni i fliszu. Łańcuch gór jest rozcięty licznymi przełomowymi dolinami między poszczególnymi
pasmami znajdują się aluwialne niziny (nizina Mitidża koło Algieru), Pn stoki gór otrzymują dużo opadów nawet ponad
1000 m n.p.m. śnieg jest rzadkością, w górach jednak przeważają opady śnieżne Góry tu i ówdzie pokryte są pięknymi
lasami piniowymi, dębowymi, cedrowymi, tujowymi lub makkią.Niziny są obszarem rolniczym, krainami winnic i
gajów oliwnych z wyjątkiem niewielu zasolonych sebk (Sebcha Oran). Północne stoki Atlasu Tellskiego są pokryte
przeważnie górskimi stepami..Na południe od Rifu, wzdłuż atlantyckich wybrzeży po Mogador leży nadmorska Nizina
Marokańska szeroka nad Ued Sebu,potem zwężająca się bardzo. Otrzymuje ona dużo opadów ponad 40cm. Pierwotnie
pokryta była bujnym stepem z karłowatymi palmami, a wzdłuż rzek łęgowymi lasami topoli i wiązów. Ma żyzne,
próchnicze gleby i dziś stanowi krainę rolniczą (pszenica). Przechodzi ona niewyraźnym progiem w wyżynne
przedgórza Atlasu, zwane Mesetą Marokańska. W jej podłożu występują speneplenizowane paleozoiczne górotwory.
Klimat jest tu suchy. gleby przybierają czerwone zabarwienie, obszar porasta ubogi step będący do dziś przeważnie
miejscem wypasów. Nizina nadmorska wzdłuż Ued Sebu przedłuża się na wschód i przechodzi w Bramę Taza, położoną
między Rifem a Atlasem Średnim.Ma ona doniosłe znaczenie komunikacyjne ułatwiając drogę z Niziny Marokańskiej i
z Mesety w niziny Mului i na Wyżynę Szottów,Na południe od Atlasu Tellskiego rozciąga się śródgórska wyżynna
równina, zwana Wyżyną Szottów. Wysokość jej wynosi około 900 mnpm. Ze względu na osłonięcie górami od wiatrów
deszczonośnych jest to obszar suchy porasta go przeważnie step z trawą alfa oraz piounami. W obniżeniach terenu
gromadzą się wody spływające z gór i tworzą w okresie deszczowym rozlegle jeziora, które w lecie niemal całkowicie
wysychają (Szott el Hodna, esz-Szarki) .Na słonych glebach trawiasty step ustępuje miejsca słonororoślom. Południowy
łańcuch Atlasu w części zachodniej rozdziela się na 3 pasma górskie. Środkowe położenie zajmuje krystalitczny
Atlas Wysoki (Tubkal —4165 m n.p.m.). W najwyższym jego pietrze znaczają się wyraźnie polodowcowe formy, a i
obecnie znaczną cześć leżą tu śniegi. Niżej występują bujne lasy (cedry, dęby, tuje, i sosny). Na południe od Atlasu
Wysokiego ciągnie się równolegle do niego –Antyatlas.Podobnie jak w Atlasie Wysokim, występują tu trzony
krystaliczne. W_zachodniej części między oboma pasami leży Nizina Sus, dość dobrze nawodniona i urodzajna.
Połączenie miedzy Atlasem Wysokim a Antyatlasem stanowi wulkaniczny masyw Dżebel Siurua (3364 m n.pTm.).
Od Atlasu Wysokiego w kierunku odgałęzia sig Atlas Średni (3290 m n^p.m.) o krajobrazie podobnym do Atlasu
Wysokiego. Atlas Średm,część Atlasu Wysokiego oraz Antyatlas są zbudowane z paleozoicznych wapieni, piaskowców
i kwarcytów zfałdowanych w okresie hercyńskim. Od południa Wyżynę Szottów ogranicza Atlas Saharyjski, składający
się z szeregu pasm i masywów. Najwyższą Jego część stanowi Dżebel- Aures (2328 m n.p.m.)- Atlas Saharyjski,
podobnie jak wschodnie częśći Antyatlasu, ma przeważnie półpustynny charakter.Na wybrzeżu Małej Syrty u ponóża
Atlasu leży Nizina nadmorska Sahelem Tunezyjskie , o stepowym klimacie i lagunowym brzeżu. W regionie występują
poważne bogactwa mineralne: fosforyty^ Największe i najbogatsze złoża.Ulad Abdun w Maroku .mniejsze w okolicy
Tebessy w Algeril i okolicy Gafsy w Tunezji. Duże znaczenie mają również złoża rud żelaznych.Występują one w
okolicy Bone i Ouenza w Algerii. Kanifry i Melilli w Maroku. Mniejsze znaczenie mają złoża innych kruszców: rtęci,
manganu, kobaltu, niklu, cynku i ołowiu. Złoża węglowe Dżerady w Maroku i Kendze w Algerii są bardzo niewielkie
2.Sahara – pustynność, od Oceanu Atlantyckiego do M Czerwonego, występują obszary stepów półpustynnych i oazy.
We wnętrzu pustyni wyżyny gł ze skał krystalicznych lub sfałdowanych skał paleozoicznych, góry są gł pochodzenia
wulkanicznego, Wyż Hoggaru z wulk masywem Ahaggaru (3005 m), G Tibesti.
Drugi typ krajobrazu tworzą płytowe krainy z osadów gł kredowych i trzeciorzędowych
3.Sudan 4.Gwinea, 5. Kongo,
7.Wyżyna Wschodnioafrykańska: rozległy obszar wyżynny rozczłonkowany przez system rowów tektonicznych,
którym towarzyszą wylewy wulkaniczne
8. Wyspy Afryki: Madagaskar –Kanał Mozambicki, trzon to krystaliczny cokół, obciety wyraźnymi liniami
uskokowymi, wys 1000-1500, góry wulkaniczne: Ankaratra (1844), Tsaratanana (2880), w środkowej części rów
tektoniczny z jez Alaotra
Drobne wyspy na Oc Indyjskim, Atlantyckim, Madera, W Zielonego Przylądku
Wyspy Kanaryjskie: lądowego pochodzenia, w podłożu krystaliczne skały, przykryte przez stożki wygasłych i
czynnych wulkanów: Pico de Teyde (3718). Wyspy: Teneryfa, Gran Canaria, Palma, Gomera, Ferro. Klimat
podzwrotnikowy oceaniczny. W niższych piętrach roślinność kserofilna, miejscami niemal pustynna. Pow 700 m lasy
typu śródziemnomorskiego, na wilgotniejszych stokach wawrzynowe, na suchszych sosny kanaryjskiej.
SAHARA. Pustynność Sahary przejawia się w klimacie, skąpej szacie roślinnej, ale również w cechach rzeźby. S
rozciąga się od wybrzeży Atlantyku po wybrzeże Morza Czerwonego (około 5500 km). Północna i południową granicę
prowadzi się wzdłuż izohiety rocznej 200mm. Na północy Sahara graniczy z rejonem Atlasu, a dalej na wschód
dochodzi do wybrzeży Morza Śródziemnego. Granica Sahary - południe: od ujścia Senegalu, do kolana Nigru pod
Timbuktu, do jeziora Czad, po ujście Atbary do Nilu a stąd do Morza Czerwonego. Szerokość krainy przec. 1700 km,
obszar 9mln km2. Politycznie w Egipcie, Sudanie, Libii, Czadzie, Nigrze, Mali, Mauretanii, Sahary Hiszp., południe
Algierii, Tunezji, Maroka. Nie cały obszar jest pustynią. Najwyższe części Sahary to rozległe wyżyny przybierające
formy górskie. Wielkie ergi zajmuja 1/3 Sahary. Nieckowa budowa znacznej części Sahary oraz naprzemianległóść skał
tworzy na Saharze wielkie baseny artezyjskie. Oazy zawdzięczają swój byt wodom gruntowym.
16
AFRYKA POŁUDNIOWA. Kalahari - jedną trzecią Afryki Południowej zajmuje pokrywa piasków (formacja
kalahari). Tylko w nielicznych miejscach wznoszą się wzgórza zbudowane z litych skał podłoża. Piaski Kalahari są
rzecznego pochodzenia, ale były kiedyś przewiane i tworzą utrwalone wydmy, w południowej części regionu. Kalahari
należy do terytorium: Beczuany, Afryki Południowo-zachodniej, Angoli, Rodezji. Klimat ciepły i suchy. Ku
południowi wzrasta amplituda wahań temperatury. Na pd w porze zimowej są przymrozki. Opady od 15cm na pd-wsch
do 80cm w pn. Duża część opadów wsiąka w przepuszczalne piaszczyste podłoże, dlatego znaczna część Kalahari pod
wzgl zaopatrzenia w wodę przypomina pustynie.
Otaczają ją: Zach Wybrzeże Afr Pd, Karru i Góry Przylądkowe, Wschodnie wyżyny Afr Pd (wyż Wysokiego Veldu,
Oranii i Transwalu, oraz wyż rodezji Południowej i Północnej
Zach wyż Afryki Pd Najbardziej na północy znajduje się wyżyna Bije, kulminacja w Moko 2160m. na południe leżą
wyżyny Damara i Nama. Południowa Nama odcięta od północnej przełomem rzeki Oranje należy do Kraju
Przylądkowego. Próg zach w miejscach gdzie jest silnie rozcięty erozyjnie, przybiera postać gór. U jego stóp leży nad
Atlantyckim wąski pas niskiego pobrzeża. Od zatoki Saldanha na południu po Benguelę na północy panuje na wybrzeżu
pustynia lub półpustynia Namib. Klimat Deszcze padają rzadko, rosa i mgły znad oceanu są częstym zjawiskiem. W
osadach teras nadmorskich są bogate złoża diamentów (Diamentowa Pustynia - Namib), złoża kruszców wanadu
(Otavi), miedzi, cynku, ołowiu(Tsumeb, Otavi).

17
 AZJA
Budowa geologiczna, ukształtowanie powierzchni, warunki klimatyczne i stosunki wodne pozwalają podzielić Azję na 6
wielkich jednostek fizycznogeograficznych:
- Azję Północną
- Azje Środkową
- Azje Wschodnią
- Azję Południowo-Zachodnią
- Azje Południową
- Azję Południowo-Wschodnią

1. Azja Północna
Obejmuje północną część kontynentu, od Morza Arktycznego po Pogórze Kazaskie i góry wznoszące się na skraju
wyżyny Mongolskiej na południu, i od Uralu na zachodzie po Ocean Spokojny na wschodzie. To olbrzymi region
obejmujący około 30 % powierzchni Azji. Jego granice, zwłaszcza w części południowo-wschodniej, na pograniczu z
Azją Środkową, są mało precyzyjne, co wynika z przejściowości niektórych obszarów, łączących cechy dwóch lub
więcej regionów. W Azji Północnej wyróżnia się m.in.: Wyspy Północnosyberyjskie, Nizinę Zachodniosyberyjską,
Wyżynę Środkowosyberyjską, Nizinę Północnosyberyjską, półwysep Tajmyr, Syberię Wschodnią z Kamczatką, Góry
Południowosyberyjskie i góry Wschodniosyberyjskie z Sachalinem i Kurylami.

1) Wyspy Północnosyberyjskie – Arktyczne Wyspy Azji obejmują dwa archipelagi: ZIEMIĘ PÓŁNCNĄ i WYSPY
NOWOSYBERYJSKIE oraz samotną WYSPĘ WRANGLA.
* Ziemia Północna – rozdziela Morze Karskie i Morze Łapietów, jest to archipelag składający się z czterech większych
wysp i kilkudziesięciu wysp drobnych. archipelag ma charakter wyżynny. Płaskowyże we wnętrzu wysp, silnie
zrównane w następstwie działalności lodowców, osiągają od 900 do 1000 m n.p.m. Ku fiordowemu wybrzeżu opadają
urwistymi klifami. W archipelagu panuje klimat polarny. Ponad połowowe powierzchni wysp pokrywają lodowce.
* Wyspy Nowosyberyjskie – są podbiegunowym archipelagiem Azji, oddzielającym Morze Łapietów od Morza
Wschodniosyberyjskiego. Obejmuje on trzy grupy wysp: De Longa, Anjou (Właściwe Wyspy Nowosyberyjskie) i
Wyspy Lachowskie. Powierzchnia większości wysp jest nizinna i płaska, zrównana w wyniku działalności
plejstoceńskich lodowców. Współczesne zlodowacenie pokrywa zaledwie około 400 km 2. Na wyspach panuje klimat
polarny. Naturalną roślinność stanowi tundra arktyczna
* Wyspa Wrangla – leży na Morzu Arktycznym, miedzy Morze Wschodniosyberyjskim a Morzem Czukockim. Od
lądu stałego jest oddzielona Cieśnina De longa. Wyspa Wrangla jest górzysta (do 1100 m n.p.m.), tylko wzdłuż
wybrzeży ciągnie się wąski pas nizin. W górach rozwinęły się niewielkie lodowce (kilka km 2). Na nizinach panuje
klimat podbiegunowy. Naturalną roślinność stanowi tundra.

2) Nizina Zachodniosyberyjska – wielka aluwialna równina w dorzeczu Obu i Irtyszu (największa w Azji). Znajduje
się w północno – zachodniej Azji. Obejmuje zachodnią część Syberii. Do tego regiony włącza się także przybrzeżne
wyspy leżące na Morzu Karskim ( np. wyspę Białą, Wilkickiego, Szokalskiego i Instytutu Arktycznego). Nizina
Zachodniosyberyjska rozwinęła się w obrębie młodej platformy paleozoicznej. Pokrywę platformową tworza grube,
niemal poziomo zalegające warstwy morskiech osadów jury, kredy i trzeciorzędu. Zawierają one duże złoża ropy
naftowej i gazu ziemnego. Na północy utwory polodowcowe. Krajobraz niziny jest płaski monotonny. Równinę
przecinają liczne rzeki. Doliny są szerokie, płaskie. Ogromną powierzchnię stanowią bagna, tzw. Morze Wasiugańskie
między Obem a Irtyszem. Bardzo liczne są także jeziora. Najwyższym punktem Niziny Zachodniosyberyjskiej jest
kulminacja Uwałów Syberyjskich – wału czołowo – morenowego ostatniego zlodowacenia (291 m n.p.m.).
Współcześnie teren ulega obniżaniu. Klimat Niziny zachodniosyberyjskiej jest kontynentalny, z małą ilością opadów
atmosferycznych, długą mroźną zima i krótkim, łagodnym, na południu ciepłym latem. Na północy jest to klimat
polarny i podbiegunowy, a na pozostałym obszarze umiarkowany chłodny, umiarkowany ciepły tylko na południowym
skraju niziny. Przeważającą część Niziny porasta tajga (tajga ciemna) rozległymi bagnami i torfowiskami. Na
wybrzeżach Morza Karskiego występuje tundra arktyczna, a na południu lasy liściaste (brzozowe, osikowe) stopniowo,
poprzez formacje przejściowe (lasostep, step parkowy) ustępujące miejsca stepom.

3) Wyżyna Środkowosyberyjska – znajduje się miedzy Jenisejem na zachodzie a Leną na wschodzie. Bywa ona
nazywana Platformą Środkowosyberyjską, podobnie jak jednostka geologiczna (prekambryjska platforma syberyjska),
której konturom w przybliżeniu odpowiada. Prekamnryjskie podłoże wyżyny (gnejsy, łupki krystaliczne poprzecinane
intruzjami magmowymi) przykryte jest utworami najmłodszego prekambru, paleozoiku, mezozoiku i kenozoiku.
Przeważają skały węglanowe, pospolite są także utwory wulkaniczne. Potężne trappy bazaltowe i ryolitowe, m.in. nad
18
Doliną Tunguzką, gdzie występują diamentonośne kimberlity. Wyżyna Środkowosyberyjska ma urozmaiconą rzeźbę. W
północno – zachodniej części wznoszą się silnie zrównane, mające cechy płaskowyżu Góry Putorana. Na
południowym zachodzie wyróżniają się Góry Jenisejskie, oraz liczne płaskowyże (Anabarski, Wilujski, Tunguski,
Angarski, Leński, Nadleński). Płaskowyże mają łagodne, zaokrąglone formy. Na przeważającym obszarze Wyżyny
Środkowosyberyjskiej panuje klimat umiarkowany chłodny, kontynentalny. Tylko w Górach Putorana jest to klimat
podbiegunowy. Naturalną roślinność stanowi tajga (tajga jasna). W Górach Putorana panuje tundra górska, a na
południu, u podnóży Sajanów, Gór Bajkalskich, stanowych i Ałdańskich – stepy.

Stosunkowo niewielka Nizina Północnosyberyjska wchodzi w skład nadrzędnej jednostki, jaką jest Wyżyna
Środkowosyberyjska.

Nizina Północnosyberyjska – stanowi tektoniczne obniżenie na północnym skraju prekambryjskiej platformy

syberyjskiej, miedzy Wyżyną Środkowosyberyjską a górzystym Półwyspem Tajmyr. W głębokim podłożu niziny
występują prekambryjskie skały krystaliczne platformy syberyjskiej. Wyżej – utwory pokrywy platformowej
(paleozoiczne, mezozoiczne, kenozoiczne) oraz gruba seria plejstoceńskich utworów lodowcowych oraz młode,
współczesne aluwia rzeczne. Powierzchnia jest równinna, urozmaicona drobnymi formami pochodzenia mrozowego –
pagórami i zagłębieniami. Rzeki: Piasina, Chatanga, Anabar. Naturalną roślinność stanowi tundra arktyczna,
przechodząca na południu w lasotundrę.

4) Półwysep Tajmyr –nad Morzem Arktycznym. Jest to najdalej na północ wysunięty półwysep Azji, zakończony
przylądkiem Czeluskin. Półwysep jest górzysty, jego wnętrze zajmują zrębowe Góry Byrranga. Wznoszą się one na
północnym skraju prekambryjskiej platformy syberyjskiej. Góry są zbudowane z paleozoicznych skal osadowych, z
pokrywami wulkanitów. Sfałdowane zostały w orogenezie kaledońskiej, a w późniejszych orogenezach ulegały
odmłodzeniu. Grzbiety górskie są zrównane w wyniku egzaracji lodowcowej (jedno z centrum plejstoceńskiego
zlodowacenia), porozcinane głębokimi żłobami lodowcowymi współcześnie wykorzystywanymi prze rzeki. Duże
powierzchnię pokrywają kamieniste moreny. W obniżeniach występują liczne jeziora polodowcowe. Największe z nich
– Tajmyr (4560 km 2) ma genezę tektoniczno – lodowcową. Na całym półwyspie Tajmyr panuje klimat polarny.
Naturalną roślinność stanowi tundra arktyczna, miejscami panuje arktyczna pustynia. We wschodniej części Gór
Byrranga występuje około 100 lodowców o łącznej powierzchni około 30 km 2

5) Syberia Wschodnia - obejmuje północno – wschodnią część Azji, rozciągającą się między Morzem Arktycznym na
północy a morzami Beringa i Ochockim na wschodzie i południu. Znajduje się ona prawie w całości w obrębie
amerykańskiej płyty litosfery. Region ma skomplikowaną budowę geologiczną, na większości terytorium występują
góry oraz wyżyny. W centralnej części tego obszaru, głównie między Górami Czerskiego a Górami Czukockimi
znajduje się niewielka, prekambryjska platforma indygirska, rozbita uskokami na kilka części. Góry Syberii
Wschodniej są przedłużeniem struktur tektonicznych Kordylierów Ameryki Północnej. W tej części Azji wyróżnia się
szereg regionów, najbardziej zindywidualizowany charakter mają góry

Góry Wierchojańskie – na zachodzie i południowym zachodzie. Długość około 2500 km. Dzielą się na dwa człony:
● zachodni –niższy (do 2400 m) to właściwe Góry Wierchojańskie. Biegną one w przybliżeniu
południkowo
● wschodni – wyższy (do 3000 m n.p.m.) to góry Suntar – Chajata. Biegną one mniej więcej
równoleżnikowo.
Są zbudowane z paleozoicznych skal osadowych, poprzecinanych intruzjami kwaśnych skal magmowych. Mają budowę
fałdową. Tworzą ciągi równoległych pasm górskich o rzeźbie alpejskiej, porozcinanych głębokimi dolinami rzek. W
partiach podszczytowych występują dziesiątki niewielkich lodowców (łącznie około 25 km 2) i płatów wiecznego
śniegu. Naturalną roślinnością jest tundra górska. Tylko w dolinach rzek występują rzadkie lasy modrzewiowe.

Góry Czerskiego – na wschód od Gór Wierchojańskich, długość około 1500 km, strefa fałdowa ma blisko 400 km
szerokości i obejmuje szereg równoległych pasm górskich, porozdzielanych podłużnymi dolinami i śródgórskimi
obniżeniami oraz poprzecinanych dolinami poprzecznymi. Najwyższym szczytem jest Pobieda 3147 m. Góry
budowane są ze skał osadowych permu, triasu i jury, poprzecinanych intruzjami granitoidów, silnie sfałdowanych w
orogenezie pacyficznej. W strefie wewnętrznej gór występują w postaci starych masywów zmetamorfizowane i
zdyslokowane skały prekambryjskie i paleozoiczne, sfałdowane w orogenezie hercyńskiej. Stanowią one brzeżne,
wydźwignięte fragmenty platformy indygirskiej. W najwyższych partiach góry mają rzeźbę alpejską. Współcześnie
występuje tam blisko 350 niewielkich lodowców o powierzchni zaledwie około 160 km2 , co wiąże się z
kontynentalizmem klimatu. Powszechne są jednak ślady większego zasięgu lodowców w plejstocenie. Doliny

19
polodowcowe, moreny boczne i czołowe sięgają nawet przedpola gór. Ogromne powierzchnie na spłaszczeniach
grzbietów górskich zajmują tzw. golce - pokrywy gruzowe podobne do gołoborzy, powstające i rozwijające się także
współcześnie, czemu sprzyja występowanie wiecznej zmarzliny. W dolnych partiach stoków występuje tajga
modrzewiowa z domieszką gatunków drzew liściastych. Wyżej jest ona zastępowana prze tundrę i wysokogórską
pustynię.

Na północ od Gór Czerskiego rozciąga się szeroka aluwialna nizina, podzielona doliną Indygirki na dwie części.
Zachodnią część stanowi Nizina Jańsko – Indygirska, a wschodnią – Nizina Kołymska. Całość bywa nazywana
Niziną Jańsko - Kołymską. W krajobrazie przeważają równiny urozmaicone pagórami mrozowymi i różnymi
formami termokrasowymi (m.in. ałasami). Duże powierzchnie zajmują bagna. W mocno obniżonym podłożu niziny
występują prekambryjskie skały krystaliczne, należące do platformy indygirskiej, rozbitej uskokami na mniejsze
fragmenty. Są one przykryte skałami okruchowymi górnego paleozoiku i mezozoiku, oraz utworami czwartorzędu, w
przewadze lodowcowymi.

Góry Czukockie - wschodnia część Syberii Wschodniej, między brzegami Cieśniny Beringa i morza Beringa, Na
Półwyspie Czukockim. Są one podzielone na dwie części:
● zachodnią - Góry Aniujskie
● wschodnią Góry Czukockie
Góry Czukockie powstały w orogenezie pacyficznej, podobnie jak inne góry Syberii Wschodniej. Wśród struktur
fałdowych tkwią tam stare masywy krystaliczne – fragment prekambryjskiej tarczy anadyrskiej. Najwiekszemu
prekambryjskiemu masywowi w tej części Azji odpowiada we współczesnej rzeźbie Płaskowyż Anadyrski. Góry
Czukockie są mocno rozczłonkowane, tworzą szereg pasm, płaskowyżów, izolowanych masywów pooddzielanych
podłużnymi i poprzecznymi dolinami oraz śródgórskimi zapadliskami. W rzeźbie widoczne są ślady działalności
lodowców plejstoceńskich. Współcześnie lodowców w Górach Czukockich nie ma. Utrzymują się natomiast płaty
wiecznego śniegu. Naturalną roślinność w podbiegunowym klimacie gór stanowi tundra górska. W partiach
szczytowych panuje arktyczna pustynia.

Góry Kołymskie – na południowy zachód od Płaskowyżu Anadyrskiego. Ciągną się wzdłuż wybrzeża Morza
Ochockiego, inaczej są zwane GYDAN. Mają one około 1000 km długości i stanowią dział wodny oddzielający
dorzecze Kołymy (Morze Arktyczne) od rzek zlewiska Morza Ochockiego. Góry powstały w orogenezie
pacyficznej (wraz z Górami Czerskiego i Czukockiego, z którymi sąsiadują) Zachodnia część gór zbudowana jest
ze skał osadowych, poprzecinanych intruzjami granitoidów, w budowie wschodniej części gór dominują skały
wulkaniczne. Góry te są silnie rozczłonkowane dolinami rzek, w większości należącymi do dorzecza Kołymy.
Doprowadziły one do powstania szeregu grzbietów prostopadłych do głównej osi gór. Nie są one wysokie – nie
przekraczają 2000 m. Dolne partie stoków porasta rzadka tajga modrzewiowa, wyżej utrzymuje się tylko tundra.

Góry Dżugdżur – wysokość najwyższych szczytów nie przekracza 2000 m, Powstały w orogenezie pacyficznej.
Szeroką strefę górską budują prekambryjskie gnejsy i granity, mezozoiczne skały węglanowe i łupki. Góry mają rzeźbę
alpejską. Na zachodnich stokach występuje rzadka tajga modrzewiowa; na stokach wschodnich tajga z przewagą
świerka. W szczytowych partiach gór, powyżej 1200 m utrzymuje się tundra.

Na tej samej szerokości geograficznej co Góry Kołymskie i Dżugdżur, równolegle do nich, oddzielone zapadliskiem
Morza Ochockiego, znajdują się Góry Koriackie i półwysep Kamczatka.

Góry Koriackie – ciągną równoleżnikowo wzdłuż wybrzeża Morza Beringa. Są młodym antyklinorium wypiętrzonym
w orogenezie alpejskiej. Są zbudowane z mezozoicznych piaskowców i łupków ilastych z przewastwieniami skał
wulkanicznych. Utwory te są silnie sfałdowane i tworzą płaszczowiny nasunięte ku północy. Rzeźba rzek jest bardzo
urozmaicona, silnie rozczłonkowana dolinami rzek. W wyższych partiach dominuje rzeźba alpejska. Współczesne
zlodowacenie obejmuje najwyższe części dolin, w których występują lodowce karowe i dolinne o łącznej powierzchni
około 650 km2. Naturalną roślinność stanowi tundra.

Półwysep Kamczatka – między Morzem Beringa a Morzem Ochockim. Zachodnie wybrzeże jest wyrównane, niskie,
zabagnione, wybrzeże wschodnie, poza ujściami rzek, jest wysokie, dobrze rozwinięte, z licznymi zatokami i
przybrzeżnymi wyspami. Wnętrze półwyspu jest górzyste. Z północy na południe ciągną się dwa pasma gór
wulkanicznych: Góry Środkowe (z wulkanem Iczyńska Sopka, 3621 m) i Góry Wschodnie (z wulkanem Kluczewska
Sopka, 4750 m –najwyższym szczytem Kamczatki), rozdzielone głębokim tektonicznym obniżeniem Doliny
Kamczatki. Jest to jeden z najaktywniejszych wulkanicznie rejonów na Ziemi. Większość wygasłych już wulkanów
rozpoczęła działalność w pliocenie. Łączna liczna występujących tam wulkanów przekracza 150, w tym 28 uznawanych
20
jest za czynne. Liczne są ponadto gorące źródła ( w tym gejzery). Półwysep znajduje się w strefie fałdowań alpejskich.
Góry zbudowane są z silnie sfałdowanych paleozoicznych skal metamorficznych itp. W wyższych partiach gór
Kamczatki ( granica wiecznego śniegu na wysokości około 1600 m) występuje ponad 400 lodowców o
łącznej powierzchni około 850 km2. Liczne są także jeziora: kraterowe, kalderowe (Jezioro Kronockie, 245 km2)i
polodowcowe. Na Kamczatce panuje klimat umiarkowany chłodny kontynentalny. Roślinność- tundra (na północy i
wysoko w górach), ponadto tajga modrzewiowa, lasy brzozowe i olchowe.

Góry Południowosyberyjskie – należą do uralsko – ochockiej strefy fałdowań. Zostały uformowane głównie w
orogenezach kaledońskiej i hercyńskiej. Obejmują przede wszystkim: Ałtaj oraz Sajany. Ałtaj i Sajany tworzą w
praktyce jeden, ałtajsko – sajański system górski.

Ałtaj – obejmuje kilkanaście różnej długości i wysokości pasm górskich. Najwyższym szczytem jest Biełucha (4506
m). Zachodnia część gór (Ałtaj Wysoki) powstała w orogenezie kaledońskie, część wschodnia powstała w orogenezie
hercyńskiej. Cały Ałtaj w orogenezie alpejskiej, w następstwie nacisku płyty indyjskiej na płytę euroazjatycką, uległ
wydźwignięciu i rozbiciu na liczne zręby i zapadliska, co nadało górom charakter fałdowo – zrębowy. Ałtaj zbudowany
jest z silnie sfałdowanych i zmetamorfizowanych skal krystalicznych i osadowych oraz skal magmowych. Rzeźbę Ałtaju
cechują ogromne kontrasty. Najwyższe grzbiety mają rzeźbę alpejską. Niższe grzbiety, w partiach szczytowych połogie i
zaokrąglone zachowały fragmenty trzeciorzędowych powierzchni zrównania, lokalnie przykrytych osadami
lodowcowymi. Ałtaj leży w chłodnej, kontynentalnej odmianie klimatu umiarkowanego. Cechują go ogromne kontrasty
termiczne (amplitudy temperatury osiągające 100 o C) i opadowe (od 100 mm w śródgórskich kotlinach do 1200 mm w
partiach szczytowych) W górach występują liczne lodowce (blisko 1500) o łącznej powierzchni około 100 km 2. Liczne
są jeziora (blisko 3000), w większości polodowcowe. Roślinność Ałtaju jest bardzo zróżnicowana. Dominują lasy, na
północy są to lasy brzozowe i z jodłą syberyjską i limbą, w srodkowym Ałtaju lasy modrzewiowe z limbą a na południu
powyżej stepów – lasy brzozowe. Powyżej granicy wiecznego śniegu występują murawy alpejskie, a wyżej tundra.

Sajany – miedzy Ałtajem a Bajkałem. Podobnie jak Ałtaj, należą do uralsko – ochockiej strefy fałdowej otaczającej
platformę wschodniosyberyjską od południa. Sfałdowane zostały w orogenezie kaledońskiej. Ponowne ruchy w
orogenezie hercyńskiej, a wydźwignięcie w orogenezie alpejskiej. Góry są zbudowane z silnie sfałdowanych i
zmetamorfizowanych prekambryjskich skal krystalicznych. W najwyższych partiach Sajanów występuje rzeźba
alpejska, z całym zespołem charakterystycznych dla niej form ( w tym liczne jeziora polodowcowe), związana głównie z
plejstoceńską epoką lodowcową. Współcześnie w Sajanach występuje około 150 lodowców o łącznej powierzchni
niespełna 40 km2. Osobliwością są lawowe płaskowyże i stożki młodych wulkanów. Sajany leża w strefie klimatu
umiarkowanego, chłodnego, wybitnie kontynentalnego, z ciepłym latem ( do 20 o C) i mroźna zimą (do – 20 o C w
kotlinach) i roczną suma opadów od 300 – 400 mm do 1000 – 1200 mm (w zależności od ekspozycji stoków). Na
północy występuje tajga świerkowo –jodłowa z modrzewiem i limbą. Powyżej górnej granicy lasu występują alpejskie
łąki przechodzące w tundrę krzewinkową i mszysto – porostową utrzymującą się wśród skalnych rumowisk nazywancyh
kurumami. Sajany dzielą się na dwie części: Sajan Zachodni i Sajan wschodni

Sajan Zachodni – przeważa rzeźba gór średnich, z łagodnie nachylonymi stokami i spłaszczonymi grzbietami. Rzeźba
alpejska jedynie w partiach szczytowych. Najwyższy szczyt to Kyzył Tajga (3121)

Sajan Wschodni – w środkowej i wschodniej części Sajanu Wschodniego, z najwyższym szczytem całych Sajanów
(Munku Sardyk 3491 m) dominuje rzeźba alpejska. Wysokogórski charakter góry zawdzięczają silnemu zlodowaceniu
we plejstocenie. Współcześnie występuje tam ponad 100 lodowców, w większości karowych. Charakterystycznymi
elementami rzeźby Sajanu Wschodniego są lawowe płaskowyże i stożki młodych wulkanów.

Góry Wschodniosyberyskie – obejmują Przybajkale, Zabajkale i Daleki Wschód. Obszar ten w większości
należy do uralsko – ochockiej strefy fałdowej. Zbudowane ze skał krystalicznych, poprzecinanych młodszymi
intruzjami skal magmowych. W młodych górach Dalekiego Wschodu procesy tektoniczne zachodzą żywiołowo do
dziś, o czym świadczą często trzęsienia ziemi i wulkanizm. Cały obszar leży w strefie klimatu umiarkowanego
chłodnego, w strefie występowania tajgi.

21
 Przybajkale – obejmuje przede wszystkim Rów Bajkału i obszary bezpośrednio do niego przylegające – zrębowe
Góry Nadmorskie, Góry Bajkalskie, Chamar Daban, Ułan – Burgasy i Góry Barguzinskie. Rów Bajkału jest
zajęty przez jezioro Bajkał. Jest największa na ziemi kryptodepresja. Liczne gorące źródła oraz ślady zlodowacenie
plejstoceńskiego. Cały region leży w strefie klimatu umiarkowanego, chłodnego, z wyraźnym wpływem jeziora
Bajkał łagodzącym kontrasty termiczne. Naturalna roślinność stanowi tajga modrzewiowa przechodząca wyżej w
tundrę górską.

Zabajkale – obejmuje wschodnią część uralsko – ochockiej strefy fałdowej oraz brzeżne i południowe fragmenty
prekambryjskiej platformy syberyjskiej. Obszar ten rozciąga się na wschod od jeziora Bajkał, przez południową
część środkowej i wschodniej Syberii. Obejmuje Góry Stanowe, Góry Jabłonowe, Pasmo Stanowe i Góry
Ałdańskie.

● Góry Stanowe – fałdowo – zrębowe, uformowane w orogenezie kaledońskiej i hercyńskiej. W orogenezie

alpejskiej Góry Stanowe uległy zdyslokowaniu i nierównomiernemu wypiętrzeniu. Budują je skały
metamorficzne. Klasyczna rzeźba alpejska, 30 lodowców.
● Góry Jabłonowe – uralsko – ochocka strefa fałdowań. Mają rzeźbę mało urozmaiconą. Przeważają
spłaszczone bądź zaokrąglone formy grzbietów górskich o łagodnie nachylonych, zalesionych stokach (tajga),
przedzielone płaskodennymi dolinami wysłanymi aluwiami. Stanowią dział wód zlewisk Morza Arktycznego i
Oceanu Spokojnego.
● Pasmo Stanowe – przedłużenie Gór Stanowych ku wschodowi. Uralsko – ochocka strefa fałdowań. W
orogenezie alpejskiej Góry stanowe uległy nierównomiernemu dźwignięciu wzdłuż uskoków, co nadało im
charakter gór fałdowo – zrębowych. Urozmaicona rzeźba, przeważają zaokrąglone, kopulaste grzbiety (często
zręby) o łagodnie nachylonych stokach. Okrytych skalnymi rumowiskami. Za zachodniej, wyższej części gór,
dominuje rzeźba alpejska.
● Góry Ałdańskie – fragment prekambryjskiej platformy syberyjskiej – tarcza ałdańska. W rzeźbie gór
dominuje rozległa powierzchnia zrównania na wysokości około 1000 m, pocięta na oddzielne płaskowyże
głębokimi dolinami dopływów Ałdanu.

Daleki Wschód – obejmuje Przyamurze wraz z górami Sichote Alin, wyspę Sachalin i wyspy Kurylskie

● Przyamurze – obszar o urozmaiconej rzeźbie, z przewagą gór i wyżyn, ale także z rozległymi
równinami i aluwialnymi nizinami
● Góry Sichote Alin – zwarty łańcuch górski ciągnący się wzdłuż wybrzeży Morza Japońskiego. Góry
zostały sfałdowane i wypiętrzone w orogenezie alpejskiej. Rzeźba jest bardzo urozmaicona.
● Sachalin – wyspa o bardzo wydłużonym kształcie. Północna część jest nizinna, części środkowa i
południowa są górzyste. Wznoszą się tam: Góry Zachodniosachalińskie i Góry
Wschodniosachalińskie – sfałdowane i wypiętrzone w orogenezie alpejskiej.
● Wyspy Kurylskie – młody łuk wysp wulkanicznych. Składają się z kilkunastu większych wysp oraz
kilkuset mniejszych. Częste trzęsienia ziemi i ożywiony wulkanizm. Wyspy zbudowane są ze skał
wulkanicznych. Z ponad 150 zidentyfikowanych wulkanów 40 uważa się za czynne. Większość wysp
jest górzysta.

2. Azja Środkowa

Obejmuje Nizinę Turańską, Pogórze Kazaskie, Góry Azji Środkowej (Tien-szan, Pamir, Karakorum, Kunlun i Himalaje)
wraz ze śródgórskimi kotlinami (Ferganską, Kaszgarską, Dżungarską, Turfańską i Cajdamską), a także ogromne wyżyny
we wnętrzu kontynentu: Wyżynę Tybetańską i Wyżynę Mongolską.

Nizina Turańska – swym zasięgiem odpowiada młodej platformie paleozoicznej – nazywanej platformą turanską.
Występują tam pustynne płaskowyże. Płaskowyże są mocno urzeźbione (formy krasowe), rozczłonkowane głębokimi
dolinami. Liczne pustynie – Kara-kum, Kyzył-kum, Mujun-kum. Na obszarze Niziny Turańskiej znajduje się
bezodpływowe, wysychające Jezioro Aralskie, zasilane wodami Syr-darii i Amu-darii.

Pogórze Kazaskie – obszar wyżynno –górski. Jest to stary, zrównany masyw górski wschodzący w skład uralsko –
ochockiej strefy fałdowej. Klimat umiarkowany ciepły, kontynentalny, skrajnie suchy. Naturalną roślinność w takich
warunkach stanowią półpustynie i pustynie na południu, a w nieco wilgotniejszej północy – stepy. W górach występują
lasy sosnowe.

22
Góry Azji Środkowej – strefa fałdowań uralsko – ochockich oraz góry młode uformowane w orogenezie alpejskiej.

● Tien – szan – Pik Pobiedy – 7439 m. W najwyższych partiach gór występuje rzeźba alpejska z
charakterystycznym dla niej zespołem form. Niżej powszechne są rumowiska skalne i pokrywy gruzowe
wykształcone na rozległych powierzchniach zrównania na wysokości 3000 – 4000 m, tzw. syrty. Góry
leżą w klimacie umiarkowanym ciepłym, kontynentalnym, suchym, z opadami od poniżej 100 mm na
południowym wschodzie do około 1000 mm na północnym zachodzie. Zachodnia część gór jest silnie
zlodowacona. Lodowce zajmują ponad 10 tys. Km 2. Podnóża gór zajmują pustynie i półpustynie, a w
miejscach wilgotniejszych – stepy i płaty lasów liściastych.
● Pamir – orogeneza hercyńska, ponowne ruchy tektoniczne w orogenezie alpejskiej. Częste trzęsienia
ziemi. Skomplikowana budowa geologiczna. Strefa klimatów podzwrotnikowych, kontynentalnych,
wybitnie suchych, zwłaszcza wschodnia część gór. Prawie 7000 lodowców (lodowiec Fedczenki).
Roślinność jest skąpa, dominują zbiorowiska krzewów, stepy wysokogórskie przechodzą ku wschodowi
w półpustynie i pustynie.
● Kunlun – góry leżą w zachodniej części prekambryjskiej platformy chińskiej, zbudowane są z
prekambryjskich gnejsów, łupków krystalicznych i piaskowców. W orogenezie alpejskiej
obszar ten uległ silnemu wypiętrzeniu wzdłuż uskoków i rozczłonkowaniu łańcucha górskiego na zręby
porozdzielane rowami tektonicznymi. Ukształtowanie powierzchni gór jest zróżnicowanie. Zachodnia
część gór ma charakter wysokogórski, zbliżony krajobrazowo do Pamiru i Karakorum. Góry cechują
duże deniwelacje wynikające z głębokiego rozcięcia dolinami i znacznej wysokości szczytów.
Powszechne są tam formy polodowcowe: doliny U-kształtne, moreny i wysokie terasy fluwioglacjalne.
Wschodni Kunlun, chociaż nie ustępuje wielkością części zachodniej, prezentuje łagodne, zaokrąglone
formy rzeźby i rozległe fragmenty powierzchni zrównania. Rzeźba alpejska występuje tam jedynie w
najwyższych partiach. Występują tam pustynie, reliktowe słone jeziora. Góry leżą na pograniczu strefy
klimatów umiarkowanych i podzwrotnikowych, kontynentalnych, suchych. Dlatego też, jest tam tak
mało lodowców. Najbardziej zlodowacona jest zachodnia część gór (Góry Kaszgarskie) – lodowce
dolinne.
● Karakorum – drugi pod względem wysokości system górski na ziemi. K2 – 8611m. Należy do
alpejskiej strefy fałdowej. Charakterystyczne są wysokie tarasy rzeczne i powszechnie występujące
ruchy masowe i trzęsienia ziemi. Karakorum ma typową rzeźbę wysokogórską, uformowaną w wyniku
silnej erozji i denudacji towarzyszącej dźwiganiu się gór. W krajobrazie gór dominują wąskie grzbiety i
granie zwieńczone ponad 100 szczytami przekraczającymi 7000 m wysokości) opadające stromymi,
urwistymi, skalnymi stokami. Gory sa silnie zlodowacone. Występuje tam ponad 2500 lodowców o
łącznej powierzchni 15,5 tys. Km 2. Lodowce dendrydyczne. Góry leżą w strefie klimatów
podzwrotnikowych. Mają klimat kontynentalny, suchy, co sprawia, że roślinność jest skąpa –
półpustynie, a wyżej (powyżej 3500 m) – uboga roślinność subalpejska i alpejska.
● Himalaje – najwyższy system górski na ziemi – Mount Everest, 8848 m n.p.m. wypiętrzone w
orogenezie alpejskiej. Proces ten nadal trwa, co potwierdzają częste trzęsienia ziemi i powszechnie
występujące ruchy masowe. W budowie Himalajów wyróżnia się kilka równoległych do siebie sfer
różniących się wysokością, rzeźbą, rodzajem skał i tektoniką. Patrząc od południa są to kolejno:
Siwalik, Himalaje Małe i Himalaje Wysokie.

Siwalik – najniższy stopień Himalajów. Ma ono charakter przedgórza i gór niskich o formach
zaokrąglonych i łagodnych. Zbudowane ze skał osadowych

Himalaje Małe – stopień pośredni, w Azji Środkowej są to góry średniej wielkości, mocno rozczłonkowane
dolinami rzek (dopływami Indusu, Gangesu i Brahmaputry). Najwyższe szczyty Himalajów Małych mają
rzeźbę wysokogórską

Himalaje Wysokie – tworzą najwyższy stopień morfologiczny Himalajów i oś całego łańcucha górskiego .
Składają się z wielu pasm i masywów porozdzielanych głębokimi dolinami poprzecznymi. W całości mają
typową rzeźbę wysokogórską, alpejską, o dużych deniwelacjach (10 szczytów powyżej 8000, ponad 300
powyżej 7000) z ostrymi graniami, stromymi i wysokimi ścianami skalnymi. Współczesne zlodowacenie
gór i powszechnie widoczne ślady zlodowacenia plejstoceńskiego

Himalaje leża w strefie klimatu podzwrotnikowego. Wzdłuż ich południowych stoków biegnie granica strefy klimatów
zwrotnikowych, monsunowych. Opady atmosferyczne, przypadające w Himalajach na okres od maja-czerwca do
września - października, są bardzo zróżnicowane. Powyżej 4500 – 5000 m mają one postać śniegu.
23
Obok wysokich gór charakterystycznym elementem ukształtowania powierzchni Azji Środkowej są wielkie śródgórskie,
bezodpływowe, pustynne kotliny: Fergańska, Kaszgarska, Dżungarska, Turfańska i Cajdamska. Znajdują się one w
większości miedzy Ałtajem (na północy) a Kunlunem (na południu) oraz między Pamirem i Pogórzem Kazaskim (na
zachodzie) a Wyzyną Mongoslką (na wschodzie)

Kotlina Fergańska – tektoniczne zapadlisko utworzone w trzeciorzędzie

Kotlina Kaszgarska – największa z kotlin Azji Środkowej, to śródgórskie zapadlisko utworzyło się w trzeciorzędzie, w
zachodniej części prekambryjskiej platformy chińskiej. Powierzchnia 1 mln km2. Zajęte jest przez pustynię Takla
Makan. Klimat skrajnie suchy, z opadami poniżej 100 mm. Solniska, na obrzeżach skąpa roślinność pustynna, rzeki
wyłącznie okresowe i epizodyczne.

Kotlina Dżungarska- śródgórskie zapadlisko w obrębie uralsko – ochockiej strefy fałdowej, klia t skrajnie suchy, brak
roślinności itp.

Kotlina Turfańska – leży w górach Tien–szan

Kotlina Cajdamska – śródgórskie zapadlisko z orogenezy alpejskiej. Niewielkie skaliste wzgórza, pola wydmowe,
solniska. Górska odmiana klimatu podzwrotnikowego, wybitnie suchego, opady do 150 mm

Wschodnią i południowo – wschodnią część Azji Środkowej zajmują dwie rozległe wyżyny: Wyżyna Mongolska i
Wyżyna Tybetańska

Wyżyna Mongolska – zróżnicowany morfologicznie i o skomplikowanej budowie geologicznej. Północno – zachodnia

część jest górzysta, na wyżynie lezy zapadliskowa Kotlina Wielkich Jezior. Środkowa część to pustynna i półpustynna
kraina Gobi.
● Ałtaj mongolski
● Changaj
● Kotlina Wielkich Jezior
● Gobi – rozległe płaskowyże zrównania, góry ostańcowe, góry stołowe i płaskowyże zbudowane z
powszechnie występujących tam lądowych utworów kredy, z licznymi i dobrze zachowanymi
skamieniałościami dinozaurów. Liczne takyry oraz pokrywy gruzowe. W większości pustynia
kamienista. Piaszczysty typ pustyni występuje na Gobi rzadziej – głównie jest to pustynia Ałaszan

URAL -łańcuch górski wzniesiony ok. 500 m, rozciąga się od M. Karskiego do 510 szer. g , na długości 2000 km
graniczy z Niz. Wschodnioeuropejskim i Niz. Zachodniosyberyjską . Przedłużenie Uralu na południu to
G.Mugodżarskie oddzielone pasem równin. Ural dzieli się na pn., środk. i pd.
U. Pn - mało dostępny , dziki, zaczyna się pasmem Paj-Choj, dalej jest U. Polarny - szczyty do 1499 m, pokryte
śniegiem i lodwcami, dalej od 650 rozszerza się na 2 pasma i tu są najwyższe szczyty. G. Narodnaja - 1894 m, z
krajobrazem alpejskim.
U. srodk. - od 590 wyraznie się obniża do 410 m. Zbudowany z kilku pasm silnie zgrzybiałych i rozczłonkowanych - do
800 m.
U. Pd. - G. Jurma, wyższe wzniesienia 1638 m, kilka równoległych pasm o szerokości ok. 150 km,ku pd. zatraca
wysokość (do 500 - 600 m) i przyjmuje lekko falistą równinę. Ku pd. zach. przechodzi w pagórkowate pogórze.
Budowa geologiczna - górotwór fałdowy, powstał od karbonu do permu. W wyniku orogenezy na dnie wielkiej
geosynkliny w sylurze i dewonie był miejscem wylewu law, z licznymi pęknięciami. Uleg silnemu niszczeniu idenudacji
w permie.W mezozoiku i III, a nawet w IV Ural uległ transgresji morskiej, dzięki nim ma wspólczesna odmłodzoną
rzezbę. Zbudowany ze skał metamorficznych prekambryjskich (łupki krystaliczne, kwarcyty) oraz osadowych
paleozoicznych. Ural ma charakter podłużny południkowy. Różni się cechami skał i strukturą.
Dzisiejsza rzezba wynika z młodych ruchów tektonicznych. Zachowały się powierzchnię zrównań dawnych cyklów
erozyjnych wynikających z działalnoci rzek (szczególni w U.srodkowym). Dużą role w urzezbieniu odegrały również
lodowce.Zlodowacenie obieło U. pn. Ural pd. nie był pokryty lodowcami, ale procesy wietrzenia działały tu b. silnie i
doprowadziły do nagromadzenia rumowisk skalnych tzw. kamienne morza, które zajmują rozległe powierzchnie wśród
lasów, liczne ostańce.
Ural pn. - krajobraz polodowcowy, w niższych miejscach formy glacjalne związane z lądolodem, a w wyższych z
lodowcami górskimi.

24
Ural Śr. - pn. część(wyższą) cechują masywne grzbiety ze skalistymi wierzcholinami. Doliny rzeczne szerokie, w
niższej części niewysokie skaliste grzbiety i łagodne pasma. Midzy nimi zabagnione doliny.
Ural Pd. - w pn.zach. części najwyższe grzbiety pokryte są rumowiskiem. Wierzchwiny to szczątki dawnych
powierzchni zrównań. Wcięte doliny rzeczne w części pd. wsch. zajmuja lekko faliste równiny, na których wznosza się
granitowe ostańce. Góry niewysokie, nieznacznie wyższe od pagórkowatego poórza.
Bogactwa mineralne - żelazo (U.Sr. i Pd.) - Magnitogorsk, Baszkiria i Chalitowo, rudy chromu, manganu, niklu, miedzi
koło Swierdłowska, Czelabińska, Miednogorska, z domieszką cynku, ołowiu, srebra, soli potasowej, fosforytów.
Klimat- Stoki zach. wilgotniejszxe.U pn.-klimat surowy,zimny,chłodne lata ,gruba pokrywa śniezna,U śr-zimy i lata
umiarkowane ,gruba pokrywa śnieżna,więcej opadów.U pd.-klimat kontynantalny,suche powietrze
Roślinność- tundra,tajga,na zach.stokach las liściasty,na wsch.mieszany,roślinność leśno stepowa,stepowo darniowa.
Regiony Uralu-
Paj -Choj - wysoko wzniesiny płaskowyż z resztkami pasm górskich,mchy ,porosty.
Ural polarny-średnio wysokie pasma skaliste,tundra
Płn.cześć Uralu Pn.-Rzeżba glacjalna typu alpejskiego ,z niewielkimi lodowcami,tundra,w dolinach rzek tajga.
Płd.cz.Uralu płn.-średnio wysokie góry ze skalistymi wierzchołkami i grzbietami,gęsta tajga.
Ural śr.-spłaszczone niskie wzniesienia niewysokie góry,między nimi obszerne kotliny,na zach.zjawiska kresowe,las
szpilkowy z domieszką lipy.
Wyższa cz.Uralu Pd.-grzbiety wysokie,skaliste,z szerokimi kotlinami i dolinami,las szpilkowy,formy krasowe.
Pagórkowate równiny i pd.wsch przedgórze -roślinność leśno stepowa,a na pd.na czarnoziemach strefa darniowa.

Od Afr – Kanał Sueski, m Czerwone, od Am –Cieśn Breinga, od Austr –Archopelag Malajski

Bud geolog: prekambryjski tarcze i płyty, na pn t. syberyjska (angarska) –utwory prekambryjskie na nich miejscami
ułożone płytowo utwory młodsze, na wsch t. chińska
orog kaled –góry otaczjące jez Bajkał (Sajany Wsch i Zach, G. Jenisejskie, Ałtaj Mongolski, Changaj)
orog herc: g. Kunlun,Nan-szan, g na płw Tajmyr, g Kazachstanu, Ałtaj Południowy, Tien-Szan,
orog pacyficzna –g. Wierchojańskie, Czerskiego, Kołymskie, g. Sichote-Alin, Chingan, G południowe Japoni i
południowej Korei, g Chin Wschodnich i Indochin
orog alp: Himalaje, Taurus, Kaukaz, Zagros, Hindukusz, Karakorum, Pamir, Kopet Dag, g Turkistańskie, Tybet, G.
Pontyjskie, Kamczatka, Kuryle
T Dekańska i Arabska – stare silnie sfałdowane skały krystaliczne
Niziny: w obszarach nadmorskich, aluwialne (N Hindostańska, Mezopotamii), nad rzekami Indochin, Wielka Nizina
Chińska, N Mandżurska, polodowcowe: N Zachodniosyberyjska, dno dawnego morza N Turańska
sur min: węgiel kam –Pogórze Kazachskie, Wyż Syberyjska, pn-wsch Chiny, Mandżuria, Korea, Japonia, pn-wsch
Dekan
ropa naft –rzeka Emba, wsch wybrz M Kaspijskiego, Mezopotamia, Zat Perska, Birma, Sumatra, Borneo, Jawa
rudy żelaza: Kazachstan, Mandżuria, Chiny, Japonia, Filipiny
metale kolorowe: Pogórze Kazachskie, Ałtaj, Korea, Japonia
cyna: Półw Malajski, Chiny Wsch; złoto –Filipiny, Indie
lodowce: słabe zlodowacenie bo silny kontynentalizm-mało opadów: wyspy M Arktycznego, Ałtaj, g Azji Centralnej,
Himalaje, W Armeńska, Kaukaz
lodowce górskie: Azja Centr –Zerafszan, Inyłczek (Tien-szan), Kanczendzenga

1. Azja Północna: Niz Zachodniosyber, Wyż Środkowosyb, Syberia Pn-wschodnia, Daleki Wschód, Obszary górskie
Syberii Południowej
2. Azja Centralna: Niz Turańska z Pogórzem Kazachskim, Kotl Dżungarska, Kotl Kaszgarska, Tybet, Wyż Mongolska
3. Azja Wschodnia: Chiny Monsunowe, Mandżuria, Półwysep Koreański, Wyspy Japońskie
4. Azja Południowa: Płw Indyjski i Cejlon, Płw Indochiński z płw Malakka, Archipelag Malajski z Filipinami
5. Azja Zachodnia: Płw Azji Mniejszej, Wyz Armeńska, Kaukaz, Wyż Irańska, Niz Mezopotamii, Wyż
Syryjsko-Palestyńska, Płw Arabski
Prowincje Chin:-) Anhui, Fujian, Gansu, Guangdong, Guizhou, Hajnan, Habei, Heilongjiang, Henan, Hubei, Hunan,
Jiangsu, Jiangxi, Jilin, Liaoning, Qinghai, Shaanxi, Shandong, Shanxi, Sichuan, Yunnan, Zhejiang
Obszary autonomiczne:Tybet, Mongolia Wewnętrzna, Makau, Hongkong
Chiny monsunowe:
Lessowy płaskowyż- najwieksze Chińskie zagłębie węglowe Szansi, rudy żelaza –prowincje Hopei
Nizina Chińska,
Półwysep Szantung – 2 prekambryjskie masywy górskie zach na lądzie i wschodni na półwyspie (złoto, azbest, marmur,
węgiel kam, rudy żelaza
25
Górski centralny obszar Chin Monsunowych
Kotl Syczuańska: węgiel kam, ropa naft
Niziny Środkowego i Dolnego Jangcy: rudy żelaza (prowincje Hupei, Kiangsi, Anhuei
Góry południowochińskie: węgiel, rudy żelaza, wolframu, antymonu i molibdenu
Wyspa Tajwan: węgiel kamienny, ropa naftowa
Wyżyny Junnan i Kueiczou: kruszce cyny, rtęci, miedzi, sól i węgiel kamienny
Wyspa Hainan: rudy żelaza, złoto, miedź, cyna, węgiel

Mandżuria (Chiny Pn-wsch):

Góry Liaosi; Wielki Chingan, Mały Chingan, G Mandżursko-koreańskie,
G. Wschodniomandżurskie: węgiel kamienny (Fuszun), rudy żelaza (Anszan, Pensi), kruszce metali kolorowych
Niz Mandżurska

Półwysep Koreański
Wyspy Japońskie: kruszce metali kolorowych miedzi, złoto, srebro, węgiel (Kiusiu), ropa naftowa (Honsiu, Hokkaido),
siarka

Pustynie: Azja Centralna:Takla Makan, Ałszan, Bejszan, Wyż Mongolska (Gobi, Ordos), Cajdam; Azja Środkowa i
Kazachstan: Niz Turańska ( Kara-kum, Kyzył-kum, Mujun-kum); Pogórze Kazachskie, Kotl Dżungarska –cz środkowa,
Bet Pak, Ustiurtu, Kelkor, Kułtuk Martwy, Kajdak, Pust Sarakamyska; Płw Indyjski: Thar, Thal, wyż Dekanu; Wyż
Irańska: pd Afganistan, Wielka Pust Słona, Deszt-e Lut, Registan, Charan, Deszt-e Kawir, Deszt-e Margo, Naumid, Płw
Arabski: Rub e-Chalin, Wielki Nefud, Pustynia Syryjska

Azja Południowa – najmniejszy z wielkich regionów Azji, odgrodzony od wnętrzna kontynentu wysokimi górami,
głęboko wrzyna się w Ocean Indyjski .Łączy w sobie najstarsze fragmenty skorupy ziemskiej – platformę Dekanu i
młode niziny współcześnie nadbudowywane osadami.
Klimat – prawie w całości leży w strefie klimatów zwrotnikowych, w ich odmianie monsunowej. Na północnym
zachodzie regionu panuje klimat zwrotnikowy suchy, a nawet bardzo suchy. Środkowa i wschodnia część Azji
Południowej ma klimat zwrotnikowy wilgotny, bądź pośredni. Południowy kraniec Azji Południowej ma klimat
równikowy monsunowy.
Region obejmuje:
- Półwysep Indyjski, którego zasadniczą część stanowi Wyżna Dekan
- Wyżynę Cejlon
- Nizinę Hindustańską
- oraz dwa archipelagi: Lakkadiwy i Malediwy

Półwysep Indyjski – między Morzem Arabskim a Zatoką Bengalską. Linia brzegowa półwyspu jest słabo rozwinięta.
Wybrzeża Półwyspu Indyjskiego są zróżnicowane. Nad Morzem Arabskim przeważają wybrzeża wysokie, cofające się
typu klifowego, a nad Zatoką Bengalską dominują wybrzeża niskie, narastające najczęściej lagunowe.
Klimat – zwrotnikowy monsunowy. W pasie wybrzeży, zwłaszcza na zachodzie, jest to klimat zwrotnikowy wilgotny, z
opadami sięgającymi w skrajnych przypadkach nawet 6000 mm rocznie; we wnętrzu półwyspu panuje klimat
zwrotnikowy pośredni między wilgotnym i kontynentalnym suchym, z opadami do500 mm rocznie. Na wybrzeżach,
zwłaszcza zachodnich, występują wilgotne, zawsze zielone lasy równikowe, w środkowej i wschodniej części półwyspu
– lasy monsunowe zrzucające liście w porze suche i sawanny.
Wnętrze Półwyspu Indyjskiego zajmuje wyżyna Dekan. Jest to prekambryjska platforma, zbudowana z
prekambryjskich skał metamorficznych i skał krystalicznych. Srodkową część Dekanu tworzy rozległy płaskowyż o
średniej wysokości około 600 m, urozmaicony wzgórzami ostańcowymi i porozcinany szerokimi dolinami rzek.
Brzeżne, wschodnie i zachodnie partie wyżyny Dekan, wydźwignięte w stosunku do jej wnętrza i obcięte z od zewnątrz
uskokami, tworzą pasma gór krawędziowych:
- Ghaty Zachodnie
- Ghaty Wschodnie
Nizina Hindustańska – rozwinęła się w obrębie młodego przedgórskiego zapadliska u podnóża Himalajów. Jej
fundament stanowi głęboko pogrążona prekambryjska platforma Dekanu, przykryta ponad 10-kilomotrowową serią skał
okruchowych utworzonych w następstwie niszczenia dźwigającego się łańcucha Himalajów.
dzieli się na trzy części:
- Nizinę Indusu na zachodzie
- Nizinę Gangesu w części środkowej
26
- Nizinę Asamu wraz z deltą Gangesu, Brahmaputry i Meghy
Wyspa Cejlon – leży na Oceanie Indyjskim, od płytką cieśniną Palk od południowych wybrzeży Półwyspu Indyjskiego,
na szelfie kontynentalnym. Wybrzeża wyspy są nizinne, mierzejowo – lagunowe, miejscami otoczone rafami
koralowymi.
Lakkadiwy i Maledywy – 2 archipelagi leżące na zachód południowy zachód od Półwyspu Indyjskiego. Łącznie
obejmuje ponad 2000 koralowych wysp. Ich podłoże stanowią skały wulkaniczne, głównie bazalty. Powierzchnia wysp
jest nizinna, urozmaicona drobnymi wydmami. W obu archipelagach panuje klimat równikowy wybitnie wilgony.

27
 EUROPA
Nazwa kontynentu:

Europa swą nazwę zawdzięcza starożytnym grekom. Używał jej już Homer w VII w. p.n.e., ale przede wszystkim
posługiwał się nią Herodot. Europa z Azją tworzy największy la nazywanym Eurazją. Europa, Azja i blisko położona
Afryka określane są mianem Starym Światem. Ameryka Północna i Ameryka Południowa obejmująca lądy półkuli
zachodniej nazywana jest Nowym Światem.

Kontynent Europejski jest:

● Mocno rozczłonkowany ( najbardziej ze wszystkich kontynentów)

● Długa i silnie urozmaicona linia brzegowa
● Liczne wyspy
● Obecność dużej ilości zatok i wewnętrznych mórz
● Zróżnicowana budowa geologiczna
● Większość kontynentu leży w zlewisku oceanu Atlantyckiego
● Klimat umiarkowany, kształtowany przez masy powietrza napływającego znad oceanu.

Położenie geograficzne

● Przylądek Północny (Nordkapp) wyspa Magerøy

● Przylądek Południowy (Marroquì na Półwyspie Iberyskim i wyspa Gàvdos leżąca koło Krety.
● Przylądek Roca – najbardziej wysunięty na zachód punkt Europy.
● Najdalej na wschód Europa sięga w ujściu rzeki Bajdarata do Morza Karskiego.

Największa rozciągłość południkowa Europy mierzona od Przylądka Północnego do południkowego skaju Peloponezu
wynosi 3800km.
Rozciągłość równoleżnikowa 5500km.

Morskie granice kontynentu.

Europa oddzielona jest od Ameryki Północnej Oceanem Atlantyckim. Na Północ Europy wyróżniamy morze szelfowe:
Morze Barentsa z małym, płytkim Morzem Białym, głebokie Morze Grenlandzkie (5527m) i Morze Norweskie.
Od zachodu oblewa Europę szelfowe Morze Północne, które przez cieśniny Skagerrak, Kattegat, Mały Bełt, Wielki Bełt
łączy się z wewnątrzkontynentalnym Morzem Bałtyckim. Dalej na zachodzie znajduje się międzywyspowe Morze
Irlandzkie oraz Morze Celtyckie. Głęboką bruzdę Oceanu Atlantyckiego tworzy Zatoka Biskajska. Największą cieśniną
jest Cieśnina Duńska między Islandią a Grenlandią. O szerokości 300km.
Na południu oblewa Europę i oddziela od Afryki Morze Śródziemne, które jest silnie rozczłonkowane i wąskie. Cieśnina
Gibraltarska łączy Morze Śródziemne z Oceanem Atlantyckim. Odległość Między Gibraltarem a Afryką wynosi 14km.
Od południowego wschodu Europę oblewa Morze Egejskie i Morze Czarne połaczone wąskimi cieśninami: Dardanele,
Bosfor ( 0,75km) oraz bardzo płytkie Morze Azowskie połaczone z Morzem czarnym Cieśniną Kerczeńską.

Granice lądowe
Wschodnia lądowa granica kontynentu ma długość 3000km. Biegnie ona od Morza Azowskiego dalej brzegiem Morza
Kaspijskiego ku północy i wschodu aż do ujścia Emby. Dalej wzdłuż rzeki aż do źródeł w Mugodżarach gdzie potem
skręca ku północy wzdłuż biegu rzeki Ural a dalej podnóżem gór Ural aż do Zatoki Bajdarackiej.

Poziome ukształtowanie powierzchni

● 38000 km – długość linii brzegowej

● 70% - Zwarty trzon kontynentu
● 23% - Półwyspy
● 7% - Wyspy

Największy półwyspem jest Półwysep Skandynawski 800tys.km2

28
Pozostałe półwyspy to : Kolski, Kanin, Jutlandzki, Iberyjski, Bałkański, Apeniński, Krymski, Bretoński
Duża obecność wysp i archipelagów: Nowej Ziemii, Ziemi Franciszka Józefa, Svalbardu, Lofotów, tysięcy wysp
fiordowego wybrzeża Półwyspu Skandynawskiego, Wysp Duńskich, Alandzkich, Gotlandii, Olandii i innych drobnych
wysp przybrzeżnych.
Do Europy zalicza się większość wysp Morza Śródziemnego: Baleary, Korsykę i Sardynię zamykające od zachodu
Morze Tyrreńskie. Wyspy Liparyjskie, Sycylię (największa wyspa Morza Śródziemnego), Malta, Wyspy Dalamtyńskie
na Morzu Adriatyckim, Wyspy Jońskie, Wyspy Egejskie i Kreta.

Największe wyspy Europy:

● Wielka Brytania ● Sycylia
● Islandia ● Sardynia
● Irlandia ● Korsyka
● Nowa Ziemia ● Kreta
● Spitsbergen Zachodni ( Archipelag Svalbard)

Typy wybrzeży:
● Wybrzeża Fiordowe: zatopione przez morze głębokich żłobów lodowcowych
( dolin U-kształtnych); Norwegia, Nowa Ziemia, Islandia, północne Wyspy Brytyjskie
● Wybrzeża Fierdowe: zatopienie przez morze płytkich dolin polodowcowych; Zatoka Botnicka
● Wybrzeża Szkierowe: sterczące ponad powierzchnią wody roje małych skalistych wysp garby barańców,(mutony);
Wyspy Alandzkie, w pobliżu Sztokholmu i Geteborga.
● Wybrzeża Föhrdowe: zatopienie obszarów akumulacji lodowcowej o zróżnicowanej rzeźbie ( wzgórza morenowe,
wysoczyzny, pradoliny, rynny polodowcowe); Półwysep jutlandzki, Wyspy Duńskie.
● Wybrzeża Limanowe; Morze Czarne
● Wybrzeża Dalmatyńskie; Półwysep Bałkański
● Wybrzeża Riasowe; wiele klifów, Południowo-zachodnia część Wielkiej Brytanii, Półwysep Bretoński, Północno
zachodnia część Półwyspu Iberyjskiego
● Wybrzeża Limanowo – Lagunowe
● Wybrzeża Mierzejowo –Zatokowe; Mierzeja Wiślana
● Wybrzeża Wulkaniczne; Islandia, Wyspy Liparyjskie, Cyklady ( Santoryn)

Pionowe ukształtowanie powierzchni Europy

● Średnia jej wysokość 292m. n.p.m.
● ¾ powierzchni europy zajmują niziny.
● ¼ powierzchni to wyżyny i góry.
● Najwyższym punktem Europy jest szczyt Mont Blanc 4807m.n.p.m.
● Najniższy punkt to depresja Nadkaspijska
● Najbardziej nizinna część europy to Nizina Wschodnioeuropejska.
● Północna Europa jest najbardziej kontrastowa krajobrazowo. Góry Skandynawskie Galdhøpiggen 2469m. Łańcuch
liczy długość 1800km.
● Wyspy Brytyjskie: mają bardzo urozmaiconą rzeźbę; Góry Grampian, Góry Kaledońskie, Basen Londyński, Wyżyna
Południowoszkocka, Nizina Środkowoszkocka, Nizina Środkowoirlandzka. Liczne wyspy: Hebrydy, Orkady,
Szetlandy.
● Środkowa część to Nizina Francuska, Niemiecka, Polska
● Południowa Europa to obszar wyżyn i gór: Góry Betyckie, Kantabryjskie, Iberyjskie. Wyżynne Kotliny: Stara
Kastylia, Nowa Kastylia, Kotlina Aragońska. Góry Apeniny
( Corno Grande 2912m), Półwysep Bałkański: Góry Dynarskie, Stara Płanina, Rodopy, Pindos.

Budowa geologiczna i rozwój rzeźby

W Europie wyróżnia się trzy podstawowe jednostki tektoniczne o zróżnicowanej i skomplikowanej budowie
geologicznej.

29
● Prekambryjska Platforma Wschodnioeuropejska – budują skały osadowe wieku paleozoicznego.
● Paleozoiczna Platforma Zachodniej i Wschodniej Europy :

Kaledonidy Północnej i Północno-Zachodniej Europy - utworzone w orogenezie kaledońskiej – koniec starszego

paleozoiku.
Hercynidy - uformowane pod koniec paleozoiku. Mniejszą jednostkę tworzy
Platforma Scytyjska między Morzem Azowskim a Kaspijskim.

● Alpidy – strefa fałdowań alpejskich w okresie środkowej kredy po miocen.

Prekambryjska Platforma Wschodnioeuropejska – zajmuje wschodnią część Europy.

Jest to najstarsza część lądu, istniejąca pod koniec archaiku. Współcześnie nazywany jest przez geologów Baltiką.
Fundament platformy wschodnioeuropejskiej budują prekambryjskie skały krystaliczne. Na powierzchni odsłaniają się
one w obrębie tarczy bałtyckiej i tarczy ukraińskiej. Poza tarczami podłoże krystaliczne jest przykryte młodszymi
wiekowo skałami i tworząc pokrywę platformową. Najstarsze skały liczące 3,8-2,7mld lat to archaiczne gnejsy,
granitognejsy, łupki krystaliczne, kwarcyty żelaziste poprzecinane intruzjami granitowymi.
Platforma Paleozoiczna – obejmuje ona obszar środkowej i zachodniej Europy. Platforma wiekowo jest o wiele
młodsza od platformy wschodnioeuropejskiej. Wyróżniającymi elementami tej struktury są kaledonidy utworzone w
orogenezie kaledońskiej pod koniec starszego paleozoiku oraz hercynidy (waryscyty) uformowane pod koniec
paleozoiku.
Kaledonidy – powstały w sylurze w następstwie kolizji Baltiki i Laurencji. We współczesnej Europie kaledonidy
występują w północnej i północno-zachodniej części kontynentu. Ciągną się od archipelagu Svalbard przez Wyspę
Niedźwiedzią, zachodni skraj Półwyspu Skandynawskiego po Wyspy Brytyjskie.

● Góry Skandynawskie
● Góry Grampian, Kaledońskie, Kambryjskie,
● Hebrydy
● Północna część Irlandii

Hercynidy – tworzyły się pod koniec karbonu i pod koniec permu. Tworzą szeroki pas ciągnący się od Irlandii i
Półwyspu Iberyjskiego ku wschodowi gdzie wcina się klinem w platformę wschodnioeuropejską.

● Góry Kornwalijskie
● Góry na Sardynii i Korsyce
● Góry Bretońskie
● Masyw Centralny, Wogezy, Schwarzwald, Ardeny, Reńskie Góry Łupkowe, Harz, Masyw Czeski, Sudety.

Budują je skały okruchowe (piaskowce, kwarcyty, łupki) skały węglanowe ( wapienie, margle, dolomity). Skały są
często zmetamorfizowane poprzecinane intruzjami granitoidów i pokładamy skał wulkanicznych.

Alpidy – obejmują południową część kontynentu. Góry powstały przez kolizję Gondwany z obszarem południowo
europejskim. Góry powstały w kilku fazach począwszy od triasu. Najsilniejsze ruchy przypadały na górna kredę i
trzeciorzęd.
W strukturze alpidów wyróżnia się trzy człony:

● Zachodni : Góry Betyckie, Sycylię, Góry Apeniny

30
● Północny: Pireneje, Alpy, Karpaty, Stara Płanina, Góry Krymskie, oraz leżące już w Azji Góry Pontyjskie, Kaukaz i
Mały Kaukaz.
● Południowy: Góry Dynarskie, Rodopy, Pindos.
Budują je: skały węglanowe: wapienie, margle, dolomity jak również łupki krystaliczne, gnejsy, granity itd.

Klimat
O klimacie Europy decyduj:

● położenie geograficzne w umiarkowanych szerokościach geograficznych

● duże rozczłonkowanie przy jego niewielkich rozmiarach
● równoleżnikowy układ nizin i gór
● sąsiedztwo oceanu na zachodzie i wielkiego kontynentu na wschodzie

Na pas wybrzeży istotne znaczenie mają prądy morskie: Ciepły Prąd Północnoatlantycki, który omywa zachodnie i
północne wybrzeża Wysp Brytyjskich, Wyspy Owcze a jako Prąd Norweski i Prąd Przylądka Północnego – wybrzeży
Półwyspu Skandynawskiego.
Zimny Prąd Kanaryjski oddziałuje na zachodnie wybrzeża Półwyspu Iberyjskiego.

Ośrodkami barycznymi jest Wyż Azorski rozbudowujący się latem oraz Niż islandzki pogłębiający zasięg zimą. Latem
pogoda w północnej Europie jest kształtowana pod wpływem Wyżu Arktycznego, natomiast południowo-wschodnia
Europa pod wpływem Niżu Południowoazjatyckiego. Wiatry wieją w południowo wschodniej Europie w kierunku
południowym i południowo-wschodnie. Latem na północy europy przeważają wiatry północno-wschodnie a w Europie
Centralnej i Zachodniej wieją wiatry zachodnie i południowo-zachodnie.
Według Wincentego Okołowicza Europa leży w zasięgu trzech stref klimatycznych.

Północo-wschodnia Europa (za kołem polarnym), północno-wschodni skraj Skandynawii, Islandia, Wyspa Jan Mayen,
wyspa Niedźwiedzia, Nowa Ziemia, Svalbard, Ziemia Franciszka Józefa leżą w strefie klimatu okołobiegunowego.
Średnia temperatura powietrza w najcieplejszym miesiącu to 10˚C a roczna suma opadów nie przekracza 500mm. Na
północ Islandii, Skandynawii, Jan Mayen , Wyspie Niedźwiedziej i w zachodniej części Svalbardu panuje klimat
podbiegunowy morski z dużą ilością wilgotnego powietrza, dużym zachmurzeniem, częstymi mgłami i silnymi
wiatrami. Wschodnia część Svalbardu, Ziemia Franciszka Józefa, Nowa Ziemia ma klimat podbiegunowy kontynentalny
(surowa zima)

Przeważająca Europa ma klimat umiarkowany. Charakterystyczna jest tutaj cyrkulacja zachodnia i rosnący ku
wschodowi kontynentalizm klimatu. W klimatach morskich, głównie w zachodniej Europie, dobowe i roczne amplitudy
są niewielkie, roczne sumy opadowe 650mm równomiernie rozłożone w ciągu roku. Wszystko związane jest z
obecnością niżów.

Klimat umiarkowany chłodny – na północ od 60˚N . Średnia temperatura powietrza w najcieplejszym miesiącu
wynosi 10-15˚C. Zima w najchłodniejszym miesiącu spada do -10˚C a nawet do -20˚C w klimacie kontynentalnym:
Skandynawia, Islandia.

Klimat umiarkowany ciepły - latem średnia temperatura od około 15˚C do 20˚C w wschodniej części Europy. Zimą
najchłodniej jest na wschodzie poniżej -10˚C i więcej. Klimat wybitnie morski ma Wielka Brytania, Irlandia, Półwysep
Bretoński.
Klimat przejściowy dominuje w środkowej Europie w tym Polska.

Południowa Europa leży w strefie klimatów podzwrotnikowych. Średnia temperatura powietrza w najchłodniejszym
miesiącu wynosi od około 10˚C w obszarach morskich do 0˚C w obszarach o klimacie kontynentalnym suchym.
Najwięcej opadów przypada na jesień i zimę 70-75% rocznej sumy. Lata są przeważnie upalne, suche, ciepłe i
słoneczne. Klimat morski panuje z Zatoce Biskajskiej, Lwiej, Genueńskiej, na wybrzeżu adriatyckim Półwyspu
Apenińskiego i Bałkańskiego. Klimat kontynentalny jest w środkowej części Półwyspu Iberyjskiego, wschodniej części
Półwyspu Bałkańskiego.

Wody

● 81% - zlewisko Oceanu Atlantyckiego

31
● 19% - zlewisko bezodpływowe Morza Kaspijskiego

Rzeki

W Europie nie ma wielkich systemów rzecznych jak na innych kontynentach. Największe systemy rozwinęły się na
nizinach Europy Wschodniej. Do zachodnich systemów zalicza się Dunaj i Ren. Wśród rzek uchodzących do
południowej części mórz są:

● Wołga (3530km)
● Dunaj
● Ural
● Dniepr
● Dniestr
● Ebro
● Rodan
● Pad

Do Oceanu Atlantyckiego i mórz północnych:

● Peczora
● Dwina
● Loara
● Tag
● Duero

Największe dorzecze Europy tworzy Wołga.

Jeziora:

● 165 tys.m2 - łączna powierzchnia jezior

● Największe jeziora pochodzenia tektoniczno-polodowcowe Ładoga, Onega, Wener
● Najliczniejsze są jeziora polodowcowe( największe skupisko jezior na Pojezierzu Fińskim), Pojezierze Wileńskie,
Maurskie, pomorskie i Meklemburskim.
● Największe jeziora polodowcowe piedmntowe: Maggiore, Garda, Como, Genewskie, Bodeńskie.
● Liczne cyrki polodowcowe: Morskie Oko, Staw Smereczyński, Czarny Staw Gąsienicowy.

Bagna w większości występują na Polesiu (Bagna Biebrzańskie)

Lodowce

90 tys.km2 lodowców jest w Europie. Największe obszary zlodowacone znajdują się w północnej Europie na wysokości
około 100m n.p.m. Czoła lodowców schodzą tam nierzadko do poziomu morza.

● Svalbard ( lodowiec Toressa i Hansa)

● Ziemia Franciszka Józefa
● Nowa Ziemia Północna
● Jan Mayen
● Islandia ( 10% powierzchni wyspy współczesne zlodowacenie 12tys.km2. Czasza lodowa Vatna przypada 9 tys.km2
● Lodowce w Górach Skandynawskich (granica wiecznego śniegu od 1800 do 700m.n.p.m)
Są to lodowce fieldowe. Największy to Jostendals, 470km2. Z niego spływają lodowce typu norweskiego.
● Lodowce typu alpejskiego występują w Alpach. Największy to Aletsch – 87km 2 i 25km długi, Gomer – 14km, Mer
de Glace. Małe lodowce wystepują w Pirenejach i na Północnym Uralu, Góry Betyckie, Apeniny, Tatry ( w Kotle
Mięguszowieckim)

Roślinność Europy:
● Arktyczne wyspy Europy liczba gatunków naczyniowych nie przekracza 150.
● Strefowy układ formacji roślinnych nawiązujący do stref klimatycznych.
32
● Północny skraj Skandynawii i pas wybrzeża Morza Arktycznego Az po Ural to tundra
Tundra mszysta i porostowa. Formacje krzewinkowe które tam występują tworzą lasotundrę.
● Północna część Niziny Wschodniosyberyjskiej i środkową Skandynawię tworzy tajga (świerk, modrzew, jodła) z
dużą ilością torfowisk.
● Strefa centralnej i zachodniej Europy na południe od Półwyspu Skandynawskiego formację tworzy las mieszany:
brzoza, wierzba, leszczyna, dąb, buk, grab lipa, itd. Na Wyspach Brytyjskich i Nizinie Francuskiej naturalną
roślinnością stanowią lasy jesionowo-dębowe. Na nizinie Polskiej stanowią tu buczyny, graby i dąbrowy.
● Na wschodzie mamy do czynienia z stepem. W zależności od uwilgotnienia środowiska mamy kilka odmian stepów.
Najbogatszy to step kwietny. Przy gorszym zaopatrzeniu w wodę mamy step ostnicowy. Przy opadach 250mm
rocznie występuje na glebach zasolonych step piołunowy.
● Obszar Śródziemnomorski tworzy formacja roślinna o nazwie makia śródziemnomorska. Spotykamy też nazwę
roślinność twardolistna lub zimozielona. Stanowiły tutaj wcześniej dęby ostrolistne i korkowe, oliwki – dziś
zachowane we fragmentach. Do maki zimozielona formacja należą: drzewo poziomkowe, laur, pistacje, jałowce,
pnącza. Uboższa formacja nazywa się „garig”
● W górach charakterystyczny jest piętrowy układ roślinności ( regiel dolny, regiel górny, piętro subalpejskie -
kosodrzewina, piętro alpejskie – hale, turnie.)

Europa Północna obejmuje:

● Półwysep Skandynawski
● Półwysep Kolski z Masywem Fińsko-Karelskim
● Islandia
● Wyspy Owcze
● Wyspy Jan Mayen oraz
● Arktyczne archipelagi Europy na Morzu Arktycznym.

Jest to obszar mocno rozczłonkowany i bardzo zróżnicowany pod względem budowy geologicznej, rzeźby krajobrazu (
góry o rzeźbie alpejskiej, wyżyny, wielkie płaskowyże, powierzchnie zrównania, do śladów zlodowacenia
plejstoceńskiego.

Półwysep Skandynawski – powierzchnia 800 tys. km2. Jest największym półwyspem Europy. Leży między Morzem
Barentsa na północy, Morzem Norweskim na zachodzie, Morzem Północnym na południu i Morzem bałtyckim na
wschodzie.

● Silnie rozwinięta i urozmaicona linia brzegowa

● Dominują wybrzeża fiordowe na zachodzie. Są one długie, głębokie, wcięte, rozgałęzione i przez to malownicze i
atrakcyjne dla turystów( Sognefjorden, Hardangefjoreden, Einfjorden, Geirangerfjorden in.)
● Wybrzeża fierdowe i szerowe ( na wschodzie)
● Najstarsza struktura to tarcza bałtycka
● Góry Skandynawskie (kaledonidy)
● Lodowce typu norweskiego i fieldowi.
● Rzeki: Glomma, Dal

Góry Skandynawskie: Galdhøpiggen 2649m) zajmują zachodnią część Półwyspu Skandynawskiego o zrównanej,
wygładzone przez lodowce powierzchni szczytowej, tworząca faliste płaskowyże nazywane fieldami ( Jotunheimen,
Hardanger, Telemark). Góry są rozcięte głębokimi przekraczającymi nawet ponad 1000m żłobami lodowcowymi.
W górach występują lodowce fieldowi: Jostedal

● Wyżyna Południowonorweska
● Wyżyna Lapońska
● Wyżyna Północnoszewdzka
● Nizina Północnobotnicka
● Nizina Zachodniobotnicka
● Obniżenie Srodkowoszewdzkie ( Jeziora Wener, Wettr, Melar)
„Pojezierze Środkowoszwedzkie”
● Wyżyna Południowoszwedzka ( 400m.n.p.m.)
● Skania
33
Półwysep Kolski – Między Morzem Barentsa a Morzem Białym.Zbudowana z archaicznych gnejsów, granitognejsów i
łupków krystalicznych. Brzegi Półwyspu Kolskiego są wysokie, klifowe, co wiąże się z jego izostatycznym
dźwiganiem.

Masyw Fińsko-Karelskie – Między Zatoką Botnicką a Zatoką Fińską. Na północy graniczy z Wyżyną Lapońską.
Rzeźba młodoglacjalna ( duża liczba wałów morenowych). W tej krainie znajduje się Pojezierze Fińskie z ponad 60
tysiącami jezior polodowcowymi. Największy Saimaa- 4400km2. Po wschodniej części znajduje się Pojezierze
Karelskie.

Wyspy Morza Bałtyckiego:

● Rzeźbię wysp nadało zlodowacenie plejstoceńskie

● Wyspy Alandzkie – drobne granitowe wyspy, które tworzą wybrzeże szkierowe. Są to barańce ( mutony)
● Bornholm zbudowana z granitów i gnejsów
● Olandia
● Gotlandia

Arktyczne archipelagi Europy

Svalbard, Ziemię Franciszka Józefa i Wyspę Niedźwiedzią. Leżą one na Morzu Barentsa

Svalbard: 4 duże wyspy: Spitsbergen Zachodni, Ziemia Północno-Wschodnia, Wyspa Edge’a i Wyspa Barentsa oraz
100 wysepek. Wyspy są górzyste ( struktury wieku kaledońskiego) o wysokości do 1717m.n.p.m. Silnie zlodowacony
teren zwłaszcza czasza lodowa Ziemi Północno-Wschodniej., schodzi do poziomu morza jako lodowce szelfowe.
Wybrzeża wysp mają charakter fiordowy.

SVALBARD – archipelag 4 wysp Szpitsbergen zach, Ziemia pół-wsch, Wyspa Barentsa i Edge”a, Wyspa Króla Karola
,prowincja norwegi, w pn częsci O.Atlantyckiego oraz 150 mniejszych wysp,pow 62,7 tys km2, 60% pokryte lodem,
linię brzegową tworzą silnie rozczłonkowane fiordy co nawiązuje do układu geologicznego i tektonicznego. oblewany
przez 4 morza: Grenlandzkie, Barentsa, Norweskie, ocean Arktyczny. W 1920 r traktat paryski ustalono że opiekę nad
tym obszarem sprawuje Norwegia i każdy kraj ma możliwość swobodnego wydobycia bogactw naturalnych lub badań
naukowych. Polska od lat 50 XXw posiada stałą stację badawczą . występują złożą węgla , gipsu, ropy, gazu ziemnego.
Najwyższy szczyt 1717m w G.Atomowych, powierz zlodowacona w różnym stopniu (kopułowe, w centrum wolne od
lodu), warunki naturalne podobne do arktycznych temp – 15, +5, ok. 200 mm opadów rocznie. Osiedla górnicze
przekształcone w ośrodki turystyczne. Bilans masy lodowców: przyrost masy lodowcowej (śnieg), topnienie czoła
lodowego, przyrost masy lodowej nie równoważy jej ubytku (jest ujemny(, ok. 35 m miąszość lodu. typy wód:
arktyczne, atlantyckie, przejściowe, powierzchniowe, transformowane atlantyckie, zimowe wychłodzone, lokalne.Pływy
na Szpitsbergenie 1-1,5m, cyrkulacja prąd Szpitsber, prąd zimny z M.Barentsa.zasolenie w niewielkim stopniu.Geologia
obszaru: zlepek skał o różnym wieku skały formacji hekla-hoeck,orogeneza kaledońska, poziome przesunięcie rzędu
150m, blokowy układ poszczególnych fragmentów, zmetamorfizowane, póżnokambryjskie skały, basen trzeciorzędowy
we wnętrzu, osady karbońskie w centralnej częśći, tereny wsch trias i jura, osady czwartorzędowe lodowców
plejstoceńskich, regresji holoceńskich, obszar podzielony na bloki za pomocą uskoków Ochrona przyrody: obszary
parków narodowych lub rezerwatów roślinnozwierzęcych wyłżczone z ruchu turystycznego lub wydobywczego,
wyłącznie do celów badawczych.ochrona tundry, koloni ptasich.

Ziemia Franciszka Józefa – 200 wysepek z których Ziemia Jerzego i Ziemia Wilczka są największe. Wyspy są
górzyste do 735m.n.p.m. Teren silnie zlodowacony prawie 90% powierzchni pokryte są lodem. Lodowce schodzą do
morza tworząc bariery lodowe.

Wyspa Niedźwiedzia – Zachodnia część Morza Barentsa. Górzysta, trudnodostępna i pokryta płatami zlodowaciałego
śniegu.

Nowa Ziemia – Wyspa Północna i Wyspa południowa. 30% powierzchni pokryta jest lodem. Wyspa Północna jest
pokryta prawie całkowicie.

Jan Mayen – jest oceaniczna wyspą wulkaniczną,. Leży na Morzu Grenlandzkim około 1000km na zachód od
Półwyspu Skandynawskiego. Teren pokryty lodem.
34
Islandia:
● Ocean Atlantycki
● 100km od brzegów Półwyspu Skandynawskiego
● Wyspa wulkaniczna ( skały trzeciorzędowe, czwartorzędowe i współczesne powstających z skał wulkanicznych,
głównie to: bazalty, gnejsy, brekcje wulkaniczne, tufy.
● Ciąg wulkanów utworzonych wzdłuż szczelin
● Wyżyny płaskowyże lawowe wysokości 700-1000m.n.p.m
● 20 czynnych niektóre pod czaszami lodowców wulkanów ( Katla, Hekla)
● Niewielkie niziny na południu i południowym zachodzie.
● 12% powierzchni to lodowce.
● Największy lodowiec w Europie to Myrdals i Vatna. Vatna około 9000tys.km 2
● Ślady zlodowacenia widoczne w postaci: moren, cyrków, wygłądów ldowcowych, sandrów i innych erozyjnych i
akumulacyjnych form polodowcowych.
● Gejzery

ISLANDIA leży 400 km od Grenlandii a 1000 km od Europy , nie leży w obrębie polarnym, leży w strefie ryftowej
obejmuje wyspę pochodzenia wulk. (nawodna część Grzbietu Śródatlantyckiego), zbud. z trzeciorzędowych
i czwartorzędowych skał bazaltowych; wyżynno-górzysta; większość powierzchni stanowi płaskowyż z rozległymi
pokrywami lawowymi i tufowymi o wys. 700–1000 m, opadający stromo ku wybrzeżom; teren aktywny 26 czynnych
wulkanów- Hekla , najwyższy szczyt Hvannadalshnúkur (2119 m); niewielkie obszary nizinne, gł. na wybrzeżach pd.
i pd.-zach.; linia brzegowa, z wyjątkiem pd., dobrze rozwinięta, wybrzeża różnorodne, na zach., pn. i wsch. liczne zatoki
i głębokie fiordy, na pd. płaskie wybrzeża aluwialne; obszar aktywny sejsmicznie, 26 czynnych wulkanów
(najaktywniejsze: Grimsvotn 1719 m, Hekla 1491 m, Katla 1363 m), trzęsienia ziemi, a w miejscach wygasającej
działalności wulk. — gejzery (najbardziej znany Wielki Gejzer); ok. 12% pow. zajmują lodowce (m.in. Vatnajökull —
8400 km2, największy w Europie); klimat w pd. części wyspy umiarkowany chłodny, mor., w pn. — subpolarny; średnia
temp. w styczniu w pd. części wyspy powyżej 0°C, w części pn. — –5°C, w lipcu na pd. 12°C, na pn. 9°C; opady
zróżnicowane, roczna suma opadów na wybrzeżach pd. przekracza 2000 mm, w Rejkiawiku 870 mm, na pn. poniżej 500
mm; rzeki są krótkie (z progami i wodospadami) o zmiennych stanach wód; gł. rz. Thjórsá (dł. 237 km) i Hvitá; liczne
jeziora polodowcowe (największe Thingvallavatn); roślinność skąpa, zbiorowiska tundrowe z niskimi brzozami
i wierzbami, miejscami przechodzące w torfowiska; lasotundra porasta 6% pow. wyspy, w sąsiedztwie źródeł łąki
o znaczeniu gosp.; większość obszaru wyspy jest pustynią skalną; przyroda chroniona w kilku rezerwatach i Parku Nar.
Tingvellir.
Rzeźba glacjalna: krajobraz moreny dennej w Islandii (Park Narodowy Skaltafell.

Wyspy Owcze:
● Wyspa Wulkaniczna
● Między Połwyspep Skandynawskim a Wielką Brytania i Islandią.
● Strefa Grzbietu Śródatlantyckiego
● Strome wysokie Klify

Europa Wschodnia:
● Prekambryjska platforma wschodnioeuropejska
● Duże zróżnicowanie hipsometryczne
● Dobrze zaznaczona strefa klimatyczna i roślinna
● Większość obszarów leży w klimacie umiarkowanym, chłodnym na północy, ciepłym na południu. Na zachodzie
mówimy o klimacie pośrednim przejściowym a na południowym wschodzie kontynentalny.
● Na skraju północy mamy różne odmian tundry, Największa formacja roślinna to tajga oraz lasy mieszane. Na
południowym wschodzie – stepy.

Nizina Wschodnioeuropejska:
● Rozciąga się od wybrzeża Morza Arktycznego i skraju tarczy bałtyckiej po Karpaty na południowym zachodzie,
morze Czarne, Morze Azowskie i Kaukaz na południu oraz góry Ural na wschodzie.
● Najważniejszy czynnik modelowania krajobrazu miało zlodowacenie plejstoceńskie. Pokrywy osadów
lodowcowych, glin, pisaku, żwiru o zróżnicowanej głębokości, miąższości pokrywają tarcze bałtycką i ukraińską.
● Formy rzeźby: równiny sandrowe, moreny denne, moreny czołowe, ozy, kemy drumliny, wanny polodowcowe.

Nizina Połnocnorosyjska ( Półwysep Kanin, Tundra Małoziemielska, Tundra Bolszeziemielska)

35
Góry Timan dzielą Nizinę Północnorosyjską na Nizinę Dwińską i Nizine Peczory.
Na zachodniej części niziny Wschodnioeuropejskiej leży Nizina Wschodniobałtycko-Białoruska.
Na północ sięga do Zatoki Fińskiej. A na południe do Niziny Poleskiej. Północna część niziny jest obszarem
młodoglacjalnym uformowanym w trzech głównych fazach zlodowacenia Wisły – Pobrzeża Wschodniobałtyckie.
Na południe znajduję się ciąg wzniesień nazywanym wysoczyzną Podlasko-Białoruską
( Wysoczyzna Podlaska, Wysoczyzna Białoruska, Wyżyna Białoruska, Wysoczyzna Mińska.)
Na wschód od Niziny Wschodniobałtycko-Białoruskiej leży Nizina Środkoworosyjska, która przedłuża się aż po
Ural tworząc Płaskowyż Ufijski oraz Wyżynę Kamską.

Wyżyny Ukraińskie – maja urozmaiconą rzeźbę, pokrywa lessowa, doliny rzek głęboko wcięte tworząc jary. Płytko
zalegające skały paleozoiczne.

Nizina Czarnomorska – wzdłuż wybrzeży Morza Czarnego i Azowskiego. Ta równina jest zbudowana z
trzeciorzędowych wapieni przykrytych grubymi seriami aluwiów rzeczych. Częścią tej niziny jest Delta Dunaju.

Nizina Naddnieprzańska – na wschód od Wyżyny Ukraińskiej a od wschodu Wyżyna Srodkoworosyjska. Jest to

równina przecięta doliną Dniepru. Na południu dominują lessy a na północy zachowane osade maksymalnego zasięgu
zlodowacenie plejstoceńskiego.

Wyżyna Środkoworosyjska – pas wyniesień nie przekraczający 300m.n.p.m. W budowie tego obszaru dominują
utwory paleozoiczne.

Nizina Ocko- Dońska

Wyżyna Nadazowska
Wyżyna Doniecka
Wyżyna Nadwołżańska

Nizina Nadkaspijska – nad brzegiem Morza kaspijskiego, między Uralem a Kaukazem. Jest ona w jednostce
tektonicznej zapadlisku nadkaspijskim z złożami ropy naftowej, gazu ziemnego. Powierzchnię tworzy równina.
Południowa część jest depresją. Szerokie doliny i delty Uralu i Wołgi.

Nizina Kubańska – na wschód od Morza Azowskiego, na Przedkakaziu. Sąsiaduje ona z Kaukazem i Wyżyną
Staropolską.

Krym - Półwysep Krymski, wysunięty na południe w Morze Czarne.

jest drugorzędnym Półwyspem Kerczeńskim, oddziela Morze Azowskie. Na północy Półwysep Krymski, łączy się
wąskim Przesmykiem Perkowskim z Niziną Czarnomorską- częścią Niziny Wschodnio-europejskiej. Północna część
Krymu jest nizinna. Na południu wznoszą się Góry Krymskie, (Góry Taurydzkie) – młode góry wieku alpejskiego,
zbudowane z wapieni, piaskowców i łupków ilastych, z intruzjami skał magmowych. Najwyższym ich szczytem, jest
Romankosz ( Babuga Jajła), 1545mnpm, wznoszący się w paśmie południowym (Jajła). Wybrzeże limanowe.

Góry Ural – na wschodnim skraju niziny Wschodnioeuropejskiej. Powstały w orogenezie hercyńskiej. Dzisiejszy Ural
ma ponad 2000km długości i 150km szerokości Zbudowany jest z utworów z paleozoiku, skał węglanowych, oraz
mezozoicznych serii. Wyróżniamy kilka regionów:

● Ural Polarny – Grzbiet paj-Choj ( do 500m.np.pm.), najdalej na północ wysunięty

● Ural Subpolarny – z najwyższym szczytem Uralu – Narodnaja 1894m
● Ural Północny
● Ural Środkowy
● Ural Południowy
● Mugodżary

PÓŁW. BAŁKAŃSKI z 3 półw. jest on najsilniej zrośnięty z Pniem lądowym, b. silnie rozczłonkowana linia brzegowa
na pn. Budowa geologiczna - od Alp odgałęziają się G. Dynarskie, sfałdowane w orogenezy alpejskiej, młode, dalej
ciągną się g. Albańskie, a na pd jako G. Greckie, a dalsze przedłużenie tego łańcucha jest na wyspach: Kreta, Karpathos
i Rodos. Na wsch. od G. Dynarskich w centrum półw. jest stary masyw krystaliczny, poprzedzielany pasami o młodszym
fałdowaniu, ma uskoki, w wielu miejscach stary masyw zapadł się pod morze lub przysypany osad nizin aluwialnych.
Zaliczamy tu: Masyw Pelagański - od wsch. graniczy z młodszym fałdem - strefa Wardaru ( skały paleomezozoiczne,
36
inkrudowane zasadowymi magmami ). Dalej jest masyw Rodopów, który charakt. się silnym strzaskaniem podłoża i
znacznymi dyslokacjami dyslokacjami załomowymi, przykryty gdzieniegdzie pokrywą osadową lub mlodymi lawami
wulkanicznymi . Trzeci masyw to M. Egejski, znaczna cz. zatopiona w M. Egrjskim. Pn-wsch. cz. zajmuje Stara
Planina wieku alpejskiego, przedłużenie Pd. Karpat oddziela przełom Dunaju. Rzezba półw. jest młoda, Stare i mł.
masywy zostały w neogenie zrównane i dopiero w górnym pliocenie obszar uległ energicznym dyslokacjom
tektonicznym, zapadanie i wydzwiganie potrzaskanych bloków. Procesy krasowe a w górach zlodowacenia
Klimat: wnętrze o kontynent. charakt., a obszar nadmorski z kl. śródziemn., wpływ morza nie jest głęoki, zarówno
temperatura jak i opad charakteryzuje te dwa klimaty, na wybrzeżu od 2000 mm, coraz dłuższy okres suszy ku
wschodowi i pn.
Hydrografia Pn część odwadnia Dunaj, do Dunaju i Sawy spływają Kupa, Bosna, Drina, Morawa, niektóre rzeki mają
charakter krasowy, giną pod ziemią. Wielkie wahania poziomu wody. Jeziora również krasowe, największe są jednak
tektoniczne: Prespa, Sikoderskie, Ochryda.
Roślinność: klimat warunkuje występowanie wiecznie zielonej roślinności śródziemnomorskiej, lasy rzadkie sosnowe,
makkia, na wapiennym podłożu. Powyżej + 50 C (styczeń) lasy zrzucają liście na zimę, pow. 2200 m piętro hal.
G. Dynarskie
Pobrzeże Dalmatyńskie G. dynarskie ciągną się równolegle do Adriatyku, zewn. pas to autochtoniczne fałdy z wapienia
i fliszu - rusztowa budowa ze względu na różną odpornośćksał, w tak ukształtowany teren transgredowało zajmując
subsekwentne obniżenia, podłużne równoległe do brzegu - wybrzeże typu dalmatyńskiego, liczne zatoki, Półw. Istria b.
skrasowiała wyżyna, wyniszczenie lasu spowodowało degradację gleb. Bora wieje jako suchy i chłodny, latem ciepły
iwilgotny wiatr.
Kras Dynarski - Główny trzon G. Dyn. tworzy pas zbudowany z wapieni mezozoicznych, o grubej miąższości,
speneplenizowane, wydzwignięte - b. silnie rozwijają się zjawiska krasowe (wapień, b. słabo przewarstwiony
nieprzepuszczalnymi utworami, brak ilastych domieszek isilne spękanie) proces został przyspieszony działalnością
gospodarczą człowieka (wycinka lasu). Na półn. są rozległe płasowyże ( np Kapela), a pd cz. ma charakter górski,
wypiętrzone stoliwa mają formy polodowcowe.
Wewn. pas G. Dynarskich bud. go starsze elem. (wapień, łupek piszczysty i piaskowiec, skamieniałości wulkaniczne i
paleozoiczne skały metamorficzne, formy łagodniejsze, sieć rzeczna gęstrza lepsze warunki glebowe.
Pd. cz. Półw. Bałkańskiego
Pobrzeże Albańkie - przebieg połudn., niz. aluwialne, narastające wybrzeże z bagnami i jeziorami, melioracja (teren
rolniczy)
G. Albańskie - ciąg dalszy G. Dyn., na pn. są max wzniesienia, zbudowane z wapienia, formy wysokogórskie,
polodowcowe są też formy krasowe. G. środkowe prócz stoliw wapiennych i fliszowych są trzony krystaliczne
zbudowane z metamorficznych skał, złoża bitumiczne, ropa, asfalt, chrom.
Pindos i Epir - P. stanowi oś pd. Półw. Bałkańskiego, są to wysokie g., a górzysty region na zachodzie to Epir. Pindos
zbudowany z łupków i wapieni, ze śladami zlodowacenia w wyższych warstwach. Epir - góry nieco nizsze, zbudowane
na przemian z wapieni i fliszu, miedzy grzbietami rozlegle doliny, miedzy grzbietami rozlegle doliny, region wilgotny
ale cierpi na brak wody, zjawiska krasowe.
Grecja Srodkowa - miedzy górskimi blokami, liczne zapadliska, zaglebienia zajete przez zatoki, w ich przedluzeniu na
wybrzezu leza niziny aluwialne którymi plyna rzeki, na zach. wapienne góry (do 2500 m), miedzy szczytami kotliny o
bardzo urodzajnych glebach.
Peloponez - pólwysep, kraina górska, niemal wylacznie zbudowana z wapieni; najsilniej wypietrzona na pn. Ku pd.
wybiegaja grzbiety gorskie rozciete przelomami rzek. Grzbiety te przechodza w palczaste pólwyspy tworzac typowe
górskie wybrzerze. Na zachód i pd. niziny aluwialne, mlode, w górach slady zlodowacenia, zjawiska krasowe. W
centrum znzjduje sie kotlina, która ma typowe krasowe odwodnienia.
Kreta - zbudowana z wapieni. Jest przedluzeniem G. Dynarsko-Greckich. Po sfaldowaniu ulegl zdenudowaniu i
pograzeniu w morzu. W pleistocenie - wynurzenie, rzezba górska do 2500 m.
Cyklady - w III byl to rozlegly lad, masyw sfaldowany w orogenezie hercynskiej, pograzony w M. Egejskim. Dzis unosi
sie ponad szelfowy cokól rój górzystych wysp (do 1000 m wys.). Na pd. skraju wyspy sa czesciowo lub calkowicie
wulkaniczne.
Tesalia - tworza go kotliny oddzilone od morza zrebami krystalicznych masywów (np. Olimp 2917 m). W dnach III i
holocenskie aluwia górskich rzek i osady jezior (dzis szczatki jezior np. Karlas), klimat kontynentalny, urodzajne gleby.
Macedonia - górska kraina miedzy G. Dynarskimi a Rodopami, zbudowana z granitów i skal metamorficznychacych do
masywu trackiego i paleoganskiego przedzielonych strefa Wardoru; speleplenizowane, zalane wodami J. Egejskiego.
Spowodowalo to zalomowa strukture regiony. dzis miedzy górami kotliny zapadliskowe. Odrebne zrby tworza pólwysep
palczasty - Chalcydycki. nad zatokami sa niziny aluwialne, zyzne gleby, lagodny klimat, intensywne rolnictwo. Wnetrze
Macedonii ma klimat kontynentalny, góry pokryte lasami.
Wsch. czesc Pólw. Balkanskigo

37
Masyw Rodopów - góry zrebowe strzaskane uskokami, nierównomiernie wypietrzone. Zach. czesc stanowia zreby G.
Rila i Pirina - formy plogie, wierzchowiny ze sladami zlodowacenia, wysoko polozone kary i jez. karowe. Góry silnie
zalesione, nawschód od doliny mesty leza Rodopy, na zach. ponad 2000 m, a na wsch. obnizaja sie i rozdzielaja na 2
pasma, rozdzielone dolina Ardy. Formy wierzchowin lagodne, doliny to waslie gardziele, tylko u wylotu rozdzielaja sie.
Surowce min. : magnetyty, chromity, olów i cynk.
Niz. Wschodniotracka i Pobrzeze M. Marmara - wsch. czesc masywu trackiego wygiela sie i zostala przykryta
mlodszymi osadami, jest rozlegla falista nizina odwadniana przez Marike oraz jej doplyw Ergene. Niedawne ruchy
wypietrzyly skorupe ziemska i utworzyly pogórza i srednie góry. Dalsze ruchy spowodowaly zalanie obszaru i powstalo
M. Marmara, Ciesn. Dardanelle i Bosfor.
Strandza - sklon wyz., krystaliczne podle, czesc masywu trackiego. Wynurza sie tylko gdziniegdzie na powierzchnie. Na
nim utwory eocenskie, w III wylaly sie tam lawy bazaltowe. Pastwiska i karowate lasy, obszar slabo zagospodarowany.
Niz. Górnotracka - miedzy Rodopami a Strandza na pd., a Stara Planina na pd., masyw tracki jest silnie wygity. W
obnizeniu, które zajmuje aluwialna nizina tylko wyspowo ponad równina wznosza sie twardzielce wulkaniczne. Niz.
dobrze nawodniona, region rolmiczy, zla wgla nad Marika.
Kotl. Subbalkanskie i Sredna Góra - miedzy Rodopami i Niz. Górnotradzka na pd. a Stara Plamina na pn. lezy obszar
przejsciowy. W wyniku wypietrzenia Starej Plaminy obszar ten zostal strzaskany i wytworzyl szereg kotlin i
oddzielajacych je zrbów górskich. W szczelinach wydostaly sie magmy, wiele goracych zródel, do dzis trzsienia ziemi.
Najwyzej polozona jest Kotl. Sofijska ok. 560 m, Kotl. Pernicka (wegiel brun., przemysl ciezki). We wsch. czesci jest
szereg zrebowych gór o nazwie Sredna Góra lub Antybalkan. Skaly krystaliczne, wiele malych kotlin, urodzajne gleby,
lagodny klimat, osloniecie od wiatru (uprawa róz).
Stara Plamina - górotwór wieku alpejskiego, od Karpat zbudowany ze skal paleozoicznych sfaldowanych w orogenezie
hercynskiej. Do tego pasa przyrasta od pn. pas mlodszych faldów (skaly mezozoiczne, wapienne i III flisz.). Slady
neogenskich zrównan , niedawne wypietrzenie odmlodzilo rzezbe.
- Rudawy Wschodnioserbskie - wys. 1650 m, skaly krystaliczne i wulk. z bogatymi surowcami min. (miedz, zloto,
zelazo, olów, wegiel)
- Stara Plamina - ze szczytem Midzur (2169 m), o buduje pasmo krystaliczne, a do niego przylega pasmo osadowe.
Rzeki tworza przelomy (np. antecedentny rzeki Iskyr), lagodne formy, fantastyczne formy wietrzeniowe (wegiel i
miedz).
- Wysoka St. Plamina - do 2376 m, plogie formy wierzchowin, waskie doliny, wysokie przelecze, trudno dostepne góry
(wgiel).
- Wsch. St. Plamina - góry przechodza w wyzyne, rozciete szerokimi dolinami, konczy sie nad morzem. Najstarszy
czlon pokryty lasami u podnuza debowymi,ej bukowo-jodlowymi.
Plyta Pólnocnobulgarska - plasko lezace utwory na kredowych i III osadach (lessowe). Gleby zyzne, w plyte wcinaja sie
rzeki zplywajace ze Starej Plaminy do Dunaju, klimat kontynentalny z upalnym latem,region rolniczy. Tam gdzie
wapien dochodzi do powierzchni zjawiska krasowe. Plyta ta dochodzi do morza i tworzy strome klifowe wybrzeze.
Dobrudza - sarmackie wapienie, a na nich less, bardzo malo opadów, bezdrzewny step, pozbawiona rzek, wybrzerze
klifowe, nadbrzezne jeziora odciete od morza piaszczystymi mierzejami.

GRENLANDIA, wyspa na O. Arktycznym, u wybrzeży Ameryki Pn., największa na kuli ziemskiej; należy do Danii;
pow. 2175,6 tys. km2, 56 tys. mieszk. (1996); stol. — Nuuk; języki urzędowe: duń. i eskimoski (dialekt grenlandzki);
jednostka monetarna — korona duńska. Większa część Grenlandii leży na pn. od koła podbiegunowego pn.;
najbardziej na pn. wysunięty punkt — przyl. Morris Jesup (83°39'N).,wschodnie wybrzeże opływa zimny prąd
Grenlandzki niesie on stale wiele gór lodowych. Występ lodowców: lodowce Malaspina ( typ piedmontowy), lod
śnieżników, lod szpicbergeńskie półpokrywowe) Pod względem geologicznym Grenlandia stanowi część tarczy kanad.;
zbud. gł. z archaicznych gnejsów i granitów, przykrytych w części pn. i wsch. osadowymi skałami paleozoiku
i mezozoiku; na zach. miejscami utwory trzeciorzędowe; najwyższy szczyt — Góra Gunnbjørna (3700 m); ok. 83%
pow. pokrywa czasza lodowa, o miąższości do 3500 m; wybrzeża górzyste, w większości fiordowe, wolne od lodów (z
wyjątkiem pn.-zach. i pd.-wsch.); liczne przybrzeżne wyspy; klimat polarny, we wnętrzu kontynent. (charakterystyczne
huraganowe wiatry); na wybrzeżu pd. i pd.-zach. klimat subpolarny (wpływ ciepłego prądu); we wnętrzu Grenlandii
przez cały rok średnia temp. utrzymuje się poniżej 0°C, na wybrzeżach (przez 5–6 mies.) powyżej 0°C; opady roczne od
200 mm na pn. i pn.-wsch. do 1000 mm na pd.; obszary wolne od lodów, gł. na pd. i zach. porasta tundra; w pn.-wsch.
części wyspy (od Lodowca Petermanna na pn.-zach. po Kong Oscar Fjord) park nar. o pow. ok. 700 tys. km2. Grenlandię
zamieszkują potomkowie Norwegów i Duńczyków (Grenlandczycy), rdzenni Eskimosi oraz Duńczycy; ok. 90%
ludności na wybrzeżu pd.-zach.; największe m.: na pd.-zach. — Nuuk, Ilulissat, Sisimiut, Maniitsoq, na
pn.-zach. — Qaanaaq, na wsch. — Ammassalik. Podstawą gospodarki Grenlandii jest rybołówstwo (flota rybacka, porty
rybackie wyposażone w chłodnie i przetwórnie ryb), łowiectwo mor. i lądowe (połowy wielorybów, morsów, fok, lisów
i niedźwiedzi polarnych), hodowla owiec i reniferów (k. Nanortalik i Qaqortoq) oraz górnictwo; wydobywa się rudy
38
żelaza, ołowiu, cynku, grafit i marmury; stwierdzono występowanie złota, srebra, rud molibdenu i uranu oraz gazu
ziemnego (na szelfie); komunikacja pasażerska i towarowa oparta gł. na żegludze i lotnictwie (gł. port lotn. w Søndre
Strømfjord). Grenlandia importuje żywność, paliwa, maszyny i inne wyroby przem., eksportuje ryby i przetwory rybne
(83% wartości wywozu, 1990), skóry, rudy cynku i ołowiu; handel gł. z Danią oraz Norwegią, Szwecją, USA.

1. Geologia Szkocji

Szkocja jest kaledońskim masywem górskim częściowo (miedzy wielką Brytanią a Irlandią, Hebrydami, Orkadami i
Szetlandami) zatopionym przez morze. Szkocja to zrazem najbardziej górzysty region Wysp Brytyjskich. Znajdują się
tam
- Góry Kaledońskie (Carn Eige 1182 m)
- Góry Grampian (szczyt Ben Nevis 1343 m- najwyższy na Wyspach Brytyjskich)
- Wyżyna Południowoszkocka ( do około m n.p.m.)
Oddzielone od siebie wąskim rowem tektonicznym Glen More i szerokim zapadliskiem Niziny Środkowoszkockiej.
Ten stary kaledoński górotwór, pocięty uskokami w orogenezie alpejskiej nierównomiernie wypiętrzony, został w
plejstocenie silnie przekształcony przez lodowce. Świadectwem są:
- w górach cyrki lodowcowe
- doliny U-kształtne
- wygłady lodowcowe
- moreny
- jeziora polodowcowe (zwykle tektoniczno-lodowcowe, np. Loch Ness
- wybrzeża fiordowe

2. Charakterystyka fizjograficzna Płw. Istria

Półwysep w Chorwacji, Słowenii i Włoszech, między zatokami Triesteńską a Kvarner i Rijecką na Morzu Adriatyckim
-
powierzchnia ok. 4 tys. km 2
- górzysty (najwyższy szczyt Učka, 1396 m)
- w części północno-wschodniej rozwinięte zjawiska krasowe
- brzeg wschodni wysoki i stromy
- liczne zatoki; klimat śródziemnomorski
- główne rzeki: Dragonja, Mirna, Raša;
- zarośla typu sziblak, w górach lasy (głównie dębowe)

(part2)
1. Europa Północna

Regiony fizycznogeograficzne:
1. Półwysep Skandynawski (fiordowe wybrzeże Norwegii Zachodniej,Góry Skandynawskie, Wyżyna Lapońska,
Wyżyna Północnoszwedzka, norweski Östland, Wyżyna Południowonorweska, Obniżenie Środkowoszwedzkie,
Wyżyna Południowoszwedzka, Skania, Nizina Zachodniobotnicka)
2. wyspy bałtyckie (Bornholm, Olandia, Gotlandia i Wyspy Alandzkie)
3. Międzymorze Fińsko-Karelskie (Obniżenie Południowokarelskie, Nizina Południowofińska, Nizina
Wschodniobotnicka, Pojezierze Fińskie, Góry Karelskie, Pojezierze Karelskie)
4. Półwysep Kolski (Chibiny i Monczetundra, Pobrzeże Murmańskie, Pobrzeże Kandałaksza)
5. wyspy arktyczne (Islandia, Jan Mayen, Wyspy Owcze, Svalbard – Spitzbergen, Ziemia Franciszka Józefa)

Fiordowe wybrzeże Norwegii Zachodniej:

fiordy wykazują bardzo silne rozwinięcie, kilka typów, roślinność - skąpe wrzosowiska, rzadkie lasy brzozowe,
olszowe, rzadziej świerkowe, tundra na pn, bogactwa min: rydy żelaza, kruszce ołowiu i cynku, miedzi

Góry Skandynawskie:
orog. kaled, rozległe płaskowyże-fieldy -występują w zwartych kompleksach, rzadko rozciętych głebokimi dol o
charakt polodowcowych żłobów; szczyt Galdhöpigg (2468 m)-najwyższy w Europie Pn, na fieldzie Jostedal jest
największy lodowiec Norwegii –Jostedalsbre stanowiący potężną czaszę z której spływa dwadzieściakilka języków
lodowcowych, na północ od 63º szer geogr góry obniżają się – przełęcz Storlien, 586mnpm, linia kolejowa; dalej

39
powierzchnia szczytowa dźwiga się ponownie ta część to Góry Kjölen –najwyższy szczyt Szwecji – Kebnekaise (2123
m); roślinność gł tundra –mchy, porosty, rzadko karłowate brzozy, wierzby, jałowce

Wyż Lapońska:
zajmuje pn częśc tarczy bałtyckiej u nasady Płw Skandynawskiego i jego pn-wsch część, jest to stara peneplena
(300 – 400 mnpm) ponad którą wznoszą się pojedyńcze twardziele kwarcytowe ( do ok 800 mnpm), monotanna równina
pokryta tundrą, karłowatymi zaroślami brzozy i sosny, silnie zabagniona, usiana drobnymi formami akumulacji
glacjalnej, w pn części jeziora polodowcowe z dużym jez. Inari, jest to teren pasterskiej hodowli reniferów, rudy żelaza
w okręgu Kiruny i Gällivare

Obniżenie Południowokarelskie:
największe w Europie jeziora: Ładoga ( 18130 km², głęb225m), Onega (9751 km², gł 110m)

Góry Karelskie:
stanowią dział wód między Bałtykiem, a Morzem Białym, wbrew nazwie nie maja charakteru gór, gdzieniegdzie
ponad powierzchnię zrównania wznoszą się twardziele, przeważnie kwarcytowe, zwane tunturami – Sokusti (744
mnpm), strefa tajgi, na tunturach –tundra.

Jan Mayen:
bezludna, 370 km2, góra wulkaniczna, najwyższy stożek Beerenbergh (2545 m), firnowe pokrywy z których
spływają lodowcowe jęzory, resztę obszaru pokrywa tundra

Svalbard:
skomplikowana budowa ze śladami prekambryjskich i paleozoicznych fałdowań z młodszymi pokrywami
osadowymi, charakter górzysty, osiągają wysokość 1700 m na pn-wsch, wybrzeże jest typu fiordowego, klimat b.
surowy pomimo ocieplającego wpływu Prądu Zatokowego, dużą cz wysp pokrywają lodowce, których języki spływają
do morza tworząc pływające góry lodowe, tereny wolne od lodu pokrywa tundra mchów i porostów, obfite złoża węgla
kamiennego występującego w utworach karbońskich i jurajskich oraz brunatnego węgla trzeciorzędowego.

2. Wyspy Brytyjskie

Skład: Wlk Brytania, Irlandia, Hebrydy (ponad 400 wysp) Zewnętrzne i Wewnętrzne, Szetlandy (117 wysp), Orkady
(67 wysp), Anglesey, Man,. Wight, Wyspy Scilly (5)

Archipelag Wysp Bryt leży w całości na szelfie kontynentalnym i oddziela Morze Północe od Atlantyku,
oddzielone od kontynentu Cieśniną Kaletańską

Budowa geolog:
Najstarszym elementem Wysp bryt jest fragment archaicznego masywu, budujący wyspę Lewis, na pd-wsch od
niego ciągną się krystaliczne masywy kaledońskie budujące Szkocję, pn Walię i pn Irlandię

Podział regionalny:
1. Szkocja 2. Anglia 3. Walia 4. Irlandia
każdy z tych regionów składa się z mniejszych jednostek

Szkocja:
Stary masyw szkocki podzielony jest uskokami na 6 części:
Hebrydy – Wewnętrzne – niektóre zbudowane są z trzeciorzędowych law oraz fragmentów starych masywów
krystalicznych,
- Zewnętrzne – zbudowane z archaicznych gnejsów,
Północny Highland – większą część obszaru zajmują góry
Orkady i Szetlandy – Orkady zbudowane z piaskowców dewońskich, Szetlandy są dalszym ciągiem gór Północnej
Szkocji, zbudowane z archaicznych skał metamorficznych
Góry Grampian – szczyt Ben Nevis (1343 m) najwyższy szczyt Wysp Bryt
Nizina Centralna – jest to rów tektoniczny ograniczony dwoma uskokami którym towarzyszą rzędy wzgórz
zbudowanych ze starych law tektonicznych, częste i słabe trzęsienia ziemi, węgiel kamienny

40
Wzniesienia Południowe – stanowią południowy skraj szkockiego masywu kaledońskiego, granicę między Szkocją a
Anglią stanowią wzgórza Cheviot zbudowane z granitu i skał wulkanicznych

Anglia:

Kumbria – większość obszaru zajmuje masyw górski zbudowany ze starych skał metamorficznych, z intruzjami
wulkanicznymi, jez Windermere –największe jez Anglii, w centrum masywu najwyższe szczyty Anglii: Scafel Pike (979
m) i Helvelyn (950)

Penniny – to antyklinarny grzbiet hercyński, zbudowany ze skał karbońskich

Niziny otaczające Penniny – Niz Solway, Lancashire oraz niziny wschodnie

Region Centralny – Midlands: niziny, oraz niewielkie wzniesienia zbudowane ze skał karbońskich, zawierające
pokłady węgla kamiennego

Fenland – kraj bagien, osuszony

Południowo-wschodnia Anglia –

Południowo-zachodnia Anglia – wydłużony Półwysep Kornwalijski

Walia:
jej powierzchnia jest prawie w całości zajęta przez Góry Kambryjskie, północna i środkowa część gór należy do systemu
kaledońskiego, w południowej cz góry systemu hercyńskiego, najwyższy szczyt Walii to Snowdon (1086 m), węgiel
kamienny, łupek do krycia dachów, kamień drogowy

Irlandia:
Środek wyspy zajmuje Nizina Centralna wokół której wznoszą się pojedyncze grupy górskie systemu kaledońskiego
Szkocji i północnej Walii, natomiast pasma górskie południowej Irlandii są dalszym ciągiem hercyńskich gór
południowej Walii. Najwyższy szczyt to Carrantuohill (1041 m)
Nizina Centralna Irlandzka zbudowana jest ze skał karbońskich, ale pokłady węgla są małe.

3. Nizina Środkowoeuropejska

Znajduje się pomiędzy strefą starych gór, wyżyn i basenów hercyńskiej Europy a Fennoskandią. Granica
północna wyznaczona jest brzegiem Morza Północnego oraz Bałtyku, granica południowa jest mniej wyraźna.
Jest to równina o urozmaiconym urzeźbieniu powstałym w czwartorzędowej epoce lodowcowej.
Klimat: część zach wpływ Oc Atlantyckiego i Morza Północnego –kl oceaniczny, łagodny, wilgotny, na wschód
kl bardziej kontynentalny
Szereg dużych rzk: Pad, Wezora, Łaba, Odra, Wisła, pas pojezierzy i pobrzeży Bałtyku usiany jest jeziorami gł
polodowcowymi –rynnowymi.

Podział regionalny:

1. Pułw. Jutlandzki i Wyspy Duńskie 2. Niz Holenderska 3. Pas pojezierzy 4. Pas pradolin

1. Płw Jutlandzki i Wyspy Duńskie: 4 regiony:

- południowo-zachodnia Jutlandia –charakterystyczne piaszczyste równiny sandrów
- zachodni Limfjord – kraina jezior wciskających się w krajobraz moren czołowych
- północna Jutlandia – niskie morenowe pagórki, miedzy którymi są płaskie, bagniste obniżenia
- wschodnia Jutlandia i wyspy – młody krajobraz moren czołowych

2.Niz. Holenderska:
Zachodnie przedłużenie Niz Środkowoeuropejskiej, zbudowana z młodych osadów, tylko raz skandynawski
lądolód przykrył część Niz.
41
 Węgiel kamienny, sól kuchenna, ropa naft i gaz ziemny, torf, wapń

3. Pas Pojezierzy
Wysokie wzgórza i wały moren czołowych i liczne leżące między nimi jeziora morenowe i rynnowe: Müritz,
Schwerin, Plauer. Na Pojezierzu Pomorskim 4129 jezior o pow powyżej 1ha, Drawsko-18,6 km2. Pojezierze Mazurskie;
Śniadrwy 106 km2, Mamry 104,5 km2

4. Pas Pradolin
Obszar nizinny o wyrównanych wysoczyznach morenowych, pomiędzy nimi piaszczyste równiny sandrów i
szerokie, wilgotne obniżenia pradolin

4. Strefa Starych Gór Wyżyn i Basenów

(1) Masyw Armorykański: hercyński system górski, zbudowany z prekambryjskich i paleozoicznych skał. Rzeźba
powierzchni jest rzeźbą niewysoko położonej penepleny porozcinanej wzdłuż wychodni skał o mniejszej
odporności. Jego częścią są Wyspy Normandzkie(2)
(2) Basen Akwitański: nizina ograniczona od pd Pirenejami, od wsch Masywem Centralnym , a od zach brzegiem
morskim Zat. Biskajskiej
(3) Masyw Centralny: trójkątny zręb otoczony nizinami, śred wys 800 m,
(4) Basen Paryski: 5 regionów: Ile-de-France, Progi Szampanii i Burgundii, Progi Loteryngii, Region
południwo-wschodni i środkowej Loary, Region nadbrzeżny – Normandia i Pikardia
(5) Wogezy, Schwarzwald i Rów Renu:
(6) Reńskie Góry Łupkowe i Ardeny
(7) Basen Szwabsko-Frankoński: wypełniony mezozoicznymi skalami osadowymi
(8) Obniżenie Heskie i Turyngia
(9) Masyw Czeski: jego północne obrzeże stanowią Sudety: masyw Karkonoszy (Śnieżka 1603 m), Góry Izerskie,
Kaczawskie i Rudawy Janowickie
(10) Wyżyna Śląsko-Małopolska i Góry Świętokrzyskie:

5. Strefa Alpejskich Fałdowań Europy Zachodniej

Łańcuch gór rozczłonkowany jest przełomami Dunaju pod Bratysławą i w Żelaznej Bramie na 3 części: Alpy,
Karpaty i Starą Planinę (Bałkan)

1. Alpy:

Budowa geolog: mają budowę płaszczowinową.

Jednostki orograficzne: Alpy Wschodnie i Zachodnie, linią graniczną jest dolina Renu powyżej Jez Bodeńskiego,
przełęcz Spluga, dolina San Giacomo do jez Como

Alpy Zachodnie składaja się z 2 odcinków:

Alpy Francusko-Włoskie (południkowy)(od M. Śródziemnego do Mont Blanc):
1. szereg wewnętrzny (wschodni) przeważnie krystaliczny: Alpy Liguryjskie (Monte Gioje 2651), Alpy
Morskie (Argentera 3297 m), Alpy Kotyjskie (Monteviso 3841 m), masyw Mont Pel-voux ( 4103),
Alpy Graickie (Grand Paradiso 4061 m), masyw Mont Blanc (4810 m)
2. szereg zewnętrzny (zachodni): niższy, Masywy L”Estrel, Des Maures (779) oraz wapienne Prealpy
Prowansalskie, Delfinackie, Isery
Alpy Szwajcarsko-Włoskie (równoleżnikowy): masywy krystaliczne - Alpy Pennińskie, które w grupie Monte
Rosa (Pic Dufour 4634 m) osiągają najwyższe wzniesienia w Szwajcarii; Alpy Lepontyńskie: grupa Adula (3406).
Północne masywy rozdzielone są doliną Reussu na cz zach zwaną Alpami Berneńskimi (Finsteraarhorn 4275) i wsch –
Alpy GGlarneńskie (Tödi 3620)
Na północ od masywów krystalicznych wznoszą się Prealpy Szwajcarskie rozdzielone na 3 części: Przedalpy
Fryburskie, Czterech Kantonów i Sanktgallskie

42
W obrębie krystalicznego, szerokiego pasa centralnych Alp Wschodnich wyróżniamy:
1. Alpy Retyckie: masywy Bernina-4049, Ortles- 3899, Silvretta- 3248, Alpy
Otztalskie (Venoste) Alpy Zillertalskie, odzielone głębokimi przełęczami np. Brenner

2. Wysokie Taury (Gross Glockner 3797 –najwyższy szczyt Austrii): rozwidlają się na Niskie Taury (pn) i Alpy
Nordyckie

Na północ od krystalicznych Alp Wschodnich: - Alpy Kitzbuhelskie (2559) i Eisenerzkich (2125), dalej na pn
strefa Alp wapiennych: Alpy Allugauskie, Bawarskie (Zaugpitze 2963 –najwyższy w Niemczech), Salzburskie,
Wapienne Alpy Austriackie

Lodowce:
Granica wiecznego śniegu leży na różnych wysokościach. We wnętrzu gór leży najwyżej – 2800 – 3000 m, po
północnej stronie 2500, a po południowej 2700
Współczesne zlodowacenie w 2/3 przypada na Alpy Zachodnie: Alpy Pennińskie, Mont Blanc, Alpy
Berneńskie. W Alpach Wschodnich – Wysokie Taury i Alpy Ötztalskie.
Najczęstszym typem lodowca alpejskiego jest lodowiec dolinny, zasiany rozległym polem firnowym. Ponad
polami firnowymi wznoszą się potężne turnie o ścianach podciętych karami. Z pól firnowych spływają długie języki
lodowcowe.
Największy lodowiec to Aletsch w Alpach Berneńskich, Gorner w Alpach Walijskich i Mer de Glace w grupie
Mont Blanc. W Alpach Wsch to Pasterze w Wysokich Taurach. W wapiennych Alpach Salzburskich i Bawarskich
występują w związku z rozległymi spłaszczeniami wierzchowinowymi rozległe lodowce, zbliżone formą do fieldowych
lodowców norweskich, np. Karisgletscher. Liczne są małe lodowczyki karowe.

Roślinność:
Na południowych podnóżach roślinność śródziemnomorska: macchia wiecznie zielona, lasy wiecznie zielonych
dębów i śródziemnomorskich gatunków sosny, wyżej lasy kasztanowe i dąbrowy z gatunkami zrzucającymi liście na
zimę. Na wschodzie występują lasy dębowe i bukowe. Podobne lasy ale z większym udziałem szpilkowych drzew
dochodzą do podnóży północnych i zachodnich.
Przeważnie na wys 800 m zaczyna się niższe piętro lasów górskich. W niższym piętrze lasu górskiego gł buk i
jodła, w suchszych okolicach dąb i klon, a w cz śródziemnomorskiej kasztan i dąb. Górne piętro leśne – świerk, we
wnętrzu gór również modrzew rzadziej sosna i limba.
Górna granica lasu te same prawidłowości co granica wiecznego śniegu. W centrum gór 2000-2400, na południu
1600-2000, na północy 1500-1600
Pietro krzewiastej roślinności siego ok 400 m powyżej górnej granicy lasu ( kosodrzewina, zarośla
rododendronu)
Najwyższe piętro zajmuje roślinność hal górskich, turni lub pokrywa śnieżna

Surowce mineralne:
złoża żelaza, boksytów, lokalnie węgiel kamienny, brunatny, grafit, sól kamienna

2. Regiony przyalpejskie

1. Góry Jura – struktura fałdowa, zgodność rzeźby z tektoniką, szczyt Cret de la Neige -1728 m
2. Obniżenie Rodanu i Saony –
3. Wyżyna Szwajcarsko-Bawarsko-Austriacka – wypełniona osadami trzeciorzędowymi gł mioceńskimi
zwanymi molasą (piaskowce, iły, zlepieńce)
4. Nizina Padańska – kiedyś silnie zabagniona, regulacja stos wodnych, akumulacja rzek wybrzeże narasta
5. Karpaty – łuk dłuzszy od alpejskiego, ale góry niższe, zbudowane z 3 odcinków
6. Regiony Przykarpackie (1. Obniżenie Morawskie, 2. Brama Morawska, 3. Kotlina Oświęcimsko-Raciborska,
4. Kotl Sandomierska, 5. Kotl Wschodniego podkarpacia, 6. Wyż Mołdawsko-Besarabska, 7. Niz Wołoska, 8.
Delta Dunaju, 9. Kotl Panońska, 10. K. Siedmiogrodzka,

- Karpaty Zachodnie: najszersza i najbardziej zróżnicowana cz łańcucha,

bud geolog: 3 pasy- Pas zewnętrzny, północny i północno-zachodni – jest młody, trzeciorzędowy, obejmujący
płaszczowiny i fałdy fliszowe; Pas wewnętrzny –skomplikowana budowa, na powierzchni centralnych karpat
Zachodnich są 3 elementy bud geolog:
43
 - krystaliczne trzony jako fragmenty starszych górotworów lub młodsze intruzje magmowe
- płaszczowinowe lub autochtoniczne portywy mezozoiczne gł wapienne
- pokrywy trzeciorzędowego fliszu
Pas południowy – wulkaniczny, podłoże uległo zapadnięciu, pokryte utw trzeciorzędowymi a na powierzchni wylewy
riolitów lub pokrywy tufowe
Liczne przełomy, także regresyjne (Białe Karpaty)
Na obszarach wapiennych silne zjawiska krasowe (kras Muranski, Południowosłowacki)
Tatry –typowa polodowcowa rzeźba
Jednostki orograficzne:
1. Karpaty fliszowe: (Białe Karpaty, Jaworniki Beskidy Zachodnie-Babia G 1725 m
2. Centralne Karpaty Zachodnie: -pas kotlin i fliszowych pogórzy podhalańskich, -pas tatrzański –pas kotlin
wewnętrznych, ...
3. Wulkaniczny pas Karpat Zachodnich

- Karpaty Wschodnie: układ rusztowy, mniej kotlin śródgórskich niż w Zachodnich

W obrębie pasa fliszowego: Bieszczady, Gorgany, Czarnohora, Karpaty Mołdawskie
Pas krystaliczny w wielu miejscach silnie zrośnięty z pasem fliszowym(jedynie G Rodniańskie się wyodrębniają)
Pas wulkaniczny: Wyhorlat, G Kelimeńskie

- Karpaty Południowe: (inaczej Alpy Transylwańskie) ciągna się do przełomu Dunaju czyli Żelaznej Bramy
Brak pasa fliszowego i wulkanicznego. Krystaliczne trzony speneplenizowane, nastep[nie w czwartorzędzie rozbite na
bloki i nierównomiernie wypiętrzone, w plejstocenie silnie zlodowacone (kary, jez polodowcowe, wły moren dolinnych)
- Góry Fogarskie (Moldoveanu -2543 m)
- G Sybińskie (2245 m)
- G Paringu (2529)
- Retezat (2511)
- Poiana Rusca (1380)
- G Banackie (1449)

Surowce min:
Obfite złoża, w strefie fliszowej złoża bitumiczne i solne, ropa naft i gaz ziemny gł w Austrii, Pl –Krosno, sól
–Wieliczka, sól kamienna, potasowa; Strefa krystaliczna – złoża kruszcowe, rudy zelaza, manganu, miedzi, antymonu,
ołów srebro, złoto.

PaRT2

1. Podział Karpat

Orogeneza alpejska. Tworzą szerokie, nieregularny łuk górski, długości około 1300 km i szerokości 100 – 350 km.
Góry składają się z wielu pasm i masywów o zróżnicowanych wysokościach, oddzielonych od siebie głębokimi
dolinami, kotlinami i przełęczami. Najwyższym szczytem Karpat jest Gerlach, 2655 m n.p.m. W budowie Karpat
wyróżnia się dwie strefy ciągnące się wzdłuż niemal całego łuku gór. Są to:
- Karpaty Wewnętrzne
- Karpaty Zewnętrzne

Karpaty Wewnętrzne – wewnętrzna strona łuku, tworzą dwa segmenty:

- zachodnie Karpaty Wewnętrzne
- południowe Karpaty Wewnętrzne

Oddzielone od siebie zapadliskiem panońskim.

Zbudowane są ze zróżnicowanych litologicznie mezozoicznych skał osadowych uformowanych w płaszczowiny.
Pod nimi występują, także włączone w ruchy tektoniczne, paleozoiczne skały metamorficzne i magmowe odsłonięte
w oknach tektonicznych, w wypiętrzonych masywach. Ruchy tektoniczne, które doprowadziły do uformowania
Karpat Wewnętrznych, zachodziły pod koniec kredy i w trzeciorzędzie, do młodszego neogenu włącznie. Ruchom
tektonicznym i głębokim rozłamom towarzyszył wulkanizm – wylewy andezytów na północy (Pieniny) i bazaltów
na południu zachodnich Karpat Wewnętrznych

44
 Karpaty Zewnętrzne – czyli tzw. Karpaty Fliszowe, tworzą zewnętrzną część łuku Karpat. Są zbudowane z
mezozoicznych (górnojurajskich i kredowych),a przede wszystkim trzeciorzędowych utworów fliszowych:
piaskowców, mułowców, łupków ilastych tworzących tzw. flisz karpacki..

Układ pasm i masywów górskich w Karpatach uwarunkowany jest tektoniką, odpornością skał na procesy
denudacyjne. Wulkanizm i kras. Ponadto szczególną rolę odegrało zlodowacenie plejstoceńskie. W Karpatach
powszechne są zjawiska krasowe, głównie na skałach węglanowych. Obszary krasowe występują w:
- Karpatach Zachodnich (m.in.: Wielka i Mała Fatra, Tatry, Pieniny)
- Karpatach Wschodnich, Karpatach Południowych i Górach Zachodniorumuńskich.

Jaskinie – 20 000, najgłębsza – Wielka Jaskinia Śnieżna, jaskinie lodowe – Lodowa Jaskinia Dobszyńska –
100 tys m3 lodu

Klimat – strefa klimatów umiarkowanych. Większy kontynentalizm niż w przypadku Alp, zwłaszcza w kotlinach
śródgórskich, gdzie zimą występują często inwersje termiczne i znaczne amplitudy powietrza. W górach wyraźna
piętrowość klimatyczna. Opady występują we wszystkich miesiącach roku, najobfitsze są wiosną i na początku lata.
Średnia suma opadów w Karpatach Zachodnich, w najwyższych partiach gór wynosi 1500 – 1800 mm, w Karpatach
Południowych – 1000 mm; na stokach zawietrznych – 1000 mm na północy i 500 mm na południu.

Normalnym zjawiskiem jest występowanie wiatrów typu fenu: od Tatr wieje halny, z Karpat Południowych na nizinę
Rumuńską spada crivet, a do doliny Maruszy – austrul.

Karpaty należą w większości (około 90 %) do zlewiska Morza Czarnego. Pozostała część do zlewiska Morza
Bałtyckiego. Rzeki: Wisła (Raba ,Dunajec, San), Dunaj, Dniestr (Strwiąż, Łomnica, Bystrzyca). Rzeki karpackie mają
ustrój śniegowo – deszczowy z dwoma wezbraniami w ciągu roku: wiosennym (tajanie śniegu) i letnim (obfite opady)

Jeziora – około 500, w większości polodowcowe. Największe – Morskie Oko w Tatrach (34,5 ha), najgłębsze – wielki
Staw (79 m) także w Tatrach. Ponadto wulkaniczne, osuwiskowe i krasowe.

Roślinność- piętra wysokościowe.

Piętro pogórza – lasy dębowo – grabowe, ale są rzadkie, ustąpiły miejsca polom uprawnym i łąkom.
Regiel dolny – lasy bukowe i bukowo – jodłowe, miejscami świerkowo – jodłowe (1200 / 1400m)
Regiel górny – bory świerkowe z domieszką limby i modrzewia (1500 – 1800m)
Piętro subalpejskie – kosodrzewina, w K. Wschodnich - olsza zielona, murawy i borówczyska
Piętro muraw alpejskich - hal

Karpaty dzieli się na 3 człony:

o Karpaty Zachodnie
o Karpaty Wschodnie
o Karpaty Południowe
Do Karpat zalicza się Wyż. Transylwańską i Góry Zachodniorumuńskie leżące wewnątrz łuku Karpat.

1) Karpaty Zachodnie – najbardziej zróżnicowane tektonicznie, litologicznie i morfologicznie. Dzieli się na:
ZEWNĘTRZNE, CENTRALNE, WEWNĘTRZNE

Zewnętrzne Karpaty Zachodnie: skały fliszowe, góry średnie. Babia Góra 1725 m n.p.m.
Centralne Karpaty Zachodnie: skały węglanowe i krystaliczne. Najwyższe – Tatry o rzeźbie typowo lodowcowej.
Trzon Tatr jest zbudowany ze skał krystalicznych, po jego północnej stronie utwory węglanowe ze zjawiskami
krasowymi.
Wewnętrzne Karpaty Zachodnie: pospolite formy wulkaniczne

45
2) Karpaty Wschodnie – Dzieli się na Zewnętrzne Karpaty Wschodnie i Wewnętrzne Karpaty Wschodnie.

3) Karpaty Południowe- nie mają pasa fliszowego i wulkanicznego. Ich trzon stanowią paleozoiczne masywy
krystaliczne i metamorficzne, przykryte w części zachodniej seriami utworów mezozoicznych.

Góry Zachodniorumuńskie – łupki metamorficzne i granity, otoczone triasowymi i jurajskimi wapieniami, kredowym
fliszem.

Wyżyna Transylwańska – Wyżyna / Kotlina Siedmiogrodzka.

2. Podział regionalny Europy Południowej

Na Europę Południowa składają się półwyspy i wyspy Morza Śródziemnego, które dzieli Europę od Afryki. Jest to
obszar ukształtowany w przeważającej mierze w orogenezie alpejskiej. Nie brakuje tam jednak elementów starszych
struktur.

1. Półwysep Iberyjski
- Meseta Iberyjska - Nizina Andaluzyjska
- Stara Kastylia - Nizina Portugalska
- Kotlina Aragońska - Nizina Walencka
- Nowa Kastylia - Góry Betyckie
- Sierra Morena
2. Pireneje
3. Półwysep Apeniński
- Apeniny Północne
- Apeniny Środkowe
- Apeniny Południowe
4. Wyspy Morza Śródziemnego
- Sycylia
- Egady
- Wyspy Liparyjskie
- Ustica
- Wyspy Pelagijskie
- Malta
- Sardynia i Korsyka
5. Półwysep Bałkański
- Góry Dynarskie - Kreta
- Góry Albańskie - Cyklady
- Góry Pindos i góry Epiru - Rodopy
- Tesalia - Wyżyna Strandży
- Macedonia - Stara Płanina Wyżyna
- Wyspy Jońskie Połnocnobułgarska
- Peloponez - Dobrudża
- Wyspy Morza Egejskiego

2. Półwysep Bałkański

Półwysep Bałkański leży między M. Śródziemnym a Morzem Czarnym. Od Azji Mniejszej oddziela go morze Marmara
oraz cieśniny Dardanele i Bosfor. Linię brzegowa urozmaicają liczne zatoki, półwyspy i przybrzeżne wyspy. Wybrzeża
są tam przeważnie wysokie, cofające się (dalmatyńskie, riasowe), miejscami występują wybrzeża akumulacyjne,
narastające – deltowe w ujściu Dunaju.

46
- półwysep Bałkański niemal w całości należy do alpejskiej strefy fałdowej południowej Europy i ma złożoną budowę
geologiczną. Zachodnia i południową część półwyspu zajmują alpejskie łańcuchy górskie. Są to Góry dynarskie, góry
Pindos oraz pasma górskie Peloponezu. Ich przedłużeniem są góry Krety. Północno – wschodnią część Półwyspu
Bałkańskiego zajmuje stara Płanina (Bałkany) – góry wieku alpejskiego, stanowiące orograficzne przedłużenie Karpat
Południowych, oddzielone od nich przełomem Dunaju w Żelaznej Bramie
- północny skraj Półwyspu ma klimat umiarkowany ciepły. Na zachodzie ma on cechy klimatu pośredniego miedzy
morskim a kontynentalnym , z roczną sumą opadów do 1000 mm, na wschodzie nabiera cech kontynentalnych, z
opadami do 500 mm rocznie. Pozostała część półwyspu ma klimat podzwrotnikowy . Na wybrzeżach mórz
Adriatyckiego i Jońskiego jest to klimat podzwrotnikowy morski z opadami rzędu 2000 mm rocznie, na wybrzeżach
Morza Egejskiego ma cechy kontynentalne z opadami do 500 mm rocznie
- zimą najwyższe temperatury powietrza wynoszą od 10 0 C na północy do 15 o C na południu, najniższe spadają do
kilku stopni poniżej zera. Latem najwyższe temperatury przekraczają 25 o C
- charakterystyczne dla regionu jest występowanie chłodnych wiatrów północnych: bora odczuwanego na wybrzeżu
Morza Adriatyckiego oraz podobnej natury boreasza wiejącego dolinami Wardanu, Strumy i Nestos.
- Północna część Półwyspu Bałkańskiego leży w zlewisku Morza Czarnego i odwadniana jest przez Dunaj i jego
odpływy.
- Jeziora nie są liczne. Największe z nich to tektonicznej genezy Jezioro Szkoderskie oraz Jeziora Ochrydzkie i Prespa w
Górach Dynarskich, również tektonicznego pochodzenia. W Górach Dynarskich i Pirinie występują też niewielkie
jeziora polodowcowe.

Góry Dynarskie - zachodnia część półwyspu. Łańcuch ten uformował się miedzy dwoma terrami 1. Zachodnia, czyli
zewnętrzna część gór, ciągnie się wzdłuż Morza adriatyckiego i ma strukturę płaszczowinową. Zbudowana jest z
grubych serii mezozoicznych i paleogeńskich wapieni i dolomitów, a ich pas nadmorski, wliczając także wyspy
Dalmacji, to sfałdowane utwory neogeńskiego fliszu z przewastwieniami skal węglanowych. Na dużych powierzchniach
zwłaszcza na płaskowyżach w północnej części Gór Dynarskich występuje bardzo zróżnicowana rzeźba krasowa (
Dynarskie Kras) z typowymi formami:
● polja, wielkie lapazy, głębokie doliny i dzikie wąwozy krasowe, leje i jeziora krasowe,
ponory, podziemne rzeki, wywierzyska
● tysiące jaskiń : Dula – Medvedica, Postojna
Wschodnia, czyli wewnętrzna część Gór Dynarskich obejmuje liczne, choć krótkie pasma górskie i masywy, np.
Vranica. Góry są zbudowane z silnie sfałdowanych (miejscami zmetamorfizowanych) paleozoicznych i mezozoicznych
piaskowców, łupków oraz margli, wapieni i dolomitów. Lokalnie występują pokrywy skal wylewnych. Rzeźba tej część
gór jest zdecydowanie odmienna od krasowej rzeźby zachodniej części Gór Dynarskich – formy są łagodniejsze,
bardziej zaokrąglone, a doliny rzek szersze i płytsze.

Góry Albańskie – na przedłużeniu Gór Dynarskich ku południowo ciągną się Góry Albańskie. Tworzą one
zorientowane południkowo fałdowo – zrębowe pasma i masywy górskie zbudowane ze skał krystalicznych,
metamorficznych, węglanowych i fliszowych. Ich kulminacją są silnie zlodowacone w plejstocenie Alpy Albańskie
- na dużych powierzchniach tam również rzeźba krasowa

Góry Pindos i góry Epiru - zbudowane z łupków ilastych, rogowców i wapieni. Na zachód od Gór Pindos , lecz
równolegle do nich, wzdłuż wybrzeża Morza Jońskiego, ciągną się fliszowo – wapienne góry Empiru. Tworzą kilka,
silnie skrasowiałych masywów górskich i rozległych kotlin, w największej z nich znajduje się jezioro Janina

Tesalia - nazywana również Kotliną Tesalską. Kraina obejmuje w rzeczywistości kilka kotlin. Kotliny są odwadniane
przez rzekę Pinios i jej dopływy. W dolnym biegu, między masywem Olimpu i Ossy, pokonuje ona przełomem
nadbrzeżne góry i uchodzi do morza Egejskiego. Tesalię budują trzeciorzędowe aluwia wynoszone przez rzeki z
dźwigających się wówczas gór i osadzane w postaci stożków napływowych w zbiorniku wodnym na ich przedpolu. W
północno – zachodniej Tesalii występują niezwykle malownicze, ostańcowe skałki o wysokości 100 – 150 m (do 550 m
n.p.m.)

Macedonia – w podłożu regionu występują prekambryjski i paleozoiczne granitoidy oraz skały metamorficzne masywu
tracko – macedońskiego, sfałdowane w orogenezie hercyńskiej. W orogenezie alpejskiej skały masywu zostały silnie
zdyslokowane i nierównomiernie wypiętrzone w postaci zrębów. Najwyższe z nich noszą ślady plejstoceńskiego
zlodowacenia; miejscami pogrążone w postaci zapadlisk, tektonicznie uwarunkowanych mis jezior (Ochrydzkiego,
Prespa) oraz dolin rzek

1
Mikropłytami litosfery
47
Wyspy Jońskie - do regionu Pindos i do Epiru zalicza się także górzyste w większości Wyspy Jońskie. Ten przybrzeżny
archipelag liczy kilkadziesiąt wysp zbudowanych z mezozoicznych i trzeciorzędowych wapieni oraz fliszu, z silnie
rozwiniętą rzeźbą krasową. Największe z wysp to:
● Kefalinia, Kerkira (Korfu), Itaka i Paksi
● Kefalinia jest najwyższa – szczyt Enos ma 1628 m
Wyspy Jońskie są wierzchołkami wynurzającego się łańcucha górskiego
O współczesnych ruchach tektonicznych świadczą bardzo częste trzęsienia ziemi

Peloponez – połączony jest z pozostałą częścią Półwyspu Bałkańskiego wąskim Przesmykiem Korynckim.
Prawie cały Peloponez jest górzysty. Zbudowane w większości z wapieni góry, należą do Hellenidów. Mają
budowę fałdowo – zrębową, a główne linie tektoniczne – kierunek niemal południkowy. Najbardziej wypiętrzona jest
północna część Peloponezu. Rzeźba najwyższych gór nosi wyraźne ślady zlodowacenia plejstoceńskiego,
powszechne są natomiast zjawiska krasowe i związane z nimi formy. Niziny na Peloponezie znajdują się na
północnym zachodzie oraz na przedłużeniu zatok morskich.

4. Półwysep Iberyjski

1 Półwysep Iberyjski – zwarty kształt i słabo rozwinięta linia brzegowa. Wyjątkiem jest urozmaicone wybrzeże
riasowe na północnym zachodzie. Od Afryki oddziela go Cieśnina Gibraltarska, z lądowym trzonem Europy łączy go
przesmyk (około 450 km) zajęty prze młode góry fałdowe – Pireneje. Drugim pasmem alpejskim są leżące na południu
Góry Betyckie.

Klimat – strefa podzwrotnikowa, na północy i na północnym zachodzie panuje klimat morski o niewielkiej rocznej
amplitudzie temperatury powietrza, dużej wilgotności i obfitych (do 1000 mm rocznie) opadach. W część środkowej
półwyspu – wyżynnej – panuje klimat suchy (opady 300 mm) o dużych amplitudach temperatury powietrza, a na
południu i południowym wschodzie śródziemnomorski, z łagodną, deszczową zimą i gorącym, suchym latem.

- Meseta Iberyjska – rozległy płaskowyż na większej części półwyspu. Zbudowany z prekambryjskich i

paleozoicznych skał osadowych. Jest to fragment paleozoicznej platformy Europy. Pokrywę platformową tworzą skały
okruchowe i węglanowe osadzone w płytkim morzu na zrównanym masywie hercynidów. We wnętrzu Mesety
Iberyjskiej wyróżniają się kotliny o krajobrazie zdecydowanie wyżynnym, co podkreśla płytowa budowa tych obszarów.
Hercyńskie: Góry Kantabryjskie (silnie skrasowiałe) na północy oraz góry krawędziowe Sierra Morena na południu

- Stara Kastylia – wyżyna w północnej części, jej wschodnią granicę stanowi północna część zrębowych Gór
Iberyjskich, a południową, również zrębowe Góry Kastylijskie.

- Kotlina Aragońska- przedgórskie, w stosunku do Pirenejów, a jednocześnie śródgórskie zapadlisko tektoniczne

utworzone w trzeciorzędzie.

- Nowa Kastylia – wyżyna. Na południu urywa się mocno rozczłonkowaną erozyjnie, tekoniczną krawędzią Sierra
Morena ku Nizinie Andaluzyjskiej.

Inne niziny: Nizina Portugalska, Nizina Walencka.

Pireneje: oddzielają Półwysep Iberyjski od europy Zachodniej. Jest to młody łańcuch górski uformowany w orogenezie
alpejskiej, zbudowany ze skał paleozoicznych, w tym skał krystalicznych, częściowo zmetamorfizowanych oraz
utworów mezozoicznych i trzeciorzędowych (wapieni i fliszu)

48
Granitowe Pireneje Środkowe - są najwyższą częścią łańcucha górskiego ANETO 3040 m n.p.m.. Mają rzeźbę
alpejską, z graniami, turniami, cyrkami i dolinami lodowcowymi. Współcześnie występują tam niewielkie lodowce,
zajmujące w sumie około 30 km2

Wapienne Pireneje Zachodnie – są wąskie, nie przekraczają 2500 m wysokości. W ich budowie duży udział mają
mezozoiczne wapienie, co sprzyjało rozwojowi krasu – wapienne bezwodne płaskowyże usiane lejami, krasowe wąwozy
itp. Znajduje się tam znana jaskinia Pierre-Saint-Martin, jedna z najgłębszych na świecie.

Pireneje Wschodnie – nie przekraczają 3000 m wysokości. Ku wschodowi dzielą się na pasma, rozwidlają i opadają
szeregiem stopniu morfologicznych ku Zatoce Lwiej.

Góry Betyckie – zajmują południową część Półwyspu Iberyjskiego wzdłuż Morza Śródziemnego. Uformowały się w
orogenezie alpejskiej. Trzon gór stanowią skały paleozoiczne, częściowo zmetamorfizowane w orogenezie alpejskiej.
Otoczone są utworami mezozoicznymi i trzeciorzędowymi. Całość jest silnie sfałdowana oraz mocno potrzaskana
uskokami. Góry tworzą kilka pasm, izolowanych bloków i kotlin. Najwyższym pasmem jest Sierra Nevada o rzeźbie
alpejskiej MULHACEN 3478 m, najwyższym szczytem pozaalpejskiej Europy

5. Półwysep Krymski

Jest najbardziej na wschód wysuniętym półwyspem południowej europy. Oddziela Morze Azowskie od Morza
Czarnego. Ma około 25 tys. Km 2.Wybrzeże limanowe.

6. Pólwysep Iberyjski

Większą cz zajmuja kadłubowe góry i wyżynne kotliny – Mesety. Przez środek Mesety przebiega szereg zrębów
zwanych Górami Kastylijskimi z blokóe: Sierra de Estrella (1991 m), Sierra de Gata (1723), Sierra de Gredos (1592),
Sierra de Guadarrama (2469). Krawędź masety tworzą Góry Kantabryjskie (2615), na pd Sierra Morena (1323)

Poza Masetą 2 część stanowią obszary fałdowań alpejskich: - G. Betyckie, Iberyjskie, Pireneje ze wschodnią cz G.
Kantabryjskich

Podział regionalny:
1. wewnetrzne obszary półwyspu: (Kotl Starej Kastylii, Sierry Centralne, Obniżenie Tagu, Sierra Morena, Kotl Nowej
Kastylii, G Iberyjskie, Kotl Aragońska)
2. pólnocne obszary peryferyjne: ( Pireneje, G Baskijskie, G. Kantabryjskie, Góry i Wyżyny Galicji)
3. Zachodnie obszary peryferyjne (góry i wyżyny Północnej Portuigalii, Niz Środkowoportugalska, Sierra de Aires,
Sierra de Cintra, Niz Południowoportugalska)
4. południowe obszary peryferyjne (Niz Andaluzyjska, G Betyckie, N walencji, G Katalońskie)
5. Wyspy Baleary, Pitiuzy i Azory

7. Płw Apeniński

Apeniny orog. alpejska

Podział regionalny:
1. Pogórze Apulijskie
2. Apeniny
3. Subapenin
4. Wyspy Sycylia, Malta i Gozo, Sardynia i Korsyka

8. Płw. Bałkański

49
Na zach wzdłuż Adriatyku i M Jońskiego Góry Dynarskie (odgałęziające się od Alp). W ich przedłużeniu ku południowi
ciągną się G Albańskie (pn) i G Greckie (pd). Dalszym przedłużeniem są góry łańcuch wysp: Kithira, Karpathos i
Rodos.
W centrum półwyspu wystepują stare masywy krystaliczne: Masyw Palegoński. Strefa Wardaru odziela go od
większego masywu trackiego (zwanego masywem Rodopów)
Część północno-wschodnią zajmuje Stara Planina. W pn-wsch cz płw wynurza się kadłub starych hercyńskich gór
północnej Dobrudży

Góry Dynarskie:

1. Pobrzeże Dalmatyńskie – zewnętrzny pas gór tworzą autochtoniczne fałdy zbudowane z fliszu i wapieni,
rusztowa rzeźba gór. Wybrzeże dalmatyńskie- długie kanały i liczne drobne zatoki. Na północy między Zatoką
Triesteńską a Rijecką znajduje się Płw. Istria- postać silnie skrasowiałego wyżu
2. Kras Dynarski – główny trzon Gór Dynarskich, na wapiennych płaskowyżach i na wysokich górskich stoliwach
rozwinęły się silne zjawiska krasowe (płaskowyż Kras w pn części regionu) Polja krasowe to najbardziej
charakterystyczne formy krasu dynarskiego. Rzeki płyną w głęboko wciętych jarach, gina w ponorach i
pojawiaja się w wywierzyskach. Południowa część regionu ma charakter górski. Silnie wypietrzone stoliwa
górskie mają formy polodowcowe (Durmitor 2522, grupy górskie Orjen 1895 i Łowczen 1749
3. Wewnetrzny Pas Gór Dynarskich – zbudowany ze starszych elementów –paleozoiczne i triasowe łupki
piaszczyste i piaskowce, przekładane pasmami wapieni mezozoicznych, na pn-wsch skały wulkaniczne i
paleozoiczne skały metamorficzne, Rzeźba jest inna: formy gór łagodniejsze, sieć gęstsza a doliny szersze.
Surowce mineralne: Rudawy Bośniackie –miedź, ołów, cynk, antymon, mangan, żelazo, piryt.

Południowa część półwyspu:

1. Pobrzeże Albańskie 6. Kreta
2. Góry Albańskie 7. Cyklady
3. Pindos i Epir 8. Tesalia
4. Grecja Środkowa 9. Macedonia
5. Peloponez

Wschodnia część Półwyspu Bałkańskiego

1. Masyw Rodopów 5. Kotliny Subbałkańskie oraz Średnia Góra
2. Nizina Wschodniotracka i pobrzeże Morza 6. Stara Planina
Marmara 7. Płyta Północnobułgarska
3. Strandża 8. Dobrudża
4. Nizina Górnotracka

9. Niż Wschodnioeuropejski

2 części cz południowa: szereg wysoczyzn oddzielonmych obszarami niższymi, których środkiem przepływają rzeki:
Wołga, Dniepr, Don. Charakter płyty silnie rozdolinnionej.
Cz północna: czynnik rzeźbotwórczy to lodowiec skandynawski –moreny człowe lub pagórki moreny dennej
Bud geolog: cz pn-zach stanowi tarcza bałtycka pokryta osadami. Na pd-zach krystaliczny masyw ukraiński.
Zagłębienia to basen centralny, wschodniorosyjaki, czarnomorski i kaspijski. 3 etapy zlodowacenia plejstoceńskiego z
okresami międzylodowcowymi
Krainy geomorfologiczne:
1. elementy akumulacji lodowcowej: pn-zach, centralny, pn-wsch
2. obszary nizinne: Polesie – zasłane piaskiem układajacym się w wydmy, - Tereny zajete przez języki max
zlodowacenia: Niz Ocko-Dońska i Dnieprzańska –osady silnie rozmytej moreny, teren równinny poprzecinany
dolinami rzecznymi z zaznaczonymi starymi terasami
3. płaskowyże: Płyta Czarnomorska ( Wyż Lubelska- z wapieni kredowych, les w środkowej części, piaski cz
pd-zach i pn, Roztocze, Podole –stare granity i gnejsy na powierzchni les, Wołyń, Wyż Środkoworosyjska,
Wyżyna Nadwołżańska)
4. równiny leżące poza obszarem dawnego zlodowacenia( Nizina Czarnomorska, Lessowa równina lewobrzeżnej
Ukrainy)
50
 5. Nizina Nadkaspijska
6. Wyżyna Doniecki (orog herc) i Grzbiety Timanu (orog kaled)

Węgiel kamienny-Wyż Doniecka, ropa naft, rudy żelaza-Ukraina, mangan, fosforyty, sól, torf
Strefa stepowa: suche, długie i gorace lato, opad 250-400mm, zimy krótkie i mroźne. Od zach przez cały Niż
Wschodnioeuropejski po Ural. Brak lasów. 3 pasy: północny – najwilgotniejszy –zielona roślinność tworząca darń,
czarnoziemy-zaorane; środkowy- właściwy step gatunki kserotermiczne ostnic, kępy traw, porosty i mchy; południowy –
kepy traw rzadkie, terofity. Step z wyjatkiem rezerwatów nigdzie nie zachował sie pierwotnie.
Strefa półpustyń: Nizina Kaspijska gl kasztanowe i szare, słonoczaki. Piołun, ostnice i kostrzewy

51
 AUSTRALIA I OCEANIA
Położenie geograficzne
- w całości na półkuli południowej

Poziome ukształtowanie powierzchni

- słabo rozwinięta linia brzegowa
- Wyspy: Tasmania (wyspa przybrzeżna), Nowa Gwinea oraz setki drobnych, przybrzeżnych wysp: Wyspa
Malville’a, Groote, Eylandt, Wellesley, Wielka Wyspa Piaszczysta, Wyspy Furneaux, Wyspa King, Wyspa
Kangura i ine
- Półwyspy: Jork, ziemia Arnhema, Kimberley, Ziemia Dampiera (północ) oraz Yorke i Eyre na wybrzeżu
południowym
- Zatoki:Zatoka Karpentaria, Józefa Bonapartego, Van Diemen, Colier i Królewska na północy. Za zachodzie:
Exmouth, Denham i Rekinia oraz Zatoka Geografa,
Na południu – Wielka Zatoka Australijska oraz mniejsze: Spencera, Św. Wincentego, Port Philip , a na
wschodzie: Zatoka Księżniczki Charlotty, Broad Sound i zatoka Hervey oddzielona od morza Wielką Wyspą
Piaszczystą

Wyspy Oceanii dzieli się na 4 grupy:

1) Nową Zelandię – Wyspy Nowozelandzkie z Wyspą Północną, Wyspą Południową i licznymi wyspami
przybrzeżnymi
2) Melanezję – Nowa Gwinea, Archipelag Bismarca, Wyspy Salomona, Nowa Kaledonia, Nowe Hebrydy i Fidżi
3) Mikronezja – Mariany, Karoliny, wyspy marshalla, Wyspy Gilberta, Ellice i Nauru
4) Polinezja: Hawaje, Wyspy Line, Feniks, Tokelau, Samoa, Tonga, Niue, Wyspy Cooka, Wyspy Towarzystwa,
Tuamotu, Tubuai i Rapa oraz markizy

Pionowe ukształtowanie powierzchni

- Tasmania – szczyt Ossa 1617 m
- Zachodnia cześć kontynentu to rozległa, silnie speneplenizowana Wyżyna Australijska wysokości 200 do 600m
z pojedynczymi pasmami gór ostańcowych sięgających 1500 m wysokości
- Nowa Gwinea jest wyspą górzystą, najwyższe ich szczyty przekraczają 5000 m wysokości, południowa część
wyspy jest nizinna.

Budowa geologiczna

- leży w południowo – wschodniej części indoaustralijskiej płyty litosfery

- większą część kontynentu zajmuje krystaliczna platforma prekambryjska nazywana platformą australijską
- na wschodzie sąsiaduje ona z hercyńską strefą fałdową Wielkich Gór Wododziałowych, a na południowym
wschodzie ze staropaleozoicznym masywem Gór Flindersa

W obrębie platformy australijskiej wyróżnia się kilka jednostek tektonicznych

- tarcza Pilbara i tarcza Yilgarn – krystaliczny fundament, zachodnia część platformy
- na wschodzie fundament platformy stanowią zmetamorfizowane skały osadowe i wulkaniczne wielu
proterozoiczne z licznymi intruzjami głębinowych skał magmowych
- syneklizy: Carnarvon i Pert (zachód), Canning i Józefa Bonapartego (północny – zachód) i rowy tektoniczne:
Amadeus i Georgina – młodsze skały osadowe
- Wielki Basen Artezyjski - wschodnia część platformy, wypełniają ją mezozoiczne i kenozoiczne skały
okruchowe

Góry Flindersa - zbudowane ze sfałdowanych w orogenezie kaledońskiej prekambryjskich łupków ilastych,

dolomitów, zlepieńców. W późnym mezozoiku i trzeciorzędzie góry zostały wypiętrzone wzdłuż uskoku Torresa w
postaci zrębu

52
 Wielkie Góry Wododziałowe – w przeważającej części są strukturą kaledońska. We wschodniej część gór słabe
ruchy fałdowe zachodziły także w orogenezie hercyńskiej doprowadzając m.in. do powstania wielkich
śródgórskich zapadlisk.
- w trzeciorzędzie krajobraz gór uległ odmłodzeniu dzięki głębokim dyslokacjom i silnemu wypiętrzeniu
- od tego czasu podlega erzoji, szczególnie silnej w południowej częsci, najwyższej objętej w plejstocenie przez
zlodowacenie

Kontynent australijski jest mało aktywny sejsmicznie. Słabe wstrząsy są notowane w Wielkich Górach
Wododziałowych. We wnętrzu kontynentu dominującym procesem morfogenetycznym jest wietrzenie. Lokalnie
duże znaczenie mają procesy eoliczne.

Klimat
- zwrotnikowe i podzwrotnikowe szerokości geograficzne
- klimat jest zróżnicowany
- północna część kontynentu leży w strefie klimatów równikowych, charakteryzujących się przede wszystkim
wysoką średnią temperaturą powietrza we wszystkich miesiącach i zróżnicowanymi odpadami w zależności od
typu klimatu
- klimat równikowy wybitnie wilgotny, bez pory bezdeszczowej, z opadami przekraczającymi 3500 rocznie
występuje na kilkusetkilometrowym odcinku północno – wschodniego wybrzeża i przylegających do niego
stokach górskiego pasma Sea View w Wielkich Górach Wododziałowych
- klimat wilgotny, z opadami w granicach 1300 – 1500 mm rocznie, obejmuje Półwysep Jork, nizinę na
południowym wybrzeżu zatoki Karpentaria, Ziemię Arnhema oraz Wyżynę Kimberley, przy czym na Ziemi
Arnhema i półwyspie Jork jest to monsunowa odmiana klimatu równikowego wilgotnego, w ulewnymi
deszczami padającymi od grudnia-stycznia do kwietnia – maja.
- Obszar o klimacie równikowym suchym, z opadami 250 – 500 mm rocznie, ciągnie się stosunkowo wąskim
pasem od wybrzeża Oceanu Indyjskiego przez północy skraj wielkiej pustyni Piaszczystej i pustyni tanami,
Płaskowyż Tanami, Płaskowyż Barkly i wyżynę Selwyn, sięgając osi zatoki Karpentaria daleko na południe od
Zwrotnika Koziorożca, aż do 25 – 26o S.

Regiony fizycznogeograficzne

1. Wyżyna Australijska - obejmuje zachodnią część kontynentu (Wyżyna Zachodnioaustralijska), leżąca w

przybliżeniu na zachód od południka 140 0 E.
- na wschodzie sąsiaduje ona z Niziną Środkowoaustralijską
- podstawową strukturą geologiczną podłoża tej części Australii jest prekambryjska platforma australijska –
zbudowana z silnie zmetamorfizowanych i sfałdowanych gnejsów i łupków krystalicznych
- ukształtowanie powierzchni wyżyny jest wynikiem długo trwającej denudacji, która zatarła i złagodziła ostrość
konturów form i zmniejszyła deniwelacje w rzeźbie, pozostawiając ostańcowe pasma gór i wyżyny noszące
ślady zrównania oraz rozległe obniżenia wypełnione produktami denudacji

We wschodniej części Wyżyny Australijskiej znajduje się rozległy obszar górski utworzony przez dwa
równoleżnikowo zorientowane łańcuchy górskie. Są to:
- Góry Macdonnella (na północy)
- Góry Musgrave (na południu)
Oddzielone obniżeniem Rowu Amadeusza. Stanowią one wyniesienia platformy australijskiej.

Góry Macdonnella – prekambryjskie gnejsy i inne skały metamorficzne poprzecinane intruzjami granitoidów. Na
północy zalegają utwory osadowe. Góry składają się z kilku równoległych grzbietów.

Góry Musgrave – zbudowane podobnie jak Góry Macdonnella.

W północnej części Rowu Amadeusza występują kratery meteorytowe

Góry środkowej Australii są otoczone przez pustynie:

- Tanami na północy
- Wielką Pustynię Piaszczystą na północnym zachodzie – wały wydm podłużnych
- Pustynię Gibsona na południowym zachodzie
- Wielką Pustynię Wiktorii na południu
53
 - Pustynię Simpsona – na wschodzie (należąca do Niziny Środkowoaustralijskiej)

Pustynie: wietrzeniowe pokrywy gruzowe, pustynie kamieniste

- pustynie żwirowe
- pustynie piaszczyste

- lokalnie występują iły, zwykle silnie zasolone

- misy słonych jezior okresowych bądź solnisk

Wyżyna Kimberly – skały okruchowe i węglanowe

- charakterystyczny, promienisty układ sieci rzecznej

Ziemia Arnhema – półwysep między Józefa Bonapartego i Karpentaria

- zarówno skały krystaliczne platformy australijskiej jak i osadowe (w tym węglanowe) pokrywy platformowej
- szereg grzbietów i płaskowyży
- lokalnie występują zjawiska krasowe

Płaskowyż Barkly - przykład inwersji rzeźby

- znajduje się w miejscu rowu tektonicznego wypełnionego skałami okruchowymi i węglanowymi. Utwory te są
poprzebijane intruzjami młodszych skał magmowych
- powierzchnia jest równinna

Wyżyna Zachodnia – zachodnia część Wyżyny Australijskiej

Pobrzeże Oceanu Indyjskiego - charakter nadmorskiej równiny

- piaszczysta (wybrzeża mierzejowe, przybrzeżne laguny)
- miejscami zabagniona
- niezbyt wysokie klify
- miejscami skrasowiała

Wyżyna Hamersley – obszar zbudowany z silnie zmetamorfizowanych prekambryjskich skał krystalicznych i

magmowych
Płaskowyż Robinsona – ostańcowe grzbiety, powierzchnia płaskowyżu, przede wszystkim na zachodzie, rozcinają
doliny rzek. W części środkowej i na wschodzie płaskowyżu występują jeziora okresowe i solniska
Wyżyna Yilgarn – południowa cześć tarczy Yilgarn, liczne zagłębienia bezodpływowe zajęte przez okresowe jeziora i
solniska
Równina Swanland – południowo – zachodni kraniec Wyżyny, opada stromym progiem silnie porozcinanym dolinami
rzek ku wąskiemu pasowi pobrzeży. Kulminacją Swanlandu jest zrębowy grzbiet Stirling. Równinę budują
prekambryjskie skały krystaliczne tarczy Yilgarn, z zachowaną lokalnie pokrywą osadową. Utwory te przecinają liczne
intruzje granitów tworzące kopulaste wzniesienia.

Nizina Nullarbor – południowa część Wyżyny Australijskiej

- rozciąga się między Wielką Pustynią Wiktorii na północy, gdzie osiąga wysokość około 200 m n.p.m. a
wybrzeżem Wielkiej Zatoki Australijskiej Oceanu indyjskiego na południu, gdzie tworzy wybrzeże klifowe
- zbudowana jest z mezozoicznych i trzeciorzędowych, niezaburzonych tektonicznie skał okruchowych i
węglanowych, stanowiących stropowe warstwy osadów pokrywy platformowej
- powierzchnię niziny urozmaicają liczne formy krasu powierzchniowego (polja, leje krasowe, pola żłobków
krasowych) i krasu podziemnego (ponory, jaskinie, podziemne rzeki i jeziora, wywierzyska)
- lokalnie, głównie jednak na wschodzie, występują jeziora okresowe i solniska oraz pola wydm

Wyżyna Gawler – obejmuje półwysep Eyre wraz z szeroką nasadą. Graniczy ona z niziną Nullarbor na zachodzie,
Krainą Wielkich Jezior na północy oraz Górami Flindersa na wschodzie. Południowo – zachodnie i południowo –
wschodnie wybrzeża półwyspu obmywają wody Oceanu Indyjskiego (Zatoki: Wielka zatoka Australijska i
Spencera). Wyżyna Gawler jest wyniesieniem podłoża platformowego. Budują ją prekambryjskie skały krystaliczne
odsłaniające się w obrębie płaskowyży i zrębowych grzbietów (Gawler, Punta Hill) nie przekraczających 500 m
wysokości. Poza obszarem wzgórz rozpościera się piaszczysta równina, miejscami z wydmami oraz obniżeniami
dużych (> 5000 km2 ) słonych jezior (Torres, Gairdner i inne)

54
 Góry Flindersa – zajmują południowo – wschodni kraniec platformy australijskiej. Są to góry fałdowo – zrębowe.
Ciągną się na długości około 600 km od jeziora Eyre na północy po Wyspę Kangura na południu. Góry zbudowane
są z prekambryjskich skał metamorficznych (gnejsy, łupki krystaliczne, migmatyty), a także kwarcytów i granitów
oraz paleozoicznych (głównie kambryjskich skał węglanowych) Przechodziły wielokrotne fałdowania, co najmniej
w górnym prekambrze i w orogenezie kaledońskiej, po których ulegały niemal całkowitemu zrównaniu. Po
fałdowaniach kaledońskich zostały przykryte utworami górnego paleozoiku i mezozoiku. Ponownemu wypiętrzeniu
wzdłuż uskoków (uskok Torresa) uległy na przełomie kredy i trzeciorzędu. W rzeźbie gór dominują równoległe,
południkowo zorientowane grzbiety o łagodnych, bezleśnych stokach i wysokości względnej sięgającej kilkuset
metrów. Najwyższym szczytem Gór Flindersa jest St. Mary Peak 1166 m n.p.m.

2. Nizina Środkowoaustralijska (Niziny Wewnętrzne)

Rozciąga się z północy na południe od Zatoki Karpentaria i półwyspu Jork po wybrzeże Oceanu Indyjskiego na
południu kontynentu oraz między Wyżyną Australijską na zachodzie a Wielkimi Górami Wododziałowymi na
wschodzie.

Jej położenie odpowiada młodej platformie paleozoicznej i ciągowi niecek geologicznych w jej obrębie,
porozdzielanych poprzecznymi wzniesieniami. W podłożu znajdują się skały paleozoiczne, przykryte utworami
mezozoiku i kenozoiku i kenozoiku. Są to skały okruchowe i węglanowe.

Na północy, wokół zatoki Karpentaria, rozpościera się wąskim pasmem nadmorska Nizina Karpentaria. Na
zachodzie sięga ona po ujście rzeki Roper, a na wschodzie, gdzie jest dużo szersza, obejmuje także znaczną część
półwyspu Jork. Nizina jest płaska, miejscami zabagniona, porozcinana płytkimi, lecz szerokimi dolinami rzek, a w
szerokiej strefie pływów jest porośnięta przez lasy namorzynowe. Wyżyna Selwyn oddziela nizinę Karpentaria od
leżącej na południu, rozległej Kotliny Jeziora Eyre (basen Jeziora Eyre).

Wschodnia część Kotliny Jeziora Eyre, gęsto porozcinana dolinami rzek okresowych, nazywana jest Krainą
Strumieni. Biorą one początek na płaskowyżu Barkly, wyżynie Selwyn, a nawet w Wielkich Górach
Wododziałowych i w porze deszczowej spływają ku depresji jeziora Eyre tysiącami odnóg, to łącząc się z innymi, to
rozdzielając. W porze suchej wysychają i pozostawiają liczne niewielkie jeziora, które z upływem czasu także
zanikają.

Zachodnią część Kotliny Jeziora Eyre, na przedpolu Gór Macdonnella, zajmuje Pustynia Simpsona. Większa
jej część ma charakter pustyni piaszczystej, z wydmami różnych typów ( w tym wałami wydmowymi
długimi na dziesiątki km), rozwiniętej w obrębie grubej pokrywy drobnoziarnistych aluwiów naniesionych tam
przez rzeki. W zachodniej części pustyni, u podnóży gór Macdonnella i Musgrave, spod młodej pokrywy osadowej
wynurzają się ostańcowe wzgórza. Na skraju pustyni występują drobne słone jeziora, a pod jej powierzchnią – wody
artezyjskie.

Południową część Kotliny Jeziora Eyre, to Kraina Słonych Jezior. Obejmuje ona nisko położone obszary
(częściowo depresyjne) w otoczeniu rozległych solnisk i słonych jezior: Blanche, Callabona, Eyre Północne
(największe) i Eyre Południowe, Frome i Gregory. Wśród utworów powierzchniowych występują czwartorzędowe
żwiry i piaski, z przewarstwieniami iłów gipsowych, noszące ślady działalności eolicznej w postaci wydm (wały
wydmowe dochodzące do 100 km długości) oraz pól bruku deflacyjnego. Jest to najsuchszy region kontynentu z
opadami rzędu 100 – 150 mm rocznie.

Wschodnią część Niziny Środkowoaustralijskiej, miedzy Kotliną Jeziora Eyre a Wielkimi Górami Wododziałowymi,
zajmują Wielkie Równiny. Rozciągają się one na południe od progu łączącego wyżynę Selwyn z Wielkimi Górami
Wododziałowymi, aż po wybrzeże Oceanu Indyjskiego. Najniższe ich części, położone blisko osi Niziny
Środkowoautralijskiej, to płaska, aluwialna równina, lokalnie podmokła gdy docierają tam wody rzek okresowych.
Bliżej gór morfologię równin urozmaicają niezbyt wysokie działy wodne oraz szerokie di kilku km doliny rzek
okresowych, prowadzące wodę w porze deszczowej, podczas której zdarzają się ulewy. Na przedpolu Wielkich Gór
Wododziałowych rozwijają się natomiast rozległe pedymentu – Wielki Basen Artezyjski i basen artezyjski rzeki
Murray. Monotonię równin przerywają pasma niewysokich wzniesień, m.in. pasmo Grey w części środkowej i
izolowane wzgórza ostańcowe, zwłaszcza na nizinach Darling i Murray na południu.

3. Wielkie Góry Wododziałowe – zajmują wschodnią część Australii i są najwyżej wyniesioną częścią kontynentu.
Ciągną się z północy na południe od przylądka Jork na półwyspie Jork po Cieśninę Bassa, na długości około 4000 km,
55
nie licząc górzystej Tasmanii, także należącej do systemu Wielkich Gór Wododziałowych. Na północy i na południu
łańcuch górski jest stosunkowo wąski, osiąga 150 – 200 km, w części środkowej osiąga najwyższą szerokość, rzędu 700
– 800 km. Wschodnie stoki są przeważnie krótkie, strono nachylone i mocno rozczłonkowane dolinami rzek; stoki
zachodnie przeciwnie – są słabiej porozcinane, długie i łagodnie nachylone. Na przeważającym obszarze wysokości
bezwzględne poszczególnych pasm są wyrównane i wahają się w granicach 1000 – 1500 km, tylko na północy są niższe,
a na południu wyższe – w Alpach Australijskich przekraczają 2000 m.
Północny kraniec Wielkich Gór Wododziałowych (na wschodniej stronie półwyspu Jork) to najniższa część łańcucha
górskiego, o wysokości do 500 – 700 m. Ku południowi wysokość stopniowo wzrasta. U nasady półwyspu Jork
wysokości szczytów sięgają 1300 m, a w obrębie wyżyny Atherton dochodzą do 1600 m. Wyżyna ma urozmaiconą
powierzchnię, z licznymi formami wulkanicznymi – stożkami wulkanicznymi, potokami lawy, lawowymi płaskowyżami
oraz zrównanymi strukturami fałdowymi. W jej rzeźbie zaznaczają się dwa ciągi pasm górskich (czytelne w całej
środkowej części Wielkich Gór Wododziałowych).
- na zachodzie wyżyny są to grzbiety GREGORY i NEWCASTLE
- a na wschodzie pasmo SEA VIEW, które, mocno rozczłonkowane dolinami, obrywa się wyraźną krawędzią – i
opada stromym stokiem ku wąskiej nizinie nadbrzeżnej

Na południe od wyżyny Atherton Wielkie Góry Wododziałowe rozszerzają się ( nieco na południe od Zwrotnika
Koziorożca osiągają swą maksymalną szerokość) i dzielą się na szereg pasm i masywów podzielanych dolinami rzek.
Pasma górskie, o podobnej wysokości kilkuset metrów, układają się w dwa ciągi, które otaczają mocno rozczłonkowaną
dolinami rzek śródgórską wyżynę, odpowiadającą hercyńskiemu, śródgórskiemu zapadlisku.
Ciąg zachodni, bardziej zwarty, stanowi centralną oś gór i zachowuje ich nazwę.
Ciąg wschodni, nadmorski, jest mocno rozczłonkowany i tworzy krótkie, silnie zindywidualizowane pasma: m.in.:
CLARKE, DENHAM, CONNORS i CALLIOPPE i wiele innych, stromo opadających ku wybrzeżu Oceanu
Spokojnego
Na południe od 25o S łańcuch górski staje się zwarty i zwęża się do praktycznie jedengo tylko ciągu podłużnych
pasm górskich z licznymi pasmami poprzecznymi i bocznymi odgałęzieniami. Są to m.in. pasma: RICHMOND,
LIVERPOOL, HASTING, GÓRY BŁĘKITNE, ALPY AUSTRALIJSKIE I GRAMPIAN

Najwyższym pasmem górskim Wielkich Gór Wododziałowych są Alpy Australijskie ( z Górą Kościuszki 2228 m)
– najwyższym szczytem Australii. Góry są zbudowane z wapieni i skał okruchowych starszego paleozoiku
sfałdowanych w orogenezie kaledońskiej. Zalegają na nich (niezgodnie) piaskowce i łupki młodszego paleozoiku ( z
pokładami węgla), pocięte uskokami i poprzebijane mezozoicznymi intruzjami skał magmowych. Nierównomierne
wypiętrzenie poszczególnych bloków doprowadziło do powstania odrębnych pasm górskich o płaskich, zrównanych
powierzchniach wierzchowinowych na wysokości 1700 – 1800 m z ostańcami denudacyjnymi dochodzącymi do 2200m
wysokości.

- w najwyższych pasmach gór zachowały się cyrki lodowcowe, żłoby i moreny plejstoceńskich zlodowaceń.
- Południowo-zachodnie stoki gór są strome i mocno porozcinane głębokimi dolinami rzek
- Stoki północno – zachodnie tworzą szereg stopni morfologicznych opadających ku równinie Murray
- Stoki gór do wysokości 1200 – 1500 m porastają wiecznie zielone lasy podzwrotnikowe złożone z różnych
gatunków eukaliptusów (z paprociami drzewiastymi), przechodzące w zbiorowiska krzewów, głównie
krzewiastych eukaliptusów wyżej zastępowanych przez murawy alpejskie

Tasmania – oddzielona od Australii Cieśniną Bassa. Ma skaliste wybrzeża i dobrze rozwiniętą linię brzegową. Wnętrze
wyspy jest górzyste – stanowi ona przedłużenie Wielkich Gór Wododziałowych. W części środkowej wznosi się
Płaskowyż centralny (Ossa 1617 m) zbudowany ze sfałdowanych skał osadowych wieku paleozoicznego, zrównanych,
przykrytych jurajskimi wylewnymi skałami magmowymi, głównie bazaltami. Płaskowyż obcięty jest na północy i
wschodzie uskokami i urywa się tam stromymi stokami uskokowymi. Na północnym wschodzi (za rowem
tektonicznym) wznosi się zrębowy masyw Ben Lomond. W wyższych pasmach gór Tasmanii powszechne są widoczne
ślady plejstoceńskiego zlodowacenia, w tym cyrki lodowcowe, doliny przekształcone przez lodowce, moreny i liczne
jeziora polodowcowe. Prawię połowę powierzchni wyspy zajmują lasy złożone głównie z eukaliptusów i buków
południowych. Powyżej 1000 – 1200 m występują łąki alpejskie.

Wielka Rafa Koralowa – w północno – wschodniej Australii jest najbardziej osobliwym regionem tego kontynentu.
Obejmuje on pas płytkiego morza szelfowego (Morze Koralowe) z przybrzeżnymi wyspami oraz wyrastające z dna
morza rafy koralowe. Wielka Rafa Koralowa ciągnie się wzdłuż północno – wschodnich wybrzeży Australii (10 do 250
km od brzegu), między Cieśniną Torresa a Zwrotnikiem Koziorożca, na długości około 2000 km. Składa się z
kilkudziesięciu tysięcy podwodnych raf koralowych wynurzających się podczas odpływu i ponad 500 drobnych,
56
koralowych wysp (także atoli). Powstała w czwartorzędzie, przede wszystkim po zakończeniu plejstoceńskiej epoki
lodowej, wraz z podnoszeniem się poziomu oceanu. Najstarsze wapienie rafowe datowane sa na miocen. Wielka Rafa
Koralowa jest siedliskiem unikatowej fauny.

Morza oblewające Antarktydę:

- Morze Weddella- jest największym morzem od strony Oceanu Atlantyckiego. Znajduje się ono między ziemią
Grahama na półwyspie Antarktycznym na zachodzie ma ziemią Coatsów na wschodzie. Na południu uchodzi do niego
lodowiec szelfowy Filchnera.
- Morze Łazariewa – leży na wschód od Morza Weddella.
- Morze Riiser – Larsena- obmywa brzegi Ziemi Królowej Maud.
- Morze Kosmonautów-od strony Oceanu Indyjskiego
- Morze Wspólnoty/MacKenziego
- Morze Davisa
- Morze Mawsona
- Morze Dumont d’Urville’a
- Morze Rossa- od strony Oceanu Spokojnego
- Morze Amundsena- Przylega do Ziemi Mary Byrd
- Morze Bellinghausena- obmywa brzegi Ziemi Ellswortha i zachodnie brzegi Półwyspu Antarktycznego.

57