XRONIKO 20100411:XRONIKO 3/29/10 2:34 PM Page 1

A-PDF Merger DEMO : Purchase from www.A-PDF.com to remove the watermark

11 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2010 | ΤΕΥΧΟΣ 110 | ISSN 1986-048X ΔΙΑΝΕΜΕΤΑΙ ΜΕ ΤΟΝ «Π» ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ - MIA ΠPOΣΦOPA THΣ OΠAΠ (ΚYΠPOY) ΛTΔ

Η βυζαντινή
μουσική
παράδοση
στην Κύπρο
XRONIKO 20100411:XRONIKO 3/29/10 2:35 PM
[Εικόνα Εξωφύλλου: Παναγία της Ασίνου, Νικη-
τάρι. Η Δευτέρα Παρουσία, λεπτομέρεια:
Σαλπίζων Άγγελος].
Τ ο σημερινό μας αφιέρωμα καταπιάνεται
με μια σχετικά άγνωστη πτυχή της πολι-
τιστικής ιστορίας του νησιού που αφορά
στη βυζαντινή μουσική παράδοση. Στην παρούσα
μελέτη επιχειρείται μια ιστορική επισκόπηση
της κυπριακής εκκλησιαστικής μουσικής παρά-
δοσης ξεκινώντας από τις πρώτες μουσικές μαρ-
τυρίες, που ανάγονται στα μέσα του 14ου αιώνα,
οπότε εμφανίζονται οι πρώτες συνθέσεις Κυπρίων
μελοποιών σε μουσικά χειρόγραφα, όχι μόνο
στην Κύπρο αλλά και στον ευρύτερο ελληνικό
χώρο, μέχρι και τη μουσική δημιουργία στα τέλη
του 19ου και στις αρχές του εικοστού αιώνα. Σχο-
λιάζοντας η συγγραφέας της παρούσας μελέτης
αναφέρει σχετικά με τη συμβολή της Κύπρου
στη βυζαντινή μουσική παράδοση:
«Για την εκκλησιαστική μουσική παράδοση στην
Κύπρο επικρατεί πολύ περισσότερο η άποψη και
η τάση για δημιουργία μιας τοπικής παράδο-
σης, που απορρέει μέσα από ένα ανάμεικτο μου-
σικό πολιτισμό, καθώς μας μαρτυρούν και οι
ενδείξεις των μουσικών χειρογράφων ‘ποιηθὲν
ἐκ τῆς Κύπρου’ ή ‘καθὼς ψάλλεται παρὰ τῶν
Κυπραίων’».
Μαρία Κωνσταντή
ΕΒΔΟΜΑΔΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ
ΤΗΣ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑΣ
ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ: Εκδόσεις Αρκτίνος Λτδ
ΕΚΔΟΤΗΣ: Γιάννης Παπαδόπουλος
ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΕΚΔΟΣΗΣ: Διονύσης Διονυσίου
ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΣ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ: Χάρης Νικολαΐδης
ΑΡΧΙΣΥΝΤΑΚΤΗΣ ΧΡΟΝΙΚΟΥ: Μαρία Κωνσταντή
ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟ: Μιχάλης Φενερίδης
ΕΚΤΥΠΩΣΗ: STAVRINIDES PRESS
ΚΥΡΙΑΚΗ 11 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2010
Page 3
Της Δόκτορος Χριστιάνας Ι. Δημητρίου
Μουσικολόγου
4
ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΜΟΥΣΙΚΕΣ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ
Η μουσική οικογένεια Ασάν • Ο πρωτοψάλτης Ανδρέας Στέλλων
και ο πρωτοψάλτης Παύλος Κασάς.
6
Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΣΤΑ ΤΕΛΗ
ΤΟΥ 15ΟΥ ΚΑΙ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 16ΟΥ ΑΙΩΝΑ
Η μουσική άνθιση της Ενετικής περιόδου • Ο Νικόλαος Πετρό-
πουλος • Ο Ιωάννης Κορδοκοτός και ο ιερέας Θωμάς Κορδο-
κοτός • Ο Κωνσταντίνος Φλαγγής.
8
Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΟΥ 16ΟΥ ΑΙΩΝΑ
Ο Εμμανουήλ και ο Παύλος Επίσκοπος • Ο Ιερώνυμος Τραγω-
διστής • «Καθὼς ψάλλεται παρὰ τῶν Κυπραίων».
10
ΣΗΜΑΝΤΙΚΕΣ ΜΟΥΣΙΚΕΣ
ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ 17ΟΥ – 18ΟΥ ΑΙΩΝΑ
Η Ιερά Μονή του Κύκκου • Ο Ματθαίος μοναχός • Ο Μακάριος
Ιερομόναχος • Ο πρωτοψάλτης Χρύσανθος και ο Νικόλαος
Κυπριώτης • Ο Οικονόμος Παρθένιος και ο Ιερομόναχος Σίλ-
βεστρος • Ο ιερομόναχος Σωφρόνιος Κυκκώτης και ο Ιεροδιά-
κονος Αθανάσιος • Ο ιεράρχης Αθανάσιος Σελευκείας και ο
Σάββας ο Κύπριος • Ο αρχιεπίσκοπος Κυπριανός.
16
Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΣΤΑ ΤΕΛΗ
ΤΟΥ 19ΟΥ ΚΑΙ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20ΟΥ ΑΙΩΝΑ
Ο Στυλιανός Ελευθερίου «Χουρμούζιος» • Ο Κωνσταντής Γεωρ-
γίου από την Κοντέα • Ο Νικόλαος Ταρατζόγλου Κόνιαλης • Ο
Παναγιώτης Κυδωνόπουλος από τη Σμύρνη • Ο Θεόδουλος Καλ-
λίνικος • Ο Κυριάκος Ψάλτης • Η συμβολή της Κύπρου στη
βυζαντινή μουσική παράδοση.
20
ΜΟΥΣΙΚΑ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ
3 ΧΡΟΝΙΚΟ | 3
XRONIKO 20100411:XRONIKO 3/29/10 2:35 PM Page 4
ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΜΟΥΣΙΚΕΣ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ
Η
μουσική παράδοση της Κύπρου γενικότερα αποτελεί
ένα ξεχωριστό κεφάλαιο στον ευρύτερο ελληνικό
χώρο, ως έκφραση και ιδιοσυγκρασία του λαού,
άμεσα συνδεδεμένη με τα ήθη και έθιμα του τόπου. Η γεω-
πολιτική θέση και οι γειτνιάσεις διαφόρων λαών της Ανατο-
λής και οι γενικότερες ιστορικές συνθήκες της Κύπρου δημι-
ούργησαν τις κατάλληλες προϋποθέσεις για πολιτιστικές
ανταλλαγές και δάνεια, δεχόμενη επίσης επιρροές που καθό-
ρισαν αποφασιστικά την εκκλησιαστική μουσική δημιουργία,
διαμορφώνοντας στο νησί μια ιδιαίτερη μουσική παράδοση,
στην οποία επισημαίνονται αρκετές ιδιαιτερότητες, ομοιότη-
τες και σημαντικές διαφορές από τα υπόλοιπα Ορθόδοξα
μουσικά κέντρα.
Το γεγονός ότι η Κύπρος ήταν τοποθετημένη στο ανατολικό-
τερο άκρο της ανατολικής Μεσογείου, απομακρυσμένη από
τα κυριότερα μεγάλα μουσικά κέντρα της Ορθοδοξίας και
προπαντός από την Κωνσταντινούπολη, είχε ως αποτέλεσμα
να αναπτυχθεί στο νησί ένας ιδιαίτερος τοπικός και ανάμεικτος
μουσικός πολιτισμός, με δυτικά και ανατολικά πολυπολιτι-
σμικά στοιχεία.
Η βυζαντινή μουσική
παράδοση στην Κύπρο
Η καλλιέργεια της Βυζαντινής Μουσικής αποτελεί ένα από
τα σημαντικότερα μέσα καλλιτεχνικής έκφρασης του βυζαν-
τινού πολιτισμού, είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την αρχιτε-
κτονική, ζωγραφική, γλυπτική και ποίηση και έχει καθαρά
λειτουργικό χαρακτήρα για την εξυπηρέτηση των λατρευτι-
κών αναγκών της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Κατά τους πρώ-
τους χριστιανικούς αιώνες η πνευματική και εκκλησιαστική
ζωή στην Κύπρο συνδέεται με έναν αριθμό πνευματικών
ανθρώπων, συγγραφέων και ποιητών –όπως είναι ο άγιος
Τριφύλλιος, επίσκοπος Λήδρας, ο άγιος Φίλων Καρπασίας,
ο Επιφάνιος Σαλαμίνος και αργότερα ο σημαντικός συγγρα-
φέας άγιος Νεόφυτος ο Έγκλειστος–, από τους οποίους όμως
δε μας παραδόθηκαν άμεσα μουσικά τεκμήρια της εκκλη-
σιαστικής μουσικής παράδοσης της Κύπρου.
Η μουσική οικογένεια Ασάν
Οι πρώτες μουσικές μαρτυρίες ανάγονται στα μέσα του
4 | ΧΡΟΝΙΚΟ 3 ΚΥΡΙΑΚΗ 11 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2010
14ου αιώνα, οπότε εμφανίζονται και οι πρώτες συνθέσεις
Κυπρίων μελοποιών σε μουσικά χειρόγραφα, όχι μόνο στην
Κύπρο αλλά και στον ευρύτερο ελληνικό χώρο.
Πρόκειται για μέλη της μουσικής οικογένειας Ασάν: ο
Νικόλαος Ασάν, ο ιερέας Μανουήλ Ασάν και ο Κωνσταντί-
νος Ασάν. Πολύ πιθανόν οι τρεις αυτοί Κύπριοι μελοποιοί-
υμνογράφοι έζησαν και έδρασαν εκτός του νησιού, λαμβά-
νοντας υπόψη ότι τα ποιητικά κείμενα του Κωνσταντίνου
Ασάν μελοποιήθηκαν από τον περίφημο Λαμπαδάριο της
Αγίας Σοφίας Ιωάννη Κλαδά και ότι το συνθετικό τους έργο
δεν περιέχει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της εκκλη-
σιαστικής μουσικής παράδοσης της Κύπρου, που περιλαμ-
βάνει κοινωνικά, αντίφωνα και καλοφωνικά στιχηρά.
Ο πρωτοψάλτης Ανδρέας Στέλλων
και ο πρωτοψάλτης Παύλος Κασάς
Εξετάζοντας κανείς τα μουσικά χειρόγραφα των Κυπρίων
μελοποιών του 15ου και του 16ου αιώνα, παρατηρεί μια καλ-
λιτεχνική κίνηση, κατά την οποία ο αριθμός των Κυπρίων
μελοποιών αρχίζει σταδιακά να αυξάνεται και η Κύπρος απο-
τελεί ένα σημαντικό νέο περιφερειακό μουσικό κέντρο, ιδι-
αίτερα μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης.
Γύρω στα μέσα του 15ου αιώνα απαντώνται για πρώτη
φορά ενδεικτικά δείγματα της εκκλησιαστικής μουσικής παρά-
δοσης που καλλιεργήθηκε στα νέα μουσικά περιφερειακά
κέντρα. Ο πρωτοψάλτης Ανδρέας Στέλλων, ο οποίος, όπως
μας πληροφορεί το μουσικό χειρόγραφο 2401 της Εθνικής
Βιβλιοθήκης της Ελλάδος του 15ου αιώνα, έζησε και έδρασε
για κάποιο χρονικό διάστημα στην Πάτρα, μας παραδίδει εκτός
από τα καλοφωνικά στιχηρά και ένα ασματικό πολυέλεο. Πρό-
κειται για μια σημαντική σύνθεση που φέρει ιδιαίτερα τοπικά
μουσικά χαρακτηριστικά της κυπριακής παράδοσης.
Την ίδια περίπου εποχή μνημονεύεται σε αρκετές μου-
σικές πηγές ο πρωτοψάλτης Κύπρου Παύλος Κασάς, κυρίως
με κρατήματα και προλόγους, καταβασίες, καθώς και με ένα
πολυχρόνιο εις τον οικουμενικό πατριάρχη, χωρίς όμως να
μνημονεύει συγκεκριμένο όνομα πατριάρχη.
XRONIKO 20100411:XRONIKO 3/29/10 2:35 PM Page 6
Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΣΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 15ΟΥ ΚΑΙ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 16ΟΥ ΑΙΩΝΑ
Χειρ. Λειμώνος 300
(1475--1500) Σύν-
θεση του Νικολάου
Πετρόπουλου.
Μ
ε την άλωση της Κωνσταντινούπολης αρχίζει μια
νέα φάση της ιστορίας της Βυζαντινής Μουσικής,
αφού η Κωνσταντινούπολη παύει πια να αποτελεί το
κέντρο κάθε καλλιτεχνικής δραστηριότητας και αποκτούν
μεγαλύτερο ενδιαφέρον οι παραμεθόριες περιοχές, που δεν
βρίσκονταν ακόμη κάτω από την τουρκική κυριαρχία. Η
Κύπρος, η Κρήτη και η Σερβία αποτέλεσαν τα σημαντικότερα
νέα περιφερειακά μουσικά κέντρα της μεταβυζαντινής μου-
σικής παράδοσης.
Η μουσική άνθιση της Ενετικής περιόδου
Κατά την Eνετική περίοδο παρατηρείται μια σημαντική
μουσική άνθηση στο νησί, η οποία αποτελεί και την πρώτη
μουσική ακμή της κυπριακής εκκλησιαστικής μουσικής παρά-
δοσης, οπότε μας παραδίδεται ένας σημαντικός αριθμός συν-
θέσεων τοπικής μουσικής παράδοσης από Κυπρίους μελο-
ποιούς.
Κατά την Ενετική περίοδο σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε
η Ιταλία, με κέντρο τη Βενετία, που αποτέλεσε πόλο έλξης
για πολλούς καλλιτέχνες, φοιτητές και λογίους και συνέβαλε
σε σημαντικό βαθμό στη διαμόρφωση του ύφους και ήθους
κάθε καλλιτεχνικής δημιουργίας αυτής της περιόδου. Η άφιξη
και εγκατάσταση προσφύγων από την Κωνσταντινούπολη
6 | ΧΡΟΝΙΚΟ 3 ΚΥΡΙΑΚΗ 11 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2010
επηρέασε και υποστήριξε σίγουρα θετικά τη μουσική δημι-
ουργία αυτής της περιόδου, αν και στην Κύπρο εκτός από
μοναχούς δε μαρτυρείται έλευση επιφανών μουσικών, όπως
συνέβηκε στην περίπτωση της Κρήτης.
Αυτή την περίοδο παρατηρείται μια έντονη δραστηριό-
τητα για την αντιγραφή χειρογράφων των παλαιοτέρων μου-
σικών συλλογών της μεγάλης βυζαντινής παράδοσης και συν
τω χρόνω η τάση για νέους καλλωπισμούς, εξηγήσεις και
συντμήσεις, καθώς και τη δημιουργία νέων μουσικών συλ-
λογών.
Τα νέα μουσικά περιφερειακά κέντρα παρουσιάζουν κοινά
χαρακτηριστικά γνωρίσματα αλλά και σημαντικές διαφορές.
Γενικότερα όμως η περίοδος μετά την άλωση της Κωνσταν-
τινούπολης (1453) σφραγίζεται με σημαντικές αλλαγές στη
βυζαντινή μελοποιΐα, ιδιαίτερα όσον αφορά τα χαρακτηρι-
στικά των ήχων, τα γένη, τις μελικές θέσεις, τα ρυθμικά σχή-
ματα κ.ά. Συν τω χρόνω αναπτύσσονται τοπικές μουσικές
παραδόσεις, οι οποίες διαφοροποιούνται όσον αφορά την
εκφορά του μέλους, την έκφραση και απόδοση των ποιοτικών
σημαδιών, σε καινοφανείς μελικές θέσεις και σε πρωτότυ-
πες συνθέσεις.
Η μουσική δημιουργία αυτής της περιόδου δεν αντλεί τα
μουσικά της πρότυπα μόνο από την Κωνσταντινούπολη, αλλά
XRONIKO 20100411:XRONIKO 3/29/10 2:35 PM Page 7

και από την τοπική μουσική παράδοση, άμεσα συνδεδεμένη τῆς καθολικῆς ἐκκλησίας τῶν Ρωμαίων Λευκωσίας», και ο
με ήθη και έθιμα, καθώς και τη λατρεία τοπικών αγίων. Αυτές ιερέας Θωμάς Κορδοκοτός, πρωτοψάλτης της «Ἀρχιεπι-
οι νέες περιφερειακές μουσικές τάσεις πολύ πιθανόν να οδή- σκοπῆς Γρεκῶν». Ο ιερέας Θωμάς Κορδοκοτός συνθέτει θεο-
γησαν και στη διαμόρφωση ενός πιο λαϊκού χαρακτήρα της τοκία, μαθήματα στιχηραρίου, Τρισάγιο Κυριακών και κρα-
εκκλησιαστικής μουσικής, απελευθερωμένης ως ένα βαθμό τήματα. Ο Ιωάννης Κορδοκοτός συνθέτει καλοφωνικά στι-
από τα καθιερωμένα μουσικά πρότυπα. χηρά προς τιμήν του αγίου Τριφυλλίου και επισκόπου Λήδρας,
Ήδη από τα τέλη του 15ου και τις αρχές του 16ου αιώνα μεγαλυνάρια, οίκους της Ακαθίστου και Τρισάγια. Όπως φαί-
αποκρυσταλλώνεται το ύφος της Βυζαντινής Μουσικής στην νεται, δραστηριοποιήθηκε και στον τομέα της παραγωγής
Κύπρο και μπορούμε πια να μιλούμε ξεκάθαρα για ένα τοπικό χειρογράφων, αφού μνημονεύεται και ως ένας από τους δύο
μουσικό ύφος, χαρακτηριστικό της εκκλησιαστικής μουσι- γραφείς του μουσικού χειρογράφου αρ. 300 (έτους 1475-
κής παράδοσης στην Κύπρο, που διαμορφώθηκε στο νησί 1500) που φυλάσσεται σήμερα στη βιβλιοθήκη της Μονής
κατά τη Μεταβυζαντινή περίοδο. Λειμώνος και περιλαμβάνει κυρίως συνθέσεις Κυπρίων μελο-
ποιών.
Ο Νικόλαος Πετρόπουλος
Μια σημαντική μουσική προσωπικότητα αυτής της περιό- Ο Κωνσταντίνος Φλαγγής
δου είναι ο Νικόλαος Πετρόπουλος, του οποίου η ακμή τοπο- Ένας από τους κυριότερους και πρώτους εκπροσώπους
θετείται κατά το β΄ ήμισυ του 15ου αιώνα. Μας παρέδωσε της κυπριακής εκκλησιαστικής μουσικής παράδοσης είναι ο
σημαντικά μέλη της κυπριακής μουσικής παράδοσης, άμεσα ιερέας και διδάσκαλος Κωνσταντίνος Φλαγγής, ο οποίος έζησε φ. 82: Χειρ. Λειμώ-
νος 300 (1475-
συνδεδεμένα με τοπικά ήθη και έθιμα. και έδρασε κατά το δεύτερο ήμισυ του 15ου και στις αρχές του 1500) Σύνθεση
Ανάμεσα στις συνθέσεις του (Καταβασία, Τρισάγιο Κυρια- 16ου αιώνα. Πέραν από τους καλλωπισμούς σχεδόν ολό- Ιωάννη Κορδοκοτού.
κών, Οίκος από τον Ακάθιστο, Πρόλογοι, αλλάγματα, θεοτό-
κιο), που ανθολογούνται σε αρκετά μουσικά χειρόγραφα,
συγκαταλέγεται και ένας πολυέλεος, χαρακτηριστικό μου-
σικό δείγμα της εκκλησιαστικής μουσικής κατά το ιδιαίτερο
μουσικό τοπικό ύφος που διαμορφώθηκε στα νέα μουσικά
περιφερειακά κέντρα. Μεγάλο ενδιαφέρον ανάμεσα στις συν-
θέσεις του Νικόλαου Πετρόπουλου επικεντρώνεται στη μελο-
ποίηση του «Ἄρατε πύλας», το οποίο αποτελεί και τη μοναδική
μελοποίηση των στίχων αυτών σε ολόκληρο τον ελληνικό
χώρο. Αυτό αποδεικνύει και τη μεγάλη σημασία που είχε το
έθιμο αυτό στην Κύπρο και που τηρείται σε αρκετές εκκλη-
σίες και μοναστήρια μέχρι σήμερα τη νύκτα του Μεγάλου
Σαββάτου προς το πρωί της Κυριακής της Αναστάσεως, μετά
το «Χριστὸς Ἀνέστη» και την ανάγνωση του Ευαγγελίου. Με
την επιστροφή του ιερέα και των ψαλτών μπροστά στην είσοδο
του ναού γίνεται η αναπαράσταση της σκηνής των
«κεκλυσμένων θυρῶν».

Ο Ιωάννης Κορδοκοτός
και ο ιερέας Θωμάς Κορδοκοτός
Την ίδια περίπου περίοδο μνημονεύονται σε μουσικά χει-
ρόγραφα οι δύο μουσικές προσωπικότητες, που πιθανόν να
προέρχονταν από την ίδια οικογένεια, ο Ιωάννης Κορδοκοτός,
γραφέας μουσικών χειρογράφων, ιερέας και «ἑβδομαδάριος
κληρου του Μαθηματαρίου, στο μουσικό χειρόγραφο Κουτ-
λουμουσίου 427 από τα τέλη του 16ου αιώνα, ανθολογείται
ένας σημαντικός αριθμός συνθέσεων του και στο μουσικό
χειρόγραφο Σινά 1313 του 16ου αιώνα.

ΚΥΡΙΑΚΗ 11 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2010 3 ΧΡΟΝΙΚΟ | 7

XRONIKO 20100411:XRONIKO 3/29/10 2:35 PM Page 8
Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΟΥ 16ΟΥ ΑΙΩΝΑ
Τ
φ. 81α: χειρ. Λειμώ- ον 16ο αιώνα αποκρυσταλλώνεται και το ύφος της
νος 240 (1550-1600) βυζαντινής μουσικής στην Κύπρο, όπως συνέβηκε και
«καθὼς ψάλλεται
παρὰ τῶν κυπραίων». στον τομέα της τέχνης και δεν είναι τυχαίο το γεγονός
ότι για πρώτη φορά μεταγλωττίζονται δύσκολα λογοτεχνικά
έργα στο κυπριακό ιδίωμα. Η Κυπριακή Ανθολογία αρ. 240
(έτους 1550-1600) που φυλάσσεται σήμερα στη βιβλιοθήκη
της Μονής Λειμώνος μας παραδίδει και το πρώτο μουσικό
τεκμήριο της κυπριακής ψαλτικής παράδοσης. Πρόκειται για
ένα τρισάγιο που φέρει για πρώτη φορά την ένδειξη «καθὼς
ψάλλεται παρὰ τῶν Κυπραίων», που υποδηλώνει ένα ιδιαί-
τερο τοπικό μουσικό ύφος ενταγμένο σε ένα ευρύτερο μου-
σικό πλαίσιο των διαφόρων περιφερειακών μουσικών παρα-
δόσεων που αναπτύχθηκαν μετά την άλωση της Κωνσταντι-
νουπόλεως.
Ο Εμμανουήλ και ο Παύλος Επίσκοπος
Δύο μελοποιοί που έζησαν περίπου την ίδια εποχή με τον
Κωνσταντίνο Φλαγγή είναι ο Εμμανουήλ και ο Παύλος Επί-
σκοπος. Ο Εμμανουήλ και οικονόμος Κύπρου μνημονεύεται
στον κώδικα Κουτλουμουσίου 427 με μια σύνθεση, ενώ ο
8 | ΧΡΟΝΙΚΟ 3 ΚΥΡΙΑΚΗ 11 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2010
Παύλος Επίσκοπος μνημονεύεται με περισσότερες συνθέ-
σεις συνδεδεμένες με την τοπική λατρεία. Συνθέτει στιχηρά
προς τιμήν του επισκόπου Κύπρου Επιφανίου και προς τιμήν
της Παναγίας του Κύκκου.
Ο Ιερώνυμος Τραγωδιστής
Η πιο εξέχουσα μουσική προσωπικότητα της κυπριακής
μουσικής παράδοσης του 16ου αιώνα είναι ο Ιερώνυμος Τρα-
γωδιστής. Πρόκειται για μια πολύπλευρη μουσική μορφή της
μεταβυζαντινής μελοποιΐας, ο οποίος μνημονεύεται ως γρα-
φέας μουσικών και άλλων χειρογράφων, θεωρητικός και
συγγραφέας μιας σημαντικής μουσικής πραγματείας και συν-
θέτης και υμνογράφος δεκαπεντασύλλαβων μαθημάτων.
Πέραν από τις μουσικές του δραστηριότητες, ασχολείται συν
τω χρόνω με τη συλλογή και το εμπόριο των χειρογράφων.
Γύρω στα μέσα του 16ου αιώνα φεύγει για τη Βενετία, όπου
εκεί σπουδάζει τρία χρόνια αρμονία και σύνθεση με τον Zar-
lino, και μετά σπουδάζει έξι χρόνια στο Πανεπιστήμιο της
Πάντοβα φιλολογία και ιατρική. Στη συνέχεια ο Ιερώνυμος
Τραγωδιστής βρίσκεται στο Augsburg, όπου δουλεύει για την
XRONIKO 20100411:XRONIKO 3/29/10 2:35 PM Page 9
ευγενή οικογένεια Fugger. Η τελευταία αρχειακή μαρτυρία για
τη ζωή του Ιερώνυμου Τραγωδιστή χρονολογείται στις 30
Δεκεμβρίου 1564. Το έτος αυτό αποφοίτησε από το Πανεπι-
στήμιο της Πάντοβα.
Πέραν από τις πρωτότυπες συνθέσεις του με καινοφα-
νείς μελοποιήσεις εκκλησιαστικής μουσικής, μας παραδίδει
και τη μοναδική πολυφωνική σύνθεση της τοπικής μουσικής
παράδοσης, όπου επιχειρεί να συνθέσει και ένα τετράφωνο
μοτέττο, στις τελευταίες δύο σελίδες της πραγματείας του,
με βάση το τροπάριο «Ὦ Πάσχα τὸ μέγα» από την ένατη ωδή
του Μεγάλου Κανόνα της Αναστάσεως.
Αυτή η σύνθεση αποτελεί τη μοναδική μέχρι τώρα εντο-
πισμένη πολυφωνική σύνθεση της κυπριακής εκκλησιαστικής
μουσικής παράδοσης επί Ενετοκρατίας, κατ’ αντίθεση προς την
κρητική μουσική παράδοση, για την οποία μας παραδόθηκε
ένας μεγάλος αριθμός πολυφωνικών συνθέσεων.
Στην κυπριακή Ανθολογία αρ. 240 από τα μέσα του 16ου
αιώνα, η οποία φυλάσσεται σήμερα στη βιβλιοθήκη της Μονής
Λειμώνος, απαντάται μια πολύ ενδιαφέρουσα σύνθεση του
Ιερώνυμου Τραγωδιστή που αντικατοπτρίζει το ύφος και τις
τάσεις της εποχής αυτής, δίνοντάς μας την πολύτιμη πληρο-
φορία ότι συνέθεσε ένα σύντομο Χερουβικό, χωρίς να λάβει
ΚΥΡΙΑΚΗ 11 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2010 3 ΧΡΟΝΙΚΟ |
υπόψη την προηγούμενη παράδοση: «Χερουβικὸ μὴ γινο-
σκωμένου τὸ παλαιὸν, ποιηθὲν ἐκ τῆς Κύπρου, ἐσυντομεύθη
παρὰ Ἱερονύμου Τραγωδιστή». Την περίοδο αυτή απαντών-
ται και άλλα Χερουβικά, τα οποία εντάσσονται σε τοπικές
εκκλησιαστικές παραδόσεις με πρωτότυπες συνθέσεις, όπως
του Κωνσταντίνου Φλαγγή και του Ιωάννου Κορδοκοτού της
κυπριακής ψαλτικής παράδοσης. Κάτι ανάλογο παρατηρεί-
ται και στην Κρήτη την ίδια περίοδο, όπως οι συνθέσεις του
Βενέδικτου Επισκοπόπουλου, του Κοσμά Βαράνη, του Δημή-
τριου Νταμία κ.ά.
«Καθὼς ψάλλεται παρὰ τῶν Κυπραίων»
Οι μουσικές πηγές με συνθέσεις Κυπρίων μελοποιών
μαρτυρούν τη μουσική ακμή αυτής της περιόδου. Κατά αντί-
θεση προς την Κρήτη, τα πολυφωνικά στοιχεία στην εκκλη-
σιαστική μουσική –όπως δίφωνα ή πολυφωνικά μέλη και
άλλες παράλληλες μελωδικές γραμμές, καθώς και άλλα μέλη
δυτικότροπα– δε βρήκαν στην Κύπρο την ίδια απήχηση. Ενδεί-
ξεις, όπως «Διπλοῦν μέλος κατὰ τὴν τῶν ἐλατίνων ψαλτικήν»
ή «εἰς τρόπον τῆς μελωδίας δυτικόν», δεν απαντώνται σε μου-
σικά χειρόγραφα της κυπριακής παράδοσης.
Για την εκκλησιαστική μουσική παράδοση στην Κύπρο
φ. 85β: Χειρ. Λει-
μώνος 240 (1550-
1600) Σύνθεση
Ιερώνυμου Τραγω-
διστή.
9
XRONIKO 20100411:XRONIKO 3/29/10 2:35 PM Page 10
ΣΗΜΑΝΤΙΚΕΣ ΜΟΥΣΙΚΕΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ 17ΟΥ – 18ΟΥ ΑΙΩΝΑ
φ. 64α: Χειρ. Βυζαν-
τινού Μουσείου αρ. 4
(α΄ ήμισυ 19ου αι.)
Ἆσμα εἰς πλέξιμον
στεφάνων.
επικρατεί πολύ περισσότερο η άποψη και η τάση για δημι-
ουργία μιας τοπικής παράδοσης, που απορρέει μέσα από ένα
ανάμεικτο μουσικό πολιτισμό, καθώς μας μαρτυρούν και οι
ενδείξεις των μουσικών χειρογράφων «ποιηθὲν ἐκ τῆς
Κύπρου» ή «καθὼς ψάλλεται παρὰ τῶν Κυπραίων».
Τ
η μουσική άνθηση που παρατηρείται στην Κύπρο κατά
την περίοδο της Ενετοκρατίας ακολούθησε η περίο-
δος της Τουρκοκρατίας, μια περίοδος μουσικής παρακ-
μής που δεν παρουσίασε εξέλιξη. Η μουσική δημιουργία
αυτής της περιόδου περιορίζεται κυρίως σε λιγοστές Εξηγή-
σεις παλαιοτέρων μελών, ενώ οι νέες συνθέσεις σπανίζουν.
Η Ιερά Μονή του Κύκκου
Το σημαντικότερο μουσικό και πνευματικό κέντρο απo-
τελεί η Ιερά Μονή του Κύκκου, με κύριους εκπροσώπους
τον Χρύσανθο Ιερομόναχο και πρωτοψάλτη Κύπρου, τον
οικονόμο Παρθένιο και τον Σίλβεστρο Ιερομόναχο. Μεγάλη
επίδοση παρατηρείται στην παραγωγή και διακόσμηση μου-
σικών και άλλων χειρογράφων, αφού λειτουργούσε στη Μονή
10 | ΧΡΟΝΙΚΟ 3 ΚΥΡΙΑΚΗ 11 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2010
Κύκκου βιβλιογραφικό εργαστήρι. Παράλληλα λειτουργούσε
βιβλιογραφικό κέντρο στη Μολδοβλαχία υπό τη διεύθυνση
του Κυπρίου Λουκά Μποζέου, όπου εργάστηκαν και άλλοι
Κύπριοι κωδικογράφοι, όπως ο Ιερόθεος Ιερομόναχος ο Κου-
κουζέλης, ο οποίος μνημονεύεται σε μουσικά χειρόγραφα
Μετεώρων και ως συνθέτης: «Ἱεροθέου ἱερομονάχου τοῦ
Κυπρίου τάχα καὶ μουσικοῦ τοῦ Κουκουζέλους». Η περίοδος
της καλλιτεχνικής του δημιουργίας τοποθετείται από τα τέλη
του 16ου και το πρώτο ήμισυ του 17ου αιώνα.
Ο Ματθαίος μοναχός
Ως γραφέα χειρογράφων στο ίδιο βιβλιογραφικό κέντρο
αναφέρουμε και το Ματθαίο μοναχό, επίσκοπο Μυρέων,
αδελφό του Λουκά Μποζέου. Πρόκειται για μια λόγια μορφή,
συγγραφέα, συνθέτη και υμνογράφο. Μοναχός στη Μονή
Μεγίστης Λαύρας του Αγίου Όρους, πέρασε κάποιο χρονικό
διάσημα στην Κωνσταντινούπολη και στη συνέχεια ταξίδεψε
στη Μολδοβλαχία. Είναι κατά πάσαν πιθανότητα ο μελοποιός
του σπάνιου άσματος «Εἰς πλέξιμον στεφάνων», το οποίο
ενδεχομένως εψάλλετο στο ναό κατά τη διάρκεια που οι
XRONIKO 20100411:XRONIKO 3/29/10 2:35 PM Page 11

παράνυμφοι έπλεκαν τα στεφάνια των μελλονύμφων. Ένα
έθιμο που, όπως φαίνεται, ήταν αρκετά διαδεδομένο στην
Κύπρο και διασώθηκε και μέσα από τη λαογραφική παρά-
δοση.
Ο Μακάριος Ιερομόναχος
Ανάμεσα στους συνθέτες του 17ου αιώνα συγκαταλέγε-
ται και ο Κύπριος συνθέτης Μακάριος Ιερομόναχος. Το έργο
του δεν είναι πλούσιο, αλλά σημαντικό για το τοπική μουσική
παράδοση. Μνημονεύεται σε μουσικές πηγές με ένα πολυέ-
λεο, ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα αυτής της περιόδου της
κυπριακής μουσικής παραδόσεως.
Ο πρωτοψάλτης Χρύσανθος
και ο Νικόλαος Κυπριώτης
Σημαντική μουσική προσωπικότητα του 17ου -18ου αιώνα
θεωρείται ο πρωτοψάλτης Κύπρου Χρύσανθος, ο οποίος
πολύ πιθανόν να διετέλεσε και πρωτοψάλτης του καθεδρι-
κού ναού της Αρχιεπισκοπής Κύπρου. Μαθητής του Ιωάννη
πρωτοψάλτη στην Κωνσταντινούπολη, δίδασκε και ο ίδιος
στη Σχολή Μουσικής, που αποτελούσε τμήμα της Ελληνικής
Σχολής.
Ο πρωτοψάλτης Κύπρου και εκ Κύπρου Χρύσανθος θεω-
ρείται ένας πολύ παραγωγικός συνθέτης και υμνογράφος.
Συνέθεσε διάφορα τροπάρια, τα οποία ενσωμάτωσε στις ακο-
λουθίες του Μιχαήλ Συνάδων και του Ακάθιστου Ύμνου.
Περισσότερες συνθέσεις του απαντώνται στο μουσικό χει-
ρόγραφο της Μονής Λαύρας Μ 46 του έτους 1832. Σε άλλα
φ. 397: χειρ.
πάλι χειρόγραφα απαντώνται ειρμοί και θεοτοκία. Μητρόπολης Κιτίου
Σε μουσικά χειρόγραφα του 18ου αιώνα της Μονής Αγίου αρ. 19 (β΄ ήμισυ
19ου αι.) Σύνθεση
Στεφάνου Μετεώρων μνημονεύεται και ο συνθέτης Νικό- πρωτοψάλτη Κύπρου
λαος Κυπριώτης. Χρυσάνθου.

ΚΥΡΙΑΚΗ 11 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2010 3 ΧΡΟΝΙΚΟ | 11

XRONIKO 20100411:XRONIKO 3/29/10 2:35 PM Page 12

ΣΗΜΑΝΤΙΚΕΣ ΜΟΥΣΙΚΕΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ 17ΟΥ – 18ΟΥ ΑΙΩΝΑ

264α: χειρ. Κύκκου

14 (τέλη 18ου-
αρχές 19ου αι.) Εξή-
γηση Οικονόμου
Παρθενίου.

φ. 207α: χειρ. Αγίου

Νεοφύτου 6 (τέλη
18ου αι.) Εξήγηση
Ιερομονάχου Σιλβέ-
στρου.

12 | ΧΡΟΝΙΚΟ 3 ΚΥΡΙΑΚΗ 11 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2010

XRONIKO 20100411:XRONIKO 3/29/10 2:35 PM Page 13

Ο Οικονόμος Παρθένιος
και ο Ιερομόναχος Σίλβεστρος
Μέσα από το περιβάλλον της Μονής Κύκκου αναδει-
κνύονται δύο προσωπικότητες, σημαντικές για την καλλιτε-
χνική δημιουργία και τη μουσική παράδοση της Κύπρου το
18ο αιώνα. Πρόκειται για τον Οικονόμο Παρθένιο και τον
Ιερομόναχο Σίλβεστρο. Ο Οικονόμος Παρθένιος μας παρέ-
δωσε ένα κοινωνικό και ακόμη ένα μέλος σε μορφή μιας
Εξήγησης, βασισμένο σε ειρμό του Χαλάτζογλου: «Ὁ παρὸν
εἱρμὸς τοῦ Χαλάτζογλου ἐξηγήθη παρὰ κὺρ Παρθενίου
Οἰκονόμου τῆς Κύκκου». Εκτός τούτου υπηρέτησε και ως
ηγούμενος της Μονής Κύκκου μεταξύ των ετών 1743-1759,
ως Παρθένιος Β΄. Ήταν μαθητής του Εφραίμ Αθηναίου και
πολύ πιθανό και του πρωτοψάλτη Παναγιώτη Χαλάτζογλου.
ματικό περιβάλλον της Μονής Κύκκου είναι και η περίπτωση
του ιερομονάχου Σωφρόνιου Κυκκώτη. Η περίοδος ακμής
της δράσης του συνθέτη τοποθετείται το δεύτερο ήμισυ του
18ου αιώνα.
Υπήρξε ένας ακόμα μαθητής του Εφραίμ Αθηναίου και
διετέλεσε αρχιδιάκονος της Αρχιεπισκοπής Κύπρου. Η πολύ-
πλευρη και λόγια μορφή του Σωφρόνιου Κυκκώτη δραστη-
ριοποιήθηκε και στον τομέα της εκκλησιαστικής μουσικής,
καθώς και της υμνογραφίας. Η σοβαρή ενασχόλησή του με τη
Βυζαντινή Μουσική μαρτυρούν οι ιδιόχειρες υπογραφές του
σε πολλά μουσικά χειρογραφα όχι μόνο της Μονής Κύκκου, φ. 89a: Χειρ. Ιβή-
αλλά και του Αρχείου της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κύπρου. ρων 997 (18ος
αιώνας). Σύνθεση
Επίσης τον 18ο αιώνα έζησε και έδρασε ο συνθέτης και Αθανασίου Ιεροδια-
Ιεροδιάκονος Αθανάσιος, ο οποίος μνημονεύεται στο μου- κόνου.

Το σημαντικότερο μουσικό και

πνευματικό κέντρο απoτελεί η Ιερά
Μονή του Κύκκου, με κύριους
εκπροσώπους τον Χρύσανθο Ιερομόναχο
και πρωτοψάλτη Κύπρου, τον οικονόμο
Παρθένιο και τον Σίλβεστρο Ιερομόναχο.
Μεγάλη επίδοση παρατηρείται στην
παραγωγή και διακόσμηση μουσικών και
άλλων χειρογράφων, αφού λειτουργούσε
στη Μονή Κύκκου βιβλιογραφικό
εργαστήρι.
Εκτός από τις Εξηγήσεις, συνέγραψε εσπέρια, απόστιχα και
καθίσματα στην ακολουθία του αγίου Τυχικού και διόρθωσε
τις ακολουθίες του αγίου Ηρακλειδίου και του αγίου Μνά-
σωνος. Ο ιερομόναχος Σίλβεστρος Κυκκώτης έζησε και
έδρασε το δεύτερο ήμισυ του 18ου αιώνα και υπήρξε μαθη-
τής του Πέτρου Βυζάντιου του Φυγάδος. Συνέθεσε λειτουρ-
γικά μέλη, καθώς και ευλογητάρια σε μορφή μιας εξήγησης.
Δραστηριοποιήθηκε και στον τομέα παραγωγής μουσικών
χειρογράφων.

Ο ιερομόναχος Σωφρόνιος Κυκκώτης

και ο Ιεροδιάκονος Αθανάσιος
Μια τρίτη πολύ σημαντική προσωπικότητα από το πνευ-

ΚΥΡΙΑΚΗ 11 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2010 3 ΧΡΟΝΙΚΟ | 13

XRONIKO 20100411:XRONIKO 3/29/10 2:35 PM Page 14

ΣΗΜΑΝΤΙΚΕΣ ΜΟΥΣΙΚΕΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ 17ΟΥ – 18ΟΥ ΑΙΩΝΑ

φ.21α : χειρ. Γρηγο-

ρίου 40 (18ος
αιώνας). Εξήγηση
Σάββα Κυπρίου.

14 | ΧΡΟΝΙΚΟ 3 ΚΥΡΙΑΚΗ 11 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2010

XRONIKO 20100411:XRONIKO 3/29/10 2:35 PM Page 15
σικό χειρόγραφο της Μονής Ιβήρων 997 από τα τέλη του
18ου αιώνα, με δύο συνθέσεις, έναν Πρόλογο και ένα Χερου-
βικό.
Ο ιεράρχης Αθανάσιος Σελευκείας
και ο Σάββας ο Κύπριος
Προς το τέλος του 18ου αιώνα γεννήθηκε στη Λευκω-
σία ο ιεράρχης Αθανάσιος Σελευκείας και πέθανε στην Κων-
σταντινούπολη το έτος 1850. Χρημάτισε μαθητής του περί-
φημου συνθέτη Γεωργίου του Κρητός και θεωρείτο καλός
γνώστης της παλαιάς και νέας σημειογραφίας, καθώς και της
αραβοπερσικής μουσικής παράδοσης.
Επεξεργάστηκε μουσικά το αργό και σύντομο Ειρμολόγιον
των καταβασιών, καθώς και άλλα ειρμολογικά μέλη του
Πέτρου Λαμπαδαρίου του Πελοποννησίου. Λέγεται ότι μετά
το θάνατό του περιέπεσαν τα έργα του στα χέρια του μαθητή
του Κυριάκου Φιλοξένους του Εφεσιομάγνη, από τα οποία
εμείς σήμερα δεν έχουμε κανένα ίχνος.
Κατά τα τέλη του 18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα
απαντάται σε μουσικά χειρόγραφα του Αγίου Όρους με μέλη
σε μορφή Εξήγησης ο Σάββας ο Κύπριος.
Ο αρχιεπίσκοπος Κυπριανός
Μια πολύ σημαντική προσωπικότητα της πνευματικής
ζωής της Κύπρου, η οποία συνδέεται άμεσα με την εκκλη-
σιαστική μουσική παράδοση, θεωρείται ο Εθνομάρτυρας
Κυπριανός. Εξετάζοντας τις πηγές, μουσικές και μη, καταλή-
γουμε στο συμπέρασμα ότι ολόκληρη η ζωή του Κυπριανού
συνοδεύτηκε από τη Βυζαντινή Μουσική.
Ενώ ο ίδιος υπήρξε ιεροψάλτης από τα νεανικά του χρό-
νια, οι ιδιόχειρες σημειώσεις του σε παλαιά μουσικά χειρό-
γραφα και η μεταφορά 13 μουσικών χειρογράφων από τη
Μολδοβλαχία στην Κύπρο αποδεικνύουν τη σοβαρή ενα-
σχόληση του με τη Βυζαντινή Μουσική.
Το μουσικό ταλέντο και η μουσική δεινότητα του αρχιε-
πισκόπου Κυπριανού μαρτυρείται και επιβεβαιώνεται και σε
μουσικό χειρόγραφο του Αγίου Όρους, της Μονής Βατοπαι-
δίου αρ. 1776 (κατά το 1821), όπου μνημονεύεται ως «μελω-
δός», σίγουρα προικισμένος με γλυκιά και με μελωδική φωνή.
Πρόκειται για μια σύνθεση του Χουρμουζίου για να ψάλλεται
ειδικά στις εορτές της Υπεραγίας Θεοτόκου της Ιεράς Μονής
Μαχαιρά, πολύ πιθανόν κατόπιν παραγγελίας του αρχιεπι-
σκόπου Κυπριανού και προορισμένο να αποσταλεί στον ίδιο,
στην Κύπρο: «Πολυέλεος ψαλλόμενος εἰς τὰς ἑορτὰς τῆς ὑπε-
ΚΥΡΙΑΚΗ 11 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2010 3 ΧΡΟΝΙΚΟ |
ραγίας Θεοτόκου τῆς ἱερᾶς καὶ θείας μονῆς τῆς ἐπιλεγομένης
Μαχαιράδος, συντεθεὶς νεωστὶ παρὰ Χουρμουζίου διδασκάλου
τῆς Νέας Μεθόδου τῆς μουσικῆς καὶ ἀποσταλθεὶς παρ’ αὐτοῦ
ἐκ τῆς βασιλευούσης τῷ Μακαριωτάτῳ καὶ ἁγιωτάτῳ ἀρχιε-
πισκόπῳ Νέας Ἰουστινιανῆς καὶ πάσης Κύπρου κυρίῳ κυρίῳ
Κυπριανῷ, ὡς μελῳδῷ καὶ ἰδιαιτέρῳ προστάτῃ τῆς βασιλικῆς
ταύτης μονῆς· ἦχος Βου λέγετος· Λόγον ἀγαθόν».
Η σύνθεση αυτή δεν έφτασε ποτέ στην Κύπρο. Πολύ πιθα-
νόν να αποστάληκε στο νησί και να απολέσθηκε καθ’ οδόν,
λόγω της έκρηξης της Ελληνικής Επανάστασης. Το γεγονός
αυτό ίσως να αιτιολογεί και τη μέχρι στιγμής απουσία του
σχετικού πρωτογράφου του Χουρμουζίου.
Ο Εθνομάρτυρας Κυπριανός είχε το ενδιαφέρον και μελε-
τούσε την εξέλιξη της βυζαντινής σημειογραφίας και της μελο-
ποιΐας, καθώς και την κατά καιρούς ασματική διαφοροποί-
ηση. Ασχολήθηκε επίσης με έντεχνα και καλλωπισμένα μέλη,
Το μουσικό ταλέντο και η μουσική
δεινότητα του Αρχιεπισκόπου
Κυπριανού μαρτυρείται και
επιβεβαιώνεται και σε μουσικό
χειρόγραφο του Αγίου Όρους, της
Μονής Βατοπαιδίου αρ. 1776 (κατά
το 1821), όπου μνημονεύεται ως
«μελωδός», σίγουρα προικισμένος
με γλυκιά και με μελωδική φωνή.
εκτεινόμενα σε μεγάλη φωνητική έκταση και με επιβολές
κρατημάτων. Εκτός τούτου, ασχολήθηκε και με τις διάφορες
μουσικές συλλογές, καθώς και την εξέλιξή τους, δίνοντας
έμφαση στο Στιχηράριον.
Ζώντας ο ίδιος στο μεταίχμιο της Εξηγητικής και της Νέας
Μεθόδου, παρακολουθούσε τις εξελίξεις και σε άλλα ορθό-
δοξα κέντρα, ιδιαίτερα την Κωνσταντινούπολη. Με την εκλογή
του σε αρχιεπίσκοπο Κύπρου φρόντισε για τη διδασκαλία,
εκμάθηση και διάδοση της Νέας Μεθόδου της Βυζαντινής
Μουσικής, γιατί για τον ίδιο ήταν αδιανόητο η Ορθόδοξη
Εκκλησία της Κύπρου να μείνει εκτός της Μεταρρύθμισης
των τριών Διδασκάλων. Πέραν τούτου απέστειλε τρεις κλη-
ρικούς στην Κωνσταντινούπολη για την εκμάθηση της Νέας
Μεθόδου, καθώς και για τη μεταφορά του Κωνσταντινοπο-
15
XRONIKO 20100411:XRONIKO 3/29/10 2:35 PM Page 16
Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΣΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 19ΟΥ ΚΑΙ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20ΟΥ ΑΙΩΝΑ
λίτικου ύφους στην Κύπρο.Στη συνέχεια προχωρεί στην
ίδρυση σχολών Βυζαντινής Μουσικής, με στόχο τη διδασκα-
λία και την καλλιέργειά της, καθώς και την ενοποίησή της
μέσα στο πνεύμα της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Κύπρου, με
κέντρο τη Βασιώτικη Σχολή Βυζαντινής Μουσικής, στην αμπε-
λουργική περιοχή της Κοινότητας της Βάσας. Σχολή Βυζαν-
τινής Μουσικής ίδρυσε και στην Ελληνική Σχολή.
Η
Σχολή Βυζαντινής Μουσικής της Βάσας είναι στενά
συνδεδεμένη με σημαντικούς ψάλτες και διδασκά-
λους της κυπριακής μουσικής παράδοσης, όπως είναι
ο ιεροψάλτης Αχιλλέας Νικολαΐδης ή Νικολάκης –το όνομα
του οποίου είναι συνδεδεμένο με τη διδασκαλία και διάδοση
της Νέας Μεθόδου–, και ο Αχιλλέας Νικολαΐδης, ακόμη ένας
Ο Στυλιανός Ελευθερίου
«Χουρμούζιος».
16 | ΧΡΟΝΙΚΟ 3 ΚΥΡΙΑΚΗ 11 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2010
σημαντικός διδάσκαλος και άριστος γνώστης της θεωρίας
και της ψαλτικής τέχνης. Ένας μεγάλος αριθμός ιεροψαλτών
μαθήτευσαν στη Σχολή της Βασας, ανάμεσα στους οποίους και
ο διάδοχος του Αχιλλέα Νικολαΐδη στον κοινοτικό ναό του
Ευαγγελισμού, Αχιλλέας Π. Αργυρίδης (1851-1950), ο οποίος
συνέχισε το έργο του διδασκάλου.
Ο Στυλιανός Ελευθερίου «Χουρμούζιος»
Ο πιο σημαντικός μαθητής του Αχιλλέα Νικολαΐδη θεω-
ρείται ο Στυλιανός Ελευθερίου «Χουρμούζιος», ο οποίος δια-
δραμάτισε ένα σημαντικό ρόλο και άσκησε μεγάλη επιρροή
για τη θεωρητική και πρακτική καλλιέργεια της βυζαντινής
μουσικής παράδοσης της Κύπρου το δεύτερο ήμισυ του 19ου
και τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα.
Πρόκειται για μια πολύπλευρη και πολυσήμαντη προ-
σωπικότητα, του οποίου η συνεισφορά διαδραμάτισε σπου-
δαίο ρόλο για τα θέματα της ψαλτικής τέχνης στην Κύπρο.
Ιεροψάλτης, μελοποιός, θεωρητικός, διδάσκαλος και δημο-
σιογράφος, συνέβαλε αποφασιστικά στη αναμόρφωση, δια-
τήρηση και διάδοση της βυζαντινής μουσικής παράδοσης
στην Κύπρο, παρόλο που οι συνθήκες που έζησε και εργά-
στηκε δεν ήταν και τόσο ευνοϊκές.
Ο Στυλιανός Χουρμούζιος είναι ο μελοποιός τριών ερω-
τικών ασμάτων: α) Του πολέμου ημερ’ ανατέλλει, β) Ω, ποία
μαύρη άβυσσος, γ) Εσπερία μου αύρα αθώα. Εκτός από αυτά
τα τρία άσματα, που δημοσιεύθηκαν στο Μουσικόν Απάνθι-
σμα του Ιωάννου Γ. Ζωγράφου, είχε αποστείλει περίπου είκοσι
συνθέσεις, μεταξύ των οποίων και ένα εγκώμιο προς τον
Σαΐτ πασά, ο οποίος απάλλαξε την Κύπρο από την καταστρε-
πτική ακρίδα. Το εγκώμιο αυτό τραγουδήθηκε και από τους
Τούρκους. Λόγω έλλειψης χώρου ο εκδότης δημοσίευσε
μόνο τα τρία άσματα, ενώ τα άλλα δεν τα επέστρεψε στο συν-
θέτη Στυλιανό Χουρμούζιο.
Ο ίδιος ιδρύει την εφημερίδα «Σάλπιγγα» και αρθρογρα-
φεί και ο ίδιος. Εξασκεί επίσης το επάγγελμα του δικηγόρου
(1878-1880) και του βιβλιοδέτη. Διετέλεσε ψάλτης στον ιερό
ναό Παλλουριωτίσσης στη Λευκωσία, της Αρχιεπισκοπής και
πρωτοψάλτης του Ι. Ν. Αγίας Νάπας Λεμεσού. Το 1917 διο-
ρίζεται με εισήγηση του Αρχιεπισκόπου Κυρίλλου του Γ΄
πρωτοψάλτης της Αρχιεπισκοπής και καθηγητής της εκκλη-
σιαστικής μουσικής στο Παγκύπριο Διδασκαλείο.
Είναι ο πρώτος εκκλησιαστικός μουσικός και ιεροψάλ-
της που η Αγία Σύνοδος της Αυτοκέφαλης Εκκλησίας της
Κύπρου το 1916 του απένειμε το οφφίκιο «Ἄρχων πρω-
XRONIKO 20100411:XRONIKO 3/29/10 2:35 PM Page 17
τοψάλτης τῆς Ἔκκλησίας τῆς Κύπρου».
Το επώνυμο Χουρμούζιος το πήρε από το δάσκαλό του
Αχιλλέα Νικολαΐδη: «Πταίει εἰς τοῦτο ὁ μακαρίτης διδάσκαλός
μου, ὅστις, ὅταν μέ συνέλαβε νά μελετῶ μαθήματα δεινά τῆς
Πανδώρας, ἐνῷ τά τακτικά μαθήματα μας ἦσαν εἰς τό Ἀναστα-
σιματάρι, μοῦ φώναξεν εἰς τό μάθημα κατόπιν μέ τό ἐπίθετον
Χουρμούζιος, τό ὁποῖον ἐπανελάμβανεν ἔκτοτε».
Ο Στυλιανός Χουρμούζιος είναι ο πρώτος Κύπριος εκκλη-
σιαστικός μουσικός που άφησε, πέραν από τη δράση του στον
τομέα της βυζαντινής μουσικής παράδοσης στο νησί, πλού-
σιο και σημαντικό συγγραφικό έργο, με αξιόλογα βιβλία εκκλη-
σιαστικής μουσικής. Καταπιάστηκε ακόμα και με την κυπριακή
δημοτική μουσική. Ασχολήθηκε συστηματικά με τη θεωρία
της Βυζαντινής Μουσικής και το θεωρητικό του έργο τιμή-
Ο πιο σημαντικός μαθητής του
Αχιλλέα Νικολαΐδη θεωρείται ο
Στυλιανός Ελευθερίου
«Χουρμούζιος», ο οποίος
διαδραμάτισε ένα σημαντικό ρόλο
και άσκησε μεγάλη επιρροή για τη
θεωρητική και πρακτική
καλλιέργεια της βυζαντινής
μουσικής παράδοσης της Κύπρου
το δεύτερο ήμισυ του 19ου και τις
πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα.
Πρόκειται για μια πολύπλευρη και
πολυσήμαντη προσωπικότητα, του
οποίου η συνεισφορά διαδραμάτισε
σπουδαίο ρόλο για τα θέματα της
ψαλτικής τέχνης στην Κύπρο.
θηκε το 1904 με βραβείο από τον Εκκλησιαστικό Μουσικό
Σύλλογο της Κωνσταντινουπόλεως.
Σε πολύ μεγάλη ηλικία, 92 χρονών, έλεγε στον Χαρά-
λαμπο Παπαδόπουλο τη χαρακτηριστική φράση: «Καὶ ὅταν
θὰ μὲ παίρνουν εἰς τὸν τάφον, θὰ σηκωθῶ καὶ θὰ ψάλλω».
Παρόλο ότι ο Στυλιανός Χουρμούζιος δεν έζησε σε ένα
ΚΥΡΙΑΚΗ 11 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2010 3 ΧΡΟΝΙΚΟ |
μεγάλο μουσικό κέντρο, μας άφησε πλούσιο και αξιόλογο
μουσικό έργο, σημαντικό όχι μόνο για τη τοπική μουσική
παράδοση, αλλά και ευρύτερα για τον ορθόδοξο κόσμο.
Ο Κωνσταντής Γεωργίου από την Κοντέα
Εκτός από τους τρεις κληρικούς που απεστάληκαν στην
Κωνσταντινούπολη για την εκμάθηση της Νέας Μεθόδου,
ταξίδεψαν και άλλοι μοναχοί και ψάλτες στην Κωνσταντι-
νούπολη και στη Σμύρνη για να διδαχθούν τη Βυζαντινή Μου-
σική με το γνήσιο ύφος, όπως είναι η περίπτωση του ιερέα και
διδάσκαλου της Βυζαντινής Μουσικής Κωνσταντή Γεωργίου
από την Κοντέα, ο οποίος μαθήτευσε στη Σμύρνη κοντά στον
περίφημο πρωτοψάλτη Σμύρνης, δίδαξε και διέδωσε στην
Κύπρο τη Νέα Μέθοδο και το σμυρνέικο ύφος στο χωριό του
και σε όλη την περιφέρεια.
Ο Νικόλαος Ταρατζόγλου Κόνιαλης
Περαιτέρω επιδράσεις δέχθηκε η Κύπρος κατά τη διάρ-
κεια του 19ου αιώνα από Έλληνες της Σμύρνης που για διά-
φορους λόγους εγκαταστάθηκαν στην Κύπρο. Μια τέτοια
περίπτωση ήταν το παράδειγμα του Νικόλαου Ταρατζόγλου
Κόνιαλη (1858+), μαθητή του Νικόλαου πρωτοψάλτη Σμύρ-
νης, ο οποίος διέμενε κοντά στην Εκκλησία του Τρυπιώτη και
εκεί δίδαξε και διέδωσε τη Νέα μέθοδο της Βυζαντινής Μου-
σικής, όχι μόνο σε Κύπριους αλλά και σε Οθωμανούς μαθη-
τές που επέδειξαν ενδιαφέρον για τη Βυζαντινή Μουσική και
ευρύτερα για την ανατολική μουσική. Κοντά του μαθήτευσε
και ο Στυλιανός Ελευθεριάδης «Χουρμούζιος». Εκτός από
τη διδασκαλία της Ψαλτικής τέχνης μας άφησε και συνθετικό
του έργο στο μουσικό χειρόγραφο Α16 του έτους 1856 που
φυλάσσεται στη βιβλιοθήκη της Μονής Μαχαιρά. Το χειρό-
γραφο αυτό περιλαμβάνει σχεδόν αποκλειστικά συνθέσεις
του ίδιου όπως κεκραγάρια, απολυτίκια, θεοτοκία, πολυελέ-
ους, καθίσματα, στιχηρά ιδιόμελα, χερουβικά, κοινωνικά, κ.
α. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι δύο ύμνοι στην αρα-
βική γλώσσα αλλά με ελληνικούς χαρακτήρες.
Πρόκειται για μια αραβική Τιμιωτέρα και ένα αραβικόν
Ἄξιον ἐστίν, σε ἦχο α’.
Ο Παναγιώτης Κυδωνόπουλος από τη Σμύρνη
Στη συνέχεια η βυζαντινή μουσική παράδοση στην Κύπρο
δέχθηκε κι άλλες επιδράσεις από τη Σμύρνη λόγω της άφιξης
και εγκατάστασης προσφύγων από τη μικρασιατική κατα-
στροφή του 1922, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται και
17
XRONIKO 20100411:XRONIKO 3/29/10 2:35 PM Page 18

Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΣΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 19ΟΥ ΚΑΙ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20ΟΥ ΑΙΩΝΑ

Χειρ. Μαχαιρά Α16

(έτους 1856). Αρα-
βική Τιμιωτέρα του
Νικόλαου Ταρατζό-
γλου Κόνιαλη.

18 | ΧΡΟΝΙΚΟ 3 ΚΥΡΙΑΚΗ 11 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2010

XRONIKO 20100411:XRONIKO 3/29/10 2:36 PM Page 20

ΜΟΥΣΙΚΑ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ

φ. 61α: Στιχηράριον
αρ. 39 (11ος αι.)
Αρχείο Ιεράς Αρχιε-
πισκοπής Κύπρου.

20 | ΧΡΟΝΙΚΟ 3 ΚΥΡΙΑΚΗ 11 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2010

XRONIKO 20100411:XRONIKO 3/29/10 2:36 PM Page 21
Τ
α μουσικά χειρόγραφα που φυλάσσονται σήμερα στην
Κύπρο είναι ως επί το πλείστον από άλλα ορθόδοξα
κέντρα και δε συνδέονται άμεσα με τη λειτουργική
πράξη της Εκκλησίας της Κύπρου. Η κατάσταση των μουσι-
κών χειρογράφων της Βυζαντινής Μουσικής στην Κύπρο δεν
είναι διαφορετική από άλλα ορθόδοξα κέντρα, αφού τα χει-
ρόγραφα έκαναν πολλαπλάσια ταξίδια και σταθμούς, έως
ότου φτάσουν στο σημερινό τόπο διαφύλαξής τους, ανάλογα
με τις εκάστοτε ανάγκες των παραγωγών και των χρηστών
τους. Εκείνη την εποχή δε θεωρούνταν πολύτιμα αντικείμενα
για μουσειακή διαφύλαξη, όπως τα βλέπουμε εμείς σήμερα,
αλλά, απεναντίας, θεωρούνταν αντικείμενα καθημερινής χρή-
σης, που εξυπηρετούσαν τη λατρεία, την εκμάθηση και μελέτη
της Βυζαντινής Μουσικής.
Άλλα πάλι χειρόγραφα μεταφέρονταν αλλού για σκοπούς
ασφάλειας και άλλα, που πιθανόν να ήταν προσωπικά χειρό-
γραφα, μεταφέρονταν κατά τις μετακινήσεις μοναχών. Ένα
μεγάλο μέρος των μουσικών χειρογράφων, που φυλάσσον-
ται σήμερα σε διάφορες μοναστηριακές, μητροπολιτικές και
σε άλλες βιβλιοθήκες και αρχεία στην Κύπρο, προέρχονται
ΚΥΡΙΑΚΗ 11 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2010 3 ΧΡΟΝΙΚΟ |
από άλλα ελληνικά και μη ελληνόφωνα ορθόδοξα κέντρα,
ενώ τα χειρόγραφα της εκκλησιαστικής μουσικής παράδο-
σης της Κύπρου απομακρύνθηκαν κατά περιόδους από το
νησί.
Σήμερα φυλάσσονται στην Κύπρο μουσικά χειρόγραφα
από τη Μολδοβλαχία, το Άγιον Όρος, τη Λέσβο, τη Λήμνο, τη
Σμύρνη, την Κωνσταντινούπολη, το Λονδίνο και αλλού.
Ωστόσο διακρίνουμε και μια άλλη ομάδα μουσικών χει-
ρογράφων που γράφτηκε, χρησιμοποιήθηκε και φυλάσσεται
στην Κύπρο και είναι άμεσα συνδεδεμένη με τη λειτουργική
πράξη και την τοπική λατρεία.
Τέλος, διακρίνουμε μια τρίτη ομάδα μουσικών χειρογρά-
φων εκτός Κύπρου, η οποία αποτελεί και τη σημαντικότερη
συλλογή με τοπικά μουσικά χαρακτηριστικά. Τα πολύτιμα
αυτά χειρόγραφα, με μέλη και συνθέτες της κυπριακής εκκλη-
σιαστικής μουσικής παράδοσης, φυλάσσονται σε διάφορες
μονές του Αγίου Όρους, όπως στη Μεγίστη Λαύρα, στη Κουτ-
λουμουσίου, στη Φιλοθέου, στην Ξηροποτάμου, στη Δοχει- Ευαγγέλιο Εφτακώ-
μης (12ος αι.) Ιερός
αρίου και στη Γρηγορίου, στη Μονή της Αγίας Αικατερίνης Ναός Αποστόλου
στο Όρος Σινά, σε μονές των Μετεώρων, στη Μονή Λειμώνος Λουκά.
21
XRONIKO 20100411:XRONIKO 3/29/10 2:36 PM Page 22
ΜΟΥΣΙΚΑ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ
στη Λέσβο και πιθανώς και αλλού που δεν έχουμε εντοπίσει
ακόμα.
Από χρονολογική άποψη τα μουσικά χειρόγραφα στην
Κύπρο, ανεξαρτήτως της προέλευσής τους, είναι κυρίως
μεταβυζαντινά και νεώτερα, με αρχαιότερο καταλογογραφη-
μένο χειρόγραφο το Καλόφωνον Στιχηράριον Α4 της Μονής
Μαχαιρά. Εξαίρεση αποτελεί η Συλλογή του Αρχείου της Ιεράς
Αρχιεπισκοπής Κύπρου, η οποία αποτελεί τη σημαντικότερη
και αρχαιότερη μουσική συλλογή, όπου μεταξύ άλλων φυλάσ-
σεται και ένα σημαντικό και σπάνιο μουσικό χειρόγραφο του
Από χρονολογική άποψη τα μουσικά
χειρόγραφα στην Κύπρο, ανεξαρτήτως
της προέλευσής τους, είναι κυρίως
μεταβυζαντινά και νεώτερα, με
αρχαιότερο καταλογογραφημένο
χειρόγραφο το Καλόφωνον
Στιχηράριον Α4 της Μονής Μαχαιρά.
Εξαίρεση αποτελεί η Συλλογή του
Αρχείου της Ιεράς Αρχιεπισκοπής
Κύπρου, η οποία αποτελεί τη
σημαντικότερη και αρχαιότερη
μουσική συλλογή, όπου μεταξύ άλλων
φυλάσσεται και ένα σημαντικό και
σπάνιο μουσικό χειρόγραφο του 11ου
αιώνα. Πρόκειται για το περγαμηνό
Στιχηράριον αρ. 39 σε
παλαιοβυζαντινή μουσική
σημειογραφία, τύπου Coislin IV.
11ου αιώνα. Πρόκειται για το περγαμηνό Στιχηράριον αρ. 39
σε παλαιοβυζαντινή μουσική σημειογραφία, τύπου Coislin IV.
Φυλάσσονται επίσης και μερικές μουσικές πηγές του 13ου
έως του 15ου αιώνα, τα οποία παραμένουν μέχρι σήμερα
ακαταλογογράφητα. Αξίζει ακόμα να αναφέρουμε και το περί-
φημο και πολυτελή Ευαγγέλιο της Εφτακώμης του 12ου
αιώνα από τον ιερό ναό του Ευαγγελιστή Λουκά, που φέρει
εκφωνητική σημειογραφία.
22 | ΧΡΟΝΙΚΟ 3 ΚΥΡΙΑΚΗ 11 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 2010
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
• Ν. Α. Βέης, Τὰ χειρόγραφα τῶν Μετεώρων I-IV. Ἀθήνα 1967-1993.
• V. Benešević, Catalogus codicum manuscriptorum graecorum qui in
monasterio sanctae Catherinae in Monte Sina asservatur I., III.1. St.
Petersburg 1911, 1917, Hildesheim 1965.
• Ε. Στ. Γιαννόπουλος, Ἡ ἄνθηση τῆς ψαλτικῆς τέχνης στὴν Κρήτη (1566-
1669). Ἀθήνα 2004.
• Ch. Demetriou, «Die musikalische Praxis der griechisch-orthodoxen
Kirche Zyperns und Ihre Hauptvertreter (14. - 20. Jahrhundert)», Ἐπε-
τηρίδα Κέντρου Ἐπιστημονικῶν Ἐρευνῶν 28 (2002) 43-63.
• Ch. Demetriou, Spätbyzantinische Kirchenmusik im Spiegel der zyprio-
tischen Handschriftentradition. Frankfurt am Main 2007.
• Χ. Ι. Δημητρίου, Συνθέτες και συνθέσεις κατά την περίοδο της Βενετοκρα-
τίας, Πρακτικά του Δ΄ Κυπριολογικού συνεδρίου (29 Απριλίου – 3 Μαΐου
2008). Λευκωσία 2008.
• Κ. Δ. Ἰωαννίδης, «Τὰ ἐν Κύπρῳ σῳζόμενα χειρόγραφα βυζαντινῆς μου-
σικῆς», ΚΣ 30 (1966) 199-200.
• A. Jakovljević, Catalogue of Byzantine Chant Manuscripts in the Monastic
and Episcopal Libraries of Cyprus. Nicosia 1990.
• A. Jakovljević, «Κύπριοι μελῳδοί, ὑμνογράφοι καὶ ἀντιγραφεῖς μουσικῶν
χειρογράφων τοῦ ιε’- ιζ’ αἰώνα», Ἐπετηρίδα Κέντρου Ἐπιστημονικῶν
Ἐρευνῶν 23-26, 1 (1984-1987) 469-477.
• Ν. Πάρης, Διερευνήσεις στὸ λειτουργικὸ ᾇσμα [Ψαλτικὰ ἀνάλεκτα 1].
Κατερίνη 2003.
• Θ. Παπαδόπουλος, «Ἡ Κύπρος καὶ ἡ βυζαντινὴ Μουσικὴ παράδοση», ΚΣ
45 (1981) 335-345.
• Χ. Παπαδόπουλος, «Τὸ μουσικὸν ἔργον τοῦ Στυλιανοῦ Χουρμουζίου καὶ
βιογραφικαὶ σημειώσεις αὐτοῦ», ΚΣ 44 (1980) 153-181.
• Λ. Πολίτης, Κατάλογος χειρογράφων τῆς Ἐθνικῆς Βιβλιοθήκης τῆς Ἑλλάδος
αρ. 1857-2500. Ἀθήνα 1991.
• Γ. Θ. Στάθης, Ἡ καταλογογράφησις τῶν χειρογράφων βυζαντινῆς μουσικῆς
Ι-ΙΙΙ. Ἅγιον Ὄρος. Ἀθήνα 1975-1993.
• Μ. Χατζηγιακουμῆς, Μουσικὰ χειρόγραφα Τουρκοκρατίας Ι (1453-1820).
Ἀθήνα 1975.
• Μ. Χατζηγιακουμῆς, Χειρόγραφα ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς 1453-1832.
Ἀθήνα 1980.
• Σ. Χατζησολωμός, «Παρθένιος καὶ Σίλβεστρος οἱ Κυκκῶτες μουσικοί»,
Ἐπετηρίδα Κέντρου Μελετῶν Ἱερᾶς Μονῆς Κύκκου 1 (1990) 95-103.
• Σ. Χατζησολωμός, «Σωφρόνιος ὁ Κυκκώτης, ὁ λόγιος καὶ μουσικός τοῦ
18ου αἰῶνα», Ἐπετηρίδα Κέντρου Μελετῶν Ἱερᾶς Μονῆς Κύκκου 4 (1999)
189-203.
[ΠΗΓΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ: Αρχείο Ιεράς
Αρχιεπισκοπής Κύπρου • Βιβλιοθήκη Ιεράς Μονής
Κύκκου • Βιβλιοθήκη Ιεράς Μονής Μαχαιρά •
Βιβλιοθήκη Ιεράς Μονής Αγίου Νεοφύτου • Βιβλιο-
θήκη Μητρόπολης Κιτίου • Βιβλιοθήκη Μονής Λει-
μώνος Λέσβου • Βυζαντινό Μουσείο Πάφου • Γρ. Θ.
Στάθης, Τὰ χειρόγραφα βυζαντινῆς μουσικῆς. Ἅγιον
Ὄρος Ι. Ἀθῆναι 1976• Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλά-
δος. Τμήμα χειρογράφων • Jakovljević, Catalogue
of Byzantine Chant Manuscripts in the Monastic
and Episcopal Libraries of Cyprus. Nicosia 1990
• Πατριαρχικόν Ιδρυμα Πατερικών Μελετών].