KAONIA -HIMARA

Jano Koci- Arkeolog

VLERESIME NGA FIGURA TE SHQUARA PER HIMARJOTET Marin Barletit - Lufttar t pamposhtur Isambert Spon Bajron Puntor dhe t zgjuar gjith perandorin Turke dhe n gjith Italin Bijt e Himars q sfalin as mikun Si mund ta len t gjall armikun. T pens dhe t dyfekut- E bjn tokn det dhe detin stere, Nuk i nnshtrohen asnj ligji q vepron kundr vullnetit t tyre. Himara: Perla e Ionit , Fole e trimris dhe e burrris etj Emri Himar prmendet me admirim n

SHTRIRJA GJEOGRAFIKE

SHTRIRJA E KAONISE
Kaonet., sipas gjeografve Pseudo-Skylaksi shek.VI p.e.s Skymni shek.III.p.e.s.. dhe Straboni shek.I p.e.s., banonin neper katunde (kata-komas) n bregdetin e Akrokerauneve(Himara) ku ndodhej gjiri i Panormus (Porto Palermo), port i rendesishem i Jonit, PTOLEMEU( shek. II m.kr.). I vetmi pfshin n Kaoni edhe Onhezmin (Saranda), por kepin Poseidon (Cuka) dhe Buthrotin i quan Thesprot. PLINI (shek. I m.Kr.) ), referon se emeri Kaoni, vinte nga kaonet e bregdetit te Akrokerauneve, ku ndodheshin fortesat Himairai, poshte se ciles ndodhej burimi i ujit mbreteror, e me tej Meandria( qyteti antik ne Borsh), Kestrina etj.. Sipas STEFANIT (Bizantini) krahina emertohet Kaoni deri ne shek. VI m.Kr.,me pas njihet me emrin e kryeqendres Himare, i cili u ruajt deri sot.
4

EMERTIMET: Kaoni dhe Himar

Simbas enciklopedise madhe Greke, rrjedhin nga greqishtja dhe lidhen me fjalen prrua. \ Himar = himarros, perua i rrembyshem sezonal. Kaoni = haonoidhi, konike sic eshte delta krijuar nga depozitimet e perenjve. Sot shume prej perrenjve, i emrtojme hone. Hon quhej edhe nje fis kaon ne Italine e Jugut, ndoshta shkuar prej Akrokerauneve.
5

EMERTIMET: Kaoni dhe Himar

Kryeqendra e saj Himara, q sh.XIII- XII p.Kr. e deri n ditt e sotme nuk u braktis kurr. Himar - sht rezultat i varianteve t emrtimit t vjetr t qytetit Kemarai (), Himarai Ximara . Pr her te par e gjejm te mbishkrimet e Theorodokve te Delfit vitin 168 p.kr. Kaoni- per her t par e gjejm n mbishkrimet e Dodons t shek IV p.Kr.

 Gjiri Panormus (Porto Palermo), ku sipas gojedhenes popullore, gjeti strehim Odisea i Homerit, qe perjetoi me shoket e tij peripecite ne shpellen e Spilese me qikllopin Polifem.
7

LEGJENDAT PER MBRETERINE KAONE

Sipas Pompei Trogut, Helenit, birit te mbretit Priam, per merita te vecanta, Pirua, i dha mbreterine e kaoneve Virgjili Referon mbreterine kaone, e cila i ra nje pjese Helenit, i cili keto vise i quajti Kaoni nga emri trojan Kaon. Lisin, si peme te shenjte te peredise se qiellit dhe rufese, ishte pasuri e mbretit te kaoneve dhe lendet, ushqim kryesor te tyre. Kanonet, qene Pellazge, sipas Aleksandrit te Efestit, dhe degjonin thenjet e Zeusit, sipas Euforionit. . Deshmite arkeologjike provojne se Kaonet, ne shek. XIII-XII p.Kr., bannonin ne qendra te fortifikuara , qe perkon me kohen kur burimet permendin mbreterine kaone. 8

KAONET ADHURONIN ZEUSIN

Dyoskouret(Kuri tou Dias), djemte e shenjte binjake te tij), mbrojtes te anijeve dhe detareve, deshmuar nga mbishkrimet e Gramates. 9

Topuzi i Irakliut

Topuzi prej bronxi me mbishkrim emrin HERAKLEAS dhe me emrin e punusit EKANNASI, gjetur ne Borsh.
10

Poseidon, perendia e detit

Figura e Posedhonit derdhur ne vjegen e nje ene bronxi datuar ne shek. IV p.Kr., gjetur, ne Kastane (Himare) se bashku me dy shpata hekuri ne varin e nje luftetari.

11

Njoftime arkeologjike
Banimi i tejlashte i dendur, dhe i vazhdushem i Himares, deshmohet nga monumente te shumta arkeologjike, te cilat jane bere burim legjendash, dhe kane terhequr vemendjen e autoret e lashte, te studjusve dhe udhetareve ne shekuj, si dhe object i germimeve dhe studimeve sistematike. Ne vitin 168 p.Kr. EMERI i qytetit (Himara). Permendet pr her te par n mbishkrimet e Theorodokve te Delfit. Ne shek. I m.Kr., PLINI referon fortesat Himairai dhe Meandria(Sopoti)Akrokerauneve. Ne shek. III-IV m.Kr., Ne tabelen e Peutigeriana (harte rrugore), Acrocceraunia , permendet si nji stacion i rendesishem ne rrugen nga Aulona ne Foinike . Vitet(527-565). Himarai, permendet nga Prokopi i Cezarese si fortes, ndertuar nga Justiniani. Ne vitet 528-548. Stefan Bizantini i fundit, permend krahinen me emrin Kaonia Mbas ketyre viteve krahina do permendet me emrin e Himare

12

Ne shek. IX Ana Komnena- pshkruan rrnoja romake n fshatin Dhrmi. Ne vitin 1336 keshtjella e Himares dhe e Sopotit permenden, si aleate te perandorit bizantin Androniku i III-te Peleologu Ne vitin 1431, Ne ne regjistrat turke, qyteti i Himares permendet si qender e nahijes Ne vitin 1805, ambasadoret prane Ali Pashes, Anglezi Martin Lik dhe Francezi, Pukevil (Pouqeville), pershkruajne, keshtjellat e Himares dhe Sopotit(Borsh). Shek. XIX Austriaku Karl Patch - pershkruan mbishkrimet e Gramats Ne vitin 1913, arkeologu grek Dhimitris Evangjelidhis dhe Llambro Spiru, pershkruajne kalate Himare dhe Sopot, mbishkrimin TERMON ne Kakome(Nivice), si dhe disa mbishkrime e Himares. Ne vitin 1913 N.G. Mustaqidhi pershkruan Kaonine dhe kalane e Armeridhes, e cila referohet si kala greke e ndertuar dhe shkatruar ne vitin 1281. Ne vitin 1936 prof. N. G. Hamond pershkruan muret antike te kalave ne Himare dhe Sopot, renoja te nje kalaje turke mbi themele bizantine ne Lukove etj.

13

Germime arkeologjike
Ne vitin 1939, arkeologu italjan M. Kardeli bn grmimet e para n shplln e Spiles (Himar), botuar nga Domeniko Mustilli. 1971-1990 JANO KOCI a) drejton germimet ne fortifikimiet parahstorike ne Karos, Ngure e Kukum.( Qeparo): b) Ne kodren e Sopotit zbulon, fortifikimin parahstorik dhe akropolin, banesat dhe nekropolin e qytetit antik. parahistorik, linjen e murit, hyrjet, dhe banesat e qytetit antik si dhe varet me ndertim monumental c) Ne kalane e Himares, zbulon, fortifikimin ne Kastane. d)Nje banese antik te fortifikuar ne Borsh, nje vile e romake, dhe nje vendbanim mesjetar Qeparo. Arkeologet N.Ceka (1984), M. Korkuti (1981) drejtojne respektivisht germimmet ne nje banje romake ne Spile dhe ne fortifikimin parahistorik ne Badher (Borsh), Ne vitin 1985, Dh Condi dhe A. Nanaj germojne nje vareze te shek.III p.Kr., Varjelem(Lukove). N vitin 2002-2003 Ilir Gjipalit me grmimim shqiptaro-anglez n shpelln e Spiles provuan banimin e saj q n epoken e mezolitit (8000 vjet p.kr).
14

BANIMET ME TE LASHTA Shpella e Spilese

Arkeologu Italian L.Kardini, ne vitin 1939, ben germimin e pare ne shpellen e Spilese(Himare), botuar nga D. Mustili, ku provoi se shpella ishte banuar ne Epoken e Neolitit te Ri(3000- 2100 p.Kr.). Germimi shqiptaro-anglez (2004) provoi se shpella filloi te banohej ne epoken e mezolitit (8000 vjet p.kr.). Ne epoken Bronxi qeamika e importuar vjen nga qendrat e Greqise Jugore dhe bota italike. Shpella, filloi te banohej ne epoken e mezolitit dhe sherbeu si vendqendrim perkohshem, gjate Neolitit te Ri, Bronxit, hekurit, koha arkaike(shek VII-VI p. Kr) e deri ne mesjete.
15

Koha e Bronxit((2100-1100)

Kala e Kukumit, shekulli 21-20 p.Kr

16

Bronxi i Hershem dhe i Mesem (2100-1500)

Ne kohen e bronxit dhe Hekurit te Hershem(banoret e Kaonise jetonin ne fortifikime, por nuk braktiset edhe shpella e Spilese. Germimet arkeologjike ne fortifikimet Kukum, Ngura e Karos ne Qeparo, Kalane e Himare, Sopot e Badhra, ne Borsh, sondazhet dhe vrojtimet siperfaqesor ne 12 fortifikime te tjere dhane material te pasur arkeologjik. Ne kete kohe fortifikimet ishin vendosur mbi kodra te uleta(100 m.l.), pereth gjireve Panorme, fortifikimet Kukum dhe Almeridha dhe Gjipese (Iljasit), kalate, Cipi dhe Kastria Majat e kodrave, qarkoheshin me mure te uleta, me gjatsi 160 m, trashsi 2,5 m e lartsi rreth 1m., ndrtuar me gure te pa regullt me teknike te thate(kseroledh).
17

 Ekonomia e Kaonis kishte karakter blektoral. Ne teritorin e fortifikuar mund te strehoheshin bagetite si dhe njerezit ne rast rreziku. Kohen e Bronxit te Mesem karakterizohet nga fragmente enesh te gjashme me ate te ishujt greke te Jonit. Karakteristik eshte nj fragment pitosi, typike e qeramiks Mikenase. Gjetje qe deshmojne ndikimin ose ardhjen e tyre nga Greqia Jugore. Me interes jane vegjet Wish-Bone, qe dalin lart mbi buze te enes, me origjine nga Maqedonia, mbritur nepermjet ishujve Jonike Greke, ku mbriten nepermjet rrugeve tokesore te Epirit. Kaonia rihej prej rrugeve te lashta te rendesishme qe sipas Hamondit jan pershkuar nga tregtart qe nga Epoka Neolithike te cilet shkonin thell deri n Velce. Sipas referimit te Tsundasit, interes paraqesin gjetjet neolitike te Eubese (Greqi) n Orik dhe me thell n Thron (Kanina) dhe se tregetaret e Thessalise mernin strall nga Shqiperia, ku behej perpunimi i tij.

18

Ne Fortifikimet me disa radhe muresh si Karosi, mund te vendoseshin dy apo me shume bashkesi fqinje, si dhe mund te strehohej edhe popullsia perreth e krahines.
19

Koha e Bronzit Vone (1400-1100)

N Kaoni prfaqsohet nga 22 fortifikime t vendosura, ne grupe ne luginat dhe teritoret e vogla. Fortifikim i Karosit me e madhja ne Shqiperine juge perendimore, me 5 radhe muresh. Vendbanimi ne periudhen romake emratohet Kastel, ndersa shekujve VII m.K.r., mori emrin sllav, Gradishte. Kaonia me 22 fortifikime perben nje fenomen te rralle, qe me sa dihet, perseritet vetem n Attike (Greqi). Fortifikimet ishin fshatra te thjeshta blektorale, te vendosura ne maja kodrash te larta shkmbore, larg detit, ku krijonin mundesira per strehim, kullota per bagetine. Fortifikimi ishte bere tani, fenomen i zakonshem dhe menyre jetese. Kjo epoke karakterizohej nga kushte te pa sigurta, konfliktet intensive, trazira dhe luftrat sic deshmon edhe numuri i madh i armeve gjetur ne varet. Reziku ishte i madh, sidomos pr rajonet bregdetare, sic ishte Kaonia
20

 Tre sepata dy teheshe prej bronxi, te shek.XIII-XII p.Kr. te gjetura ne Kudhes (dy) dhe Shen Vasil(nje), te ardhura nga Greqia Jugore. Ne Hekurin Hershem rrezikun rritej si rezultat i zhvillimit te armeve te sulmit, ndaj duheshin vendstrehime te forta dhe te medha, ku mund te mernin pjese me shume njerez ne ndertimin e mureve dhe ne mbrojtje 21

KAONET ORIGJINARE
Burimet e shkruara, deshmojne se Himara ne lashtesi ishte vendi i Kaoneve, fis i rendesishme i Epirit, krahas Molloseve dhe Thesproteve. Fiset Kaone zoteronin Epirin para mollosve. Kaonet (e origjins) ishin t vendosur n bregdetin e Akrokerauneve, q sot njihet si Himare. Ne kohen arkaike (shek.VII-VI p.e.s.), Kaonet deshmohen per nje jete aktive, te lidhur me Kerkyren dhe korinthin. Kejo eshte edhe koha kur permenden ne burimet e shkruara Fiset e Epirit: KAONE, Mollose dhe Thesprote. THUQIDIDI i quan kaonet Lufttar t famshm dhe me vetbesim t madh. Kaonet qeveriseshin pa mbreter. Ne kohen e luftes se Peloponezit, Kaonet qene aleate te Spartes. Ne betejen prane qytetit Stratos te Akarnanise, ne vitin 429 p.e.s.., kaonet moren pjese me 1000 oplite, ne krye te cileve ishin dy prostate, Foti e Nikanori.
22

Koinoni-Federata Kaone
Kaonet, ne antikitet, organizuan nje bashkesi teritoriale politike, apo koinone, qe perfshinte 17 fise dhe 14 qytete. N Akrokeraune kaonet origjinare me qender KEMARAI ku perfshihejv edhe fisi KERAUNVE (Kurvelesh) Ne Pellgun e Delvins-FOINATET me qndr FOINIKEN , Ne teritorin rreth Butrntit - PRASAIBET me qender BUTHROTIN, Ne Mursi deri te lumi Thiamis - fisi i KESTRINEVE me qendr KESTRINN Ne luginn e Drinos(Gjirokaster) ARGJIRINET dhe ANTIGONET me qendr ANTIGONENE. Federata mori emrin e Kaoneve si fisi me i permendur.

23

Koha e Bronxit((2100-1100)

Kala e Kukumit

24

Bronxi i Hershem dhe i Mesem (2100-1500)

Ne kohen e bronxit dhe Hekurit te Hershem(banoret e Kaonise jetonin ne fortifikime, por nuk braktiset edhe shpella e Spilese. Germimet arkeologjike ne fortifikimet Kukum, Ngura e Karos ne Qeparo, Kalane e Himare, Sopot e Badhra, ne Borsh, sondazhet dhe vrojtimet siperfaqesor ne 12 fortifikime te tjere dhane material te pasur arkeologjik. Ne kete kohe fortifikimet ishin vendosur mbi kodra te uleta(100 m.l.), pereth gjireve Panorme, fortifikimet Kukum dhe Almeridha dhe Gjipese (Iljasit), kalate, Cipi dhe Kastria Majat e kodrave, qarkoheshin me mure te uleta, me gjatsi 160 m, trashsi 2,5 m e lartsi rreth 1m., ndrtuar me gure te pa regullt me teknike te thate(kseroledh).
25

 Ekonomia e Kaonis kishte karakter blektoral. Ne teritorin e fortifikuar mund te strehoheshin bagetite si dhe njerezit ne rast rreziku. Kohen e Bronxit te Mesem karakterizohet nga fragmente enesh te gjashme me ate te ishujt greke te Jonit. Karakteristik eshte nj fragment pitosi, typike e qeramiks Mikenase. Gjetje qe deshmojne ndikimin ose ardhjen e tyre nga Greqia Jugore. Me interes jane vegjet Wish-Bone, qe dalin lart mbi buze te enes, me origjine nga Maqedonia, mbritur nepermjet ishujve Jonike Greke, ku mbriten nepermjet rrugeve tokesore te Epirit. Kaonia rihej prej rrugeve te lashta te rendesishme qe sipas Hamondit jan pershkuar nga tregtart qe nga Epoka Neolithike te cilet shkonin thell deri n Velce. Sipas referimit te Tsundasit, interes paraqesin gjetjet neolitike te Eubese (Greqi) n Orik dhe me thell n Thron (Kanina) dhe se tregetaret e Thessalise mernin strall nga Shqiperia, ku behej perpunimi i tij.

26

Koha e Bronzit Vone (1400-1100)

N Kaoni prfaqsohet nga 22 fortifikime t vendosura, ne grupe ne luginat dhe teritoret e vogla. Fortifikim i Karosit me e madhja ne Shqiperine juge perendimore, me 5 radhe muresh. Vendbanimi ne periudhen romake emratohet Kastel, ndersa shekujve VII m.K.r., mori emrin sllav, Gradishte. Kaonia me 22 fortifikime perben nje fenomen te rralle, qe me sa dihet, perseritet vetem n Attike (Greqi). Fortifikimet ishin fshatra te thjeshta blektorale, te vendosura ne maja kodrash te larta shkmbore, larg detit, ku krijonin mundesira per strehim, kullota per bagetine. Fortifikimi ishte bere tani, fenomen i zakonshem dhe menyre jetese. Kjo epoke karakterizohej nga kushte te pa sigurta, konfliktet intensive, trazira dhe luftrat sic deshmon edhe numuri i madh i armeve gjetur ne varet. Reziku ishte i madh, sidomos pr rajonet bregdetare, sic ishte Kaonia
27

Ne Fortifikimet me disa radhe muresh si Karosi, mund te vendoseshin dy apo me shume bashkesi fqinje, si dhe mund te strehohej edhe popullsia perreth e krahines.
28

 Tre sepata dy teheshe prej bronxi, te shek.XIII-XII p.Kr. te gjetura ne Kudhes (dy) dhe Shen Vasil(nje), te ardhura nga Greqia Jugore. Ne Hekurin Hershem rrezikun rritej si rezultat i zhvillimit te armeve te sulmit, ndaj duheshin vendstrehime te forta dhe te medha, ku mund te mernin pjese me shume njerez ne ndertimin e mureve dhe ne mbrojtje 29

KAONET ORIGJINARE
Burimet e shkruara, deshmojne se Himara ne lashtesi ishte vendi i Kaoneve, fis i rendesishme i Epirit, krahas Molloseve dhe Thesproteve. Fiset Kaone zoteronin Epirin para mollosve. Kaonet (e origjins) ishin t vendosur n bregdetin e Akrokerauneve, q sot njihet si Himare. Ne kohen arkaike (shek.VII-VI p.e.s.), Kaonet deshmohen per nje jete aktive, te lidhur me Kerkyren dhe korinthin. Kejo eshte edhe koha kur permenden ne burimet e shkruara Fiset e Epirit: KAONE, Mollose dhe Thesprote. THUQIDIDI i quan kaonet Lufttar t famshm dhe me vetbesim t madh. Kaonet qeveriseshin pa mbreter. Ne kohen e luftes se Peloponezit, Kaonet qene aleate te Spartes. Ne betejen prane qytetit Stratos te Akarnanise, ne vitin 429 p.e.s.., kaonet moren pjese me 1000 oplite, ne krye te cileve ishin dy prostate, Foti e Nikanori.
30

Koinoni-Federata Kaone
Kaonet, ne antikitet, organizuan nje bashkesi teritoriale politike, apo koinone, qe perfshinte 17 fise dhe 14 qytete. N Akrokeraune kaonet origjinare me qender KEMARAI ku perfshihejv edhe fisi KERAUNVE (Kurvelesh) Ne Pellgun e Delvins-FOINATET me qndr FOINIKEN , Ne teritorin rreth Butrntit - PRASAIBET me qender BUTHROTIN, Ne Mursi deri te lumi Thiamis - fisi i KESTRINEVE me qendr KESTRINN Ne luginen e Drinos(Gjirokaster) ARGJIRINET dhe ANTIGONET me qendr ANTIGONENE. Federata mori emrin e Kaoneve si fisi me i permendur.

31

Qyteti antik Kemarai

Ne vitit 168 p.e.s., qyteti Kemarai, dergon, krahas qyteteve Foinike e Abantie, theorodoket (prifterinjte) Thoraks dhe Thrasimahos, tek Orakulli (mandia -fatthna) e Delfit.
32

Muret antike te KEMARAI

Muri i qytetit me gjatesi rreth 600m, u ndertua ne Fundin e shekulli e V p.Kr., me blloqe guresh te medhenj poligonale dhe ne nje periudhe te dyte me blloqe trapezoidale dhe kuadratike.
33

I permendur me emrat, Meandria, fortese ne Akrokeraune, Haradhra (perrua i thelle) qytet kaon dhe Sopot (vend me ujra) qytet dhe kala mesjetare.

34

Muri i qytetit antik Meandria, Borsh

Murit i akropolit antik, i ndertuar prej blloqe guresh te medhenj trapezoidale, mbi te cilet, eshte ngritur kalaja mesjetare. Mbi bazen e akropolit antik u formua qyteti i mirefillte, rreth fillimit te shek. III p.e.s.., me mure te stilit trapezoidal, me gjatesi te pergitheshme 800m, qe ruhen ne lartesine 3m. Brenda tij, kryesisht, ne ann jugore, me pamje nga deti, zhvillohet kompleksi i banesave te punuara pjeserisht ne shkemb.
35

Vari monumental, nje ndertim kuadratik (12 x 6 m.), i gropuar ne toke, mbuluar me qemer cilindrik. Shkalle te gurta zbresin ne dhomen katrore (3x3m.) te varimit, qe mbyllet nga nje porte njefleteshe guri, me zbukurime ne reliev. Dyshemene e zinte nje mozaik i thjeshte shumengjyresh. Mbi mozaikun e dyshemese u gjeten dy gjethe ulliri, prej floriri. 36

Nekropoli i qytetit Mendria-varr i thjeshte

Ne te njjtn konstruksion dhe kohe, me varin monumental, prane dhomes se varrimit, u vendosen, dy varre te thjeshta. Njeri varr kishte 34 objekte si kandelaber, shtize, strigel dhe nje simbol rrufeje prej hekuri, si dhe objekte qeramike, amfora, skyfosa, lekyte kandila, etj., qe datohen ne vitet 280275 p.e.s. Varri i dyte permbante kryesisht objekte zbukurimi grash prej bronxi, hekuri dhe qeramike.
37

 Banje romake, shek II, m. Kr ne Spile

Bregdeti Kaon, ne kuadrin e perandorise Romake deshmohet nga vila te fortifikuara, banja publike dhe varreza etj, te zbuluara ne vendbanime te reja buze detit
38

 Tabela Peutigeriana, nje harte rrugore e shek. III-IV m.Kr., ku shenohet stacioni Acrocceraunia.
39