Professional Documents
Culture Documents
Laali Guraas May-June Web 2022
Laali Guraas May-June Web 2022
Laali Guraas May-June Web 2022
सेप्म्ब
टे र-अक्टो
मई-जुबनर२०२2
२०२१ ₹20
लाली गुराँस 1
मई-जनु 2022
यस अनलाइन अङ्कमा...
अङ् क 41
नयाँ विचार नयाँ सङ् घर्ष नयाँ समाज सम्पादकीय
सम्पादक मण्डली चियापतीको मूल्य! 2
छे वाङ योञ्जन
अम्बिका राई
आखिर चियाको बुटामा ‘सुन’ फलेन 4
नारायण काफले छुदने काविमो
चियापतीको मूल्य !
छुदेन काविमो
घनघोर हरियो जगं ल घमु ्दा नि आनन्द नमिले के गर्नुहनु ्छ ? के ही नगर्नुहोस।् निश्चिन्त
भएर दार्जिलिङ आउनहु ोस।् चियाबारी घमु ्नुहोस।् ठूल्ठूला जगं लहरूमा नपाएका
आनन्द यतै घमु ्दा पाउनहु नु छ
े । हरिया चियाका बटु ाभित्रै कतै भेट्टाउनहु नु छ
े आनन्द।
हो, यो त्यही चियाको बोट हो, जसलाई रोप्न हाम्रा बाजे, बराजु र बज्यैहरूले
जगं ल फाँडे। बाघ-भालसु गँ लडे। ढुगं ा फोरे । रगत पसिना एक गरे । किनकि
उनीहरूलाई सपना देखाइएको थियो, ‘चियाको बटु ामा सनु फल्छ रे !’
तर, दार्जिलिङमा चिया उमार्न थालेको आज दईु सय वर्ष हुन लागेको छ।
चियाको बोटले दार्जिलिङको नक्सा बदलिदिएको छ। यही बोटमा पलाएको ‘दईु पाते
एक सइु रो’ ले ससं ारको स्वादै बदलिदिएको छ। तैपनि चिया उमार्नेहरूको हालत
त उस्तै छ। जस्तो पहिले थियो– सरु क्षाविहीन, समृद्धिविहीन, अधिकारविहीन।
लाली गुराँस 5
सन् 1833 को कुरा गरौं, जतिबेला लन्डनमा चियाको आपर्ति ू ह्वात्तै बढेर
गएको थियो। हठात् ब्रिटिस र चीनमाझको व्यावसायिक सम्झौता भगं भइदियो।
‘अब चियाको यो आपर्ति ू लाई कसरी परू ा गर्ने हो ?,’ ब्रिटिसहरूले चिया उमार्ने
सपना फे रि देख्न थाले। फलस्वरूप नै लर्ड विलियम बेन्टिङ्कले एउटा कमिटी
बनाए। त्यही टी कमिटी थियो, जसले 1834 मा दईु हजार चियाको बिरुवा असम
पर्याि
ु ए। र, चिया खेती सरुु गरे ।
त्यसको ठीक एक सालपछि हो, डिड अफ ग्रान्टमार्फ त दार्जिलिङलाई
ब्रिटिसले सिक्किमबाट लिएको। हिमाल हेर्दै बस्न मिल्ने दार्जिलिङ उतिबेला
जगं लहरूले घेरिएको थियो। मौसम चिसो रहेको दार्जिलिङमा चिया खेती सम्भव
होला त ? अग्ं रेजहरूले यता पनि दिमाग खियाउन थाले।
चिया खेतीबारे सोच्न थालेकै बेला हो, 1839 मा डा. क्याम्पबेल दार्जिलिङ
आइपगु ।े आउनासाथ उनले दार्जिलिङका जगं लहरूमा सर्वे सरुु गरिहाले। पहाडका
पाखाहरूमा फटाकफुटुक चिया रोप्न थाले। अनि त 1856 को त्यो साल आयो,
जनु सालदेखि दार्जिलिङमा व्यावसायिक रूपले नै चिया खेती सरुु भयो। लेबोङ,
मकै बारी र आलबु ारी हुदँ ै सरुु भएको चिया खेतीले यति चाँडो दार्जिलिङमा प्रसिद्धि
कमायो कि सरकारले दसदेखि बाह्र रुपियाँ प्रति ऐकर गरे र जमिन लिलाम नै गर्न
थाल्यो। तब त दार्जिलिङको नयाँ नक्सा बनिँदै गयो। चालीस वर्षको छोटो समयमै
दार्जिलिङमा 186 वटा चिया कमान खोलियो।
लाली गुराँस 7
रतनलाल ब्राह्मण अर्थात् माइला बाजेहरूको नेततृ ्वमा भारतको कम्युनिस्ट पार्टी
(सीपीआई) को सगं ठन दार्जिलिङमा खोलिए। सहर र बस्ती हुदँ ै उक्त दईु वटा
सगं ठन बिस्तारै कमानहरूतिर पस्न लागे।
अनि त कमानेले पनि आफ्नो आवाज बोल्न थाले।
1946 को कुरा हो, बगं ाल विधानसभा चनु ाव हुने भयो, जहाँ कम्युनिस्ट नेता
रतनलाल ब्राह्मणले उम्मेदवारी दिए। चिया कमानेसगँ जोडएिको मद्ु दालाई उनले
पहिलोचोटि चनु ावमा उठाए, ‘हट्टा बाहर बन्द गर।’
‘हट्टा बाहर साहेबको जलु मु नाश गराउनलाई
माइला बाजे खडा भए, भोट देऊ उनैलाई’
माइला बाजेले दिएको नारा कमानमा यति व्यापक बन्यो, हरे क कमानेले
उक्त नारा लगाउन थाले। चिया कमानेहरू माइला बाजेप्रति आकर्षित बन्दै थिए।
कम्पनीले नयाँ बहाना झिके – माइला बाजेमाथि डकै तीको आरोप लगाए। उनलाई
बाह्रवटा चिया कमानभित्र पस्नधरि निषेध गरिदिए।
तैपनि चनु ाव त उनैले जिते। त्यो पनि 85 प्रतिशत मत पाएर। यही ँबाट थाहा
हुन्छ, कमानमा भएको शोषणविरुद्ध बोल्न नपाएको आवाज अब कति मजबतु
भइसके को थियो।
तर, चनु ावपछि पनि समस्या त उस्तै थियो। कमानको हाजिरा साह्रै कम थियो।
तर, महँगाइ ह्वात्तै बढेर गएको थियो। रुपियाँ सेर चामल किन्नुपर्ने अवस्था बनेको
थियो। यस्तोमा श्रमिकहरूले कसरी जिउने ? त्यसैले एक रुपियाँको पाँच सेर चामल
दिनपु र्ने माग बिस्तारै कमानमा उठ्न थाल्यो। ठीक त्यही बेलाको घटना हो, सोम
कमानमा पहिलोचोटि श्रमिकहरूसँग पलि ु सको भिडन्त भयो। नेताहरू पक्राउ परे ।
तर, श्रमिकहरूले पलि ु सलाई अड्चन दिइरहे। पाँच सय मजदरु ले दार्जिलिङ थाना
पगु रे पहिलोचोटि धर्ना दिए। तीन दिनसम्म कमानमा हड्ताल गरे । तर, घटनाको
कति दिन पनि बितेको थिएन, अम्बोटिया कमानका मालिकले ती श्रमिकलाई हट्टा
बाहर गरिदिए।
तर, श्रमिकहरू त अब जागिसके का थिए। उनीहरूले आवाज उठाइरहे।
श्रमिकहरूको त्यही आवाजलाई सनु पे छि हो, दार्जिलिङका राजनितिक दलहरू एक
भए। गोर्खा लिग र भारतीय कम्युनिस्ट पार्टीका श्रमिक सगं ठनहरू एउटै मञ्चमा
आए। र, 8 मई 1955 मा चौध-सत्ू रीय माग पेस गरे , जसमा हट्टा बाहर हटाइनपु र्ने
मद्ु दा सबैभन्दा प्रमख
ु थियो।
दईु वटा सगं ठन मिलेर बनेको एक्सन कमिटीले कम्पनीलाई अल्टिमेटम दियो–
‘22 जनु सम्म कुनै पहल नभए हड्ताल गरिनेछ।’ तर, कम्पनीले किन पो टेर्थ्यो
10 लाली गुराँस
लगाएर हिँड्ने माहोल थिएन। अहिले माहोल त छ नि, तर के गर्ने ? त्यही दईु सय
रुपियाँको हाजिरा थाप्ने श्रमिकलाई पाँच सय रुपियाँको घडी किन्नै गाह्रो छ।
त्यसैले त श्रमिकहरू आज पनि आफैं सँग प्रश्न सोधिरहेका हुन्छन,् ‘खोइ
चियाको बटु ामा सनु चै ँ कहिले फल्ने हो नि ?’
166 साल भएछ, दार्जिलिङमा हाम्रा मान्छेले चिया रोप्न सरुु गरे को पनि।
हरे क चियाको बोट पचास वर्षमा बढू ो हुन्छ। तर, एक सय वर्षको बढू ो चियाको
बोटसम्म उखेलरे नयाँ रोप्ने काम अहिलेसम्म हुन सके को छै न। त्यसैले त अचेल
कमानमा सबैभन्दा उदास हावा बहन थालेको छ। मान्छेहरूलाई कमाने जीवनदेखि
वाक्क लाग्न थालिसके को छ। अलिअलि पढेका नयाँ पी ँढी चियाबारीबाट भाग्न
थालिसके का छन।् चिया कमानहरूमा पलायन ह्वात्तै बढेर गएको छ। यस्तो बेला
चिया खेतीलाई कसरी बँचाउनपु र्ने हो ? सरकारले
त्यतातिर सोच्नुको सट्टा उल्टो नयाँ योजना ल्याएको जन ु चिया कमानमा
छ। जसले चिया कमानको खाली जमिनमा टी– हाम्रा मान्छेले डेढ सय
टुरिज्म सरुु गर्ने भएको छ। जनु चिया कमानमा हाम्रा वर्षद ेखि रगत–पसिना
मान्छेले डेढ सय वरद्ष खिे रगत–पसिना बगाइरहेका बगाइरहेका छन,
्
छन,् पर्खा
ु हरूको हाड–नली गाढ्दै आइरहेका छन,्
त्यही चियाबारीको चार फिट जमिनधरि आफ्नो पर्खा ु हरूको हाड–नली
नाममा दर्ता गर्न सके का छै नन।् पक्का घर बनाउन गाढ्दै आइरहेका छन,्
खोज्दा कम्पनीले नोटिस पठाइरहेको छ। अब त्यही त्यही चियाबारीको
जमिनमा भोलि उद्योगपतिहरूको अग्ला–अग्ला चार फिट जमिनधरि
होटल बन्ने भएको छ।
चिया पर्यटन सरुु गरिनु त ठीकै होला, तर आफ्नो नाममा दर्ता
इतिहास साक्षी छ, जहाँ पनि ठूला–ठूला उद्योगहरू गर्न सकेका छैनन।्
सरुु गरिन्छन,् ठूला–ठूला भवन र मलहरू बनिन पक्का घर बनाउन
थाल्छ, तब सबैभन्दा तारोमा त श्रमिक र मजदरु हरू खोज्दा कम्पनीले
नै हुने गर्छन।् उद्योगपतिहरूको आँखा परे को जमिन
लिनु परोस,् बलिदान त श्रमिकहरूले नै दिनपु र्ने हुन्छ। नोटिस पठाइरहेको छ।
अब चार पसु ्तादेखि रगत–पसिना दिँदै आउने हाम्रा अब त्यही जमिनमा
चिया श्रमिकहरूले भोलि अर्को कुन बलि चढाउनपु र्ने भोलि उद्योगपतिहरूको
होला ? आजको सबैभन्दा ठूलो प्रश्न यही बनेको छ। अग्ला–अग्ला होटल
दार्जिलिङे चियाको आफ्नै ब्रान्ड छ। आफ्नै
नाम छ। दार्जिलिङे चियालाई जिओग्राफिकल बन्ने भएको छ।
12 लाली गुराँस
इन्डिके सनको विशेष ट्याग छ। विश्व बजारमा यसको अलग्गै माग छ। हाम्रा
नेताहरूले मखु ्यमन्त्रीलाई खसु ी पार्नुपरोस,् झोलामा डल्लो पारे र लैजाने यही चिया
हो। के न्द्रमा कुनै मन्त्री भेट्नपु रोस,् खदासँगै टक्राउने यही चिया हो।
अब सोच्नुहोस,् यति मलू ्यवान् चिया उद्योग पनि कहिल्यै घाटामा जाला
त ? तैपनि चिया उद्योगलाई थप विकसित गर्नुको सट्टा किन मालिकहरू छिटो
नाफा कमाउने बाटोतिर हिँड्न चाहन्छन ् ? उसै पनि चियाबाट मालिकले नाफा त
कमाइरहेकै छन।् अब बगानभित्र सरुु भएको टी–टुरिज्मले पनि मालिकका निम्ति
नाफाको अर्को बाटो खोलिदिनेछन।् तर, जसले डेढ सय वर्षअघिदेखि चिया
स्याहारिरहेका छन,् जसले त्यही चियाको बटु ामा अझै ‘सनु ’ खोजिरहेका छन,्
उनीहरूले त टी–टुरिज्मबाट पनि पाउने त उही दःु खै होला, होइन र ?
हो, चियाले दार्जिलिङलाई विश्वमा चिनाएको मात्रै छै न, देशको आर्थिक
स्थितिलाई मजबतु गराएको मात्रै छै न, दार्जिलिङको हरे क राजनीतिलाई दिशा दिने
काम पनि यही चिया कमानहरूले गरिरहेका छन।् त्यसैले त दार्जिलिङका हरे क नयाँ
नेता आफ्नो भविष्य खोज्न सबैभन्दा पहिले चिया कमानतिरै आइपगु ्छन।्
पहिलो चरणको गोर्खाल्यान्ड आन्दोलन सरुु गर्ने सवु ास घिसिङ भन्थे, ‘हाम्रा
मान्छेले न्याय पाउँदनै भने तिमेरको चिया उखालेर लैजाँदा हुन्छ। किनकि माटो चैं
हाम्रो हो।’ दोस्रो चरणको गोर्खाल्यान्ड आन्दोलन गर्ने विमल गरुु ङ राजनीतिक
समस्या पर्दा जहिल्यै एउटै कुरा दोहोर्यायइरहन्थे, ‘म चैं कमानेको छोरा हु।ँ भटु ेको
मकै खाएर पनि जनताको निम्ति लड्छु।’ जब 2017 को गोर्खाल्यान्ड आन्दोलन
सकियो जीटीए समाल्न विनय तामाङ आइपगु ।े उनी पनि आफ्नो राजनीतिक
भविष्य सरु क्षित गर्न चिया श्रमिककै निम्ति अनशन बस्न आइपगु ।े त्यसपछि फे रि
जीटीएमा पगु क े ा अनित थापा अहिले पनि दोहोर्यानइरहन्छन,् ‘श्रमिकहरू अब गम्बुटे
राजनीतिबाट माथि उठ्नपु र्छ।’ के ही दिनअघि मात्रै दार्जिलिङ नगरपालिकामा बोर्ड
गठन गर्ने ‘हाम्रो पार्टी’ का अध्यक्ष अजय एडवर्डलेसम्म चिया श्रमिकहरूका निम्ति
भोक हड्ताल गरिसके का छन।्
तर, विडम्बनाको कुरो एउटै छ– जनु सक ु ै दल किन नहोस,् आफ्नो राजनितिक
भविष्य बनाउनका निम्ति चियाबारीतिर जतिसक ु ै सहानभु ति
ू खोज्दै किन नडुलोस,्
त्यही दलका नेताले भोलि ओहोदामा पगु पे छि यही चियाबारीको समस्याप्रति
अलिकति पनि सहानभु ति ू देखाउने छै नन।्
आखिर किन सधैं यस्तो हुन्छ चियाबारीमा ?
(साभार: कान्तिपरु , कोसेली)
लाली गुराँस 13
मजदुर अधिकार
हामी भन्छौँ –“हट्टाबाहार उहिले नै समाप्त भएको हो”, तर आजसम्म पनि यो प्रथालाई
प्रयोग गरे र मालिकवर्गले मजदरु वर्ग विरुद्ध एउटा मनोवैज्ञानिक शोषण र थिचोमिचो
गरी रहेको देखिन्छ। आफ्ना जमिन, न्यायपर्णू वेतनको लागि अनि आर्थिक शोषण
विरुद्धको आवाजहरू आजसम्म पनि हरे क मजदरु को मख ु मा रहेको कुरा हो।
यहाँ मेफेयर रिसोर्टको कुराको व्यापक चर्चा छ, तर जङ्गपानाको म्यानेजर
रवीन्द्र सिंह चौधरी भन्छन-् - यस्तो प्रकारको कुनै प्लान नै छै न। त्यसो भए यहाँ
कि त अध्यक्ष थापा झटु ो बोल्दै छन् कि चाहिँ म्यानेजर। तर यहाँ मजदरु हरूले झटु
बोलेको जस्तो कुरा किन मालिकवर्गले भनिरहेको छ त?
हामीले विकासको विषयमा कुरा गर्दा आफै लाई एउटा प्रश्न गर्न जरुरी छ,
‘कसको निम्ति विकास?’ विकासको नाममा गरिएको यो प्रोजेक्टले यदि रै थाने
मानिसहरूलाई रोजगार दिन्छ भने, यो अलिकति भए पनि राम्रै भन्न सकिन्छ, तर
त्यही राज्य सरकार, जसले 15 % जमिन टुरिजमको प्रयोगको निम्ति प्रदान गर्न
सक्छ भने मजदरु हरूको उहिले देखिको माग पर्जापट्टा किन दिन सक्दैन? त्यसैले यो
विकासको वर्ग चरित्र बझु ्न नितान्त जरुरी छ।
जङ्गपाना कमानको मालिकाना दईु तीन महिना अघि नै परिणत भएर सन्तोष
कुमार काजोरिया ग्परु अन्तर्गत बालाजी एग्रो इन्टरनेशनल-को हातमा गएको छ, र
मालिक पक्ष अनि म्यानेजमेन्टले यदि कसैलाई चिन्न सक्दैन भन्नुको मतलब, त्यो
मान्छे त्यो कमानको बासिन्दा होइन भन्नु मिल्दैन। त्यसर्थ यो जङ्गपाना मजदरु
बनाम मेफेयर विवादलाई फे क न्युज भनेर भन्नु सवं दे नशीलताको कुरा भएन। अर्को
तर्फ मजदरु हरूको म्यानेजमेन्टसँग उक्त विषयबारे कुरा भएको भनेर श्रमिकहरूले
आफै मिडियामा भन्दै छन।् यस्तो स्थितिमा मजदरु हरूको आफ्ना घर जमिनको
पर्जापट्टाको आवश्यकता अझै बढेर गएको छ।
विकासकै कुरा गर्नु पर्दा खरसाङ वरिपरि सरकारी स्कु लहरूमा हालत एकदमै
तल्लो दर्जाको छ। अस्पतालमा ब्लड टेस्ट समेत बाहिर प्राइभेटमा गएर गर्नु पर्दछ।
अलिकति साह्रो भए कि सिलगढी रे फर गरिदिने चलन छ। स्वास्थ्य व्यवस्था अनि
शिक्षा प्रणालीको सरं चना एकदमै सोचनीय स्थितिमा पगु क े ो छ। के यस्ता बनि
ु यादी
विषयबारे विकासको जरुरत छै न र? तर यहाँ किन हामीले विकास भन्ने साथ
टुरिजमको मात्र उन्नति सोच्ने यो मानसिकता हामी माझ प्रचलित छ। विकास सर्व
स्तरीय हुनु पर्छ अनि समाजका तल्लो तप्काका उत्पीडित अनि शोषित मानिसहरूले
पनि यसको फल उठाएको हुनु पर्दछ। कोरोनाको भयङ्कर प्रहारपछि पनि बनि ु यादी
अधिकारबारे हामीले जनजागरण अनि चेतनामल ू क काम गर्न सके नौ ँ भने साँच्चै नै
हाम्रो भविष्य अन्धकारमा छ।
लाली गुराँस 15
शमीक
काननु ी रूपमा कसरी अघि बढ्ने भन्ने विचार गरिरहेका छन् र पक्कै पनि ‘भड्किएका’
मजदरु हरूको ‘चेतना’ फिर्ता ल्याउन चाहन्छन।्
यदि हामीले त्यो ‘सपनाको देश’ अमेरिकालाई नियाल्यौँ भने, हामीले
अकल्पनीय विसङ्गति र पीडा देख्न सक्छौँ। चम्किला सपु र मार्के टमा हरे क तहमा
मानवीय पीडा छ। न्यूनतम पारिश्रमिकको अचम्मको खेल चलिरहन्छ। अमेजनले
यनिु यन गठन हुन नदिनका लागि उपयक्त ु कदम चाल्नका निम्ति काननु ी र यनि ु यन-
बस्टिङ परामर्शमा करिब चार मिलियन डलर खर्च गरे को छ। यस्तै एउटा यनि ु यन
विरोधी बैठकको भ्वाइस रे कर्ड अनसु ार, अमेजनका प्रतिनिधिहरूले लगभग गैर
काननु ी रूपमा कामदारहरूलाई यनि ु यनमा सामेल हुनाले न्यूनतम पारिश्रमिक नदिन
सक्छ भनेर सचू ित गर्ने प्रयास गरे का छन।् ध्यानमा रहोस् कि न्यूयोर्क को नियम
अनसु ार, अमेजनले 15 डलरको सट्टा 18 डलर/ प्रति घण्टा मजदरु लाई तिर्छ। तसर्थ,
त्यो अतिरिक्त लाभबाट वञ्चित हुने डरलाई यो मत गठनमा प्रभाव पार्न प्रयोग
गरिएको थियो, जनु त्यस बैठकमा तत्काल चिह्नित गरिएको थियो।
NLRB (राष्ट्रिय श्रम सम्बन्ध बोर्ड) अनसु ार त्यस्ता प्रत्यक्ष प्रयास र अनिवार्य
बैठकहरूमा श्रमिकहरूको विचारलाई प्रभाव पारे र यनि ु यनहरू गठन गर्ने पहलहरूलाई
प्रायः विफल पारिन्छन।् उदाहरणका लागि, अलाबामा (BHM1) मा, यनि ु यनले गत
वर्ष र यो वर्ष न्यूनतम 30% भोट पनि प्राप्त गर्न सके न। यस्ता एकतर्फी प्रभावशाली
बैठकहरूलाई ऐच्छिक बनाउन पीआरओ ऐन (प्रोटेक्टिङ द राइट टु अर्गनाइज) पास
गर्न खोजिरहेका छन् सबै ट्रेड यनि ु यनहरूले।
हुन त सफलताको के ही सङ्केतहरू देखिदँ ै थियो। हामीले कोभिड पछिका
वितेको दईु वरम्ष ा देख्यौँ, यरु ोपभरि धेरै श्रम हडताल र विरोधले अर्को आयाम
लिएको छ। बेलायतलाई हेर्दा साना–ठुला प्रयासको सफलता देख्न सकिन्छ।
IWGB (ग्टरे ब्रिटेनको अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक सङ्घ) र UVW (यनु ाइटेड भ्वाइस अफ
द वर्ल्ड) को अगवु ाइमा, बेलायतको SOAS यनिभर्सि ु टी अफ लन्डन, लन्डन स्कु ल
अफ इकोनोमिक्सका सफाइ कर्मीहरूले माग पेस गर्ने अधिकार पाए। यहाँसम्म कि
शिक्षाको क्षेत्रमा UCU (यनिभर्सि
ु टी एन्ड कलेज यनि
ु यन) को सङ्गठित प्रतिवादले
‘गिग इकोनोमी’ को यगु मा पनि आन्दोलनमा सफलता ल्याएको छ। त्यसर्थ नै स्टेटन
आइल्याण्डको JFK8 वेयरहाउसमा यो पहिलो श्रमिक सङ्घ गठन महत्त्वपर्णू र
ऐतिहासिक हो।
अमेजनका धेरै स्टोर र सेवाहरू स्वचालित भइरहेको छ र हाल रोबोटहरूको
प्रयोग हुदँ छै । यस्तो बेलामा श्रमिक सङ्घको स्थापना भएको समाचार अव्यवहारिक
लाग्छ। तर आजभन्दा 100 वर्ष पहिले, चीजहरू त्यति अद्भुत थिएनन।्
लाली गुराँस 21
जहाङ्गिरपुरी दङ्गामा
‘जय श्री राम’
अम्बिका राई
यो घटना भएको ठिक तीन दिन पछि फे री जहाङ्गिरपरु ीमा अर्को घटना
घट्यो।
भारतीय जनता पार्टीको अधीनमा रहेको उत्तर दिल्ली नगरनिगम कर्पोरे शन
(North Delhi Municipal Corporation)-ले राज्यको पार्टी अध्यक्षको
कम्प्लेन अनसु ार 19 अप्रिलको दिन कुशल रोड, जहाङ्गिरपरु ीमा अवैधानिक
रूपमा निर्माण गरिएका घर अनि दोकानहरूलाई भत्काउने निर्देश दियो। दिल्लीको
भाजपा प्रमख ु आदेश गप्तु ले नगरपालिका कमिश्नरलाई चिठ्ठीमा यो जनाए कि ‘...
त्यस ठाउँको धेर जस्तो जमिनमा अवैध निर्माण भएको छ र त्यहाँ बङ्गलादेशी
साथै रोहिन्ग्य मसु लमानहरू बस्छन।् ती बङ्गलादेशी अनि रोहिङ्गा मस्लि ु महरूले
नै 16 अप्रेलको साँझ जहाङ्गिरपरु ीमा दङ्गा सरुु गरे का थिए।’
तर घटना हेर्दा स्पष्ट रूपमा राजनीतिक षड्यन्त्र देखिन्छ। के वल 16 अप्रेलको
दिन घटना भएको ठाउँको वरिपरिका घर, दोकानहरू मात्र भत्काउने काम भयो।
नगरपालिका अनसु ार, ती घर र दोकानहरू अवैधे रूपमा निर्माण गरिएको थियो।
घर र दोकानहरू मात्र होइन तर मस्जिदको गेट अनि अघिल्लो भाग पनि भत्काउन
काम गरियो। तर त्यही सडकमा रहेको मन्दिर भने जस्ताका त्यस्तै छ।
बिहान 9:30 बजी नगरपालिकाको 9 वटा बलु ्डोजरले घर र दोकानहरू
भत्काउने काम सरुु गऱ्यो। सप्रि ु म कोर्टको ‘स्टे अर्डर’ आउँदासम्म त्यहाँ लगभग
20 वटा घर र मस्जिदको गेट साथै अघिल्लो भाग भत्काइ सके को थियो।
भत्काइएका घर र दोकानहरू त्यहाँका मस्लि ु म समदु ायका श्रमजीवी
मानिसहरूका थिए। यस घटनामा उनीहरूले आफ्ना घर, परिवारको जीविका
चलाउने साधनहरू साथै उनीहरूको पेट पालन गर्ने साधन गमु ाउनु पऱ्यो, कारण
उनीहरू मस्लि
ु म समदु ायका थिए।
24 लाली गुराँस
जानक
ु ा दाहाल
‘औँ तिमीले प्राइमरी टिचरको फारम भरे नौ ँ ? हन तिमी त बिएड पनि पो होइन र?’
-“दिदी बिएड भएर के हुन्छ ? नियक्ु ति पाउनलाई कि त नेताको प्रेमिका हुनु
पऱ्यो कि हेडमास्टरको छोरी !”
यो उत्तर निक्कै गम्भीर छ र यथार्थ पनि हो। झिना मसिना व्यक्तिगत स्वार्थ र
चाप्लुसी चरित्रले बिथोलिएको पहाडको राजनीतिले कुन-कुन क्षेत्रहरूलाई तहस-
नहस पाऱ्यो त ? ती बारे चिन्तन-मननको जमर्को जनताले खासै गरे का छै नन।् कुनै
पनि देश वा क्षेत्रको राजनैतिक अवस्थितिले नै तय गर्छ त्यस क्षेत्रको आर्थिक,
बौद्धिक साथै सामाजिक विकासले कतिको वेग लगाउने हो भन्ने कुरा।
यति बेला देशको अर्थव्यवस्था झै ँ शैक्षिक फाँट पनि सङ्कटतिर लम्किने
क्रममा छ। पहाडको शैक्षिक व्यवस्था त झनै विकराल चपेटमा छ। हाम्रा क्षेत्रमा
राजनैतिक अव्यवस्थाले पारे को क्षतिको लेखाजोखा हुन त बाकी नै छ तर रोचक
कुरा भने हालमा यहाँ एउटा गहकिलो बहसले टाउको उठाएको छ –‘शैक्षिक
व्यवस्थाको मनमानीमाथि गार्जेन फोरमको हस्तक्षेप’।
पहाडको शैक्षिक व्यवस्थामा दूषित राजनीतिको सङ्क्रमण
पहाडको अव्यवहारिक राजनैतिक परिवेशले यहाँका सबैजसो विभागहरूमा कु
राजनीतिक दर्गन्ध
ु फै लाइसके को छ।राजनैतिक सङ्कट र जातीय चिन्हकारीको
निम्ति सरुु भएको सङ्घर्ष जब एक जना नाइके को एकल निर्णयमा थान्को लाग्यो,
त्यसपछि पहाडमा दादागिरीको ध्वंसक अनहु ार देखा पर्न थाल्यो। त्यसपछि रोजगारी
पाउन कौशलताको सर्टिफिके ट होल्डरहरू राजनैतिक दलका प्रतिनिधाहरूको
26 लाली गुराँस
भारतीय सवं िधानको अनचु ्छेद 21A अन्तर्गत शिक्षाले मौलिक अधिकारको
दर्जा पाएको छ। जसमा 6 देखी 14 वर्षको नानीहरूको निःशुल्क र अनिवार्य
शिक्षाको प्रावधान छ। तर देशमा चलिरहेको अन्धो शिक्षा व्यवस्थाले
सवं ैधानिक नीतिको खिल्ली उडाएको छ। यस्ता अव्यवस्था बिच सरकारी
शिक्षा व्यवस्थामा भइरहेको मनमानी कुन हद सम्म निन्दनीय छ? बझु ्नु होस।्
कौशल व्यक्तिको सट्टा रोबोट बनाउने होड
सरकारी शैक्षिक ससं ्थानले ससु ्ती लिएपछि पजँु ीपति वर्गले यस क्षेत्रलाई ग्यारे न्टेड
नाफा बजारको श्रेणीमा देखक े ो छ। प्रतिस्पर्धा व्यापारको जरुरी अस्त्र हो,आजको
समाजमा शैक्षिक क्षेत्रको प्रतिस्पर्धा भनेको कसले विद्यार्थीलाई ‘रोबोट’ बनाउन
सक्छ अर्थात् ए टु जेड रटाउन सक्छ। आजका शैक्षिक बौद्धिकहरूले जाँच्ने
कौशलता भनेको मार्क सिटको पर्सेन्टेज मात्र हो। (म विशेष गरी भारतीय परिवेशको
कुरा गर्दै छु) तसर्थ शैक्षिक ससं ्थानले जित्नु पर्ने होडमा रट्न सक्ने बाहेक अन्य
विद्यार्थीको कुनै औचित्य छै न। वास्तविकतालाई आधार मान्ने हो भने रट्न नसक्ने
नानीहरूमा रचनात्मकताको स्तर अझ उच्च पाइन्छ। वास्तवमा विद्यार्थीहरूको
कौशलताको परख नगर्ने वातावरणको सृजना सरकारी विभागको भ्रष्ट नीति र निजी
विभागको व्यावसायिक दौडकै कारण भएको हो।
व्यावसायिकीकरण सिलसिलाले जोखिममा विद्यार्थी
देशमा विद्यमान आजको शैक्षिक व्यवस्थाले
नानीहरूको भविष्यको आर्थिक,
सामाजिक कुनै पनि किसिमको सरु क्षा
सनिश्
ु चित गर्न सके को छै न। सन्तानको
भविष्यको ज्योति खोज्न अभिभावक
ब्रान्डेड ज्ञान बिक्रे ता तर्फ आकृ ष्ट हुने
गरे का छन।्
28 लाली गुराँस
निजी ससं ्थानहरूले अभिभावकलाई गरे का वाचा र अर्को सेसनको अतिरिक्त टार्गेट
परु ा गर्ने जिम्मेवारी विद्यार्थीको टाउकोमा थोपर्छन।् यस समयावधि (स्कु ले जीवन)
नानीहरू भौतिक जीवनको जटिल कुइनेटोमा पगु क े ा हुन्छन,् जति बेला उनीहरूको
बौद्धिकतामाथि हर्मोन्सको नियन्त्रण हुन्छ। यस्तो परिस्थितिमा सबैले सगु ा रटाइमा
उत्कृष्टता हासिल गर्छन् भन्ने ग्यारे न्टी छै न। जसको प्रतिफल विद्यार्थीहरूले गरे का
आत्महत्याका घटना सन्न ु र देख्न पाइन्छ।
गार्जेन फोरमको जन्म
पहाडको पट्यार लाग्दो राजनीतिले जनतालाई एकोहोरो बनाइसके छ कि कसो!
राजनीति भन्दा अर्को कुनै क्षेत्रको बेथितिमा आँखै पर्न छोड्यो कि! आजभोलि
पहाडमा एउटा गहकिलो बहसले जोर पक्रे को छ। शैक्षिक क्षेत्रका असन्तुलनलाई
उधिन्दै गार्जेन फोरम सतहमा आएको छ। फोरमले शैक्षिक क्षेत्रमा हुदँ ै गरे का गड्बढी
र शिक्षक नियक्ु तिमा देखा परे को नीति विरुद्ध सवं धै ानिक प्रक्रियामा पाइला उठाएको
देखिन्छ। फोरमको पहल आजको समय सदृु ढ समाज निर्माणको आधारशिला हुन
सक्छ।तर फोरम आफ्नो कदम माथि कति डटेर काम गर्ने हो यो त समय चक्रले
उजागर गर्नुपर्छ।
भनिन्छ कुनै देशमा परिवर्तन ल्याउनु हो भने त्यहाँको शिक्षा नीतिमा बदलाव
आवश्यक छ। हालैमा भारतको शैक्षिक पद्धतिमा जनु परिवर्तन गरे को छ त्यसले
त झनै विद्यार्थीहरूको जीवनलाई तहस-नहस पार्नेछ। शिक्षाको आधारभतू नीतिमा
परिवर्तनको कुनै छाँटकाँट देखिएको छै न। शैक्षिक क्षेत्रलाई नितान्त सरकारीकरण गर्नु
पर्ने हो। शैक्षिक क्षेत्रका निजी व्यवसायीहरूको हस्तक्षेपले देशको जनसङ्ख्याको
ठुलो पाटो शिक्षाको उज्यालोदेखि बाहिरिने प्रबल सम्भावना छ। किनकि जबसम्म
निजी ससं ्थान पसल फिँ जाएर बस्छन् र सरकारी शैक्षिक विभागका कर्मचारीका छोरा-
छोरीका निम्ति विश्वस्तरिय सामाग्री पस्किन्छन,् तबसम्म शिक्षा नीतिमा बदलावले
स्पेस पाउँदनै र निम्न वर्गीय परिवारका नानीहरू आदर्श शिक्षाको परिधि बाहिर
पर्छन।् यति बेला देशका प्राय-प्राय सबै अङ्गहरू व्यवस्थाको हातबाट चिप्लिने
स्थितमा छन।् व्यवस्थापनका सबै स्तम्भलाई बेवास्ता गरे र कुर्सीकै मादकतामा
लट्टिएर कँु जिएको सत्ताको चरित्रले जनतालाई ब्युँझिनपु र्ने सङ्के त त दिएकै छ।
तसर्थ शैक्षिक क्षेत्रमा भइरहेका असन्तुलनलाई चिन्तन- मनन गरिकन यसको गणित
हल गर्ने काम तर्फ कदम उठाउने जिम्मेवारी आम जनता कै हो।
लाली गुराँस 29
सङ्कटपूर्ण अर्थव्यवस्था
अनि अन्तर्राष्ट्रिय आन्दोलन
सागर थापा
श्रीलङ्का
छिमेकी देश श्रीलङ्कामा ठुलो उथलपथु ल चलिरहेको छ। देशभरिमा जनताद्वारा
विरोध प्रदर्शन, आगजनी-तोडफोड, मन्त्रीहरूलाई कुटपिट, तिनीहरूको गाडी
खोलामा फ्याँकीदिन,ु वा घरसितै जलाइदिने जस्तो घटना भइरहेको छ। चरम
आर्थिक संकटसँगै खाद्यान्न, इन्धन तथा औषधि अभावका कारण सरुु भएको
सरकारविरोधी प्रदर्शन चर्कं दै गएपछि श्रीलंकामा सबै मन्त्रीले राजीनामा दिएका
30 लाली गुराँस
टर्की
टर्कीमा 2016 पछि शिक्षाक्षेत्रहरूमा दमन अचानक बढेर गयो। विश्वविद्यालय
यसको असन्तुष्टिको कारण थियो। आन्दोलनहरूलाई राष्ट्र विरोधीको रूपमा
हेरिन थाल्यो र क्याम्पसहरूमा पलि ु स कारबाही क्रमशः 2016 र 2018 मा पारित
भएको दईु आपत्कालीन आदेशहरू मार्फ त बढाइएको थियो। त्यसयता 6000
भन्दा अधिक शिक्षक प्राध्यापकहरूलाई बर्खास्त गरिसके को छ भने 3000
विद्यालय र विश्वविद्यालय बन्द भइसके का छन।् अघिल्लो साल 2021 मा
टर्कीको उत्कृष्ट विश्वविद्यालयका तीनजना डिनहरूलाई जागिरबाट निकालिदिए
र उनिहरूका ठाउँमा राष्ट्रपति एर्दोगानको जस्टिस् एण्ड डेभलपमेन्ट पार्टीका
सदस्य मेलिह बल ु ल
ु ाई ल्याइयो, जसविरुद्ध पिएचडी चोरीको आरोपमा ठुलो
विरोध प्रदर्शन भएको थियो। यसलाई दमन गर्न रायट पलि ु सलाई क्याम्पसमा
प्रवेश गर्न र विद्यार्थीहरूलाई कुटपिट र गिरफ्तार गर्न अनमु ति दिएका थिए, र
मखु ्य आयोजकको घरमा छापा पनि मारे का थिए। आन्दोलनकारीहरूलाई अल्छे,
राष्ट्र विरोधी र नैतिक भ्रष्ट तत्त्वको संज्ञा दिइएको थियो। विश्वविद्यालयहरूमा
असहमतिको व्यवस्थित दमन जमिया, ए.एम.य,ू जे.एन.यू र रे लवे विद्यार्थी
छात्रावासहरूमा भएको आक्रमणसँग मिल्दोजलु ्दो छ।
यहाँको 'आन्दोलन-जीवी' र 'अर्बन-नक्सल' जस्तै परिभाषासँग
टर्कीको विद्यार्थी अभियन्ताहरू परिचित छन।् सरकारको अलोकतान्त्रिक
कार्यप्रणालीलाई हाइलाइट
गर्नका लागि संस्थाहरूलाई राष्ट्र
विरोधीहरूको के न्द्रको रूपमा
चित्रण गरिएको छ र यो घटना
भारतका लागि अपरिचित छै न
अर्थात् यो घटना भारतसँग हुबहु
मिल्दोजलु ्दो छ।
ग्रिस
ग्रिसमा श्रम काननु संशोधन गर्ने बाहानमा कामको क्षेत्रमा धेरै परिवर्तन गरियो र
ग्रिसको संसदल ् े 2021 मा श्रम काननु हरू पारित गऱ्यो। कति वटा प्रगतिशील
प्रावधानहरू अनि लैङ्गिक उत्पीडनको रोकथामलाई श्रमिक विरोधी नीतिसँग
जोडेर यस सरकारले प्रतिगामी नियमहरूलाई पनि प्रगतिशील भनेर पास गराउने
चेष्टा गर्दै छ। कुनै पनि काममा ओभर टाइमको ज्याला दिनक ु ो सट्टा, छुट्टीको
32 लाली गुराँस
अर्जेन्टिना
अर्जेन्टिनाको सरकार आई.एम.एफ (International Monetary Fund) $44
बिलियन यरू ो पनु र्संरचना गर्न वार्ताको बिचमा छ, विश्वव्यापी कोषमा तिर्नु पर्ने यो
ऋण 2018 मा लिइएको थियो। जब तत्कालीन राष्ट्रपति मौरिसियो म्याक्रीले
(mauricio macri) अन्तिम उपायको अन्तर्राष्ट्रिय ऋणदातासँग $57bn
सम्झौतामा हस्ताक्षर गरे , आई.एम.एफ.को इतिहासमा यो सबैभन्दा ठुलो ऋण
हो। आई.एम.एफ अर्जेन्टिनाको कहिल्यै अन्त्य नहुने निवेश समस्याको मल ू
कारणहरूसँग इच्छु क छै न न त आईएमएफ त्यस्तो समस्या समाधान गर्न बनिएको
हो। किनभने समस्या निवेशको होइन, तर उच्च उत्पादकत्वको पर्याप्त क्षेत्रहरू
नभएको अर्थतन्त्रमा सरं चनात्मक समस्या हो। 70 वर्षमा आई.एम.एफ.ले
अर्जेन्टिनालाई 22 पटक ऋण दिएको तथ्य प्रस्ट हुन्छ। आई.एम.एफ.द्वारा प्रयोग
गरिएको रणनीति भनेको ऋणलाई धके ल्ने र त्यसपछि निजीकरण बढाउन र कठोर
उपायहरू थोप्नु सरकारलाई बढी प्रोत्साहन दिनु हो। 2001 मा पनु र्भुक्तानीले
(repayment) देशको बहुमतलाई चरम आर्थिक सङ्कटमा धके लिदिएको छ
र अर्जेन्टिनाका 52% वृद्धिको सामना गर्दै यस विषयमा जनमतको माग गरे का
छन।् सरकारले ऋण फिर्ता गर्नुको सट्टा यो रकम निश्चित रोजगारी र सामाजिक
हितमा लगानी गर्नुपर्छ जसले देशलाई ऋणको जालबाट बाहिर निकालेर आर्थिक
स्थायित्व कायम गर्न सहयोग पर्या ु यउने आन्दोलनकारीले माग गरे का छन।्
लाली गुराँस 33
युक्रेनबाट शिक्षा
भारतीय मेडिकल-शिक्षा
सङ्कटको पर्दाफास
निरज भुजेल
हामीले राजनीतिको किन चिन्ता लिनु पर्छ? किन हामीले विश्वयद्ध ु बारे चिन्ता लिनु
पर्छ? हामीले ससं ारको बारे मा सोच्नु भन्दा पनि आफ्नो जीवनकालमा बढी ध्यान
दिनु पर्छ। यी प्रचलित तर्क हरू हुन,् जनु हामीले हाम्रो दैनिक जीवनमा सन्नेु गर्दछौ ँ।
हामीलाई अनभु व गराइन्छ कि हाम्रो जीवन ठुला विश्वका मामिलाहरूबाट अलग
छ। भारतका अभिभावकहरूले यक्रेु नमा चिकित्सा शिक्षा लिन व्यस्त भएका
अधिकांश भारतीय विद्यार्थीहरू र आफ्ना छोरा-छोरीलाई नाटो र पटि ु नबिचको
राजनीतिले एक दिन यद्ध ु क्षेत्रमा धके ल्नेछ भनेर कहिले सोचेका थिएनन।्
लगभग 22,000 भन्दा बढी विद्यार्थीहरू यक्रेु नमा मखु ्य रूपमा मेडिकल
कलेज पढ्थे। जब प्रधानमन्त्री मोदीले टिप्पणी गर्दै यक्रेु न जस्ता साना देशहरूबाट
शिक्षा नलिने सिफारिस गरे , त्यो विद्यार्थीहरूको मामिलामा हास्यास्पद टिप्पणी हो,
यो गहन चर्चाको विषय बन्यो। धेरै विद्यार्थीहरू यक्रेु नमा फसे र एक जनाको मृत्यु
भएको रिपोर्टले गर्दा यो राष्ट्रिय रूपमा चासोको विषय बनेको छ। यो घटनापछि
विद्यार्थीहरूलाई एयर इन्डियाले टिकटको मलू ्य 1 लाख भन्दा बढी तिर्न आग्रह
गरे को देख्यौँ जसको मलू ्य सामान्यतया 30-40 हजार थियो। विद्यार्थीहरूलाई
उद्धार गर्ने क्रममा ‘भारत माता की जय’ वा "बन्दे मातरम"् भन्न लगाइएको थियो।
त्यसो भए किन हालैमा उच्च माध्यमिक शिक्षा पास गरे का, डाक्टर बन्ने चाहना
भएका विद्यार्थीहरू यक्रेु न वा काजकिस्तान जस्ता देशहरूमा जाने विकल्प रोज्छन्
त? तर भारतका चिकित्सा शिक्षाको ढाँचा वा व्यवस्था हेर्दा यसको स्पष्ट जवाफ
पाउन सक्छ।
34 लाली गुराँस
भारतमा उच्च माध्यमिक शिक्षा पास गरे पछि एमबिबिएस गर्न चाहने प्रत्येकले
राष्ट्रिय योग्यता साथै प्रवेश परीक्षा भनिने परीक्षा दिनपु र्ने हुन्छ। नेटको श्रेणीमा प्राप्त
भएका अङ्कको आधारमा भर्ना गर्नका लागि नाम सझु ाव दिने गरिन्छ। जसलाई
भारतमा एमबिबिएस गर्नका लागि योग्य हुन आवश्यक न्यूनतम प्राप्ताङ्कले पनि
सेट गरिन्छ।
गत वर्ष 16 लाख विद्यार्थीहरूले नेटमा 80 हजार सिटका निम्ति प्रतिस्पर्धा
गरे का थिए (जसमध्ये 40 हजार सिट सरकारी कलेजमा छन् भने अन्य 40 निजीमा
छन।् ) यसलाई विश्वभरकै सबैभन्दा प्रतिस्पर्धात्मक परीक्षामध्ये एक बनाइदिइएको
छ। सरकारी मेडिकल कलेजका लागि वार्षिक शिक्षण शलु ्क एक हजारदेखि एक
लाखसम्म हुन्छन,् जनु भारतमै छ। यसको विपरीत निजी मेडिकल कलेजहरूको
लागि वार्षिक 10-20 लाखसम्म जान्छ। त्यसो भए विद्यार्थीहरूले सरकारी
मेडिकल कलेजको सिटको लागि लक्ष्य राख्छन् वा भारतबाट एमबिबिएस डिग्री
परू ा गर्न 50 लाख भन्दा बढी तिर्ने लक्ष्य राख्छन।्
सरकारी सिटहरूको लागि चर्को प्रतिस्पर्धा र निजी कलेजहरूमा धेरै
उच्च शलु ्कका कारण, धेरै विद्यार्थीहरू छनौटभन्दा बाहिर छन।् र यक्रेु न जस्ता
देशहरूमा एमबिबिएस कोर्स गर्न बाध्य छन।् जहाँ सम्पूर्ण डिग्रीको लागि लगभग
15-25 लाखसम्म खर्च हुन्छ। भारतका ब्याङ्कहरूले विदेशमा पढ्नका लागि
25 लाखसम्म शिक्षा ऋण दिन्छन,् जनु उनीहरूको शलु ्कको दायरा भित्र पर्दछ।
विदेशका कलेजको लागि आवेदन (बिन्ती पत्र) दिन, शैक्षिक ऋण लिनका निम्ति
सबै विद्यार्थीले राम्रो अङ्क प्राप्त गर्नु पर्दछ र उनीहरूले डिग्री परू ा गरे पछि भारतमा
अभ्यास गर्न योग्यता परीक्षा दिनु पर्छ। त्यसैले ठुलो सङ्ख्यामा एमबिबिएस पढ्न
विद्यार्थीहरू विदेश पलायन भएका देखिन्छन।्
लाली गुराँस 35
आउनहु ोस् हामी भारतमा चिकित्सा शिक्षा र स्वास्थ्य सेवा पर्वा ू धारले सामना
गर्ने सङ्कटको समीक्षा गरौ ँ। विपत्तिको समयमा भारतमा डाक्टरको जनसङ्ख्या
परिमाण अत्यन्तै कम छ, त्यो पनि भौगोलिक रूपमा फरक हुन्छ। जबकि दिल्लीमा
जनसङ्ख्या अनसु ार डाक्टर परिमाण (2200:1 छ अनि बिहारमा 42000:1 छ,
ग्रामीण स्वास्थ्य तथ्याङ्क अनसु ार (2019-2020) अफसोस, पछिल्ला सरकार
र नीति निर्माताहरू यी स्वास्थ्य के न्द्रहरूको भवन स्तरोन्नति गर्न सीमित भए तर
सम्बन्धित स्वास्थ्य के न्द्रहरूमा जनशक्तिको उपलब्धता सनिश् ु चित गर्न असफल भए
र उनीहरूले यी भवनहरूमा पर्याप्त सङ्ख्यामा एएनएम (सहायक नर्स मिडवाइफ),
डाक्टर, विशेषज्ञ र अन्य कर्मचारी छै नन् भन्ने सनिश्
ु चित गर्न पर्णू तया बिर्सेका छन।्
एससी (सब सेन्टर) र पिएचसी( प्राथमिक स्वास्थ्य के न्द्र)मा पर्याप्त रिक्त पदहरू र
एएनएम का महिला स्वास्थ्यकर्मीहरूको कमी छ, जहाँ रिक्त पदहरू (2005 देखि
2020सम्म) 4.75% बाट लगभग 14% बढेको छ।
यद्यपि यही अवधिमा 2% भन्दा बढी स्वास्थ्यकर्मीहरूको माग बढेको छ।
जनताको सेवा गर्ने सम्पूर्ण स्वास्थ्य क्षेत्र कोभिड सङ्कटले तहसनहस भएपछि
यो सङ्कट झनै प्रस्ट भयो। 2018 मा कुनै उपकार बिना, विनियोजन कुल
बजेट खर्चको 2.2% स्वास्थ्यको थियो। हालको बजेटमा कुल खर्चको 2.2%
विनियोजन 88 हजार करोडभन्दा बढी हुने थियो। यद्यपि वास्तविक असं के वल
83000 करोड रुपैयाँ हो, जसमा उपकर-अनदु ान गरिएको अश ं पनि समावेश छ।
यदि उपकर-वित्त पोषित अश ं अलग गरिएको छ भने अश ं के वल रु 63451 वा कुल
खर्चको 1.6% मा घट्नेछ, " 25700 करोडको कमी" त्यहाँ नीतिगत सझु ावहरू
छन,् जसले बलियो तृतीय स्वास्थ्य सेवा क्षेत्र निर्माणमा जोड दिन्छ। तमिलनाडु
वा के रला जस्ता राज्यले उदाहरण दिएका थिए। जनु आशि ं क रूपमा दिल्ली जस्ता
राज्यमा पनि लागू भइरहेको छ। यदि यसका लागि सरकारी मेडिकल कलेजका
सिटहरूमा उल्लेखनीय सङ्ख्या बढाउन (कम्तीमा 10 प्रतिशत वार्षिक) र सफल
भएका मेडिकल स्नातकहरूको प्रशिक्षाका लागि सधु ारिएको तृतीय स्वास्थ्य सेवा
क्षेत्र आवश्यक छ। यी सबै उपायहरूको लागि स्वास्थ्य क्षेत्रको कर्पोरे टाइजेशन र
निजीकरणको सट्टा स्वास्थ्य क्षेत्रमा कोष बढाएर एक बलियो सार्वजनिक स्वास्थ्य
सेवा क्षेत्रको निर्माण गर्न आवश्यक छ। भारतमा पनि स्नातक पछि तरुु न्त निजी
अभ्यास सरुु गर्ने प्रवृत्ति छ। ग्रामीण स्वास्थ्य सेवा के न्द्रहरूमा अनिवार्य प्रशिक्षण
कार्यक्रमहरू मार्फ त यस रूपरे खामा मल ू परिवर्तनको आवश्यकता छ।
धेरै प्रारम्भिक उमेरका चिकित्सकहरूलाई सबैभन्दा सम्मानित गर्ने गरिन्थ्यो,
जनु मखु ्य रूपमा कसैको पीडा विरुद्ध उनीहरूको निको पार्ने शक्तिलाई मलू ्य दिइन्छ।
36 लाली गुराँस
फेरि पनि
विद्यार्थीहररूलाई धोका
प्रशिल तामाङ
नारायण काफ्ले
थियो। लालीगरु ाँस प्रकाशनद्वारा प्रकाशित यस पसु ्तकमाथि क्रमशः छे वाङ योञ्जन,
रूपेश शर्मा र समु न्द्र
े तामाङले वक्तव्य राखेका थिए। यस पसु ्तकमा भगत सिहं का बाह्र
वटा लेख, छवटा चिठ्ठी र आठ वटा राजनैतिक दस्ताबेजहरूको अनवु ाद सङ्ग्रहित
छन।् विश्वभरि नै देखिदँ ै गरे का सामाजिक, आर्थिक, राजनैतिक विसङ्गति र यसले
निम्त्याएका निराशाले यवु ा जमातलाई निल्न आँटेको छ। यस बेला यो पसु ्तकले
यवु ा मनहरूमा परिवर्तनका निम्ति आफ्नो भमि ू का तर्फ सचेत गराउन सक्ने कुरामा
आशावादी बन्न सकिन्छ। यसै ध्येयका साथ यस पसु ्तकलाई प्रकाशमा ल्याइएको
छ। प्रतिज्ञा समारोहमा यस पसु ्तकको विमोचनले यवु ा साथीहरूलाई सकारात्मक
प्रभाव पारे को प्रत्यक्ष अनभु व पनि रहेको छ।
यस कार्यक्रमले वर्तमान समाजमा भगत सिहं को सान्दर्भिकता झन् बढेर गएको
सङ्केत गरे को थियो। वर्तमान भारतवर्षमा अङ्ग्रेज साम्राज्यले उबेला रोपेर गएको
साम्प्रदायिक घृणा मौलाएर लहलह भएको छ। एकातिर आर्थिक ध्वरु ीकरण बढेर
गएको छ भने देशभै रि महँगाई र बेरोजगारीले आम श्रमजीवी जनताको हड्याङ
खसु ्काइ सके को छ। तर यी बनि ु यादी समस्याहरूको अचक ु औषधीका रूपमा देशका
सत्तासीन वर्गले आम जनतामाझ घृणा र साम्प्रदायिक दङ्गाको भरपरु डोज दिइरहेको
छ। बहुसङ्ख्यक जमातले अल्पसङ्ख्यक समदु ायप्रति लगातार आक्रामक व्यवहार
गर्न थालिसके को छ। यसैबिच पजँु ीवादको स्वार्थ अनरू ु प जनविरोधी ऐन-काननु हरू
ससं दबाट पारित भइरहेका छन।् तर जनता साम्प्रदायिक घृणा नामको धतरु ोले लट्ठ
भएर बौलाइरहेका छन।् यस्तै जटिल परिस्थितिबाट समाजलाई मक्ु ति कामी बाटोतर्फ
दोहोरय् ाउने महत्त्वपर्णू भमि
ू का यवु ाहरूको काँधमा आइपरे को अवस्था छ। यो
साधारण कार्य होइन तर, यवु ाहरूले समाजप्रति आफ्नो कर्तव्य बोध गरे यो त्यति
जटिल कार्य पनि होइन भन्ने प्रेरणा भगत सिहं जस्ता क्रान्तिकारी योद्धाबाट लिन
सकिन्छ।
42 लाली गुराँस
अन्तर्राष्ट्रिय मजदरु दिवसको अवसरमा लाली गरु ाँस समहू द्वारा खरसाङको गोर्खा
जन पसु ्तकालयमा सङ्गोष्ठीको आयोजना गरिएको थियो। सङ्गोष्ठीमा मई
दिवसको ऐतिहासिक महत्त्व र वर्तमान मजदरु आन्दोलन, पहाडको चिया बगानको
विसङ्गतिहरू साथै नयाँ श्रमकोड आदि विषयहरूबारे चर्चा गरिएको थियो।
लाली गरु ाँस समहू द्वारा सङ्ग्रामी गीत प्रस्तुत गर्दै सरू
ु भएको कार्यक्रममा
छे वाङ योञ्जनले मई दिवसको ऐतिहासिक पक्षबारे प्रकाश पारे का थिए। मई
दिवसको ऐतिहासिक घटनाक्रमहरू बारे चर्चा गर्दै उनले मालिकवर्ग तथा वर्तमान
राज्यसत्ताले मजदरु वर्गमाथि गरिरहेको आर्थिक शोषणहरूबारे टिप्पणी राखे।
लाली गरु ाँसकै कार्यकर्ता समु न्द्र
े तामाङले चिया उद्योगमा मालिक वर्गले के कस्ता
षड्यन्त्र गरिरहेका छन् बारे खलु स्त पारे का थिए। न्यूनतम ज्याला, पर्जा-पट्टा लगायत
श्रमिक हितको मागहरूबारे बोल्दै उनले चिया बगानमा भइरहेको कर्पोरे ट निवेशको
कडा रूपमा विरोध गरे । सङ्गोष्ठीको अर्का वक्ता शमीक चक्रवर्तीले वर्तमान के न्द्र
सरकारले पारित गरे का श्रम-कोडहरू मजदरु को लागि हानिकारक हो जानकारी दिँदै
उनले सामयिक अवधिको नियक्ु ति, फ्लोर लेभल वेज जस्ता योजनाका विरोध गरे ।
सङ्गोष्ठीमा उपस्थित बनेका रे लवे यनिु यनका प्रतिनिधिले दार्जीलिङ हिमालयन
रे लवे निजीकरण भइरहेको प्रणालीबारे गहण तर्क राखे। उनले भने-- "विभागले
जानीबझु ी डीएचआरलाई निष्क्रिय गरिरहेको छ। टिकट शलु ्क 15 सय बनाएपछि
हाम्रा मान्छेहरू रे लमा चढ्दनै न।् तर यदि विभागले समतल क्षेत्रहरूमा झै ँ रे लको
टिकट दर कम गरे , हाम्रा विद्यार्थी र यहाँका सर्वसाधारणले रे लवे सेवा उपभोग गर्न
पाउने थिए"। उनले रे लवेलाई जनमख ु ी साधन बनाउन आवाज उठाउनु पर्ने बताए।
सङ्गोष्ठीमा कविहरू उषा किरण, मिलन प्रधान, सवु ास छे त्री भावक ु , नीतेश
राई, आशिष लिम्बु आदिले सङ्ग्रामी कविताहरू पाठ गरे का थिए भने सङ्गोष्ठीलाई
नारायण काफ्लेले सञ्चालन गरे । उक्त सङ्गोष्ठीमा खरसाङ सल ं ग्न क्षेत्रका धेरै सङ्घ-
ससं ्था, व्यक्तिविशेष, अनि चिया बगान मजदरु हरूका सहभागिता रहेको थियो।
लाली गुराँस 43
पाउलिन लेप्चा
मलू ्य नपाउनु हो। बगानमा काम गर्ने समय बिस्तारै लम्बिन्दै जाँदछै तर वेतन हेर्दा
श्रमिकवर्गले पसिनाको मलू ्य पाउन सके का छै नन।् थोरै महिना अघि 3 रूपियाँको
बढोत्तरी देखा पर्यो तर घाउ भने जस्ताको तस्तै छ।
२०१० सालदेखि यता कुनै पदमा नियक्त ु प्रक्रिया शरूु भएका छै नन् तर तल्लो
स्थरका श्रमिकहरूको बदलिके स मात्र चल्दै आईरहेका छन।् आज चौध कमानका
कर्मचारीवर्ग हेर्यौ भनेअल्प सखं ्यामा पगु के ो पाउँछौ चाहे जनु ै ग्परू को होस।् यसोसले
पद्दोन्नतिको उठाईरहेको मागं जायज छ।यसो नगरिए बेरोजगारको समस्या यहाँ हाबी
भएर जानेछ।खटीखाने श्रमिकहरू हेर्दा र बासिन्दाहरूको मर्का बझु ्दा पलायनहरूको
सखं ्यामा बढोत्तरी देखा पर्नु स्वाभाविक हो।यसैले पनि होला नारीको सखं ्या ज्यादा
देखिन्छ। सरकारपक्ष असवं दे नशील भए तापनि श्रमिकहरूमा आत्मासयं ता भएकै
कारणले आज पनि सिन्कोना कमान जिउँदो छ। ४०किलो चाम्रा कुटेर गोदामसम्म
ल्याउन,ु ४० किलो जगं ली मल खोजेर ल्याउन,ु गर्मी होस् वा झरी जगं ल फाड्न,ु
सहज कहाँ छ र? यसमा महिला र परू ु षहरूलाई बराबर काम भाग लगाइएको
छ। यता आफ्नो बाल बच्चालाई खाना पिना खवु ाएर, आफ्नो घरको सबै काम
निम्ठ्याएर आफ्नो खाजा बोके र बगानमा ओर्लन,ु कामबाट आएर घर गृहस्ती
सम्हाल्नु, यी दैनिक कार्य एक महिला मजदरु को निम्ति कुनै यद्ध ु भन्दा कम होइन।
एकातिर श्रमको उचित ज्याला बिना नै काममा घोटिनपु र्ने, अर्कातिर पितृसत्तात्मक
पारिवारिक जाँतोमा पिस्सिनपु र्ने। महिला मजदरु हरूको यस्तो दयनीय स्थिति देखरे
दःु ख लाग्छ। यी सब त मल ू भतू समस्याहरू मात्र हुन।्
चनु ावकोअवधि अश्वासनका भारी बोके र नआएका राजनैतिक दल कुनै छै नन।्
विश्वास बटुल्नको निम्ति घोष्णा पत्र सम्ममा पनि उल्लेख गरिदिन्छन् तर कार्य अथवा
वचन भने कसैले परु ा गर्दैनन।् सोझो बासिन्दाहरू पर्जापट्टा, बदलीके स, पद्दोन्नती,
न्यूनतम वेतनमा बढोत्तरी कुनै नेताको कुहेको मख ु बाट सन्नु साथ समर्थनका लस्कर
लगाईदिन्छन।् बिचरा गरोस् पनि के बैगणु ीलाई भरोसा बाहेक। हिज पर्जापट्टाको
मागं लिएर चिच्याईरहेको झणु ्डलाई सरकारले रे फ्यूजी नामकरण गरियो अर्थात् के
यहाँ बसोबासो गर्ने बासिन्दा रे फ्यूजी हो र? कस्तो बिडम्बना सबै मौन रहे। बिकास
निकासको नाममा के ही छै न ना सड़क सठिक छ ना पिउने पानीकै व्यवस्था राम्रो
छ। आयस्रोत कतै छै न। दार्जीलिङ, कालेबङु लाई प्राकृ तिक सौन्दर्यले ढाके तापनि
बाहिरबाट सिन्कोना कमानलाई हेर्न आउने नजरहरू थोरै हुन्छन।् आज यहाँ विकृ त
राजनीति हाबी भएर गईरहेको छ। साथै सारा देशभरी निजीकरणको समस्या जताततै
देख्दा फलत त्यसै भयले मनस्पटलमा शक ं ाको ठूलो च्यादरले छोप्ने गर्दछ। यी सब
बनिु यादी समस्याकै कारण भोलिको भविष्य अन्धकारमा गईरहेछ।
लाली गुराँस 45
मैले किताबलाई नै
ब्वाईफ्रेन्ड बनाएँ
श्रद्धाञ्जली दाहाल ‘मक्ु ति’
एकजना किशोरीले कसैलाई प्रेम गरे की थिई। आफूले प्रेम गरे को मान्छेले उसलाई
माया गर्दो रहेछ भन्ने कुरोले उ हर्षित थिई। के ही दिनको कुराकानीमा उनीहरूको
सम्बन्ध गहिरो हुदँ ै गएको थियो। के टाले उपहारहरू पनि दिने गर्थ्यो। आफ्नी
प्रेमिकासँग सम्पर्क गर्ने साधन नभएकोले के टोले मोबाइल फोन उपहार दिने इच्छा
गऱ्यो र दियो पनि। उनीहरूको प्रेमिल जीवन राम्रै चल्दै थियो। दईु मटु ु एक धड्कन
भएर जीवन बिताउने पनि धेरै चोटि कसम खान्थे। तर अभाग्यवश सोचेको जस्तो हुनु
सके न। उनीहरू छुटिनपु ऱ्यो।
मायाको चिनो स्वरूप पाएकी उपहार पनि किशोरीले फर्काउनु पऱ्यो किनभने
‘तिम्रो लागि ज्यान पनि दिनु तयार छु’ भन्ने के टोले धम्की र दबाउ दिनु थाल्यो।
मेरा आदरणीय गरुु ले भन्नू हुन्थ्यो, -बै ँस सबै पशहु रू को आउँछ। मान्छेको पनि
आउँछ। तर पशहु रू को बै ँस र मान्छेको बै ँसमा फरक हुनपु र्छ। बै ँसको जोस, होस र
बललाई समाज निर्माणमा लगाउने मान्छे कहिले बढू ो हुदँ नै न् तर होस बिनाको बै ँसमा
बेहोस हुनहे रू 40 नपगु ी बढू ो हुन्छ।
आजको परिवेशमा हामीजस्ता किशोर किशोरीको मात्र प्रसङ्ग उठाउनपु र्दा प्रायः
नै कच्चा र सस्तो प्रेमको भ्रममा परे को हामी देख्छौँ। प्रेमी र प्रेमिका भनाउँदाहरूले
आफूले गरे को गन्तव्य कहाँसम्म छ भन्ने बझु क े ा हुदँ नै न।् अनि किशोरीहरूले आफ्नो
स्वतन्त्रताको मलू ्य बझु के ा छै नन।् त्यसैले आज त्यस्तो प्रेम फगत एउटा सस्तो
सामग्री बनिरहेको छ।
पहिला मैले बझु क
े ो प्रेमको बारे मा के ही कुरा गर्नु चाहन्छु । पहिलो कुरो त प्रेमले
कसैलाई दास बनाउँछ भने म त्यसलाई प्रेम मान्दिनँ। प्रेमले एउटा नयाँ र सकारात्मक
बाटो देखाउँदनै भने म त्यसलाई प्रेम मान्दिनँ। प्रेमले त स्वतन्त्र भएर उड्ने प्रेरणा पो
दिनपु र्छ भन्ने मलाई लाग्छ। म कसैको दासी बन्नलाई जन्मेकी होइन। त्यस कारण
लाली गुराँस 47
यदि त्यस्तो प्रेमले मलाई पहिला फकाएर पछि दासी बनाउँछ भने म त्यस्तो प्रेमको
पासोमा पर्न चाहन्नँ। त्यस अर्थमा आज हामीले जथाभाबी देखक े ो प्रेमको कुनै अर्थ
छै न। म निरर्थक प्रेममा भलि ु एर मेरो समाजबाट अलग हुन चाहन्नँ।
हिजोआज सम्बन्ध गाँसिने बित्तिकै के टाले के टीलाई र के टीले पनि के टालाई
आई लभ यु भन्नै पर्छ। दिनभरि टेक्स्ट म्यासेजमा आई लभ यु लेख्नुपर्छ। त्योबाहेक
अरू गफ पनि त्यस्तै हुन्छ। पहला पहला प्यार है। ससं ार बिर्सिएर एकोहोरो आई लभ
यु चल्छ। तर म सोच्छु – म मेरा बवु ाको मटु ुको टुक्रा हु।ँ आमाको निम्ति म उनको
प्राण नै हु।ँ तर मलाई माया गर्छु भनेर कहिल्यै पनि मेरा बाउआमाले मलाई आई लभ
यु भन्न पर्दैन। म पनि मेरा बालाई ससं ारको सबैभन्दा सन्द ु र परुु ष मान्छु । आमालाई
ससं ारकी सबैभन्दा सन्द ु री नारी मान्छु । म उहाँहरूलाई त्यति बेसी माया गर्छु। तर
मैले मेरो माया देखाउनलाई आई लभ यु भन्नु पर्दैन। मलाई मेरा आफन्तहरूले माया
गर्छन,् शिक्षकहरूले माया गर्छन,् साथीहरूले माया गर्छन् तर त्यो माया देखाउन
मलाई आई लभ यु भन्नु पर्दैन। त्यसो भए यी प्रेमी प्रेमिकाहरूले चाहिँ किन आई लभ
यु भनिरहनु पर्ने? मलाई लाग्छ कि त्यहाँ पक्कै पनि बोक्रे पना छ। नत्र के टाले के टीलाई
र के टीले के टालाई खसु ी पार्ने सस्तो उपाय हो आई लभ य।ु तर आज हेर्दा दिनमा
पाँच छ पल्टसम्म आई लभ यु नसनु ाई, फे सबक ु को पासवर्ड नसाटी आफै ले गरे को
प्रेममा पनि विश्वास गरिँ दनै । आजका किशोर किशोरीहरूको निम्ति प्रेम यथार्थबाट
पलायन हो भन्छन् हाम्रा एकजना शिक्षक। सत्यबाट भाग्नु आत्महत्यातिर लाग्नु हो
जस्तो मलाई पनि लाग्नु थालेको छ। खास कुरा त त्यस्तो बिवाई फ्रेन्ड र गर्ल फ्रेन्ड
भएर हिँड्नु मलाई कुखरु ाको भाले र पोथी आँगनमा चरे को जस्तै लाग्छ।
ब्वाईफ्रेन्ड झटु ो आनन्दको लागि बनाइन्छ। तर मज्जा आउँछ भन्छन्
साथीहरू। खै कस्तो मज्जा। मलाई त किताब पढ्दा नै मज्जा आउँछ। आज हाम्रो
समाजमा धेरै जना किशोर किशोरीहरू कुलत र आफ्नै मनोविज्ञानलाई नबझु रे त्यस्तो
प्रेममा फसेका छन।् तर किताबको मीठो जालमा फस्न उनीहरूको निम्ति अल्छीको
कुरा भएको छ। मलाई त लाग्छ कि प्रेम गर्न पनि धेरै किताब पढ्नु जरुरी रहेछ।
मैले एकजना प्रगतिशील अग्रजलाई सोध्दा उहाँले भन्नुभयो कि चोखो प्रेम भन्ने
शब्द नै अस्पष्ट छ। तर यति हो प्रेम स्वस्थ, सरु क्षित र भरपर्दो हुनपु र्छ। त्यसै कारण
यरु ोपतिरका मानिसहरू ढिलो विवाह गर्छन।् प्रेम गर्नु हतार गर्दैनन।् प्रेम गर्नु अपराध
होइन जस्तो भारतमा सोचिन्छ। तर प्रेम गर्नु हतार चाहिँ गर्नु हुदँ नै । बाख्राको प्रेम
र मान्छेको प्रेममा ठुलो भिन्नता हुन्छ। मलाई कुनै के टोले प्रेम गर्छ भने त्यो बाख्रा
हुनहु दुँ नै तर जिउँदो मान्छे हुनपु र्छ। किताबजस्तै मान्छे हुनपु र्छ। त्यसैले नै मैले अहिले
किताबलाई नै बवाई फ्रे ण्ड बनाइदिएको छु।
48 लाली गुराँस
माया शर्मा
एउटी महिला शिक्षित हुनु भनेको एउटा परिवार शिक्षित हुनु हो। आजको समयलाई
वैचारिकताको समय मानिन्छ। यदि नारी शिक्षित नभए एउटा परिवार कसरी शिक्षित
बन्ने? एउटा परिवार शिक्षित नभए यो समाज कसरी शिक्षित हुन सक्ला त? एउटा
सभ्य समाजको निर्माणका लागि नारी स्वस्थ, सख ु ी, शिक्षित हुन आवश्यक छ र त्यो
के वल शिक्षाकै माध्यमद्वारा मात्र सम्भव छ। जब नारी स्वयमको स्थिति नै सामाजिक,
आर्थिक, राजनैतिक, शैक्षिक दृष्टिकोणले निम्न स्तरको छ भने उसले परिवार, समाज
र देशको विकासमा आफ्नो योगदान कसरी दिन सक्ली त? यो वर्तमान समयमा
देखिएको एउटा गम्भीर प्रश्न हो।
शिक्षा सामाजिक सशक्तीकरणका लागि मल ू भतू साधन हो। शिक्षाकै माध्यमले
कुनै पनि नारीले समाजमा आफ्नो महत्त्वपर्णू भमि ू का निभाएकी हुन्छे । शिक्षाको
आधारमा नै नारीमा कौशल, ज्ञान एवम् क्षमताको विकास हुन्छ। एउटी शिक्षित नारी
आफ मात्र लाभान्वित नभएर उसले भावी पीढीलाई समेत लाभान्वित गराउन सक्षम
हुन्छे । शिक्षा कुनै पनि प्रकारको कौशल प्राप्तिसाथै विवेकपर्णू दृष्टिकोणको विकासका
लागि पर्णू रुपमा आवश्यक रहने तत्त्व हो। शिक्षाले नारीलाई उसमाथि हुने शोषण
रोक्नमा सहायता गर्छ, स्वनिर्णय लिनसक्ने बनाउँछ। स्वनिर्णय लिनसक्ने क्षमता
सशक्तीकरणको एउटा मानक पक्ष हो। शिक्षाको स्वनिर्णय लिनसक्ने क्षमतासँग
घनात्मक एवम् सार्थक सम्बन्ध रहेको छ। सक्षे ं पमा भन्नुपर्दा नारीको वास्तविक
स्थितिले नै व्यक्ति,परिवार, समाज एवम् राष्ट्रको सामाजिक, आर्थिक स्थितिलाई
प्रभाव पारे को हुन्छ।
भनिन्छ शिक्षा मानव जीवनको एउटा महत्त्वपर्णू ज्ञानरूपी प्रकाश हो, जसको
उद्शदे ्य अज्ञानतालाई हटाएर ज्ञानको सञ्चार गर्नु हो। मकोल वा अन्य विद्वानहरूका
विचारमा-" कुनै पनि समाज वा राष्ट्रको विकासका लागि नारीलाई शिक्षित बनाउनु
50 लाली गुराँस
एउटा महत्त्वपर्णू विषय हो, कुनै पनि शिक्षित समाजको वास्तविक स्थिति जान्नका
लागि प्रथमतः त्यस समाजमा नारीको शैक्षिक स्थिति कस्तो छ? उनीहरूलाई के -
के अधिकार प्राप्त छन् अनि राजनीतिक वा सामाजिक निर्णय निर्माणको प्रक्रियामा
नारीको कति सहभागिता छ? साधारण भाषामा भन्नुपर्दा नारी शिक्षा शिक्षा विकासको
लागि एउटा कारक तत्त्व हो जसले नारीको स्तर र समाजमा उसको भमि ू का निभाउनमा
सहायता गर्दछ। शिक्षा कुनै पनि व्यक्तिको सख ु मय जीवनको एउटा मखु ्य आधार
हो। शिक्षाकै माध्यमद्वारा एउटी अबला नारी सशक्त एवम् सबल बन्न सक्छे। नारी
सशक्तीकरणको तात्पर्य नारीहरूभित्र लक ु े र बसेको गणु , शक्ति तथा प्रतिभालाई
विकास गर्नु हो, जसलाई व्यवहारमा ल्याएर उनीहरूले आफ्नो विकासतर्फ स्वयम्
बढ्न सकुन् र त्यो के वल सम्भव छ त के वल शिक्षाको माध्यमद्वारा मात्र।
विश्व विकास रिपोर्ट 1993-1999 अनसु ार-नारी शिक्षा सामाजिक र आर्थिक
विकासका लागि मात्र उपयोगी नभएर प्रजननतालाई कम गर्दै नानीहरूको उचित
पालन पोषण तथा माता-पिता एवम् नानीहरूको ससु ्वास्थ्यमा पनि सहायक
हुन्छ। सक्षे ं पमा भन्नुपर्दा शिक्षा आर्थिक निर्भरतामा सहायक हुन्छ। शिक्षाले नै
महिलाहरूको सामाजिक स्तर माथि उठ्छ जसले गर्दा सशक्तीकरण हुन्छ। आर्थिक
स्वायत्तताबाट निर्भर एवम् परुु ष प्रधान वर्चस्व ध्वस्त हुनाले के वल नारी व्यक्तिगत
रूपमा मात्र लाभान्वित नभएर सामाजिक स्तरमा पनि हुन जान्छन।् यस्ता परिवर्तित
घटनाले पितृसत्तात्मक व्यवस्था उथलपथु ल हुन जान्छ। फलस्वरूप समाजमा नारी
परुु ष दवु क
ै ो समान महत्त्व रहन्छ।
सयं क्त
ु राष्ट्र सङ्घले जब विश्वका लागि धारणीय विकासको लक्ष्य निर्धारण
गर्योथ तब त्यसमा समावेशी शिक्षालाई अधिक महत्त्व दिइयो। शिक्षाबाट वञ्चित
लाली गुराँस 51
वर्गमा विश्वमा अधिक भाग नारीहरूकै रहेको छ। विश्वमा परुु षका तल ु नामा नारी
शिक्षाको स्तर न्यूनतम रहेको छ। भारतको सन्दर्भमा यहाँ स्वतन्त्रताको समय अत्यन्त
विकट स्थिति रहेको थियो।त्यस समय परुु षहरूमा साक्षरताको दर 20% थियो भने
महिला साक्षरता के वल 8.9% मात्र रहेको थाहा पाइन्छ। वर्ष 2011को जनगणना
अनसु ार भारतमा परुु ष साक्षरता 82% थियो भने महिलाहरू 32.5% मात्र साक्षर
थिए। अहिलेको समयमा भारतमा 82.14% परुषहरू र 65.46 महिला मात्र साक्षर
रहेका छन।् उत्तर प्रदेश, बिहार, राजस्थान, झारखण्ड आदि राज्यमा त के वल 55%
भन्दा कम नारीहरू साक्षर रहेका छन।् नारी साक्षरताको हिसाबमा बिहार र उत्तर प्रदेश
सबैभन्दा पछाडिएका छन् जहाँ के वल 51 प्रतिशत नारीहरू मात्र साक्षर छन।् यसबाट
स्पष्ट हुन जान्छ कि स्वतन्त्रताको 76 वर्ष पश्चात् पनि भारतमा नारी शिक्षाको लागि
विशेष प्रयास गर्न आवश्यक छ।
भनिन्छ महिलाहरूले आधा आकाश नै ओगटेका छन।् आज समाजमा
नारीको स्थान परुु षहरू समान रहेको छ। यसको मल ू कारण आजका नारी अबला
नभएर सक्षम छन,् जसले परुु षको काँधमा काँध मिलाएर हिँड्ने प्रयासरत छन।् अतः
नारी परुु ष जीवनरूपी एकै रथका दईु पाङ्ग्रा समान हुन।् यदि एउटा पाङ्ग्रा निर्बल
भएमा जीवनरूपी रथ अगि बढ्न सम्भव छै न।
मनमायाको झोला
मिलन लामा 'रोगी'