लाली गुराँस 59

नयाँ विचार  नयाँ सङ्घर्ष  नयाँ समाज नेपाली पत्रिका

सेप्म्ब
टे र-अक्टो
मई-जुबनर२०२2
२०२१  ₹20
 लाली गुराँस 1

मई-जनु 2022
यस अनलाइन अङ्कमा...
अङ् क 41
नयाँ विचार  नयाँ सङ् घर्ष  नयाँ समाज सम्पादकीय
सम्पादक मण्डली चियापतीको मूल्य! 2
छे वाङ योञ्जन
अम्बिका राई
आखिर चियाको बुटामा ‘सुन’ फलेन 4
नारायण काफले छुदने काविमो

फोन चिया उद्योग अनि पर्यटनको चपेटमा मजदुर अधिकार 13

09593861106 सुमेन्द्र तामाङ
08927555059
अमेरिकी मुटुमा गिग वर्क र युनियन 1८
सम्पर्क ठेगाना शमीक
घु म्ती टी एस्टेट
महानदी, खर्साङ जहाङ्गिरपुरी दङ्गामा ‘जय श्री राम’ 2२
जिल्ला-दार्जीलिङ अम्बिका राई
पिनकोड-734203
शिक्षा व्यवस्थाको नाकी डोरी कसको हातमा? 25
इमेल
laaliguraas@gmail.com जानुका दाहाल

ब्लग सङ्कटपूर्ण अर्थव्यवस्था अनि अन्तर्राष्ट्रिय आन्दोलन 29

laaliguraas.blogspot.in सागर थापा

भारतीय मेडिकल-शिक्षा सङ्कटको पर्दाफास 33

निरज भुजेल

फे रि पनि विद्यार्थीहररूलाई धोका 37

प्रशिल तामाङ
Like us in Facebook भगत सिंहको : प्रतिज्ञा समारोह 40
laaliguraas2012
नारायण काफले

लाली गुराँस समूहद्वारा मई दिवस पालन 40

रिपोर्ट

सिन्कोना बगान र श्रमजीवी जनता 43

पाउलिन लेप्चा
Follow us in Facebook
100009395497134 मैले किताबलाई नै ब्वाईफ्रे न्ड बनाएँ 4६
श्रद्धाञ्जली दाहाल

नारी सशक्तीकरणमा शिक्षाको भूमिका 4९

माया शर्मा

कविता : मनमायाको झोला 4९

मिलन लामा 'रोगी'
2 लाली गुराँस

चियापतीको मूल्य !

हामीले सामाजिक सञ्जालमा एउटा भिडियो

फे ला पारे का थियौ ँ। हङकङ जाँदै गरे का कुनै सम्पादकीय
यात्रीले दिल्लीको इन्दिरा गाँधी एयरपोर्टमा
त्यो भिडियो मोबाइलले रे कर्ड गरे का थिए।
भिडियो थियो एयरपोर्ट भित्रको एउटा चिया
पसलको। भिडियो रे कर्ड गर्ने व्यक्तिले
क्रमैसँग चियाको ब्रान्ड र मलू ्य सोध्दै थिए,
पसलेले चियाको ब्रान्ड र मलू ्य बताउँदै थिए।
चियाको मलू ्य सनु ेर हङकङ घमु ्न जाने
ती व्यक्ति पटक पटक तर्से। ‘बाफरे यस्तो पनि
हुन्छ दाम?’ ‘कसले किन्छ यो चिया पती!’
यात्रीले यस्तै प्रतिक्रिया दिइरहेका थिए।
एक के जी चिया पतीको मलू ्य ‘चौध लाख’। चिया पतीको यो दाम सन्दा ु
आर्थिक रूपले सम्पन्न वर्गका मानिसहरू पनि तर्सिँदा रहेका छन।् कसले किन्छ?
कसले पिउँछ? यति महँगो चिया पती। यो त साधारण मानिसको सोचदेखि
बाहिरको कुरा भो। तर यती महँगो चिया पती ती नै व्यक्तिहरूका निम्ति हुन,्
जोसँग ससं ारको आधा भन्दा धेर जनसङ्ख्यासँग भएको सम्पत्ति छ। अर्थात्
जोसँग ससं ारको 70 प्रतिशत सम्पत्ति छ। यी चौध लाख रुपियाँको चिया पिउने
पँजु ीपतिहरूले नै त हो विश्वका बहुसङ्ख्यक मजदरु हरूको सपना लटि ु रहेका छन।्
यती महँगो चिया पिउँदै उनीहरू बिहान ग्लोबल वर्मिङबारे सर्ता ु गर्छन।्
छलफल गर्छन।् बेलक ु ी फे रि बाँध निर्माण, वन-विनाश र डाँडा-काँडाहरू भत्काउने
योजना बनाउँछन।् यदि आफ्नो फाइदाको निम्ति उनीहरूले तयार गरे को योजना
ठिकसँग प्रयोग गर्न नपाए उनीहरूले यद्ध ु पनि गराउँछन।् जसरी अहिले यक्रेु न-
रुसबिच भइरहेको छ।
 लाली गुराँस 3

लाखौ ँ रुपियाँको चिया पिउनेहरूको वर्चस्ववादी कहानी हिसं क छ। अत्यन्तै

कुरूप र अमानवीय छ। तर लाखौ ँ रुपियाँको चिया उमार्नेहरूको कहानी कस्तो
होला! थाहा छ?
जनु इन्दिरा गाँधी अन्तर्राष्ट्रिय विमान स्थलमा चौध लाख रुपियाँको चिया
बिक्री हुन्छ, त्यही ँ पसलमा दार्जिलिङ टी चाहिँ ‘पाँच लाख’ रुपियाँ किलोमा
बिक्री हुदँ ो रहेछ।
एक के जी चिया पती तयार गर्नलाई साढे चार के जी ‘हरियो पती’ चाहिन्छ।
पहाडका बगानहरूमा दिनमा एकजना श्रमिकले औसत 9 के जी हरियो पती
टिप्नु पर्ने कम्पनीको आदेश छ। यस आकडालाई हेर्दा चिया बगानका एक जना
श्रमिकले दिनमा दश लाख रुपियाँको चिया पती टिप्दो रहेछन।् दश लाख भनेको
‘वान मिलियन’ हो।
मालिकको लागि एक दिनमा ‘एक मिलियन’ आर्जन गरिदिने एकजना
श्रमिकको ज्याला छ के वल 202 रुपियाँ। जनु ज्यालाबाट 12 रुपियाँ पीएफ फन्डमा
जान्छ अनि 9 रुपियाँ राशनको दिइन्छ। उनको कामको तथा रगतपसिनाको मलू ्य
(?!) यति नै हो! चिया श्रमिकको यो ज्याला सन्दा ु के हामी तर्सिँदनै ौ ँ त!
साँच्चै हाम्रा चिया श्रमिकहरूले यी 181 रुपियाँ बाहेक कम्पनीबाट अन्य
के ही पनि पाउँदनै न।् घर, स्वास्थ्य, स्कु ल र इन्धन जस्ता सहुलियतहरू वर्षदेौँ खि
लगभग बन्द भएको छ। तर कम्पनी मालिकहरूले भने के वल चियाबाट मात्रै
होइन बगानभित्र विभिन्न योजनाहरू लागु गरे र दोब्बर मनु ाफा कमाइ रहेका छन।्
सरकारले पनि यी नै नाफाखोरी मालिकहरूको पक्षपोषण गरिरहन्छ। मजदरु हरूको
हितको लागि सरकारी काननु लागु हुदँ नै जबकि मालिकहरूको हितको लागि नयाँ
नयाँ काननु हरू पारित गरिन्छ। यगु ौ ँदेखि बगान सेहार्दै आइरहेका मजदरु हरूलाई
सरकारले आजसम्म पर्जा-पट्टा दिन चाहेको छै न। मिनिमम वेज छै न। बगानमा एकै
दिनमा अरबौ ँ रुपियाँ नाफा कमाउने मालिकहरूको लागि भने रिसोर्ट र होटेलहरू
बनाउने छुट सहितको काननु हरू पारित गरिरहेको छ।
अब आफूले टिपेको चिया पतीको मलू ्य राष्ट्रिय अनि अन्तर्राष्ट्रिय बजारहरूमा
कति रहेछ? सो हाम्रा चिया श्रमिकहरूले बझु ्न अत्यन्त जरुरी छ। फे रि पनि न्यूनतम
ज्यालाको मागलाई दह्रो बनाउन जरुरी छ। पहाड-समतल लगायत विभिन्न क्षेत्रमा
रहेका मजदरु हरूले आफूहरूलाई एकबद्ध गर्दै श्रमिक विरोधी नीतिहरूको डटेर
विरोध गरौ ँ। आजको सरकारहरू भनेकै मालिकी व्यवस्थालाई काखी च्याप्ने हो,
जसले कुनै पनि अवस्थामा मजदरु हितमा काम गर्दैन। त्यसैले यस्ता सरकार-सत्ता
र व्यवस्थाको पनि परिवर्तन गर्न आवश्यक छ।
4 लाली गुराँस

आखिर चियाको बुटामा ‘सुन’ फलेन

छुदेन काविमो

घनघोर हरियो जगं ल घमु ्दा नि आनन्द नमिले के गर्नुहनु ्छ ? के ही नगर्नुहोस।् निश्चिन्त
भएर दार्जिलिङ आउनहु ोस।् चियाबारी घमु ्नुहोस।् ठूल्ठूला जगं लहरूमा नपाएका
आनन्द यतै घमु ्दा पाउनहु नु छ
े । हरिया चियाका बटु ाभित्रै कतै भेट्टाउनहु नु छ
े आनन्द।
हो, यो त्यही चियाको बोट हो, जसलाई रोप्न हाम्रा बाजे, बराजु र बज्यैहरूले
जगं ल फाँडे। बाघ-भालसु गँ लडे। ढुगं ा फोरे । रगत पसिना एक गरे । किनकि
उनीहरूलाई सपना देखाइएको थियो, ‘चियाको बटु ामा सनु फल्छ रे !’
तर, दार्जिलिङमा चिया उमार्न थालेको आज दईु सय वर्ष हुन लागेको छ।
चियाको बोटले दार्जिलिङको नक्सा बदलिदिएको छ। यही बोटमा पलाएको ‘दईु पाते
एक सइु रो’ ले ससं ारको स्वादै बदलिदिएको छ। तैपनि चिया उमार्नेहरूको हालत
त उस्तै छ। जस्तो पहिले थियो– सरु क्षाविहीन, समृद्धिविहीन, अधिकारविहीन।
 लाली गुराँस 5

आज पनि उनीहरू त्यही साइरनको आवाजसँगै उठ्छन।् आत्तिँदै चिया कमान

पगु ्छन।् दईु सय रुपियाँ दैनिक हाजिरामा दिनभरि काम गर्छन।् बेलक ु ी थाके र हैरान
भई घर फर्किन्छन।् ‘लटु ी ल्यायो, भटु ी खायो’ मै कमानेको जीवन चलिरा’छ।
योभन्दा बढी उनीहरूले के नै पो सोच्न भ्याउँछन् र ? किनकि त्यही दईु सय रुपियाँ
हाजिरा त छ, जसमा कमानेले सिगं ै घर चलाउनपु र्छ। छोरा–छोरीको स्कु ल फी
तिर्नुपर्छ। बिमारी बवु ाको औषधि किन्नुपर्छ। सबथोक गर्नुपर्छ।
उसो त, सरकारले कागजमा चिया श्रमिकहरूका निम्ति धेरै थोक दिएको छ।
लामो सघं र्षपछि बनेको प्लान्टेसन लेबर एक्टले हर सवि ु धा प्रदान गर्ने भनेको छ।
स्वास्थ्य, शिक्षादेखि लिएर श्रमिकहरूलाई जरुरत पर्ने हरे क कुरा दिने वाचा गरे को
छ। तर, सन् 1951 मै बनेको यो काननु 2022 मा पनि चियाबारीसम्म पगु ्नै सके को
छै न। यस्तो लाग्छ, सरकारको दैलोबाट निस्के र मालिकको घरको बले ँसी हुदँ ै आउने
यो काननु ले बाटो बिराएको छ, जसलाई चियाबारीसम्म ल्याएर लागू गराउनका
लागि श्रमिकहरूले अझै अर्को सघं र्ष गर्नै बाँकी छ।
त्यसैले त चियाबारीको अवस्था देख्दा लाग्छ, कमानेको जीवन त दःु खको
रोटेपिङ नै हो। दःु खबाट घमु ्न सरुु गर्छ। फर्के र फे रि दःु खमै आएर रोकिन्छ।
प्रिय पाठक ! तपाई ंचिया त पिउनहु नु ्छ नि, होइन ?
सधै ँ पिउनहु नु ्छ भने एउटा दिनको सरुु वात चिया नपिई गर्नुहोस।् कति खल्लो
बन्छ है दिन ? खासमा हरियो चिया उमार्नेहरूको जीवन उस्तै खल्लो छ। चियाको
बटु ाबिनाको दार्जिलिङका पाखाहरू कति नियास्रो देखिन्छ होला है ? एकचोटि
कल्पना गर्नुहोस् त ! हो, खासमा त्यस्तै नियास्रो छ चिया उमार्नेहरूको कथा पनि,
जनु कथाको सरुु वात वर्षौंअघि चीनबाट भएको थियो।
377 वर्षअघिको घटना हो त्यो, जतिबेला चीनमा उमारिएको चियाको पहिलो
बाकस लन्डन पगु क े ो थियो।
त्यो जमाना अर्कै थियो। आज जनु चिया पिएर आम मान्छेहरू दिनको सरुु वात
गर्छन,् त्योबेला यही चिया आम मान्छेले सघँु ्न पनि पाउँदनै थे। यो त हुनख े ानेहरूले
मात्रै पिउने थोक थियो।
तर, त्यही चिया पिउन सिकाउने चीन त दरू दर्शी देश थियो। ऊ त यही
चियामार्फ त आफ्नो बजार दनि ु याँमा फै लाउन चाहन्थ्यो। त्यही भएर सन् 1645 मै
चियाको एउटा बाकस उसले लन्डन पर्याँ ु इसके को थियो। हल्यान्ड हुदँ ै लन्डन पगु क े ो
त्यही चियाको बाकस त थियो, जहाँ रहेको चिया–रङ पिएपछि नै अग्ं रेजहरूमा नयाँ
स्वादको लत बस्दै गयो, जनु लतलाई उनीहरूले दईु सय वर्षपछि भारत आइपगु रे
पनि बिर्सिन सके नन।्
6 लाली गुराँस

सन् 1833 को कुरा गरौं, जतिबेला लन्डनमा चियाको आपर्ति ू ह्वात्तै बढेर
गएको थियो। हठात् ब्रिटिस र चीनमाझको व्यावसायिक सम्झौता भगं भइदियो।
‘अब चियाको यो आपर्ति ू लाई कसरी परू ा गर्ने हो ?,’ ब्रिटिसहरूले चिया उमार्ने
सपना फे रि देख्न थाले। फलस्वरूप नै लर्ड विलियम बेन्टिङ्कले एउटा कमिटी
बनाए। त्यही टी कमिटी थियो, जसले 1834 मा दईु हजार चियाको बिरुवा असम
पर्याि
ु ए। र, चिया खेती सरुु गरे ।
त्यसको ठीक एक सालपछि हो, डिड अफ ग्रान्टमार्फ त दार्जिलिङलाई
ब्रिटिसले सिक्किमबाट लिएको। हिमाल हेर्दै बस्न मिल्ने दार्जिलिङ उतिबेला
जगं लहरूले घेरिएको थियो। मौसम चिसो रहेको दार्जिलिङमा चिया खेती सम्भव
होला त ? अग्ं रेजहरूले यता पनि दिमाग खियाउन थाले।
चिया खेतीबारे सोच्न थालेकै बेला हो, 1839 मा डा. क्याम्पबेल दार्जिलिङ
आइपगु ।े आउनासाथ उनले दार्जिलिङका जगं लहरूमा सर्वे सरुु गरिहाले। पहाडका
पाखाहरूमा फटाकफुटुक चिया रोप्न थाले। अनि त 1856 को त्यो साल आयो,
जनु सालदेखि दार्जिलिङमा व्यावसायिक रूपले नै चिया खेती सरुु भयो। लेबोङ,
मकै बारी र आलबु ारी हुदँ ै सरुु भएको चिया खेतीले यति चाँडो दार्जिलिङमा प्रसिद्धि
कमायो कि सरकारले दसदेखि बाह्र रुपियाँ प्रति ऐकर गरे र जमिन लिलाम नै गर्न
थाल्यो। तब त दार्जिलिङको नयाँ नक्सा बनिँदै गयो। चालीस वर्षको छोटो समयमै
दार्जिलिङमा 186 वटा चिया कमान खोलियो।
 लाली गुराँस 7

डा. क्याम्पबेलले लेखक े ा छन,् ‘1839 मा दार्जिलिङमा एक सय जनामात्र

मानिस थिए।’ तर, उनले त्यो बेला सोचेको दार्जिलिङ पक्कै अहिलेको सहरके न्द्रित
दार्जिलिङ नै थियो। किनकि त्यो बेलाको रहल दार्जिलिङ त जगं लको घारी थियो।
बाटोघाटो थिएन। यस्तो जगं लभित्र क्याम्पबेलले कसरी पो सही जनसखं ्या खोज्न
सक्थे र ?
तर, यति कुरा त पक्कै थियो कि दार्जिलिङको जनसखं ्याले मात्रै जगं ल फाँडेर
चिया खेती गर्न यहाँ सम्भव थिएन। पहाडका थमु ्काहरूमा बस्ने मान्छे कति पो
थिए होलान् र ? लेक बे ँसीमा गाई–गोरुको गोठ सारिहिँड्ने मान्छे कति नै पो थिए
होलान् र ? त्यसैले अग्ं रेजहरूले नयाँ आइडिया निकाले। चारै तिर हल्ला फिँ जाए–
‘चियाको बटु ामा सनु फल्छ रे !’
त्यसपछि त सबैतिर हल्ला फै लिँदै गयो। दःु खले रोइरहेका चारै तिरका
मानिसहरूले नयाँ सपना देख्न थाले। चियाको बटु ामा सनु खोज्न मान्छे ह्वारह्वार्ती
दार्जिलिङ भित्रिन थाले। जगं ल फाँड्न थाले। ढुगं ा फोर्न लागे। बाघ–भालसु गँ
लडेर चिया रोप्न थाले। अनेक ठाउँहरूमा फलामका मेसिन बोके र पर्या ु उन थाले।
तब त दार्जिलिङमा चिया खेती सरुु भयो।
यो त्यही समय थियो, जतिबेला चिसोमा बस्न सक्नेहरू चियाको बोटमा ‘सनु ’
खोज्न दार्जिलिङ आइरहेका थिए। गरममा बस्ने आदिवासीहरू ‘धीवा खाँजी’ भन्दै
असम र डुवर्सतिर गइरहेका थिए।
‘चल मिनि, असम जाबो / देशे बढी दःु ख रे !’
[हिँड् मिनि आसाम जौ ँ / देशमा बडो दख
ु नि !’]-- आदिवासीहरूले असमका
चिया–कमानहरूमा गीत गाइरहेका बेलाको कुरा हो यो। दार्जिलिङका पाखाहरूमा
भने रामायणका हरफहरू गनु ्जिन थालेका थिए। उतिबेलाको दार्जिलिङे समाज
अलग थियो। 1835 को डिड अफ ग्रान्ट हेर्दा लाग्छ, त्यो बेलासम्म आधिकारिक
रूपले दार्जिलिङमा लेप्चा भाषा प्रयोग गरिन्थ्यो। तर, चिया बगानको समाज
मिश्रित भाषाहरूले बनिँदै थियो। कमानको एउटा पाटोमा राईहरू बस्थे, उनीहरू
राई भाषा नै बोल्थे। अर्को पाटोमा लिम्बूहरू बस्थे, लिम्बू भाषा नै बोल्थे। गरुु ङ,
भजु ले , तामाङ, मगर, कामी, दमै, छे त्री, बाहुन सबैको कुरा उस्तै थियो। तर,
चियाबारी त दार्जिलिङको साझा उद्योग बन्दै थियो, जहाँ हरे क जातका मानिसहरू
काम गर्थे। उनीहरूलाई दःु खमा ससु ्के रा हाल्न एउटा साझा भाषा पनि त चाहिएकै
थियो। ठीक त्यही बेलाको कुरा हो, चियाबारीका पाखाहरूमा गाइने भानभक्त ु को
‘रामायण’ र यसका श्लोकहरू यति प्रसिद्ध बन्दै गए, जसको फलस्वरूप नेपाली
भाषा दार्जिलिङको आम भाषा बन्न पगु ्यो।
8 लाली गुराँस

अहिले पनि दार्जिलिङमा आदिकवि भानभक्त ु आचार्यको सालिक नेपालमा

भन्दा धेर भेटिन्छन।् यसको तार पनि सायद चियाबारीसँगै जोडिएको हुन सक्छ।
चिया श्रमिकहरूको जीवनशैली अलग छ, जो अरू कुनै मजदरु हरूको
जीवनसँग मिल्दैन। जटु मिलमा काम गर्ने हुन् वा फलाम कम्पनीमा काम गर्नेहरू,
उनीहरूको गाउँ र काम गर्ने ठाउँ अलगअलग हुन्छ।
तर, त्यसको ठीक विपरीत छ– चिया कमानेहरूको जीवनशैली। चिया
कमानमा त श्रमिकहरू काम मात्रै गर्दैनन,् उनीहरूले त परू ै जीवन कमानलाई नै
दिएका हुन्छन।् दार्जिलिङका कमानहरूलाई पनि चिया श्रमिकहरूले सबथोक
दिएका छन।् र, त यहाँ सिगं ो चिया समाज बनेको छ, जनु समाजले आज पनि
दार्जिलिङलाई नयाँ दिशा दिइरहेकै छ।
तर, त्यही सुन्दर चियाको बोट उमार्ने हाम्रा पुर्खाहरूको कथा कुरूप छ।
यति कुरूप कि झन्डै सय सालसम्म उनीहरूको अवस्था बँधवु ा मजदरु को जस्तै
थियो। जंगल फाँडेर जहाँ श्रमिकहरूले रहरलाग्दो कमान बनाए, त्यही कमानमा
उनीहरूले मालिकअघि छाता ओडेर हिँड्नसम्म पाउँ दैन थिए। जुत्ता लगाउन
पाउँ दैन थिए। घडी लगाउन पाउँ दैन थिए। मालिकले छोरी चेलीलाई कोठीमा
काम गर्न लैजान्थे। हातापाई गर्थे। तर, श्रमिक के ही बोले मालिकले उनीहरूलाई
‘हट्टा बाहर’ गरिदिन्थे।
हट्टा बाहर– यति भयानक थियो, जहाँ मालिकले नोटिस दिए, तीनदिनभित्र
कमान छोडेर जानपु र्थ्यो। त्यो बेला कम्पनीको पकड यति धेर थियो, हट्टा बाहर
भएकाहरूले अरू कुनै ठाउँमा काम खोज्ने कुरा नसोचे नि हुन्थ्यो। उनीहरूलाई
कसैले काम दिँदै दिँदनै थिए।
तर, दार्जिलिङमा चिया रोप्न थालेको पचास सालपछिको कुरा हो,
अग्ं रेजविरुद्धको लडाइँ बिस्तारै देशव्यापी बन्दै गयो। भारतमा कंग्रेस पार्टी बन्यो।
कंग्रेसले गरे को अग्ं रेजविरुद्धको लडाइँको झिल्का बिस्तारै चिया कमानहरूमा पनि
आइपगु ्न थाल्यो। ठीक त्यही बेलाको कुरा हो, महात्मा गान्धीहरू दार्जिलिङ
आइपगु ।े नजरबन्द भएका सवु ासचन्द्र बोसहरू खर्साङको गिद्धे पहाडतिर आइपगु ।े
तब चिया कमानहरूमा पनि बिस्तारै अग्ं रेजविरूद्धका आवाजहरू उठ्न थाले,
जनु आवाजले श्रमिकहरूलाई एकमसु ्ट बनाउनै लागेका थिए। अग्ं रेजहरूले नयाँ
हल्ला फै लाउन थाले, ‘स्वाधीनताको आन्दोलन त मधेसका मान्छेहरूको मात्रै हो।
पहाडका लागि होइन।’
त्यही चलखेलबीचको घटना हो– 1943 मा दार्जिलिङको राजनीतिले नयाँ
मोड लियो। डम्बरसिहं गरुु ङको नेततृ ्वमा अखिल भारतीय गोर्खा लिग बन्यो।
 लाली गुराँस 9

रतनलाल ब्राह्मण अर्थात् माइला बाजेहरूको नेततृ ्वमा भारतको कम्युनिस्ट पार्टी
(सीपीआई) को सगं ठन दार्जिलिङमा खोलिए। सहर र बस्ती हुदँ ै उक्त दईु वटा
सगं ठन बिस्तारै कमानहरूतिर पस्न लागे।
अनि त कमानेले पनि आफ्नो आवाज बोल्न थाले।
1946 को कुरा हो, बगं ाल विधानसभा चनु ाव हुने भयो, जहाँ कम्युनिस्ट नेता
रतनलाल ब्राह्मणले उम्मेदवारी दिए। चिया कमानेसगँ जोडएिको मद्ु दालाई उनले
पहिलोचोटि चनु ावमा उठाए, ‘हट्टा बाहर बन्द गर।’
‘हट्टा बाहर साहेबको जलु मु नाश गराउनलाई
माइला बाजे खडा भए, भोट देऊ उनैलाई’
माइला बाजेले दिएको नारा कमानमा यति व्यापक बन्यो, हरे क कमानेले
उक्त नारा लगाउन थाले। चिया कमानेहरू माइला बाजेप्रति आकर्षित बन्दै थिए।
कम्पनीले नयाँ बहाना झिके – माइला बाजेमाथि डकै तीको आरोप लगाए। उनलाई
बाह्रवटा चिया कमानभित्र पस्नधरि निषेध गरिदिए।
तैपनि चनु ाव त उनैले जिते। त्यो पनि 85 प्रतिशत मत पाएर। यही ँबाट थाहा
हुन्छ, कमानमा भएको शोषणविरुद्ध बोल्न नपाएको आवाज अब कति मजबतु
भइसके को थियो।
तर, चनु ावपछि पनि समस्या त उस्तै थियो। कमानको हाजिरा साह्रै कम थियो।
तर, महँगाइ ह्वात्तै बढेर गएको थियो। रुपियाँ सेर चामल किन्नुपर्ने अवस्था बनेको
थियो। यस्तोमा श्रमिकहरूले कसरी जिउने ? त्यसैले एक रुपियाँको पाँच सेर चामल
दिनपु र्ने माग बिस्तारै कमानमा उठ्न थाल्यो। ठीक त्यही बेलाको घटना हो, सोम
कमानमा पहिलोचोटि श्रमिकहरूसँग पलि ु सको भिडन्त भयो। नेताहरू पक्राउ परे ।
तर, श्रमिकहरूले पलि ु सलाई अड्चन दिइरहे। पाँच सय मजदरु ले दार्जिलिङ थाना
पगु रे पहिलोचोटि धर्ना दिए। तीन दिनसम्म कमानमा हड्ताल गरे । तर, घटनाको
कति दिन पनि बितेको थिएन, अम्बोटिया कमानका मालिकले ती श्रमिकलाई हट्टा
बाहर गरिदिए।
तर, श्रमिकहरू त अब जागिसके का थिए। उनीहरूले आवाज उठाइरहे।
श्रमिकहरूको त्यही आवाजलाई सनु पे छि हो, दार्जिलिङका राजनितिक दलहरू एक
भए। गोर्खा लिग र भारतीय कम्युनिस्ट पार्टीका श्रमिक सगं ठनहरू एउटै मञ्चमा
आए। र, 8 मई 1955 मा चौध-सत्ू रीय माग पेस गरे , जसमा हट्टा बाहर हटाइनपु र्ने
मद्ु दा सबैभन्दा प्रमख
ु थियो।
दईु वटा सगं ठन मिलेर बनेको एक्सन कमिटीले कम्पनीलाई अल्टिमेटम दियो–
‘22 जनु सम्म कुनै पहल नभए हड्ताल गरिनेछ।’ तर, कम्पनीले किन पो टेर्थ्यो
10 लाली गुराँस

र ? प्रशासनसँग मिलेर रतनलाल ब्राह्मण, देवप्रकाश राईहरूविरुद्ध उल्टो पक्राउको

वारे न्ट निकाल्यो।
तैपनि श्रमिकहरूले 22 जनु देखि हड्ताल सरुु गरे , जसले 25 जनु मा उग्र रूप
लियो। सोही दिन मार्गरे ट्स होप चिया कमानमा गइरहेको जल ु सु माथि पलि ु सले
गोली चलायो, जहाँ गर्भवती महिला मौली शोभा राइनी, चौध वर्षका काले
लिम्बूसहित 6 जनाको हत्या गरियो। हत्यापछि पनि पलि ु सको अतिक्रमण जारी
रह्यो। हत्याकाण्डको विरोधमा क्षोभ प्रदर्शन गरिरहेका डम्बरसिहं गरुु ङदेखि लिएर
कवि अगमसिहं गिरीसम्मलाई पक्राउ गरियो।
तर, यतिन्जेलसम्ममा त दार्जिलिङको नागरिक समाज नै सडकमा आइसके को
थियो। अनि त बल्ल दार्जिलिङले पहिलोचोटि त्यो दिन देख्यो, जनु दिन पहिलोचोटि
मालिक पक्षले चिया श्रमिकअघि झकु ्नुपर्यो। नेताहरूमाथिको गिरफ्तारी वारे न्ट फिर्ता
लिइयो। हट्टा बाहर बन्द गरिने घोषणा गरियो। जेलबन्दीलाई छोड्ने प्रतिश्रुति दिइयो।
मजदरु हरूको रोज बढेर एक रुपियाँ सात आना हुने भयो। सतु ्के रीकालीन सवि ु धाहरू
दिने भयो। यतिबेलै डुवर्स बीरपाडाको गोलीकाण्डपछि बोनसको प्रावधान बनियो।
त्यही दिन त हो, चिया श्रमिकहरूले पहिलोचोटि बझु ,े ‘एकजटु भए सब सम्भव
रहेछ। अधिकारका निम्ति कम्पनीविरुद्ध बोल्न पनि सम्भव रहेछ।’
तर, विडम्बनाको कुरा। जनु भारतीय कम्युनिस्ट पार्टीले श्रमिकहरूलाई आवाज
उठाउन सिकाए, त्यही ँबाट जन्मिएका सीपीएमको नेततृ ्वमा 1977 बाट वामफ्रन्ट
सरकार राज्य सत्तामा आयो। तैपनि उनीहरूले चिया श्रमिकहरूका निम्ति खासै ठूलो
काम के ही गर्न सके नन।् न्यूनतम हाजिरासमेत दिलाउन सके नन।् चिया कमानेका
निम्ति सबैभन्दा ठूलो मद्ु दा नै न्यूनतम हाजिराको हो। 1948 मै बनेको उक्त ऐनलाई र
2015मा यसको सङ्घर्षपछिको सम्झोतामा यो कार्यान्वयन गर्ने बाचालाई आजसम्म
सरकारले लागू गर्न सके को छै न। यो मात्रै लागू गरिने हो भने पनि धेरै हुनथे ियो। लागु
चिया श्रमिकहरूले कम्तीमा पाँच सय रुपियाँ दैनिक हाजिरा पाउने थिए।
मजदरु हरूकै पार्टी किन नहोस,् सरकारमा पगु पे छि त उसले पनि मालिककै कुरा
सन्नु
ु पर्ने बाध्यता हुने रहेछ। त्यही भएर त होला, बगं ालमा 34 वर्षसम्म वामफ्रन्ट
सरकारले शासन गर्दा पनि चिया श्रमिकहरूले के ही पाउन सके नन।् त्यसैले त आज
पनि श्रमिकहरूको हालत उस्तै नै छ।
ब्रिटिसको जमानामा श्रमिकहरूले छाता ओढेर हिँड्न मनाही थियो। अहिले
छाता ओड़ेर हिँड़्न त पाइन्छ, तर, ऐनअनसु ार फ्रिन्ज बेनिफिटमा पाउनपु र्ने छाता
मालिकले दिए पो! वा कम्बल, तिर्पल, जत्ता ु दिए पो! अनि नदिँदा दईु सय रुपियाँ
ज्याला पाउने श्रमिकलाई तीन सय रुपियाँको छाता किन्नै गाह्रो छ। उतिबेला घडी
 लाली गुराँस 11

लगाएर हिँड्ने माहोल थिएन। अहिले माहोल त छ नि, तर के गर्ने ? त्यही दईु सय
रुपियाँको हाजिरा थाप्ने श्रमिकलाई पाँच सय रुपियाँको घडी किन्नै गाह्रो छ।
त्यसैले त श्रमिकहरू आज पनि आफैं सँग प्रश्न सोधिरहेका हुन्छन,् ‘खोइ
चियाको बटु ामा सनु चै ँ कहिले फल्ने हो नि ?’
166 साल भएछ, दार्जिलिङमा हाम्रा मान्छेले चिया रोप्न सरुु गरे को पनि।
हरे क चियाको बोट पचास वर्षमा बढू ो हुन्छ। तर, एक सय वर्षको बढू ो चियाको
बोटसम्म उखेलरे नयाँ रोप्ने काम अहिलेसम्म हुन सके को छै न। त्यसैले त अचेल
कमानमा सबैभन्दा उदास हावा बहन थालेको छ। मान्छेहरूलाई कमाने जीवनदेखि
वाक्क लाग्न थालिसके को छ। अलिअलि पढेका नयाँ पी ँढी चियाबारीबाट भाग्न
थालिसके का छन।् चिया कमानहरूमा पलायन ह्वात्तै बढेर गएको छ। यस्तो बेला
चिया खेतीलाई कसरी बँचाउनपु र्ने हो ? सरकारले
त्यतातिर सोच्नुको सट्टा उल्टो नयाँ योजना ल्याएको जन ु चिया कमानमा
छ। जसले चिया कमानको खाली जमिनमा टी– हाम्रा मान्छेले डेढ सय
टुरिज्म सरुु गर्ने भएको छ। जनु चिया कमानमा हाम्रा वर्षद ेखि रगत–पसिना
मान्छेले डेढ सय वरद्ष खिे रगत–पसिना बगाइरहेका बगाइरहेका छन,
्
छन,् पर्खा
ु हरूको हाड–नली गाढ्दै आइरहेका छन,्
त्यही चियाबारीको चार फिट जमिनधरि आफ्नो पर्खा ु हरूको हाड–नली
नाममा दर्ता गर्न सके का छै नन।् पक्का घर बनाउन गाढ्दै आइरहेका छन,्
खोज्दा कम्पनीले नोटिस पठाइरहेको छ। अब त्यही त्यही चियाबारीको
जमिनमा भोलि उद्योगपतिहरूको अग्ला–अग्ला चार फिट जमिनधरि
होटल बन्ने भएको छ।
चिया पर्यटन सरुु गरिनु त ठीकै होला, तर आफ्नो नाममा दर्ता
इतिहास साक्षी छ, जहाँ पनि ठूला–ठूला उद्योगहरू गर्न सकेका छैनन।्
सरुु गरिन्छन,् ठूला–ठूला भवन र मलहरू बनिन पक्का घर बनाउन
थाल्छ, तब सबैभन्दा तारोमा त श्रमिक र मजदरु हरू खोज्दा कम्पनीले
नै हुने गर्छन।् उद्योगपतिहरूको आँखा परे को जमिन
लिनु परोस,् बलिदान त श्रमिकहरूले नै दिनपु र्ने हुन्छ। नोटिस पठाइरहेको छ।
अब चार पसु ्तादेखि रगत–पसिना दिँदै आउने हाम्रा अब त्यही जमिनमा
चिया श्रमिकहरूले भोलि अर्को कुन बलि चढाउनपु र्ने भोलि उद्योगपतिहरूको
होला ? आजको सबैभन्दा ठूलो प्रश्न यही बनेको छ। अग्ला–अग्ला होटल
दार्जिलिङे चियाको आफ्नै ब्रान्ड छ। आफ्नै
नाम छ। दार्जिलिङे चियालाई जिओग्राफिकल बन्ने भएको छ।
12 लाली गुराँस

इन्डिके सनको विशेष ट्याग छ। विश्व बजारमा यसको अलग्गै माग छ। हाम्रा
नेताहरूले मखु ्यमन्त्रीलाई खसु ी पार्नुपरोस,् झोलामा डल्लो पारे र लैजाने यही चिया
हो। के न्द्रमा कुनै मन्त्री भेट्नपु रोस,् खदासँगै टक्राउने यही चिया हो।
अब सोच्नुहोस,् यति मलू ्यवान् चिया उद्योग पनि कहिल्यै घाटामा जाला
त ? तैपनि चिया उद्योगलाई थप विकसित गर्नुको सट्टा किन मालिकहरू छिटो
नाफा कमाउने बाटोतिर हिँड्न चाहन्छन ् ? उसै पनि चियाबाट मालिकले नाफा त
कमाइरहेकै छन।् अब बगानभित्र सरुु भएको टी–टुरिज्मले पनि मालिकका निम्ति
नाफाको अर्को बाटो खोलिदिनेछन।् तर, जसले डेढ सय वर्षअघिदेखि चिया
स्याहारिरहेका छन,् जसले त्यही चियाको बटु ामा अझै ‘सनु ’ खोजिरहेका छन,्
उनीहरूले त टी–टुरिज्मबाट पनि पाउने त उही दःु खै होला, होइन र ?
हो, चियाले दार्जिलिङलाई विश्वमा चिनाएको मात्रै छै न, देशको आर्थिक
स्थितिलाई मजबतु गराएको मात्रै छै न, दार्जिलिङको हरे क राजनीतिलाई दिशा दिने
काम पनि यही चिया कमानहरूले गरिरहेका छन।् त्यसैले त दार्जिलिङका हरे क नयाँ
नेता आफ्नो भविष्य खोज्न सबैभन्दा पहिले चिया कमानतिरै आइपगु ्छन।्
पहिलो चरणको गोर्खाल्यान्ड आन्दोलन सरुु गर्ने सवु ास घिसिङ भन्थे, ‘हाम्रा
मान्छेले न्याय पाउँदनै भने तिमेरको चिया उखालेर लैजाँदा हुन्छ। किनकि माटो चैं
हाम्रो हो।’ दोस्रो चरणको गोर्खाल्यान्ड आन्दोलन गर्ने विमल गरुु ङ राजनीतिक
समस्या पर्दा जहिल्यै एउटै कुरा दोहोर्यायइरहन्थे, ‘म चैं कमानेको छोरा हु।ँ भटु ेको
मकै खाएर पनि जनताको निम्ति लड्छु।’ जब 2017 को गोर्खाल्यान्ड आन्दोलन
सकियो जीटीए समाल्न विनय तामाङ आइपगु ।े उनी पनि आफ्नो राजनीतिक
भविष्य सरु क्षित गर्न चिया श्रमिककै निम्ति अनशन बस्न आइपगु ।े त्यसपछि फे रि
जीटीएमा पगु क े ा अनित थापा अहिले पनि दोहोर्यानइरहन्छन,् ‘श्रमिकहरू अब गम्बुटे
राजनीतिबाट माथि उठ्नपु र्छ।’ के ही दिनअघि मात्रै दार्जिलिङ नगरपालिकामा बोर्ड
गठन गर्ने ‘हाम्रो पार्टी’ का अध्यक्ष अजय एडवर्डलेसम्म चिया श्रमिकहरूका निम्ति
भोक हड्ताल गरिसके का छन।्
तर, विडम्बनाको कुरो एउटै छ– जनु सक ु ै दल किन नहोस,् आफ्नो राजनितिक
भविष्य बनाउनका निम्ति चियाबारीतिर जतिसक ु ै सहानभु ति
ू खोज्दै किन नडुलोस,्
त्यही दलका नेताले भोलि ओहोदामा पगु पे छि यही चियाबारीको समस्याप्रति
अलिकति पनि सहानभु ति ू देखाउने छै नन।्
आखिर किन सधैं यस्तो हुन्छ चियाबारीमा ?
(साभार: कान्तिपरु , कोसेली)
 लाली गुराँस 13

चिया उद्योग अनि पर्यटनको चपेटमा

मजदुर अधिकार

समु ेन्द्र तामाङ

विगत के ही दिन अघि जङ्गपाना भ्रमणमा भारतीय गोर्खा प्रजातान्त्रिक मोर्चाका

अध्यक्ष अनित थापाले घोषणा गरे का थिए- "मकै बारी चिया कमानमा ताज होटेल
बनियो, अब जङ्गपाना चिया बगानमा ‘मे फे यर रिसोर्ट’ बनिनेछ। हामीले विगत
के ही वर्षदखि
े खरसाङमा आर्थिक स्रोतको अवसरहरू देखक े ा थियौ ँ। त्यही
अवसरलाई मैले कार्य रूपमा परिणत गर्न सके ँ । पहिला ताज होटेल ल्याउनु सफल
भयौ ँ। त्यहाँ हाम्रै स्थानीय यवु ाहरू काम गर्छन।् पलायन हुनु परे को छै न।"
आफ्नो भिजन बारे बोल्दै अनित थापा भन्छन-् - "स्थानीय मानिसको आर्थिक
उन्नति हुनपु र्छ। स्थानीय व्यवसायको कारोबार बढ्नु पर्छ, तर कसरी? यही सोच
लिएर मैले अवसरहरू खोजे। अवसरहरू खोज्दै जाँदा होटेल अनि रिसोर्ट एउटा
दीर्घकालीन बाटो पाएँ। पर्यटकहरू खरसाङ आउनु नै सक्दैनन,् कारण यहाँ बस्ने
होटेलको कमी छ। झन् पैसावाला पर्यटक त आउने कुरै भएन। अब यहाँ राम्रा-
राम्रा होटेल र रिसोर्टहरू बनिन थालेका छन।् म विश्वस्त छु- अबको पाँच वर्षमा
खरसाङको रूप र आर्थिक स्थितिमा अवश्य परिवर्तन आउनेछ।"
करिब दईु हप्ताअघि देखि जङ्गपानाका के ही मजदरु परिवारहरू आफ्ना घर
गमु ाउने भय र त्रासमा बाचिरहेका छन।् उनीहरूको किपटमा अब मेफेयर रिसोर्ट
बनिने तय छ। यसैले गर्दा त्यहाँको स्थिति निक्कै नाजक ु र तनावपर्णू रहेको हामीले
थाहा पाइरहेका छौ ँ। अर्कोतिर बगान मालिक पक्षबाट कुनै प्रकारको घटना नघट्ने
बयान आइसके को छ।
ठिक दईु महिना अघि छोटा फागु चिया बगानमा पनि एक जना मजदरु ले
अतिरिक्त घर निर्माण गऱ्यो भन्दै उनलाई कामबाट निष्कासित गर्ने अर्डर आएको
हामीले थाहा पायौ ँ। पहाड-तराई-डुवर्सको बगानहरूमा यस्ता कयौ ँ घटनाहरू छन।्
14 लाली गुराँस

हामी भन्छौँ –“हट्टाबाहार उहिले नै समाप्त भएको हो”, तर आजसम्म पनि यो प्रथालाई
प्रयोग गरे र मालिकवर्गले मजदरु वर्ग विरुद्ध एउटा मनोवैज्ञानिक शोषण र थिचोमिचो
गरी रहेको देखिन्छ। आफ्ना जमिन, न्यायपर्णू वेतनको लागि अनि आर्थिक शोषण
विरुद्धको आवाजहरू आजसम्म पनि हरे क मजदरु को मख ु मा रहेको कुरा हो।
यहाँ मेफेयर रिसोर्टको कुराको व्यापक चर्चा छ, तर जङ्गपानाको म्यानेजर
रवीन्द्र सिंह चौधरी भन्छन-् - यस्तो प्रकारको कुनै प्लान नै छै न। त्यसो भए यहाँ
कि त अध्यक्ष थापा झटु ो बोल्दै छन् कि चाहिँ म्यानेजर। तर यहाँ मजदरु हरूले झटु
बोलेको जस्तो कुरा किन मालिकवर्गले भनिरहेको छ त?
हामीले विकासको विषयमा कुरा गर्दा आफै लाई एउटा प्रश्न गर्न जरुरी छ,
‘कसको निम्ति विकास?’ विकासको नाममा गरिएको यो प्रोजेक्टले यदि रै थाने
मानिसहरूलाई रोजगार दिन्छ भने, यो अलिकति भए पनि राम्रै भन्न सकिन्छ, तर
त्यही राज्य सरकार, जसले 15 % जमिन टुरिजमको प्रयोगको निम्ति प्रदान गर्न
सक्छ भने मजदरु हरूको उहिले देखिको माग पर्जापट्टा किन दिन सक्दैन? त्यसैले यो
विकासको वर्ग चरित्र बझु ्न नितान्त जरुरी छ।
जङ्गपाना कमानको मालिकाना दईु तीन महिना अघि नै परिणत भएर सन्तोष
कुमार काजोरिया ग्परु अन्तर्गत बालाजी एग्रो इन्टरनेशनल-को हातमा गएको छ, र
मालिक पक्ष अनि म्यानेजमेन्टले यदि कसैलाई चिन्न सक्दैन भन्नुको मतलब, त्यो
मान्छे त्यो कमानको बासिन्दा होइन भन्नु मिल्दैन। त्यसर्थ यो जङ्गपाना मजदरु
बनाम मेफेयर विवादलाई फे क न्युज भनेर भन्नु सवं दे नशीलताको कुरा भएन। अर्को
तर्फ मजदरु हरूको म्यानेजमेन्टसँग उक्त विषयबारे कुरा भएको भनेर श्रमिकहरूले
आफै मिडियामा भन्दै छन।् यस्तो स्थितिमा मजदरु हरूको आफ्ना घर जमिनको
पर्जापट्टाको आवश्यकता अझै बढेर गएको छ।
विकासकै कुरा गर्नु पर्दा खरसाङ वरिपरि सरकारी स्कु लहरूमा हालत एकदमै
तल्लो दर्जाको छ। अस्पतालमा ब्लड टेस्ट समेत बाहिर प्राइभेटमा गएर गर्नु पर्दछ।
अलिकति साह्रो भए कि सिलगढी रे फर गरिदिने चलन छ। स्वास्थ्य व्यवस्था अनि
शिक्षा प्रणालीको सरं चना एकदमै सोचनीय स्थितिमा पगु क े ो छ। के यस्ता बनि
ु यादी
विषयबारे विकासको जरुरत छै न र? तर यहाँ किन हामीले विकास भन्ने साथ
टुरिजमको मात्र उन्नति सोच्ने यो मानसिकता हामी माझ प्रचलित छ। विकास सर्व
स्तरीय हुनु पर्छ अनि समाजका तल्लो तप्काका उत्पीडित अनि शोषित मानिसहरूले
पनि यसको फल उठाएको हुनु पर्दछ। कोरोनाको भयङ्कर प्रहारपछि पनि बनि ु यादी
अधिकारबारे हामीले जनजागरण अनि चेतनामल ू क काम गर्न सके नौ ँ भने साँच्चै नै
हाम्रो भविष्य अन्धकारमा छ।
 लाली गुराँस 15

कमानमा काम गर्ने लाखौ ँ मजदरु हरूको न्यूनतम ज्याला अहिलेसम्म छै न।

के न्द्र सरकारले पँजु ीवादी मालिकहरूको प्रेसरमा आएर झनै मजदरु विरोधी
अनि श्रम विरोधी काननु हरू लागू गर्दै छ। मालिकको व्यापार राम्ररी होस् भनेर
नै नयाँ श्रम काननु बनाइएको हो। मजदरु वर्गलाई चारै दिशाबाट आक्रमण छ।
कतिपय सङ्घ-संस्थाहरूले वर्ग सङ्घर्षको बाटोबाट मजदरु हरूलाई डाइभर्ट गर्दै
छन,् कति वटा सत्ताखोरी अनि मालिक पक्षीय ट्रेड यनि ु यनको उदाहरण देखाउँदै
ती संस्थाहरूले सम्पूर्ण मजदरु ट्रेड यनि ु यन विरोधी कुरा गरिरहेका छन।् यस्तो
स्थितिमा मजदरु हरूले आफ्ना राजनैतिक अनि आर्थिक मागहरू कसरी पेस गर्ने?
हरे क पल्ट कोर्ट-कचहरी नै गइरहने कि मजदरु -एकता अनि सङ्घर्ष पनि बल ु न्द
बनाउने? आफ्ना हक र अधिकारका निम्ति मजदरु हरू आफै चेतनशील भएर अघि
बढ्नु पर्छ। मजदरु हरूको सबै भन्दा ठुलो शक्ति नै वर्ग चेतना हो। तर कति जना
संस्थाहरूले यसलाई के वल काननु ी लडाइँमा परिणत गर्न खोजी रहेका छन।् के वल
हाई कोर्टमा के स दर्ता गरे र यो लडाई हासिल गर्न सक्ने भए भारत स्वतन्त्र भएको
एक वर्ष पछि बनिएको मिनिमम वेजको काननु
विकासको नाममा
अहिलेसम्म किन लागू छै न चिया बगान उद्योगमा?
सन् 1951 को प्लान्टेशन लेबर एक्टमा उल्लेख गरिएको यो
गरिएका अधिकारहरू किन अहिलेसम्म राम्ररी लागू प्रोजेक्टले यदि रै थाने
भएका छै नन?् यसमा सत्ताखोरी टिएमसी सरकार मानिसहरूलाई
अनि त्यस अगाडिका सबै सरकारहरूले मालिक
रोजगार दिन्छ भने,
पक्षलाई किन प्रेसर गर्न चाहँदनै न् अनि अहिले पनि
चाहेको छै नन?् किन बिजेपीले मजदरु वर्गका यस्ता यो अलिकति भए पनि
ु यादी मद्ु दाहरूलाई उपयोग गर्दै बङ्गालको राम्रै भन्न सकिन्छ,
बनि
कुर्सी मात्र ताक्ने अनि विपरीतमा फे रि मिनिमम तर त्यही राज्य
वेज, सन् 1948 अनि प्लान्टेशन लेबर काननु , सन्
सरकार, जसले 15%
1951 जस्ता महत्त्वपर्णू काननु हरूलाई रद्द गर्ने काम
गरिरहेको छ? जमिन टुरिजमको
अर्को तर्फ , कति वटा संस्थाहरुले कमान– कमान प्रयोगको निम्ति
गएर साम्प्रदायिक कुरा गरिरहेका छन।् बङ्गाली– प्रदान गर्न सक्छ भने
मारवाडीहरुले पहाड किनेर खाई सक्यो भनेर कान
मजदरु हरूको उहिले
भरिरहेका भिडियोहरू धेरै सामाजिक सञ्जालमा
हामी सनु ी रहेका छौ। हामीले यस वक्तव्यको पोस्ट देखिको माग पर्जापट्टा
मार्टम गर्न जरुरी छ। पहिलो कुरा त, सबै बङ्गाली किन दिन सक्दैन?
16 लाली गुराँस

मारवाडी जातिका मानिसहरू पँजु ीवादी होइनन।् हरे क जातिमा गरिबीको रे खा

कोरिएको नै छ। त्यसो भए यसलाई कसरी हेर्न सकिन्छ? कर्पोरे ट पँजु ी त्यसैले
यहाँ महत्त्वपर्णू एउटा बझु ाइ हो। 15% कमानको जमिन टुरिजमको निम्ति प्रयोग
गर्न सकिने प्रावधान बनाउनक ु ो बनि
ु यादी ढाँचा नै कर्पोरे ट पँजु ी हो। पहाड तराई
अनि डुवर्सको आफ्नै प्राकृ तिक सन्द ु रता छ। यस सन्द ु रतालाई छे उबाट महससु
गर्न, हेर्न अनि यहाँ घमु ्न, यहाँको खाना खान अनि बस्नको निम्ति धेरै खर्च हुन्छ
पर्यटकहरूको। टुरिजममा साँच्चै नै करोडको बिजनेस छ अर्थात् नाफा छ। जहाँ
नाफा छ त्यहाँ पँजु ी छ। जहाँ पँजु ी छ त्यहाँ पँजु ीवादको वर्गीय आक्रमण हुन्छ।
बस,् त्यही पँजु ीलाई आफ्नू खल्तीमा हाल्नको निम्ति यहाँ ठूला-ठूला कर्पोरे ट
(जस्तै ताज, मेफेयर, अलिटा, मार्गरे ट डेक इत्यादि) हरू आकर्षित भइरहेका छन।्
यही हो कर्पोरे ट पँजु ीको आधार। यही कर्पोरे ट पँजु ीलाई अझै बढाउनक ु ो निम्ति
कमान कमान, बस्ती बस्ती टुरिजम फै ली रहेको छ। यसैलाई विकास भनेर हामीले
बझु ी रहेका छौ। हाम्रा जमिन, पानी सबै यी कर्पोरे ट पँजु ीको सिकार भइरहेका छन।्
अब यस्तो अवस्थामा पँजु ीवादी आक्रमणलाई साम्प्रदायिक रूप दिएर समाजलाई
अझै साम्प्रदायिक हिसं ा तर्फ धके ल्ने मानसिकता बोके र आउने यो जमातसँग
हामीले बझु रे अघि बढ्न पर्ने हुन्छ। नत्र भने, हाम्रो जल, जङ्गल, जमिन अनि
श्रम सबै बिग्री भई सक्छन् अनि हामी भने एक अर्का भित्र नै झगडा परि रहने छौ।
त्यसैले पँजु ीवादका यी कतिपय ब्रोकरहरूसँग श्रमिक वर्ग होसियार हुनु पर्छ। पँजु ी
बनाम श्रम, मालिक बनाम श्रमिक बिचको ऐतिहासिक द्वन्द्व अनि सङ्घर्षलाई यहाँ
बङ्गाली बनाम गोर्खाली, गोर्खाली बनाम मारवाडी -को झगडामा परिणत गरिने
चेष्टा भइरहेको छ। कमानमा काम गर्ने श्रमिक अनि भारतको श्रमिक वर्गले नै यो
राजनैतिक खेल बझु ने भने वर्ग सङ्घर्ष अघि बढ्न सक्दैन।
 लाली गुराँस 17

बिजेपी शासित के न्द्र सरकारले ट्रेड यनि

ु यनको महत्त्व घटाएर, non wage
components ( जस्तै दौरा, गम्बुठ, इन्धन, स्कु ल, अस्पताल, घर, इत्यादि ) लाई
उडाएर, बिघा प्रथालाई अझै काननु ी रूपमा असरु क्षित बनाएर, ‘काम लागे लगाउने
काम नलागे निकाल्ने’ प्रथालाई बढवा दिएर पर्मनेन्ट मजदरु ीको अन्त गर्ने काननु
किन पास गरिरहेको छ?
कमानमा काम नभएर पलायन बढेको होइन। पलायन कमानको आर्थिक
गरिबीले गर्दामा भएको हो। कमानमा दैनिक हाजिरको दर कम छ, त्यसबाट
दैनिक जीवनी चलाउनु निक्कै गाह्रो छ, विशेष गरे र यस्तो बढ्दो महँगाइको समय।
पर्जापट्टा नभएर यस्तो भएको हो, आफू बसेको जमिनको कागज पत्र नभएर भएको
हो। कमानमा मजदरु वर्गको दैनिक जीवनको उन्नति नभएर भएको हो। यो होटलले
कति जनाको रोजगार पक्कै होला, त्यो राम्रो कुरा पनि हो तर टुरिजमको विकासले
अर्थात् जङ्गपानामा मेफेयर खोलिए पछि जम्मै पलायन नै बन्द हुन्छ भन्ने ग्यारे न्टी
के ही छै न। बरु, कमानको आर्थिक स्थिति राम्रो भए, दैनिक हाजिर काननु ी रूपले
500 - 600 सम्म भए, पर्जापट्टा पाए, बगानभित्र राम्रो स्तरको निःशलु ्क स्कु ल
अनि प्राथमिक अस्पतालको सृजना भए पलायन एक हदसम्म रोकिने छ। अर्थात्
मजदरु वर्गको सामाजिक, अर्थ नैतिक अनि राजनैतिक विकास नभएसम्म यो
समस्यालाई समाधान गर्न असम्भव छ। पलायन अथवा असङ्गठित मजदरु बिना
पँजु ीवादी यन्त्र चल्दैन। पलायन रोक्नको सङ्घर्ष पँजु ीवाद विरुद्धको लडाइँसँग
गहिरो रूपले सङ्लन्न छ। यो कुरा हामी सबैले बझु क े ो हुनु पर्छ अनि मात्र हामी
यसको समाधान तर्फ लाग्न सक्छौँ।
के वल रोजगार मात्र होइन, इज्जतसँगको रोजगारको निर्माण गर्नु नै आजको
मखु ्य राजनैतिक सवाल हो। के वल एक पक्षीय विकास होइन मजदरु वर्गको
सामहि ू क, आर्थिक अनि सामाजिक विकास जरुरी छ। विकासबारे सोच्न त्यो
चस्मा परिणत हुन जरुरी छ।

रिसर्ट वा हाइवे वा एयरपोर्ट होइन,

चिया बोटको रक्षणाबेक्षण गर,
अनि कमाने मानिसहरूलाई
े !
घर-घरे डीको पर्जापट्टा दऊ
18 लाली गुराँस

अमेरिकी मुटुमा गिग वर्क र युनियन

शमीक

गत एक अप्रिलको दिन के ही मानिसहरूले एउटा असम्भव काम गरे का छन।्

हो, असम्भव काम! न्यूयोर्क (अमेरिका)-को बोरो स्टेटन आइल्याण्डमा
अमेजनका कर्मचारीहरूले पहिलो चोटि श्रमिक सङ्घ गठन गरे ।
अमेजन जस्ता विश्वव्यापी व्यापारिक सञ्जाल चलाउने कम्पनीको मल ू
के न्द्र मानिने अमेरिकाको भमि ू बाट यनि ु यन गठनको यो पहल किन सराहनीय रह्यो
त? त्यसबारे विस्तृत चर्चा गर्न जरुरी छ र सामान्यतया यस्ता अनलाइन डेलिभरी
कम्पनीहरूमा काम गर्ने जसलाई ‘गिग वर्क र’ भनिन्छ, उनीहरूको सङ्कट र
सरु क्षाहीनता बारे पनि चर्चा हुन आवश्यक छ। यसै सन्दर्भमै भन्न सक्छौँ, यदि बिच
बाटोमा विचलित हुदँ नै भने अमेजनका मजदरु हरूको यस यनि ु यन गठनको पहल
सराहनीय छ।
असमानता कत्तिको तीव्र छ साथै लडाइँ कत्तिको गाह्रो छ? त्यो बझु ्न हामीले
सरुु मा कम्पनी मालिकको आयस्रोत हेर्नु पर्ने हुन्छ। अमेजनको मालिक जेफ
बेजोसले प्रति सेकेन्डमा जति (लगभग 2,000-3,000 डलर) कमाउँछन,् त्यो उसको
कम्पनीका सामान्य कर्मचारीको औसत एक हप्ताको (7 दिन = 6,04,600 सेकेन्ड)
कमाई भन्दा पनि बढी हो।
उक्त यनि
ु यन गठन गर्ने नगर्नेबारे सार्वजनिक मतगणना मार्फ त अन्तमा यनि
ु यन
गठनको पक्षमा 2,654 र विपक्षमा 2,131 मत परे को थियो।
जनु अमेरिकामा मई दिवसको इतिहासको सत्रू पात भयो, जनु अमेरिकाले
इतिहासको एक अवधिसम्म मजदरु सङ्घहरूको सनु ौलो भमि ू का प्रदर्शन गऱ्यो,
पछिबाट त्यही अमेरिकाका शासक र मालिकहरूले मिलेर यनि ु यनबाट खटिखाने
मानिसका भरोसा हटाउने षडयन्त्रहरूको रचना गरे । जसमा सामेल भए ससं ारका
पजँु ीपतिहरू।
 लाली गुराँस 19

सङ्गठित उद्योगहरूलाई भत्काएर साना-साना औद्योगिक एकाइ बनाउने

र मजदरु हरूलाई डि-यनि ु यनाइज गर्ने होड विश्वभरि चलायो। हुन त यनि ु यनको
सङ्गठित शक्तिलाई मजदरु हितको लागि प्रयोग गर्नको सट्टामा यसको दरुु पयोग पनि
देखियो धेरै यनि
ु यनहरूबाट। त्यसैले यनि ु यनको शक्ति अनि अधिकारलाई कमजोर
पार्ने र यनि
ु यन विरुद्ध जनमत बनाउने काममा लागिपरे मालिक पक्षधर सम्पूर्ण
शक्तिहरू।
मजदरु लाई के चाहिन्छ भन्नु होस् त?
मजदरु लाई त यनिु यनविहीन स्थिति होइन, बरु जझु ारु यनि ु यन पो चाहिन्छ।
मालिकसँगको साँठ-गाँठमा चल्ने यनि ु यन होइन, मजदरु हितमा काम गर्ने एकताबद्ध
यनि
ु यन नै चाहिन्छ। हाम्रो देशको विभिन्न कुनाहरू- के रलाको मन्ना ु र चिया
बगानदेखि गडु गाउँ मारुति मजदरु सङ्घर्षहरूमा हामीले जझु ारु यनि ु यनकै झलक
देख्यौँ। हाल अमेरिकाको मटु ुमा स्वतन्त्र यनि
ु यनहरूको भमि ू का बढिरहेको स्पष्ट छ।
अमेजन श्रमिकहरूले वृहत् रूपमा त्यसको उदाहरण पनि राखे।
अमेरिकाको सिनेट र डेमोक्र्याट क्याबिनेटले अमेजन कर्मचारीहरूलाई बधाई
दिए। बर्नी स्यान्डर्स जस्ता प्रमख
ु राजनीतिज्ञहरूले स्वाभाविक रूपमा समर्थन र
सद्भावना व्यक्त गरे का छन।् लकडाउनको सरुु मा, क्रिस स्मल्स, जसलाई JFK8
(अमेजन वेयरहाउस) बाट आफ्नो
स्वास्थ्यको अधिकारको दाबी गरे को
कारण निकालिएको थियो, भन्दा
हुन्छ कि उनको एक्लैको अठोटले
बस स्टपको एक मामल ु ी मिटिङ अनि
एकसाथ खाना खाने क्रमबाट कुरा
अगाडी बढ्दै आज यनि ु यन गठन
गर्ने पक्षमा 50 प्रतिशत भन्दा बढी
भोट आयो। असम्मानको सामहि ू क
अनभु तिू ले नै विगत 27 वर्षको
अवैध बार तोड्न सफल भएको छ।
अमेजनले यस जनमतको विरुद्ध
आफ्नो अडान खडा गर्न खोज्दै छ।
परिस्थितिबाट तिनीहरू ‘गहिरो रूपमा
दःु खी र निराश’ छन।् उनीहरूले
जनादेशको विरुद्धमा आवश्यक परे मा
20 लाली गुराँस

काननु ी रूपमा कसरी अघि बढ्ने भन्ने विचार गरिरहेका छन् र पक्कै पनि ‘भड्किएका’
मजदरु हरूको ‘चेतना’ फिर्ता ल्याउन चाहन्छन।्
यदि हामीले त्यो ‘सपनाको देश’ अमेरिकालाई नियाल्यौँ भने, हामीले
अकल्पनीय विसङ्गति र पीडा देख्न सक्छौँ। चम्किला सपु र मार्के टमा हरे क तहमा
मानवीय पीडा छ। न्यूनतम पारिश्रमिकको अचम्मको खेल चलिरहन्छ। अमेजनले
यनिु यन गठन हुन नदिनका लागि उपयक्त ु कदम चाल्नका निम्ति काननु ी र यनि ु यन-
बस्टिङ परामर्शमा करिब चार मिलियन डलर खर्च गरे को छ। यस्तै एउटा यनि ु यन
विरोधी बैठकको भ्वाइस रे कर्ड अनसु ार, अमेजनका प्रतिनिधिहरूले लगभग गैर
काननु ी रूपमा कामदारहरूलाई यनि ु यनमा सामेल हुनाले न्यूनतम पारिश्रमिक नदिन
सक्छ भनेर सचू ित गर्ने प्रयास गरे का छन।् ध्यानमा रहोस् कि न्यूयोर्क को नियम
अनसु ार, अमेजनले 15 डलरको सट्टा 18 डलर/ प्रति घण्टा मजदरु लाई तिर्छ। तसर्थ,
त्यो अतिरिक्त लाभबाट वञ्चित हुने डरलाई यो मत गठनमा प्रभाव पार्न प्रयोग
गरिएको थियो, जनु त्यस बैठकमा तत्काल चिह्नित गरिएको थियो।
NLRB (राष्ट्रिय श्रम सम्बन्ध बोर्ड) अनसु ार त्यस्ता प्रत्यक्ष प्रयास र अनिवार्य
बैठकहरूमा श्रमिकहरूको विचारलाई प्रभाव पारे र यनि ु यनहरू गठन गर्ने पहलहरूलाई
प्रायः विफल पारिन्छन।् उदाहरणका लागि, अलाबामा (BHM1) मा, यनि ु यनले गत
वर्ष र यो वर्ष न्यूनतम 30% भोट पनि प्राप्त गर्न सके न। यस्ता एकतर्फी प्रभावशाली
बैठकहरूलाई ऐच्छिक बनाउन पीआरओ ऐन (प्रोटेक्टिङ द राइट टु अर्गनाइज) पास
गर्न खोजिरहेका छन् सबै ट्रेड यनि ु यनहरूले।
हुन त सफलताको के ही सङ्केतहरू देखिदँ ै थियो। हामीले कोभिड पछिका
वितेको दईु वरम्ष ा देख्यौँ, यरु ोपभरि धेरै श्रम हडताल र विरोधले अर्को आयाम
लिएको छ। बेलायतलाई हेर्दा साना–ठुला प्रयासको सफलता देख्न सकिन्छ।
IWGB (ग्टरे ब्रिटेनको अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक सङ्घ) र UVW (यनु ाइटेड भ्वाइस अफ
द वर्ल्ड) को अगवु ाइमा, बेलायतको SOAS यनिभर्सि ु टी अफ लन्डन, लन्डन स्कु ल
अफ इकोनोमिक्सका सफाइ कर्मीहरूले माग पेस गर्ने अधिकार पाए। यहाँसम्म कि
शिक्षाको क्षेत्रमा UCU (यनिभर्सि
ु टी एन्ड कलेज यनि
ु यन) को सङ्गठित प्रतिवादले
‘गिग इकोनोमी’ को यगु मा पनि आन्दोलनमा सफलता ल्याएको छ। त्यसर्थ नै स्टेटन
आइल्याण्डको JFK8 वेयरहाउसमा यो पहिलो श्रमिक सङ्घ गठन महत्त्वपर्णू र
ऐतिहासिक हो।
अमेजनका धेरै स्टोर र सेवाहरू स्वचालित भइरहेको छ र हाल रोबोटहरूको
प्रयोग हुदँ छै । यस्तो बेलामा श्रमिक सङ्घको स्थापना भएको समाचार अव्यवहारिक
लाग्छ। तर आजभन्दा 100 वर्ष पहिले, चीजहरू त्यति अद्भुत थिएनन।्
 लाली गुराँस 21

बडु ी गाथ्रीले गाउँछन् "दिज ल्यान्ड वाज मेड फर यु एन्ड मी - यो भमि

ू तिम्रो र
मेरो लागि बनाइएको थियो"; आफ्नै माटो, जमिनको कुरा गर्थे मजदरु हरूको।
टोड रान्डग्नरे ले गाए, ‘just one victory’ (के वल एक विजय)। त्यसबाट
हामीले बाँकी विजयको रसद प्राप्त गर्नेछौ ँ। दोस्रो विश्वयद्ध
ु भन्दा पछिल्लो एक सय
वर्षभरि अमेरिकामा रे लवे र कोइला मजदरु हरूद्वारा सङ्घ-आधारित सफल विरोध
प्रदर्शनको सनु ौलो इतिहास छ।
त्यो पटकथा कसरी परिवर्तन भयो? नव-उदारवाद वा निओ लिबारलिजमतर्फ
समाज सर्दै गएको र पश्चिमी व्यक्ति-स्वतन्त्रतावादको दरुु पयोगको परिणाम स्वरूप
भयो।
नव-उदारवादले समग्र रूपमा एकाधिकार व्यवसाय र निजीकरणलाई गति
दिन्छ। काननु ी रूपमा पनि धेरै तरिकाले, श्रमिक र खरीदारहरूको सट्टा बहुराष्ट्रिय
ससं ्थाहरू र पजँु ीवादी मालिकहरूकै हित सरु क्षित हुन्छ। त्योसँग जोडिएर बढेको छ
राम्रो सेवक बन्ने होड, जनु हामीले यता भारतमा पनि धेरै क्षेत्रमा देख्छौँ। न्यायिक
बिदा लिने डर, बिदा नलिई माथिल्लो निकायको अलिकति ध्यानाकर्षण गराउनु र
अलिकति राम्रो बन्न चाहनु यो होडबाजीको हिस्सा हो। नव-उदारवाद-सञ्चालित
निजी-कर्पोरे ट-वाणिज्यिक ब्लु प्रिन्टको हिस्सा हो यो मानसिकताको विकास।
सन्न
ु मा आउँछ, अमेरिकाको जनताले आफ्नो न्यायिक अधिकार छोड्दनै न।्
तर प्रयोग नगरिएको बिदाको तथ्याङ्क हेर्दा स्तब्ध हुनपर्छ। कूल 16 करोड 90
लाख दिन वा 52 अर्ब डलर बराबरको यो तथाकथित मलू ्यलाई 41% जनताले
कसरी त्यागेका छन् ? गत वर्ष, अमेरिकामा प्रयोग नगरिएका छुट्टीको दिनहरूको
सङ्ख्या 40 वरम्ष ध्ये सर्वोच्चमा पगु ्यो। यएु स ट्राभल एसोसिएसनले नियोजित
गरिएको अक्सफोर्ड इकोनोमिक्सका टोलीले यो सङ्ख्या लगभग 169 मिलियन
दिन बताएका छन,् जनु $ 52.4 बिलियन गमु ाएका लाभको बराबरको छ। प्रमख ु
दोषी को हुन् ? अमेरिकाको workaholic ससं ्कृति। यो होइन कि अमेरिकीहरू छुट्टी
चाहँदनै न् - यो हो कि तिनीहरू यसलाई लिन डराउँछन।्
अधिकारको बोधहीनताको यस्तो दौडमा, यनि ु यनहीन बनाउने षडयन्त्रको
जगजगी चलेको बेलामा अमेजन कम्पनीको पैसा रुपियाँको पहाडको विरुद्धमा
उभिएर यनि ु यन बनाउने सहमति कसरी बनियो ? यति वर्षपछि स्टेटन आइल्याण्ड
जस्ता ठाउँमा जनमत सङ्ग्रहको यो अभतू पर्वू नतिजा सपना जस्तै हो। अनि त्यो
सपनाको निर्माण गर्नेहरूले पक्कै पनि 136औँ मई दिवसको पर्वू बेला ‘हे मार्के ट’को
शहीदहरूलाई अर्थपर्णू श्रद्धाञ्जली दिएका छन।्
22 लाली गुराँस

जहाङ्गिरपुरी दङ्गामा
‘जय श्री राम’
अम्बिका राई

दिल्लीको जहाङ्गिरपरु ी भन्ने ठाउँमा गत 16 अप्रिल, हनमु ान जयन्तीको दिन

हिन्दु-मस्लि
ु म बिच दङ्गा भयो।
हनमु ान जयन्तीको दिन सडकमा सघं परिवारद्वारा शोभा यात्रा निकालिएको
थियो। त्यो शोभा यात्रा एउटा मस्जिदको छे वैमा आएर रोकियो। त्यसै दिन मसु लमान
समदु ायकाहरूले पनि रमादान पर्व पालन गरिरहेका थिए। के ही समय भित्र नै त्यहाँ
एउटा गटु ले अर्को गटु माथि आक्रमण गऱ्यो र धेरै जना घाइते भए। त्यस दिन कुल
तीन वटा शोभा यात्राको आयोजना गरिएको थियो। एउटा शोभा यात्रा बिहानको
समयमा निकालिएको थियो भने दोस्रो शोभा यात्रा दिउँसो बाह्र बजीको समयमा
निकालिएको थियो। यी दवु ै वटा शोभा यात्रा पलि ु सको अनमु तिमा निकालिएको
थियो। तेस्रो शोभा यात्राको बारे मा भने पलि ु स प्रशासनलाई जानकारी गरिएको
थिएन।
त्यो तेस्रो शोभा यात्रा कसले आयोजना गराइएको हो? भन्ने कुरा अझ पनि
स्पष्ट छै न। त्यो शोभा यात्रा साँझको छ बजी, जहाङ्गिरपरु ीको कुशल रोडको एउटा
मस्जिद अघि पगु ्यो र शोभा यात्रामा सामेल भएकाहरूले ठुलो ठुलो आवाजमा
गीत बजाउँदै ‘जय श्री राम’को नारा लगाउन थाल्यो। ठिक त्यही समय मस्जिद
भित्र इफ्तारको तैयारी गरिँ दै थियो। शोभा यात्रीहरू मस्जिद भित्र पसे अनि ‘जय
श्री राम’ लेखिएको भगवु ा झन्डा झन्डा ु उने प्रयास गरे । यसैले तत्काल दईु गटु बिच
झडप सरुु भएको थियो। जम्मा 23 जना व्यक्तिहरूलाई पक्राउ गरियो, ती मध्ये 16
जना मसु लमान समदु ायका थिए।
 लाली गुराँस 23

यो घटना भएको ठिक तीन दिन पछि फे री जहाङ्गिरपरु ीमा अर्को घटना
घट्यो।
भारतीय जनता पार्टीको अधीनमा रहेको उत्तर दिल्ली नगरनिगम कर्पोरे शन
(North Delhi Municipal Corporation)-ले राज्यको पार्टी अध्यक्षको
कम्प्लेन अनसु ार 19 अप्रिलको दिन कुशल रोड, जहाङ्गिरपरु ीमा अवैधानिक
रूपमा निर्माण गरिएका घर अनि दोकानहरूलाई भत्काउने निर्देश दियो। दिल्लीको
भाजपा प्रमख ु आदेश गप्तु ले नगरपालिका कमिश्नरलाई चिठ्ठीमा यो जनाए कि ‘...
त्यस ठाउँको धेर जस्तो जमिनमा अवैध निर्माण भएको छ र त्यहाँ बङ्गलादेशी
साथै रोहिन्ग्य मसु लमानहरू बस्छन।् ती बङ्गलादेशी अनि रोहिङ्गा मस्लि ु महरूले
नै 16 अप्रेलको साँझ जहाङ्गिरपरु ीमा दङ्गा सरुु गरे का थिए।’
तर घटना हेर्दा स्पष्ट रूपमा राजनीतिक षड्यन्त्र देखिन्छ। के वल 16 अप्रेलको
दिन घटना भएको ठाउँको वरिपरिका घर, दोकानहरू मात्र भत्काउने काम भयो।
नगरपालिका अनसु ार, ती घर र दोकानहरू अवैधे रूपमा निर्माण गरिएको थियो।
घर र दोकानहरू मात्र होइन तर मस्जिदको गेट अनि अघिल्लो भाग पनि भत्काउन
काम गरियो। तर त्यही सडकमा रहेको मन्दिर भने जस्ताका त्यस्तै छ।
बिहान 9:30 बजी नगरपालिकाको 9 वटा बलु ्डोजरले घर र दोकानहरू
भत्काउने काम सरुु गऱ्यो। सप्रि ु म कोर्टको ‘स्टे अर्डर’ आउँदासम्म त्यहाँ लगभग
20 वटा घर र मस्जिदको गेट साथै अघिल्लो भाग भत्काइ सके को थियो।
भत्काइएका घर र दोकानहरू त्यहाँका मस्लि ु म समदु ायका श्रमजीवी
मानिसहरूका थिए। यस घटनामा उनीहरूले आफ्ना घर, परिवारको जीविका
चलाउने साधनहरू साथै उनीहरूको पेट पालन गर्ने साधन गमु ाउनु पऱ्यो, कारण
उनीहरू मस्लि
ु म समदु ायका थिए।
24 लाली गुराँस

उत्तर दिल्ली नगरनिगम कर्पोरे शन अनसु ार यो नगरपालिकाद्वारा नियमित

रूपमा गरिने काम हो र यो कार्य अप्रिल महिनामा दईु पल्ट भइसके को थियो। साथै
यसै वर्षको जनवरीदेखि अप्रिल महिनाभित्र यस्ता कार्य चार चोटि भइसके को छ।
उक्त घटनालाई हामी के वल जहाङ्गिरपरु ीमा घटेको घटनाको रूपमा मात्र
हेर्न सक्दैनौ ँ। यो त भारतमा हुने कै यौ ँ साम्प्रदायिक हिसं ाको एउटा अशं मात्र हो।
भारतमा बस्ने अल्पसङ्ख्यक मसु लमानहरूले यस्ता घटनाको सामना हरे क दिन नै
गर्नु पर्ने स्थिति देशमा सिर्जना भएको छ।
अप्रिल महिनामा नै देशको अन्य राज्यहरूमा पनि यस्ता धेरै वटा घटनाहरू
घटिसके को छ। यस्तो विध्वंसकारी घटना मध्य प्रदेश, गजु रात अनि उत्तर खण्डमा
पनि भएको हो। यी सबै राज्यहरूमा भाजपा सरकारको वर्चस्व छ अनि यस्तो
घटनामा के वल एउटा समदु ायलाई मात्र टार्गेट गरिन्छ र त्यो हो ‘मस्लि ु म’ समदु ाय।
भारतमा यस थरिका धार्मिक हिसं ाका मामिलाहरू अनगन्ती छन।् भाजपा
सरकारमा आएदेखि धर्मको नाममा गरिने दङ्गाको सङ्ख्याहरू अझ बढेर गएको
हामी देख्न सक्छौँ। कहिले मसु लमान समदु ायको घर भत्काएर, कहिले उनीहरूको
जीविकाको श्रोत माथि आक्रमण गरे र वा कहिले मसु लमान महिलाहरूको
अधिकारको हनन गरे र दङ्गाहरू गरिन्छ।
कर्नाटकको उडुपी भन्ने ठाउँमा 6 जना महिला विद्यार्थीहरूले ‘हिजाब’
लगाएको कारण कलेज भित्र पस्नु सके नन् वा भनौ ँ उनीहरूलाई कलेज प्रशासनले
हिजाब लगाएको कारण कलेजमा प्रवेश गर्न दिएन। राज्यको धेरै वटा ठाउँहरूमा
यस घटनको विरोधमा धेरै विरोध प्रदर्शनहरू राखियो। तर यसै घटना पछि राज्यमा
डरको माहौल निर्माण गर्न के ही विद्यार्थीहरू भगवु ा रङ्गको रुमाल लगाएर
सडकमा उत्रिए। आज धर्मको नाममा हुने यो लडाइले गर्दा मस्लि ु म समदु ायका
महिलाहरूले शिक्षा अर्जन गर्ने अधिकार पनि गमु ाइरहेका छन।् आज जति पनि
हिन्दु-मस्लिु म बिचको दङ्गा भइरहेको हामीले देखी रहेका छौ ँ, ती सबै नै मस्लि ु म
समदु ायप्रति एउटा घृणा उत्पन्न गराउने, मस्लिु म समदु ायलाई शत्रु तलु ्याउने भाजपा
सरकारको एउटा खेल हो।
आगामी 2014 मा हुने चनु ावलाई के न्द्र गर्दै देशको विभिन्न राज्यहरूमा
हिन्दु-मसु लमान दङ्गा फै लाउन भाजपाले अझ जोर तोडसँग काम गरिरहेको छ।
यसैले धर्मलाई राजनीतिक हतियार बनाउने, र त्यसको होडबाजी पछाडि
जम्मै जनविरोधी आर्थिक-सामाजिक काननु हरू पारित गराउने भाजपा सरकारको
हामीले डटेर विरोध गर्नुपर्छ।
 लाली गुराँस 25

शिक्षा व्यवस्थाको नाकी डोरी

कसको हातमा?

जानक
ु ा दाहाल

‘औँ तिमीले प्राइमरी टिचरको फारम भरे नौ ँ ? हन तिमी त बिएड पनि पो होइन र?’
-“दिदी बिएड भएर के हुन्छ ? नियक्ु ति पाउनलाई कि त नेताको प्रेमिका हुनु
पऱ्यो कि हेडमास्टरको छोरी !”
यो उत्तर निक्कै गम्भीर छ र यथार्थ पनि हो। झिना मसिना व्यक्तिगत स्वार्थ र
चाप्लुसी चरित्रले बिथोलिएको पहाडको राजनीतिले कुन-कुन क्षेत्रहरूलाई तहस-
नहस पाऱ्यो त ? ती बारे चिन्तन-मननको जमर्को जनताले खासै गरे का छै नन।् कुनै
पनि देश वा क्षेत्रको राजनैतिक अवस्थितिले नै तय गर्छ त्यस क्षेत्रको आर्थिक,
बौद्धिक साथै सामाजिक विकासले कतिको वेग लगाउने हो भन्ने कुरा।
यति बेला देशको अर्थव्यवस्था झै ँ शैक्षिक फाँट पनि सङ्कटतिर लम्किने
क्रममा छ। पहाडको शैक्षिक व्यवस्था त झनै विकराल चपेटमा छ। हाम्रा क्षेत्रमा
राजनैतिक अव्यवस्थाले पारे को क्षतिको लेखाजोखा हुन त बाकी नै छ तर रोचक
कुरा भने हालमा यहाँ एउटा गहकिलो बहसले टाउको उठाएको छ –‘शैक्षिक
व्यवस्थाको मनमानीमाथि गार्जेन फोरमको हस्तक्षेप’।
पहाडको शैक्षिक व्यवस्थामा दूषित राजनीतिको सङ्क्रमण
पहाडको अव्यवहारिक राजनैतिक परिवेशले यहाँका सबैजसो विभागहरूमा कु
राजनीतिक दर्गन्ध
ु फै लाइसके को छ।राजनैतिक सङ्कट र जातीय चिन्हकारीको
निम्ति सरुु भएको सङ्घर्ष जब एक जना नाइके को एकल निर्णयमा थान्को लाग्यो,
त्यसपछि पहाडमा दादागिरीको ध्वंसक अनहु ार देखा पर्न थाल्यो। त्यसपछि रोजगारी
पाउन कौशलताको सर्टिफिके ट होल्डरहरू राजनैतिक दलका प्रतिनिधाहरूको
26 लाली गुराँस

चाकरी नै बन्यो। यो सङ्क्रमणदेखि शिक्षा व्यवस्था समेत अछुतो रहेन। यसले

शिक्षाको क्षेत्रमा कस्ता नकारात्मक परिणाम सिर्जना गऱ्यो त? चर्चा गरौ ँ।
सरकारी निकायको फ्यातुलोपन, निजी ससं ्थानको दबदबा
शिक्षक समाजको पहिलो नायक हो, जसले अघिल्लो पसु ्ताको सभ्यता, बौद्धिकता
आदिको विकासको प्रतिनिधित्व गरे को हुन्छ।
नानीहरू कसरी पढाउने जस्ता एलिमेन्टरी कोर्स गराउँदा,शिक्षकका आचरण र
कर्तव्य बारे सरकारी शिक्षकलाई तालिम दिइन्छ वा दिइँदनै , सो मलाई थाहा छै न।
मैले आजसम्म भेटेका शिक्षकहरूमा, उनीहरूको गरिमामय पदको ओज राख्ने भने
नगण्य छन।् अरू आचरणको त कुरै नगरौ ँ तलब थाप्न काम गर्नुपर्छ भन्ने सम्म
पनि जिम्मेवारी बोध छै नन् तथाकथित शिक्षकहरूमा। पहाडमा कतिपय यस्ता
शिक्षकहरू पनि छन,् जो आफू अन्यत्र बस्छन् र आफ्नो पेशामा खेताला लगाएर
चोखो तलब थाप्न हिच्किचाउँदनै ।् अर्को गदु ी कुरा कतिपय सरकारी शिक्षकहरू
स्वयल ं ाई आफ्नो दक्षता माथि सायद विश्वास नै छै न। होस् पनि कसरी? उनले त
नियक्ु ति नै मढु े नेताको दयाले पाएको ! यसैले त लगभग 99 प्रतिशत सरकारी
स्कु लका शिक्षक-शिक्षिकाहरूका छोरा-छोरी प्राइवेट स्कु ल जान्छन।् कतै-कतै त
स्कु ल बिदाका दिन शिक्षकले उनीहरूको घरे लु कामकाज र गार्डनिङका निम्ति
विद्यार्थीलाई आफ्नो घरमा बोलाउने जस्ता नीच र दण्डनीय काम गरे का घटना पनि
देख्न,सन्नु पाइन्छ। यस्तै कै यौ ँ तारतम्यले पहाडका के ही के ही सरकारी स्कु ल बाहेक
प्राय नै सरकारी स्कु लहरू बन्दको सङ्कटतिर धके लिँदै छन।्
यहाँ धेरै वटा यस्ता प्राइमरी स्कु लहरू छन,् जहाँ विद्यार्थी भन्दा शिक्षकको
सङ्ख्या डबल छ। देशका असङ्ख्य गाऊँका मजदरु किसान परिवारका बाल-
बालिकाहरूको भविष्य आजको सिस्टमको यस्ता स्वरूपको कुरूप गर्भमा कुमिन्दै
छ।
सरकारी नियक्ु तिमा भाइ भतिजावादको सिलसिला सरुु भएदेखि योग्य
उम्मेदवारहरू बेरोजगारीको रापमा जलिरहेका छन।् पहाडमा बेरोजगारीको समस्या
थान्को लगाउने दइु टै तरिका छ- एउटा हो पलायनवाद र अर्को प्राइवेट टिचर। यसैले
गर्दा प्राइवेट स्कु लहरूले निपणु शिक्षक हात पार्छन।् बल्ल बल्ल पाएको नोकरी
बचाउन ती स्कु लका शिक्षकहरूले दिलोज्यानले काम गर्छन् तर विडम्बना भनौ ँ,
न त निजी शैक्षिक ससं ्थानका शिक्षकले काम अनरू ु पको उचित बेतन पाउँछन् न
उनीहरूको योगदानले सर्व शिक्षा अभियानको अभिभारा नै लिन सक्छ। वास्तवमा
निजी शैक्षिक ससं ्थान भनेको सत्ताको दाहिने परे को पजँु ीपति पोसाउने तरकिब न हो।
 लाली गुराँस 27

भारतीय सवं िधानको अनचु ्छेद 21A अन्तर्गत शिक्षाले मौलिक अधिकारको
दर्जा पाएको छ। जसमा 6 देखी 14 वर्षको नानीहरूको निःशुल्क र अनिवार्य
शिक्षाको प्रावधान छ। तर देशमा चलिरहेको अन्धो शिक्षा व्यवस्थाले
सवं ैधानिक नीतिको खिल्ली उडाएको छ। यस्ता अव्यवस्था बिच सरकारी
शिक्षा व्यवस्थामा भइरहेको मनमानी कुन हद सम्म निन्दनीय छ? बझु ्नु होस।्
कौशल व्यक्तिको सट्टा रोबोट बनाउने होड
सरकारी शैक्षिक ससं ्थानले ससु ्ती लिएपछि पजँु ीपति वर्गले यस क्षेत्रलाई ग्यारे न्टेड
नाफा बजारको श्रेणीमा देखक े ो छ। प्रतिस्पर्धा व्यापारको जरुरी अस्त्र हो,आजको
समाजमा शैक्षिक क्षेत्रको प्रतिस्पर्धा भनेको कसले विद्यार्थीलाई ‘रोबोट’ बनाउन
सक्छ अर्थात् ए टु जेड रटाउन सक्छ। आजका शैक्षिक बौद्धिकहरूले जाँच्ने
कौशलता भनेको मार्क सिटको पर्सेन्टेज मात्र हो। (म विशेष गरी भारतीय परिवेशको
कुरा गर्दै छु) तसर्थ शैक्षिक ससं ्थानले जित्नु पर्ने होडमा रट्न सक्ने बाहेक अन्य
विद्यार्थीको कुनै औचित्य छै न। वास्तविकतालाई आधार मान्ने हो भने रट्न नसक्ने
नानीहरूमा रचनात्मकताको स्तर अझ उच्च पाइन्छ। वास्तवमा विद्यार्थीहरूको
कौशलताको परख नगर्ने वातावरणको सृजना सरकारी विभागको भ्रष्ट नीति र निजी
विभागको व्यावसायिक दौडकै कारण भएको हो।
व्यावसायिकीकरण सिलसिलाले जोखिममा विद्यार्थी
देशमा विद्यमान आजको शैक्षिक व्यवस्थाले
नानीहरूको भविष्यको आर्थिक,
सामाजिक कुनै पनि किसिमको सरु क्षा
सनिश्
ु चित गर्न सके को छै न। सन्तानको
भविष्यको ज्योति खोज्न अभिभावक
ब्रान्डेड ज्ञान बिक्रे ता तर्फ आकृ ष्ट हुने
गरे का छन।्
28 लाली गुराँस

निजी ससं ्थानहरूले अभिभावकलाई गरे का वाचा र अर्को सेसनको अतिरिक्त टार्गेट
परु ा गर्ने जिम्मेवारी विद्यार्थीको टाउकोमा थोपर्छन।् यस समयावधि (स्कु ले जीवन)
नानीहरू भौतिक जीवनको जटिल कुइनेटोमा पगु क े ा हुन्छन,् जति बेला उनीहरूको
बौद्धिकतामाथि हर्मोन्सको नियन्त्रण हुन्छ। यस्तो परिस्थितिमा सबैले सगु ा रटाइमा
उत्कृष्टता हासिल गर्छन् भन्ने ग्यारे न्टी छै न। जसको प्रतिफल विद्यार्थीहरूले गरे का
आत्महत्याका घटना सन्न ु र देख्न पाइन्छ।
गार्जेन फोरमको जन्म
पहाडको पट्यार लाग्दो राजनीतिले जनतालाई एकोहोरो बनाइसके छ कि कसो!
राजनीति भन्दा अर्को कुनै क्षेत्रको बेथितिमा आँखै पर्न छोड्यो कि! आजभोलि
पहाडमा एउटा गहकिलो बहसले जोर पक्रे को छ। शैक्षिक क्षेत्रका असन्तुलनलाई
उधिन्दै गार्जेन फोरम सतहमा आएको छ। फोरमले शैक्षिक क्षेत्रमा हुदँ ै गरे का गड्बढी
र शिक्षक नियक्ु तिमा देखा परे को नीति विरुद्ध सवं धै ानिक प्रक्रियामा पाइला उठाएको
देखिन्छ। फोरमको पहल आजको समय सदृु ढ समाज निर्माणको आधारशिला हुन
सक्छ।तर फोरम आफ्नो कदम माथि कति डटेर काम गर्ने हो यो त समय चक्रले
उजागर गर्नुपर्छ।
भनिन्छ कुनै देशमा परिवर्तन ल्याउनु हो भने त्यहाँको शिक्षा नीतिमा बदलाव
आवश्यक छ। हालैमा भारतको शैक्षिक पद्धतिमा जनु परिवर्तन गरे को छ त्यसले
त झनै विद्यार्थीहरूको जीवनलाई तहस-नहस पार्नेछ। शिक्षाको आधारभतू नीतिमा
परिवर्तनको कुनै छाँटकाँट देखिएको छै न। शैक्षिक क्षेत्रलाई नितान्त सरकारीकरण गर्नु
पर्ने हो। शैक्षिक क्षेत्रका निजी व्यवसायीहरूको हस्तक्षेपले देशको जनसङ्ख्याको
ठुलो पाटो शिक्षाको उज्यालोदेखि बाहिरिने प्रबल सम्भावना छ। किनकि जबसम्म
निजी ससं ्थान पसल फिँ जाएर बस्छन् र सरकारी शैक्षिक विभागका कर्मचारीका छोरा-
छोरीका निम्ति विश्वस्तरिय सामाग्री पस्किन्छन,् तबसम्म शिक्षा नीतिमा बदलावले
स्पेस पाउँदनै र निम्न वर्गीय परिवारका नानीहरू आदर्श शिक्षाको परिधि बाहिर
पर्छन।् यति बेला देशका प्राय-प्राय सबै अङ्गहरू व्यवस्थाको हातबाट चिप्लिने
स्थितमा छन।् व्यवस्थापनका सबै स्तम्भलाई बेवास्ता गरे र कुर्सीकै मादकतामा
लट्टिएर कँु जिएको सत्ताको चरित्रले जनतालाई ब्युँझिनपु र्ने सङ्के त त दिएकै छ।
तसर्थ शैक्षिक क्षेत्रमा भइरहेका असन्तुलनलाई चिन्तन- मनन गरिकन यसको गणित
हल गर्ने काम तर्फ कदम उठाउने जिम्मेवारी आम जनता कै हो।
 लाली गुराँस 29

सङ्कटपूर्ण अर्थव्यवस्था
अनि अन्तर्राष्ट्रिय आन्दोलन
सागर थापा

[ संसारका विभिन्न देशमा आममानिस र यवु ा-विद्यार्थीहरूका विभिन्न

थरीका सङ्घर्ष चलेको हामीले देखिरहेका छौ ँ। यसमा ती खबरहरूबाट
कतिवटालाई सङ्कलित गरिएको छ। ]

श्रीलङ्का
छिमेकी देश श्रीलङ्कामा ठुलो उथलपथु ल चलिरहेको छ। देशभरिमा जनताद्वारा
विरोध प्रदर्शन, आगजनी-तोडफोड, मन्त्रीहरूलाई कुटपिट, तिनीहरूको गाडी
खोलामा फ्याँकीदिन,ु वा घरसितै जलाइदिने जस्तो घटना भइरहेको छ। चरम
आर्थिक संकटसँगै खाद्यान्न, इन्धन तथा औषधि अभावका कारण सरुु भएको
सरकारविरोधी प्रदर्शन चर्कं दै गएपछि श्रीलंकामा सबै मन्त्रीले राजीनामा दिएका
30 लाली गुराँस

छन।् श्रीलंकाको सत्तारूढ दलका सहित 41 सांसदले समर्थन फिर्ता लिएपछि

राष्ट्रपति गोटाभाय राजापाक्षको गठबन्धन सरकार अल्पमतमा परे को छ।
गोटाभायको दल श्रीलंका पोडुजना पेरामनु ा (एसएलपीपी) को नेततृ ्वमा रहेका
दलहरूले अब आफूहरूले स्वतन्त्र रूपमा प्रतिनिधित्व गर्ने बताएका छन।् तर
राष्ट्रपति राजापाक्ष लकिु रहेका छन् गोप्य ठाउँमा।
सन् 2020 को चनु ावमा सत्तारूढ गठबन्धन 145 सिटमा विजयी भएको
थियो। संसद्मा 225 सदस्य छन।् देशले गम्भीर आर्थिक र राजनैतिक सङ्कटको
सामना गरिरहेको थियो। विदेशी ऋण तिर्न नसके को कारणले गर्दा श्रीलङ्कामा
मद्रा
ु को भाउ घटेको छ। खाद्यान्न, औषधि र इन्धन अभावको सामना गरिरहेको
छ। खाद्यको वृद्धि 25 प्रतिशतभन्दा अधिक भएको छ। आवश्यक वस्तुहरू किन्न
पर्खिने मानिसहरूको लामो लाइन टापभु रि देख्न सकिन्छ। श्रीलङ्काले अन्य
देशहरू र आईएमएफबाट ठुलो रकम ऋण लिएको थियो र अब तिर्न असमर्थ
छ। तर सङ्कटको सामना गर्न आई.एम.एफ.सँग बेल आउटको लागि अनरु ोध
गर्नु बाहेक देशसँग कुनै विकल्प बाँकी नहुन सक्छ। जबकि यस्तो ऋण र त्यससँगै
लगाइएको नवउदारवाद (neolibralisation)-ले देशलाई पहिलो सङ्कटको
स्थानमा पऱु ्याएको छ। यसैले जनताबाट ठुलो आन्दोलनको नेततृ ्व हुनपु र्छ।
प्रदर्शनकारीले राष्ट्रपति महिन्दा राजापाक्षे र उनका भाइ गोताबाया राजापाक्षे
प्रधानमन्त्री दवु ैको राजीनामाको माग गरे का छन।् सङ्कटका बाबजदु पनि विपक्षी
दल र ट्रेड यनि ु यनले सरकारविरुद्ध सक्रिय रूपमा विरोध प्रदर्शन गरे का छै नन।्
अधिकांश परिचालन स्वतःस्फूर्त भएको छ।
तमिल र मस्लिु म समदु ायले एउटै उद्देश्यका लागि मिलेर विरोध गरे का छन।्
विश्वविद्यालयका विद्यार्थीहरू प्रदर्शनकारीहरूको महत्त्वपर्णू हिस्सा बनेका छन।्
उनीहरूले कक्षा बहिष्कार गरे र राजापाक्षेले राजीनामाको लागि आन्दोलन आह्वान
गरे ।प्रतिरोधको आगो देशको दक्षिण तर्फ सल्किएको थियो। यो उत्तर अनि पर्वति ू र
कम्ती फै लियो जहाँ तामिलहरूको सङ्ख्या धेर छ। विभिन्न समदु ायहरू अहिले
एकजटु हुन सक्छन।् तामिलहरू शङ्का गर्छन् यो एकता कायम रहन्छ? भनेर।
"आन्दोलन हाम्रा लागि नयाँ कुरा होइनँ, तर उनीहरूका लागि नयाँ कुरा हो।"
जाफना विश्वविद्यालयको तामिल विद्यार्थीले ट्विटरमा लेख।े तामिलले आफ्नो
अधिकारका लागि वर्षदेौँ खि आन्दोलन गर्दै आए पनि सिंहलीहरूबाट कुनै
सहयोग नपाएको समेत बताए। त्यसैले उनीहरू डराउँछन् कि एक पटक हालको
सङ्कटलाई सब्सिडी गरे पछि तमिल जनता फे रि देशको बाँकी भागको लागि
असान्दर्भिक हुनेछन।्
 लाली गुराँस 31

टर्की
टर्कीमा 2016 पछि शिक्षाक्षेत्रहरूमा दमन अचानक बढेर गयो। विश्वविद्यालय
यसको असन्तुष्टिको कारण थियो। आन्दोलनहरूलाई राष्ट्र विरोधीको रूपमा
हेरिन थाल्यो र क्याम्पसहरूमा पलि ु स कारबाही क्रमशः 2016 र 2018 मा पारित
भएको दईु आपत्कालीन आदेशहरू मार्फ त बढाइएको थियो। त्यसयता 6000
भन्दा अधिक शिक्षक प्राध्यापकहरूलाई बर्खास्त गरिसके को छ भने 3000
विद्यालय र विश्वविद्यालय बन्द भइसके का छन।् अघिल्लो साल 2021 मा
टर्कीको उत्कृष्ट विश्वविद्यालयका तीनजना डिनहरूलाई जागिरबाट निकालिदिए
र उनिहरूका ठाउँमा राष्ट्रपति एर्दोगानको जस्टिस् एण्ड डेभलपमेन्ट पार्टीका
सदस्य मेलिह बल ु ल
ु ाई ल्याइयो, जसविरुद्ध पिएचडी चोरीको आरोपमा ठुलो
विरोध प्रदर्शन भएको थियो। यसलाई दमन गर्न रायट पलि ु सलाई क्याम्पसमा
प्रवेश गर्न र विद्यार्थीहरूलाई कुटपिट र गिरफ्तार गर्न अनमु ति दिएका थिए, र
मखु ्य आयोजकको घरमा छापा पनि मारे का थिए। आन्दोलनकारीहरूलाई अल्छे,
राष्ट्र विरोधी र नैतिक भ्रष्ट तत्त्वको संज्ञा दिइएको थियो। विश्वविद्यालयहरूमा
असहमतिको व्यवस्थित दमन जमिया, ए.एम.य,ू जे.एन.यू र रे लवे विद्यार्थी
छात्रावासहरूमा भएको आक्रमणसँग मिल्दोजलु ्दो छ।
यहाँको 'आन्दोलन-जीवी' र 'अर्बन-नक्सल' जस्तै परिभाषासँग
टर्कीको विद्यार्थी अभियन्ताहरू परिचित छन।् सरकारको अलोकतान्त्रिक
कार्यप्रणालीलाई हाइलाइट
गर्नका लागि संस्थाहरूलाई राष्ट्र
विरोधीहरूको के न्द्रको रूपमा
चित्रण गरिएको छ र यो घटना
भारतका लागि अपरिचित छै न
अर्थात् यो घटना भारतसँग हुबहु
मिल्दोजलु ्दो छ।
ग्रिस
ग्रिसमा श्रम काननु संशोधन गर्ने बाहानमा कामको क्षेत्रमा धेरै परिवर्तन गरियो र
ग्रिसको संसदल ् े 2021 मा श्रम काननु हरू पारित गऱ्यो। कति वटा प्रगतिशील
प्रावधानहरू अनि लैङ्गिक उत्पीडनको रोकथामलाई श्रमिक विरोधी नीतिसँग
जोडेर यस सरकारले प्रतिगामी नियमहरूलाई पनि प्रगतिशील भनेर पास गराउने
चेष्टा गर्दै छ। कुनै पनि काममा ओभर टाइमको ज्याला दिनक ु ो सट्टा, छुट्टीको
32 लाली गुराँस

सट्टा, दिनको दश घण्टा काम गर्ने व्यवस्थित काननु ल्याएको छ। EGRANI 11

भनिने अनलाइन सम्बन्धित प्रणालीलाई पनि मजदरु हरूको कार्यमा निगरानी गर्न
ल्याइयो। यसले विवाद समाधानलाई सहज बनाउने र पारदर्शिता समीक्षाको लागि
अनमु ति दिने सरकारको दाबी छ।
मेसिन चलाउन नसक्ने कामदारहरूलाई कारबाही गर्न यसको प्रयोग हुन्छ भन्ने
अरू कामदारहरूको विश्वास रहेको छ। यनि ु यनले हडतालको आह्वान गर्नु अघि
50% सदस्यहरूको सहमतिलाई अनिवार्य बनाएर श्रम आन्दोलनहरूलाई पनि कडा
रूपमा प्रतिबन्धित गर्दछ र उनीहरू हडतालमा हुदँ ा पनि उनीहरूले आवश्यक वस्तु र
सेवाहरूको कुल उत्पादनको 33% सनिश् ु चित गर्नुपर्दछ।
यनि
ु यनहरूको ठुलो विरोध र हडतालका बाबजदु पनि काननु पारित भयो। यी
कडा श्रम काननु हरू शासक वर्गलाई दिइने लाभहरू जस्तै 750 बिलियन यरू ोको
प्रोत्साहन प्याके ज अर्को ‘छ’ वर्षमा भक्ता
ु न गर्नका लागि पर्णू रूपमा सम्झौतामा
छन।्

अर्जेन्टिना
अर्जेन्टिनाको सरकार आई.एम.एफ (International Monetary Fund) $44
बिलियन यरू ो पनु र्संरचना गर्न वार्ताको बिचमा छ, विश्वव्यापी कोषमा तिर्नु पर्ने यो
ऋण 2018 मा लिइएको थियो। जब तत्कालीन राष्ट्रपति मौरिसियो म्याक्रीले
(mauricio macri) अन्तिम उपायको अन्तर्राष्ट्रिय ऋणदातासँग $57bn
सम्झौतामा हस्ताक्षर गरे , आई.एम.एफ.को इतिहासमा यो सबैभन्दा ठुलो ऋण
हो। आई.एम.एफ अर्जेन्टिनाको कहिल्यै अन्त्य नहुने निवेश समस्याको मल ू
कारणहरूसँग इच्छु क छै न न त आईएमएफ त्यस्तो समस्या समाधान गर्न बनिएको
हो। किनभने समस्या निवेशको होइन, तर उच्च उत्पादकत्वको पर्याप्त क्षेत्रहरू
नभएको अर्थतन्त्रमा सरं चनात्मक समस्या हो। 70 वर्षमा आई.एम.एफ.ले
अर्जेन्टिनालाई 22 पटक ऋण दिएको तथ्य प्रस्ट हुन्छ। आई.एम.एफ.द्वारा प्रयोग
गरिएको रणनीति भनेको ऋणलाई धके ल्ने र त्यसपछि निजीकरण बढाउन र कठोर
उपायहरू थोप्नु सरकारलाई बढी प्रोत्साहन दिनु हो। 2001 मा पनु र्भुक्तानीले
(repayment) देशको बहुमतलाई चरम आर्थिक सङ्कटमा धके लिदिएको छ
र अर्जेन्टिनाका 52% वृद्धिको सामना गर्दै यस विषयमा जनमतको माग गरे का
छन।् सरकारले ऋण फिर्ता गर्नुको सट्टा यो रकम निश्चित रोजगारी र सामाजिक
हितमा लगानी गर्नुपर्छ जसले देशलाई ऋणको जालबाट बाहिर निकालेर आर्थिक
स्थायित्व कायम गर्न सहयोग पर्या ु यउने आन्दोलनकारीले माग गरे का छन।्
 लाली गुराँस 33

युक्रेनबाट शिक्षा

भारतीय मेडिकल-शिक्षा
सङ्कटको पर्दाफास

निरज भुजेल

हामीले राजनीतिको किन चिन्ता लिनु पर्छ? किन हामीले विश्वयद्ध ु बारे चिन्ता लिनु
पर्छ? हामीले ससं ारको बारे मा सोच्नु भन्दा पनि आफ्नो जीवनकालमा बढी ध्यान
दिनु पर्छ। यी प्रचलित तर्क हरू हुन,् जनु हामीले हाम्रो दैनिक जीवनमा सन्नेु गर्दछौ ँ।
हामीलाई अनभु व गराइन्छ कि हाम्रो जीवन ठुला विश्वका मामिलाहरूबाट अलग
छ। भारतका अभिभावकहरूले यक्रेु नमा चिकित्सा शिक्षा लिन व्यस्त भएका
अधिकांश भारतीय विद्यार्थीहरू र आफ्ना छोरा-छोरीलाई नाटो र पटि ु नबिचको
राजनीतिले एक दिन यद्ध ु क्षेत्रमा धके ल्नेछ भनेर कहिले सोचेका थिएनन।्
लगभग 22,000 भन्दा बढी विद्यार्थीहरू यक्रेु नमा मखु ्य रूपमा मेडिकल
कलेज पढ्थे। जब प्रधानमन्त्री मोदीले टिप्पणी गर्दै यक्रेु न जस्ता साना देशहरूबाट
शिक्षा नलिने सिफारिस गरे , त्यो विद्यार्थीहरूको मामिलामा हास्यास्पद टिप्पणी हो,
यो गहन चर्चाको विषय बन्यो। धेरै विद्यार्थीहरू यक्रेु नमा फसे र एक जनाको मृत्यु
भएको रिपोर्टले गर्दा यो राष्ट्रिय रूपमा चासोको विषय बनेको छ। यो घटनापछि
विद्यार्थीहरूलाई एयर इन्डियाले टिकटको मलू ्य 1 लाख भन्दा बढी तिर्न आग्रह
गरे को देख्यौँ जसको मलू ्य सामान्यतया 30-40 हजार थियो। विद्यार्थीहरूलाई
उद्धार गर्ने क्रममा ‘भारत माता की जय’ वा "बन्दे मातरम"् भन्न लगाइएको थियो।
त्यसो भए किन हालैमा उच्च माध्यमिक शिक्षा पास गरे का, डाक्टर बन्ने चाहना
भएका विद्यार्थीहरू यक्रेु न वा काजकिस्तान जस्ता देशहरूमा जाने विकल्प रोज्छन्
त? तर भारतका चिकित्सा शिक्षाको ढाँचा वा व्यवस्था हेर्दा यसको स्पष्ट जवाफ
पाउन सक्छ।
34 लाली गुराँस

भारतमा उच्च माध्यमिक शिक्षा पास गरे पछि एमबिबिएस गर्न चाहने प्रत्येकले
राष्ट्रिय योग्यता साथै प्रवेश परीक्षा भनिने परीक्षा दिनपु र्ने हुन्छ। नेटको श्रेणीमा प्राप्त
भएका अङ्कको आधारमा भर्ना गर्नका लागि नाम सझु ाव दिने गरिन्छ। जसलाई
भारतमा एमबिबिएस गर्नका लागि योग्य हुन आवश्यक न्यूनतम प्राप्ताङ्कले पनि
सेट गरिन्छ।
गत वर्ष 16 लाख विद्यार्थीहरूले नेटमा 80 हजार सिटका निम्ति प्रतिस्पर्धा
गरे का थिए (जसमध्ये 40 हजार सिट सरकारी कलेजमा छन् भने अन्य 40 निजीमा
छन।् ) यसलाई विश्वभरकै सबैभन्दा प्रतिस्पर्धात्मक परीक्षामध्ये एक बनाइदिइएको
छ। सरकारी मेडिकल कलेजका लागि वार्षिक शिक्षण शलु ्क एक हजारदेखि एक
लाखसम्म हुन्छन,् जनु भारतमै छ। यसको विपरीत निजी मेडिकल कलेजहरूको
लागि वार्षिक 10-20 लाखसम्म जान्छ। त्यसो भए विद्यार्थीहरूले सरकारी
मेडिकल कलेजको सिटको लागि लक्ष्य राख्छन् वा भारतबाट एमबिबिएस डिग्री
परू ा गर्न 50 लाख भन्दा बढी तिर्ने लक्ष्य राख्छन।्
सरकारी सिटहरूको लागि चर्को प्रतिस्पर्धा र निजी कलेजहरूमा धेरै
उच्च शलु ्कका कारण, धेरै विद्यार्थीहरू छनौटभन्दा बाहिर छन।् र यक्रेु न जस्ता
देशहरूमा एमबिबिएस कोर्स गर्न बाध्य छन।् जहाँ सम्पूर्ण डिग्रीको लागि लगभग
15-25 लाखसम्म खर्च हुन्छ। भारतका ब्याङ्कहरूले विदेशमा पढ्नका लागि
25 लाखसम्म शिक्षा ऋण दिन्छन,् जनु उनीहरूको शलु ्कको दायरा भित्र पर्दछ।
विदेशका कलेजको लागि आवेदन (बिन्ती पत्र) दिन, शैक्षिक ऋण लिनका निम्ति
सबै विद्यार्थीले राम्रो अङ्क प्राप्त गर्नु पर्दछ र उनीहरूले डिग्री परू ा गरे पछि भारतमा
अभ्यास गर्न योग्यता परीक्षा दिनु पर्छ। त्यसैले ठुलो सङ्ख्यामा एमबिबिएस पढ्न
विद्यार्थीहरू विदेश पलायन भएका देखिन्छन।्
 लाली गुराँस 35

आउनहु ोस् हामी भारतमा चिकित्सा शिक्षा र स्वास्थ्य सेवा पर्वा ू धारले सामना
गर्ने सङ्कटको समीक्षा गरौ ँ। विपत्तिको समयमा भारतमा डाक्टरको जनसङ्ख्या
परिमाण अत्यन्तै कम छ, त्यो पनि भौगोलिक रूपमा फरक हुन्छ। जबकि दिल्लीमा
जनसङ्ख्या अनसु ार डाक्टर परिमाण (2200:1 छ अनि बिहारमा 42000:1 छ,
ग्रामीण स्वास्थ्य तथ्याङ्क अनसु ार (2019-2020) अफसोस, पछिल्ला सरकार
र नीति निर्माताहरू यी स्वास्थ्य के न्द्रहरूको भवन स्तरोन्नति गर्न सीमित भए तर
सम्बन्धित स्वास्थ्य के न्द्रहरूमा जनशक्तिको उपलब्धता सनिश् ु चित गर्न असफल भए
र उनीहरूले यी भवनहरूमा पर्याप्त सङ्ख्यामा एएनएम (सहायक नर्स मिडवाइफ),
डाक्टर, विशेषज्ञ र अन्य कर्मचारी छै नन् भन्ने सनिश्
ु चित गर्न पर्णू तया बिर्सेका छन।्
एससी (सब सेन्टर) र पिएचसी( प्राथमिक स्वास्थ्य के न्द्र)मा पर्याप्त रिक्त पदहरू र
एएनएम का महिला स्वास्थ्यकर्मीहरूको कमी छ, जहाँ रिक्त पदहरू (2005 देखि
2020सम्म) 4.75% बाट लगभग 14% बढेको छ।
यद्यपि यही अवधिमा 2% भन्दा बढी स्वास्थ्यकर्मीहरूको माग बढेको छ।
जनताको सेवा गर्ने सम्पूर्ण स्वास्थ्य क्षेत्र कोभिड सङ्कटले तहसनहस भएपछि
यो सङ्कट झनै प्रस्ट भयो। 2018 मा कुनै उपकार बिना, विनियोजन कुल
बजेट खर्चको 2.2% स्वास्थ्यको थियो। हालको बजेटमा कुल खर्चको 2.2%
विनियोजन 88 हजार करोडभन्दा बढी हुने थियो। यद्यपि वास्तविक असं के वल
83000 करोड रुपैयाँ हो, जसमा उपकर-अनदु ान गरिएको अश ं पनि समावेश छ।
यदि उपकर-वित्त पोषित अश ं अलग गरिएको छ भने अश ं के वल रु 63451 वा कुल
खर्चको 1.6% मा घट्नेछ, " 25700 करोडको कमी" त्यहाँ नीतिगत सझु ावहरू
छन,् जसले बलियो तृतीय स्वास्थ्य सेवा क्षेत्र निर्माणमा जोड दिन्छ। तमिलनाडु
वा के रला जस्ता राज्यले उदाहरण दिएका थिए। जनु आशि ं क रूपमा दिल्ली जस्ता
राज्यमा पनि लागू भइरहेको छ। यदि यसका लागि सरकारी मेडिकल कलेजका
सिटहरूमा उल्लेखनीय सङ्ख्या बढाउन (कम्तीमा 10 प्रतिशत वार्षिक) र सफल
भएका मेडिकल स्नातकहरूको प्रशिक्षाका लागि सधु ारिएको तृतीय स्वास्थ्य सेवा
क्षेत्र आवश्यक छ। यी सबै उपायहरूको लागि स्वास्थ्य क्षेत्रको कर्पोरे टाइजेशन र
निजीकरणको सट्टा स्वास्थ्य क्षेत्रमा कोष बढाएर एक बलियो सार्वजनिक स्वास्थ्य
सेवा क्षेत्रको निर्माण गर्न आवश्यक छ। भारतमा पनि स्नातक पछि तरुु न्त निजी
अभ्यास सरुु गर्ने प्रवृत्ति छ। ग्रामीण स्वास्थ्य सेवा के न्द्रहरूमा अनिवार्य प्रशिक्षण
कार्यक्रमहरू मार्फ त यस रूपरे खामा मल ू परिवर्तनको आवश्यकता छ।
धेरै प्रारम्भिक उमेरका चिकित्सकहरूलाई सबैभन्दा सम्मानित गर्ने गरिन्थ्यो,
जनु मखु ्य रूपमा कसैको पीडा विरुद्ध उनीहरूको निको पार्ने शक्तिलाई मलू ्य दिइन्छ।
36 लाली गुराँस

इजिप्टको उन्नति इमोटेप, पहिलो पिरामिडको वास्तुकार एक डाक्टर पनि थिए जो

जनताको बिचमा यति प्रसिद्ध भए कि उनलाई "निको पार्ने देवता" को उपनाम
पनि दिइएको थियो। ग्रिसका हिप्पोक्रे ट्सले उनको विरासतलाई अगाडि बढाए,
बिरामी र समाजसँग सम्बन्धको लागि डाक्टरलाई मापदण्डअनसु ार मलू ्याङ्कन
गर्न सरुु गरे । डाक्टरहरूलाई उनीहरूको स्थानसँग भन्दा पनि समाजमा उनीहरूको
भमिू काको लागि सम्मान गरियो। पँजु ीवादको आउँदै गरे को यगु सँगै, यस्तो प्रत्येक
सम्बन्ध आर्थिक लेनदेनमा मात्र सीमित भयो जहाँ डाक्टर-बिरामीबिचको सम्बन्ध
बिक्री गर्ने- प्रयोगकर्तामा परिणत भयो।
अगाडि बढ्द,ै हामीले यक्रेु नमा भारतीय विद्यार्थीहरूको सङ्कट जस्ता एउटा
घटनाको लागि पनि सम्पूर्ण व्यवस्था कसरी जिम्मेवार छ भनेर बझु ्नु र सम्पूर्ण
रूपमा हेर्नु पर्दछ। र यस्तो सङ्कटलाई रोक्न हामीले के गर्न आवश्यक छ? त्यो
बझु ्ने प्रयास गर्दै स्वास्थ्य सेवाको निजीकरण र चिकित्सा शिक्षामा सार्वजनिक
कोष बढाउन माग गर्दै यस विरुद्ध एक मजबतु सङ्घर्ष खडा गर्नु जरुरी छ।
मेडिकलको भाषामा ट्यमु रले धेरैलाई टाउको दखु ्ने गर्छ, तर यसको समाधान
भनेको दख ु ाइ हटाउने औषधि खानु मात्र होइन, बिरामीलाई बचाउन ट्यमु र हटाउनु
हो। हाम्रो वर्तमान संसारमा पँजु ीवाद त्यो ट्यमु र हो र हामी सबै बिरामी हौ ँ।
संसारभर साफीवादीहरूद्वारा लागू गरिएको सबै क्षेत्रहरूमा भइरहेको हाँस उठ्दो
निजीकरणको प्रतिरोध गरे र मात्र हामीले सबैलाई बचाउने सङ्घर्षलाई अगाडि
बढाउन सक्छौँ।
 लाली गुराँस 37

फेरि पनि
विद्यार्थीहररूलाई धोका
प्रशिल तामाङ

गत 1 फरबरी 2022 मा वित्तमन्त्री निर्मला सीतारमणद्वारा 2022 र 2023 को बजेट

पेस गरिएको थियो। शिक्षा क्षेत्र अन्तर्गत 2022-23 को कुल बजेट 1,04,277.72
करोड रुपियाँ छ। जसमध्ये उच्च शिक्षाका लागि 40,828.35 करोड र विद्यालय
शिक्षाका लागि 63,44.37 करोड रुपियाँ अनमु ान गरिएको छ।
शिक्षाको क्षेत्रमा यस बजेटलाई ठुला–ठुला घोषणा र अनावश्यक कुरामा
प्रस्तुत गरिएको थियो। आफ्नो प्रशसं ा गर्दै वित्तमन्त्रीले यो बजेट अहिलेसम्मकै
उत्कृष्ट बजेट भएको बताइन।् गत वर्षको तल ु नामा शिक्षा क्षेत्रमा 11 प्रतिशतले
वृद्धि भए पनि कुल बजेटको खर्च 2.6 प्रतिशत मात्रै हो। अघिल्लो वर्षको तल ु नामा
बजेट बढेको देखिन्छ तर कुल बजेट खर्चको आधारमा तल ु ना गर्ने हो भने शिक्षामा
भएको खर्च सन् 2020 मा भएको खर्चको बराबर छ। सबै शिक्षा आयोगले
कूल(जिडिपी)अथवा गार्हस्थ्य उत्पादनको 6 प्रतिशत शिक्षामा खर्च गर्नुपर्ने
सिफारिस वर्षअघि ौँ गरे को थियो। तर पछिल्लो दईु वर्षको कोरोना महामारी र
बिना तयारीको लकडाउनको कारण शिक्षामा परे को विनाशको पर्ति ू गर्न शिक्षालाई
आवण्टित भएको यस चोटिको बजेट अपगु छ।
कोरोना महामारीको कारण शिक्षामा भएको नोक्सानीको क्षतिपर्ति ू दिन,
वित्तमन्त्रीले नयाँ योजना घोषणा गरे की छन।् जनु योजना एक ‘डिजिटल
विश्वविद्यालय’ निर्माण गर्नु हो। वित्तमन्त्रीले यस ‘डिजिटल विश्वविद्यालय’लाई
‘विश्वस्तको साथै विश्वव्यापी शिक्षा’ दिने विश्वविद्यालयका रूपमा प्रस्तुत गरे की
छन।् यसले विद्यार्थीहरूलाई विभिन्न भारतीय भाषाहरूमा शिक्षा दिने काम
गर्नेछ। यसका साथै प्रधानमन्त्री-ए-विद्या अन्तर्गत दईु सय वटा टिभी च्यानलहरू
स्थापना गरिनेछ। ती च्यानलहरू कक्षा 1 देखि कक्षा 12 सम्मका विद्यार्थीहरूलाई
लक्षित गरिनेछ। यसबाट पढाइमा पछाडि परे का ग्रामीण क्षेत्रका अधिक सङ्ख्यामा
38 लाली गुराँस

छाडिएका बालबालिकाहरूलाई पर्णू शिक्षा दिइने दाबी गरिएको छ। र,तिनीहरू

पढाइमा मात्र यहाँ रोकिएनन,् तिनीहरूले पढाइ बाहेक, डिजिटल माध्यममा
प्रयोगहरू सञ्चालन गर्न भर्चुअल ल्याबहरूको घोषणा पनि गर्न थाले। उनले
विज्ञान र गणितका लागि 750 भर्चुअल ल्याब स्थापना गर्ने घोषणा गरिन।् यसका
साथै विद्यार्थीको श्रम शक्ति बढाउन 75 वटा सीप ल्याब पनि स्थापना गरिने
बताइन।्
यसरी कोरोनाको समयमा सबैभन्दा बढी आलोचनाको के न्द्रबिन्दु बनेको
विषय हो डिजिटल एडुकेशन। जनु कुरा डिजिटल विभेद बढाउने माध्यम बनेको छ।
वित्तमन्त्रीले फे रि उस्तै अनलाइन वा भर्चुअल माध्यमको शिक्षा व्यवस्था बढाउने
बजेट ल्याएकी छन।् देशको अविकसित क्षेत्रहरूमा कुनै स्कु ल–कलेज खोल्नुको
सट्टा टिभी च्यानल, डिजिटल विश्वविद्यालय खोल्ने‌ चल-पहलको बिचमा उनले
बजेट प्रस्तुत गरिन।् कोरोना अवधिभरिको अनलाइन शिक्षाको प्रभाव सबैलाई
राम्ररी थाहा छ। यो पनि सबैलाई राम्ररी थाहा छ कि गाउँ-घरमा सबैसँग न त
टिभी, मोबाइल, र इन्टरनेटको सवि ु धा छ, न गाउँमा पर्याप्त बिजल
ु ी छ, उनीहरूका
लागि यी घोषणाहरू के वल सपना मात्रै हुन।् वित्तमन्त्री वा भाजपा सरकारले
यी घोषणाहरू गरे र आफ्नो प्रशसं ा गर्न सक्छ तर गरिब विद्यार्थीहरूले यसबाट
कुनै लाभ उठाउनु सक्ने छै नन।् ती व्यक्तिहरूले मात्र डिजिटल विश्वविद्यालयको
फाइदा लिन सक्नेछन,् जोसँग यी स्रोतहरू प्रयोग गर्ने क्षमता छन।् सरकारको यस्तो
शिक्षा नीतिले डिजिटल भेदलाई अझ बढाउँछ र गरिबहरू शिक्षामा झन् पछाडि
पर्न सक्नेछन।् वित्तमन्त्रीले भारतमा ‘विश्व स्तरीय विदेशी विश्वविद्यालय’ खोल्ने
घोषणा पनि गरे की छन।् यी विदेशी विश्वविद्यालयहरूलाई पनि स्वदेशी नियम र
काननु बाट छुट दिइएको छ। यसको स्पष्ट अर्थ हो, उनीहरू भारतको काननु बाट
मक्त
ु हुनेछन् र साथसाथै उनीहरूले चाहेको भर्ना शलु ्क र अन्य खर्चहरू तय
गर्नेछन।् निम्न आय भएका विद्यार्थीहरूलाई यो ‘विश्व स्तरीय विश्वविद्यालयमा’
पगु ्न पनि असजिलो हुनेछ। यो बजेटले देशमा उच्च शिक्षा संस्था र विश्वविद्यालय
स्थापना गर्नुको सट्टा विदेशी विश्वविद्यालयहरूलाई भारतमा नाफा कमाउन खलु ्ला
हात दिने उद्देश्य राखेको छ। यसरी शिक्षाको क्षेत्रलाई दिनप्रति दिन निजीकरणको
नयाँ उचाइमा परु ाइरहेको छ।
अहिले प्रधानमन्त्रीको पोषण भनी नामकरण गरिएको मध्यान्ह भोजनको
बजेटमा कुनै वृद्धि गरिएको छै न। यस बजेटमा रु 10233.7 करोडको प्रावधान
2021-22 को संशोधित अनमु ान बराबरको व्यवस्था गरिएको छ। गत वर्षको
मलू ्य वृद्धिलाई हेर्दा यो बजेट विगतको भन्दा पनि कम भएर गएको छ।
 लाली गुराँस 39

के न्द्रीय छात्रवृत्ति/फे लोसिप जनु सीमान्तकृ त जनसङ्ख्याका लागि दिइने

बजेट पनि कटौती गरिएको छ। सामाजिक न्याय तथा अधिकार मन्त्रालयको
बजेटमा 30.53 प्रतिशतको भारी कटौती गरिएको छ। 2022 मा, यस शिक्षा
विभागको लागि 1395 करोड रुपियाँ बजेट थियो, जनु यस बजेटमा 969.5
करोड रुपियाँमा घटाइएको छ। यसको प्रत्यक्ष असर गरिब तथा पिछडिएका
विद्यार्थीहरूमा पर्नेछ। गरिब र पिछडिएका विद्यार्थीहरू शिक्षा जगतमा जीवनका
धेरै अवरोध र कठिनाइहरू सहेर छात्रवृत्ति/फे लोसिपको पाउन सक्षम थिए। तर यस
बजेटले उनीहरूको सपनामा अझ धेर बाधा अड्चनहरू निम्त्याएको छ। यो बजेट
गरिब तथा पिछडिएका विद्यार्थी विरोधी रहेको छ।
अल्पसङ्ख्यक मामिला मन्त्रालयबाट अनदु ान प्राप्त गर्ने र शैक्षिक रूपमा
पिछडिएका अल्पसङ्ख्यकहरूको शिक्षालाई प्रोत्साहन गर्ने मौलाना आजाद
शैक्षिक प्रतिष्ठानको बजेटमा पनि भारी कटौती गरिएको छ। विगत 2021 मा
शिक्षा क्षेत्रको लागि 90 करोड रुपियाँ बजेट दिइएको थियो, जनु यस बजेटमा
0.01 करोड रुपियाँमा घटाइएको छ। यस बजेटमा 99 प्रतिशतले कटौती भएर
गएको छ। यो बजेट अल्पसङ्ख्यकहरूका निम्ति विरोध सृजना गर्ने खाले छ।
सङ्घीय सरकारले गरिब अल्पसङ्ख्यकले उच्च शिक्षा र अनसु न्धान गरोस्
भन्ने चाहँदनै ।अल्पसङ्ख्यक विद्यार्थीहरूले सङ्घीय सरकारलाई चनु ौती
दिएको हुनसक्छ कि सायद संघी सरकार सिए ए-ए एनआरसी (CAA-NRC)
आन्दोलनमा अल्पसङ्ख्यक विद्यार्थीहरूले सामना गरे को चनु ौतीबाट डराएको
छ।
शिक्षा बजेटलाई हेर्दा राष्ट्रिय शिक्षा नीतिले निर्धारण गरे को दिशालाई थप
प्रगतिको पाइलामा अगाडि बढाउने प्रयास भएको प्रस्ट हुन्छ। राष्ट्रिय शिक्षा
नीतिमा शिक्षाको निजीकरण बढाउन, औपचारिक शिक्षाको सट्टा अनलाइन वा
भर्चुअल शिक्षालाई प्रवर्द्धन गर्न सिफारिस गरिएको छ। यो बजेटले शिक्षालाई
गरिब अल्पसङ्ख्यक र पिछडिएका विद्यार्थीबाट अझ टाढा बनाउने नीति तय
गरे को छ। लचिलो कुरा र ठुला-ठूला घोषणा गरे र प्रस्तुत गरिएको यो बजेटबाट
आम विद्यार्थीहरूको लागि लाभदायक र उचित शिक्षा पाउनु होइन, बरु अहिलेसम्म
पाएको शिक्षा पनि गमु ाउनु पर्ने स्थिति छ।
40 लाली गुराँस

भगत सिंह : प्रतिज्ञा समारोह

नारायण काफ्ले

गत 23 मार्च (2022) का दिन डुवर्सको बाग्राकोटमा प्रतिज्ञा समारोह आयोजना

गरिएको थियो। भारत स्वतन्त्रता सङ्ग्रामका समयमा आफ्नो प्राणको बलिदान
दिँदै निरङ्कुश ब्रिटिस साम्राज्यको फाँसीको फन्दामा परे का सख ु देव, भगत सिहं र
राजगरुु का सम्झनामा यो कार्यक्रम आयोजना गरिएको थियो। यी सङ्ग्रामी यवु ाहरूको
बलिदानको मलू ्याङ्कन साथै उनीहरूले बनाउन चाहेको समाजको परिकल्पनाबारे
चर्चा यस कार्यक्रमको के न्द्रविन्दु रहेको थियो। यस आयोजनालाई सफल बनाउन
लालीगरु ाँस समहू ले एक हप्ता अघिदेखि नै तयारी थालिसके को थियो। कार्यक्रममा
खलु ्ला निमन्त्रणास्वरूप पहाड, तराई र डुवर्स क्षेत्रमा व्यापक पोस्टिङ गरिएको थियो
र यसमा यवु ा साथीहरूले निकै उत्साहका साथ आफ्नो सहभागिता जनाएका थिए।
डुवर्सका सचेत नागरिकहरूको सयं ोजन साथै लालीगरु ाँस समहू को आयोजनामा
सम्पन्न यस कार्यक्रममा डुवर्स, तराई, पहाड, सिक्किम, कलकत्ता लगायतका विभिन्न
प्रगतिशील व्यक्तिहरूको उपस्थिति रहेको थियो। लालीगरु ाँस समहू को सामहि ू क
गीतबाट सरुु भएको यस कार्यक्रममा विभिन्न जनवादी गीत, कविता, वक्तव्य साथै
नाटक पनि प्रस्तुत गरिएको थियो। जनवादी गायक अजय थापा, यवु ा कवि रिया राई,
राधिका तामाङ, प्रतीक कामी, साहिल गरुु ङ, लोक गायक गोकुलसिहं थापा, नेपाली
सङ्गीत जगतका प्रसिद्ध गायक पष्प ु ण प्रधान, लालीगरु ाँस समहू का ससं ्कृतिकर्मी साथै
गायक प्रसिद्ध राई, जनवादी बाल गायक सार्थक र सप्तक, साथै लालीगरु ाँस समहू को
नाटक प्रस्तुति रहेको थियो। थप्रैु उत्साहित यवु ाहरूको सहभागितामा सम्पन्न यस
कार्यक्रममा चित्रकला प्रदर्शनी पनि आकर्षक ढङ्गमा भएको थियो। यवु ा चित्रकार
अभिषेक राई, देवन्द्रे राई, हिमालय रोय र श्रवण गरुु ङहरूले चित्रकला प्रस्तुत गरे का
थिए। भगत सिहं का लेख, राजनैतिक दस्ताबेज र चिठ्ठीहरूका सङ्कलन नेपालीमा
अनवु ाद गरे र पसु ्तकाकारमा विमोचन कार्यक्रमको मखु ्य आकर्षणको रूपमा रहेको
 लाली गुराँस 41

थियो। लालीगरु ाँस प्रकाशनद्वारा प्रकाशित यस पसु ्तकमाथि क्रमशः छे वाङ योञ्जन,
रूपेश शर्मा र समु न्द्र
े तामाङले वक्तव्य राखेका थिए। यस पसु ्तकमा भगत सिहं का बाह्र
वटा लेख, छवटा चिठ्ठी र आठ वटा राजनैतिक दस्ताबेजहरूको अनवु ाद सङ्ग्रहित
छन।् विश्वभरि नै देखिदँ ै गरे का सामाजिक, आर्थिक, राजनैतिक विसङ्गति र यसले
निम्त्याएका निराशाले यवु ा जमातलाई निल्न आँटेको छ। यस बेला यो पसु ्तकले
यवु ा मनहरूमा परिवर्तनका निम्ति आफ्नो भमि ू का तर्फ सचेत गराउन सक्ने कुरामा
आशावादी बन्न सकिन्छ। यसै ध्येयका साथ यस पसु ्तकलाई प्रकाशमा ल्याइएको
छ। प्रतिज्ञा समारोहमा यस पसु ्तकको विमोचनले यवु ा साथीहरूलाई सकारात्मक
प्रभाव पारे को प्रत्यक्ष अनभु व पनि रहेको छ।
यस कार्यक्रमले वर्तमान समाजमा भगत सिहं को सान्दर्भिकता झन् बढेर गएको
सङ्केत गरे को थियो। वर्तमान भारतवर्षमा अङ्ग्रेज साम्राज्यले उबेला रोपेर गएको
साम्प्रदायिक घृणा मौलाएर लहलह भएको छ। एकातिर आर्थिक ध्वरु ीकरण बढेर
गएको छ भने देशभै रि महँगाई र बेरोजगारीले आम श्रमजीवी जनताको हड्याङ
खसु ्काइ सके को छ। तर यी बनि ु यादी समस्याहरूको अचक ु औषधीका रूपमा देशका
सत्तासीन वर्गले आम जनतामाझ घृणा र साम्प्रदायिक दङ्गाको भरपरु डोज दिइरहेको
छ। बहुसङ्ख्यक जमातले अल्पसङ्ख्यक समदु ायप्रति लगातार आक्रामक व्यवहार
गर्न थालिसके को छ। यसैबिच पजँु ीवादको स्वार्थ अनरू ु प जनविरोधी ऐन-काननु हरू
ससं दबाट पारित भइरहेका छन।् तर जनता साम्प्रदायिक घृणा नामको धतरु ोले लट्ठ
भएर बौलाइरहेका छन।् यस्तै जटिल परिस्थितिबाट समाजलाई मक्ु ति कामी बाटोतर्फ
दोहोर‍य् ाउने महत्त्वपर्णू भमि
ू का यवु ाहरूको काँधमा आइपरे को अवस्था छ। यो
साधारण कार्य होइन तर, यवु ाहरूले समाजप्रति आफ्नो कर्तव्य बोध गरे यो त्यति
जटिल कार्य पनि होइन भन्ने प्रेरणा भगत सिहं जस्ता क्रान्तिकारी योद्धाबाट लिन
सकिन्छ।
42 लाली गुराँस

लाली गुराँस समूहद्वारा

मई दिवस पालन

अन्तर्राष्ट्रिय मजदरु दिवसको अवसरमा लाली गरु ाँस समहू द्वारा खरसाङको गोर्खा
जन पसु ्तकालयमा सङ्गोष्ठीको आयोजना गरिएको थियो। सङ्गोष्ठीमा मई
दिवसको ऐतिहासिक महत्त्व र वर्तमान मजदरु आन्दोलन, पहाडको चिया बगानको
विसङ्गतिहरू साथै नयाँ श्रमकोड आदि विषयहरूबारे चर्चा गरिएको थियो।
लाली गरु ाँस समहू द्वारा सङ्ग्रामी गीत प्रस्तुत गर्दै सरू
ु भएको कार्यक्रममा
छे वाङ योञ्जनले मई दिवसको ऐतिहासिक पक्षबारे प्रकाश पारे का थिए। मई
दिवसको ऐतिहासिक घटनाक्रमहरू बारे चर्चा गर्दै उनले मालिकवर्ग तथा वर्तमान
राज्यसत्ताले मजदरु वर्गमाथि गरिरहेको आर्थिक शोषणहरूबारे टिप्पणी राखे।
लाली गरु ाँसकै कार्यकर्ता समु न्द्र
े तामाङले चिया उद्योगमा मालिक वर्गले के कस्ता
षड्यन्त्र गरिरहेका छन् बारे खलु स्त पारे का थिए। न्यूनतम ज्याला, पर्जा-पट्टा लगायत
श्रमिक हितको मागहरूबारे बोल्दै उनले चिया बगानमा भइरहेको कर्पोरे ट निवेशको
कडा रूपमा विरोध गरे । सङ्गोष्ठीको अर्का वक्ता शमीक चक्रवर्तीले वर्तमान के न्द्र
सरकारले पारित गरे का श्रम-कोडहरू मजदरु को लागि हानिकारक हो जानकारी दिँदै
उनले सामयिक अवधिको नियक्ु ति, फ्लोर लेभल वेज जस्ता योजनाका विरोध गरे ।
सङ्गोष्ठीमा उपस्थित बनेका रे लवे यनिु यनका प्रतिनिधिले दार्जीलिङ हिमालयन
रे लवे निजीकरण भइरहेको प्रणालीबारे गहण तर्क राखे। उनले भने-- "विभागले
जानीबझु ी डीएचआरलाई निष्क्रिय गरिरहेको छ। टिकट शलु ्क 15 सय बनाएपछि
हाम्रा मान्छेहरू रे लमा चढ्दनै न।् तर यदि विभागले समतल क्षेत्रहरूमा झै ँ रे लको
टिकट दर कम गरे , हाम्रा विद्यार्थी र यहाँका सर्वसाधारणले रे लवे सेवा उपभोग गर्न
पाउने थिए"। उनले रे लवेलाई जनमख ु ी साधन बनाउन आवाज उठाउनु पर्ने बताए।
सङ्गोष्ठीमा कविहरू उषा किरण, मिलन प्रधान, सवु ास छे त्री भावक ु , नीतेश
राई, आशिष लिम्बु आदिले सङ्ग्रामी कविताहरू पाठ गरे का थिए भने सङ्गोष्ठीलाई
नारायण काफ्लेले सञ्चालन गरे । उक्त सङ्गोष्ठीमा खरसाङ सल ं ग्न क्षेत्रका धेरै सङ्घ-
ससं ्था, व्यक्तिविशेष, अनि चिया बगान मजदरु हरूका सहभागिता रहेको थियो।
 लाली गुराँस 43

सिन्कोना बगान र श्रमजीवी जनता

पाउलिन लेप्चा

सिन्कोना एक बहुवर्षीय, औषधीय उद्भिद हो। वास्तवमा यो (Rubiaceae) प्रजातिको

वनस्पति हो। यसको बोक्रा तितो हुनाले यसबाट निक्लिएको एलकालोईड रसायन
पदार्थबाट हामीले ज्वरो अथवा मलेरियाको औषधि प्राप्त गर्छौ। रसायन निकाल्ने
प्रक्रिया 1820 बाट शरूु वात भएको हो। त्यसपश्चात यसलाई कुनैन नामकरण गरियो।
यसद्वारा आधनि ु क एलोपेथिकका औषधिहरू पनि बनाउँछ विशेष मासपेशिको
रोग आदि पनि निको बनाउँछन।् भारत देशमा सिन्कोना 1859 सालमा ल्याएको
थियो। दार्जीलिङमा भने 1862 मा दक्षिण अमेरिकाबाट एक स्कटिस बोटानिस्ट डा.
थोमस एन्डरसनद्वारा ल्याएको थियो। देश विदेशभरी 23-24 प्रजातिको पाए तापनि
बगं ालमा हामीले सकि ु रूब्रा प्रजातिको रोप्दै आईरहेको पाउँने गर्छौ।
सन्दै
ु आईरहेका छौं कि पहाडको 2000-4000 फिटको उचाईमा आएर यसको
उब्जनी गर्नु नै पहाडको निम्ति सौभाग्यको कुरा हो। 15-20 फिटको उचाई बोक्ने र
16 वरक ्ष ो उमेरा काटेर यसको बोक्रा छिल्ने काम शरूु हुन्छ। जसद्वारा नयाँ जीवन,
नयाँ सिन्कोनाको ससं ार आरम्भ भयो। सिन्कोनाले एक भिन्न विशिष्टता बोके
तापनि धेरै साल देखिनै अप्रयक्त ु , अशक्त, जीर्ण अवस्थामा भएको पाउँछौ। यद्धपि
सिन्कोनालाई हर्टिकल्चरद्वारा सचं ालन गर्ने कुरा सम्भवतः अप्रत्याशित रहेको छ।
भारत एक गणतान्त्रिक प्रजातन्त्र भएतापनि यहाँ अधिपतिको निर्देश बिना
सामहि ु क श्रमिकहरूले के ही कदम उठाउन सक्दैनन।् ग्याङम्यान-को निरीक्षणमा
बगान सचं ालित हुने गर्दछ। नियमित झणू ्डपतिकै उपस्थितमा श्रमिकहरूले बिहान
6.30 बजे आफ्नो दैनिक तीन छाक भोजनको निम्ति आ-आफ्नो पेटको हिसाब
बझु ाउन हाजिर हुन्छन् खेल मैदानमा। कलिला भविष्यको शिक्षादिक्षाको निम्ति
त यहाँ हिसाबै चल्दैन, हम्मे हम्मे पर्छ जीवन गजु ारा गर्नलाई। मजदरु हरू बिच
परूु षहरू अल्प सखं ्यक र नारीहरू ज्यादातर देख्ने गर्छौ। यसको मखु ्य कारण उचित
44 लाली गुराँस

मलू ्य नपाउनु हो। बगानमा काम गर्ने समय बिस्तारै लम्बिन्दै जाँदछै तर वेतन हेर्दा
श्रमिकवर्गले पसिनाको मलू ्य पाउन सके का छै नन।् थोरै महिना अघि 3 रूपियाँको
बढोत्तरी देखा पर्यो तर घाउ भने जस्ताको तस्तै छ।
२०१० सालदेखि यता कुनै पदमा नियक्त ु प्रक्रिया शरूु भएका छै नन् तर तल्लो
स्थरका श्रमिकहरूको बदलिके स मात्र चल्दै आईरहेका छन।् आज चौध कमानका
कर्मचारीवर्ग हेर्यौ भने‌अल्प सखं ्यामा पगु के ो पाउँछौ चाहे जनु ै ग्परू को होस।् यसोसले
पद्दोन्नतिको उठाईरहेको मागं जायज छ।यसो नगरिए बेरोजगारको समस्या यहाँ हाबी
भएर जानेछ।खटीखाने श्रमिकहरू हेर्दा र बासिन्दाहरूको मर्का बझु ्दा पलायनहरूको
सखं ्यामा बढोत्तरी देखा पर्नु स्वाभाविक हो।यसैले पनि होला नारीको सखं ्या ज्यादा
देखिन्छ। सरकारपक्ष असवं दे नशील भए तापनि श्रमिकहरूमा आत्मासयं ता भएकै
कारणले आज पनि सिन्कोना कमान जिउँदो छ। ४०किलो चाम्रा कुटेर गोदामसम्म
ल्याउन,ु ४० किलो जगं ली मल खोजेर ल्याउन,ु गर्मी होस् वा झरी जगं ल फाड्न,ु
सहज कहाँ छ र? यसमा महिला र परू ु षहरूलाई बराबर काम भाग लगाइएको
छ। यता आफ्नो बाल बच्चालाई खाना पिना खवु ाएर, आफ्नो घरको सबै काम
निम्ठ्याएर आफ्नो खाजा बोके र बगानमा ओर्लन,ु कामबाट आएर घर गृहस्ती
सम्हाल्नु, यी दैनिक कार्य एक महिला मजदरु को निम्ति कुनै यद्ध ु भन्दा कम होइन।
एकातिर श्रमको उचित ज्याला बिना नै काममा घोटिनपु र्ने, अर्कातिर पितृसत्तात्मक
पारिवारिक जाँतोमा पिस्सिनपु र्ने। महिला मजदरु हरूको यस्तो दयनीय स्थिति देखरे
दःु ख लाग्छ। यी सब त मल ू भतू समस्याहरू मात्र हुन।्
चनु ावको‌अवधि अश्वासनका भारी बोके र नआएका राजनैतिक दल कुनै छै नन।्
विश्वास बटुल्नको निम्ति घोष्णा पत्र सम्ममा पनि उल्लेख गरिदिन्छन् तर कार्य अथवा
वचन भने कसैले परु ा गर्दैनन।् सोझो बासिन्दाहरू पर्जापट्टा, बदलीके स, पद्दोन्नती,
न्यूनतम वेतनमा बढोत्तरी कुनै नेताको कुहेको मख ु बाट सन्नु साथ समर्थनका लस्कर
लगाईदिन्छन।् बिचरा गरोस् पनि के बैगणु ीलाई भरोसा बाहेक। हिज पर्जापट्टाको
मागं लिएर चिच्याईरहेको झणु ्डलाई सरकारले रे फ्यूजी नामकरण गरियो अर्थात् के
यहाँ बसोबासो गर्ने बासिन्दा रे फ्यूजी हो र? कस्तो बिडम्बना सबै मौन रहे। बिकास
निकासको नाममा के ही छै न ना सड़क सठिक छ ना पिउने पानीकै व्यवस्था राम्रो
छ। आयस्रोत कतै छै न। दार्जीलिङ, कालेबङु लाई प्राकृ तिक सौन्दर्यले ढाके तापनि
बाहिरबाट सिन्कोना कमानलाई हेर्न आउने नजरहरू थोरै हुन्छन।् आज यहाँ विकृ त
राजनीति हाबी भएर गईरहेको छ। साथै सारा देशभरी निजीकरणको समस्या जताततै
देख्दा फलत त्यसै भयले मनस्पटलमा शक ं ाको ठूलो च्यादरले छोप्ने गर्दछ। यी सब
बनिु यादी समस्याकै कारण भोलिको भविष्य अन्धकारमा गईरहेछ।
 लाली गुराँस 45

यहाँका श्रमिक तथा बासिन्दाहरूको चेतना विकसित हुनु भनेकै यहाँको

व्यवस्थामा काँयापलट हुनु हो। विकासशील बाटो तर्फ कदम चाल्नु हो। त्यसैले
श्रमजीवी जनमानसहरूलाई सचेत गराउने व्यापक पहल हुन जरूरी छ। श्रमजीवी
जनता आफै चेतनशील भएर आफ्नो भविष्यको निर्धारण आफै गर्ने हैसियतको
नभएसम्म यहाँ कुनै विकासको अनहु ार देखिनेवाला छै न। त्यसैले आफ्ना भावि
पिडितको उज्यालो भविष्य निर्धारण गर्नलाई श्रमजीवी जनता चेतनशील भएर
सङ्गठित हुन आवश्यकता मात्रै होइन अनिवार्य रहन्छ।

सिङ्कोना बगानहरूमा सङ्घर्ष जारी

दार्जिलिङ र कालिम्पोङ जिल्लाभित्र पर्ने सिन्कोना बगानका श्रमिकहरू हडतालमा

छन।् गोर्खाल्याण्ड क्षेत्रीय प्रशासन तथा राज्य सरकार अधीनस्थ यी बगानहरूमा
आफ्नै अनभु वी अनि वरिष्ठ श्रमिकहरूलाई विभागीय कर्मचारीका रूपमा नियक्ु ति
गरिने प्रावधान रहेको छ। तर उक्त प्रक्रिया विगत 2011 सालदेखि बन्द अवस्था
रहेको थियो। उक्त प्रक्रिया सचु ारु गरिनु पर्छ भन्ने माग विगत लामो समयदेखि नै
यहाँका श्रमिक सङ्गठनहरूले गर्दै आइरहेको थियो। यस मागलाई सरकारी विभागले
हालसम्म पनि परु ा नगरिए पछि हाल बगानका विभिन्न श्रमिक सङ्गठनहरू अनि
कार्यालय र बगान सहायकहरूले सयं क्त ु रूपमा विभाग विरुद्ध हडताल सरुु गरे को छ।
विगत 28 अप्रेलबाट सरुु गरिएको हडतालमा मङ्प,ू रोङ्गो, लाटपन्चर,
सिटोङ, मन्सोङ लगायतका विभागका श्रमिकहरूले निर्देशक अनि व्यवस्थापक
कार्यालयहरूमा धर्ना दिइरहेका छन।् असहयोग आन्दोलन पनि गरिरहेका छन।्
ज्ञात रहोस,् दार्जीलिङ पहाडी क्षेत्रमा चिया बगानसितै सिन्कोनाको खेती पनि
सरुु गरिएको हो। यगु ौ ँदेखि श्रमिकहरू आर्थिक अनि सामाजिक शोषणमा परे का
हुन।् यही शोषण विरुद्ध फे रि चर्कि एका यस आन्दोलन सही दिशामा सञ्चालित भएर
मागहरू फत्तेह गरोस भन्ने आशा लाली गरु ाँस समहू को तर्फ बाट छ।
46 लाली गुराँस

मैले किताबलाई नै
ब्वाईफ्रेन्ड बनाएँ
श्रद्धाञ्जली दाहाल ‘मक्ु ति’

एकजना किशोरीले कसैलाई प्रेम गरे की थिई। आफूले प्रेम गरे को मान्छेले उसलाई
माया गर्दो रहेछ भन्ने कुरोले उ हर्षित थिई। के ही दिनको कुराकानीमा उनीहरूको
सम्बन्ध गहिरो हुदँ ै गएको थियो। के टाले उपहारहरू पनि दिने गर्थ्यो। आफ्नी
प्रेमिकासँग सम्पर्क गर्ने साधन नभएकोले के टोले मोबाइल फोन उपहार दिने इच्छा
गऱ्यो र दियो पनि। उनीहरूको प्रेमिल जीवन राम्रै चल्दै थियो। दईु मटु ु एक धड्कन
भएर जीवन बिताउने पनि धेरै चोटि कसम खान्थे। तर अभाग्यवश सोचेको जस्तो हुनु
सके न। उनीहरू छुटिनपु ऱ्यो।
मायाको चिनो स्वरूप पाएकी उपहार पनि किशोरीले फर्काउनु पऱ्यो किनभने
‘तिम्रो लागि ज्यान पनि दिनु तयार छु’ भन्ने के टोले धम्की र दबाउ दिनु थाल्यो।
मेरा आदरणीय गरुु ले भन्नू हुन्थ्यो, -बै ँस सबै पशहु रू को आउँछ। मान्छेको पनि
आउँछ। तर पशहु रू को बै ँस र मान्छेको बै ँसमा फरक हुनपु र्छ। बै ँसको जोस, होस र
बललाई समाज निर्माणमा लगाउने मान्छे कहिले बढू ो हुदँ नै न् तर होस बिनाको बै ँसमा
बेहोस हुनहे रू 40 नपगु ी बढू ो हुन्छ।
आजको परिवेशमा हामीजस्ता किशोर किशोरीको मात्र प्रसङ्ग उठाउनपु र्दा प्रायः
नै कच्चा र सस्तो प्रेमको भ्रममा परे को हामी देख्छौँ। प्रेमी र प्रेमिका भनाउँदाहरूले
आफूले गरे को गन्तव्य कहाँसम्म छ भन्ने बझु क े ा हुदँ नै न।् अनि किशोरीहरूले आफ्नो
स्वतन्त्रताको मलू ्य बझु के ा छै नन।् त्यसैले आज त्यस्तो प्रेम फगत एउटा सस्तो
सामग्री बनिरहेको छ।
पहिला मैले बझु क
े ो प्रेमको बारे मा के ही कुरा गर्नु चाहन्छु । पहिलो कुरो त प्रेमले
कसैलाई दास बनाउँछ भने म त्यसलाई प्रेम मान्दिनँ। प्रेमले एउटा नयाँ र सकारात्मक
बाटो देखाउँदनै भने म त्यसलाई प्रेम मान्दिनँ। प्रेमले त स्वतन्त्र भएर उड्ने प्रेरणा पो
दिनपु र्छ भन्ने मलाई लाग्छ। म कसैको दासी बन्नलाई जन्मेकी होइन। त्यस कारण
 लाली गुराँस 47

यदि त्यस्तो प्रेमले मलाई पहिला फकाएर पछि दासी बनाउँछ भने म त्यस्तो प्रेमको
पासोमा पर्न चाहन्नँ। त्यस अर्थमा आज हामीले जथाभाबी देखक े ो प्रेमको कुनै अर्थ
छै न। म निरर्थक प्रेममा भलि ु एर मेरो समाजबाट अलग हुन चाहन्नँ।
हिजोआज सम्बन्ध गाँसिने बित्तिकै के टाले के टीलाई र के टीले पनि के टालाई
आई लभ यु भन्नै पर्छ। दिनभरि टेक्स्ट म्यासेजमा आई लभ यु लेख्नुपर्छ। त्योबाहेक
अरू गफ पनि त्यस्तै हुन्छ। पहला पहला प्यार है। ससं ार बिर्सिएर एकोहोरो आई लभ
यु चल्छ। तर म सोच्छु – म मेरा बवु ाको मटु ुको टुक्रा हु।ँ आमाको निम्ति म उनको
प्राण नै हु।ँ तर मलाई माया गर्छु भनेर कहिल्यै पनि मेरा बाउआमाले मलाई आई लभ
यु भन्न पर्दैन। म पनि मेरा बालाई ससं ारको सबैभन्दा सन्द ु र परुु ष मान्छु । आमालाई
ससं ारकी सबैभन्दा सन्द ु री नारी मान्छु । म उहाँहरूलाई त्यति बेसी माया गर्छु। तर
मैले मेरो माया देखाउनलाई आई लभ यु भन्नु पर्दैन। मलाई मेरा आफन्तहरूले माया
गर्छन,् शिक्षकहरूले माया गर्छन,् साथीहरूले माया गर्छन् तर त्यो माया देखाउन
मलाई आई लभ यु भन्नु पर्दैन। त्यसो भए यी प्रेमी प्रेमिकाहरूले चाहिँ किन आई लभ
यु भनिरहनु पर्ने? मलाई लाग्छ कि त्यहाँ पक्कै पनि बोक्रे पना छ। नत्र के टाले के टीलाई
र के टीले के टालाई खसु ी पार्ने सस्तो उपाय हो आई लभ य।ु तर आज हेर्दा दिनमा
पाँच छ पल्टसम्म आई लभ यु नसनु ाई, फे सबक ु को पासवर्ड नसाटी आफै ले गरे को
प्रेममा पनि विश्वास गरिँ दनै । आजका किशोर किशोरीहरूको निम्ति प्रेम यथार्थबाट
पलायन हो भन्छन् हाम्रा एकजना शिक्षक। सत्यबाट भाग्नु आत्महत्यातिर लाग्नु हो
जस्तो मलाई पनि लाग्नु थालेको छ। खास कुरा त त्यस्तो बिवाई फ्रेन्ड र गर्ल फ्रेन्ड
भएर हिँड्नु मलाई कुखरु ाको भाले र पोथी आँगनमा चरे को जस्तै लाग्छ।
ब्वाईफ्रेन्ड झटु ो आनन्दको लागि बनाइन्छ। तर मज्जा आउँछ भन्छन्
साथीहरू। खै कस्तो मज्जा। मलाई त किताब पढ्दा नै मज्जा आउँछ। आज हाम्रो
समाजमा धेरै जना किशोर किशोरीहरू कुलत र आफ्नै मनोविज्ञानलाई नबझु रे त्यस्तो
प्रेममा फसेका छन।् तर किताबको मीठो जालमा फस्न उनीहरूको निम्ति अल्छीको
कुरा भएको छ। मलाई त लाग्छ कि प्रेम गर्न पनि धेरै किताब पढ्नु जरुरी रहेछ।
मैले एकजना प्रगतिशील अग्रजलाई सोध्दा उहाँले भन्नुभयो कि चोखो प्रेम भन्ने
शब्द नै अस्पष्ट छ। तर यति हो प्रेम स्वस्थ, सरु क्षित र भरपर्दो हुनपु र्छ। त्यसै कारण
यरु ोपतिरका मानिसहरू ढिलो विवाह गर्छन।् प्रेम गर्नु हतार गर्दैनन।् प्रेम गर्नु अपराध
होइन जस्तो भारतमा सोचिन्छ। तर प्रेम गर्नु हतार चाहिँ गर्नु हुदँ नै । बाख्राको प्रेम
र मान्छेको प्रेममा ठुलो भिन्नता हुन्छ। मलाई कुनै के टोले प्रेम गर्छ भने त्यो बाख्रा
हुनहु दुँ नै तर जिउँदो मान्छे हुनपु र्छ। किताबजस्तै मान्छे हुनपु र्छ। त्यसैले नै मैले अहिले
किताबलाई नै बवाई फ्रे ण्ड बनाइदिएको छु।
48 लाली गुराँस

मैले किताबलाई ब्वाईफ्रेन्ड बनाउनक ु ो कारण पनि छ। किताबले धोका दिँदनै ।

तर मान्छेले कुनै समय मा पनि दिन सक्छ।किताबले मलाई निरन्तर प्रगतितिर दोहोर्या
उँछ। किताबले मलाई हरे क प्रश्नको उत्तर दिन्छ। किताबले मेरो बद्धि ु को बिर्को खोल्छ
र सचेत बनाउँछ। किताबले मलाई स्वतन्त्र आकाशमा उड्ने प्रेरणा दिन्छ। किताब
मेरो लागि बन्धन हुदँ नै । किताबले मलाई छुने चान्स लिनु खोज्दैन। किताबले मलाई
हरपल साथ दिन्छ। किताबले मलाई दिन्छ मात्र तर के ही माग्दैन। किताबले मेरो
जिन्दगी बदली गरिदिन्छ। त्यस कारण म सधै ँ किताबलाई अँगालेर बस्नु रुचाउँछु।
किताबले मलाई कुलत र अनावश्यक कामहरूदेखि जोगाएर राख्छ। त्यस कारण म
किताबलाई प्रेम गर्छु।
यवु ा वर्गलाई भविष्यको कर्णधार भन्छन।् भोलिको देश र समाजलाई सम्हाल्ने
र नेततृ ्व दिने पनि आजका यवु ा वर्ग नै हुन।् तसर्थ आजका यवु ा नै कुलतको सिकार
र अचाइँदो क्रियाकलापमा व्यस्त हुनु भनेको समाज र देशलाई नै अँध्यारोतिर धके ल्नु
हो। मान्छेलाई धर्तीको बोझ र आँखाको कसिङर हुनदु खि े बचाउँछ किताबले।
आजका अग्रज र बद्धिज ु ीवी महोदयहरूले आजका किशोर र यवु ाहरूलाई असल
बाटोमा दोहोर्या उनु चाहन्छन् भने किताब पढ्ने ससं ्कृतिको विकास हुनु जरुरी छ।
अर्को विकल्प छै न। म त फे सबक ु मा पनि पढ्ने कुराहरू नै खोजिरहन्छु । नयाँ नयाँ
किताबहरूको बारे मा जान्नु चाहन्छु । नयाँ किताब देख्नेसाथै म रोमाञ्चित हुन्छु ।
समाजको उन्नतिको लागि बद्धि ु को विकास आवश्यक रहेछ। बद्धि ु बिनाको
समाजमा बाँच्नु अति कठिन रहेछ। आफूलाई सरु क्षित महससु नै हुदँ नै । बद्धि ु बिनाको
समाजको सोचाइ साँघरु ो हुदँ ो रहेछ। छोरीहरूले त झन् साँघरु ो समाजमा बाँच्नुपर्दो
रहेछ। किताब नपढ्नहे रूको गाउँमा छोरी चेली भएर बाँच्नु साह्रो छ। खाली साँघरु ो
दृष्टि हुन्छ। साँघरु ै कुरा हुन्छ। मैले आजसम्ममा जति किताबहरू पढेकी छु – ती
सबैले मलाई म कहाँ छु? भन्ने कुरो बताइदिएका छन।् छोरी हुनक ु ो नातामा मेरो शक्ति
र अधिकारको बारे मा किताबबाट नै सही उत्तर पाएकी छु। मलाई किताबले नै प्रेमको
अर्थ र महत्त्व सिकाएको छ। मलाई स्वतन्त्रता र अधिकारको बारे मा किताबले नै
बताएको छ। मलाई बाह्र वर्ष स्कु लका किताबहरूले जनु कुरा बताएनन् पाठ्यपसु ्तक
बाहेकका किताबहरूले एकै दईु वर्षमै बताएका छन।् साँचो कुरो त के लाग्छ भने
बाह्र वरस्ष म्म स्कु लबाट जनु यथार्थ कुरा र मान्छेले जान्नै पर्ने कुरा सिकिएन, त्यो त
मैले पढ्दै गरे का अन्य किताबहरूबाट सिकिरहेछु।
लौ। भन्नुस,् अब म किताबलाई प्रेम किन नगरूँ ? म जसलाई माया गरूँ , मेरो
खसु ी। मैले कसलाई कसरी र किन माया गरूँ भनेर अरूले मलाई किन सिकाउने?
होइन र ??
 लाली गुराँस 49

नारी सशक्तिकरणमा शिक्षाको भूमिका

माया शर्मा

एउटी महिला शिक्षित हुनु भनेको एउटा परिवार शिक्षित हुनु हो। आजको समयलाई
वैचारिकताको समय मानिन्छ। यदि नारी शिक्षित नभए एउटा परिवार कसरी शिक्षित
बन्ने? एउटा परिवार शिक्षित नभए यो समाज कसरी शिक्षित हुन सक्ला त? एउटा
सभ्य समाजको निर्माणका लागि नारी स्वस्थ, सख ु ी, शिक्षित हुन आवश्यक छ र त्यो
के वल शिक्षाकै माध्यमद्वारा मात्र सम्भव छ। जब नारी स्वयमको स्थिति नै सामाजिक,
आर्थिक, राजनैतिक, शैक्षिक दृष्टिकोणले निम्न स्तरको छ भने उसले परिवार, समाज
र देशको विकासमा आफ्नो योगदान कसरी दिन सक्ली त? यो वर्तमान समयमा
देखिएको एउटा गम्भीर प्रश्न हो।
शिक्षा सामाजिक सशक्तीकरणका लागि मल ू भतू साधन हो। शिक्षाकै माध्यमले
कुनै पनि नारीले समाजमा आफ्नो महत्त्वपर्णू भमि ू का निभाएकी हुन्छे । शिक्षाको
आधारमा नै नारीमा कौशल, ज्ञान एवम् क्षमताको विकास हुन्छ। एउटी शिक्षित नारी
आफ मात्र लाभान्वित नभएर उसले भावी पीढीलाई समेत लाभान्वित गराउन सक्षम
हुन्छे । शिक्षा कुनै पनि प्रकारको कौशल प्राप्तिसाथै विवेकपर्णू दृष्टिकोणको विकासका
लागि पर्णू रुपमा आवश्यक रहने तत्त्व हो। शिक्षाले नारीलाई उसमाथि हुने शोषण
रोक्नमा सहायता गर्छ, स्वनिर्णय लिनसक्ने बनाउँछ। स्वनिर्णय लिनसक्ने क्षमता
सशक्तीकरणको एउटा मानक पक्ष हो। शिक्षाको स्वनिर्णय लिनसक्ने क्षमतासँग
घनात्मक एवम् सार्थक सम्बन्ध रहेको छ। सक्षे ं पमा भन्नुपर्दा नारीको वास्तविक
स्थितिले नै व्यक्ति,परिवार, समाज एवम् राष्ट्रको सामाजिक, आर्थिक स्थितिलाई
प्रभाव पारे को हुन्छ।
भनिन्छ शिक्षा मानव जीवनको एउटा महत्त्वपर्णू ज्ञानरूपी प्रकाश हो, जसको
उद्शदे ्य अज्ञानतालाई हटाएर ज्ञानको सञ्चार गर्नु हो। मकोल वा अन्य विद्वानहरूका
विचारमा-" कुनै पनि समाज वा राष्ट्रको विकासका लागि नारीलाई शिक्षित बनाउनु
50 लाली गुराँस

एउटा महत्त्वपर्णू विषय हो, कुनै पनि शिक्षित समाजको वास्तविक स्थिति जान्नका
लागि प्रथमतः त्यस समाजमा नारीको शैक्षिक स्थिति कस्तो छ? उनीहरूलाई के -
के अधिकार प्राप्त छन् अनि राजनीतिक वा सामाजिक निर्णय निर्माणको प्रक्रियामा
नारीको कति सहभागिता छ? साधारण भाषामा भन्नुपर्दा नारी शिक्षा शिक्षा विकासको
लागि एउटा कारक तत्त्व हो जसले नारीको स्तर र समाजमा उसको भमि ू का निभाउनमा
सहायता गर्दछ। शिक्षा कुनै पनि व्यक्तिको सख ु मय जीवनको एउटा मखु ्य आधार
हो। शिक्षाकै माध्यमद्वारा एउटी अबला नारी सशक्त एवम् सबल बन्न सक्छे। नारी
सशक्तीकरणको तात्पर्य नारीहरूभित्र लक ु े र बसेको गणु , शक्ति तथा प्रतिभालाई
विकास गर्नु हो, जसलाई व्यवहारमा ल्याएर उनीहरूले आफ्नो विकासतर्फ स्वयम्
बढ्न सकुन् र त्यो के वल सम्भव छ त के वल शिक्षाको माध्यमद्वारा मात्र।
विश्व विकास रिपोर्ट 1993-1999 अनसु ार-नारी शिक्षा सामाजिक र आर्थिक
विकासका लागि मात्र उपयोगी नभएर प्रजननतालाई कम गर्दै नानीहरूको उचित
पालन पोषण तथा माता-पिता एवम् नानीहरूको ससु ्वास्थ्यमा पनि सहायक
हुन्छ। सक्षे ं पमा भन्नुपर्दा शिक्षा आर्थिक निर्भरतामा सहायक हुन्छ। शिक्षाले नै
महिलाहरूको सामाजिक स्तर माथि उठ्छ जसले गर्दा सशक्तीकरण हुन्छ। आर्थिक
स्वायत्तताबाट निर्भर एवम् परुु ष प्रधान वर्चस्व ध्वस्त हुनाले के वल नारी व्यक्तिगत
रूपमा मात्र लाभान्वित नभएर सामाजिक स्तरमा पनि हुन जान्छन।् यस्ता परिवर्तित
घटनाले पितृसत्तात्मक व्यवस्था उथलपथु ल हुन जान्छ। फलस्वरूप समाजमा नारी
परुु ष दवु क
ै ो समान महत्त्व रहन्छ।
सयं क्त
ु राष्ट्र सङ्घले जब विश्वका लागि धारणीय विकासको लक्ष्य निर्धारण
गर्योथ तब त्यसमा समावेशी शिक्षालाई अधिक महत्त्व दिइयो। शिक्षाबाट वञ्चित
 लाली गुराँस 51

वर्गमा विश्वमा अधिक भाग नारीहरूकै रहेको छ। विश्वमा परुु षका तल ु नामा नारी
शिक्षाको स्तर न्यूनतम रहेको छ। भारतको सन्दर्भमा यहाँ स्वतन्त्रताको समय अत्यन्त
विकट स्थिति रहेको थियो।त्यस समय परुु षहरूमा साक्षरताको दर 20% थियो भने
महिला साक्षरता के वल 8.9% मात्र रहेको थाहा पाइन्छ। वर्ष 2011को जनगणना
अनसु ार भारतमा परुु ष साक्षरता 82% थियो भने महिलाहरू 32.5% मात्र साक्षर
थिए। अहिलेको समयमा भारतमा 82.14% परुषहरू र 65.46 महिला मात्र साक्षर
रहेका छन।् उत्तर प्रदेश, बिहार, राजस्थान, झारखण्ड आदि राज्यमा त के वल 55%
भन्दा कम नारीहरू साक्षर रहेका छन।् नारी साक्षरताको हिसाबमा बिहार र उत्तर प्रदेश
सबैभन्दा पछाडिएका छन् जहाँ के वल 51 प्रतिशत नारीहरू मात्र साक्षर छन।् यसबाट
स्पष्ट हुन जान्छ कि स्वतन्त्रताको 76 वर्ष पश्चात् पनि भारतमा नारी शिक्षाको लागि
विशेष प्रयास गर्न आवश्यक छ।
भनिन्छ महिलाहरूले आधा आकाश नै ओगटेका छन।् आज समाजमा
नारीको स्थान परुु षहरू समान रहेको छ। यसको मल ू कारण आजका नारी अबला
नभएर सक्षम छन,् जसले परुु षको काँधमा काँध मिलाएर हिँड्ने प्रयासरत छन।् अतः
नारी परुु ष जीवनरूपी एकै रथका दईु पाङ्ग्रा समान हुन।् यदि एउटा पाङ्ग्रा निर्बल
भएमा जीवनरूपी रथ अगि बढ्न सम्भव छै न।

मनमायाको झोला
मिलन लामा 'रोगी'

मनमायाले बनु ेको सपनाको झोला,

काटेछ क्यारे भ्रष्टाचारी डिकुरे ले,
उसको हाड मासमु ा घाम छै न
अनहु ारमा जनु छै न
आँखामा तारा छै न।

उसको त्यो झोलामा

फुकफुकाउको घर थियो
जागिरे छोराको तलब थियो
राम्री छोरीको कन्यादानको सामाग्री थियो
पाहुनाको आगमनमा सान्तीको श्वास थियो।
52 लाली गुराँस
मन,ु
मनको चोयाले डोको बन्नु
ु भनेको
पर्खा
ु कै इतिहास के लाउनु त हो,
इच्छाको मेटेरियलले घर बनाउनु भनेको
बालवु ाको महल त हो
अनि आदर्शको श्वास फे र्नु भनेको
एकलै हुनु त हो
पेटदेखि माथि कलेजोमा बाँच्ने
को छ र यहाँ!
गान्धी मरे को देशमा।
जब सपना लटरम्मै फल्छन् नि
भल-पैह्रो चल्छ यथार्थमा
अपाहिज हुन्छ जीवनको संरचना
र बेघर हुन्छ मनको बस्ती
जब इच्छाको गाडी चढ्छ मन
पन्चर हुन्छ गन्तव्य,
अनि उराठलाग्दो हुन्छ वर्तमान र भविष्य।
तिम्री छोरी गर्बेनी भई पोइमा जानु
खासमा ऊ बदनाम थिएन,
चरित्रहीन त उसको समक्ष डिग्रीलाई
टेबलमनि ु फालिदिने हात थियो
उसको नोकरी ईन्टरको निम्ति
एक रातको बिउ माग्ने पाखण्डी थियो।
उसले सटु ु क्कै खसु ी बाँच्यो
बाक्लो दालको लालच होइन
मन,ु तिम्री श्रम हल्का गर्नु थियो,
तिम्रो उमेर बढोत्तरी गर्नु थियो,
तिम्रो छोरा हाइट वेट मेडिकल रिटन
छिर्दा पनि ड्राइभर हुनपु रे को!
कसैको डिमानलाई डिनाइ गर्दा त हो नि,
तिमी मनको पो माया हो त
धन माया त होइनौ!
मनमाया भनेको ईश्वरको प्रिय त हो,
तिमी टाडोमा भएको सर्यू लाई पजु ्छौ
कुखरु ाको भाले पर्सन्छौ
खोलाको भोक मेटाई बस्छौ!
जिन्दगी त यद्ध
ु हो नि मनमाया,
रण भमिू मा छोडिदिएको छ हामीलाई
ईश्वरले पनि के वल एक चोटि,
चड़ाऊ त प्रसाद तर जिउँदो देउता लाई,
कसम होला
झलमल्ल बल्छ तिम्रो घर।
झन्डा त बोक्यौ नि मनमाया तिमीले
माटोको बोक्यौ
यदि बाटोको बोके की भए
मनमायादेखि प्रमोट भएर
धनमाया हुने थियो,
परोपकारकारको ब्याङ्क स्नेह खाता खोलेर
धर्म त डिपोजिट गर‍य् ौ नि मनु
त्यसको इन्ट्रेस्ट त माथि पाउँछौ!
अनि माथि भनेको शन्य ू हो,
त्यसैले फाटेको हो काटेको हो
तिम्रो झोला, कपटी व्यवस्थाको डिकुरे ले।
58 लाली गुराँस

तपाईकैँ पेटमा छ गोर्खाल्यान्ड

टिका ‘भाइ’

अनहु ार रुन्चे पारे र के हुन्छ? जठू ा अनि झठू ा पाउहरू मल्दै

अरूसित रिस देखाएर के हुन्छ?
रोस्ट गरे र खानसु ,्
फ्राई गरे र खानसु ,्
अथवा
करी बनाएर
गोर्खाल्यान्ड-कै भेजो खाइरहनू भएको छ।
माटो भनेको मासु पो थिएछ,
अस्तित्व भनियो पासो पो थिएछ,
छोरा-छोरीका लागि काम भनेर
लकु ी लक ु ी झन्डा समात्नु भो होला,
आफ्नै लागि दाम भनेर
पार्टी कार्यालयतिर धाउनु भो होला
सडकका अलकत्रा ताछे र
अथवा विकासका रड-सिमेन्टहरू थापेर
जति बिल्डिङ टालिए
अथवा गाडी, भोज भत्तेरमा फालिए
हो त्यहाँ त्यहाँ छ गोर्खाल्यान्ड!!
अथवा
सरकारी कोषमा राल चहु ाउने
हजरु को अनन्त भोकमा पनि छ गोर्खाल्यान्ड
चोरहरू थिए अगवु ा सबै,
कमिसनको तेलमा चल्ने दलालहरू थिए,
अथवा
ति सबै गोर्खाल्यान्डकै हत्याराहरूबाट पोषित
पैसाका दासहरू थिए।
बझु रे ै पनि आँखा चिम्लने
तपाईको ँ कायर समर्पणमा छ गोर्खाल्यान्ड!
पोलेर खानभु ो,
या काँचै निल्नुभो,
तपाईकैँ भोको पेटमा छ गोर्खाल्यान्ड!!

नारामा कहाँ छ? जलु सू मा कहाँ छ?

डाँडामा कहाँ छ? मलु कु मा कहाँ छ?