donderdag 16 juni 2011 / 4,Jaargang 135 / nummer 24

Extra dikke special

Eilandenrijk Nederland
Iedereen trekt zich terug in zijn eigen wereld
Al-Qaeda is veel machtiger dan het Westen denkt Ik ben sociaal, jij bent sociaal: empathie is weer in Kaalslag in de kunst: filantropen gezocht!

AP

BO IN NU EK D HA E ND EL

Lone Frank Lone Frank

Een enorm bevredigend boek () leest als een roman. Politiken

Een pageturner over de nieuwste ontwikkelingen in de genetica () briljant geschreven. WeekenDAvisen

opkomst van de huis-tuin-en-keukengenetica Opkomst van de

huis-tuin-en-keukengenetica
industrie die ingrijpende gevolgen zal hebben voor onze samenleving. Door zelf tevens als proefpersoon op te treden, toont Frank aan hoe deze gevolgen zowel beangstigend als inspirerend kunnen zijn.

Lone Frank, neurobiologe en wetenschapsjournalist, duikt in de wereld van de persoonlijke genetica. Aan de hand van gesprekken met vooraanstaande wetenschappers en ondernemers beschrijft ze een opkomende

12
EHEC: Duitsland hapert

16 20

War on drugs, een rassenoorlog

Empathie is weer in

Iedereen leeft op zijn eigen eiland

Ouddorp is verscheurd door het geloof

In dit nummer
12 ehec De bestrijding van de bacterie; een dialoog van doven en blinden Aart Brouwer & Margreet Fogteloo 14 pakistan Al-Qaeda heeft zowel het Westen als de Taliban in zijn greep Joeri Boom 16 war on drugs is in de VS eigenlijk een rassenoorlog Mars van Grunsven Cover Eilandenrijk 20 zeeuws-vlaanderen Ondanks de nieuwe Westerscheldetunnel loopt het schiereiland leeg Hiske Versprille 24 hc feijenoord Een multiculti hockeyclub in de armste wijk van Nederland Suzanne Blotenburg 26 ouddorp Hersteld Hervormden moeten bidden in de gymzaal Rolinde Hoorntje 29 blauhs Buiten het bereik van de satelliet en de horecawet komen Friese jongeren samen in de keet Iris Hermans & Rolinde Hoorntje 30 maasvlakte Vijftig kilometer van Rotterdam wonen Tsjechen, Kroaten en Polen in een containerhotel. Zonder contact met de buitenwereld Joris Kooiman

26
34 Essay archipel nederland Eenheid is er alleen bij het WK voetbal of op Koninginnedag Henri Beunders 38 veen In het Galli van Brabant brandt jaarlijks Het Kruis Kees Graafland 40 citycollege De zwarte school in Rotterdam biedt kansen, maar de inspectie wil rendement Joost M. de Vries 44 velp In Noord woont de kak, in Zuid wonen de asos Bastiaan Sondervan & Erik Verheggen 46 moslims Verdeeldheid in de Haagse raad Arnoud Boer 48 oost-texel De Gereformeerde Gemeente van Oosterend Christiaan Tijssen
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Dichters & Denkers 58 brooks, nowak, rosenberg en het anti-individualisme Lynn Berger 62 peter verhelst Piet Gerbrandy 63 erik menkveld Hassan Bahara 64 elizabeth abbott Pauline Terreehorst 70 het einde George Semprn (1926 2011), overlevende Cees Zoon Columns Anton Parijs neem contact met me op als je dit leest! 68 Opheffer 9 H.J.A. Hofland; 11 Economie Paul Tang; 19 Media Chris van der Heijden; 65 Marja Pruis; 67 Sciencepalooza; 68 Perquin Rubrieken 5 Commentaren, 6 Post, 6 Anone, 7 In Den Haag, 8 In de Wereld, 8 Joep Bertrams, 10 Gorilla, 57 Kijken Rudi Fuchs; 67 Cryptogram Omslag Milo

50 kaalslag Het Amerikaanse cultuurmodel kan niet werken in Nederland Sanne Bloemink 52 hollandse meesters Honderd kunstenaars geportretteerd in hun atelier Peter Delpeut 54 Kroniek van kunst & cultuur Toneel Het verdict (1), Kunst Drol, Holland Festival Dionysos, Televisie De bemoeizorgers, Film Route Irish

16.06.11 De groene amsterDammer 3

Commentaren beeld milo Zijlstras nieuwe elite

in het hoofdredactioneel com-

Pensioenroof
In Amerika zijn durfkapitalisten dol op dure pensioenregelingen. Bedrijven die daaronder gebukt gaan, werden in het recente verleden overgenomen, ontdaan van hun pensioenverplichtingen en met winst doorverkocht. Voor de werknemers had de wet voorzien in een speciaal noodfonds. Het pensioen dat zij daaruit ontvingen, was een kwart lager. Eventuele extra vergoedingen voor medische zorg gingen in rook op. Ook in Nederland staat het pensioenstelsel als gevolg van de stijgende levensverwachting en nancile crises onder druk. Het resultaat is een radicaal nieuw pensioenakkoord. In ruil voor minder zekerheid over de hoogte van hun uiteindelijke pensioen moeten werknemers in de toekomst langer doorwerken. Vreemd? Alleen vanuit de vakbonden klonk de afgelopen dagen gemor. FNV Bondgenoten keerde zich direct tegen het akkoord. Voor die houding heerst weinig begrip onder journalisten, politici en economen niet toevallig drie lichte beroepen waarin toch al tot op hoge leeftijd wordt doorgewerkt. De argumenten zijn bekend. Noopt de vergrijzing niet tot ingrijpende maatregelen? Moet jong dan altijd betalen voor oud? Maar zelfs aangenomen dat die zorgen gerechtvaardigd zijn, dan is het nog niet te begrijpen wat dit akkoord daaraan doet. Zo wordt de pensioenleeftijd opgerekt tot 66 jaar in 2020 en 67 jaar in 2025. De jongste werknemers, met wie de politiek het beste voor zegt te hebben, moeten misschien wel tot ver voorbij hun zeventigste doorwerken. Wat staat daar tegenover? Ten eerste veel onveiligheid. Voortaan draagt de werknemer alle beleggingsrisicos. Werkgevers zullen niet langer bijspringen als er nancile gaten vallen. Mocht het mis gaan, dan verliest de werknemer veel geld. Is er dan niets meer zeker? Toch wel. Want zelfs los van toekomstige ascos bij de fondsen mogen werknemers erop rekenen dat hun pensioeAchter de nen door dit akkoord gekort worden. droge cijfers Zo krijgen werknemers voor minder gaat een pensioenjaren hetzelfde bedrag uitgetragedie schuil keerd. Per jaar is dat dus minder geld. Weliswaar wordt de aow jaarlijks met 0,6 procent verhoogd, maar dat valt grotendeels weg tegen de belastingvoordelen voor ouderen die deze regering wil schrappen. Een andere adder onder het gras is de strafkorting van 6,5 procent voor werknemers die eerder stoppen met werken. Wie een jaar langer doorwerkt ontvangt daarentegen 6,5 procent meer. Klinkt fair maar niet in een economie waarin massawerkloosheid heerst onder werknemers boven de zestig. In zon situatie komt een jaar langer doorwerken al snel neer op een jaar langer van een uitkering leven. Of een jaar eerder met pensioen gaan, op straffe van 6,5 procent. Achter die droge cijfers gaat een tragedie schuil. Die voltrekt zich subtieler dan de pensioenroof in de Verenigde Staten. Maar ook hier betalen werknemers, oud n jong, de rekening. Dat is extra zuur omdat het geen gewone sociale voorziening betreft. Het aanvullend pensioen is een vorm van uitgesteld loon. Als het kabinet, werkgevers en Agnes Jongerius daar aankomen, doen ze meer dan bezuinigen. Daar is een ander woord voor: diefstal.
Koen Haegens
16.06.11 De groene amsterDammer 5

mentaar van afgelopen vrijdag, net nadat de precieze vorm van de kunstbezuinigingen bekend was gemaakt, sprak NRC Handelsblad van de ontbladeringstactiek van Zijlstra. Nog mooier was de metafoor geweest als Agent Orange was genoemd, het chemisch middeltje dat in de Vietnamoorlog werd ingezet en niet alleen de bomen ontbladerde, maar ook de begroeiing op de grond vernietigde, de inheemse diersoorten wegjoeg en het grondwater vergiftigde, zo zeer Kunst wordt dat de bevolking er generaties later nog steeds ziek van wordt. duurder, dus Dit weekend legde Zijlstra, opgeexclusiever, wekt als altijd, in interviews in dus elitairder Nieuwsuur en de Volkskrant uit dat het huidige subsidiestelsel (het subsidie-infuus) niet meer van deze tijd zou zijn en draagvlak van de samenleving miste. Op deze manier zou in 2017 het overaanbod zijn verdwenen, de verbinding met de maatschappij vergroot en de kunstsector in zn geheel er sterker voor staan. Er is niemand in die kunstsector die dat gelooft. Er is niemand die eraan twijfelt dat de kwaliteit en de dynamiek van kunst in Nederland onherroepelijk schade worden aangedaan. Belangrijk in Zijlstras betoog is het woordje draagvlak. In de visie van de vvd, en al helemaal van gedoogpartner pvv, is kunst de laatste jaren, decennia, verwijderd geraakt van het publiek. Kunst is, zoals nu al heel vaak is beweerd, het speeltje van de elite geworden. Door musea en podia nu drastisch te korten (lees: buitenproportioneel), zullen zij commerciler moeten opereren, en meer vanuit het publiek denken, vanuit het volk. Dat zijn termen die je het best tussen aanhalingstekens kunt zetten. Als het volk al bestaat, dan maakt de grachtengordel er net zo zeer deel vanuit als de provincie, en bovendien: de provincie zal minstens net zo hard de dupe zijn van Zijlstras plannen. Een voorbeeld: het theater. De btw op toegangskaartjes gaat fors omhoog en tegelijkertijd wordt de subsidie enorm teruggeschroefd. Als gevolg wordt het theater duurder. Hypothetisch: een kaartje voor Toneelgroep Amsterdam gaat van 35 naar 75 euro tenminste, als u in een van de grote steden woont. Woont u in pak m beet Amersfoort, Zwolle of Leeuwarden, dan komen daar uw reiskosten bij, want budget om de provincie in te gaan hebben de theatergezelschappen straks niet meer. Dezelfde scenarios zijn te bedenken voor beeldende kunst, opera, dans en muziek. Kunst wordt duurder, dus exclusiever, dus elitairder. En mocht u de staatssecretaris horen over nieuw te vinden geldstromen zoals crowdfunding of het moderne mecenaat, vraagt u zich dan eens af wie daar eerder bij zal horen: de elite of jan modaal? De plannen van Zijlstra cum suis zullen zorgen voor een nieuwe elite. Niet meer die van de kunstenaars aan het subsidie-infuus, maar die van het handjevol mensen dat zich kunst kan veroorloven. En zo houden pvv, vvd en Halbe Zijlstra indirect de elite in stand waar ze zo graag tegenaan schoppen.
Joost De VrIes

nv weekblad de groene amsterdammer

Onafhankelijk weekblad sedert 1877 Postbus 353, 1000 AJ Amsterdam Singel 464, 1017 AW Amsterdam Redactie 020.524 55 24 groene@groene.nl, www.groene.nl Administratie 020.524 55 55 abonnementen@groene.nl Advertentie-acquisitie 020.524 55 11/12 Teun Gautier redactie Xandra Schutte (hoofdredacteur), Yasha Lange (redactiechef), Joeri Boom, Aart Brouwer, Margreet Fogteloo, Koen Haegens, Rutger van der Hoeven (In de Wereld), Marja Pruis (Dichters & Denkers), Aukje van Roessel, Casper Thomas, Joost de Vries (Kunst), Trinette Koomen (secretariaat), Maarten Klaassen (stagiair), Josia Tanasale (stagiair) eindredactie Rob van Erkelens, Hugo Jetten, Jorie Horsthuis opmaakredactie Christine Rothuizen, Femke Herregraven fotoredactie Simone Berghuys, Rachel Corner webredactie Katrien Otten
uitgever medewerkers aan dit nummer

Max Arian, Hassan Bahara, Lynn Berger, Joep Bertrams, Sanne Bloemink, Ellen van de Bovenkamp, Peter Delpeut, Rudi Fuchs, Piet Gerbrandy, Gorilla, Mars van Grunsven, Femke van Heerikhuizen, Chris van der Heijden, Chantal Heijnen, H.J.A. Hofland, Theodor Holman/Opheffer, Patrick van IJzendoorn, Henk Jongebloed, Gawie Keyser, Koen Kleijn, Walter van der Kooi, Marijn Kruk, Rogier Maaskant, Anne Meijdam, Jeroen Oerlemans, Ester Naomi Perquin, Jan Rothuizen (illustraties Klavers en Post), Milo Rottinghuis, Martin Simek/ Anone, Paul Tang, Pauline Terreehorst, Dick Tuinder, Charlotte Vlek, Loek Zonneveld, Cees Zoon
special eilandenrijk

PDOJ-studenten: Sophie Steins Bisschop, Suzanne Blotenburg, Arnoud Boer, Bart Boersma, Julia Conemans, Bjinse Dankert, Guido van Diepen, Evelien Flink, Kees Graaand, Iris Hermans, Tjibbe Hoekstra, Rolinde Hoorntje (cordinatie), Joris Kooiman, Sophie Kuijper, Jan Postma, Bastiaan Sondervan, Christiaan Tijssen, Erik Verheggen, Linda Vermeulen, Hiske Versprille, Joost M. de Vries (cordinatie), Robin van Wechem. Docenten: Wim de Jong, Hans Maas administratie Fatima Leeuwenberg (office manager), Heleen de Waard (abonnementen), Jacqueline Wolf (financin) abonnementenwerving Hans Boot, Ivo Jansen op de Haar, Sanne Nouws advertentie-acquisitie Tiers Bakker, Hans Boot, Robin Brouwer (020.524 55 11/12). Tarieven op aanvraag druk Senefelder Misset, Doetinchem abonnementsprijzen Nederland en Belgi: per jaar 161,50, per half jaar 85,20, per kwartaal 44,95, studentenabonnement per 4 weken 9,10. Overige landen prijzen op aanvraag. Online abonnement per jaar 42,50. Losse nummers 4,00, extra dik nummer 4,95 aanmelden abonnement Antwoordnummer 26, 1000 PA Amsterdam, of telefonisch, 020. 524 55 55. Abonnementen worden automatisch voor dezelfde periode verlengd indien niet ten minste veertien dagen voor afloop schriftelijk is opgezegd. adreswijzigingen Voor een adreswijziging of vakantieadres twee weken van tevoren oud en nieuw adres opgeven, liefst op de adreskaart, in elk geval onder vermelding van postcodes.
gesproken en digitale versie

Ewald Engelen ergert zich (De Groene Amsterdammer, 9 juni) aan de economische Grote Gelijkhebbers Boot, Buiter, Wellink en Van Wijnbergen. Terecht wijst hij er verder op dat deze heren zich niet hebben laten horen toen politici de economische logica op zn kop zetten door eerst een monetaire unie in het leven te roepen en daarna een politieke unie na te streven. Een vriendelijk gezegd krankzinnige gedachte. Naar een politieke unie, met uiteraard inleveren van soevereiniteit, wordt trouwens op het ogenblik helemaal niet meer gestreefd. Het federatie-woord is een vies woord geworden. Engelen wijst erop dat sommige economen in het verleden zich tegen dit onwijze Euro-project hebben verzet en noemt een economen-petitie uit 1997. Juist, maar tegen die petitie werd terecht aangevoerd dat dit mosterd na de maaltijd was. De onomkeerbare besluiten (Kok) zijn in Maastricht in het begin van de jaren negentig genomen en wie zich daar toen tegen verzette werd als politieke zonderling terzijde geschoven. Dit gold trouwens vanaf het begin van het Europese project, bovennationaal was goed en kritiek was slecht. Kort gezegd is de Europese integratie opgezet door technocraten met neoliberale opvattingen. Het ging (en gaat nog steeds) om de vrije Europese markt. Ondanks geschreeuw van populisten stelt de Europese overheid economisch-politiek gezien niet veel voor en is ook het democratisch gehalte niet om te juichen. Verbijsterend is dan ook dat de Nederlandse sociaal-democraten zich altijd volledig achter

Europa

dit project hebben gezet. Ook in De Groene van 9 juni pleit Geert Mak voor een Europees reveil; ik zou zeggen dat meer sprake moet zijn van een Wende. Voor Griekenland c.s. is Europese paternalistische solidariteit noodzakelijk; dit vooronderstelt een Europese kernregering. De Grieken moeten de tijd krijgen om de zaken op orde te stellen en de andere Europeanen moeten het Europese huis op orde brengen. De bankensector geniet op het ogenblik weer van business as usual en dat kan toch niet de bedoeling zijn. Tony Judt wijst er in Na de oorlog terecht op dat het democratisch tekort van de Europese Unie ertoe geleid heeft dat onverschilligheid over het Europese integratieproject omgeslagen is in vijandigheid. Democratische partijen hebben de plicht zich niet te gedragen als makelaars van populistische meningen, maar moeten een realistische utopie van Europa uitdragen: democratisch en sociaal. J. TH. DEGENKAMP, emeritus hoogleraar rechtswetenschap RUG

Joeri Boom wint Scherpenzeel Prijs 2010

Joeri Boom heeft de Dick Scherpenzeel Prijs 2010 gewonnen voor zijn boek Als een nacht met duizend sterren: Oorlogsjournalistiek in Uruzgan. Uit het juryrapport: Hij vat als embedded journalist de ingewikkelde werkelijkheid van de Nederlandse militaire aanwezigheid in Uruzgan samen. Boom beschrijft die worsteling op indrukwekkende wijze. Hij geeft niet alleen een kijkje in de journalistieke keuken, maar ook in zijn eigen journalistieke gemoed. Als een van de weinigen is hij door blijven graven en heeft hij niet opgegeven. Boom vervult zo een van de belangrijkste taken van de journalistiek: het controleren van de overheid die er in het geval van Uruzgan niet voor terugdeinsde de waarheid naar haar eigen hand te zetten.

Inlichtingen Dedicon, 0486.486486 sluiting kopij dinsdag 16.00 uur ISSN 1871-7837

Anone

6 De groene amsterDammer 16.06.11

In Den Haag
Reuring
De cultuurwereld is al bezig oplossingen te zoeken voor de kaalslag. Het is niet onopgemerkt gebleven, zou staatssecretaris Halbe Zijlstra kunnen mompelen. Zou hij weten waaruit dat komt?
door aukje van roessel beeld milo

de lawine aan ingrijpende maatregelen die het

kabinet recent over het land uitstort, beneemt je de adem. Het is voor de hardwerkende Nederlander, de burger waar dit kabinet zo aan hecht, niet meer bij te houden wat er aan bezuinigingen over hem heen komt gerold. Dat zal n van de redenen zijn waarom er geen grootscheeps verzet op gang komt. Zou het orkestreren van die lawine met het oog op dat effect ook bewust beleid zijn van dit minderheidskabinet? Toch is het ook dan niet de enige reden waarom het relatief zo rustig blijft in de samenleving, al zijn er dan wel protesten geweest zoals de schreeuw om kunst, de stakingen bij het openbaar vervoer en de stoet hoogleraren op het Binnenhof. Dat de protesten onvoldoende tot wasdom komen, is ook omdat niet te overzien is hoe de stapeling van maatregelen het individu gaat raken en omdat de samenleving zo versnipperd is dat solidariteit ontbreekt en er veel begrip is voor de breed door de politiek uitgedragen notie dat er als gevolg van de economische crisis bezuinigd moet worden. En, niet te vergeten, omdat er misschien gewoon wel veel Nederlanders zijn die vinden dat burgers en organisaties niet zo moeten leunen op de overheid, het motief dat premier Mark Rutte steeds weer aandraagt bij de verdediging van alle ingrepen. Zijn partij, de vvd, is tenslotte een jaar geleden de grootste partij geworden in de Tweede Kamer, hetgeen herbevestigd is bij de recente verkiezingen voor de Eerste Kamer. Ook bij het verdedigen van de bezuiniging van tweehonderd miljoen euro op cultuur, een kwart van het huidige budget en daarmee relatief de grootste ingreep, gebruikte Rutte dat motief weer. De wereld van de kunst staat volgens hem te veel met de knip open naar Den Haag. Dat soort taal doet het goed bij een aanzienlijk deel van het electoraat. Partijgenoot staatssecretaris Halbe Zijlstra verwijst in zijn nota over het nieuwe cultuurbeleid Meer dan kwaliteit, die hij vorige week naar het parlement stuurde, ook naar die open knip, al spreekt hij keurig van subsidieafhankelijkheid. Om zijn argumentatie kracht bij te zetten haalt Zijlstra, politiek heel vilein, twee voorgangers aan en probeert hen daarmee partners in crime te maken: Hedy dAncona en haar pvdapartijgenoot Rick van der Ploeg. De eerste was twintig jaar geleden minister van Cultuur en vijf jaar geleden voorzitter van een commissie die adviseerde over de podiumkunsten. In die laatste hoedanigheid concludeerde zij dat de podiumkunsten te veel waren losgezongen van de samenleving. Koren op de molen van Zijlstra. Van der Ploeg was tussen 1998 en 2002 in een kabinet van pvda, vvd en d66 vier jaar staatssecretaris voor Cultuur. Net als Zijlstra schreef hij een nota, Cultuur als confrontatie. Die deed in de kunstwereld destijds ook veel stof opwaaien, maar toen omdat Van der Ploeg daarin pleitte voor, kort samengevat, popularisering en multiculturalisering. De kunst moest meer jongeren en allochtonen weten te berei-

ken. Dat was toen vloeken in de kunstkerk: populair riekte naar het loslaten van artistieke criteria en allochtonen maakten zelf wel uit of ze zich aan de westerse cultuur gingen laven. De huidige staatssecretaris maakt er nu dankbaar gebruik van dat Van der Ploeg destijds schreef dat de dominantie van specialisten en de veilige haven van een stelsel van aanbodsubsidies de dynamiek in de gesubsidieerde sector hebben belemmerd. Dat is namelijk een wat ingewikkelde manier om te zeggen dat de kunstwereld de knip open heeft naar Den Haag en weinig vernieuwend is. Cultureel ondernemerschap, Van der Ploeg was er al voorstander van. Zijlstra had in zijn nota ng een voorganger kunnen aanhalen: Elco Brinkman, minister van Cultuur in de jaren tachtig en sinds vorige week senator en fractievoorzitter in de Eerste Kamer. Maar een cda-minister die in zijn tijd al pleitte voor meer zelfnanciering en minder overheidsbemoeienis in de kunstwereld maakt politiek minder indruk als steunpilaar van een staatssecretaris in een vvd/cda-kabinet dan twee pvdaers. Voor Zijlstra zijn de codewoorden van zijn nieuwe cultuurbeleid: ondernemend en innovatief. Er moet meer geld uit de markt en van vermogensfondsen en mecenassen komen, en als kunstenaars minder zeker zijn van subsidie worden ze vanzelf vernieuwend, dat is de idee. Met dat doel voor ogen wijst de staatssecretaris het advies van de Raad voor Cultuur over de bezuinigingen op grote onderdelen af. De raad wilde meer tijd nemen en de kaasschaaf hanteren. Het schokeffect daarvan vindt Zijlstra echter te gering. Dan zou het alleen maar een bezuiniging zijn, precies het verwijt dat deze staatssecretaris niet wil krijgen. Het gaat volgens hem immers om een wezenlijke hervorming. Premier Rutte benadrukt overigens bij elke ingreep van zijn kabinet dat het om een echte hervorming gaat. Inmiddels is er zelfs een ritueel ontstaan: de oppositie roept dan kaalslag, het kabinet spreekt juist van een kwaliteitsimpuls. Dat is meer dan politieke retoriek, hier gaapt een kloof. De cultuurwereld vindt het zacht gezegd niet leuk wat er over haar heen komt, maar al voordat Zijlstras plannen vastomlijnd waren, is ze in beweging gekomen. Orkesten praten met elkaar over samenwerking om op overheadkosten te kunnen besparen, jeugdtoneel praat met volwassenentoneel en dansinstellingen tasten elkaar af op nieuwe mogelijkheden. Ook zijn verschillende soorten kunstinstellingen, zoals het Koninklijk Concertgebouworkest, het Mauritshuis en het Nederlands Dans Theater met elkaar aan de slag gegaan om gezamenlijk fondsen te werven. Het is precies de reuring die Zijlstra beoogt. Hij gebruikt dat al als wapenfeit. Maar is dat wel een kunst als je zo hard snoeit in het budget? Het is niet onopgemerkt gebleven. Dat kan deze staatssecretaris zeker mompelen. Maar zou hij weten uit welke klassieker dat citaat komt?
16.06.11 De groene amsterDammer 7

In de Wereld
Rabat De Franse pers staat er bol van: een groot schandaal rond (kinder)prostitutie, dat oude wonden openhaalt. Het begon ermee dat de Franse oud-minister Luc Ferry in een televisieprogramma sprak over een oud-collega van wie iedereen wist dat hij in Marokko was aangehouden vanwege seks met kleine jongetjes, en die vervolgens door de hoogste staatsautoriteiten werd beschermd. Het ontketende een storm van verontwaardiging en speculaties, en uiteindelijk een aanklacht tegen Ferry en de nog altijd mysterieuze meneer X. Zowel de Franse als de Marokkaanse autoriteiten hebben een onderzoek ingesteld. Het massatoerisme naar Marokko had al een zware klap gekregen door de terroristische aanslag van eind april, zou het sekstoerisme nu ook teruglopen? Het is een vraag die niet op die manier kan worden gesteld in Marokko, al is prostitutie hier een inke bedrijfstak. Critici stellen op internet dat Marokko de andere kant op kijkt vanwege het economische belang van prostitutie, zelfs als kinderen worden uitgebuit. Er zouden sinds 2002 maar veertig buitenlandse pedoelen zijn veroordeeld, terwijl kinderprostitutie op grote schaal zou plaatsvinden. Het schandaal is losgebarsten op een moment dat prostitutie steeds minder een taboe wordt in Marokko. Rubygate, het schandaal rond de Italiaanse premier Berlusconi, was niet de eerste openbaring van een van Marokkos succesvolste exportproducten. De jeugdige Ruby, die eigenlijk Karima heet, is afkomstig uit een regio die al decennialang bekendstaat om zijn beoefenaars van het oudste beroep ter wereld. Zij voorzien niet alleen de binnenlandse maar ook de buitenlandse markt. Dat is niet onopgemerkt gebleven: Marokkaanse vrouwen worden als de hoeren van de Arabische wereld gezien. De Saoedische autoriteiten geven geen visa meer af aan alleen reizende jonge vrouwen, een groot probleem voor godvruchtige vrouwen die op bedevaart willen. De Saoedis hebben ink wat boter op hun hoofd, want het is misschien niet overdreven om te zeggen dat zij het Marokkaanse sekstoerisme hebben uitgevonden. Als de Saoedische koning of een van de prinsen er weer eens voor kiest om in Marokko een medische behandeling te ondergaan, heeft dat niet zozeer met de goede medische zorg te maken, maar vooral ook met de uitstekende nazorg. De Marokkaanse autoriteiten leggen hen geen strobreed in de weg: economische belangen prevaleren. Het imago dat daardoor is ontstaan is pijnlijk. Toen in 2010 nota bene tijdens de ramadan een Egyptische serie werd uitgezonden waarin een Marokkaanse actrice de rol van Marokkaanse prostituee vertolkte, waren de reacties
8 De groene amsterDammer 16.06.11

Marokko exporteert prostitutie

in Marokko ongemeen fel. Zo schreef blogger Sad Jebli: Dit imago van Marokkaanse vrouwen als prostituees doet zoveel pijn omdat er een kern van waarheid in zit, een waarheid die we niet onder ogen willen zien. eLLen Van De BoVenKamP

JoeP Bertrams

Chilis politieke moorden krijgen na dertig jaar hun onderzoek

Santiago Moordenaar verkleed in doktersjas sluipt door gangen van ziekenhuis op zoek naar slachtoffer dat al aan een aanslag ontkwam. Eenmaal in de juiste kamer haalt hij een injectiespuit te voorschijn en dient zijn doelwit de dodelijke dosis gif toe. Als we de aanklacht mogen geloven is op deze manier een einde gemaakt aan het leven van Pablo Neruda, de Chileense winnaar van de Nobelprijs voor de literatuur. En hij is niet de enige prominente Chileen die onder generaal Pinochet (19731990) door een moordenaar in witte jas werd gedood. Hetzelfde lot viel ex-president Eduardo Frei ten deel. De beroemdste Latijns-Amerikaanse dichter van de twintigste eeuw stierf in de Santa Marakliniek in Santiago op 23 september 1973, twaalf dagen na de staatsgreep. De ofcile doodsoorzaak was prostaatkanker. Maar nu heeft Nerudas chauffeur verklaard dat de dichter overleed door een dodelijke injectie. De toenmalige Mexicaanse ambassadeur in Chili,

die Neruda de dag voor zijn dood bezocht, onderschrijft dat: volgens hem vertelde Neruda hem over een injectie die hem zojuist direct in zijn maag was toegediend. Met de moord wilde het regime voorkomen dat de dichter de uitnodiging accepteerde om in ballingschap te gaan in Mexico, waar hij wellicht zou gaan fungeren als woordvoerder van de Chileense oppositie. Een Chileense rechter heeft nu een nieuw onderzoek naar de dood van Neruda gelast. De Nobelprijswinnaar van 1971 was drie dagen voor zijn overlijden van zijn buitenhuis in Isla Negra overgebracht naar de kliniek, volgens zijn chauffeur uit veiligheidsoverwegingen, omdat hij vreesde door de militairen te worden vermoord. Direct na de staatsgreep was immers Nerudas huis door militairen geplunderd en waren zijn boeken verbrand. Ex-president Eduardo Frei overleed in 1982 plotseling in dezelfde kliniek, waar hij herstelde van een onschuldige herniaoperatie. De familie heeft altijd vermoed dat hij vergiftigd was. Tijdens de inderhaast uitgevoerde autopsie in dezelfde kamer waar hij overleed, verdwenen verschillende organen die mogelijk bewijs van vergiftiging zouden kunnen leveren. In 2006 vonden Belgische onderzoekers sporen van mosterdgas in de resten van Freis lichaam. In december 2009 concludeerde een rechter dat Frei inderdaad was vermoord. Vier personen, onder wie twee artsen, werden gearresteerd. Vorige maand zijn ook de resten van Salvador Allende opgegraven voor een nieuw onder-

zoek naar de dood van de socialistische president. Altijd is aangenomen dat hij zelfmoord pleegde toen de militairen op 11 september 1973 zijn paleis bombardeerden. De forensische specialisten zeggen nu dat ze sporen van twee verschillende kalibers kogels hebben gevonden. Cees Zoon

H.J.A. Hofland Schemering

Heeft het Westen nog een buitenlandse poli tiek, een beleid onder leiding van Washington waarmee alle leden van de navo zich ver enigen? nee. In werkelijkheid is in 1989 met de val van de Berlijnse muur de historische eenheid verloren gegaan. Het jongste bewijs daarvoor is de toespraak die de amerikaanse minister van Defensie robert gates vorige week in Brussel heeft gehouden. Het ging over de luchtoorlog tegen kolonel Kadha. De amerikanen hebben de leiding van de operatie aan de europese vrienden over gelaten, maar die hebben intussen bewezen dat ze wel de lusten maar niet de lasten van het bondgenootschap willen. De minister was boos. op het eerste gezicht lijkt het misschien op het oude conict over sharing the burden. ook in de Koude oorlog vond Washington dat de europese bondgenoten niet genoeg bijdroegen, maar over het grote doel en de manier om dat te bereiken is hoogst zelden een principieel verschil van mening ontstaan. Wel hebben de amerikanen hun tragedie in Vietnam gehad, maar de navo heeft zich daar altijd buiten weten te houden. na de Koude oorlog begonnen de Joego slavische burgeroorlogen. europa was machteloos. ten slotte is er door amerika met luchtbombardementen een eind aan gemaakt. nog altijd was het bond genootschap ogenschijnlijk ongeschonden. De afbraak is voor het eerst zichtbaar geworden nadat saddam Hoessein zijn oor log tegen Koeweit was begonnen. onder leiding van president george H.W. Bush werd de coalitie gevormd, met een troepenmacht die onder commando van de generaals Powell en schwarzkopf de verovering onge daan maakte, maar niet meer dan dat. sad dam werd doeltreffend onder internationale curatele gesteld. Intussen had Bush een rede gehouden waarin hij de vorming van de nieuwe Wereldorde aankondigde. Kort daarna ging ik op bezoek bij arthur schlesin ger. Hij meent het, zei de historicus. Hij is een internationaal denkende man uit de tradi tie van roosevelt. maar de oude europese vrienden waren er niet ontvankelijk voor. In Frankrijk en Duitsland werd lacherig van de nieuwe Wereldwanorde gesproken. De Koude oorlog was voorbij, de roaring nineties waren aangebroken. De noodzaak van het westelijk bondgenootschap werd niet meer gevoeld. na acht jaar Clinton kwam george Bush jr. om andere redenen had hij evenmin een boodschap aan het oude internationalisme. amerika verliet het klimaatverdrag van Kyoto, om te beginnen. toen kwam de aanval van

Londen De Anglicaanse kerk staat bekend als de Conservatieve Partij in gebed. Geen wonder dat haar leden zich steeds meer ergeren aan de socialistische retoriek van Rowan Williams. Afgelopen week opende de aartsbisschop van Canterbury als gasthoofdredacteur van The New Statesman, een progressief weekblad, de aanval op de Conservatiefliberale regering. De bezuinigingsdrift veroorzaakt naar zijn idee een klimaat van angst. Sterker, de coalitie zou ondemocratisch handelen. Het is inmiddels een politieke traditie geworden in Engeland: bisschoppen die politiek bedrijven. Halverwege de jaren tachtig publiceerde de kerk onder leiding van aartsbisschop Robert Runcie het rapport Faith in the City, waarin te lezen stond dat Margaret Thatcher mensen in de verpauperde binnensteden negeerde. Rond dezelfde tijd beweerde de bisschop van Durham dat arme kinderen zonder schoenen naar school gingen. Williams heeft de lijn doorgezet door Tony Blair aan te vallen vanwege de deelname aan de oorlog in Irak. En nu dus richt zijn toorn zich op de coalitie. Volgens Williams leeft er veel verzet tegen de bezuinigingen. Daar is echter geen sprake van. Natuurlijk zijn studenten, de vakbonden en de Labour Partij boos, maar uit opiniepeilingen blijkt dat de meeste Engelsen de noodzaak ervan onderschrijven. Een probleem dat Williams helaas niet aanroerde is de diepgewortelde geestelijke verdorvenheid binnen de publieke sector, welke ertoe leidt dat men zal snijden op zaken als kinderopvang en bibliotheken, terwijl topsalarissen van omhooggevallen managers ongemoeid blijven. Het symbool daarvan is de directrice van Suffolk County Council, Andrea Hill, met haar 240.000 euro per jaar. De geestelijke zette ook vraagtekens bij de utilitaire beslissing om alleen nog studierichtingen te nancieren die direct economisch nut hebben. Maar de meeste problemen heeft hij met de hervormingen van de verzorgingsstaat. Terwijl zijn katholieke collega de regering hier van harte steunt, vreest de Anglicaanse kerkvader een afbraak van de verzorgingsstaat. Hij gaat voorbij aan de achterliggende motivatie van de bezuinigingen: dat de problemen binnen de onderklasse niet zozeer nancieel van aard zijn als wel geestelijk. De regering wil zelfrespect, arbeidsethos en familie-eenheid terugbrengen, waarden die Williams achterban toejuicht. Tussen onhandig en hypocriet balanceert zijn opmerking dat de coalitie geen legitimiteit

De linkse kerk van Engeland

De noodkreet van minister Gates is begrijpelijk

11 september. De amerikanen hadden niet over bondgenootschappelijke solidariteit te klagen. We zijn allemaal amerikanen, schreef Le Monde. maar dat was voor deze president niet voldoende. alleen een natie die bij voor baat absolute solidariteit met Washington beloofde, kon een bondgenoot zijn. Wie niet voor ons is, is tegen ons. De oorlog tegen de taliban begon. Zeer voorbarig werd de overwinning uitgeroepen en daarna konden de voorbereidingen tot de afrekening met saddam beginnen. In deze periode is de afbraak van het bondgenootschap pas goed begonnen. President Chirac en bondskanse lier schrder hadden hun fundamentele en terechte kritiek en werden door de neocon servatieve club in Washington uitgescholden. Premier Blair gedroeg zich serviel solidair en mocht meedoen, net als nederland onder premier Balkenende. Waren engeland en nederland bondgenoten? nee. Knechten. Bush jr. en zijn vrienden zijn genoegzaam ontmaskerd, maar nu zit het zwaar aan getaste bondgenootschap in een totaal andere situatie met de resten van het wan beheer. een half mislukte militaire interventie in Irak en een zich voortslepende oorlog in afghanistan hebben de kiezers in europa zowel als in amerika afkerig van militaire avonturen gemaakt. maar tegelijkertijd zien we dat de arabische Lente bezig is te ontsporen. Kolonel Kadha blijft zich voorlopig met succes verdedi gen, de syrische president assad blijkt een massamoordenaar te zijn, wat er in Jemen gaat gebeuren weet niemand, Iran bouwt verder aan zijn kernwapens en op de ach tergrond van deze lente sleept de oorlog in afghanistan zich uitzichtloos voort. Voor geen van deze vraagstukken is in het Westen een geloofwaardige oplossing bedacht. In deze situatie is het geen wonder dat de kiezers in alle lidstaten van de navo er schoon genoeg van beginnen te krijgen. De noodkreet van minister gates mag begrijpelijk zijn, maar gesteld dat hij zijn zin zou krijgen, dat de europese landen hun defensiebudget desnoods zouden ver dubbelen, zou dat dan de oplossing zijn? onwaarschijnlijk. Kenmerkend voor de uit zichtloosheid waarin het Westen zich heeft gemanoeuvreerd is een artikel van Henry a. Kissinger in The International Herald Tribune (10 juni). Hoe vertrekken we uit afghanistan? als de indruk zou ontstaan dat de sterkste macht op aarde daar verslagen is, zou dat een rampzalige aanmoediging voor het ter rorisme zijn. We moeten een aanvaardbare manier voor ons vertrek vinden, schrijft hij. Het amerikaanse leiderschap is aan een nieuwe denitie toe. Zeker. maar wie zal het doen, wie wil zich laten leiden? De crisis manifesteert zich in vrome wensen. 16.06.11 De groene amsterDammer 9

bezit om harde maatregelen te nemen. Daarmee negeert hij het feit dat de twee regeringspartijen samen een ruime parlementaire meerderheid koesteren. Het Lagerhuis mag dan wel niet vlekkeloos zijn, het is democratischer dan de Anglicaanse kerk en het Hogerhuis, waarin Williams met 25 collega-bisschoppen zit, de spiritual Lords. Een maand geleden, concludeerde Tim Wadsworth in The Daily Telegraph, leidde de aartsbisschop op waardige wijze de bruiloft van Kate en William. Misschien moet hij zich tot zijn dagelijkse werk beperken. PatrICK Van IJZenDoorn

New York nog geen fietswalhalla

New York Ongelooijk, roepen veel Nederlanders die na jaren weer eens in New York zijn, iedereen etst opeens. Een begrijpelijke overdrijving, gezien het contrast met pak m beet vijf jaar geleden. Toen waren het nog voornamelijk etskoeriers, tnessfreaks, milieuactivisten en andere progressievelingen die hun leven waagden op de door autos gedomineerde wegen van New York. Sindsdien heeft de stad ruim 320 kilometer aan etspaden aangelegd en dat valt op vooral op veelbezochte straten als Broadway of Second Avenue. Want ja, die nieuwe etspaden worden gebruikt. New York is immers bijna Hol-

lands plat en makkelijk navigeerbaar dankzij de genummerde straten en avenues. Daarmee is de stad echter nog lang geen etswalhalla: tegenover die 320 kilometer etspaden staat 24.000 kilometer asfalt voor gemotoriseerd verkeer. De autocultuur is nog altijd volkomen dominant, wat onder meer blijkt uit de wijze waarop veel etspaden zijn aangelegd: soms rechts, maar meestal aan de linkerkant van de weg. Oftewel, daar waar het echte verkeer er zo min mogelijk last van heeft. Fietsen wordt in New York nog altijd behandeld als een onAmerikaanse gril die bij de grote meerderheid nooit echt zal aanslaan. De nogal willekeurige aanleg van etspaden leidt dikwijls tot levensgevaarlijke situaties. Denk aan de etser die aan de linkerkant etst en rechtsaf wil slaan naar een straat zonder etspaden. Automobilisten houden vaak geen rekening met etsers, uit weerzin of onwennigheid. Ook houden etspaden vaak simpelweg opeens op. Daar komt bij dat de New Yorkse politie het niet op etsers heeft. Die zijn maar lastig, rijden vaak door rood en hebben vaker dan automobilisten lak aan gezag. Agenten zijn een ware crackdown begonnen tegen deze groep subversieve verkeersdeelnemers. Dat ondervond ene Casey Neistat, die bekeurd werd toen hij om een op het etspad dubbelgeparkeerde auto heen etste. De bon was voor het niet etsen op een beschikbaar etspad. Behalve

onredelijk was de bekeuring ook illegaal: er bestaat geen wet die etsers verplicht op het etspad te etsen. Neistat had een camera bij zich en lmde de interactie met de agent. In een inmiddels meer dan een miljoen maal bekeken YouTube-lmpje grijpt hij de scne aan voor een reeks slapstickachtige etsongelukken. In het laatste shot knalt hij met zijn ets tegen een op het etspad geparkeerde politiewagen. mars Van grunsVen

China zet de schandalen in Europa graag flink aan

Peking Europa hoeft niet te rekenen op het medeleven van veel Chinezen als het aankomt op het ehec-schandaal. Uit wat snel verzamelde reacties in Peking klinkt vooral verbijstering door dat een voedselvergiftiging van een dergelijk beperkte omvang al wekenlang de wereld in beroering houdt. 24 doden en zeshonderd zieken tot nu toe, zo vraagt onder anderen kledinghandelaar Duan Ge op ietwat geringschattende toon, en daar staat dus iedereen van op zn kop? Hier hebben we elke dag wel zon geval en als we ons daar ook zo druk over zouden maken hebben we geen leven meer. Zo blijkt inderdaad dat alleen al tijdens het schrijven van dit stukje, op een doordeweekse ochtend, in de provincie Zhejiang meer dan honderd kinderen met ernstige loodvergiftiging in het ziekenhuis werden opgenomen. In een ander geval werd bij meer dan vijfhonderd bewoners van het gehucht Yangxunqiao vierhonderd tot zeshonderd microgram lood per liter bloed aangetroffen. En op dezelfde ochtend riep de centrale regering op om acht soorten levensmiddelen ogenblikkelijk van de winkelschappen te halen vanwege gevaarlijke hoeveelheden zware metalen. Schandalen die in Europa en Amerika ongetwijfeld tot mateloze opwinding zouden leiden, maar die Chinezen noodgedwongen als een dagelijkse koude douche stocijns van zich laten afglijden. Chen Li, lerares op een lagere school, zegt al lang murw te zijn van alle voedselschandalen, maar wil nog wel kwijt dat ze steeds verbaasder raakt over het verschil in berichtgeving als het gaat om nationale of internationale incidenten. Ieder geval in het Westen wordt hier in de media altijd heel dramatisch gebracht, terwijl verslaggeving van grotere rampen in China niet wordt gemeld of alleen op de binnenpaginas te vinden is. Dat valt niet alleen Chin Li op. Tot voor kort lukte het de overheid heel aardig om de bevolking relatief onmondig te houden, door problemen in het buitenland te benadrukken en de eigen kwesties min of meer te verdoezelen, zegt socioloog Wang Xiangzhen. Maar dat lukt tegenwoordig heel wat minder, met alle informatiestromen die nu voorhanden zijn. anne meIJDam

10 De groene amsterDammer 16.06.11

Franse socialisten gebrouilleerd

Parijs Terwijl Dominique StraussKahn in New York wacht op zijn proces is binnen de Parti Socialiste de strijd geopend om de positie van de gevallen kampioen. In oktober zal duidelijk zijn wie het tijdens de presidentsverkiezingen van 2012 tegen Nicolas Sarkozy gaat opnemen. Wordt het partijsecretaris Martine Aubry, ex-presidentskandidate Sgolne Royal, of toch haar ex-man: Franois Hollande? Hollande, bijgenaamd Meneer Grapjes, heeft er duidelijk zin in: hij tooide zich met een modieuze bril en viel fors af, al menen sommigen dat hij met zijn kilos ook zijn humor is verloren. Hij zou te verbeten zijn, te serieus. Wellicht heeft dat te maken met het doel dat hij zich heeft gesteld. Hollande zegt namelijk een normale president te willen zijn (un prsident normal). Dat wil volgens Hollande zeggen: een president die zijn ministers niet schoffeert, zich niet overal mee wil bemoeien, het parlement erkent, zich weet in te houden, dicht bij de mensen staat, kortom alles wat Sarkozy niet doet. Na vijf jaar Supersarko hangen de meeste Fransen ademhappend in de touwen en snakken naar een president die braaf op de winkel past, zo is de redenering. Zou het werkelijk? Sarkozy was de eerste om de spot te drijven met Hollandes vondst. Deze maakte een monumentale fout door te denken dat de Fransen zich een normale president wensen. Het presidentschap is een buitengewone post, zo stelde Sarkozy, en die vraagt om een buitengewone president. Daar heeft Sarkozy natuurlijk een punt: wie de presidenten van de Vijfde Republiek bekijkt kan moeilijk concluderen dat dit normale presidenten waren. Juist van zon abnormale ex-president kreeg Hollande afgelopen weekend onverwachte steun. In de Corrze-streek, de electorale thuisbasis van zowel Chirac als Hollande, verklaarde de gaullist Chirac tot driemaal toe dat hij op de socialist Hollande zou stemmen, mocht deze de kandidatuur van de PS in de wacht slepen. Het begin van seniliteit of een weloverwogen sneer richting opvolger Sarkozy, de aangenomen zoon die zijn politieke vader wel honderd keer vermoordde? De 78-jarige Chirac kan slecht vergeven, zo bleek al uit het tweede deel van zijn memoires, dat vorige week verscheen. Sarkozy wordt er achtereenvolgens opgevoerd als dienstweigeraar, voorstander van rampzalig uitgepakte vervroegde verkiezingen en als een putschist. Correziaanse humor tussen politici die elkaar al jaren kennen, zo verklaarde Chirac zijn steun aan Hollande haastig nadat er in zijn eigen politieke kamp een storm van protest was opgestoken. Ik kende zwarte humor, Britse humor en ik ontdek nu de correziaanse humor, zo stelde een woordvoerder van het Elyse droogjes in een reactie. marIJn KruK

Economie Paul Tang Giftig pensioen

Back to basics. De eenvoudige klant moet eenvoudige producten aangeboden krij gen. Henk van der Kolk, voorzitter van FnV Bondgenoten en tegenstrever van agnes Jongerius, heeft back to basics vertaald als terug naar af. Zijn voorkeur is om een nieuw pensioencontract garanties te laten bieden. Dat klinkt misschien eenvoudig maar is dat zeker niet. De garanties in het huidige pensi oencontract hebben slechts schijnzekerheid geboden. De koopkracht is niet gegaran deerd gebleken: vaak is het pensioen niet aangepast aan de inatie en soms is het pen sioen zelfs gekort. Desondanks blijft Henk van der Kolk aan een garantie vasthouden. Hij wil dat werkgevers bijspringen als het vermogen van pensioenfondsen tekortschiet, bijvoor beeld door meer premies te betalen. Dat blijft schijnzekerheid. Pensioenpremies worden betaald door werkgevers maar opge bracht door werknemers. nederlandse bedrij ven kunnen met hogere loonkosten de buitenlandse concurrentie niet overleven. Hogere pensioenpremies voor werkgevers dreigen daarom te leiden tot min der werkgelegenheid en daarmee tot lagere lonen. De onderhandelaars over Caos weten dit maar al te goed: een hogere premie bete kent een kleinere ruimte voor loonstijging. Zo worden de pensioenpremies van de werk gevers toch door werknemers opgebracht. een collectief beschermt niet tegen een collectieve verandering als een hogere levensverwachting, een lagere rente of inzakkende beurzen. Dat is het realistische vertrekpunt van het akkoord. Daardoor is het akkoord geindigd met twee resultaten: langer leven betekent langer werken en een lager beleggingsresultaat betekent een lager pensioen. De PVV en de sP hebben hun afkeuring uitgesproken. Zo rept emile roemer van een pokerpensioen. maar het vertrek en eindpunt is wel zo eerlijk. een hogere levens verwachting bij een vaste pensioenleeftijd en een tegenvallend beleggingsresultaat bij een vaste pensioenuitkering hollen de vermogens van pensioenfondsen uit. Dan wordt een pen sioenfonds een piramidespel: wie het eerste komt wie het eerste maalt. De huidige gepen sioneerden zullen misschien nog proteren, maar de huidige werkenden zullen zeker verliezen. Zelfs pokeren is eerlijker. agnes Jongerius is in een positie tegen over Van der Kolk en tegenover de sP en PVV stemmers in haar achterban beland. Daar heeft ze niet willen belanden. maar ondanks

Ik adviseer u het beste ervan te hopen

de bravoure waarmee ze in maart 2009 alternatieven voor een hogere aoWleeftijd heeft aangekondigd, zijn die alternatieven er niet gekomen. Zij is gaan schuiven toen het politieke midden, waaronder de Pvda, ging schuiven en de hogere aoWleeftijd accep teerde. De volgende stap in de confrontatie is het referendum onder de FnVleden. maar de confrontatie is halfhartig; het akkoord is maar half gedaan. Het akkoord schrijft weinig dwingend voor hoe een pen sioenregeling vorm moet krijgen. Integendeel, weerbarstige bonden als die van Henk van der Kolk hebben nog veel ruimte om het akkoord een ander aanzien te geven. Boven dien is nog steeds onduidelijk hoe oude, gegarandeerde rechten en nieuwe, onzekere rechten in elkaar gevaren worden. Dus is het denkbaar dat het pensioen een combinatie van verschillende regelingen en verschillende rechten wordt. Het pensioen dreigt een waarlijk com plex nancieel product te worden waarvan de waarde nauwelijks te bepalen is en de risicos onbegrepen zijn. Het is zeker zo com plex als de giftige producten die bankiers in problemen hebben gebracht. Het pensioen is echter niet voor een professionele bankier maar voor de eenvoudige klant, die gemiddeld al weinig blijkt te begrijpen van samengestelde rente en die zeker niet in staat zal zijn dit product te doorgron den. een bijsluiter, zoals Hans Hoogervorst als voorzitter van de aFm nog heeft voorgesteld, zal niet baten. Het wordt niet gelezen of niet begrepen. Dus kan die klant een goed pen sioen blijven verwachten. ruim tweederde denkt nog steeds dat het pensioen meer dan zeventig procent van het laatstverdiende loon is. Dat is verre van waarschijnlijk. agnes Jongerius durft niet de verwachtingen te temperen. Zij moet het akkoord verdedigen en belooft iedereen een goede oudedags voorziening. nu is minder dan zeventig pro cent nog niet slecht maar voor de meerder heid wel teleurstellend. De teleurstelling over het pensioen zal het publieke vertrouwen in het pensioencontract nog verder aantasten. Het is nu al zo dat jong denkt dat jong de rekening betaalt en oud denkt dat oud de klos is. tegen het gif van publiek wantrouwen is geen collectief contract bestand. De politiek moet durven kiezen voor back to basics en daarom niet klakkeloos het akkoord overnemen. Zij moet voorkomen dat het pensioen nog complexer en nog onbe grijpelijker wordt en zou moeten kiezen voor een basispolis waaraan elke afzonderlijke pensioenregeling minimaal moet voldoen. en als u desondanks uw pensioen niet wilt of kunt begrijpen, dan adviseer ik u het beste ervan te hopen en het slechtste ervan te verwachten. 16.06.11 De groene amsterDammer 11

De EHEC-redux

Er zijn heel wat microben die ons rauw lusten

De aanpak van de EHEC-uitbraak in Duitsland was gebrekkig. Dat wetenschappers elkaar tegenspreken, moet het publiek accepteren. Verder was het een dialoog van doven en blinden. door aart brouwer en margreet fogteloo
op 10 juni hakte het Robert Koch Instituut

(rki) in Berlijn eindelijk de knoop door: verontreinigde Duitse kiemplantjes waren vrijwel zeker de bron van de dodelijke E. coliepidemie. Freispruch fr Gurken und Salat kopten de kranten. In Hamburg verwacht men binnenkort de eerste schadeclaim van Spaanse komkommertelers. Bij het Wageningen University & Research Centre een instelling van wereldfaam op het gebied van voedselveiligheid kijkt men niet op van de ehec-uitbraak en de verwarring eromheen. Per jaar vinden alleen in Nederland zon 2,4 miljoen voedselincidenten plaats. In negen van de tien gevallen ligt de oorzaak in de keuken en blijft de schade beperkt tot n huishouden. Door de virulentie van de bacterie en door de miscommunicatie is deze Duitse epidemie extreem, zegt Ralf Hartemink, opleidingsdirecteur voedselveiligheid bij agrotechnologie en voedingswetenschappen. Toch verbaast ook die miscommunicatie hem niet. Hartemink geeft zijn studenten jaarlijks een simulatietraining om ze te leren omgaan met politiek en pers. Onlangs werkten ze aan een ramp met radioactiviteit in voedsel waarbij ze onder grote druk moesten uitzoeken waar de bron zat. Hartemink: We stopten ook valse sporen in het scenario. De radioactiviteit zou bijvoorbeeld in babyvoeding en kalfsvlees zitten. De studenten werkten hard om de bron te vinden, maar vergaten de communicatie. Ze riepen dat babyvoeding uit de handel moest en dat de kalfsvleesindustrie de productie moest staken. Precies zo ging het even later in Duitsland: door het hoge aantal zieken en doden ontstond stress, de pers zat er bovenop en men ging los van elkaar bronnen aanwijzen. Daarom leren we onze studenten dat je n crisisteam met n woordvoerder moet aanstellen. Door de gescheiden competenties van de Duitse deelstaten en Behrden en door de
12 De groene amsterDammer 16.06 .11

ouderwetse communicatie (veel medische gegevens werden per slakkenpost verstuurd) duurde het drie weken voor patintenmonsters aankwamen bij de juiste laboratoria. Zon vertraging in de opsporing van dodelijke ziektekiemen in een modern land is schandalig. Nadat het genoom van de bacterie in kaart was gebracht door twee laboratoria, de universiteitskliniek in Hamburg (in samenwerking met het Beijing Genomic Institute) en de universiteitskliniek in Mnster, bleek dat de labs elkaar

Mensen horen niet graag dat de natuur een amorele seriemoordenaar is

tegenspraken. Volgens Hamburg ging het om een supertoxische E. coli-bacterie die voor 97 procent afstamt van een agressieve Afrikaanse microbe. Volgens Mnster is het beestje een oude bekende uit Europa. Over de precieze herkomst valt niets te zeggen. E. coli zit overal ter wereld in de darmen van mens en dier en kan lange tijd onschuldige varianten ontwikkelen om opeens levensbedreigend te worden.
dat wetenschappers elkaar tegenspreken

kan gebeuren, daar zal het grote publiek vrede mee moeten hebben. Want dat is een normaal onderdeel van het wetenschappelijke proces, vragen stellen bij de vindingen en meningen van anderen. Maar de epidemiologische aanpak vertoonde forse gebreken. Er werd nog wel volgens het boekje een case control study opgezet: de patintengroep werd vergeleken met cohorten gezonde mensen zoals streekbewoners en restaurantbezoekers. Al snel con-

centreerde het onderzoek zich op het groenteaanbod van bepaalde winkels en restaurants. Dat had sneller gekund als een cluster van veertig Zweden en Denen die in Duitsland ziek waren geworden niet aanvankelijk over het hoofd was gezien. Het kwalijkst van al is dat men de ehec-gevoeligheid van kiemplantjes lang buiten beschouwing liet, hoewel die in het elektronisch archief van het rki goed is gedocumenteerd met rapporten over uitbraken in Duitsland, Japan en de VS. Intussen waren komkommers en tomaten de klos. Duitse politici wilden scoren, meent de Belgische microbioloog Herman Goossens, die een Europese voortrekkersrol vervult bij de preventie van besmettelijke ziekten: Maar je mag ook ernstig twijfelen aan de competentie van de deskundigen die hen omringen. De Duitse aanpak was een zooitje. Wellicht kan stamboomonderzoek alsnog uitwijzen waar de bacterie is ontstaan. Hoofdverdachte is de reguliere landbouw die op grote schaal antibiotica toedient aan dieren. Maar de bacterie kan ook in een mensendarm zijn ontstaan. Buiten Noord-Amerika en WestEuropa is het onverantwoord gebruik van antibiotica door mensen minstens zo wijdverbreid. Daardoor worden bacterin toenemend resistent en ontstaat een ernstige bedreiging van de volksgezondheid, zoals dit blad onlangs (27 maart) uiteenzette. De nieuwe ehec-variant is resistent tegen acht klassen antibiotica, zegt epidemioloog Luc Bonneux van het Nederlands Interdisciplinair Demograsch Instituut in Den Haag. Dat is alleen te verklaren uit evolutiedruk. Hij moet zijn ontstaan in een antibioticumrijk milieu. En hoe belandde hij op verse groente? Hartemink: We speculeren daar intern natuurlijk over. We dachten aanvankelijk dat sproeien met oppervlaktewater de oorzaak kon zijn. Er hoeft maar een besmette meeuw te poepen in het meertje waaruit de boer zijn sproeiwater haalt. Dat de fatale kiemplantjes afkomstig waren van een biologische boerderij is misschien ook niet toevallig. Ron Hoogenboom, die bij het Wageningse instituut voor voedselveiligheid Rikilt onderzoek doet naar micro-organismen in de voedselketen, wijst op de voors en tegens van de biologische landbouw: Het voornaamste, positieve verschil met reguliere boeren is dat bioboeren geen preventief gebruik maken van antibiotica bij dieren. Daar staat tegenover dat men doorschiet in het vertrouwen in de natuur. De biologische landbouw is vooral kwetsbaar door zijn verhoogd gebruik van dierlijke mest, zegt hoogleraar tuinbouwketens Ernst Woltering: We zijn deze vorm van boeren de laatste jaren in heel Europa gaan stimuleren, juist vanuit het idee dat het de voedselveiligheid (geen residuen van bestrijdingsmiddelen) en het consumentenvertrouwen ten goede komt. Dat is ook zo, maar daarom moeten we nog wel alert zijn op het risico. Dat ligt heel gevoelig. Problemen met E. coli-bacterin in de verse-

groenteketen zijn volgens hem overigens uitzonderingen: deze bacterin horen niet bij groenten en er is dan ook altijd sprake van een incidentele kruisbesmetting. Biologisch verantwoorde producten en productiemethoden zijn in Duitsland razend populair. De vraag naar bioproducten was lang inelastisch, bedrog was doodeenvoudig. Een bioboerin die in 2009 voor de rechter moest verschijnen omdat ze kippen en eieren ten onrechte als scharrel verkocht, bekende dat het simpel opplakken van een vals labeltje honderd procent winst opleverde. Biofach, de grootste ecobeurs van de wereld in Neurenberg, trok in 2008 45.000 bezoekers. Helaas, er zijn heel wat microben die ons rauw lusten, zegt Bonneux: Mensen horen niet graag dat de natuur een amorele seriemoordenaar is. Een bijkomend probleem is dat de Duitse biologische sector grotendeels zichzelf controleert. Duitsland telt 22 particuliere Biokontrollstellen en als n daarvan een product afkeurt, stapt de producent doodleuk naar een andere. Deskundigen stellen dat ook de in Duitsland wijdverbreide biogaswinning eens onder de loep moet worden genomen. De gistketels voor de milieuvriendelijke winning van methaangas zijn bacterile broeinesten, aldus Bernd Schottdorf, arts en directeur van een groot particulier medisch laboratorium. Als schadelijke bacterin tegelijk met de vergistingsresten als mest worden uitgereden, komen ze in de voedselketen terecht. Worden die ketels dan niet gecontroleerd? Schottdorf: Nauwelijks, dat is in Duitsland een blinde vlek. Als je wilt onderzoeken hoe een levensgevaarlijke bacterie uit dieren of mensen op groente terechtkomt, dan staan biogasketels hoog op het lijstje. De Duitse koepelorganisatie Biogasrat ontkent echter in een persbericht dat er enig verband met de ehec-epidemie kan bestaan. Microbiologe Henriette Mietke-Hofmann van het laboratorium voor mestbewaking in Saksen reageert verontwaardigd: Bacteriekiemen sterven in biogasketels helemaal niet af zoals de Biogasrat stelt. In het bijzonder E. coli die zich onder anaerobe omstandigheden, dus zonder zuurstof, kan vermeerderen, voelt zich in zon ketel bij 37 graden kiplekker. Zon dialoog van doven en blinden brengt het evenwicht tussen natuur, landbouw, consumentenvraag en volksgezondheid niet dichterbij. We moeten aeren moraliserend over voedxxxxxxxxxxxx

Door de geglobaliseerde massaproductie van voedsel kan een dodelijke kiem snel om zich heen grijpen

Door armoede gaan boeren eerder de hand lichten met regels en met voedselveiligheid
sel te denken, zegt Annemarie Mol, hoogleraar in de antropologie van het menselijk lichaam: Volgens neoliberale politici maken producenten en consumenten foute keuzes. Links herhaalt enkel zijn klaagzang dat we het contact met de natuur verloren hebben. Zelfs de wetenschap produceert niet de kennis die we nodig hebben om tegenwicht te bieden. De voedingswetenschap is geprivatiseerd of door de particuliere sector ge-conancierd en denkt in termen van vraag en aanbod van nutrinten. Men is in die kring onkritisch als het gaat om ecologische samenhangen en langetermijneffecten. De kern van de zaak is volgens Mol dat onze voedselvoorziening is onderworpen aan een geglobaliseerd economisch regime. Niemand ontsnapt eraan, de biologische landbouw net zo min als de reguliere: Uit alle studies naar rampen blijkt dat catastrofes daar plaatsvinden waar lange, complexe handelings- en beslissingsketens aan elkaar gekoppeld zijn terwijl niemand overzicht heeft. Dat zie je bij rampen

met kernenergie en ook bij rampen in de voedselvoorziening. Het is een illusie dat de individuele boer of consument daar greep op heeft. Je moet de oplossing zoeken in de sfeer van schaalverkleining en verkorting van de ketens, in combinatie met beter overheidstoezicht. Schaalvergroting leidt echter niet automatisch tot onveiligheid, meent Woltering: De regels en protocollen zijn de afgelopen decennia navenant strenger geworden. Daardoor ontdekken we veel potentile veiligheidsproblemen die vroeger onopgemerkt bleven. Daarentegen brengt de social dumping in de landbouw dat effect weer in gevaar, stelt Annemarie Mol: Boeren zijn overal onderbetaald want ze worden mondiaal tegen elkaar uitgespeeld. Door armoede gaan ze eerder de hand lichten met regels en met voedselveiligheid. En dat is maar n zwakke schakel in de keten. Door de geglobaliseerde massaproductie van voedsel kan een dodelijke kiem inderdaad snel om zich heen grijpen, zegt Bonneux: Daar staat tegenover dat die massaproductie ook een zegen is. Dat er tegenwoordig verse groenten en fruit worden ingehaald van over de hele wereld is vermoedelijk n van de oorzaken van onze hoge levensverwachting en de geweldig gedaalde sterfte aan maagkanker. Dat men dat niet weet, is omdat goed nieuws geen nieuws is.
16.06.11 De groene amsterDammer 13

Al-Qaeda is springlevend

Nieuw strijdtoneel: Pakistan

richting Pakistan. Als de Amerikanen al gearriveerd waren, zou het ook nog wel lukken om ongezien weg te komen door het ruige terrein, maar nu ze de aanval nog niet hadden ingezet was dat een stuk makkelijker. Maar het viel Shahzad niet mee. Opgegroeid in de stad was hij niet gewend aan de smalle bergpaden langs diepe ravijnen. Doornstruiken scheurden zijn kleding en schramden zijn huid. Hij verstuikte zijn enkel. Onderweg hoorden ze helikopters en het geluid van vuurgevechten. Die nacht sliepen Shahzad en zijn twee Taliban-gidsen in een kleine hut, verborgen tussen bomen en rotsen op een bergtop. Onderweg passeerden ze talloze grotten. Als special forces ons zoeken, zullen ze ons hier nooit vinden, vertrouwden de gidsen hem toe. Bij dageraad bereikten ze Pakistan, waar ze zich moeiteloos mengden onder de lokale bevolking die de grens over ging om voedsel en goederen te verhandelen. Dit is een van de routes waarlangs strijders heen en weer trekken tussen Afghanistan en Pakistan. Shahzad rubriceerde er 35. Allemaal even oncontroleerbaar, zowel vanuit de lucht als over land. Hij publiceerde de routelijst, bestaande uit grove beschrijvingen waar onderscheppende troepen weinig aan hadden, in zijn boek Inside al-Qaeda and the Taliban: Beyond Bin Laden and 9/11. Het verscheen elf dagen voordat zijn lichaam met sporen van marteling werd gevonden in een kanaal in NoordoostPakistan.
Banaras KHan / aFP / anP

28 november 2008. De Pakistaanse journalisten syed saleem shahzad (links) en Qamar Yousafzai arriveren in Quetta na hun vrijlating door de taliban. Ze werden vijf dagen vastgehouden omdat ze zonder permissie in het Baghran district waren

Volgens de onlangs vermoorde Pakistaanse journalist Syed Saleem Shahzad is voor al-Qaeda een veel grotere rol weggelegd dan westerse waarnemers stellen. Al-Qaeda heeft niet alleen het Westen in zijn greep, maar ook de Taliban.
door joeri boom

tijdens het vroege ochtendgebed met de

Taliban op de bergtoppen onthulde zich de hele regio. Door de optrekkende ochtendmist konden we Kunar zien, Nuristan, Mohmand en Bajaur. Het was onmiskenbaar waarom de Taliban dit ongastvrije terrein hadden gekozen: het bestond grotendeels uit afgelegen gebieden waar vrijwel niemand kwam, en tegelijkertijd vloeide de regio over van levensbronnen, zoals water uit beken, fruitbomen, groenten en wild. De Pakistaanse journalist Syed Saleem Shahzad had die vroege ochtend in mei 2008 nauwelijks tijd om stil te staan bij de schoonheid en de tactische voordelen van het uitgestrekte Hindu Kush-gebergte langs de Afghaans-Pakistaanse grens. Zijn Talibangastheer waarschuwde dat de Amerikanen een aanval voorbereidden. Voordat de vallei zou worden afgegrendeld, moesten ze er vandoor,

naar het boek was reikhalzend uitgekeken. Shahzad behoorde tot de zeer weinige journalisten die zich nog durfden vertonen in de federaal bestuurde Pakistaanse stammengebieden langs de Hindu Kush twee van die gebieden, Mohmand en Bajaur, zag Shahzad destijds beneden zich opdoemen uit de ochtendmist; Kunar en Nuristan, waar hij eveneens over kon uitkijken, zijn Afghaanse provincies aan de andere kant van de grens. De stammengebieden worden voornamelijk bevolkt door Pasjtoen, de bevolkingsgroep waaruit de overgrote meerderheid van de Taliban afkomstig is. Ze vormen het strategische achterland dat onmisbaar is voor de strijd tegen de Navo in Afghanistan. Wie cht wil weten hoe het ervoor staat met de oorlog, moet weten hoe het gaat in de stammengebieden. Daartoe waren Shahzads artikelen een onmisbare bron. Door zijn onverschrokkenheid en zijn uitmuntende genformeerdheid had hij namelijk in de loop der jaren het vertrouwen weten te winnen van Taliban-kopstukken en zelfs van enkele alQaeda-commandanten. Vaak werd het eerste contact gelegd per e-mail, verstuurd door hn. Shahzad publiceerde in het Engels, voornamelijk voor Asia Times Online. Zijn artikelen werden wereldwijd gelezen en geprezen, tot in de gangen van het Witte Huis en het Pentagon. De minister van Buitenlandse Zaken Hillary Clinton veroordeelde de moord

14 De groene amsterDammer 16.06 .11

namens de Amerikaanse regering in krachtige termen. Inside al-Qaeda and the Taliban biedt een nieuwe kijk op de Afghaans-Pakistaanse oorlog. Daarin is volgens Shahzad een veel grotere rol weggelegd voor al-Qaeda dan westerse waarnemers stellen. Die gaan er vrijwel allemaal van uit dat al-Qaeda, dat zich, net als moellah Omars Taliban, in 2002 terugtrok over de Hindu Kush, in de Pakistaanse stammengebieden weinig meer voorstelt. De dreiging die uitgaat van de al-Qaeda-afdelingen in Jemen, NoordAfrika en Somali zou veel groter zijn. Er zouden spanningen tussen al-Qaeda en de Taliban bestaan, omdat de Taliban al-Qaeda verwijten met de aanslagen van 11 september 2001 de ondergang van hun Afghaanse regime in gang te hebben gezet. Alleen dat laatste klopt, stelt Shahzad: al-Qaedas aanslagen waren de nagel aan de doodskist van de Taliban, en dat was nu juist de bedoeling. Pas met de Amerikaanse aanvallen op Afghanistan begon voor al-Qaeda het grote plan. De terugtrekking naar Pakistan was voorzien. Tussen 2002 en 2008 werkte al-Qaeda langzaam maar zeker aan een nieuw fundament in de Hinde Kush. De federale stammengebieden waren voorheen niet vijandig jegens de Pakistaanse regering. Maar door geleidelijke indoctrinatie, het vermoorden van traditionele stamleiders en gematigde geestelijken, en geholpen door de vele burgerslachtoffers waarmee de Amerikaanse aanvallen met spionagevliegtuigjes gepaard gaan, wist al-Qaeda de regio om te vormen tot een jihadistisch bolwerk. De organisatie zou er over honderdduizend strijders kunnen beschikken. Inkomsten komen inmiddels voornamelijk uit Somali, waar al-Qaeda de miljoenenwinsten afroomt van piratengroepen.
uit de vele gesprekken die Shahzad voerde met strijders en hun commandanten, en uit de reizen die hij maakte door gebieden die stevig in handen zijn van buitenlandse en Afghaanse strijders, begreep hij dat de Taliban de Taliban niet meer zijn. Langzaam had al-Qaeda de beweging weten om te vormen tot een neoTaliban, bestaande uit jonge strijders die weliswaar onder commando stonden van de oude amir al mumineen (leider der gelovigen), moellah Omar, maar ideologisch schatplichtig waren aan de islamitische wereldrevolutie. AlQaeda wist zelfs een eigen leger op te bouwen, het Lashkar al Zil (Schaduwleger) sterker nog dan de beruchte 055 Brigade van Arabische strijders die in Afghanistan tegen de Russen en de Noordelijke Alliantie vocht. Terwijl de indoctrinatie van de Taliban voortschreed, bouwde al-Qaeda aan een nieuw leiderschap met commandanten als Ilyas Kahmiri, leider van de militaire vleugel van al-Qaeda, Siryahuddin Haqqani en Ziaur Rahman Shahzad kende ze allemaal persoonlijk en had ze genterviewd voor Asia Times Online.

Met de aanslagen in de VS heeft al-Qaeda de Amerikanen het Afghaanse moeras in gelokt

Elke groep zorgde weer voor een opvolgend leiderschap dat de plekken kon innemen van degenen die sneuvelden. Zo ontstond een complex systeem van meerdere lagen. De uitschakeling van Kashmiri door een drone, vorige week, betekent dus nauwelijks een terugval. Ook werd een systeem van horizontale cellen in de Pakistaanse steden opgebouwd. Als een cel wordt opgerold, of zichzelf volgens plan opblaast, wordt onmiddellijk een slapende cel geactiveerd en een nieuwe opgericht. De moord op Benazir Bhutto was het werk van al-Qaeda, volgens Shahzad: een succesvolle actie om de Amerikaanse plannen voor een democratisering van Pakistan te verijdelen. Al-Qaedas strategie is volgens hem uiterst gerafneerd. De opstand in de Swat Vallei en andere gebieden diep in Pakistan (2009), en de gevechten rond de Rode Moskee in de hoofdstad Islamabad (2007), waren niet het werk van individuele jihadistische groepen, maar werden gecordineerd door het zich steeds weer vernieuwende al-Qaeda en waren bedoeld om de aandacht van het Pakistaanse leger weg te leiden van de stammengebieden. De meest vermetele actie was wat dat betreft de aanval op het Indiase Mumbai in november 2008. Daar leek de beruchte Pakistaanse inlichtingendienst isi achter te zitten. In werkelijkheid had Ilyas Kashmiri de hand weten te leggen op een isi-plan voor een verkennende actie, waarbij de isi gebruik wilde maken van de militante groep Lashkar-e-Taiba, die strijdt voor de verovering van Kasjmir. Hij kaapte het plan en vormde het om tot een bloedige terreuractie, waarbij meer dan 160 doden vielen. De opzet werkte: India, Pakistans erfvijand, gaf de isi de schuld en dreigde met oorlog. Onmiddellijk kwamen alle operaties van het Pakistaanse leger in de stammengebieden tot stilstand en werden troepen overgeheveld naar de Indiase grens. Al-Qaeda kreeg weer lucht en bouwde zijn onneembare militaire posities in de Hindu Kush gestaag uit. Nadien kon ook het Pakistaanse leger weinig meer tegen de terreurgroep uitrichten.

Op serieuze vredesbesprekingen met Taliban-leiders hoeft het Westen niet te rekenen

in het westen wordt dit niet begrepen, merkt Shahzad op. Nog in december 2009 gingen de Amerikanen ervan uit dat al-Qaeda verslagen was en dat zich nog maar zon honderd strijders in Afghanistan bevonden. Enkele maanden eerder verscheen een tussentijdse evaluatie van het Nederlandse beleid in de provincie Uruzgan. Daarin werd melding gemaakt van de aanwezigheid van Pakistaanse en Arabische strijders in een van de districten van de provincie dat betekent dat al-Qaeda er actief was. Door Nederlandse media werd die informatie nauwelijks opgepikt, zo vast zaten ze in het door de regering gepropageerde frame van een opbouwmissie. Wie had gekeken met Shahzads ogen, wist beter. Ook in Uruzgan stonden Taliban-strijders blijkbaar in dienst van al-Qaedas grand scheme of affairs. Volgens Shahzad is al-Qaeda geslaagd in haar opzet. Met de aanslagen in de VS heeft ze de Amerikanen het Afghaanse moeras ingelokt. De Navo heeft de oorlog in Afghanistan inmiddels verloren, maar beseft dat nog niet. Al-Qaeda zal geleidelijk het strijdperk verleggen naar Pakistan, waarbij alles in het werk zal worden gesteld om ditmaal India het moeras in te sleuren. Op serieuze vredesbesprekingen met Taliban-leiders hoeft het Westen niet te rekenen, met welke worst het ook hengelt. Elke toenadering van het oude Taliban-leiderschap zal worden verijdeld door de jihadistisch gendoctrineerde neo-Taliban. Met de geleidelijke terugtrekking vanaf 2014 wordt de nederlaag van Amerika en zijn bondgenoten bezegeld, stelt Shahzad. Maar, waarschuwde hij, volgens al-Qaedas strategie behaalt ze de overwinning al volgend jaar. Dat is de cliffhanger waarmee zijn boek eindigt. Mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch en collegas achtten het niet waarschijnlijk dat al-Qaeda achter Shahzads dood zit. De organisatie had juist groot belang bij de serieuze aandacht van zon hoog aangeschreven, onafhankelijke journalist. Er zijn aanwijzingen dat de Pakistaanse autoriteiten met de moord te maken hebben. Shahzad werd bedreigd door de isi vlak voor zijn dood, toen hij in een artikel aantoonde dat de Pakistaanse marine was genltreerd door al-Qaeda en dat er contacten waren tussen de terreurgroep en de geheime dienst. Shahzad had geen groot inkomen aangezien hij weigerde te werken voor de grote, mainstream media. Onafhankelijke verslaggeving voor de alternatieve media paste beter bij zijn temperament, schreef hij in zijn boek, omdat het hem aanzette de waarheid te zoeken voorbij de gangbare aannames. Syed Saleem Shahzad (40) laat een vrouw en drie kinderen na.

Syed Saleem Shahzad, Inside al-Qaeda and the Taliban: Beyond Bin Laden and 9/11, Pluto Press, Londen, 260 blz., 16.Asia Times Online heeft een Trust Fund opgezet voor de familie van Syed Saleem Shahzad. Info via trust@atimes.com
16.06.11 De groene amsterDammer 15

Amerikaanse gevangenissen puilen uit

Een blanke rijdt niet naar de hood

De war on drugs is eigenlijk een rassenoorlog, stelt burgerrechtenactiviste Michelle Alexander. Blijkbaar vallen de ervaringen van arme kleurlingen buiten het algemeen belang. door mars van grunsven
met zijn duizenden verlaten rijtjeshuizen in verschillende staten van verval, de raamloze skeletten van lege fabrieksgebouwen en dichtgetimmerde winkelpuien, de met onkruid overgroeide lege percelen vol rottend afval en de speeltuinen waar de kinderen niet meer komen vanwege de gebruikte drugsspuiten die overal liggen, is Camden, in de staat New Jersey, het perfecte afche voor verpaupering. Het is ook de armste stad van Amerika. Het gemiddelde jaarinkomen van de zeventigduizend inwoners, waarvan negentig procent zwart of latino is, ligt onder de tienduizend dollar. De werkloosheid ligt vermoedelijk op dertig of veertig procent. Niemand weet het precies, omdat veel inwoners al generaties lang niet meer deelnemen aan de formele economie. Er zijn geen bioscopen, geen hotels. Er is n supermarkt, gelegen aan de ringweg rondom Camden, buiten bereik van de oorlog die al enkele decennia in de stad woedt. Die oorlog is de war on drugs naar een idee van president Nixon, en in 1982 door president Reagan daadwerkelijk in werking gezet. In het kader van die oorlog heeft de politie van Camden op een gewone werkdag al voor het middaguur zon dertig arrestaties verricht. De arrestanten zijn veelal tieners (zeven op de tien leerlingen maken de middelbare school niet af ), die daarmee meteen hun toch al schamele kansen op de arbeidsmarkt zo goed als kwijt zijn evenals een deel van hun burgerrechten. Doordat de drugsoorlog voornamelijk tegen minderheden wordt gevoerd, heeft dit beleid volgens burgerrechtenactiviste Michelle Alexander de facto hetzelfde effect als de segregatiewetten die tot 1964 in het zuiden van de Verenigde Staten golden. In haar boek The New Jim Crow omschrijft Alexander, verbonden aan het Moritz College of Law in Ohio, de massale detinering van zwarten in het kader van de drugsoorlog zelfs als een raciaal kastensysteem, ontworpen door mensen die slechts in woord kleurenblindheid omarmen. U gebruikt nadrukkelijk het woord kaste, en niet klasse. Waarom? Een klasse kun je ontstijgen, maar wie eenmaal vanwege een drugsvergrijp het systeem 16 De groene amsterDammer 16.06 .11

Camden, new jersey

is ingeveegd, wordt voor de rest van zijn leven als tweederangs gebrandmerkt. Hij verliest als misdadiger ( felon) een groot deel van de rechten waar de burgerrechtenbeweging ooit voor vocht: het recht om te stemmen, het recht in een jury te zitten, het recht om gevrijwaard te blijven van discriminatie op de arbeidsmarkt, in huisvesting, in het onderwijs, in sociale voorzieningen. Een veroordeling tot een proeftijd is al genoeg om voor de rest van je leven als felon te boek te staan. Gaat de analogie met Jim Crow (spreektaal voor de oude segregatiewetten in het Zuiden mvg) niet wat ver? Net als tijdens Jim Crow wordt het strafrechtelijk systeem aangewend om kasten te herintroduceren in de VS, zoals dat vlak na de Burgeroorlog eveneens gebeurde met het convict leasing-systeem: zwarten werden bij bosjes

Michelle Alexander: Wie eenmaal vanwege een drugsvergrijp het systeem is ingeveegd, is voor de rest van zijn leven een felon

oHIo state unIVersItY / morItZ CoLLege oF LaW

gearresteerd voor kleine vergrijpen zoals afval op straat laten vallen of landloperij tot gevangenisstraf veroordeeld en vervolgens verhuurd aan plantages. Het idee was dat ze hun vrijheid zouden kunnen terugverdienen, maar ze verdienden nooit genoeg om de plantagehouders terug te betalen voor voedsel, kleding en onderdak. Was de drugsoorlog vanaf het begin gericht tegen de zwarte bevolking? Het was steeds de bedoeling om bestaande raciale spanningen en angsten binnen de maatschappij te exploiteren. Republikeinse enquteurs hadden ontdekt dat harde retoriek op het gebied van drugsmisdaad en misbruik van sociale voorzieningen het goed deed bij de blanke onder- en middenklasse, vooral in het Zuiden, waar men nog altijd wrokkig was over de successen van de burgerrechtenbeweging. Toen de drugsoorlog in 1982 werd uitgeroepen, was drugsgebruik juist aan het afnemen en maakten de meeste Amerikanen zich er nauwelijks druk over. Tot enkele jaren later de crackepidemie toesloeg. De regeringReagan nam meteen mensen aan om de media gruwelverhalen te voeren over crackbabys, crackhoeren en crackgeweld in de zwarte binnensteden, wat voor altijd de publieke perceptie veranderde. Sindsdien gelden zeer strenge minimumstraffen voor kleine drugsvergrijpen. Hoe reageerden de Democraten? Die concurreerden met de Republikeinen over wie het hardst optrad tegen drugsmisdaad. In een poging de zogenaamde ReaganDemocraten in het Zuiden terug te winnen, liet president Clinton de drugsoorlog verder escaleren. Hij overzag de grootste toename van zwarte gedetineerden in de geschiedenis van de natie. Hij was ook verantwoordelijk voor het weren van drugsveroordeelden uit publieke huisvesting en het hen onthouden van voedselbonnen voor de rest van hun leven.
passen zwarte politici ook binnen uw thesis?
Jean CHrIstIan BourCart / gamma / HH

De get tough-retoriek doet het goed bij politici van welke huidskleur of welk gezindte dan ook. Tijdens de slavernij waren er zwarte slaveneigenaren, tijdens Jim Crow waren er restauranthouders die zich tegen desegregatie verzetten tegen omdat dat hun handel

Onder Obama verandert weinig

Begin deze maand verscheen een geruchtmakend rapport van The Global Commission on Drug Policy. Met bobos in de gelederen als ex-VN-chef Ko Annan, oud-minister van Buitenlandse Zaken van de VS George Shultz en voormalige (conservatieve) presidenten van Mexico, Colombia en Brazili is het rapport niet te negeren. Hun wetenschappelijk onderbouwde conclusie: de oorlog tegen drugs, in 1971 afgekondigd door president Nixon, heeft gefaald, drugscriminaliteit is onbeheersbaar geworden en het aantal harddrugsgebruikers blijft wereldwijd stijgen. Ter illustratie: Nixons eerste drugsbestrijdingsbudget was honderd miljoen dollar. Dat van president Obama is 15,1 miljard. De groep pleit voor decriminalisering van gebruikers en roept regeringen op voorzichtig te experimenteren met legale regulering. In zijn boek Dreams from My Father (1995) schreef Obama dat hij ooit cannabis en cocane probeerde. Herone niet, want hij had een hekel aan de dealer. In 2009, twee maanden na zijn bediging tot president, leek Obama te breken met de war on drugs. Een onderminister stelde dat voortaan het antidrugsbeleid zou uitgaan van public health needs. Sindsdien veranderde echter weinig. Hoewel Obama niet optreedt tegen de dertien Amerikaanse staten die medisch gebruik van cannabis toestaan, blijft repressie de regel. Volgens een achtergrondstudie bij het Global Commission-rapport zijn de VS de bakermat van een ontaard vervolgingsbeleid. Nooit eerder zaten wereldwijd zoveel mensen vast wegens drugs: tien miljoen. De regering-Obama nam onmiddellijk afstand van het Global Commission-rapport. Volgens een Witte Huis-woordvoerder is verslaving een ziekte die effectief behandeld en voorkomen kan worden. Elke vorm van legalisering wees hij af.

bedreigde. Tegenwoordig zijn veel zwarte politici verantwoordelijk voor de massale detinering van zwarten, vaak voor niet-gewelddadige drugsvergrijpen die net zo vaak voorkomen in blanke middenklassemilieus. Studies hebben aangetoond dat zwarten en blanken in opmerkelijk gelijke mate drugs gebruiken en verhandelen. Maar ons stereotype van de drugsdealer is: een zwarte jongen met afgezakte broek op de straathoek. Zijn de jongens op de straathoeken van Camden dan geen dealers? Natuurlijk wordt er volop gedeald in het getto. Maar een blanke uit Kansas rijdt echt niet naar de hood om wiet of crystal meth te kopen dat koopt hij van andere blanken bij hem in de regio. Toch wordt de drugsoorlog bijna exclusief tegen arme, gekleurde gemeenschappen gevoerd. Ondertussen klagen de inwoners van Camden over het geweld waarmee de drugshandel gepaard gaat. Daartegen moet ook worden opgetreden. Maar de perceptie dat de drugsoorlog is gericht op drugsgeweld en het oppakken van grote drugsbazen, klopt niet. Vanaf het begin draaide de drugsoorlog om het aantal arrestaties. Het is een numbers game: het openbaar ministerie wordt in dollars beloond voor het aantal mensen dat het systeem opveegt. Het is dus lucratief voor de politie om veel zogenaamde stop and

frisk-operaties (preventief fouilleren mvg) te houden in arme, dichtbevolkte stadswijken. In 2005 waren vier van de vijf arrestaties voor drugsbezit, vaak niet meer dan een beetje wiet voor eigen gebruik, slechts n op vijf arrestaties was voor drugsverkoop. Overigens, als de stop and frisks vanaf het begin ook in blanke wijken waren gehouden, was de drugsoorlog al dertig jaar geleden voorbij geweest vanwege de publieke verontwaardiging over het aanhouden van jongelui louter omdat ze op straat lopen.
president Obama lijkt een andere houding ten

JoerI Boom

Misdaad en straf
- De Amerikaanse gevangenisbevolking groeide in dertig jaar van ongeveer 300.000 tot 2,3 miljoen; voornamelijk door drugsveroordelingen - Geen land ter wereld detineert zoveel mensen als de VS: 750 per honderdduizend. In Nederland is dit 150 - Momenteel detineren de VS een groter percentage van hun zwarte bevolking dan Zuid-Afrika tijdens de apartheid - In hoofdstad Washington DC komt naar schatting 75 procent van de jonge zwarte mannen op enig moment achter de tralies terecht - Verschillende studies hebben aangetoond dat blanken en zwarten in de VS in gelijke mate drugs verhandelen en gebruiken Bron: Behind Bars in America, Pew Center, februari 2008
16.06.11 De groene amsterDammer 17

opzichte van drugsproblematiek te hebben. Obama heeft toegegeven dat hij in zijn jeugd meermalen drugs heeft gebruikt. Als hij was opgegroeid in de hood, was hij misschien ook wel in het massale detentiesysteem terechtgekomen. Dan was hij zijn stemrecht kwijtgeraakt, laat staan dat hij ooit nog president had kunnen worden. Hij spreekt regelmatig over nieuw beleid, met de nadruk op preventie en behandeling. Maar ik zie geen grote verandering. Er is meer geld voor de behandeling van verslaafden, maar in het kader van de economische stimulus gaat ook meer geld naar vervolging. In 1954 besliste het Supreme Court (Brown vs Education) dat rassenscheiding op scholen ongrondwettig was. Verwacht u in de strijd tegen de drugsoorlog hulp van de rechtbanken? Brown was uiteraard een belangrijke

STADSSCHOUWBURG AMSTERDAM doVanaf nut/m Pjotr op Oerol en het Over t IJ festival. 8 heet je 10 sept En verder te zien The Sadists met Rockabilly Roadkill op de Parade en Via Berlin met
De succesvolle coproductie van Orkater en Stadsschouwburg Amsterdam Richard III is van 16 augustus t/m 1 september opnieuw te zien in stadsschouwburg Amsterdam. Voor meer informatie www.orkater.nl

beslissing, maar er was een massale sociale beweging nodig om Jim Crow tien jaar later op de knien te krijgen. Daar komt bij dat het huidige Hof zeer conservatief is. Ook van Obama verwacht ik niet veel. Het is onwaarschijnlijk dat hij politieke risicos zal nemen namens gevangenen, om vervolgens als soft on crime te worden gelabeld. Als we willen dat Obama iets onderneemt, dan moeten we hem daartoe dwingen. Wat zijn de grootste hordes die genomen moeten worden? Er staan zoveel belangen op het spel. Als we zouden terugkeren naar de detentiegraad van de jaren zeventig zouden we vier van de vijf gevangenen moeten vrijlaten. Meer dan een miljoen mensen in het strafrechtsysteem van gevangenbewaarders tot cateraars tot politieagenten zouden hun baan verliezen. Veel gevangenissen staan in arme blanke plattelandsgemeenschappen die al op de rand van economische instorting staan. Dus we zullen tegen raciale angsten en vooroordelen moeten strijden. En als altijd zal de oppositie de raciaal gecodeerde get tough-taal gebruiken. Je zult in de media een plotselinge toename van verhalen over de pathologien van de stedelijke onderklasse zien. Daarom zullen we een massale sociale beweging moeten bouwen om een einde te maken aan de massale detentie van zwarten in Amerika. Denkt u dat een dergelijke beweging in een plaats als Camden zal beginnen? De mensen hebben niets meer te verliezen, zou je zeggen. De raciale vooroordelen en stereotyperingen in dit land hebben ertoe geleid dat veel arme zwarten hun deplorabele toestand aan zichzelf wijten. Een great awakening, een nieuwe bewustwording, is nodig om die mensen weer rechtop te laten lopen. De media-aandacht die ik tot nu toe voor mijn boek heb gekregen, is niet bemoedigend. cnn en Fox hebben het genegeerd. Ze hebben nog niet eens aandacht besteed aan de gevangenisstakingen in Georgia, de grootste uit onze geschiedenis, van afgelopen december. Gevangenen in vijf instellingen eisten basale grondrechten en loon voor hun arbeid gedetineerden in Georgia zijn verplicht te werken. The New York Times wijdde een artikel aan het feit dat de staking was georganiseerd met verboden mobiele telefoons, die ze van bewakers hadden gekocht. De krant schreef echter niet over de omstandigheden in de gevangenissen die tot de stakingen hadden geleid. Blijkbaar vallen de ervaringen van arme kleurlingen, vooral degenen die gebrandmerkt zijn als criminelen, buiten het algemeen belang. Dus haalt een moord in de binnenstad nauwelijks het nieuws, terwijl de verdwijning van een blanke studente jarenlang van muur-tot-muur gevolgd wordt. Michelle Alexander, The New Jim Crow: Mass Incarceration in the Age of Colorblindness. The New Press, 279 blz., $27,95

Media Chris van der Heijden Geert Hadjememaar

Vorige week vrijdag probeerden Wilders en een van zijn partijgenoten de griekse ambas sade een uitvergrote drachme te overhandi gen. De duizenden malen bekeken lmpjes hiervan op verschillende internetsites laten duidelijk zien waarom het te doen is: een stunt. Hij werkte. alle media berichtten erover (zaterdag 11 juni leverde de combinatie Wilders drachme 337.000 hits op) en de man kon zijn verhaal kwijt. Dat verhaal was van het bekende van dik hout zaagt men planken. Wij geven miljarden aan euro of garantstelling of geld aan griekenland. Dat geld zien we nooit meer terug. We moeten in nederland achttien miljard bezuinigen en geven ondertussen geld aan de grieken die zo corrupt zijn als wat. enzovoort. Het is welhaast ondenkbaar bij deze woor den niet een minimaal gevoel van instem ming te hebben. De griekse economie is niet sterk. mensen gaan veel te vroeg met pensioen. ambtenarenbaan tjes zijn persoonlijk bezit. Wij moeten bezuinigen. De grie ken ook, maar hebben daar niet veel zin in. op derge lijke gedachten en verwante onderbuikgevoelens speelt Wilders magi straal in terwijl de media er, al is het alleen al door zijn woorden en daden simpelweg te registreren en openbaar te maken, klak keloos in meegaan. Dit gebeurt nu al zo lang dat de universiteit van amsterdam en de Hogeschool van utrecht deze week, terecht, een symposium aan Wilders en de media wijden. Daarin, aldus de oproep, analyseren we hoe wetenschappers in meer dan zestig publicaties onderzoek naar het fenomeen Wilders hebben gedaan. alleen al zestig wetenschappelijke publicaties over Wilders, een ink aantal daarvan over de man en de media. Hoeveel populaire artikelen zullen hierover geschreven zijn? 5.520.000 hits levert google op de combinatie Wilders media, tegen 13.500.000 op alleen de naam. Wilders heeft media in zijn greep, kopte de Volkskrant in januari 2007. Wilders speelt de media vir tuoos tegen elkaar uit, maakte De Nieuwe Reporter er ruim twee jaar later van. rechters Wildersproces overvallen door mediaaan dacht, of iets vergelijkbaars stond in afgelo pen maanden op diverse plekken te lezen. De hamvraag kan er maar n zijn: hoe is het mogelijk? De verbazing hierover zal bij velen net zoals bij mij des te groter zijn omdat Wilders, ondanks zijn vermogen een primair ja dat klopt welgevoel op te roepen, bij even nadenken meestal evidente onzin blijkt uit te

Wilders en de media zijn als voor- en achterkant

slaan. neem alleen al de suggestie dat grie kenland terug zou keren naar de drachme. Ik kan me niet voorstellen dat Wilders zijn eigen suggestie ook maar een seconde serieus neemt. Daarvoor heb ik hem te hoog. Wilders weet dan ook verduiveld goed dat zijn bom onder het bestel niet meer dan een ballonne tje is dat, eenmaal losgelaten, niet stijgt maar leegloopt en valt. De suggestie is zoiets als ver langen naar een wereld zonder internet of een samenleving zonder belastingen. Dit laatste is inderdaad een buitengewoon sympathiek idee waar iedereen een ja, dat wil ik wel gedachte bij zal krijgen. tegelijkertijd begrijpt gelukkig ook bijna iedereen meteen dat een dergelijke gedachte absurd en dus de moeite van verdere aandacht niet waard is. Waarom krijgt Wilders met zijn dwaas heden dan wel zo veel aandacht? De belangrijkste reden is vermoedelijk dat hij net niet zo ver gaat als in dat evidente idiote geval van een belastingvrij paradijs, maar ver genoeg om een ink segment van de bevolking een langdurig(er) jagevoel te bezorgen en, in dit verband belangrijker, een groot deel van de media te voorzien van een leuk artikel, een aardig lmpje of gewoon een beetje jus bij de aardappelen. In de jaren twintig had je in amsterdam de mafketel Hadjememaar alias nelis de gelder. met zijn dwaze ideen werd hij zelfs in de amsterdamse gemeenteraad verkozen. maar hij ging te ver, bleef niet van de es af en kwam daarom ook niet ver. Wilders gaat ook ver, maar niet te ver, en juist daardoor komt hij er wel. Zijn succes wordt vergroot door recente ontwikkelingen in de media: de overvloed aan kanalen, de toenemende con currentie, de bezuinigingen, de behoefte aan hypes, de opwinding, het gedoe, de spanning en het verlangen naar vermaak. Combineer dit alles reden nummer drie van het Wilders succes met een verandering van het poli tieke klimaat waarvoor hij model staat, en, reden nummer vier, met s mans onmisken bare prvermogens en het plaatje is, denk ik, compleet: Wilders en de media zijn rond 2011 als voor en achterkant, ze horen bij elkaar. Volgens mij is er echter geen enkele reden voor morele of andersoortige paniek. Voorzover de geschiedenis iets leert, is het dat acties als Wilders laatste een inationair effect hebben. Zijn islam en pensioenpolitiek waren serieuze zaken die om een serieuze reactie vroegen en de man, begrijpelijk, faam hebben bezorgd. Het griekenlandballonne tje is van geheel andere orde en niet het eer ste teken van verwording. Lekker laten gaan dus, leuk lmen, stevig om lachen. Dat deed men destijds met Hadjememaar ook. Het effect was ernaar. Van s mans plannen kwam nooit iets terecht terwijl ze tot op de dag van vandaag vermaken. Wat wil je nog meer? 16.06.11 De groene amsterDammer 19

Eilandenrijk Nederland
tekeningen milo

De stuDenten Van De PDoJ

20 De groene amsterDammer 16.06.11

Jorgen CarIs / HH

Als ik jn heb gekerkt, kan ik die belevenis niet delen met mijn vrouw, vertelt een arbeidsongeschikte koster uit Zeeland. Hij bleef bij de PKN, zij ging naar de Hersteld Hervormde Gemeente. Onze kiezers hebben jarenlang het gevoel gehad dat ze stemvee waren voor de Partij van de Arbeid, zegt de Turkse partijleider van de Haagse Islam Democraten. Zijn partij worstelt om voet aan de grond te krijgen in politiek Nederland. Het lijkt hier wel een woestijn, verzucht een Poolse gastarbeider op de Tweede Maasvlakte. Samen met honderden arbeidsmigranten uit de Balkan bouwt hij aan Nederland. Hoe verdeeld is Nederland? vroegen wij ons af. Wij zijn 22 beginnende journalisten, studenten van de Postacademische Dagbladopleiding Journalistiek (PDOJ) aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam. Onder ons een advocate, een voormalig gemeenteraadslid, een aardwetenschapper, een losoof, een antropoloog, een politicoloog, een chef-kok, een bioloog. Friezen, Groningers, Zeeuwen, Tukkers, Randstedelingen. Van De Groene Amsterdammer kregen wij de kans op ontdekkingsreis te gaan in eigen land. Meer nog dan verdeeldheid ontdekten we verscheidenheid. Matig drinkende plattelandsjongeren, een multiculti hockeyclub in de armste wijk van Nederland. Een Nederland van verschillende verhalen, met de meest sprekende voorbeelden op verrassende plekken. Protestanten in ZeeuwsVlaanderen, de villavrouwen uit VelpNoord en de gabbermeisjes uit Velp-Zuid, Klein-Jeruzalem op Texel. Het rijk der Nederlanden, eilandjes in een zee van diversiteit.

Eilandenrijk Geen licht aan het einde van de Westerscheldetunnel

Wij zijn geen Hollanders en geen Belgen

Zeeuws-Vlaanderen, de slepende achterpoot van Zeeland aan de overkant van de Westerschelde, was altijd alleen per pont bereikbaar. Tot in 2003 de tunnel kwam. Maar de krimp zet door. door hiske versprille
de wegen zijn er recht en smal, de eeuwige zee-

wind waait door hoge populieren en over de velden en kreken. Vanuit Biervliet rijdt er eenmaal per uur een minibusje naar halte Veerhaven in Breskens. Daar vertrokken de veren met de namen van Nederlandse prinsessen naar Vlissingen. Nu is er alleen nog een etspontje. Het veergebouw staat te huur. De vier vrouwen in het busje praten met weemoed over vroeger: Je kwam elkaar tegen op het water. De overtocht duurde twintig minuten, precies genoeg voor een praatje. En in de winter kon je erwtensoep eten. Met worst, of kroketten. De ruim honderdduizend Zeeuws-Vlamingen wonen op een stuk land dat bijna zo groot is als de drie Zeeuwse eilanden bij elkaar. Het is een van de drie Nederlandse krimpregios. Voor 2030 zullen er weer twaalfduizend bewoners minder zijn, is de verwachting. Onder de Westerschelde loopt nu de tunnel, 6,6 kilometer tolweg als eerste directe verbinding met de Overkant. En de Overkant, uitgesproken als dOverkaant, dat is Walcheren, eigenlijk alles, de rest van Nederland. Bij de halte vlak voor een gehucht dat Nummer En heet, stapt een oude boer in de bus. Schoon weer, zegt hij tegen de chauffeur. Maar t is wel de laatste dag vandaag. Hij wijst naar de hemel. Gevraagd naar de volksaard van dit gebied zegt hij: Wij zijn geen Hollanders en geen Belgen. We zijn geen Zeeuwen en geen Vlamingen. Onze taal en onze cultuur zijn heel anders dan aan de Overkant. Hier wonen ook katholieken, we zijn on-Zeeuws bourgondisch en gemoedelijk. Dan citeert hij een vroegere burgemeester van Terneuzen die ooit zei: Een begrafenis in Zeeuws-Vlaanderen is gezelliger dan een bruiloft in Middelburg. De mensen die je hier spreekt zijn trots op de weidse streek, maar voor hun medebewoners hebben ze vaak geen goed woord over. Dan lijken velen

zich wel aan te sluiten bij de mening van de overkaanters. Die noemen de Zeeuws-Vlaming een calimero: passief, vol stil ongenoegen, fatalistisch, negatief, een beetje bang voor veranderingen.
giel van Boom woont met zijn vrouw Riet in Hoek, een dorp bij Terneuzen onder de rook van Dow Chemical. Hij is oprichter van de succesvolle lokale partij TOP/Gemeentebelangen. Voor zijn pensioen werkte hij bij Dow, waar al vijftig jaar ruwe olie wordt gerafneerd. In 1963 kwam Van Boom als een van de eerste immigranten uit Rotterdam hierheen. Hij zette het transport- en douanesysteem van de nieuwe chemische fabriek op. Toen Dow hier kwam, ging alles crescendo, zegt hij. Sportvelden en begraafplaatsen werden in the middle of nowhere uit de grond gestampt, omdat verwacht werd dat de steden ver zouden uitbreiden. Terneuzen zou wel 185.000 inwoners gaan tellen, en Hoek zon vijftigduizend. Het is er nooit van gekomen. De groei stagneerde en nu krimpt het. Het gevolg van die vergrijzing en ontgroening? Hij schudt zijn hoofd: Niet Dow Chemical, maar zorgorganisatie ZorgSaam is nu de grootste werkgever van Zeeuws-Vlaanderen. Cees Liefting is wethouder in Terneuzen. Hij zit in de Commissie 2021 die nadenkt over de krimp en de voorzieningen. Met zijn rossige snor en rode wangen oogt hij als een opgeruimde, pragmatische man. Krimp is een landelijk probleem. In die zin lopen we voor, want wat nu bij ons gebeurt, staat in de toekomst heel Nederland te wachten. Hij deelt zijn kantoor met pvda-collega-wethouder Co van Schaik. Op diens bureau staat een scheurkalender. Vandaag luidt de spreuk: Wie niet sterk is, moet niet vechten. In de hoek tikt een grote staande klok. Liefting wil van geen stilstand weten. Hij spreekt liever van demograsche veranderingen. Bij krimp denken mensen aan hemmetjes die te 16.06.11 De groene amsterDammer 21

klein worden in de was, bij bevolkingskrimp wordt er juist iets veel te groot. Het gaat bovenal over een teveel aan voorzieningen. Minder is noodzaak, terwijl je toch de kwaliteit van leven wilt behouden, omdat er anders nog meer mensen weggaan. Sluis krijgt straks misschien wel dertig procent minder jongeren. Scholen moeten dan bijvoorbeeld bij elkaar gaan zitten. Liefting: En dan stoppen we er liefst ook de bibliotheek bij, en het cultureel centrum. Als je het handig aanpakt hoeft het helemaal niet slecht uit te pakken. En dat zien de bewoners ook. Zij willen ook geen groep Joep, een schoolklas met maar n jongetje erin. De krimp biedt ook kansen. Het lastigste is dat krimp op verschillende plekken verschillend uitpakt. In veel wijken van Sas van Gent zie je dichtgespijkerde huizen. Mensen krijgen hun huizen niet verkocht en komen vast te zitten in hun eigen woning. Het wordt een soort Hotel California: You can check out any time you like, but you can never leave. Lieftings collega Van Schaik voegt hieraan toe: Er ligt te veel nadruk op de krimp, terwijl het hier op heel veel terreinen gewoon goed gaat. De streek is bijvoorbeeld mooier geworden, veel vervuiling is tegengegaan. Het label krimpregio hebben we zelf met beide handen aangegrepen om vanuit Den Haag en Middelburg geld en aangepaste voorzieningen te krijgen. Achteraf was dat niet zo slim, want wij zijn echt een ander soort regio dan Oost-Groningen of Zuid-Limburg. Nu zitten we met dat negatieve imago van een gebied waar alleen maar gepensioneerden wonen. Al vier jaar achtereen staat Zeeuws-Vlaanderen op de Emigratiebeurs in Houten. In februari werd daar de boodschap verkocht dat mensen rust en ruimte ook in eigen land kunnen vinden: U heeft hier meer dan drie keer zoveel ruimte als gemiddeld in de rest van ons land: zon 6800 vierkante meter per persoon. Van Schaik is er niet gelukkig mee: Onze aanwezigheid op de Emigratiebeurs straalt het idee uit dat we helemaal geen deel meer van Nederland zijn.
jessie en Richard Bakker, allebei bijna dertig, wonen in Hoek, samen met hun twee jonge kinderen die spelen in de tuin. Richard is hier geboren en getogen. Hij repareert helikopters bij de luchtmacht, twee jaar geleden zat hij in Afghanistan. Warm daar hoor, zegt hij sarcastisch, en een hele hoop zand. Je vraagt je af waarom die lui dr willen wonen. Jessie Vermeulen groeide op in Den Haag. Ze werkt parttime als secretaresse bij een betonfabriek in Goes. Ik kom hier al mijn hele leven. Maar voor sommigen blijf ik een Hollander, en dat zijn rijke stinkerds die hierheen komen omdat de huizenprijzen laag zijn en het hier nog groen en leeg is. Mensen zijn hier best eenkennig, vertelt Richard. Buitenstaanders vertrouwen ze niet. En als zon import-Hollander uit de Randstad bijvoorbeeld een keertje niet teruggroet, staat 22 De groene amsterDammer 16.06.11

Links: hoek, ZeeuwsVlaanderen; rechts: kloosterzande, ZeeuwsVlaanderen

hij meteen te boek als een arrogante vent. Het stel gaat die avond naar Jazzadelic, een groot feest onder de skibaan in Terneuzen. Jessie: Er wordt al weken over gesproken, het was meteen uitverkocht, twaalfhonderd kaarten. De meeste discotheken hier in de buurt zijn gesloten. Iedereen kent elkaar in Hoek, zegt Richard, en je blijft hier ook je leven lang de zoon van. En ja, er wordt veel geroddeld. Als een vrouw vreemdgaat weet het hele dorp het, behalve haar eigen kerel! Maar er is ook veel saamhorigheid en mensen helpen elkaar. Hoewel ze beiden aan de Overkant werken, willen ze absoluut niet weg uit Hoek. Het is hier rustig, minder opgejaagd. Er is ook minder criminaliteit. Ik heb hier eigenlijk altijd een vakantiegevoel, het hele jaar door, zegt Jessie. Wel zijn ze blij met de tunnel: We gaan nu ook shoppen in Goes. Ook wel in Gent of Brugge, maar de kledingstijl is daar wel echt anders. En via internet kun je natuurlijk alles kopen. Als je achter de computer zit, merk je eigenlijk helemaal niet meer dat je afgelegen woont.

Jorgen CarIs / HH

allebei stemden ze op Wilders. In twee van de

Richard slaat zijn armen over elkaar en zegt lachend: Nee, er zijn hier geen buitenlanders. Lekker h? En dat willen we graag zo houden

drie Zeeuws-Vlaamse gemeenten werd de pvv bij de Tweede-Kamerverkiezingen de grootste. Hoe komt dat? Richard slaat zijn armen over elkaar en zegt lachend: Nee, er zijn hier geen buitenlanders. Lekker h? En dat willen we graag zo houden. In het gemeentehuis van Terneuzen schudt wethouder en loco-burgemeester Co van Schaik zijn hoofd. Ja, bijzonder, want in een dorp als Koewacht hebben ze nog nooit een Turk gezien. Hij is wethouder sinds 1978 en het boegbeeld van de lokale pvda. Vorig jaar veroorzaakte hij enige ophef door openlijk het sociale gezicht van de pvv te prijzen. Op de verkiezingsafches vorig jaar stonden grote portretten van hem en Liefting, maar voorzien van andere steunkleuren dan die van de nationale pvda-posters. Zelfs de naam pvda werd verwijderd. Naast Stem Lijst 1 prijkte alleen klein nog het bekende roosje. pvda Lokaal verloor maar net van de lokale partij van Giel van Boom. Van Schaik: Ik heb vrienden die lokaal op mij stemmen en landelijk op de pvv. Die partij heeft een stevig sociaal programma, ze doen een hoop goede dingen wat betreft de bijstand en het ontslagrecht. Hij moet vooral weinig hebben van moderniseringen in de sociale zekerheid: De pvda Terneuzen heeft zich heel erg verzet tegen bijvoorbeeld de verhoging van de aow-leeftijd. Zonder resultaat. Conny van Gremberghe werkte meer dan 25 jaar als journalist bij BN/de Stem en PZC en heeft naar eigen zeggen zowat elke ZeeuwsVlaming wel gesproken. Hij ziet het somber in: Er zijn te weinig mensen en de mensen die er nog zijn, zijn te verouderd en vastgeroest om een motor van verandering in gang te zetten.

mIsCHa KeIJser / HH

Hij leunt nog wat verder over het tafeltje en uistert: Er zijn hier dus dorpen, Vogelwaarde bijvoorbeeld, die zijn echt heel, heel, heel erg dom. Als je schoolkinderen daar vraagt wat ze willen worden, zeggen alle jongetjes vrachtwagenchauffeur. Er is sprake van een braindrain, mensen die naar het hbo of de universiteit gaan komen niet terug. Het werkt overal in door. Mensen klagen over alles. Je hebt echt veel van die zeikende heikneuters, zeurende dorpen die alleen naar hun eigen kleine belang kijken en niet zien dat de hele streek naar de donder gaat. Krampachtig zelfgexeerd. IJzendijke bouwt drie huizen en markeert zichzelf dan direct als een groeikern, ja ammehoela.
petra de boevere, eigenaresse van Slijterij de

dunen, het project dat bij Breskens een groot natuurrecreatiegebied wil maken. De Boevere citeert het begin van het volkslied: Waar eens t gekrijs der meeuwen verstierf aan t eenzaam strand, daar schiepen zich de Zeeuwen uit schor en slik hun land. Veel mensen vinden het bijna tegennatuurlijk om die zwaarbevochten landbouwgrond terug te geven aan de zee. Zij noemt het gewoon vooruitgang. Ze twitterde er laatst nog over: Die gepensioneerde zeikerds maken meer kapot dan wij als ondernemers kunnen goedmaken. We hebben hier enorm last van wat ik de anti-alleslobby noem, lui die verwachten het Zeeland van vijftig jaar geleden terug te krijgen. We zijn, ondanks die tunnel, nog steeds een afgesloten gebied.

in de haven van Breskens lopen veel Belgen en

Vuurtoren in Breskens, begon een klein internetimperium onder de naam Het meisje van de Slijterij, @Slijterijmeisje. Ze is een handige sociale-mediapionier. Ze verkoopt haar wijn en jenever vooral via Twitter en haar eigen website en schreef een boek over online sharing. Achter in haar winkel staat een enorme computer op een bureau dat bedekt is met papier. Ik houd van deze streek. Er is hier zo veel ruimte en potentie, ik houd van reizen maar ben altijd blij om weer thuis te komen. ZeeuwsVlaanderen loopt gigantisch achter op digitaal gebied. Hier ben ik nog steeds gewoon Petra van de Drankenwinkel, maar ik ben een voorbeeld voor kleine winkeliers, want als dit vanuit Breskens kan, dan kan het overal! We zitten hier immers toch aan het einde van de wereld rechts, zoals Felix Wilbrink van De Telegraaf het eens noemde. Dat de mensen erg behoudend zijn, blijkt uit het verzet tegen de Hedwigepolder of Water-

Zeeuws-Vlaanderen

een enkele Duitser. Ze kopen oesters, zeebaars en haring bij Erasmus Zeevis of garnalen op de fel versierde boot van Cor Fondse (Vis van Cor, dat zit wel snor!). Op de terrassen eten ze kibbeling en broodjes gezond. Rare hesp is dit, zeurt een Vlaams jongetje. Susan Erasmus van de grote vishandel herinnert zich hoe wijlen haar vader vroeger ook al vooral aan de buren verkocht. Zo vanuit de kratjes. Dat ging dan met handen vol in grote papieren zakken van wel tien kilo. Nu moet het er allemaal wat meer soign uitzien natuurlijk. Nee, wij hebben weinig gemerkt van het verdwijnen van het veer. Het zijn nog steeds vooral Belgen die hier vis kopen. En zelf kwam ik toch al bijna nooit aan de Overkant. Veel Zeeuws-Vlamingen zien de oplossing in hechtere samenwerking met Belgi. Samenwerkingsverbanden in zorg en onderwijs, we liggen immers dichter bij Brugge dan bij Middelburg, zeggen Van Schaik en Liefting. Wijnhandelaar De Boevere: De grens is te hard. Het is voor ondernemers moeilijk over de grens te werken of zaken te doen, terwijl we hier toch tegen de Vlaamse Randstad aan liggen. Er zijn te grote verschillen in scale en sociale lasten. Belgen die hier willen werken moeten zich dubbel verzekeren, en Nederlanders die over de grens willen werken krijgen geen hypotheekrenteaftrek. En die tunnel? Liefting: Die tunnel moet gewoon tolvrij, we zijn hier geen Schiermonnikoog! Maar ja, volgend jaar voert Belgi waarschijnlijk rekeningrijden met een vignet in. Journalist Van Gremberghe: Dat Belgische vignet maakt het alleen maar erger. Wie naar binnen wil moet betalen, wie weg wil zal ook moeten dokken, en wie blijft vergrijst.
16.06.11 De groene amsterDammer 23

rotterdam. Hockeyclinic op het afrikaanderplein

Jan De groen / HH

HC Feijenoord in Rotterdam probeert geschiedenis te schrijven als eerste multiculti-hockeyclub van het land. Vijftig pupillen trainen en spelen wekelijks op het Afrikaanderplein, in de armste wijk van de stad.
door suzanne blotenburg

Eilandenrijk Hockey in de armste wijk van Nederland

HC Feijenoord bestrijdt problemen met een slaghout

een slaghout geven aan kinderen uit achter-

standswijken is vragen om problemen, zei een Rotterdamse straatcoach bezorgd tegen hem. Maar Paul Veldhuijzen liet zich niet tegenhouden. De 48-jarige accountmanager aan een mbo-scholengemeenschap gaf vorig jaar zijn vaste baan op om zijn doel te kunnen verwezenlijken. Sinds oktober leidt hij Hockeyclub Feijenoord. Niet ver van De Kuip roept hij wat ze daar nog nooit hebben gehoord: Druk dat punt, Mehmet. Een groen-wit Feijenoord-logo met twee gekruiste hockeysticks is een mijlpaaltje in de nog broze geschiedenis van de club. Het bord prijkt sinds kort op het hek van de speeltuin op het Afrikaanderplein, precies op de plek waar de bekende voetbalclub ooit zijn eerste wedstrijden speelde. Het is een van de locaties die HC Feijenoord ter beschikking staan om te trainen. Op het mini-kunstgrasveldje dat bij een Cruijff Court hoort, scoren de pupillen hun eerste doelpunten. Het zijn kinderen van zes
24 De groene amsterDammer 16.06.11

tot acht jaar oud uit groep drie, vier en vijf van basisscholen uit de buurt. Nergens anders in Nederland worden de Cruijff-veldjes gebruikt door een hockeyclub. Het Afrikaanderplein is een smeltkroes van spelende peuters en kleuters die zo nu en dan nieuwsgierig aan het hek rond het hockeyveld komen morrelen. Deelgemeente Feijenoord telt de meeste kinderen onder de twaalf jaar van Rotterdam, maar heeft tegelijkertijd het kleinste aantal sportverenigingen. Zo kent dit stukje Maasoever, in inwonertal even groot als Roosendaal, nog een paar achterstanden. Rotterdam-Zuid staat te boek als een van de grootste probleemgebieden van Nederland. Feijenoord en Charlois zijn onveilige buurten met een zwakke woningmarkt. De bevolking is laag opgeleid en leeft van een mager inkomen. De armoede leidt tot criminaliteit en sociaal isolement. In het onlangs verschenen rapport Kwaliteitssprong Zuid luiden de oud-burgemeesters Deetman (Den Haag) en Mans (Enschede) de

noodklok. Alleen door interventie van het rijk kan volgens het rapport het tij nog worden gekeerd in Rotterdam-Zuid. Er moeten op grote schaal maatregelen worden genomen om verdere armoede en verloedering tegen te gaan, maar er moet k worden bezuinigd.
dominic schrijer, wethouder Sociale Zaken

en Werkgelegenheid in Rotterdam, diende recent zijn ontslag in omdat hij zich onder druk gezet voelde om die asociale bezuinigingen door te voeren. Rotterdam is een stad met relatief veel kwetsbare inwoners: 34.000 Rotterdammers krijgen een bijstandsuitkering. Dat is twee keer zo veel als in de rest van Nederland, zei Schrijer vlak voor zijn gedwongen vertrek. Uit cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek blijkt dat 5,6 procent van alle Rotterdammers een bijstandsuitkering heeft, landelijk ligt dat percentage op 1,85. Ook steden als Den Haag (3,8) en Amsterdam (4,2) kennen een hoger percentage, maar de wijken van

Rotterdam-Zuid steken er met kop en schouders bovenuit. In deelgemeente Feijenoord leven tienduizend huishoudens van minder dan veertienhonderd euro per maand. In grote stukken van Bloemhof, Hillesluis en de Afrikaanderwijk is de werkloosheid bijna 45 procent. Vooral de jeugd van Feijenoord wordt hard getroffen. Ruim zesduizend kinderen leven volgens een onderzoek van de Dienst Sociale Zaken van de gemeente onder de armoedegrens. Deetman en Mans bestempelen een groot aantal minderjarigen als potentiele drop-outs. Een vijfde tot een kwart van de jongeren verlaat de middelbare school zonder diploma, een derde van de leerlingen op de basisscholen kampt met een taalachterstand. De ouders van deze kinderen zijn bovendien vaak niet genoeg betrokken bij het onderwijs aan hun kind. Huis, straat en school zijn gescheiden werelden. In dat gebied is Paul Veldhuijzen een missionaris: Een sportvereniging als HC Feijenoord kan een verbindende factor zijn. We noemen ons geen allochtonenclub, maar een vereniging voor alle inwoners van Zuid. Zijn omgeving reageerde vorig jaar nogal negatief op zijn plan om in de wijk te gaan hockeyen. Het zou een elitesport zijn die onmogelijk wortel kon schieten in wat geringschattend Ankara aan de Maas wordt genoemd. Onzin, vindt Veldhuijzen: Hockey is spannend en snel, en niet per denitie een kaksport. De faciliteiten ervoor ontbreken alleen nog hier. Maar daar kan verandering in komen, want het Sociaal Platform Rotterdam ziet de club als sociaal bindmiddel, als aanjager van vruchtbare coalities en goed gedrag, en als vooruitgeschoven post in de strijd tegen overgewicht. Zo moet het mes aan twee kanten snijden: talentjes vinden en samenhang scheppen, zeg maar topsport en breedtesport. In hockeyland is HC Feijenoord een uitzondering. Een club zonder traditionele wortels en dwarsverbanden in families, scholen en buurten die had de Koninklijke Nederlandse Hockey Bond (knhb) nog niet onder zijn leden, laat staan een multiculturele. Zelf heeft de bond nog nooit geworven in allochtone kringen. Toch reageert bondsvoorzitter Johan Wakkie aanmoedigend: Sport hoort in de wijk. Het is uniek dat in Feijenoord een hockeyclub wordt gerealiseerd. Maar een vaste speellocatie blijft wel een van de vereisten voor het toelaten van een hockeyclub tot de bond. Die slag moet nog worden gemaakt. Er is al wel een bestuur, er zijn trainers en oefenveldjes, maar het geld ontbreekt om een accommodatie te bouwen op een gevonden, centrale plek. De kosten zijn geraamd op vier ton. De club wijst naar Deetman en Mans die vinden dat tientallen extra miljoenen Rotterdam-Zuid moeten redden van het afglijden naar een getto. Veldhuijzen klampt zich vast

Rotterdam
Feijenoord

aan de woorden van burgemeester Ahmed Aboutaleb bij de oprichting op 10-10-10: Binnen nu en een jaar wil ik zien dat er uitzicht is op een vaste accommodatie.
hc feijenoord en de basisscholen van Rotter-

dam-Zuid werken samen in de grotere schoolsportvereniging (ssv), die geld krijgt van het noc*nsf. Via de ssv gaat HC Feijenoord langs verschillende scholen in Zuid, de eerste drie hockeylessen worden daar aangeboden. Als de kinderen genteresseerd zijn in de sport kunnen ze zich aanmelden voor zes vervolglessen op locatie. Zijn ze ook daarna nog enthousiast, dan kan worden gekozen voor een lidmaatschap. Na een pilotfase bleek dat er veel belangstelling was voor de hockeyclub; op zeker moment stonden er veertig kinderen op het veld. In een mum van tijd telde HC Feijenoord vijftig leden. Het aantal kinderen dat kiest voor verdiepingslessen groeit nog elke week. De Turkse moeder van het achtjarige talentje Erin besloot dat haar zoon lid moest worden van HC Feijenoord toen ze van de trainers hoorde hoe goed hij was. De vrouw spreekt gebrekkig Nederlands, maar de club wist haar met handen en voeten te overtuigen.

Je moet wel een beetje gek zijn om dit uit te voeren. Mijn vrienden noemen me naef

De zevenjarige nieuweling Mathijs is net in de buurt komen wonen. Voorzichtig slaat hij zijn eerste bal terwijl zijn moeder tevreden toekijkt. Sinds de sport via school wordt aangeboden is de drempel om te hockeyen een stuk lager, zegt ze. De beginners kunnen slalommen om ruim geparkeerde verkeerspaaltjes. De gevorderden van de klas zwiepen soepel heen en weer tussen nauw aaneengesloten pionnen. Voor de wat oudere kinderen is er ook een speciale keeperstraining. Met schuimpak, dito schoenen en helm kan er geleerd worden hoe je die enge harde bal een halt toeroept. In september mogen de eerste vier teams gaan deelnemen aan de knhbcompetitie. Vanaf dat moment moet er ook tegen andere clubs worden gespeeld, wat extra inzet van de kinderen en hun ouders vraagt. Het opzetten van een vrijwilligerscultuur is lastig, zegt Veldhuijzen. We hebben straks bijvoorbeeld mensen nodig om de kinderen naar een wedstrijd te rijden. De organisatie Rotterdam Sport Support heeft imams op Zuid benaderd om daarbij te helpen. Ze preken nu over het belang van sport. Vorige week maakten Turkse moeders voor het eerst limonade na een training. Een van de vaders die erbij was zei dat de imam vrijdag had gezegd: Een van de vrouwen van de profeet was ook een atlete. Het maatschappelijk belang van HC Feijenoord mag volgens trainster en criminologe Freke van de Pol (25) niet worden onderschat. Ze werkt aan een onderzoek over de vraag waarom en hoe hockey bijdraagt aan het voorkomen van jeugdcriminaliteit. Een aantal positieve uitkomsten wordt met het onderzoek onderstreept. Sporten is enorm belangrijk voor de kinderen uit deze wijken, zegt Van de Pol. Dankzij sport leert een kind zich vanaf jonge leeftijd te conformeren aan gedragsregels, het ontwikkelt banden met andere leden en het wint aan zelfvertrouwen en status binnen een vereniging. Het geld blijft een heikel punt. HC Feijenoord is afhankelijk van subsidies en de leden betalen op dit moment nog geen contributie. In eerste instantie waren er helemaal geen middelen om de vereniging te steunen. Dankzij een businessplan van het bestuur van HC Feijenoord werd er toch wat geld losgepeuterd. In 2010 was er subsidie via het gemeentelijke investeringsprogramma Pact op Zuid en via Rotterdam Sport Support. En na veel pijn en moeite is ook voor 2011 een minimale investering gegarandeerd. Hiermee is het voortbestaan van de hockeyclub voor dit jaar veiliggesteld, maar hoe het volgend jaar moet met de nanciering is nog onzeker. Wist je dat er op de mbo-beroepsscholen geen gymles meer wordt gegeven? zegt Paul Veldhuijzen. Hij trekt een grote grijns. Je moet wel een beetje gek zijn om dit uit te voeren. Mijn vrienden noemen me naef.
16.06.11 De groene amsterDammer 25

Eilandenrijk Een Zeeuws dorp verscheurd door geloof

Ter kerke in de gymzaal

Na een fundamentele scheuring binnen de Hervormde Gemeente in 2004 gaan vroegere vrienden en zelfs gezinnen gescheiden naar de kerk. Zo ook in Ouddorp. Het is absoluut geen visitekaartje naar de buitenwereld toe.
door rolinde hoorntje beeld jeroen oerlemans
zondagochtend acht uur. Drie meisjes wach-

ten bij busstation Rotterdam Zuidplein. Hooggehakt, kortgerokt en lange geblondeerde lokken. Op een van de pantys een klodder mayonaise. Ze hebben twee uur in de McDonalds moeten overbruggen voor de eerste bus naar Ouddorp vertrekt. Gelovig zijn ze niet. Ze kennen ze wel. Van die types die op de gang moeten wachten als we lm gaan kijken in de klas. Ouddorp is het eindpunt op de route, anderhalf uur verder, diep verankerd in de Zeeuwse klei. De zon schijnt fel. Grijs, zwart en donkerblauw domineren de stroom kerkgangers die de parkeerplaats voor sporthal Dorpstienden vult. Mantelpakjes, instappers en donkere kousen voor de vrouwen. De mannen zijn gestoken in hun zondagspak. Een haag van donkere vilten hoeden wacht in de sportzaal. Zelfs de kleinste meisjes hebben een mutsje op. Onder het basketbalbord staat de kansel van de dominee. Op rechts een orgelmobiel, er tegenover een leger groene kuipstoeltjes. De gymzaal puilt uit. De Dorpskerk, honderd meter verderop, is bijna leeg. Ouddorp wordt verscheurd door het geloof. Het is een van de dorpen waar een deel van de Hervormde Gemeente om principile redenen niet mee kon gaan in de fusie van de Nederlandse Hervormde Kerk, de Gereformeerde Kerken in Nederland en de Evangelisch-Lutherse Kerk tot de Protestantse Kerk in Nederland (pkn) in 2004. De kerkelijke goederen zoals het kerkgebouw, de pastorie, diaconale gelden en ander vermogen gingen over op de pkn. De elfhonderd herstelden in Ouddorp gaan ter kerke in een gymzaal. De pkn-gemeente, ongeveer veertig leden sterk, zit op zondag in de Dorpskerk. Kerken in de gymzaal is een offer dat de Hersteld Hervormde Gemeente over heeft voor de juiste keuze in het geloof. Hoe armetierig ik er ook aan toe ben, hoe verloren ik hier ook lig, hoe arm ik ook aan de kant geschoven ben, de Heer denkt aan mij. En dat is zaligheid, dat is goud, predikt de dominee met opgeheven armen tijdens de ochtenddienst. Na de dienst spoeden de kerkgangers zich naar huis, op naar kofe en cake. Over zes uur begint de volgende dienst. Cees Grinwis (52) zit thuis al even te wachten. De kerkscheuring kliefde zijn gezin in tween. Hij bezoekt twee
26 De groene amsterDammer 16.06.11

Rotterdam

Ouddorp

keer per zondag de pkn-dienst in de Dorpskerk samen met zijn zoon. Vrouw Jannie (48) en hun dochter vertrekken een half uur later richting gymzaal. Het gezin Grinwis brengt de vier uur aan zondagse diensten dus gescheiden door. Als ik jn heb gekerkt kan ik die belevenis niet delen met mijn vrouw, zegt Grinwis. Vroeger was hij koster van het verenigingsgebouw Eben Hazer, maar na de tweedeling in de hervormde gemeenschap werd hij arbeidsongeschikt. Als ik door het dorp loop, word ik niet meer gegroet. Er zijn echt mensen die niets meer zeggen. Ik zat met hartkloppingen in de kerk. Ik

Soms denk ik: het is ploegen tegen de rotsen als we weer met vijftig mensen in de kerk zitten. Maar dan hoor ik Gods woord, en het is goed

was gewoon hartstikke burn out. Grinwis kreeg rugklachten en later een wao-uitkering. Als ik met de herstelden was meegegaan, dan was ik tegen de wil van God ingegaan, vertelt hij. De avond dat de kerkenraad van de Hervormde Kerk stemde over de fusie tot de pkn hebben we gebeden. Zoals God het wil, zoals het lot valt, zo blijf ik, heb ik toen bedacht. Het is niet dat hij geen bezwaren heeft tegen de pkn. Wij hebben hier een lokaal beleidsplan. Daarin is vastgelegd dat er geen homos kunnen worden getrouwd door onze dominee. Wij gebruiken de Statenbijbel en zingen psalmen, geen gezangen. In feite is er niets veranderd ten opzichte van vroeger. Als dat wel gebeurt, ben ik weg. Maar op het moment dat de kerkenraad besluit mee te gaan in de pkn kan ik niet achterblijven. Daarover hebben wij als leden helemaal niets te zeggen. Zijn vrouw Jannie bleef wel achter. Zij werkt nog steeds als medewerker bij het wijkcentrum waar Cees vroeger koster was en voelde zich om die reden verplicht om hersteld te worden. Het onderwerp ligt gevoelig in het gezin. Jannie wil er eigenlijk niet over praten: Ik ben het niet eens met het beleid van de Herstelde Gemeente. Wat er met de kerk en zo gebeurt, dat had allemaal niet gehoeven. Wij geven tijdens de collecte echt niets voor de bouw van de nieuwe kerk. Ik sluit me er een beetje voor af. Ze zullen tegen mij niet beginnen over Cees. Eigenlijk ben ik wel teleurgesteld. Er kwam ineens ook niemand meer langs. Ouddorp is niet meer hartelijk, mensen lopen hier zo langs je heen. Het wordt even stil. Grinwis is geboren en getogen in Ouddorp. Hij is teleurgesteld in zijn vroegere vrienden uit het dorp: Ik ben zelf door een heel diep dal gegaan. Hoe moet dat als straks die fusie doorgaat, heb ik vaak gedacht. Ik had niemand op wie ik kon steunen. Als koster deed ik de trouwdiensten, begrafenissen. Ik ging met alle mensen om. Door mijn keuze stelt dat nu niet meer zoveel voor. Ik heb toch gevoeld dat vrienden geen luisterend oor wilden zijn. Ik begroet iedereen wel, ik hoef het hoofd niet af te wenden. Er gaat denk ik wel een generatie overheen om dat goed te maken. Op familiefeestjes wordt er niet meer over de kerk gepraat. We moeten als gezin bij elkaar blijven, de rest zien we dan wel. Ik hoop dat mijn vrouw nog eens meegaat, dat het gezin weer n wordt.

ouddorp, 12 juni 2011. eerste Pinksterdag in ouddorp;

Toch heeft Grinwis niet overwogen om over te stappen naar de herstelden: Ik heb er geen moment spijt van gehad. Ja, het verdriet dat je als dorpsgenoten zo met elkaar omgaat. Soms denk ik ook wel eens: het is ploegen tegen de rotsen als we weer met vijftig mensen in de kerk zitten. Maar dan hoor ik Gods woord en dan is het goed. In de kerk voel je gewoon het ruisen van de Heilige Geest. Over de controverse in de kerkordes binnen de pkn maakt Grinwis zich niet zon zorgen: De bijbel wordt toch hoger gesteld, en dat moeten we natuurlijk in ere houden. Maar als ik nu de dominee van de hersteld hervormde dienst zie, dan denk ik, ze moeten oppassen dat ze niet de wettische kant op gaan. Zo van: als je een hoedje op hebt en je loopt met een scheef hoofd door de straat, dan is het goed. Als je luistert met een oordeel, dan hoor je Jezus niet.
professor Marcel Poorthuis, hoogleraar theo-

gelovigen van de Hersteld Hervormde Kerk (in het zwart) passeren gelovigen van de PKnkerk (in het wit)

Boedelscheiding
Ouddorp is niet de enige enclave op de Bible Belt die wordt verscheurd door het geloof. Op 1 mei 2004 hebben de Nederlandse Hervormde Kerk, de Gereformeerde Kerken in Nederland en de Evangelisch-Lutherse Kerk zich verenigd in de Protestantse Kerk in Nederland (PKN). Meer dan honderd hervormde gemeenten, voor het overgrote deel gelegen op de Veluwe en in Zeeland, verklaarden in een akte van herstel dat zij om principile redenen niet mee konden gaan in de PKN. Het homohuwelijk en conicterende kerkordes waren de grootste pijnpunten voor de veertigduizend herstelden. Hersteld Hervormde Gemeenten procedeerden tot in hoger beroep om (een deel van) de kerkelijke goederen, zoals het kerkgebouw en de diaconale gelden, terug te winnen. Tevergeefs. Het eigendom daarvan ligt juridisch bij de PKN. De PKN riep een Commissie Bijzondere Zorg in het leven om te bemiddelen in gemeenten die verdeeld waren. Die bemiddeling verliep vaak problematisch. De herstelden zien zichzelf als enige rechtmatige voortzetting van de Nederlandse Hervormde Kerk en willen niet altijd meewerken aan de ontvlechting van het ledenbestand, een voorwaarde voor nancile compensatie door de PKN. In Goedereede moest de herstelde predikant binnen tien dagen na de fusie met zijn vrouw en tien kinderen de pastorie verlaten. In Katwijk aan Zee moest de politie op de zondag na de fusie tussenbeide komen voor de kerk. In negen gemeenten werd de kerk aan de Hervormd Herstelde Gemeente overgedragen. Maar in onder meer Elspeet en Putten bouwden de Hersteld Hervormde Gemeenten nieuwe kerken, grotendeels genancierd uit eigen zak. In Garderen delen beide gemeenten vijf jaar na de fusie nog steeds het kerkgebouw. In Katwijk aan Zee kerken de herstelden net als in Ouddorp in een gymzaal. Net zoals er in Aalst, Heesbeen, Nieuwe-Tonge, Poortvliet, Sint-Maartensdijk en Vriezenveen nog geen denitieve oplossing is gevonden.
16.06.11 De groene amsterDammer 27

logie aan de Universiteit van Tilburg, constateert twee reacties in Nederland op het steeds complexer worden van onze samenleving: Aan de ene kant viert de secularisatiethese in Nederland hoogtij. Hoe meer welvaart en techniek, hoe minder geloof je nodig hebt. Aan de andere kant is er een beweging dat confessionelen strenger worden in de leer, om grip te blijven houden op de snel veranderende maatschappij.

Dat soort afsplitsingen heeft ook te maken met de angst voor het in zn geheel verdwijnen van het christelijke geloof. Die angst is volgens Poorthuis niet geheel ongegrond: Ik denk bijvoorbeeld dat de islam als geloofsgemeenschap veel sterker staat in Nederland dan het katholieke geloof, wat jongeren betreft. Over tien jaar beseffen we pas wat voor tweede beeldenstorm hier in Nederland aan de gang is, wat voor spirituele kernbom hier is gevallen. Poorthuis denkt dat het fundamentalisme in religies ook een reactie is op het gedwongen terugtreden van het geloof uit de maatschappij: Religie wordt in Nederland beschouwd als iets persoonlijks, iets individueels. Volgens politieke partijen als d66 en de vvd moet religie helemaal verdwijnen uit het publieke domein. Kijk maar naar het verbod op religieus slachten, het hoofddoekjesverbod op een katholieke school. Daarbij treedt volgens hem wel een verschuiving op van de calvinistisch christelijke traditie naar de uit Amerika overgewaaide trend van megakerken en tv-dominees. De evangelische gemeente groeit sterk in Nederland, de klassieke orthodoxie neemt af. Dat neigt op een andere manier naar fundamentalisme. Zij verkondigen een blijde boodschap, maar staan evenmin open voor een dialoog met andere religies.
albert-jan (23) is lid van de Gereformeerde Gemeente, maar overweegt over te stappen naar de herstelde gemeenschap van zijn Miranka (21). Tegenwoordig studeren de gereformeerde dominees allemaal aan de VU, zegt hij. Ze komen terug met veel kennis van zaken, maar ze leren er ook de Schrift te bekijken van alle kanten. Daardoor raak je de juiste visie kwijt. Ik

In de PKN-gemeente in Middelburg is een homoseksueel raadslid. Ik kan me voorstellen dat dat voor mensen niet acceptabel is

ken veel jongeren, juist de hoger opgeleiden, die de kerk daarom verlaten. Zij hebben behoefte aan meer duidelijkheid in de leer. Mijn ouders waren wel teleurgesteld geweest als ik met een jongen uit de Gereformeerde Kerk in Nederland of de Evangelische Kerk was thuisgekomen, zegt Miranka. Die maken het hele geloof lichter, commerciler, om jongeren te trekken. Zon EO-jongerendag bijvoorbeeld hoeft van mij niet. Dat wordt hier in de kerk ook niet gewaardeerd. Nu zijn er brasserietjes in de Dorpskerk en rommelmarkten, wordt de kerk ineens opengesteld voor het publiek. Dat was vroeger niet. Toen ik een keer in de pkn-kerk was gaan kijken, kwam daar wel meteen geroddel van. Toch begrijpt het stel de rigoureuze keuze van de herstelden wel. Albert-Jan: Er is een homoseksueel raadslid in de pkn-gemeente in Middelburg. Ik kan me voorstellen dat dat voor mensen niet acceptabel is. Geloofsbelijdenis mag niet iedere herstelde doen, maar gaat op uitnodiging. Van de elfhonderd gemeenteleden zijn er ongeveer 480 belijdend, waarvan de helft vrouw. Belijdende leden

ouddorp, 12 juni 2011. Bezoekers van de Hersteld Hervormde Kerk verlaten de dienst die in een gymzaal aan de Dorpstienden 4 wordt gehouden

gebruiken vier keer per jaar met elkaar het heilig avondmaal. Alleen de mannelijke belijdende leden kiezen de gemeentelijke kerkenraad. Miranka: Ze stellen hier wel hoge eisen aan de belijdenis. Je haar mag niet te kort zijn, of ze maken opmerkingen over oorbellen of kettinkjes. Uiterlijkheden, waar het niet om gaat. Maar het is na een half jaar verkering nog wat te vroeg om al te kiezen, besluit Albert-Jan. Over n ding is het koppel het in ieder geval al eens. Er komt geen tv in huis. De verleiding is dan toch te groot om verkeerde programmas te gaan kijken, vindt Albert-Jan. Wat verkeerde programmas zijn is lastig te deniren. Het jonge gezin Stasse woont aan hetzelfde speelveldje als de familie Grinwis, een paar honderd meter verderop. Vader Stasse is in opleiding voor dominee, moeder verzorgt de kinderen Johan (3), Joost (5), Gerianne (7) en Anne-Marije (9). De vier kinderen spelen stil samen in de kleine huiskamer. Op zaterdag trekt het gezin er meestal op uit, maar niet naar het nabijgelegen strand. Ik vind al die blote mensen een beetje gek, bekent Gerianne. Het gezin Stasse gaat aan tafel. De zondag moet gewoon een feestdag zijn, een dag waar de kinderen naar uitkijken, vindt Stasse. De driejarige Johan prevelt het Onze Vader woord voor woord mee. Joost kan nog niet lezen en schrijven, maar kent bijbelteksten uit zijn hoofd. Anne-Marije beantwoordt catechismusvragen in het Engels. Zondag is de mooiste dag van de week, want dan leest papa voor uit Rowan, roept Gerianne enthousiast. Eerst danken en bijbel lezen, maant Stasse met een glimlach. Over tweenhalf uur begint de avonddienst. Het gezin Stasse verkoos de gymzaal van de Hersteld Hervormde Gemeente boven de Dorpskerk van de pkn. Het homohuwelijk was een belangrijk punt, maar geen hoofdpunt, zegt Stasse. De belijdenisschriften, daar ging het om. Volgens de Dordtse regels, die de herstelden ook aanhangen, kun je niets aan je eigen redding doen. God bepaalt wie uitverkoren is om te geloven. De Barmetheser geschriften, die onderdeel zijn van de kerkorde van de pkn, spreken dit indirect tegen. Hoe kun je twee belijdenisgeschriften aanhangen die met elkaar in tegenspraak zijn? Ik geloof in een overkoepelende christelijke kerk, maar bij de hemelpoort moet ik wel verantwoording aeggen voor mijn keuzes op aard. Volgens de dominee in de dop bieden diensten in dezelfde dorpskerk ook geen soelaas: Je komt organisatorisch in de problemen. Je krijgt ongelooijk pijnlijke situaties. Broeders die eerst met elkaar het avondmaal deelden, lopen dan langs elkaar heen. Gruwelijk pijnlijk, noemt hij het schisma binnen de Hervormde Kerk. Er liggen heel veel gevoeligheden, mensen die zich door de pkn voelen afgewezen. Vooral de ontvlechting van de ledenbestanden was erg moeilijk. Ik ben wel een paar vrienden kwijt. Begrijp me goed, ik vind dat bitter, ik vind dat erg. Het is absoluut geen visitekaartje naar de buitenwereld toe.

28 De groene amsterDammer 16.06.11

Keten in Friesland

Ze denken meteen dat het een comakeet is, waar van die boeren met zware kisten zich het licht uit de ogen zuipen. Dat geldt niet voor de Skuorre.
door iris hermans en rolinde hoorntje

de avond valt over het Friese platteland. De wegen zijn verlaten en het enige geluid in Blauhs komt van de wind. Schijn bedriegt. De jongeren van het dorp verzamelen zich in hun vertrouwde keet. En daar is het allesbehalve rustig. We komen jullie wel ophalen, smsten Menno-Jan en Johannes. Friezen ongastvrij? Allerminst. Nors? Integendeel. De boerenzonen rijden een half uur om ons te chauffeuren. Het is nodig, want de TomTom doet het niet. Keet de Skuorre ligt buiten het bereik van de satelliet. De Skuorre is Fries voor de schuur. Van buiten lijkt het inderdaad niet meer dan een boerenloods, maar binnen staat een lange eikenhouten bar als pronkstuk, een twintigtal barkrukken eromheen, discolampen, inbouwspeakers en een groot plasmascherm aan de muur. Op zondag kijken we hier voetbal. En Boer zoekt vrouw natuurlijk. Er is alleen geen wc. Voor de jongens geen probleem, zij doen het buiten. De dames moeten met hun jas aan het erf over, zij mogen op de boerderij naar de wc. De keet staat op het erf van de vader van Jan-Simon. De hardstyle dreunt steeds een tandje harder door de woofers. Gedanst wordt er niet. De keet is een plek om samen te komen. Hier nemen we de week met elkaar door. Sommigen komen hier elke dag na school of werk. Niet om te theeleuten of spelletjes te spelen. We drinken hier bier en praten over het leven. De keet is een soort familie, zegt Robin.

Leeuwarden

Blauhs

Vrijplaats

Huiskamerketen vallen niet onder de Horecaen Drankwet. De Raad van State heeft eind vorig jaar een advies van Koninklijke Horeca Nederland afgewezen. Wel zijn enkele voorwaarden geformuleerd. Zo moet de keet zijn voorbehouden aan een kleine vaste vriendengroep die zich bij voorkeur verzamelt op een plek vlak bij de woning van (de ouders van) een van de leden en mag er geen entree worden gevraagd, noch een geldelijke bijdrage in de kosten. De keet mag geen winst maken en keetleden mogen de kosten ook niet onderling verrekenen.

We kennen elkaar al vanaf de basisschool, vertelt Menno-Jan. In de laatste klas bouwen de meeste plattelandsjongeren een keet. Je kent mekaar dan zon acht jaar en de keet is een vaste plek om samen te komen. Je begint met een blikje cola na school in een oude caravan en inmiddels zijn wij al aangeland bij onze vierde keet. Elke leeftijdsgroep heeft zijn eigen keet. Die van mijn zusje zit bij ons op het erf. Wordt er nog gedate binnen de keet? Bij ons zijn zon drie koppels ontstaan. Keetincest noemen we dat, zegt Ruud-Folkert van de nabijgelegen keet het Fokhok. Iets verder aan de bar zit Jelle. Hij gaat binnenkort naar de alo in Groningen. Op kamers dus. Jazeker, maar in de weekenden kom ik gewoon terug naar de keet. Ik blijf een plattelandsjongen. Zijn buurman lacht en draait een shagje. Jelle heeft sinds kort een vriendin. Gaat de keet vr het meisje? Moeilijke vraag. Als ze het echt, cht zou willen, zou ik op vrijdagavond wel thuisblijven. Maar dat vraagt ze me toch niet. Jelle denkt niet dat mensen uit de stad begrijpen hoe gezellig een keet kan zijn: Ze denken meteen dat het een comakeet is, waar van die boeren met zware kisten zich het licht uit de ogen zuipen. Dat doen de jongens doorgaans niet. Sommigen houden het de hele avond op fris. Ik lust geen bier, vertelt Bram. Ik drink Fanta, en soms sterk. Jacobus houdt het vanavond ook bij fris: Morgen moet ik weer om negen uur beginnen op het land. Vanaf mijn zestiende werk ik zes dagen in de week op het erf bij een boer in de buurt. Daarnaast doe ik een avondstudie landbouw. Afgelopen week heb ik nog een cursus trekkerrijden gehad. Voor de meeste keters bestaat geen noodzaak om Blauhs ooit te verlaten. Er is een jongen uit de keet die naar de universiteit gaat, maar dat is elite, zegt Harmen. Iedereen doet zon beetje mbo of werkt, beaamt Nienke, eindexamenklas havo. Wietske opent een bieresje met haar ring. We rossen en drinken bier, ik kan kruipend naar huis. Er gebeuren ook ongelukken. Vorig jaar is een meisje van de keet omgekomen bij een auto-ongeluk. Eigenlijk zat ze toen al meer bij een andere keet, omdat haar vriendje daarbij zat. Er was toen concurrentie tussen de keten, maar na de begrafenis hebben we de strijdbijl begraven. We zijn bij die andere keet langsgegaan en hebben haar samen herdacht. Wietske opent een nieuw esje met haar ring. Om twaalf uur is een meisje jarig. Daar moet een piemel in! zingt Niels haar toe uit volle borst. Zijn cadeautje? Nee hoor, lacht hij, dat is gewoon een beetje ruien. Volgens hem is het grote verschil tussen het platteland en de stad dat de jongeren hier eerder beginnen aan huisje, boompje, beestje. Hij weet al dat hij jong vader wil worden. En alle babys komen dan ook gewoon naar de keet, die kleine van Frans met die van mij!
16.06.11 De groene amsterDammer 29

roLInDe HoorntJe

gasten van hotel at work zien weinig van nederland

Eilandenrijk Oost-Europa in Rotterdam

Schaduwbestaan aan de Maas

Op de Rotterdamse Maasvlakte, bijna vijftig kilometer van de Coolsingel, bouwen honderden Polen, Kroaten, Tsjechen en Duitsers aan twee kolencentrales, een gas- en een olieterminal. Ze wonen in Hotel At Work. Contact met de buitenwereld is nihil. Het lijkt hier wel een woestijn.
door joris kooiman

Maasvlakte

Rotterdam

aan de ene kant de Noordzee, aan de andere kant de zware industrie van de haven. Het is het surrealistische decor waartegen het dagelijks leven van een paar honderd buitenlandse bouwvakkers in Nederland zich afspeelt. Ook buiten werktijd. Werken en leven op de bouwplaats. Want vlakbij de plek waar de Tweede Maasvlakte wordt gerealiseerd, staat een rij gestapelde containers die als eenvoudig hotel is ingericht. Het weer is kalm, maar vlaggen met het logo van At Work bij de ingang van het omheinde terrein wapperen in de wind. De wind heeft vrij spel aan de monding van de Nieuwe Waterweg. Gelukkig is de zomer in aantocht, zegt Adam Slavomei, een 26-jarige Pool, bij de ingang van het complex, terwijl hij een sigaret opsteekt. Het is half zeven, donderdagavond. Busjes met buitenlandse kentekens brengen de eerste groepjes mannen terug van de bouwplaats. Het kan hier echt spoken s winters, verzekert Adam. Het containerhotel is een initiatief van Jan Snel, koploper op het gebied van exibel bouwen, zoals het bedrijf over zichzelf schrijft op zijn website. En exibel is het hotel op de Maasvlakte. De huidige accommodatie kan zevenhonderd mensen herbergen, maar dat aantal kunnen we binnen afzienbare tijd vergroten tot vijftienhonderd, vertelt Joost Onderdelinden, manager bij Snel. In 2015, als de Tweede Maasvlakte is opgespoten, zal At Work verplaatst worden naar een ander deel van de haven. Het hotel is gebouwd om de les op de A15 te omzeilen. Ook de autoriteiten zijn er blij mee, het voorkomt de overlast van groe-

30 De groene amsterDammer 16.06.11

JorIs KooIman

pen van tien of meer arbeidsmigranten die onzichtbaar voor publieke instanties in een kleine eengezinswoning worden ondergebracht en uitgebuit door huisjesmelkers of malade uitzendbureaus. Situaties die de Nederlandse grote steden maar al te goed kennen. Maar terwijl de politiek discussieert over de overlast, huisvesting, arbeidsomstandigheden en integratie van tweehonderdduizend arbeidsmigranten uit Midden- en Oost-Europa kunnen er weken voorbij gaan zonder dat de bewoners van Hotel At Work iets van Nederland zien. En andersom: ze doen hun werk in de coulissen van de maatschappij, waar nauwelijks iemand ze opmerkt, dus probeert ook niemand ze ergens bij te betrekken. Het maakt de overheid weinig uit. In tegenstelling tot veel van hun landgenoten gaan de meeste bouwvakkers in Hotel At Work terug naar hun geboorteland als het project is afgelopen. Of naar een opdracht elders in de EU. Ze zijn bijna allemaal in dienst van bouwbedrijven uit hun thuisland die internationaal opdrachten aannemen. Het is een vrijwel onopgemerkt, rondreizend constructiecircus. De mannen bouwen waar er maar werk is, volgens de wetten van de Europese open markt in Ierland, Duitsland, het Verenigd Koninkrijk en nu dus in de Rotterdamse haven. Ze doen zwaar werk en maken lange dagen. Voor half zeven s ochtends is iedereen vertrokken, tussen zes en zeven s avonds komen ze terug. Om tien uur zijn de lichten overal uit. Dit alles vijf tot soms zeven dagen per week. Ze klagen er niet over. Alleen baalt iedereen dat er geen kroeg in de buurt is, zegt Adam, die hotel ook een wat al te atteuze benaming vindt voor de containeraccommodatie van At Work.
de inrichting van het hotel is inderdaad sober te noemen. De kamers zijn hufterproof. Op een tv-scherm na is er niets te slopen. Een streng huishoudelijk reglement in verschillende talen aan de binnenkant van de deur van ieder containerblok herinnert de mannen eraan dat ze niet thuis zijn. Maar ook het feit dat ze maandenlang een kamer delen met een of twee collegas zal ze doen beseffen dat thuis voorlopig alleen een verlangen is. Sommige containerblokken hebben een klein keukentje. Douche en toilet worden in de regel gedeeld met ganggenoten, op de duurdere kamers na, die eigen voorzieningen hebben. Het geheel is in harmonie met de leegheid van dit uiterste puntje van de Rotterdamse haven. Wel is er een gemeenschappelijke ruimte met twee pooltafels, een dartbord, een bar die meestal is gesloten en een satelliet-tv waarvan de gasten de knoppen niet mogen bedienen. Een kortgeschoren twintiger en een forse vijftiger met een matje in de nek, beiden Duitser uit de buurt van Dresden, staren naar het scherm waarop golf te zien is. Het geluid staat uit. Op aanvraag zapt een hotelmedewerker, minstens tien jaar jonger dan de man met het matje, een rondje langs de velden om te zien of er voetbal

Polenhotels in Nederland
Behalve Hotel At Work zijn er sinds 2007 nog enkele Polenhotels in Nederland, bijvoorbeeld in het Westlandse Wateringen. Toch zijn er enkele belangrijke verschillen tussen het Maasvlakteverblijf en de overige Polenhotels. Zo blijven verreweg de meeste bewoners van Hotel At Work slechts een paar maanden in Nederland, terwijl sommige gasten van de locatie in Wateringen zich permanent in ons land willen vestigen. Daarbij komt dat At Work wordt gerund door Jan Snel, een bedrijf dat de gasten een verblijf aanbiedt, maar dat niet hun werkgever is. Het hotel in Wateringen is daarentegen een initiatief van hetzelfde (Nederlandse) uitzendbureau dat de Poolse gasten in dienst heeft. Omdat zij hun loon ontvangen van een onderneming die hier is gevestigd, vallen zij onder het vrije verkeer van personen, evenals het overgrote merendeel van de arbeidsmigranten uit Middenen Oost-Europa. Dat betekent dat zij dezelfde rechtspositie hebben als Nederlandse werknemers, hoewel uit recent onderzoek is gebleken dat veel Poolse arbeiders in de kassen van het Westland met een uurloon van hooguit acht euro onder het minimumloon werken. De bewoners van Hotel Maasvlakte hebben een nogal complexe juridische status, omdat zij

op de loonlijst staan van een buitenlandse aannemer die hier werkt onder het vrije verkeer van diensten. In de praktijk komt het erop neer dat de kernvoorwaarden uit de Nederlandse bouwcao formeel op hen van toepassing zijn. Toch bestaan er sterke twijfels of de buitenlandse bouwvakkers in de Rotterdamse havens inderdaad een cao-loon ontvangen. Gemeenten zijn over het algemeen blij met de Polenhotels omdat de autoriteiten zicht hebben op wie er verblijft en de locatie op een industrieterrein overlast in woonwijken voorkomt. De verwachting is dan ook dat het fenomeen zich in de komende jaren zal uitbreiden. Toch is er ook stevige kritiek op hotels zoals het Westlandse Polenverblijf, onder meer vanuit de vakbonden en de Poolse gemeenschap. Ze zouden veel te duur zijn voor wat ze bieden vijftien euro per nacht in het Westland en een drempel vormen voor de integratie, terwijl een deel van de gasten toch permanent in Nederland zal blijven. Bovendien groeit de overtuiging, ook bij overheden, dat de situatie waarin de gastarbeider voor zijn baan en bed afhankelijk is van hetzelfde bedrijf onwenselijk is. Daardoor zou de werkgever of het uitzendbureau een ongezonde machtspositie hebben en de arbeidsmigrant kwetsbaar zijn voor uitbuiting.

guIDo BensCHoP / HH

hotel at work is helemaal hufterproof

wordt uitgezonden. Helaas, het is nog te vroeg. Of misschien wordt er helemaal niet gevoetbald vanavond. Wel is er porno op een obscure satellietzender, wat leidt tot instemmend gebrom van de oude Ossie, zoals hij zichzelf noemt. Later op de avond zal hij na een paar drankjes melancholiek vertellen over de ddr-tijd, toen die arrogante Wessies zich nog niet met zijn land bemoeiden. De medewerker zapt snel weg bij de geluidloze porno. Daarom mogen ze niet aan de knoppen zitten, zegt hij. Verderop in de gezelschapsruimte zitten twee jonge Kroaten te skypen met hun thuisfront. Er is draadloos internet, een dankbare

Bij andere projecten verbleven we meer in de bewoonde wereld. Toch prettiger. Hier kom je alleen collegas tegen

16.06.11 De groene amsterDammer 31

over amsterdam
AmsterdAmse boeken uit de Gouden eeuw Het roemrucHte tHeAter in retrospect

Papieren pracht uit de Amsterdamse Gouden Eeuw

Geschenken van het Dr. Th.J. Steenbergen Fonds

An Imperfect Archaeology

Mickery Theater

ISBN 978 90 5629 658 2 272 paginas, rijk gellustreerd

ISBN 978 90 8964 311 7 312 paginas, gellustreerd

e 39,50

e 37,50

De boeken zIJn verkrIJGbAAr vIA www.Aup.nl en In De boekhAnDel

Een van de vijftien beste boekhandels van Nederland NRC Handelsblad De beste ramsj van Amsterdam Het Parool Literatuur (Nederlands, Engels, Duits en Frans), pozie, geschiedenis, filosofie, kunst- en kinderboeken en nog veel meer

met choreografin van o.a.

hans van manen didy veldman ernst meisner

stadsschouwburg amsterdam do 30 juni 20.00 uur vr 1 juli 15.00 & 20.00 uur reserveren: 020 624 23 11 www.ssba.nl

fotografie: Antoinette Mooy ontwerp: Katja van Stiphout

d stenen boekhandel met een ijzeren voorraad (volg ons via onze website en op Facebook)
Van Baerlestraat 170-172 - 020 6732092 - www.hetmartyrium.nl

www.nationaleballetacademie.nl

110603-Ad Martyrium-Groene.indd 1

10-06-11 09:30

verbinding met de bewoonde wereld. De jongens horen bij een groepje landgenoten dat rond een van de pooltafels staat. Achter in het vertrek zijn drie Polen aan het darten. Veruit de meeste gasten zijn op hun kamer. In het midden van de zaal zit de 45-jarige Marco van Eden achter een bord varkenshaas met patatten en salade, het dagmenu voor iets meer dan vijf euro. Hij is de enige Nederlandse bouwvakker in het verblijf en een van de weinigen die zich een eenpersoonskamer kan veroorloven. Tijdens het eten houdt hij voortdurend een telefoon tussen zijn schouder en oor geklemd. Hij belt met zijn vrouw die in Terneuzen woont. Dat is al gauw twee uur op en neer, vertelt Marco wanneer hij klaar is met zijn maaltijd. Dan zit ik liever hier. In de weekenden ga ik naar huis. Naar mijn vrouw en twee kinderen. Hij verhuurt zichzelf al vijftien jaar als zzper en heeft gewerkt door het hele land. Voordat hij deze opdracht aannam werkte hij op de Kop van Zuid in Rotterdam. Ook toen woonde hij in een hotel. Toch was dat niet te vergelijken met deze locatie: Dat was echt gezellig, want daar zat ik natuurlijk midden in de stad. Ik leerde mensen kennen en was al snel een stamgast in de kroeg onder het hotel. Ik wed dat ze me allemaal nog kennen als ik daar vandaag binnen zou stappen. Marco heeft in ieder geval tot 2013 werk op de Maasvlakte. Ik mag mijn handjes dichtknijpen. Veel van mijn vroegere maatjes zitten nu zonder opdrachten vanwege de crisis en de grote werkloosheid in de bouw. Sommige Nederlanders zijn misschien te beroerd om zwaar werk te doen, maar degenen die wl willen, hebben moeite om aan de bak te komen. Marco is ervan overtuigd dat de Oost-Europeanen werken tegen te lage tarieven: Ofcieel mag het misschien niet, maar wie gaat dat controleren? Met zijn buitenlandse collegas in het hotel heeft de Zeeuw geen contact: We leven gescheiden. Ik heb niet zoveel met die jongens. Na het eten trek ik me dan ook altijd terug op mijn kamer. Mijn verblijf hier is praktisch, maar het is zeker geen gezelligheidsclub. Na het yoghurttoetje is Marco inderdaad vertrokken. Als zzper moet ik ook even de administratie doen. Daarna ga ik weer bellen met Terneuzen.
de gemeenschappelijke ruimte blijft erg

Arbeidsmigratie
Sinds 2007 hebben werknemers uit de Middenen Oost-Europese staten (Moe-landen) die in 2004 lid zijn geworden van de EU volledige toegang tot de Nederlandse arbeidsmarkt. De overheid verwachtte destijds een instroom van ongeveer vijftienduizend arbeidsmigranten. Intussen werken ongeveer tweehonderdduizend Moe-landers in Nederland, overwegend Polen, en vooral in de bouw, (glas-)tuinbouw en de agrarische sector. Naar schatting zal iets meer dan de helft zich permanent vestigen in ons land. In 2010 vestigde de Haagse wethouder Marnix Norder nationaal de aandacht op de problematiek rond Moe-landers met zijn controversile opmerking dat zijn stad te maken had met een tsunami aan Polen. In april 2011 presenteerde minister Kamp, in samenwerking met de gemeenten Rotterdam, Den Haag en Westland, een pakket maatregelen dat onder meer moet leiden tot verhoogd toezicht op uitzendbureaus en effectievere controle op arbeidsomstandigheden. Boetes voor bedrijven die zich niet aan de regels houden gaan omhoog.

niet lekker vinden of te duur. Reken maar dat ze ook even langs de slijter zijn gegaan. Maar het zal niet uit de hand lopen, verzekert Adam. Ze gaan vroeg slapen. Morgen weer een werkdag.
de duitse bewoners van At Work rijden af en

rustig op deze doordeweekse avond. Op het hoogtepunt staan er misschien 25 hotelgasten in plukjes rond het dartbord en de pooltafels, nationaliteit bij nationaliteit. De rest is op de kamers. Ljubo Babic, een Kroaat van middelbare leeftijd, zegt niet precies te weten waarom de groepen zo weinig mengen: De meeste mensen spreken wel Duits en er is weinig onenigheid onderling. Blijkbaar voelen de mannen zich toch het prettigst bij hun landgenoten. Het kan er ook mee te maken hebben dat de kamers zijn ingedeeld op nationaliteit. Heeft Ljubo het naar zijn zin? Ach, het werk is zwaar maar goed en de accommodatie is wat voorzieningen betreft sober maar in orde. Maar bij

andere projecten, bijvoorbeeld in Duitsland, verbleven we meer in de bewoonde wereld. Toch prettiger. Dan kun je af en toe ontsnappen aan je werkomgeving. Hier staat alles in het teken van het werk en kom je alleen collegas tegen. Wanneer de bar dicht is, zoals vanavond, kunnen de gasten bij de keukendames of uit de automaat een zwak alcoholische drank kopen. Een biertje dus. Geen wodka of andere sterke drank, om bacchanalen en bijbehorende ruzies te voorkomen. Drinken op de kamers is verboden. Dat betekent niet dat het niet gebeurt, zegt Adam terwijl hij buiten zijn zoveelste sigaret opsteekt. Ondanks zijn jonge leeftijd geeft hij leiding aan ongeveer twintig landgenoten op de bouwplaats. Hij heeft net besloten tijdelijk bij Poolse vrienden in Hellevoetsluis (Hellevoetsloeis voor de gasten) in te trekken. Want hij heeft het gehad met de verlatenheid van de Maasvlakte. Vanavond nog vertrekt hij. Zie je die jongens met die Lidl-tasjes? Hij wijst naar een groepje dat terugkomt van de bouwplaats. Ze zijn laat en lopen zwijgend naar de ingang van het derde containerblok. Het loopt tegen achten. Ook Polen. Ze koken hun eigen maaltijd omdat ze het eten in het hotel

Sommige vrouwen in de keuken hebben zelf kinderen. Zij hadden nog meer medelijden met die jongens dan ik

toe naar huis om hun gezin of ouders te zien. Voor veel Tsjechen, Polen en Kroaten is thuis te ver weg om te bezoeken tijdens een bouwproject van een paar maanden. Zij benutten de weinige vrije dagen soms door naar Antwerpen te gaan. Of een heel enkele keer naar Amsterdam. Daar zijn de vrouwen beter dan in Rotterdam, verklaart Adam, die in tegenstelling tot veel collegas thuis geen gezin heeft. Of de tripjes naar Amsterdam te maken hebben met het prostitutieverbod in de Maasstad wil hij niet zeggen. Neemt hij wel eens iemand mee naar het hotel? Uitgesloten. Op het terrein van At Work zijn vrouwelijke logs niet toegestaan. Dat merken ook de dames die in de keuken werken. Jessie Koekendorp, een blonde twintiger uit het nabijgelegen dorpje Rockanje, vertelt met een glimlach over de vasthoudendheid waarmee sommige bouwvakkers zich opdringen. Het zijn over het algemeen aardige en redelijk beleefde jongens, maar als ze een tijd niet naar huis zijn geweest weten ze van geen opgeven. Ze bezweert dat de mannen kansloos zijn in hun pogingen. Als ze even later langs de pooltafel in de gemeenschappelijke ruimte loopt waaraan het groepje Kroaten speelt, weet ze hun blikken zonder uitzondering aan haar kont geplakt. Maar Jessie kijkt niet om. Ze werkt al in de keuken sinds de opening van het hotel in het voorjaar van 2010. Ze heeft verschillende groepen bouwvakkers zien komen en gaan. De jongens die hier nu zitten, uit Midden- en Oost-Europa, zien er redelijk gezond en weldoorvoed uit. Dat is wel eens anders geweest. Afgelopen zomer bijvoorbeeld verbleef hier een groep Italianen uit het zuiden van de laars. Die mannen zagen er zo slecht uit, volledig afgebeuld, met zweren en koortslippen van het harde werken. En ze hadden geen cent te makken. Een biertje van een euro konden ze zich vaak niet eens veroorloven. De Italianen waren ingezet bij het begin van de bouwprojecten, veruit het zwaarste werk. Sommige vrouwen in de keuken hebben zelf kinderen. Zij hadden nog meer medelijden met die jongens dan ik. Ze moesten zelfs wel eens de aanvechting onderdrukken om er eentje mee naar huis te nemen en eens goed te verzorgen. Om kwart voor tien s avonds verlaten de twee Duitsers als laatste de gemeenschappelijke ruimte. Want na zes blikken bier en enkele weemoedige verhalen over de verdwenen saamhorigheid van de voormalige ddr roept ook voor hen de werkelijkheid van morgen. Het zal een dag zijn zoals de voorgaande: werken, eten, een paar blikken bier, enkele gesprekken met collegas en met wat geluk een voetbalwedstrijd op de buis. De wekker staat als iedere ochtend om half zes. Slapen dus.
16.06.11 De groene amsterDammer 33

Klavers

Vakantie (binnenland) -----------------------------------------------------------------

ZOMERHUIS op prachtig, stil terrein. Tussen Wijk aan Zee en Castricum. meer info: r.hoogedoorn@gmail.com ----------------------------------------------------------------Vakantiewoning te huur in Zuid-Limburg. www.hoeveschoonzicht.nl ----------------------------------------------------------------Groningen, vakantie bij Lauwersmeer en Waddenzee. 06-20034433 Zie bedandbreakfast-tuinhuis.nl. ----------------------------------------------------------------T.h. Ons heerlijke huis in de rietlanden. 95 km van Adam, eigen zwemwater, stilte. www.landhuisspanga.com 0561-481787 ----------------------------------------------------------------Bed-aan-Boord: een appartement voor 2 personen op ons authentieke schip bij Artis, 75 p.n. 06-147 18123 ----------------------------------------------------------------ZOMERHUIS Tussen Wijk aan Zee en Castricum, gelegen op prachtig, stil terrein met veel privacy. Info: r.hoogedoorn@gmail.com -----------------------------------------------------------------

----------------------------------------------------------------Gtes La Franonne in Zuid Frankrijk heeft nog plaats in mei/juni. Rustig gelegen gtes, fraaie natuur, veel te zien in de omgeving. Kijk voor fotos, beschikbaarheid en tarieven op www.franconne.com. Of bel 00 33 6 67 22 59 07. ----------------------------------------------------------------Itali, Liguria, th. mooi gelegen deel van huis, max. 5 pers., naast rivier, 20 min. van Midd. Zee, vlakbij Nice en San Remo. www.huisjeitalie.com ----------------------------------------------------------------Arige, aan de voet van de Pyreneen, ruime sfeervolle kamers, prachtig uitzicht, (h)eerlijk eten. www.loustal.eu ----------------------------------------------------------------Th vakantiehuis in Ligurie ....... www.olivetta-italie.nl. 06-21520065 ----------------------------------------------------------------La dolce vita. Boerenhuis aan rivier/ natuur 10.000m2 tuin vlakbij zee 06-51472097 www.ciantri.com ----------------------------------------------------------------Drme Zuid Fr. mei sept. Prettige, ruime, zelfst. gte. Stil en mooi zicht. 2 pers. www.detweeberen.nl. 06-3948 7159 ----------------------------------------------------------------T.h. Ons Droomhuis op de Peloponessos (Gr). Zee en bergen. www.grieksvakantiehuis.nl. 06-29622878 ----------------------------------------------------------------WANDELEN EN OVERNACHTEN IN DE VOERSTREEK. Inspirerende vakantieverblijven in het Belgische Voeren www.laugs.com POTTENBAKKERIJ vakantie in Noord Frankrijk. In rust en eenvoud. Verzorgd met maaltijden. Voor beginners en gevorderden. Verblijf in boerderijkamer of in je tent tussen de fruitbomen. +33 (0)357 756168. www.DeKleischool.nl ----------------------------------------------------------------Kom logeren in het zonnige Andalucie/ Granada Fam. Bosman www.alcandora. nl www.hartjegranada.nl ----------------------------------------------------------------ITALIE, een fabelachtige plek www.palazzodelmaggiore.it ----------------------------------------------------------------Vakantiebungalow. Rustig Zuid Kreta. Direct Aan Zee. Kleinsch. Park. www.tania.gr -----------------------------------------------------------------

----------------------------------------------------------------Voor cultureel advies, impresariaat theater of management ondersteuning bel Ruud Lammers 06-10964340 of mail ruud@ruudlammers.org ----------------------------------------------------------------Sasja Schilp Meubels, naar wens & op maat. 020-6827614 schilpmeubels.nl ----------------------------------------------------------------FEESTJE? Kijk op MUZIEKBURO.NL ----------------------------------------------------------------Marieke Griffijn restauratie en conservering meubelen en houten objecten tel 020-6206404 06-30005208 ----------------------------------------------------------------Last van een uitpuilende boekenkast of verhuizen? Liefhebber (Theo) haalt ze graag en geeft een (bescheiden) vergoeding. Tel 06-2395 1001 ----------------------------------------------------------------Ik zorg voor u...! Specialiteiten: Cultuur, Wandelingen, Alzheimer, Rolstoelauto. Kries Sommers. www.hetnieuwethuiszorgen.nl -----------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------

Huisvesting gevraagd -----------------------------------------------------------------

Betrouwbare UvA-docent (34m) zkt. tijdel. gemeub. woonruimte in Amsterdam. Vakantie-oppas nodig, op reis? Mail! woonruimteadam2011@hotmail.com ----------------------------------------------------------------Redacteur van De Groene Amsterdammer zoekt huurwoning in Amsterdam, groot genoeg voor gezin. Met grote dank en beloning. Mail naar: groenewoning@ gmail.com ----------------------------------------------------------------Gevraagd: van sept t/m dec 2011 zoeken wij een comfortabele en gemeubileerde huurwoning in/nabij Amsterdam. Graag mailen naar sandymaduro@gmail.com. -----------------------------------------------------------------

Cursussen en coaching -----------------------------------------------------------------

Divers aangeboden -----------------------------------------------------------------

Poezieboekhandel Perdu. Kloveniersburgwal 86 Amsterdam 020-4220542 boekhandel@perdu.nl www.perdu.nl -----------------------------------------------------------------

Kennismaking gevraagd -----------------------------------------------------------------

Gezocht: leuke lange Amsterdammer door Groene lezeres (47, 1.91, jurist, 2 Donald Ducklezertjes) voor -om te beginnen - een kop koffie en wie weet daarna? lezeresgroene@gmail.com -----------------------------------------------------------------

En wie bent u nu echt? Vind het uit door diep emotioneel werk. Verblijf op bijzondere locatie mogelijk. www.livingfromcentre.com ----------------------------------------------------------------ONTHAASTEN op unieke locatie. Leren vertragen dmv eenvoudige technieken uit china, japan, india, om de westerse mens weer terug te brengen naar een natuurlijk ritme. Uitstekend eten, de sfeer en de unieke slaapplaatsen zorgen voor een ontspannen verblijf. www.parcdusilence.com ----------------------------------------------------------------www.photowise.nl Fotografieopleiding/ workshops -----------------------------------------------------------------

Huisvesting aangeboden -----------------------------------------------------------------

Vertier aangeboden -----------------------------------------------------------------

Vakantie (buitenland) -----------------------------------------------------------------

Mijn authentieke BAROKBOERDERIJ in Pools-Tsj. grensbergen. Natuur & cultuur, je hoort de sterren. Skilift ook in de zomer, stadjes, bossen. 2 schitt. app. (2-610 p.), privacy, antieke meubels, sauna. Utrecht 950 km. 300-400 p.wk. Ron. rote@planet.nl. tel: 0229-296062. ----------------------------------------------------------------Bed & Breakfast in Luik, vlakbij station Guillemins. 25 per persoon per nacht. Meer info: bel 0032 4930 80066 ----------------------------------------------------------------Heel gezellig stenen vrijstaand huis, maximale privacy met groot stuk land en tuin, in Bourgogne rand Morvan, schitterend wandel- en kanogebied, 500 euro per week 06-44353307 ----------------------------------------------------------------Last-minute 20% korting Mei en Juni in natuurgebied, aan rivier, vlakbij zee: dorpshuisje. www.ciantri.com 06-51472097 ----------------------------------------------------------------Noord-Portugal nabij Braga. Jong Portugees stel biedt aan bed m/z ontbijt in gerestaureerde boerderij. Groot afgesloten privterrein, eigen wijn. Prachtig panorama en natuurgebied. www.quintadacancela.com. Tel.info 024-3779605. ----------------------------------------------------------------Authentieke verbouwde boerderij in de Dordogne te huur, eind juli en augustus. Ideaal voor kinderen, stilte en privacy. Nabij Les Eyzies en Sarlat. max. 7 pers. www.gites.nl/tehuur/aquitaine/ dordogne/vakantiehuis/1019 of asta@xs4all.nl 66 De groene amsterDammer 16.06.11

Leuke woning te koop in Friesland, nabij vaarwater, vrijstaand met 1165 m2 grond, gerenoveerd in 2008, veel mogelijk wonen en werken, op 5 kwartier van Amsterdam info 06-51190974

Van samen kokkerellen tot vrolijk klinkend natafelen: www.eikenkeukentafel. com. Eiken tafels vanaf 590,- euro. ----------------------------------------------------------------ZachtAardig viltworkshops www.zachtaardig.nl

www.aub.nl --- ticketshop leidseplein

BETTY ASFALT COMPLEX Nieuwezijds Voorburgwal 282

Tel. 020-626 46 95 / www.bettyasfalt.nl

Lezersaanbieding -----------------------------------------------------------------

DUDELDOPP.NL Specialist in mooi ontworpen notitieboeken etc. 15% korting voor GA lezers.www.dudeldopp.nl/ groeneadam -----------------------------------------------------------------

17 t/m 19 juni Prettige Feestdagen van Ayckbourn Door toneelgroep WARNS 20.30 u.; zo.15.00 u. 23 & 24 juni Margreet Dolman Live En vele anderen 20.30 u.

CONCERTGEBOUW
zo 19 juni gr. zaal zo 26 juni gr. zaal

Concertgebouwplein 10 Tel. 0900-671 83 45 ( 1,- p/g) / www.concertgebouw.nl

Vacature -----------------------------------------------------------------

Serie Meesterpianisten: Evgeny Kissin speelt Liszt (200th Anniversary)

Flexitarisch kok zoekt groep (20-40 personen) om voor te koken op een fijne plek in Nederland of buitenland vanaf half juli tot eind augustus, kortere periode mag ook. Bel Fiona Ivanov op 06-5064743 -----------------------------------------------------------------

o.a. Funrailles, Valle dObermann, Venezia e Napoli, Sonate in b kl.t. Er zijn nog kaarten te verkrijgen! Meer informatie: www.meesterpianisten.nl 1e rang 70,-; CJP/65+ 52,-; 2e rang 56,-; CJP/65+ 42, 20.15 u.

Diensten aangeboden -----------------------------------------------------------------

speelt Liszts Harmonies potiques et religieuses (compleet) Er zijn nog kaarten te verkrijgen! Meer informatie: www.meesterpianisten.nl 1e rang 45,-; CJP/65+ 34,-; 2e rang 36,-; CJP/65+ 28, 20.15 u.
Weesperzijde 94 Tel. 020 462 23 90 / www.weesperzijde.nl

Serie Meesterpianisten - slotconcert 24e seizoen: Aldo Ciccolini

Uw medisch dossier bespreken met een ervaren arts. hermacoumou.nl ----------------------------------------------------------------Strategische ondersteuning van directie en management in non-profit. Bureau Thomas van Dalen. 06-29005173. ThomasvanDalen.nl ----------------------------------------------------------------IETS TE VIEREN? www.chefkokaanhuis.com Joost van Vree 020-4212921

GALERIE WEESPERZIJDE
t/m zo 26 juni Stef Kreymborg Troostmonument

ma 13 e & wo t/m zo 12.00 - 19.00 u.

VIJVER PALEIS SOESTDIJK Amsterdamsestraatweg 1 / Baarn

Tel. 030-273 73 73 / www.deutrechtsespelen.nl

t/m za 23 juli Orfeo ed Euridice Muzikaal spektakel in zomerse schemering. Deze opera in en op de vijver is d ultieme lofzang op de liefde di, wo, vr & za 21.30 u.

Essay Archipel Nederland

Iedereen een eigen eiland

Nederland kenmerkt zich niet meer door eenheid, maar door verscheidenheid. Er is geen gedeelde moraal meer en iedereen vlucht naar zijn eigen eilandje. Zeg me uw postcode en ik zal u zeggen wat u stemt.
door henri beunders beeld milo

nederland is niet langer n natie. Nederland lijkt, zowel geograsch en sociaal als mentaal, steeds meer op een archipel. Archipel betekent een zee waarin een groot aantal eilanden niet ver van elkaar verwijderd ligt. Archipel betekent ook die eilanden zelf. Of er nog een nationale zee is die al deze nieuwe eilandjes omstuwt en verbindt, is steeds meer de vraag. Wie de historische landkaarten van Nederland over elkaar legt, ziet een duizelingwekkende vloeistofprojectie: kustlijnen veranderden, eilandjes verdwenen onder de zeespiegel en na vloedgolven werden hele happen grond van het vaste land weggeslagen. De Nederlandse identiteit is altijd opgehangen aan twee succesvolle gevechten, die tegen Spanje en die tegen het water. Maar het beeld van De Opstand vergruist, dat wil zeggen: de opstand wordt steeds minder als een herosche, natie stichtende strijd gezien en steeds meer als een eindeloze serie lokale burgeroorlogen. Het Rampjaar 1672 maakt hier ook deel van uit: het volk redeloos, de regering radeloos, de natie reddeloos. De moorden op Fortuyn en Van Gogh waren verjnde acties vergeleken bij de lynchpartij op de gebroeders De Witt, op het groene zootje op het Haagse Buitenhof. Van raadspensionaris Johan de Witt werden uit woede zelfs zijn geslachtsdelen opgegeten. Het polderen was toen al eeuwen aan de gang en zou nog eeuwen doorgaan. Die tot eendracht nopende strijd wordt terecht als de kiem gezien van onze democratie, van ons begrip voor burgerlijkheid en van ons conformisme, noodzakelijk tegenover de onvoorspelbare natuurkrachten die het lot van de Lage Landen altijd hebben bepaald. Of er nu klassenstrijd heerste of verzuiling, de ingenieurs werkten verder aan de fysieke eenwording en inrichting van het land. Die tijd van Leeghwater tot Lely ligt ver achter ons. Na het besluit van het kabinet-Den Uyl om de inpoldering van de Markerwaard te heroverwegen stierf deze een trage dood. Het besluit van het laatste kabinetBalkenende om de Zeeuwse Hedwigepolder weer onder water te laten lopen duidde erop dat zelfs voor de Zeeuw bij uitstek er een einde was gekomen aan de nationale mythe dat Nederland n omdijkte polder was. De kern van de sociaal-culturele ontwikkelingen in deze 21ste eeuw is niet langer eenheid, maar verscheidenheid. Maar om te voorkomen dat de zucht naar het koesterende, afgrenzende water eindigt in het lot van het wrakhout op het strand zoekt de mens mentaal zijn eigen eilandje. En als dat eigen eilandje niet letterlijk binnen bereik ligt, kun je het rond je eigen huis proberen, met schotten en schuttingen, met een eigen lifestyle. Niet het kosmopolitisme of het nieuwe regentendom of het boze antwoord hierop van het populisme kenmerkt deze tijd die obsessie met dat populisme is z jaren nul maar de hang naar afzondering, soms zelfs permanente segregatie, en bovenal naar soevereiniteit in eigen kring. In zowel verticale als horizontale richting drijven de Nederlanders uit elkaar, deels ongemerkt door de ontwikkelingen in de hoogtechnologi34 De groene amsterDammer 16.06.11

sche economie, deels bewust door de almaar urgenter lijkende noodzaak zich te onderscheiden van de ander. Rij in een woonwerkle de stad uit of in en je ziet: misschien wel driekwart van de autos is een middenklasser en is zwart of grijs. Dat waren in de tijd dat de gewone man zijn eerste auto kocht, in de jaren zestig, wegens al die mist en regen en die vroege duisternis in de winter gevaarlijke kleuren. Rij een Vinex-wijk in en je ziet dezelfde comfortabele gelijkvormigheid. Kijk daar de huiskamers in en het beeld is Ikea en Mediamarkt, Klippan en atscreen. Maar dat is alles uiterlijk conformisme. In deze geglobaliseerde wereld wordt alles hetzelfde en neemt van de weeromstuit de behoefte om anders te zijn navenant toe. Dat is niet alleen McWorld vs Jihad, zoals Benjamin Barber in 1995 de strijd noemde tussen globalisering en gemeenschappelijke controle van het politieke proces enerzijds en de traditie, vaak in de vorm van nationalisme of religieuze orthodoxie anderzijds. Ook in dat grijze conformistische midden neemt de behoefte aan nieuw onderscheid toe.
de vroegere arts-psychiater en hoogleraar conictpsychologie

J.H. van den Berg was een vurig pleitbezorger van de leer der veranderingen, die hij metabletica noemde. De kern van zijn boek uit 1956 was dat als je gelijktijdig optredende, ongelijksoortige verschijnselen in samenhang beschouwt, je meer zicht krijgt op het menselijk bestaan en de geschiedenis. Een van zijn conclusies beschreef hij in Leven in meervoud (1963) en die behelsde het meervoudige groepslidmaatschap. In het steeds brokkeliger wordende systeem van normen, groepsbindingen en beroepsplichten en arbeidsdeling was het bestaan gespleten geraakt. De moderne mens werd, aldus Van den Berg, gedwongen gelijktijdig op verschillende niveaus te leven, en dat kan tot verwarring en frustratie leiden. Marx noemde dit ruim een eeuw eerder vervreemding. Als we nu om ons heen kijken, en omhoog en omlaag, dan is het beeld caleidoscopisch, zeker op een zonnige dag als iedereen buiten uitbundig bezig is met het doen van zijn hoogst particuliere ding. Als je langer kijkt zie je misschien minder duizelingwekkende verscheidenheid. Dan kun je de natie zien als de bekende Rubik-kubus. Elk zijvlak bestaat uit drie rijen van elk drie blokjes, met verschillende kleuren. De bedoeling is de rijen zo te draaien dat alle zes vlakken dezelfde kleur hebben. Zo zouden we kunnen zeggen dat in de huidige maatschappij met enig draaiwerk af en toe toch egale vlakken te zien zijn. Zoals oranje bij Koninginnedag of het WK. En dat het ingenieuze draaimechanisme in dat ding zelf eigenlijk onze Verzorgingsstaat is die al die verscheidenheid en vrijheid mogelijk maakt. Bij al die grote ontwikkelingen van oorlog en revolutie tot ongekende sociale mobiliteit en massawelvaart gaat het om de verhouding tussen vrijheid en binding. Het probleem van de menselijke vrijheid werd in de afgelopen eeuw het belangrijkste probleem. Cultuurhistoricus P.J. Bou-

man zag in zijn boek Cultuurgeschiedenis van de twintigste eeuw (1977) slechts drie mogelijke reacties op dat probleem van de vrijheid: 1. determinisme, aanvaarding van het onvermijdelijke met vlagen van wanhoop of opstandigheid; 2. het uit de weg gaan van veel problematiek door maximale aanpassing aan veranderende levensomstandigheden; 3. op geloof berustend vertrouwen in mogelijkheden voor de mens. Het is minder gemakkelijk dan het lijkt om deze drie reacties te periodiseren voor de tijd sinds 1945 tot nu. Het is al jaren bon ton om de 68-generatie de schuld te geven van alles wat er sindsdien in Nederland is misgegaan, met name als het om de doorgeschoten individualisering en de komst van de multiculturele samenleving gaat. Frits Bolkestein maakte er sinds de jaren negentig zijn levenswerk van, en zijn tovenaarsleerlingen Geert Wilders en Martin Bosma zetten zijn kruistocht voort tegen de linkse kerk en de Amsterdamse grachtengordel. Hun grote klacht: de babyboomers werden een elite die het pluche bereikte en daar bleef plakken, maar altijd bleef doen alsof men nog steeds die rebel uit de jaren zestig was. Ook als ze intussen al lang de nieuwe conservatieve beweging voor Recht en Orde zijn geworden, met De Grondwet, De Rechtsstaat, huisregels overal en allerlei buurtverboden voor vulgaire feestvierders op het eigen Museumplein. Niet alleen rechtse politici leggen de schuld van het doorgeschoten indi-

De universiteitssteden zijn linkse enclaves geworden. De buitenwijken, slaapsteden en perifere gebieden zijn voor Geert Wilders

vidualisme bij die generatie van 1968. Dat doen ook Frits Spangenberg en Martijn Lampert van het veelgevraagde bureau Motivaction in hun boek uit 2009, De grenzeloze generatie en de eeuwige jeugd van hun opvoeders. Daarin staan de twee jongste generaties en hun opvoeders en opleiders centraal: de grenzeloze generatie, geboren na 1986 en veelal opgevoed door de verloren generatie, en de pragmatische generatie, geboren in de periode 1971-1986 en veelal opgevoed door de protestgeneratie. Met dit boek willen zij het taboe op het debat over de jeugd doorbreken, al beseffen ze dat het niet populair zal worden. Immers, het met kunnen en het het moet wel leuk blijven domineren nog altijd het denken van veel babyboomers. Hun kritische blik wordt bevestigd door de cultuurpessimist die ze voor de inleiding uitnodigden: de Britse arts-schrijver Theodore Dalrymple. Hij vatte de conclusies van al dat Motivaction-onderzoek in n zin samen: De onstuitbare opmars van zelngenomenheid in Nederland. Hij ziet vooral hedonisme, radicaal individualisme, egosme en verval der zeden, maar acht het onwaarschijnlijk dat de tijd komt dat iedereen de Napoleon van zijn eigen wereldje zal zijn. Sterker, hij zag tekenen van verzet tegen het excessieve individualisme. Ouders die hun kinderen naar strengere scholen in Belgi sturen bijvoorbeeld. Alle huidige aandacht voor beter: obsessie met het populisme is zo onvruchtbaar omdat zowel de elites als het gewone volk gedreven worden door hetzelfde conservatisme. De elites zijn sinds circa 1980 in toenemende mate overtuigd van de noodzaak van het bestrijden van De opstand der horden, naar het destijds in Nederland immens populaire boek van Jos Ortega y Gasset uit 1933. Die angst voor de massa is misschien wel een wezenskenmerk van de houding van lle elites in Nederland in de twintigste eeuw: Bolland, Huizinga, Cals, P.J. Bouman (Revolutie der eenzamen, 1953), slechts voor enkele decennia onderbroken door de volgens James Kennedy meebuigende elites na 1945, wegens de noodzaak van modernisering van het vernielde en onveilig gebleken land. In het afge16.06.11 De groene amsterDammer 35

lopen decennium was er immers nauwelijks sprake van meebuigende elites, althans niet van de zelfbenoemde intellectuele en culturele elites. Zij tierden over het populisme en de onderbuikgevoelens van die van ressentiment vervulde gewone man tegen alles wat naar establishment ruikt. Dat gemakzuchtige gepraat over het populisme miskent het idee dat zowel de gewone man als de elites in opstand zijn tegen iets wat hun is of wordt afgenomen. Het boek van Albert Camus uit 1951, LHomme rvolt, geeft aan wat je onder opstand kunt verstaan. Slechts enkele zinnen volstaan. De mens is het enige schepsel dat weigert te zijn wat het is. Hij komt, soms, in opstand. Wat is een mens in opstand? Een mens die nee zegt. Ik kom in opstand, dus wij zijn. Ressentiment is heel iets anders. Dat is door Max Scheler in 1912 gedenieerd als zelfvergiftiging, een schadelijke afscheiding van aanhoudende machteloosheid, in een gesloten vat, gekleurd door afgunst op wat je niet hebt. Camus schrijft: Ressentiment is altijd ressentiment tegen zichzelf. De opstandige daarentegen weigert in zijn eerste impuls dat men raakt aan wat hij is. Hij strijdt voor de integriteit van een deel van zijn wezen. De opstandige eist dus niet alleen het goede op dat hij niet bezit of dat hem misschien is onthouden, hij streeft naar erkenning voor iets wat hij bezit, en waarvan hij zelf in bijna alle gevallen al heeft erkend dat het belangrijker is dan alles waar hij afgunstig op zou kunnen zijn. Camus conclusie: De opstand lijkt negatief omdat hij niets schept, maar is door en door positief omdat hij getuigt van wat er in de mens altijd verdedigd moet worden. Het volk en de elites willen dus allebei in hoofdzaak behouden wat ze hebben. Voor de elites is het nieuwe, en onthutsende, dat ze van tw kanten worden belaagd. Van voren worden ze ronduit uitgelachen en uitgejouwd door de getatoeerde medemens. Maar van achteren worden ze aangevallen door de globaliserende concurrentie-economie waarin ze zelf als kosmopoliet zo zeggen te geloven. Het resultaat is dat volk n elite hun toevlucht nemen tot het verbieden van alles wat in hun kraam te pas komt. De elite wil een verbod op roken, op ongezond leven, op benzineslurpers, op niet-gescheiden afval, op verruwing van het taalgebruik. Het volk wil meer banen, ds minder buitenlanders, minder overlast in de eigen multiculturele straat, enzovoort. En aangezien er geen landelijke consensus meer is over tolerantie en burgerlijke vrijheden vlucht iedereen weg, op zoek naar zijn eigen eilandje waar de eigen groep de eigen normen nog wel dwingend kan opleggen. Terwijl de wetenschappers Jan Latten en Mark Bovens al lang de sociaal-culturele segregatie aanwezen, toonden de twee verkiezingen van 2010 voor gemeenteraad en Tweede Kamer aan dat de Nederlanders nu kiezen volgens het postcodemodel: Zeg me uw postcode en ik zal u zeggen wat u stemt. Electoraal, maar ook praktisch, is Nederland al een archipel geworden. De universiteitssteden Utrecht, Wageningen, Delft, Amsterdam-Centrum zijn linkse enclaves geworden. De buitenwijken, de slaapsteden en de perifere gebieden zijn voor Geert Wilders.
wat mij als historicus tegenstaat in de verkettering van de generatie

toen en het rumoerige, angstige heden in de gedachte dat het ingepolderde, verkavelde en keurig ingerichte Nederland af was. Die gedachte was op twee momenten in de naoorlogse geschiedenis dominant: rond 1960 en rond 2000, tijdens de paarse kabinetten. Een af land is voor een levenslustige jeugd niet te harden en maakt de mensen die de eigen omgeving en belevingswereld alleen maar slechter zien worden boos. In de jaren zestig was het de ludieke levenslust die domineerde, nu zijn het het hedonisme n de boosheid. Beide periodes van opstand werden gevolgd door intense campagnes van puritanisme, toen Van Agts Ethisch Rveil, nu een Kamerbreed conservatisme. Historisch gesproken zijn grote crises nodig om berhaupt de boel in beweging te krijgen, andere denkwijzen salonfhig te maken. De Ramp van 1953 was er zo een. De Ramp van 2002, Pim Fortuyn geheten, zou de andere worden. Laten we eens bezien hoe de elite in 1952 dacht over De tijd waarin wij leven, zoals het dubbelnummer van het literair-politieke vrijzinnige professorenblad De Gids luidde. Het was somberheid troef. Niet alleen de jeugd was zonder hoop voor de toekomst van het vaderland, ook premier Willem Drees was uitermate somber gestemd. Twee wereldoorlogen, dictaturen, mensenmoord, vernietiging van de middenstand, geldontwaarding en Koude Oorlog hadden voor het grote publiek het vooroorlogse pessimistische levensgevoel van Spengler en Huizinga naderbij gebracht. Volgens Fred L. Polak was de algemene stemming thans beneden nul. Iedereen was bezeten door angst. Of dit nu kwam door opnieuw dreigende armoede, de nucleaire Apocalyps of het teveel aan welvaart en vrije tijd, het resultaat was escapisme. De massa David Riesmans The Lonely Crowd was in 1950 verschenen en werd veel geciteerd was uit angst voor eenzaamheid en verveling van eigen innerlijkheid losgeslagen en afhankelijk geraakt van de ander om die onstilbare leegte te vullen. En dus vervloog en vervluchtigde de tijd. Een van de eerste bundels van H.J.A. Hoand, uit 1955, luidde dan ook Geen tijd: Onze tijd is bezeten door een enorme haast. Wij rennen als windhonden achter een kunsthaas aan. Natuurlijk, vanaf Julius Caesar en Tacitus was de Nederlandse volksaard omschreven als: zin voor orde, behoefte aan veiligheid, huiselijkheid, afkeer van het extreme in ieder opzicht. Dat was na 1945 misschien nog steeds zo, maar de zeven jaren sindsdien waren teleurstellend verlopen. Het besef van nationale verbondenheid was even snel vervaagd als de regionale, sociale, godsdienstige en politieke verschillen weer opspeel-

De nieuwe elite van toen wist zeker dat het maatschappelijk bestel een beheersbaare zaak is. In 1960 was Nederland af

van 68 is dat deze te gemakkelijk is. Waarom? Omdat de Sixties Generation niet met een ruimtesonde op aarde is neergedaald maar een reactie was op de tijd ervoor. Wie dus die generatie als grote boosdoener aanwijst, zou ook enige aandacht dienen te schenken aan de twee decennia die eraan voorafgingen, de tijd waarin de babyboomers werden geboren, tussen 1945 en 1955. Ik zou daarin De Ramp centraal willen stellen, 1953, misschien niet toevallig ook het jaar waarin ik zelf geboren ben, in een van de oudste IJsselmeerpolders. Vr 1953 was Nederland een somber, verdeeld land. De Ramp was de doorbraak van de gedachte dat we toch n waren. Voor 1953 hadden we als natie slechts chosen traumas: depressie, oorlog, het verlies van Indi. Na 1953 kregen we de chosen glory van de eendracht van het land, in de strijd tegen het water deze keer. Daarna kwam het opgewekte vooruitgangsgeloof dat alles mogelijk was in onze polder. Zoals die polder waar ik werd geboren eind jaren vijftig af was, zo ligt het sleutelwoord in de verklaring voor die vermaledijde 68-generatie
36 De groene amsterDammer 16.06.11

den. Van de gehoopte doorbraak naar het nationale was niets terechtgekomen. Op 5 mei 1952 herdacht de kro alleen de gevallenen in het katholiek verzet, bijvoorbeeld. En het humeur van het volk? Lethargie. Nou ja, de zin voor orde was er nog altijd, maar die ging lijnrecht in tegen de zin voor persoonlijke onafhankelijkheid, aldus H.W. van Tricht in een hoofdstuk over ons volkskarakter. Bij al die maatregelen waarmee de staat ons verzorgt of verwent komen onze zin voor vreedzame veiligheid in het gevlij, maar verstikken onze zin voor de waarde en vrijheid der persoonlijkheid. Als dit zo bleef zou er een wijziging van het volkskarakter te voorzien zijn, en wel ten kwade. Dan gaat de pit eruit. Nederland was voor hem anno 1952 een schuur vol makke schapen, waarin voor het oorspronkelijke, het eigengereide, het zelfstandige geen plaats meer was. Drees probeerde in zijn slotbeschouwing de moed er nog in te houden. De productie was hersteld, zelfs vijftig procent hoger dan voor de oorlog. Maar ons land was geestelijk sterk gespleten, en vooral veel te klein, dus de op gang gekomen emigratie naar landen als Canada en Australi bood hier uitkomst: Het is noodzakelijk en het is goed. Drees wilde dat

er zo veel mogelijk Nederlanders emigreerden, wat ook gebeurde. In 1952 waren dat er 55.000, een topjaar. Dit betekende, aldus Drees, niet een te betreuren verlies, maar een zegen voor het volk.
en toen kwam in de nacht van 31 januari op 1 februari 1953 de

vloerverwarming voorzien, ludiek ruzie makend over de vorm van de wipkip en waar nu weer eens een happening zou worden gehouden.
tijdens de paarse kabinetten van pvda, vvd en d66 (1994-2002) klonk het wederom: Nederland is af , en volgens Harry Mulisch werd het land eindelijk geregeerd door een echt grotestadskabinet. Er hoefde alleen nog een homohuwelijk te komen, en de euthanasie moest gelegaliseerd, en dat laatste stukje infrastructuur aangelegd, de digitale snelweg gedoopt. Links en rechts waren het eens, het land was n, rijk en welvarend. Toen kwam De Opstand van Fortuyn. De babyboomelites reageerden als burgemeester Van Hall en politiechef Van der Molen in 1965 op Provo. Niet met knuppels deze keer maar met de verjndere methode van de oeroude zondeboktheorie. De Franse godsdienstlosoof Ren Girard heeft de afgelopen decennia een hele kring van gelovigen rond zich verzameld die deze zondebokfunctie aan de hedendaagse maatschappijen heeft aangepast. De kern is imitatie. Die is goed bij het leren, maar slecht als het gaat om het verlangen. Gemiteerd verlangen is een bron van conict, en als de gelijkheid groter wordt, wordt dat mimetische verlangen ondraaglijk en breekt er geweld uit om de rust te herstellen. Dat gebeurt via het zondebokmechanisme, zoals Leviticus dat al leerde. Fortuyn, Hirsi Ali en Van Gogh werden gedood of verbannen, Wilders wordt permanent beschermd om niet hetzelfde lot te ondergaan. Het nieuwe in Archipel Nederland is dat het zondebokmechanisme uit het eerste decennium niet meer werkt. Waarom niet? Omdat na het mensenoffer van die drie ordeverstoorders de rust is weergekeerd. De huidige macht van Wilders kan wellicht verklaard worden met de theorie dat er nog wel veel mensen tgen deze geblondeerde Mozart zijn, maar dat zijn

vloedgolf over Zeeland. De dag erop opende De Telegraaf met koeienletters: Een der grootste natuurrampen sedert mensenheugenis heeft ons vaderland op verbijsterende wijze getroffen. Begeleid door loeiend orkaangeweld is de heroeke kracht van het water Neerlands eeuwige vriend, maar ook vijand zaterdagnacht als een monster uit de ketenen geslagen. De overstroming van Zeeland en West-Brabant was onmiddellijk een nationale ramp. En hulp kwam uit heel het land, uit heel de wereld. De Zeeuwen waren verguld met die hulp, en vooral met de snelle komst van de nationale symbolen bij uitstek koningin Wilhelmina, prinses Juliana en prins Bernhard maar zij zagen het toch in eerste instantie als een Zeeuwse ramp. Het Deltaplan dat dit achtergebleven boerenland op Nederland zou aansluiten versterkte de onvrede. Maar er was geen redden meer aan, Zeeland werd op het nationale net aangesloten, zoals door de wegenaanleg ook Brabant en Limburg spoedig alleen nog met carnaval gesloten werelden zouden zijn. Deltaplan, infrastructuur en de televisie maakten van Nederland n land, zelfs n praatgemeenschap. In elk geval kon iedereen hetzelfde zien, en in de Daffodil overal naartoe, uit en thuis op n dag: Madurodam als toenmalig Nationaal Historisch Museum, de Efteling ter ontspanning en de Keukenhof voor de bewondering en nationale trots. De jaren vijftig zijn niet dat saaie decennium, maar een decennium van vooruitgang en optimisme, althans bij de grote, zich emanciperende massa. Nog geen tien jaar na dat nummer van De Gids was de stemming dan ook geheel anders. Nederland was af , dat was de boodschap van de bundel Drift en koers over een halve eeuw sociale verandering in Nederland. Aan die bundel werkten alle sociologen en economen van naam mee: Den Hollander, Van Doorn, Pen, Verwey-Jonker en vele anderen. Een interessant hoofdstuk was afkomstig van P. Thoenes, getiteld De nieuwe elite, die voor hem bestond uit diegenen die de Verzorgingsstaat beheerden en stuurden. Het lijkt alsof de huidige gemeenschap over de wil en de middelen beschikt om in diverse sectoren het leed op efcinte wijze uit te bannen. Een van de merkwaardigste eigenschappen van deze Verzorgingsstaat achtte Thoenes haar voltooidheid. In de verzorgingsstaat bestaat er politiek geen avontuur meer, de periode van kiellegging en tewaterlating en van een mogelijk intermezzo in de wilde vaart is voorbij, er is nu een keurige lijndienst, die haar best doet de passagiers alle service te geven, die het schip van staat te bieden heeft. De vormgevers van die verzorgingsstaat muntten uit door minutieuze weloverwogenheid. De apparaatszorg stuwt hen in de richting van beleidscontinuteit, technische perfectionering, regulering en routinisering. Kortom, ondanks wereldoorlogen en koloniale onttakeling hebben we een nieuwe wereld geschapen, met een welvaart, een vrede en zekerheid als nooit te voren!? Deze nieuwe elite was er rond 1960 kortom van overtuigd dat het maatschappelijk bestel een beheersbaare zaak is. Ook de toekomst was dat. Om dat te zien hoefde je maar naar het Evoluon te reizen in Eindhoven, of als eerste buitenlandreisje helemaal naar Brussel, naar het Atomium. In 1960 was Nederland af. Beroemd is de kop boven het hoofdartikel in Le Monde aan de vooravond van Mei 68: La France sennuie: Frankrijk verveelt zich. Dat was zo, en dat bleek de volgende dag. Maar dat was in Nederland al vanaf het einde van de jaren vijftig het geval. En nog geen jaar na de publicatie van Drift en koers werd vooral de nieuwe drift duidelijk: antimilitaristische demonstraties, daarna de doodsangst van de Cubacrisis en aansluitend de opluchting en de hysterische euforie van Open het Dorp, een jaar later weer de doffe dreun van de moord op Kennedy en in 1964 voeren de Beatles langs gillende meisjes door de Amsterdamse grachten en braken Stones-fans het Kurhaus af. Pas daarn kwamen de Provos spelen in de nieuwe zandbak, door de aardgasbel in Slochteren intussen ook nog van

De golf van puritanisme, die begon met de uitbraak van aids in de jaren tachtig, is misschien de zee die onze archipel verbindt

conservatisme intussen door velen wordt gedeeld. De nieuwe zondebok is voor bijna iedereen dezelfde: overtreding van de zedelijke moraal. De golf van puritanisme, die begon met de uitbraak van aids in de jaren tachtig, is misschien wel de zee die onze archipel verbindt. Of het nu gaat om bonussen, dsk of de pedoele priesters: van links tot rechts wordt geroepen dat ze de gevangenis in moeten. De overheid spreekt ook simpelweg van comazuipers en verkeershufters. De morele verharding duidt erop dat er nu een permanent onderhuids gevoel van crisis heerst. Er is geen strijd om de macht, maar om de boel in eigen kring op orde te houden. In tijden van crisis wordt doorgaans getracht de identiteit van de groep te bewaken, de toegepaste rituelen zijn meestal op angst gebaseerd. De doelen zijn het versterken van de groepscohesie, het uitvergroten van kleine verschillen Freuds narcisme van het kleine verschil en het opwerpen van psychologische of echte grenzen, zoals slagbomen en meer blauw op straat. Al deze sociale en geograsche mechanismen zien wij nu om ons heen. De periferie toont zich weer bewust anders dan die Randstad, binnen de steden leeft men wel durcheinander maar slaagt men er wonderwel in langs elkaar heen te skaten. En een Fukushima noch een ehec-bacterie slaagt erin een crisisgevoel los te weken dat opnieuw tot eenheid zou kunnen leiden. Het feit dat het rechtse kabinet-Rutte er nog steeds zit, bewijst dat de mensen het niet zo oneens zijn met die bezuinigingen, die strengheid, dat zedelijke puritanisme, en vooral met Ruttes toch onsmakelijk overkomende uitroep: We geven Nederland weer terug aan de Nederlanders. Dat Nederland is niet n Nederland. Dat Nederland is een archipel. En zo herstellen we, in elk geval mentaal, het oude koloniale rijk. De vraag is of het een sieraad van smaragd zal worden of een spaghetti van vechtende groepjes, uit op elk een stukje eiland.
16.06.11 De groene amsterDammer 37

Eilandenrijk Veen, klein Sicili in Brabant

Het Kruis brandt elk jaar

Veen is streng gereformeerd. Op zondag wordt er niet geklust. De laatste die dat toch probeerde woont niet meer in het dorp. Het is een stevige, rechtse enclave. door kees graafland
op n plek in Nederland is Pinksteren de

generale repetitie voor Oudjaar. In het Brabantse kerkdorpje Veen houden de burgemeester en de veldwachter hun adem in. Ze hopen dat de brandweer niet hoeft uit te rukken, laat staan de Mobiele Eenheid. Een nooit gepakte groep dorpelingen placht met Pinksteren in het klein te oefenen om op 31 december uit de band te kunnen springen. Autos scheuren dan naar een afgesproken punt, mannen met bivakmutsen springen er op het laatste moment uit. De autos zijn volgepakt met in benzine gedrenkte lappen en autobanden, ze vliegen in brand. Veen houdt zijn stookfeest. Op nieuwjaarsdag hangt er nog een vette rubberwalm, maar daarna keert de rust weer. Veen aan de noordwestelijke grens van de provincie hoort niet echt bij Brabant. Geen boeren, geen katholieken. Het is bijna als het Galli van Asterix en Obelix. Een broertje dood aan gezag, onafhankelijk, verschanst achter een bastion. Waar Asterix en Obelix elk avontuur afsluiten met een feestmaaltijd midden in het dorp die eindigt in een matpartij, daar viert Veen elke jaarwisseling met het in de k steken van stookautos, het liefst ook midden in het dorp, op de kruising van de Witboomstraat, de Mussentiend en de Van der Loostraat, in de volksmond het Kruis. Wie er wat van zegt kan een brandende auto in zijn voortuin krijgen. Burgemeester Frans Buijserd vertrok en wil niet meer worden herinnerd aan zijn tijd in Veen, ook niet aan zijn eigen uitspraak: Veen is een Siciliaans dorp, waar mensen onder de knoet worden gehouden met bedreigingen. Vrachtwagens rijden in konvooi over de N322. Wat de boeren in de wijde omgeving verbouwen, brengen de Veensen naar Duitsland. Veel grote losstaande huizen, veel loodsen, veel transportbedrijven. Langs de weg staan waarschuwingsborden: 80. Hier vindt permanente radarcontrole plaats. Toch zijn er ook nog itspalen. Op de achterkant van de borden hangen posters: Kies voor Jezus. Veen is streng gereformeerd, de zondag is heilig. De mannen die doordeweeks in hun vrachtwagens zitten, gaan op deze Eerste Pinksterdag samen met het gezin naar een van de drie kerken. De trucks met hun aanhangers staan geparkeerd op de erven. De Grotestraat loopt naar de grootste kerk. Halverwege is met paaltjes een wegversmalling
38 De groene amsterDammer 16.06.11

aangebracht. Zwarte roetplekken op de weg en de stoeprand. Bij de hervormde kerk gaat de Van der Loostraat naar rechts. Zon honderd meter verderop ligt het Kruis. Is dit het nu? Het kruispunt dat sinds halverwege jaren negentig het podium is voor brandende autos? Dat vanaf de jaarwisseling van 2000-2001 regelmatig met oud en nieuw met dranghekken en betonblokken wordt afgezet? De kruising waarover twee bewoners van het appartementencomplex na het feest van 2002-2003 schreven: 14 zelfrijdende autos, 2 caravans, 1 boot en 1 aanhangwagen, alle volgepropt met oude autobanden, afgewerkte auto-olie en alle mogelijke vieze troep, overgoten met benzine zijn afgestookt. Een vuurzee en donderende knallen. De politie stond erbij en keek ernaar. Is dit het kruispunt dat eind 2004 door burgemeester Buijserd tot oorlogsgebied was gemaakt? Waar cameras waren opgehangen, een zone was ingesteld waarbinnen geen personen en voertuigen op de openbare weg mochten komen, een tweede zone was ingesteld waar geen voertuigen mochten rijden, en waar omheen gepantserde shovels, pantservoertuigen van de Koninklijke Marine en vier pelotons ME zich bewogen? Dezelfde kruising waarboven bij de jaarwisseling van 2009-2010 nog drie onbemande vliegtuigjes met cameras vlogen, dezelfde als in Afghanistan? Ook met Pinksteren was het in de voorgaan-

ben groot (68) was van 1995 tot

Veen
Tilburg

2000 wijkagent. Daarvoor was hij dat onder meer in Den Haag. Hij is gepensioneerd en woont in Oosterhout, Noord-Brabant. Wij hadden dorpsoverleggen om de vieringen voor te bereiden. Ook hadden we gesprekken met de jeugd. Via een aantal jongeren probeerde je hun maten te sturen. Ook ging ik op de ets langs alle loodsen en bedrijventerreinen. Wanneer ik dan autobanden, pallets, of ander spul buiten zag liggen, dat kon worden gebruikt voor het stoken, klopte ik bij de mensen aan. Ik waarschuwde ze dan: Als je de gelegenheid of middelen biedt voor het stoken, dan ben je strafbaar. Ik blufte een beetje, maar meestal werkte het. Het lastige is: in Veen heeft elke handelaar wel een loods. Verder kon je als politie niet gek veel doen. Mijn idee is dat je er niet te hard tegen moet optreden. Het wordt vanzelf weer Nieuwjaarsdag. Een collega toentertijd uit Oosterhout dacht daar anders over. Hij is toen midden op het Kruis gaan staan. Maar de jongeren reden in hun autowrakken op hem en de kruising af, sprongen er op het laatste moment uit en verdwenen in de menigte. Natuurlijk hebben we geprobeerd om het stoken te verplaatsen naar andere locaties dan de kruising. Bijvoorbeeld naar grotere kruispunten op grasveldjes aan de rand van het dorp. Daarover zijn vaak gesprekken geweest. Maar ze wilden het niet. Dan verklapt Groot: Wij vermoedden in die tijd dat het stoken gestuurd werd door een aantal handelaren uit het dorp. Die betaalden de jongeren. De stookautos werden volgepropt met allerlei afval, zoals afge-

Kees graaFLanD

de jaren onrustig in Veen, zij het in mindere mate. Bij het feest, dat bekendstaat als het Koeienmelken, ontstond geregeld een kat-en-muisspel tussen politie en jong volk. Dit uitte zich in het stoken van kleine brandjes, verspreid over het dorp. Het Koeienmelken gaat terug naar het begin van de vorige eeuw. Arme mensen uit Veen gingen in de nacht van Eerste op Tweede Pinksterdag de weilanden in om de koeien van de boeren te melken. Zo hadden ze n keer paar jaar gratis melk. Deze Pinksteren bleef het rustig.

veen. Het galli van Brabant. op de maasdijk roetplekken van de laatste brand

werkte olie. Dat gaf natuurlijk een hoop rook en die handelaren konden er op een gemakkelijke manier vanaf komen. Maar we hebben er nooit echt de vinger achter kunnen krijgen. Begin 2005 werd hulp van buiten ingeroepen om de stokers in kaart te brengen en te bestrijden. Het cot, instituut voor Veiligheidsen Crisismanagement van de Universiteit Leiden, deed onderzoek, maar kwam niet verder dan dat er stokers, regelaars en mogelijk een paar nanciers zijn die legale autos op kenteken volproppen met afvalolie. Dat het cot was ingevlogen om onderzoek te doen naar een traditie in een klein kerkdorpje had vooral te maken met oud en nieuw van 2004-2005. Voor die jaarwisseling had burgemeester Frans Buijserd bij wijze van spreken zelf olie op het vuur gegooid. Op het Kruis gold een straatverbod, in veel straten mochten geen autos rijden of geparkeerd staan. Ruim tweehonderd politiemensen, waaronder ME en arrestatieteams, reden door Veen. Op 29 december moest op het Kruis een bord worden weggehaald met de tekst: Een Buijserd overleeft wel de winter in Nederland, maar nie in Veen. Later brandden her en der toch autos uit.
bert drost was van 1981 tot en met 2009 directeur van de enige basisschool in Veen, de christelijke Oranje Nassauschool. Hij kent zijn pappenheimers. Al op hun zesde of zevende gaan ze met een kar langs de huizen. Om bloemen en spullen die vader kwijt wil te verkopen. En al op die leeftijd beheren ze zelf de portemonnee. Ik heb zo vaak bij ouders de blaren

op mijn tong moeten praten om hun kinderen naar de havo of het vwo te krijgen. Dat is me vaker niet dan wel gelukt. De jongeren gingen na de basisschool liever naar Aalst, aan de andere kant van het water, waar toen nog een lts was. Dan konden ze daarna van school om snel geld te verdienen. Dat gevoel hebben ze in Veen allemaal heel sterk: een eigen bedrijf willen hebben. Die vrachtwagen volduwen en door Duitsland rijden tot-ie leeg is. Chiel Smits (58), geboren en getogen in Veen, was jarenlang de enige en laatste boer van het dorpje. Een oude rottweiler met kale plekken bewaakt zijn erf aan de Grotestraat. Ze handelen hier in eieren, groente, kaas en bloemen en gaan door heel Europa. Zelf ben ik in 2004 gestopt met mijn boerenbedrijf. Het was geen haalbare kaart meer om het bedrijf voort te zetten. Ik zat op steeds meer verschillende, kleiner wordende locaties in en rond het dorp.

Veen is een compacte gemeenschap. De mensen hebben zogezegd schijt aan alles wat er buiten het dorp gebeurt

Tot die tijd had ik ongeveer tachtig stuks klein en groot vee. Nu bezorg ik vriesbestellingen, voornamelijk vis, aan restaurants. Mijn werkgebied is de as Amsterdam-Deventer, en alles wat daaronder zit. Dominee Jacob Brouwer, een dertiger, woont sinds een maand samen met zijn vrouw en twee jonge kinderen in Veen. In de pastorie naast de grote kerk. Zijn kerk. Hiervoor diende hij de Heer in Epe. Hij heeft al veel gesprekken met zijn gemeenteleden gevoerd om Veen snel te leren kennen. De dominee bevestigt het beeld dat de anderen schetsen. De mensen in Veen zijn iets lager opgeleid dan in de rest van de regio. De mentaliteit is dat je zelf je kost moet verdienen. Het liefst zijn de mensen onafhankelijk. Financieel onafhankelijk, maar ook in de zin dat ze liever eigen baas zijn. Dat handelen gaat ze goed af en dat laten ze zien ook. Ze rijden over het algemeen in Mercedessen en wonen in grote huizen. Maar daar werken ze dus heel erg hard voor. Weken van zeventig tot tachtig uur zijn geen uitzondering. Ex-boer Chiel Smits ziet zijn dorpsgenoten als vrijbuiters die als het nodig is een bastion optrekken: Veen is een compacte gemeenschap. De mensen hebben zogezegd schijt aan alles wat er buiten het dorp gebeurt. Hoewel de mensen op zichzelf gericht zijn, staan zij voor elkaar klaar als het nodig is. Je moet niet onterecht aan een Veense komen, want dan gebeuren er, laat ik het zo zeggen, rare dingen. De sociale druk in Veen is groot. Iemand die liever anoniem blijft, zegt: De mensen in Veen kunnen je zes keer per dag gedag zeggen, maar als je dan op zondag iets doet wat op werk lijkt, lopen ze je straal voorbij. Drost: Er zijn maar weinig mensen van buiten die in Veen wonen of komen wonen. Zij konden vaak niet aarden in Veen. Het is een stevige, rechtse enclave. Martien Timmermans (58) is de buurman van Smits. Hij is koster van de hervormde kerk. Het is hier bij wijze van spreken gewoon om even het kenteken te noteren van een vreemde auto die het dorp binnenrijdt. En als je om elf uur s avonds, buiten in het donker, te lang stilstaat op de stoep, dan komen de mensen naar buiten om even aan je te vragen wat je zoekt. Hij vertelt een verhaal over iemand van buiten die een huis op de Maasdijk had gekocht. Die man leek op zondag te willen gaan klussen. De buurman ging eens kijken en vroeg die man of dat het geval was. Ja, zei hij, want de zondag was zijn vrije dag en dan kon hij mooie slagen maken. Toen zei de buurman tegen die man, dat-ie dat in Veen beter niet kon doen. Gewoon open en direct, zonder te dreigen of wat dan ook. Die man woont nu niet meer in Veen.
16.06.11 De groene amsterDammer 39

Eilandenrijk Het Citycollege biedt kansen

We zijn er nog nooit uitgestuurd

Op het Citycollege in Rotterdam praat iedereen Nederlands, en religieuze of nationalistische kleding komt er niet in. De school loopt voorop met integratie en burgerschap, toch is de onderwijsinspectie niet tevreden.
door joost m. de vries beeld rogier maaskant

eddie heeft swagger, hij heeft stijl. De jongen is Angolees-Portugees en zit in havo 4. Hij weet wel hoe het Citycollege in elkaar zit: Kijk, hier zitten de slimme mensen uit de hood, maar niet de slimme Nederlanders. Het katholieke Citycollege Sint Franciscus in Rotterdam-West biedt havo en vwo. Eddie kan zich niet voorstellen dat hij op een andere school zou zitten. Het Citycollege is als meneer Elshout, de leraar Nederlands: streng, maar je kan met hem lachen. Dertig jaar geleden was het Sint Franciscus een school voor de elite. De leerlingen kwamen toen uit de buitengewesten van Rotterdam, Overschie, Blijdorp, Krimpen, Capelle, Barendrecht, blanke kinderen uit welgestelde gezinnen. Nu komen de kinderen uit de Rotterdamse binnenstad en zit er nauwelijks meer een blanke leerling tussen. Eddie gaat het rijtje af: Kaapverdisch, Marokkaans, Surinaams, Turks, Chinees, Nederlands, Nigeriaans, Ghanees, Tunesisch, Afghaans, Egyptisch, Javaans, Portugees, hindoestaans, Thais, Pakistaans, Indonesisch, Eritrees, Porto Ricaans, Italiaans, Spaans, Braziliaans, Mexicaans, Antilliaans, Pools, Dominicaans, Burkina Faso, Curaao. Meer kan hij niet bedenken, maar het lijstje is vast niet compleet. Al die kinderen weten wat swagger betekent, en fawaka, welu en mos. Welu is geen, dus welu swagger betekent geen stijl. Fawaka betekent hoe gaat het, en mos is man. Al 25 jaar is het de taak van rector Willem 40 De groene amsterDammer 16.06.11

Vonk om dat heterogene geheel in goede banen te leiden. Volgend jaar, na een heel leven in het onderwijs, geeft hij het stokje over. Als jongen ging hij naar het gymnasium van toen nog het Sint Franciscus, 35 jaar geleden kwam daar de naam Citycollege bij. Na een studie scheikunde in Leiden keerde Vonk in 1979 als leraar terug naar zijn oude school en werd in 1986 rector.

Rotterdam

Vonk heeft het Citycollege zwart zien worden. In de jaren zestig, zeventig en tachtig kwamen veel arbeidsmigranten naar Rotterdam. Gezinnen werden herenigd, kinderen moesten naar school. De demograe van de stad veranderde en de school veranderde mee. In 1987 stak de directie dertigduizend gulden in een marktonderzoek. De conclusie was: hoe zwart wil je worden? De toenmalige conrector zei: Wij kiezen niet voor kleur. Wij kiezen voor leerlingen. Naar aanleiding van het onderzoek werden opnieuw de missie en visie van het schoolbeleid bepaald. Vonk: Wij wilden een school zijn die vanuit de binnenstad van Rotterdam goed onderwijs biedt ongeacht de kleur, afkomst of religie van de leerlingen. Als dat een zwarte school zou betekenen, so be it. Dat is tot op de dag van vandaag ons beleid. Dat beleid moet nu worden herzien, want volgens de onderwijsinspectie is het rendement van de school te laag.
ron elshout geeft het derde uur Nederlands aan vwo 4. De kleine man met kort haar en een kort baardje, brilletje op het voorhoofd, houthakkersshirt, geeft al 33 jaar les op het Citycollege. Hij legt de lat hoog. Elshout: Ik heb de naam leuk maar streng te zijn. Ik help je wel bij de aanloop, maar je moet zelf over de lat springen. Vwo 4 leest klassieke werken: Karel ende Elegast, Van den Vos Reijnaerde, Beatrijs. Tijdens de les geeft Elshout het historisch kader. In veertig minuten komt de hele ontstaans-

links: Brugklassers van het Citycollege. rechts docente engels mevrouw Phoelich. rechts: nieuwe lichting brugklassers wacht op de gang om te worden

geschiedenis van het christendom voorbij. Vanwege de katholieke grondslag van de school? Nee, puur toeval, het zit in het curriculum van het vak, zegt de leraar. Hij brengt zijn lessen met humor. Er was eens een jonge revolutionair die tussenbeide kwam toen ze een hoer wilden stenigen. Wie was dat? Elshout kijkt naar de zes jongens en acht meisjes die in een cirkel voor hem zitten. Onze Jezus Christus natuurlijk. Achter hem een whiteboard waarop hij met stift een tijdbalk heeft getekend, van de prehistorie tot aan de Late Middeleeuwen. Aan de muur hangen ingelijste posters van gedichten. Hij legt uit dat Kerst op de kortste dag van het jaar valt en Pasen een lentefeest is. De christelijke feesten vallen samen met de heidense feesten, goed geregeld. Dat is ook zo dom van onze moslims. De kinderen zijn stil. Die moeten gewoon het Suikerfeest met Kerstmis vieren en het Slachtfeest met Pasen. Dan vindt iedereen het prima. De klas lacht. Ook het protestantisme komt aan bod. Die protesteerden tegen het biechten en het afkopen, vertelt meneer Elshout. Ja, maar God weet toch of je het meent of niet? vraagt een meisje. Precies! De protestanten hadden een totaal andere opvatting van God! reageert de meester. Er is een geest in deze klas gevaren, vertelt Elshout na de les. Ze beseffen dat er bij Nederlands wat te halen is. Het Citycollege is, wat heet, een zwarte school, maar op een uitzon-

dering na gedragen deze kinderen zich geweldig. Ze komen uit sociaal zwakkere milieus en weten vaak niet dat er meer is. Maar achter dat heuveltje ligt nog een heuveltje, en daarachter nog een. Ik probeer ze die mindset te geven. Daarvoor zit ik in het onderwijs. De ervaren docent heeft een dagtaak aan het motiveren van zijn leerlingen. In vwo 4 is de knop om. Een groot verschil met het begin van het jaar. Nu zeggen ze: het is net of we los zijn. Maar dat er meer ligt achter het eerste heuveltje dringt niet tot iedereen door. Elshout strijdt tegen de oppervlakkigheid. De slimste jongen van het vwo kwam niet opdagen voor zijn boekpresentatie. Ik heb erover nagedacht en ik denk niet dat ik t doe, zei die. Als hij wat moeite moet doen, doet-ie het niet. Maar een meisje uit vwo

geinterviewd over wat ze van de school verwachten

4 haalde een 9, dat kon zo in de krant, en zij kwam van helemaal niks.
de schoolregels zijn duidelijk: geen hoofddoekjes, maar ook geen andere religieuze of nationalistische kleding en geen andere talen dan Nederlands. Regels passend bij een duidelijke visie: op het Citycollege komt de school eerst, daarna pas het individu. Een visie geboren uit tientallen jaren ervaring met een multicultureel leerlingenbestand. In de laatste decennia van de vorige eeuw kwamen nieuwe groepen migranten naar Rotterdam. Vluchtelingen uit het Midden-Oosten, gevlucht voor de Eerste Golfoorlog en de Iran-Irakoorlog, maar ook grote groepen uit de Balkan, uit het geteisterde Joegoslavi en Bosni. Die kinderen kwamen massaal bij ons op school, zegt rector Vonk. Toen hebben we gezegd: wij zijn een Nederlandse school met de Nederlandse taal en cultuur. Het beleid in Den Haag onder leiding van de pvda was iedere groep zijn eigen taal en cultuur, en dus ook gepast onderwijs in de taal van de nieuwkomers. Daar hebben wij nooit aan meegedaan. De leerlingen namen de politiek van thuis mee naar school en dat leidde tot spanningen. Kinderen gebruikten hun kleding om hun afkomst mee te benadrukken. Jij bent Kroaat, ik ben Servir. Daar wilden we niks van weten. Geen 16.06.11 De groene amsterDammer 41

De rector: Op het Citycollege ben je allereerst deel van de schoolgemeenschap en daarna pas een individu. Eerst de plichten, dan de rechten

Nu in de winkel:
NL/EN

METROPOLIS M
Bice Curiger interview NL + India + USA Realpopulisme ZomerExpo Den Haag Jim Shaw Raphal Zarka

www.metropolism.com

VENETI

N32011

Special: 54e Binnale van Veneti *** Interview met artistiek directeur Bice Curiger *** Paviljoens: Nederland, IJsland, India, Verenigde Staten *** Willem Schinkel: Realpopulisme *** Economie en kunst in barre tijden *** Column: ZomerExpo Den Haag *** Beroepsdilettant: Jim Shaw

Hedendaagse kunst / Contemporary Art No 32011 10 juni / juli

BP

JULI EN AUGUSTUS

ROBECOZOMERCONCERTEN.NL

K a a r te n vanaf 17,-

Advertentie Groene Amsterdammer.indd 1

07-06-2011 14:02:52

shirts of tassen met opdrukken, geen kale koppen of Lonsdale-kleding. Op het Citycollege ben je allereerst deel van de schoolgemeenschap en daarna pas een individu. Eerst de plichten, dan de rechten. Daarop volgde het vraagstuk van de hoofddoekjes, een discussie die op het Citycollege vijftien jaar eerder werd gevoerd dan in Den Haag. Voor de hoofddoekjes gold hetzelfde argument als voor nationalistische of politiek getinte kleding. Vonk: We geven les over alle wereldgodsdiensten. We willen niet dat je uitstraalt dat de ene godsdienst beter is dan de andere. En het katholieke karakter van de school dan? Vonk noemt het multicultureel katholiek: We leren de kinderen dat geloof hebben heel belangrijk is. We vieren de christelijke feestdagen, maar zorgen dat er altijd iets van alle godsdiensten in te herkennen is. Daarbij gaan we uit van de overeenkomsten tussen de religies. Andere religieuze feesten worden niet op school gevierd, maar de kinderen krijgen er wel vrij voor. We hopen dat de kinderen na vijf of zes jaar van elkaar weten wat ieders geloof inhoudt en hopelijk zijn er een paar bij die achteraf een heel bewuste keuze kunnen maken over hun eigen geloof. Ondanks de inspanningen van Vonk en zijn collegas kreeg het Citycollege in 2009 een negatieve beoordeling van de onderwijsinspectie. De kwaliteit van de havo was voldoende, maar het vwo kreeg het stempel zeer zwak. Vonk is er verbolgen over: Op alle onderdelen scoorden we goed, alleen het rendement lag te laag. Waar drie jaar terug de termen integratie en burgerschap nog de boventoon voerden, zijn die woorden nu in n klap uit de onderwijswereld verdwenen. Nu is het alleen maar presteren, presteren, presteren. Puur vvd, en helaas gaat het cda daarin mee. De politiek wil tachtig tot 85 procent afstudeerders op het vwo, bij ons ligt dat tussen de vijftig en zestig procent.
in de gangen is van de zorgen van de rector

niets te merken. De leerlingen zijn in hun eigen politiek verwikkeld, die van undercover lovers en van wel of geen swagger. De Nigeriaanse tweelingzusjes Jacqueline en Stephanie zitten in de leerlingenraad en kennen het Citycollege als de binnenkant van hun broekzak. Deze school bestaat uit roddels, zegt Jacqueline. Tijdens de grote pauze verschanst ieder vriendengroepje zich op zijn favoriete plekje in de school. Havomeisjes bij de kluisjes, brugklassers en vwoers in de kantine, eenlingen in de trappenhuizen. Jacqueline en Stephanie zitten in vwo 4, wat recht geeft op een kluisje op vierhoog. Bruggers moeten door de knietjes om hun spullen op te bergen. De vijfde- en zesdeklassers delen de bovenste rij. Als er gevochten wordt, is het meestal bij de kluisjes, zeggen de zusjes. Maar dat gebeurt bijna nooit meer. Vroeger werd er veel meer gevochten. Drie jaar geleden hadden we achthonderd kinderen en meer donkere mensen, was het nog diverser. Nu is meer dan

de helft moslim en zijn er nog maar 580 leerlingen. Alleen de brugklassers willen af en toe stoer doen. Naast de kluisjes, over de breedte van de muur, hangt een spiegel van ongeveer anderhalf bij drie meter, voor de meisjes die buiten school een hoofddoekje dragen en s ochtends hun haar willen doen. De trappenhuizen zijn favoriet bij de kinderen die zich liever wat afzonderen, kinderen die wat te verbergen hebben. Stephanie: De buitenstaanders, maar ook wel gewone kinderen hoor. Op een zonnige gang staat een Nederlandse jongen met lang haar. Tegenover hem zit een blond meisje op de grond. Die jongen heeft het niet in de gaten als je hem pest. Maar hij wordt verder wel met rust gelaten. De Nederlanders die hier op school zitten zijn vaak wat aparte gevallen, vertelt Jacqueline. En daar zie je dus de undercover lovers. Onder aan een trap zitten een Marokkaans meisje en een Kaapverdiaanse jongen. Stelletjes blijven liever undercover, want iedereen praat erover. Kinderen van verschillende afkomst denken daar verschillend over. Gekleurde mensen denken: maakt niet uit. Schoolfeestjes en zo, moet toch kunnen. Maar voor andere kinderen is het niet normaal. Ze denken dat je hoer bent. Dan krijg je haters, dat wil je niet. Tijdens het huiswerkuur van havo 2 is de concentratie ver te zoeken. Twee van de weinigen die wel wat doen zijn Romana en Alex. Zij is hindoestaans, hij Antilliaans. Wij zijn de kinderen die veel opletten en geen grapjes maken, zegt Romana met een grote glimlach. Alex knikt instemmend. We zijn er nog nooit uitgestuurd. Romana droomde op de basisschool al over het Citycollege: Het is een gezellige school. De mensen zijn er voor elkaar. Ze lacht veel, haar buurman is stil. Soms discussiren we wel over geloof, maar het is nooit echt ruzie. De grappenmakers? Dat zijn Samir, Serkan en Branco. Samir staat voor in de klas te schrijven op het bord: rioolrat + aap = Mo (bedreigde diersoort). Zo stil als Romana en Alex zijn, zo aanwezig is de Marokkaanse Maryam. Wat ze zoal doet? Docenten irriteren. Ik discussieer graag met docenten, ik oefen vast voor als ik straks advocate ben. Haar vriendin Khadisha zit naast haar. Twee paar grote donkere ogen naast

elkaar, allebei lange bruine krulletjes. Khadisha wil ook advocate worden, of anders kapster. De schoolregels komen ter sprake. Je mag geen Marokkaans praten, alleen Nederlands, vertelt Maryam. Ik zeg eerlijk, ik zou het ook niet leuk vinden als ze naast me Turks zouden praten. In die regel kan ze zich wel vinden, maar dat hoofddoekjes niet mogen vindt ze te ver gaan: Als het zou mogen, zouden we het wel doen. Je wilt je op je gemak voelen toch?
het hoofddoekjesverbod stuitte op discussies met ouders en op beschuldigingen van discriminatie van het Rotterdamse platform voor islamitische organisaties Spior en het bureau voor gelijke behandeling Radar. Tot een procedure is het nooit gekomen. Vonk: Wij verbieden het aan de poort. Wanneer ouders hun kinderen inschrijven tekenen zij een contractje waarmee ze de identiteit en de missie van de school erkennen. Hij maakt zich geen zorgen over de hoofddoekjesophef in de rest van het land: Of het debat hier weer opleeft? Ik denk het niet. Die discussie is bij ons volkomen achterhaald. Heeft het Citycollege zijn boontjes altijd zelf kunnen doppen, nu dreigt de onderwijsinspectie met ingrijpen. Vanwege de strenge evaluatie heeft de school haar toelatingsnormen enorm moeten aanscherpen. Vonk: Van de honderd aanmeldingen voor het komende jaar met vwoadvies kunnen wij er nog maar veertig aannemen. Dit jaar hebben we nog 580 leerlingen, volgend jaar zijn daar nog 440 van over. Vanuit onze visie een school te zijn voor de binnenstad van Rotterdam zijn we te ruimhartig geweest in ons toelatingsbeleid. We zijn een brede school met veel maatschappelijke activiteiten. Wij nemen leerlingen voor het eerst in hun leven mee naar een theater. Dat speelt geen enkele rol meer in de evaluatie. Nu gaat het om leertijduitbreiding: taal en rekenen. Puur rendementgericht. Volgend jaar gaat Vonk met pensioen. Hij hoopt dat het Citycollege na zijn afscheid de problemen het hoofd zal kunnen blijven bieden: Volgens de socioloog Bowen Paulle moet voor het voortbestaan van een school de verhouding tussen kansrijke en kansarme leerlingen ten minste zeventig-dertig zijn. Dan trekken de kansrijke kinderen de kansarme kinderen omhoog. Ligt het percentage kansarme leerlingen boven de dertig, dan gaat die groep overheersen. Een theorie die me pas vorig jaar bekend werd. Al onze kinderen komen uit de lage klasse. We zullen dus moeten zoeken naar het herstellen van die verhouding. En zo is de cirkel rond: we begonnen als eliteschool en daar moeten we nu weer naar terug. Vonk is het zichtbaar oneens met zijn eigen woorden: Ik zou het toch weer zo gedaan hebben. Ook al kun je achteraf zeggen dat het anders had gemoeten. Dat is de discussie met de inspectie: is het glas half vol of half leeg? De zestig procent die bij ons wl slaagt, die ontstijgt het eigen milieu. 16.06.11 De groene amsterDammer 43

We nemen leerlingen voor het eerst in hun leven mee naar een theater. Dat speelt geen enkele rol meer in de evaluatie. Nu gaat het om leertijduitbreiding: taal en rekenen. Puur rendementgericht

Eilandenrijk Het spoor doorklieft Velp

Noorderlingen kwamen nooit in Zuid, en dat is nog steeds zo

Het spoor in het Gelderse Velp is een fysieke barrire tussen twee werelden: de villas en de arbeiderswoningen. Mensen uit Zuid komen veel vaker in Noord dan andersom. Wij zijn de asos h, wij doen dat gewoon.
door bastiaan sondervan en erik verheggen
44 De groene amsterDammer 16.06.11

sandra, geblondeerd, middelbare leeftijd, staat de tegels van haar volledig bestrate voortuintje in Velp-Zuid te boenen. Over het spoor noemen we dat, zegt ze. Ikzelf kom bijna nooit in Velp-Noord. Dan ga ik nog liever naar Arnhem. Of zelfs naar Duitsland, daar is alles veel goedkoper. Terwijl ze het zegt, komt de postbode, een ouderwets gabbermeisje, langs. Ze brengt vandaag alleen een foldertje van een makelaar. Reclame voor huizen in Noord. Het verdwijnt rechtstreeks in de container. Ik ken maar n iemand die ooit vanuit Zuid naar Noord is verhuisd, luidt het commentaar van Sandra. De meesten blijven gewoon hier. Toch zou ze, VelpZuiderling in hart en nieren, zeker ook overwegen om naar Noord te verhuizen. Als ik de loterij win. Velp, het zilveren dorp in het groen, ligt tussen de Veluwe en de IJssel, grenzend aan Arnhem. Wie zegt uit Velp te komen kan n vraag terug verwachten: Kom je uit VelpZuid of -Noord? Het dorp kent namelijk een opvallende tweedeling. In het noordelijk deel staan vooral villas, het zuidelijke gedeelte kent een bebouwing van eenvoudige arbeiderswoningen. De scheidslijn is de spoorlijn Arnhem-Zutphen, die precies in het midden ligt. Ten zuiden van het spoor wordt plat

marCeL Van Den BergH / HH

Arnhems gesproken. In Noord is de Gooische r te horen. En het is merkbaar in Velp zelf: onder het spoor wonen de asos. Over het spoor woont de kak. De tweedeling, die al blijkt uit de plattegrond van het dorp, is voor Velpenaren een vanzelfsprekendheid. Noord en Zuid vormen twee gescheiden gemeenschappen, die naast elkaar lijken te bestaan alsof het verschillende dorpen zijn. Zelfs de uitslagen bij de laatste Provinciale-Statenverkiezingen laten dit verdeelde beeld van Velp zien. Bij de stembureaus in Noord is de vvd de grootste. In Zuid is het de pvda, op de voet gevolgd door de pvv. De vraag is dan of het spoor een al bestaande ongelijkheid markeert, of dat het die ongelijkheid juist in stand houdt. De gemeente Rheden, waartoe Velp behoort, denkt waarschijnlijk het laatste en probeert al jaren met allerlei projecten de integratie van Noord en Zuid te verbeteren. Door bijvoorbeeld bepaalde grensgebieden meer te ontwikkelen, zodat de overloop groter wordt, maar ook door Zuid extra aandacht te geven. Het project Wijkvernieuwing Velp-Zuid is gericht op empowerment en zelfredzaamheid van bewoners. Activeringscentrum De Magneet in Zuid bijvoorbeeld, een onderdeel van dat programma, laat Velpenaren met een uitkering onbetaald werkervaring opdoen, om zo hun kansen op de arbeidsmarkt te vergroten. Het is grotestadsproblematiek in een half dorp. In Noord is zon strategie niet nodig. Volgens Sandra is Velp-Zuid een gesloten gemeenschap: Er komt bijna nooit iemand van buiten. Er wonen hier wel een paar buitenlanders, maar ik weet eigenlijk niet eens waar ze vandaan komen. Zolang ik er geen last van heb vind ik het prima. Wie in Zuid geboren wordt, gaat er ook meestal niet meer weg. Mijn zoon is nu twintig. Hij wil ook wel een keer het huis uit, maar dan wil hij eerst een mooie woonruimte hier in Velp-Zuid vinden. En dat is nog niet zo makkelijk, de wachttijden in Velp zijn volgens haar niet veel korter dan in de grote steden. Ze merkt dat vooral de jeugd de oude rivaliteit tussen Noord en Zuid weer heeft opgepakt: Laatst ging een groepje jongens uit Zuid naar Caf Majesteit in Noord. Ze werden daar met de nek aangekeken. We moeten jullie niet, zeiden de jongens die daar zaten. Er is toen nog een vechtpartijtje uitgebroken. Caf Matsers is het trefpunt in VelpZuid. Om twee uur gaat het caf los. Op de vrijdagmiddag is het hier al gezellig druk. Aan de muur hangt een shirt van de Arnhemse voetbalclub Vitesse. Het is van Jhonny van Beukering geweest, de bekendste oud-inwoner van

Jhonny komt hier nog regelmatig. Het is trouwens Jhonny met j-h. Dat is typisch Velp-Zuid, hier heet iedereen zo

Velp-Zuid. Matsers is zijn stamcaf, legt barvrouw Jacqueline uit. Hij speelt nu in Indonesi, maar hij komt hier nog regelmatig. Het is trouwens Jhonny met j-h. Dat is typisch VelpZuid, hier heet iedereen zo.

Aan de bar zitten de veteranen van Velp-Zuid. Er staat een biljarttafel en aan de muur hangt een dartbord, Matsers Velp-Zuid staat erop. In Velp-Zuid heet alles Velp-Zuid, nooit eenvoudigweg Velp. De snackbar verderop heet De Driesprong, Velp-Zuid en ook de grafti op de muren laat er geen twijfel over bestaan dat we hier niet in Noord zijn. Ze hebben in Noord wel een oordeel over ons, ze kijken een beetje op ons neer, zegt barvrouw Jacqueline. Vroeger was dat veel erger. Bijvoorbeeld met de voetbalclubs. En zelfs de carnavalsoptochten waren strikt gescheiden. Een man aan de hoek van de bar herinnert zich die tijd ook: Die gezamenlijke carnavalsoptocht is er pas een paar jaar. De verenigingen kunnen pas sinds kort weer met elkaar door n deur. Maar eerder, o nee hoor, dat was echt onmogelijk.
hoewel ze zelf graag in Velp-Noord komt, ziet Jacqueline, net als Sandra, dat het Noord-Zuid-sentiment bij de jongere inwoners van Velp-Zuid weer in opkomst is: Mijn baas bijvoorbeeld is twintig jaar jonger dan ik. Die heeft dat veel meer. Ook scholieren zetten zich weer meer tegen Noord af. Aan berusting in ongelijkheid is immers geen trots te ontlenen, lijken de jongeren te ontdekken. Dus als je uit het armere Velp-Zuid komt ben je een trotse Zuid-Velpenaar, die zich bewust of onbewust afzet tegen Noord. Het gezelschap is het erover eens dat de Velpenaren uit Zuid een stuk toleranter zijn tegenover die uit Noord dan andersom. Mensen uit Zuid komen ook veel vaker in Noord dan andersom. Wij zijn de asos h, wij doen dat gewoon. Behalve als ze boodschappen moeten doen, voegt Jacqueline eraan toe. Dan komen die dames uit Noord ook hier naartoe. Moet je eens gaan kijken bij de Aldi en Jumbo hoeveel dikke bakken daar staan. Zijn ze zo rijk en dan gaan ze toch naar de Aldi. Dat de inwoners van Zuid meer in Noord komen is vanzelfsprekend omdat het merendeel van de winkels zich in Noord bevindt. In de Hoofdstraat zijn de meeste winkels van de grote ketens gevestigd. Cafs, restaurants, kledingzaken en juweliers, bijna allemaal gericht op de grotere beurs. Maar er zitten ook een Kruidvat, een Zeeman en een Hema. In Velp-Zuid is het winkelaanbod beperkt tot twee supermarkten, een slijterij, een etsenmaker en twee snackbars. Over de precieze scheidslijn tussen Noord en Zuid zijn de meningen in Caf Matsers overigens verdeeld. Een meerderheid ziet de spoorlijn als grens, maar ook de Hoofdstraat is kandidaat. Je noemt het over het spoor, zegt de man aan de hoek van de bar, maar de echte grens is de Hoofdstraat, n blok verderop. Tus16.06.11 De groene amsterDammer 45

Velp
Arnhem

Rondom de Oude Jan

Velp ontstond op de grens van de Veluwse zandgronden en het IJsseldal, rondom de twaalfde-eeuwse parochiekerk de Oude Jan. Het dorp vormde het centrum voor de omliggende landgoederen. In de negentiende eeuw, na de aanleg van de spoorlijn en verharde weg naar Zutphen, vestigden de welgestelden uit de omgeving zich in nieuwe villas en herenhuizen langs de Hoofdstraat. De landgoederen in de bossen rond Velp werden voor een deel verkaveld zodat ook daar villas gebouwd konden worden. Na de Eerste Wereldoorlog werden ten zuiden van het spoor arbeiderswoningen gebouwd, die van slechte kwaliteit waren en dat nog steeds zijn. In de jaren zestig werd Velp-Zuid uitgebreid met eenvormige laagbouw. Sindsdien grenst Velp-Zuid aan de Arnhemse krachtwijk Presikhaaf.

sen het spoor en de Hoofdstraat ligt het niemandsland.

aan de Poortstraat, iets ten noorden van de Hoofdstraat, woont Ina Kraay-Van Middelkoop, 76 jaar, al haar hele leven. Ken je Knielen op een bed violen van Jan Siebelink? vraagt ze. Dat speelt zich hier af. Siebelink is in Velp opgegroeid. Ik kende hem goed. Er komen hier veel liefhebbers op zoek naar het gat in de heg, dat bekend is uit dat boek. Het kerkhof met die heg ligt hierachter. Haar vader begon 125 jaar geleden aan de Poortstraat stalhouderij Van Middelkoop. Nog steeds is het mogelijk om op het terrein koetsen en paarden te huren, maar sinds haar man vorig jaar overleed staat alles op een laag pitje. Het doodlopende straatje is geheel eigendom van haar en haar familie. Mevrouw Kraay-Van Middelkoop heeft altijd tussen de twee werelden van Velp in geleefd. Als boerendochter op school in Noord viel ze uit de toon Ik stonk toen naar paarden. Maar tegelijkertijd was ze bekend met de adel, die koetsen bij haar vader huurde. De stal staat vol met antieke koetsen, een negentiende-eeuwse diligence naast de zwarte rouwkoets waarin haar man naar zijn laatste rustplaats is gebracht. Op zijn begrafenis kwamen mensen uit alle lagen van de bevolking af, uit Noord n Zuid, iets wat niet veel voorkomt in Velp. De barones stond in de regen in de rij voor de condolance, samen met het putjesvolk. Bij de begrafenis stonden de bolhoeden naast de ski-jacks. Gevraagd naar het verschil tussen Noord- en Zuid-Velp zegt mevrouw Kraay-Van Middelkoop: Ik heb er meestal niet zon bewustzijn van. Maar nu je het zegt, het is eigenlijk wel altijd zo geweest. Kwam je uit Zuid, dan ging je in Zuid naar school. Dat was in feite heel vanzelfsprekend, hoe klein het hier ook is. Noorderlingen kwamen nooit in Zuid. En dat is nog zo. Zelf heeft ze er nooit aan meegedaan. Haar familie des te meer. Mijn broers en mijn kinderen zijn helemaal in dat Noord-wereldje gedoken. Dokters en advocaten en dergelijke wonen daar. Toen mijn broers promoveerden, was ik toch opeens hun zusje van de boerderij, dat voelde wel een beetje gek. Laatst heb ik Gooische vrouwen gezien. Noord is net zon naar kakdorp. Mijn dochter zit ook bij die hakkenclubs. Als ik eerlijk ben, heb ik er niets mee. Groepsgedrag is het. Op het terras van Lunchroom Pascal, aan de Hoofdstraat, geniet een groepje dames van een glas witte wijn. Marie (44) vindt dat je Velp eigenlijk moet zien als twee aparte dorpen. Volgens haar is Velp-Zuid op Arnhem Presikhaaf georinteerd, terwijl Noord veel meer op zichzelf staat. Ik moet eerlijk zeggen, Zuid interesseert me niet. Ik kom er nooit omdat ik er verder niks te zoeken heb. Mijn man is accountant. Ons hele sociale leven speelt zich in Noord af, of in Arnhem. Even verderop, voor Caf t Pintje, zitten 46 De groene amsterDammer 16.06.11

twee vriendinnen, vwo-scholieren uit Velp, uitvoerig hun alcoholavonturen te bespreken. Ze illustreren het beeld dat mevrouw Kraay-Van Middelkoop schetst. Ik woon hier nog niet zo lang hoor, legt Margot uit, pas sinds groep acht. Ze komt eigenlijk nooit in Velp-Zuid, alleen af en toe om naar de sportschool te gaan. Toch heeft ze een duidelijke mening over leeftijdgenoten van over het spoor: Ik wil niet op ze neerkijken, maar ze zijn gewoon anders dan ik. Kijk, je wordt geboren met een bepaald stel hersens. Hier wonen artsen en advocaten, die krijgen dus slimme kinderen. Daar gaan ze allemaal naar het vmbo. Rivaliteit is er volgens de meisjes verder weinig: Ik heb meestal geen last van ze. Soms zie je ze wel eens langs etsen. Als ze dan wat tegen me zeggen kunnen ze de vinger krijgen.
in hoeverre is een fysieke deling in een dorp

Eilandenrijk Islamitische

Partijen zon
In de Haagse gemeenteraad zitten twee kleine moslimpartijen. Het had ook n grotere kunnen zijn.
door arnoud boer
decennialang hebben moslims in Nederland geen eigen partij gehad. In vijf jaar tijd kreeg de Haagse gemeenteraad er twee: de Islam Democraten en de Partij van de Eenheid. Uitgerekend in de stad waar de lokale tak van de pvv acht raadszetels heeft, en waar de Grote Blonde Leider in het parlement op luide toon waarschuwt voor de gevaren van de politieke islam. Maar als de politieke islam ergens in Nederland voet aan de grond kan krijgen, dan is het in Den Haag. En op de drie inwoners van die stad is van nietwesterse afkomst, en in een paar wijken ligt dat percentage nog een stuk hoger. In de Schilderswijk en het Transvaalkwartier gaat het om meer dan tachtig procent. Turkse en Marokkaanse Nederlanders met een moslimachtergrond vormen hiervan de overgrote meerderheid. De Islam Democraten (ID), geleid door de Turks-Koerdische Hasan Kk, halen in de Schilderswijk en het Transvaalkwartier bijna 45 procent van hun stemmen. En de Partij van de Eenheid (pvde) van de Marokkaans-Nederlandse Abdoe Khoulani is voor 55 procent afhankelijk van het kiesgedrag in deze twee wijken. De wens om serieus genomen te worden was de belangrijkste reden om in 2005 de Islam Democraten op te richten. Onze kiezers hebben jarenlang het gevoel gehad dat ze stemvee waren voor de Partij van de Arbeid, zegt Kk in de fractiekamer van het Haagse stadhuis. Op de vraag: Wat verwachten jullie van ons? kregen we vaak te horen: Dat jullie ons niet vergeten zijn na de verkiezingen. Zo hopen de moslims van de Schilderswijk en het Transvaalkwartier dat de gewenste extra gebedsruimtes en versterking van het islamitisch onderwijs door hun eigen politieke partij kunnen worden afgedwongen. Maar om lokaal echt een rol van betekenis te kunnen spelen, zouden de twee in een gezamenlijke islamitische partij een grotere vuist kunnen maken. Dat lukt niet. Vorig jaar botsten de Islam Democraten en de Nederlandse Moslim Partij (nmp) over landelijke afspraken om uit elkaars vaarwater te blijven bij de gemeenteraadsverkiezingen. De partij van de tot de islam bekeerde Nederlander Henny Kreeft deed tot groot ongenoegen van Kk en de zijnen in Den Haag mee. Hij is nog steeds boos op de voormalige lpfer: Kreeft hield zich niet

of stad ook een grens in het hoofd? In Velp is het spoor een scheiding tussen twee werelden. En de meeste Velpenaren ervaren die scheiding ook op sociaal niveau. De mensen die er nu wonen weten niet anders, of het spoor en de Hoofdstraat vormen de barrire tussen het rijke noorden en het arme zuiden. Over het spoor is een ander leven. Het is een gegeven. En dat is al zo sinds mensenheugenis. Of tenminste sinds de late negentiende eeuw. Ook andere steden kennen een fysieke barrire in het stedelijke landschap, die tegelijk een sociale of psychologische grens vormt. De Nieuwe Maas in Rotterdam scheidt noord en zuid van elkaar. Maar in de meeste steden en dorpen waar een dergelijke dichotomie een rol speelt is etniciteit een van de scheidende factoren. Dat is in Velp, waar hoofdzakelijk autochtone Nederlanders wonen, niet zo. Daar doet de scheiding zich voor binnen n bevolkingsgroep. Vroeger hadden we waarschijnlijk van klassenverschil gesproken. Maar die strijd is al gestreden het klassenverschil is een gradatieverschil geworden. Want de armoede van VelpZuid is zeer relatief, afgemeten als die wordt aan het bovengemiddeld welvarende noorden. In Velp-Zuid hebben de meesten gewoon een baan en een auto en een tuintje. Zo slecht hebben ze het niet. Wellicht is het uiteindelijk toch een puur stedenbouwkundige kwestie. De welgestelden vestigden zich rondom de kerk en bij de landgoederen. Door de bevolkingsgroei kwam er behoefte aan goedkope huizen. Over het spoor lag de ruimte: Velp-Zuid was domweg een demograsche noodzakelijkheid. Vreemd eigenlijk, concludeert Mevrouw Kraay-Van Middelkoop terwijl ze nog even geniet van de middagzon in het prieel aan haar Poortstraat. Ze gaat naar eigen zeggen even gemakkelijk op de thee bij de barones in kasteel Biljoen als dat ze een praatje maakt met de stalhouder: Er is wel overloop, maar heel weinig. Mensen uit de verschillende delen praten gewoon amper met elkaar. Dat is best jammer.

der eenheid
aan zijn woord om hier niet mee te doen, hij is gewoon een onbetrouwbaar persoon. Moslims in Nederland zijn niet alleen politiek, maar ook religieus en cultureel verdeeld. Ze zijn nog grotendeels georganiseerd langs etnische lijnen, zoals Marokkaans, Turks, Surinaams of Pakistaans, met allemaal hun eigen moskeen en organisaties. De islamitische zuil bestaat niet. In Den Haag is het vooral een partijtje moddergooien tussen twee moslimpartijen. De huidige fractievoorzitter van de Partij van de Eenheid, Abdoe Khoulani, was in 2006 de eerste politiek leider van de Islam Democraten. De van oorsprong Marokkaanse dertiger raakte een half jaar voor de gemeenteraadsverkiezingen van maart 2010 echter in onmin met het verenigingsbestuur en zijn fractiemedewerkers, onder wie Hasan Kk. In de herfst van 2009 begint het te rommelen. Khoulani: Achter mijn rug om waren het bestuur en meneer Kk begonnen met het schrijven van het verkiezingsprogramma, terwijl ik fractievoorzitter was. Ook werd ik niet meer betrokken bij de voorbereidingen van de campagne en de kieslijst. Voor zijn gevoel zetten ze hem op een zijspoor. Deze onenigheid is echter nog maar de opmaat voor veel grotere ellende. De bom barst een maand later. De Marokkaan krijgt signalen dat het bestuur van de Islam Democraten hem niet langer wil als voorman. De kans is groot dat je geen lijsttrekker wordt, kreeg ik te horen van een andere kandidaat. Ze vonden mij ineens niet capabel. En mijn priv-situatie haalden ze erbij, omdat het wat minder ging binnen mijn huwelijk. Hij stuurt een brief. Kk zegt deze brief te kennen. Hij schreef gekrenkt te zijn en een lagere plek op de lijst niet te accepteren. De echte reden dat de Islam Democraten in 2009 van de Marokkaanse politicus af willen is dat hij losse handjes zou hebben, zegt Kk. We kwamen erachter dat hij een strafblad had vanwege huiselijk geweld, hij sloeg zijn vrouw in elkaar. Hij past daarom niet bij onze partij. Behalve dat hij een taakstraf uitvoerde voor huiselijk geweld zou Khoulani volgens zijn oudmedewerker een buitenechtelijke relatie zijn aangegaan, ontslagen zijn door zijn werkgever en achtduizend euro hebben laten verdwijnen bij moskee El Mohsenin in Den Haag. Volgens de Turks-Koerdische politicus reden genoeg voor ID om hem aan de dijk te zetten. Khoulani noemt deze aantijgingen complete verzinsels. Hij overweegt een aanklacht wegens smaad in te dienen. Als kwajongen van achttien heb ik wel eens illegaal vuurwerk verkocht, maar dat is het enige wat ik op mn kerfstok heb. Hij vertelt dat hij van de gemeente Den
PIerre Crom / anP

tweestrijd

den haag, transvaalkwartier

Haag in het afgelopen jaar nog een Verklaring Omtrent het Gedrag (vog) heeft gekregen, omdat zijn vrouw gastouder wilde worden. Zijn fractiemedewerkers maken hem vanaf eind 2009 achter zijn rug om zwart bij zijn aanhang, vindt hij. Om die reden zet de fractievoorzitter hen beiden op non-actief, een aantal maanden voor de verkiezingen. Op dat moment had ik in mijn hoofd de partij al achter me gelaten.
bemiddelingspogingen vanuit de achter-

ban, begin 2010, om alsnog een gezamenlijke islamitische partij op te richten komen niet van de grond. Om vrede te stichten wijzen de kemphanen ieder twee bemiddelaars uit eigen kring aan. Zij moeten samen met twee onafhankelijke bemiddelaars van Haagse islamitische organisaties de plooien gladstrijken. De samenstelling

Den Haag

Bij het ondertekenen van de afspraken hebben beide partijen op de koran gezworen

van de kandidatenlijst en een nieuw bestuur zijn onderwerp van gesprek. Kk is nog steeds verbolgen over het verloop: Bij het ondertekenen van de afspraken hebben beide partijen op de koran gezworen in het bijzijn van een imam. De dag erna wees Khoulani het echter af, omdat hij geen lijsttrekker zou worden. De laatste herinnert het zich anders: In een nachtelijk overleg voorafgaand aan de ofcile bemiddelingspoging heeft iemand van mijn kant met verscheidene mensen van de andere partij gesproken. Ik heb meteen gezegd: aan wat daar besproken is, conformeer ik mij niet, want ik was er niet bij. De mensen van de Islam Democraten hielden echter vast aan de uitkomsten van dat gesprek. Toen was het snel klaar. Hij noemt de aanwezigheid van de imam een absolute fabel, evenals het feit dat er op een koran gezworen zou zijn. Khoulani besluit mee te doen aan de verkiezingen met een eigen partij onder de naam Islamitische Democraten. Het centrale stembureau in de gemeente Den Haag weigert deze naam, omdat kiezers mogelijk in verwarring raken. De Raad van State bevestigt in januari 2010 deze beslissing. Het is inmiddels zo kort dag dat zijn partij gedwongen is om met een naamloze partij mee te doen. Maar ondanks de blanco lijst en de geringe voorbereidingstijd voor de campagne krijgt Khoulani een eigen zetel. Vanaf dat moment zijn er dus twee kleine islamitische partijen in de Haagse raad, in plaats van n grotere. Khoulani kiest ironisch genoeg Partij van de Eenheid als nieuwe naam. Ruim een jaar na die verkiezingen is de kans dat het tussen beide partijen nog goed komt klein. Khoulani: Zolang bepaalde guren nog actief zijn, wil ik er niets mee te maken hebben. Hij geeft toe dat de kracht ligt in een gezamenlijke partij: Het is beter voor de achterban, dat is waar. Triest dat het zo gegaan is. Die conclusie lijkt op dit moment een van de weinige dingen waar Kk en hij het over eens zijn.
16.06.11 De groene amsterDammer 47

Eilandenrijk De Gereformeerden van Oosterend

De sterke man van Oost-Texel

door christiaan tijssen
Het dorp had de kerk in het midden tenminste de grote kerk je kon er op meer plaatsen bidden de splijtzucht tierde er sterk (Dichteres Inge Lievaart, Oosterend)
een gehucht op het oostelijke puntje van

nog geen twaalf jaar oud, een succesvol boekhoudprogramma op ms-dos ontwikkelde. De website van het bedrijf is uiteraard op zondag niet online. Hoe ironisch dat juist nieuwe technologie zon voorspoed bracht voor een groep die zich erop laat voorstaan moderniteiten als televisie en internet af te keuren.
de texelse schrijver Nico Dros werd geboren

Terwijl de kerk steeds meer wegvalt als sociaal bindmiddel, floreert op Oost-Texel de Gereformeerde Gemeente van Wim Ploeg. Vroeger voetbalde ik met deze kinderen op straat, nu is dat ondenkbaar.

Texel bestaande uit zon twaalf beklinkerde straatjes die samenkomen op het centrale kerkpleintje omringd door kleine vissershuisjes. Voor etsers op doortocht zijn er een eetcaf en een pannenkoekenhuisje. Afgezien van de lieflijkheid die het plaatsje uitstraalt, lijkt er verder weinig bijzonders aan Oosterend. Toch ligt de geschiedenis hier voor het oprapen. In de decennia waarin bijna elke Nederlander zich exclusief binnen zijn eigen geloofsgemeenschap of ideologie bewoog, mocht Oosterend met recht het Madurodam van een verzuild land worden genoemd. Maar liefst vijf gebedshuizen staan op nog geen hectare grond. Niet voor niets werd het dorp vanwege religieuze diversiteit en godsdienstige twisten lange tijd betiteld als klein Jeruzalem. Maar nergens staat de tijd stil. Tegenwoordig staan de katholieke kerk, de doopsgezinde kerk en de kerk voor minder orthodox gereformeerden leeg. Pronkstuk is de Maartenskerk in het centrum, met gedeeltes uit de twaalfde eeuw. Dit is het domein van de Protestantse Kerk in Nederland, een geloofsgemeenschap die even rap vergrijst als elders in het land. Er lijkt in het dorp nog maar n echte zuil overeind te staan: de Gereformeerde Gemeente. Deze Gemeente, die bijna 45 jaar geleden werd opgericht, houdt haar diensten in een uit 1865 stammende school die tot gebedshuis is omgebouwd. Het aantal gelovigen van de Gemeente in Oosterend was 69 in 2010. Een kleine minderheidsgroep dus in een dorp met twaalfhonderd inwoners. Toch drukt de Gemeente, ook wel Starkenkerk genoemd, naar de oprichter, wel degelijk haar stempel op het dorp. Petra Barnard, predikant van de pkn-fusiekerk in Oosterend, drukt het sterker uit: Ze hebben de dorpsstructuur in de afgelopen decennia blijvend veranderd.
48 De groene amsterDammer 23.06.11

Dat is in grote mate te danken aan een orgelbouwer die in 1966 het vasteland verliet en in het huwelijk trad met de dochter van kerkvader Stark: Wim Ploeg. De 69-jarige Ploeg is de onbetwiste herder van de Gemeente, in zowel kerkelijke als economische zin, de natuurlijke opvolger van zijn schoonvader Frans Stark, die in 1940 met zijn jonge gezin een door bommen verwoest Rotterdam verruilde voor zijn geboortedorp Oosterend. De geloofsgemeenschap die hij in het dorp stichtte stond lang onder gezag van de kerk op het vasteland, tot Stark in 1967 alle banden doorsneed. De volgelingen van de zelfstandige Gemeente werden op straat al snel tot de starkies omgedoopt. Wim Ploeg ontwikkelde zich in de loop der jaren tot de meest invloedrijke starkie op het eiland. Nadat hij zich eerst had gericht op de bouw van elektrische orgels zette hij begin jaren tachtig Snelstart Software op, inmiddels een begrip in Oosterend. Het miljoenenbedrijf ontstond nadat hij met zijn oudste zoon, toen

Texel
Oosterend

op een steenworp afstand van Oosterend. Zelf niet kerkelijk opgevoed raakte hij gefascineerd door het gesloten wereldje van de gereformeerden en bracht in 2010 het boek De sprekende slang uit over de strenggelovigen van het kleine Jeruzalem. Als de gezinsgrootte in deze kring gehandhaafd blijft en er zo nu en dan gelijkgestemde gezinnen van het vasteland worden aangetrokken, zal deze minderheid volgens de schrijver over enkele tientallen jaren de overhand hebben in het dorp. Het via omwegen opkopen van plaatselijk onroerend goed door Ploeg past volgens de schrijver in deze ontwikkeling. De Oosterendse magnaat kan met gemak een half uur over eigen land ten westen van het dorp wandelen. Wanneer hij op de kofe gaat bij de boerderijen die door zijn toedoen in de zware handen van gelijkgestemden zijn overgegaan, zou hij zo een hele middag kwijt zijn. Aan de westkant van het dorp wordt momenteel druk gebouwd aan de uitbreiding van vakantiepark De Verrassing. Het park is al sinds mensenheugenis in het bezit van de familie Stark en trekt s zomers van heinde en verre gereformeerde families aan die op hun manier de bloemetjes buiten zetten. Met als gevolg dat de zondagse kerkdiensten in Oosterend in die periode opeens door honderden mensen worden bezocht. Om die toestroom te accommoderen verhuist de dienst naar de grote Maartenskerk. Dan moeten we na aoop van de reguliere dienst de boel versoberen, zegt dominee Barnard. Alle kleedjes, bloemen en kaarsen gaan dan de kerk uit. Volgens Corrie Timmer, journaliste van de Texelse Courant, valt dan des te meer op hoe extreem de Oosterendse tak is: De gereformeerden van het vasteland lopen er dan best vrolijk bij in zomerkleren. De gastheren blijven echter ook in de zomermaanden vasthouden aan hun sombere zwarte klederdracht. Arjan Trap, uitbater van het enige caf in het dorp, beaamt het verschil: In de zomer komen soms wat van die vakantie vierende meisjes wat drinken in De Kroonprins. Ze moeten strikt om twaalf uur naar huis, maar toch. Dorpse gelovigen krijg ik hier niet over de vloer. Wanneer het vijfjaarlijkse dorpsfestijn Oosterend Present plaatsheeft, komt volgens Trap standaard een vertegenwoordiger van de Gereformeerde Gemeente zich melden bij de organisatie om zijn afkeuring uit te spreken over de festiviteiten. Deelnemen aan het evenement met wijn, theater en livemuziek, is al helemaal uit den boze voor de zwaren.

Bram BuDeL / HH

Zondagochtend bij de protestantse kerk van oosterend texel

Corrie Timmer schreef geregeld over de Gemeente, waar haar vader zich aan het eind van zijn leven toe bekeerde. Volgens haar heeft de jaarlijkse toestroom van orthodoxen naar Oosterend ook een nevenfunctie: Het is een kans voor de lokale jongeren om een huwelijkspartner te ontmoeten en zo de Gemeente van vers bloed te voorzien. De reformatorische priv-school, waar Ploeg de drijvende kracht achter is geweest, is in dat opzicht een andere manier om nieuwe aanwas naar het dorp te lokken. Deze Timthesschool bestaat inmiddels bijna negen jaar. De enige reformatorische priv-school van Nederland werd gevestigd in een bijgebouw pal naast Ploegs softwarebedrijf. Vanuit zijn kantoorraam kan hij de toekomst van zijn gemeenschap goed in de gaten houden. Het idee achter de oprichting van de school was dat het onderwijs moet aansluiten op wat de kinderen in de kerk meekrijgen. Elk van de nu negentien leerlingen wordt geacht de Heidelbergse Catechismus uit het hoofd te kennen bij het verlaten van de school. Dominee Barnard: Tot mijn verschrikking is de school goedgekeurd door de inspectie. Die kinderen vallen overal buiten. Er is maar n openbare middelbare school op Texel en voor de kinderen van de Timthes is de overgang veel te groot. Een leerlinge van het eerste uur, niet geheel toevallig ook Stark geheten, vertelde in 2009 aan het Reformatorisch Dagblad dat ze in de eerste klas werd uitgescholden omdat ze een rok aanhad. In de sfeer van de openbare school voelde ze zich niet thuis, want er werd veel gevloekt. Als

je er wat van zegt wordt het vaak nog erger. Barnard is van mening dat op de reguliere christelijke school De Akker voldoende rekening werd gehouden met de wensen van strenggelovige ouders: Bij de schoolmusical, waaraan de kinderen van de Gemeente niet mochten meedoen, bedacht de schoolleiding gewoon een andere activiteit, zoals het schilderen van de decors. Het spreekt voor zich dat de Gereformeerde Gemeente zelf niet wenst mee te werken aan enigerlei publiciteit. Die enorme geslotenheid is volgens Timmer gebaseerd op angst. Met openheid loop je het risico om minder strak in de leer te worden en zo je eeuwige zaligheid te verliezen. Ze vindt het pijnlijk dat de mensen binnen de Gemeente zo weinig vreugde in hun leven hebben: Ik vroeg eens aan een van hen wat geloof voor hen betekende. Het geloof is diepe treurnis, was hierop het antwoord. Ze moeten hun hele leven als een worm voor God op de grond kruipen. De minder rechtzinnig gereformeerden kennen volgens Timmer een

mengeling van medelijden en begrip voor de Gemeente. Zo liepen wij er namelijk tientallen jaren geleden ook bij. Ondanks alle initiatieven van Wim Ploeg om zijn geloofsgemeenschap levensvatbaar te houden, werkt juist de strakke hirarchie echte expansie van de Gemeente tegen. Het is voor gelijkgestemden uit de bijbelgordel onaantrekkelijk om zich in zon kleine zuil volledig ondergeschikt te moeten maken aan het gezag van n leidende familie, zegt Nico Dros. In 2004 stuitte journaliste Timmer zelfs op barsten binnen de Gemeente. Anonieme kerkgangers vertelden dat de ongebreidelde hang naar macht en nancieel gewin van Ploeg een aantal begon te benauwen. Een Gemeentelid vertelde haar dat de kerk langzamerhand steeds meer op een sekte begon te lijken. Een open houding ten opzichte van anderen was niet gewenst en manipulatie en intimidatie door de kerkoudsten was aan de orde van de dag. Uiteindelijk verlieten verschillende families het eiland om uit de greep te komen van de allesbepalende hand van de Starkjes en Ploegjes. Predikante Barnard, acht jaar werkzaam op het eiland, denkt dat gesloten geloofsgemeenschappen als de Gereformeerde Gemeente een reactie zijn op het wegvallen van het sociaal bindmiddel van de reguliere kerken. Volgens Nico Dros beweegt de kracht en grootte van de bevindelijk gereformeerden zich cyclisch en is nu sprake van een periode waarin de orthodoxe Gemeente zich sterker manifesteert. De groep herzuilt als het ware. Vroeger voetbalde ik met deze kinderen op straat, nu is dat ondenkbaar. Men raakt steeds meer naar binnen gekeerd. Dros gaf afgelopen jaar enkele drukbezochte lezingen over zijn boek op het eiland, maar daar zat niemand van de Gemeente zelf bij. Wel werden er wat brieven aan de uitgeverij geschreven door enkele mannenbroeders die zich opwonden over de term fundamentalistisch. Maar dat was niet om de term zelf, maar vanwege de connotatie die het heeft met het islamitisch geloof. Daarmee wenst men binnen de Gemeente niet geassocieerd te worden.
de zondagse kerkdienst van de Gemeente is inmiddels begonnen. Zoals altijd met de tien geboden, voorgedragen door wie anders dan ouderling Ploeg. Op de laatste zondag voor Pasen staan de laatste uren van Christus aan het kruis op het programma, maar eerst wordt de nietigheid van de aanwezigen nog even aangestipt: Er is vanmorgen niemand in de kerk die kan zeggen dat hij of zij het verdiend heeft dat U vanmorgen onder ons dak naar ons toekomt. Er wordt gezongen, langgerekt en op hele noten: Maar ik, ik ben een worm, van elk vertreden; Een worm, geen man; Een spot en smaad van mensen; Wien t boze volk, naar zijn baldadig wensen, beschimpen kan (Psalm 22:3). 23.06.11 De groene amsterDammer 49

Ik vroeg wat geloof voor hen betekende. Het geloof is diepe treurnis, was het antwoord. Ze moeten hun hele leven als een worm voor God op de grond kruipen

Bezuinigingen op de kunst

Op zoek naar lantropen

De Verenigde Staten gelden als voorbeeld voor de omslag in het Nederlandse cultuurbeleid. Maar het Amerikaanse model werkt niet overal.
door sanne bloemink beeld chantal heijnen
het kabinet staat voor een omslag in het

cultuurbeleid, schreef staatssecretaris Halbe Zijlstra afgelopen week in zijn brief aan de Tweede Kamer. De overheid treedt te veel op als nancier en bij de verlening van subsidies is nu te weinig aandacht voor publiek en ondernemerschap. Daarmee vat hij het ofcile argument samen voor de voorgenomen ingrijpende bezuinigingen van tweehonderd miljoen euro in de kunstsector die in januari 2013 in werking zullen treden. De culturele top wordt gespaard, maar instellingen die niet ten minste 17,5 procent aan eigen inkomsten kunnen genereren (21,5 procent voor de podiumkunsten) hoeven niet langer op subsidie van de overheid te rekenen. Het zijn duidelijke keuzes. In discussies over deze beoogde omslag in het cultuurbeleid wordt al snel direct of indirect naar de Verenigde Staten verwezen, het land waar kunst en cultuur maar op zeer beperkte schaal worden genancierd door de overheid. En tegelijkertijd het land waar New York het Mekka van de kunst is, zonder overheidsingrijpen, zoals vvd-fractievoorzitter Stef Blok in 2004 in een ingezonden brief in de Volkskrant schreef. Maar hoe geweldig is de situatie in Amerika? Jorrit Dijkstra, een Nederlandse saxofonist en componist die al negen jaar in Amerika woont, schreef in een open brief aan de staatssecretaris: Uw Amerikaanse systeem bestaat niet. Vrijdag 10 juni hield de New Yorkse afdeling van de pvda de conferentie Who serves the art best, over de nanciering van kunst en cultuur. De conferentie werd georganiseerd in samenwerking met de School of Art van de Cooper Union en vond plaats in het nieuwe, futuristische gebouw van de Cooper Union in de East Village. Na binnenkomst loop ik een trap af naar het auditorium waar de gasten en panelleden zich verzamelen en zie ik een lange lijst namen in opvallend gedrukte letters: de personen en instellingen die het functioneren van de Cooper Union mogelijk maken. De School of Art is de enige kunstacademie in Amerika die volledig gratis onderwijs biedt, en dat kost uiteraard geld. In de Verenigde Staten is het heel gebruikelijk om de namen van de nanciers prominent in beeld te brengen. Soms staat de overheid op het lijstje, maar meestal speelt deze maar een zeer marginale rol. Zo krijgt het New Yorkse MoMA slechts
50 De groene amsterDammer 16.06.11

n procent van zijn inkomsten van de stad New York. De rest komt uit kaartverkoop, lidmaatschappen, retail en voor dertig procent van een endowment, een fonds van private investeringen in het museum. Dergelijke endowments werken in de praktijk vaak als subsidies in publiek genancierde systemen, legt Glenn Lowry, directeur van het MoMA, uit: Instellingen met substantile endowments verkeren in een stabiele positie; degene zonder zijn veel kwetsbaarder. Hij beaamt dat wat in New York werkt niet per denitie overal hoeft te werken: In deze stad hebben we toegang tot een niveau van private nanciering dat simpelweg niet bestaat in de rest van Amerika. Hij zegt daarom bewonderend tegen zijn collega Axel Rger, directeur van het Van Gogh Museum in Amsterdam: Axel heeft laten zien hoe je een instelling goed kunt laten functioneren in een situatie van afnemende inkomstenbronnen.

Rick van der Ploeg: Nederland is altijd open geweest. Dat is aan het veranderen. Populistisch, ik noem het fascistisch
Rick van der Ploeg, hoogleraar economie aan Oxford en voormalig staatssecretaris van Cultuur, zegt in een latere discussie over dit gevlei: Tja, het Van Gogh is makkelijk. Als je dn geen geld krijgt, dan is er iets mis met je. Van der Ploeg is verontwaardigd over de voorgestelde bezuinigingen: Nederland is altijd open geweest. Dat is aan het veranderen. Populistisch, ik noem het fascistisch, al mag je dat niet zeggen in Nederland. Hij maakt zich zorgen over de teruggang in het aantal visa dat wordt afgegeven aan kunstenaars en wetenschappers: Kunst, wetenschap: het is allemaal verdacht. Terwijl de wereld zich steeds verder aan het openen is, is een aantal landen zich juist aan het sluiten. Hij betwijfelt of het Amerikaans model Nederland goed kan doen. Rijke Russische en Arabische oligarchen die sportteams opkopen, zoals hij dat in Groot-Brittanni ziet, is dat wat we willen? Van der Ploeg: Volgt de visie het geld of volgt het geld de visie? Later op de middag presenteren de private

organisaties Creative Time en het New York Public Art Fund kunstprojecten die ze in New York hebben georganiseerd. Van de watervallen onder de Brooklyn Bridge tot de twee lichttorens zes maanden na de aanslag op de Twin Towers: het zijn stuk voor stuk indrukwekkende projecten. Kunst in de publieke ruimte, allemaal genancierd zonder publiek geld. Katie Hollander, directeur van Creative Time, vertelt dat fondsenwerving een centrale rol speelt binnen haar organisatie. Iedere medewerker in ons team houdt zich ermee bezig. Nicholas Baume, directeur van het New York Public Art Fund, geeft aan dat private investeringen binnen zijn organisatie vaak leiden tot meer projectmatig werken: Het is veel moeilijker om een donor te vinden die salarissen van de staf betaalt, om geld te genereren voor degene die het licht uitdoet. En dat is volgens Axel Rger van het Van Gogh dan ook precies het gevaar: We gaan er allemaal op uit om geld binnen te krijgen voor projecten, maar we verliezen de kernactiviteiten. Volgens Lowry hebben de Verenigde Staten een cultuurbeleid dat de facto geen beleid is. Hij wil geen oordeel vellen over welk systeem beter is, toch zegt hij dat bezuinigingen van de overheid niet het einde van de wereld zouden moeten zijn. Hij noemt zichzelf in die zin een darwinist die meent dat niet alle instellingen moeten of zouden moeten blijven bestaan. Soms is het eindresultaat van bezuinigingen een beter draaiende organisatie. Clive Gillinson, directeur van Carnegie Hall in New York, is het daarmee eens. Hij ziet hetzelfde nu gebeuren in Groot-Brittanni: er heerst paniek, terwijl men toch tweenhalf jaar de tijd heeft gehad om zich voor te bereiden op de bezuinigingen: Toen de recessie hier in Amerika insloeg, hadden we helemaal geen tijd om ons voor te bereiden. We moesten er gewoon direct mee dealen. Volgens Gillinson moeten we breder denken: Het gaat om de verantwoordelijkheid van de maatschappij voor de kunst in plaats van alleen maar de verantwoordelijkheid van de kunst voor de maatschappij.
lowry is van mening dat in Europa een lantropische cultuur moet worden gestimuleerd, een cultuur waar donors worden gevierd om hun giften: Als iemand tien miljoen schenkt en zijn naam op het gebouw krijgt, maar je verwijt zo iemand vervolgens dat hij zijn rijkdom

te veel etaleert, dan werkt het niet. Hij geeft toe dat die lantropische cultuur in de Verenigde Staten een lange traditie heeft en dat het bijna een eeuw heeft gekost om tot dit eindresultaat te komen. In 2009 werd in de Verenigde Staten in totaal 303,75 miljard dollar gegeven aan liefdadigheid, 2,1 procent van het bruto nationaal product. Daarvan ging 12,34 miljard naar kunst en cultuur, vier procent van het totale bedrag aan donaties. Hoewel de indruk bestaat dat donaties afkomstig zijn van bedrijven is dat slechts 4,6 procent. Meer dan tachtig procent van de giften in de Verenigde Staten komt van individuen (cijfers: Giving USA). In Nederland bloeide een dergelijke lantropische cultuur in zekere zin op aan het einde van de negentiende eeuw, toen het de gegoede burgerij economisch voor de wind ging. Deze voorspoed, in combinatie met de behoefte om de rest van de bevolking te beschaven, leidde tot de oprichting van bijvoorbeeld het Rijksmuseum en het Concertgebouw. Al snel echter richtte men zich tot de overheid voor steun, en begin twintigste eeuw begon deze een centrale rol te spelen in het kunst- en cultuurbeleid. Sindsdien is men in Nederland gewend geraakt aan de nanciering van kunst en cultuur via het belastingstelsel. Zoals Melle Daamen, directeur van de Stadsschouwburg Amsterdam zegt: Liefdadigheid is in Nederland geld geven aan kinderen met honger, niet aan kunst. Daarvoor is echt een andere houding nodig. Het lijkt vrijwel onmogelijk om een dergelijke cultuuromslag op zon korte

Culturele instellingen moeten eigen inkomsten genereren, maar de donors zijn nergens te vinden

termijn af te dwingen. Mensen met uitgebreide ervaring met een privaat systeem, zoals Gillinson, wijzen erop dat de overheid een partner zou moeten zijn in dit proces en handvatten moet bieden voor de overgang naar een ander systeem. Overigens wordt die lantropische cultuur in Amerika zelf lang niet door iedereen omarmd. Veel Amerikaanse miljardairs schenken enorme bedragen aan musea en concertzalen. Indirect draagt de overheid echter via aftrekbaarheid van dergelijke giften ink bij: voor elke dollar die wordt gegeven, betaalt het publiek een dollar mee. In feite bepalen de superrijken waar een deel van het overheidsgeld naartoe gaat en daar komt steeds meer kritiek op. Want hoe priv zijn die giften dan eigenlijk? Veel miljardairs legitimeren dit systeem door te stellen dat slimme, ondernemende lantropen een betere waarde krijgen voor hun investeringen dan de overheid. Maar niet iedereen is het hiermee eens. Zo zei miljardair William H. Gross in 2007 in een interview met The New York Times: Een gift van dertig miljoen
new York, axel rger (links) en glen lowry

voor een concertzaal is geen lantropie, dat is een napoleontische kroning, verwijzend naar de sociale status die eraan verbonden is. Bovendien zijn dergelijke giften dikwijls beperkt tot kunstvormen die je hoger op de statusladder brengen, de hobbys van de superrijken. Zo schrijft Jorrit Dijkstra in zijn brief aan de staatssecretaris dat lantropen vooral genteresseerd zijn in klassieke orkesten en ensembles, maar dat miljonairs meestal helaas geen jazzfans zijn. Hoewel jazz de enige echt Amerikaanse kunstvorm is, kunnen muzikanten dikwijls onmogelijk rondkomen van hun werk. New York Times-columnist Michael Kimmelman schreef begin vorig jaar over de rust in de Gemldegalerie in Berlijn en over zijn dankbaarheid voor het publieke systeem dat nog niet ten onder was gegaan aan de marketingstrategien die het Muse dOrsay in Parijs, het MoMA in New York en Tate Modern in Londen hebben omgetoverd tot Walmarts op Black Friday. Het is ook maar de vraag of lantropen altijd de juiste prioriteiten hanteren. Gross zegt hierover: Als miljoenen mensen sterven aan aids en malaria in Afrika, dan is het lastig om het zoveelste societygala ten behoeve van een theater of museum te legitimeren. Onderzoek van het centrum voor lantropie van Indiana University toont aan dat minder dan tien procent van liefdadigheid gaat naar directe menselijke behoeften, zoals opvang voor daklozen, hongerbestrijding en zorg voor zieken. De superrijken geven zelfs een nog kleiner deel aan deze doelen. Ze geven aan organisaties waar ze zich verbonden mee voelen, zoals de universiteit waar ze hebben gestudeerd, de school van hun kinderen, of inderdaad: het museum of concertgebouw bij hen in de buurt. Op deze manier wordt reeds bestaande sociale ongelijkheid bestendigd en verder verdiept. Onder elk systeem van nanciering van kunst privaat, publiek of gemengd bestaat het risico dat culturele organisaties zich naar binnen keren en dat een breed publiek debat over culturele prioriteiten ontbreekt. Feit is dat in elk land een grote groep mensen zich maar nauwelijks interesseert voor kunst en dat een kleine groep mensen niet weet hoe die grote groep mensen te bereiken. Toch is de Nederlandse situatie bijzonder en veelal bewonderd in internationale kring. Een brede groep kunstenaars, jong en oud, kreeg kansen. Dit zal nu drastisch veranderen. Culturele instellingen moeten eigen inkomsten genereren, maar de donors zijn nergens te vinden. Het ene systeem wordt afgeschaft, maar zie www.groene.nl het andere krijgt geen voor dossier tijd om te materialisekunstbezuinigingen ren, terwijl bij dat andere systeem ook nog eens serieuze vraagtekens kunnen worden geplaatst. Dat is geen overheid als partner, dat is destructief beleid.
16.06.11 De groene amsterDammer 51

Hollandse meesters in de 21ste eeuw

Kunst is strijd

joep van lieshout aan het werk

Voor de tentoonstelling Hollandse meesters in de 21ste eeuw zijn honderd kunstenaars in hun ateliers door filmmakers geportretteerd. Maar regisseert de filmmaker, of regisseert de kunstenaar? door peter delpeut

beeldend kunstenaars werken in het ver-

borgene. Tenminste, als ze niet exposeren. Die tentoonstellingen zouden eigenlijk voldoende moeten zijn om het werk van de kunstenaar te leren kennen. De schilderijen, tekeningen, beeldhouwwerken, installaties en videos: die zijn het verhaal. Toch vragen we ons regelmatig af: waar komt al die verbeelding vandaan? De serie atelierportretten Hollandse meesters in de 21ste eeuw wil daar een antwoord op geven. Het verbaasde Michiel van Nieuwkerk en Ineke Hilhorst dat er nauwelijks beeldmateriaal bestaat waarin we de huidige generatie kunstenaars aan het werk zien. Ze namen het initiatief tot honderd korte portretten. De eerste negentien zijn nu in de Rotterdamse Kunsthal te zien.
52 De groene amsterDammer 16.06.11

Het atelier als de plaats waar het genie van de kunstenaar huist, is een uitvinding van de negentiende eeuw. Daarvoor werd het schildersatelier vooral gezien als een werkplaats, zoals de werkplek van een smid of een meubelmaker. Daar hing niets heiligs omheen. De Romantiek maakte van het atelier echter een plek waar een verborgen schat te vinden zou zijn, het geheim van de kunstenaar. Het atelierbezoek werd in de gellustreerde tijdschriften van de negentiende eeuw een populair genre. De kunstliefhebbers gingen bij een atelierbezoek nooit voor minder dan het vinden van de ziel van de kunstenaar. Een van de mooiste voorbeelden die ik ken is het bezoek van Lodewijk van Deyssel in 1894 aan het

schildersatelier van Matthijs Maris in Londen. Atelier is misschien een wat groot woord voor het armoedige pensionkamertje waarin Maris zich als een kluizenaar had teruggetrokken. Toch had Van Deyssel het gevoel een kathedraal binnen te treden, waar, zoals hij schrijft, geen enkele Kathedraalvorm te zien is, maar waar het andere, de ziel van de Kathedraal, leeft. De lucht was zeer grijs en wat was het venster stofg, vervolgde Van Deyssel. Voor de goede verstaander is deze beschrijving van het atelier een evocatie van de schilderijen waaraan Matthijs Maris in zijn late jaren werkte, waarin zijn vrouwenguren lijken weg te drijven achter een waas van grijs en stof. Van Deyssel bezocht tijdens diezelfde reis ook de woning van Lawrence Alma-Tadema in Londen. In tegenstelling tot Maris woonde Alma-Tadema in een paleis, waar, zoals Van Deyssel het jntjes formuleert, een vrouwenmenigte zich als een reusachtige levende ruiker voortbewoog. De woning van Alma-Tadema was vormgegeven als een Griekse tempel, geheel in de geest van zijn werk. Maar was zijn ziel daar

mICHIeL Van nIeuWKerK

ook te vinden? De fotos die ik ervan ken bevestigen Van Deyssels indruk: het is een slim uitgevoerde marketingstunt al formuleert hij het natuurlijk niet zo. De atelierwoning als marketing, daarin stond Alma-Tadema niet alleen. Kunstenaars hadden gaandeweg de negentiende eeuw ontdekt dat hun weldoeners, de kopers van hun werk en de critici die erover schreven, hunkerden naar een bezoek aan hun atelier. Maar wilden zij die plek waar hun ziel huisde zomaar prijsgeven? Nee natuurlijk, want wat was het meer dan een prozasch werkhok met verfvlekken op de vloer, nog niet afgemaakte of mislukte schilderijen, een verzameling potjes en pannen, een sofa voor wat vlug vermaak met hun modellen misschien? Daarom verzonnen zij een list. Kunstenaars nemen nu eenmaal graag zelf de regie in handen. Zij creerden een tweede atelier, speciaal voor ontvangsten. Een pronkatelier, in de betekenis van pronkkamer. Hier stond weliswaar ook een schildersezel, maar met een schilderij dat al lang af was. En er stond, zoals in het pronkatelier van Arie Scheffer in Parijs, een spinet of klavecimbel, voor kleine recitals. Hier kon het vrouwenbezoek als levende ruikers veilig de kunst aan de wand vervolmaken. Hier werd niet gewerkt maar ontvangen en regisseerde de kunstenaar zijn eigen imago. Sindsdien draait het steeds om de vraag: waar wordt de zielzoekende kunstliefhebber toegelaten het werkatelier of het pronkatelier? Niet alleen in de negentiende eeuw, maar nog steeds.
ziehier de vraag waar lmmakers die een kun-

krijgen (de twijfel in zijn ogen, de ijdelheid van het jonge genie), en Appel regisseert zorgvuldig zijn eigen imago, schmiert zijn eigen kunstenaarschap. Hoe zit dat in de serie Hollandse meesters in de 21ste eeuw? Zie ik zorgvuldig vormgegeven pronkateliers, of kom ik in het echte atelier van de kunstenaar? Kunst is geen sport, maar wel strijd. Na het zien van negentien van de portretten hou ik het erop dat de kunstenaars hebben gewonnen. Ik heb meer pronkateliers gezien dan echte ateliers. Meer zorgvuldig bewaakte imagebuilding dan onthullende zielknijperij. Misschien past dat ook wel bij de eregalerij die deze reeks voorgeeft te zijn. Een serie vriendschappelijke wedstrijden ter eer en meerdere glorie van de kunstenaars. Dat is het sympathieke van deze serie. Het levert vaak heel mooie momenten op: het rusteloze lopen van Mark Manders, het onhandige gestuntel met een stanleymes in kostbaar schilderslinnen van Marc Bijl, het precieuze kleurmengen van Koen Vermeule, hoe Joep van Lieshout met een soort slagersmes, achteloos bijna, twee jne billetjes uitsnijdt, de wijsvinger van Iris van Dongen die

Ik mis equivalenten van Van Deyssels De lucht was zeer grijs en wat was het venster stoffig
tikt en tikt op het zachte krijt, de mateloze branie van Erik van Lieshout die samenvalt met de branie van zijn lms, de overtuigingskracht van David Bade die onwillige ambtenaren overtuigt van zijn ontwerp voor een speelplaats, en Charlotte Schleiffert die in een weinig elegante overall in haar ijskoude atelier houtjes hakt voor de houtkachel, terwijl op de vloer kleurrijke erotische taferelen ons toelonken. Toch wringt er iets. De lmmakers (een lange rij van het beste wat Nederland aan documentairelmers te bieden heeft) stellen zich uiterst dienstbaar op, gunnen hun beeldende collegas de ruimte. Waarom zou je van een vriendschappelijke wedstrijd een veldslag maken, zo moeten veel van hen hebben gedacht. Ik weet wel een reden waarom ze niet zo moeten denken. Die reden krijg ik aangereikt door de geportretteerden zelf. Ik zie stuk voor stuk kunstenaars die niet bang zijn om te verliezen. Geen van allen speelt ooit op veilig, met hun kunst durven ze zich boven de afgrond te begeven. Dat is een uitdaging die de lmmakers te weinig hebben opgepakt. Wat zich wreekt in Hollandse meesters is die belangwekkende en bewonderenswaardige traditie van de Hollandse documentaire school: het observeren zonder commentaar. Nederlandse lmmakers zijn vooral kijkers, toeschouwers. Ik heb het nog nooit zo helder gezien, maar als die stijl tot in het absurde wordt doorgevoerd, keert hij zich

stenaarsportret willen maken zich voor gesteld zien: ga ik de ziel onthullen, of kom ik niet verder dan het pronkatelier? Je kunt de vraag ook anders stellen: regisseert de lmmaker, of regisseert de kunstenaar? Hoe dubbelzinnig het antwoord op die vraag kan zijn bewijst de moeder aller atelierlms De werkelijkheid van Karel Appel, het portret dat Jan Vrijman in 1961 van Appel maakte. Die lm kun je ook bekijken als het gevecht van twee kunstreuzen, waarin de lmer de kunstenaar zijn ziel tracht te ontfutselen en de kunstenaar niet van zins is de regie uit handen te geven. Het gevecht vindt hoe toepasselijk niet plaats in Appels eigen atelier, maar in een door Vrijman nagebouwd atelier. Dit is, zeg maar, een pronkatelier dat zich voordoet als een werkatelier. Vrijman heeft in het schildersdoek een gat geknipt waarachter de camera is geplaatst. Hij stelt zich letterlijk op als een voyeur die de kunstenaar bespiedt in zijn zwakste moment: alleen voor het lege doek. Op dat lege doek opent Karel Appel de aanval, hij smijt met verf, en smeert en schuurt erover met zijn paletmes. Vangt Vrijman daarmee de ziel van Appel? Of weet Appel zijn ateliergeheimen voor zichzelf te houden? Ik hou het op een gelijkspel, of een lm met twee winnaars, want anders dan in de sport kan dat heel goed in de kunsten: Vrijman ontfutselt Appel iets wat we nooit meer zo te zien zouden

tegen zichzelf. Juist de geportretteerde kunstenaars, stuk voor stuk eigenzinnige, spannende en noeste zoekers, verdienen een tegenstem, een interpretatie, een mening. Hoe mooi en professioneel de kunstenaars in hun atelier ook worden geobserveerd, veel van de lmmakers kijken ernaar en vinden er zo te zien niks van. Of houden dat voor zich. Wat ik mis zijn equivalenten van Van Deyssels De lucht was zeer grijs en wat was het venster stofg. De meest verhelderende lmpjes zijn die waar de lmmaker wl een mening heeft, zoals in de subtiele portretten die Ditteke Mensink van Iris van Dongen en Marc Bijl maakte. Mensink legt een zelfgekozen vorm over het werk van de kunstenaars, waarin een commentaar ligt besloten over hun werkwijze en hun bestaan als kunstenaar. Van Dongen wordt opgevoerd als de werkende vrouw, ongedurig op zoek naar de rust om te tekenen, en Bijl als de chaotische zoeker, die zijn ochtendkofe in de zon nodig heeft om dag na dag de aanval op de rommel te openen die zijn verbeelding voedt. Je ziet iets van hun gevecht met de materie, de essentie van het kunstenaarschap. Zoiets gebeurt ook in het hilarische gevecht dat Pieter Verhoeff aangaat met Erik van Lieshout (enfant terrible, adhd-lmmaker). Dat gevecht evoceert hoe Van Lieshout in zijn werk hardhandig zijn eigen biograe probeert uiteen te scheuren. Zoals Karel Appel tegenover het lege doek staat, zo staat Van Lieshout tegenover de lege werkelijkheid waarin hij op onderzoek uitgaat. Art is a decision making process, zei de Amerikaanse fotograaf Stephen Shore ooit mooi in een interview. Verhoeff vangt misschien niet een beslissing van Van Lieshout, maar wel de vertwijfeling die daaraan voorafgaat. In het portret dat Barbara Makkinga maakte van herman de vries zit ook zon moment, maar dan van een zelfverzekerde kunstenaar die weet wat hij wil. Een wonderlijk moment bij iemand die het fragiele en vergankelijke tot zijn onderwerp heeft gemaakt. In het bos houden twee assistenten van de vries een wit paneel achter wuivende varens. Samen met de kunstenaar kijken we ernaar, en met hem zie je in een its het mogelijke schilderij. Je bent bij het moment van wat ik maar eens ouderwets de creatie zal noemen, je ziet waar de droom van de kunstenaar begint, hoe er een beslissing met verregaande gevolgen wordt genomen. En je begrijpt iets van zijn zoektocht, hoe hij de natuur zelf zijn kunst wil laten maken en hoeveel werk dat van de vries zelf vereist. Van dit soort momenten had ik er graag meer gezien. Want precies zon beslissing kan ons dichter bij om dat ouderwetse woord nog maar eens te gebruiken de ziel van de kunstenaar brengen. Hollandse meesters in de 21ste eeuw. Kunsthal Rotterdam, t/m 26 juni; www.hollandsemeesters.info. Dit artikel is een bewerking van een lezing die Peter Delpeut 18 mei in de Kunsthal hield
16.06.11 De groene amsterDammer 53

Kroniek van kunst &cultuur

Theatermausoleum
toneel Het verdict (1)
Nog niet zo heel erg lang geleden en het heeft zin om ons dat te herinneren werd in de Tweede Kamer hardop nagedacht over een beschavingsoffensief met betrekking tot wat in onze rijksbegroting ter ondersteuning van de kunsten staat ingeboekt: de schamele 0,565 procent van alle rijksmiddelen voor de kunst zou moeten worden opgerekt naar het Europees niveau van 1 procent. Minder dan n jaar geleden en het heeft zin ons dat te realiseren zijn we eraan gewend geraakt dat van die ruime halve procent binnenkort een derde dreigt te worden afgehakt, een strafexpeditie die niet in verhouding staat tot het gemiddelde niveau van crisisbesparing van tussen de acht en tien procent (defensie, zorg). De bedenkers, staatssecretaris Zijlstra van ocw en zijn ambtenaren, noemen de strafexpeditie Meer dan kwaliteit. Deze trouvaille komt waarschijnlijk uit een denktank van enkele hoogleraren openbare nancin & kunsten, die een sponsor- en mecenaatsysteem voor ogen staan naar Anglo-Amerikaans model, waar a) ons scale stelsel niet op is ingericht en waarvoor b) de kunsten worden onderworpen aan een shock & awe-oorlog die zij niet zullen overleven, dan wel met grote letselschade, dramatisch verlies aan kwaliteit en kolossale intellectuele en esthetische kapitaal-vernietiging. Nog niet zo heel erg lang geleden en het heeft zin om ons dat te herinneren bestonden onze podiumkunsten uit enkele grote gezelschappen die in hun eigen overproductie dreigden te verstikken en die nogal ondoordringbare bastions waren geworden. Toen die gezelschappen uit elkaar brokkelden en er nieuwe, kleinere troepen uit ontstonden, ontwikkelde zich daarnaast een theatercultuur die en het heeft zin ons dat te realiseren grillig, rijk, veelkleurig is en niet te vergeten ruimhartig in het bieden van beschermde, veilige podia waar pril talent kan zoeken en groeien. Nationaal en internationaal gekende auteurs als Judith Herzberg, spelers als Elsie de Brauw en Pierre Bokma, regisseurs als Johan Simons, Ivo van Hove en Ad de Bont, zijn de typische producten van die theatercultuur. Net als groepen als Dood Paard en Orkater, de Veenfabriek en Bambie, het Nederlandse kindertheater en de moderne (jeugd)dans. De cultuurpolitici van dit moment willen daarvan
54 De groene amsterDammer 23.06.11

Maciunas (19311978), legendarische aanstichter van de Fluxus-beweging. Maciunas en Mekas waren beiden Litouwse emigranten die elkaar in de jaren vijftig in New York leerden kennen. De Village en Soho waren toen nog armetierige buurten waar de nering verviel en bedrijfsruimtes en lofts voor een prikje te krijgen waren, en Maciunas organiseerde daar in 1961 de eerste Fluxus-happening. In het fameuze Fluxus Performance Workbook staan enkele honderden voorstellen of partituren voor zulke evenementen verzameld. Het is heerlijk materiaal. George Maciunas 12 Piano Compositions for Nam June Paik uit 1964, bijvoorbeeld: Composition no.5: Place a dog or cat (or both) inside the piano and play Chopin. Composition no.10: Write a sign reading: piano composition #10 and show the audience the sign. Of Larry Millers Patina: Urinate on an egg until it has a nice patina or until it explodes, uit 1969. De beweging kreeg in New York en Europa nogal wat navolging, en ook in Oost-Europa. In Nederland worden Willem de Ridder en Wim T. Schippers ertoe gerekend en ook de happenings op het Spui waren erdoor genspireerd. Mekas vertelde dat Fluxus een licht anarchistische praktijk was, die in de geest van dada de formele (commercile) kunstpraktijk op zn kop zette en daarmee ook de autoritaire structuren in de samenleving bekritiseerde. Je zou denken, zei hij, dat de politie in Oost-Europa daar korte metten mee maakte, maar dat gebeurde maar zelden: Een man loopt een caf binnen, bestelt een glas water, neemt drie slokken, springt drie keer op en neer, en vertrekt dan. De kgb begreep daar niets van. Het was te raar voor ze. En dus traden ze er niet tegen op. In Litouwen en in Tsjechi bleef die vorm van humoristiStationnement gnant sche antikunst lange tijd bestaan, maar het Vorig jaar interviewde ik kunst gedachtegoed heeft pas echt school gemaakt in in Vilnius de stokoude Drol het bekrompen Nederland in de vorm van het lmmaker Jonas Mekas nmansbedrijf Wim T. Schippers, in sculp(1922). Hij was een goetuur, literatuur, radio, toneel en televisie. Schipde vriend van de kunstenaar-activist George pers haalde de nationale televisie in 1963 met de Manifestatie aan het strand te Petten, waar hij een esje Green Spot-limonade in zee goot; in 1962 bedacht hij het concept voor de Pindakaasvloer, dat onlangs door Museum Boijmans met enig rumoer is aangekocht. De rest is geschiedenis. Als eerbewijs voor dit omvangrijke en consistente oeuvre onthulde de vpro vorige week naast haar gebouw op het Mediapark Schippers kunstwerk Stationnement gnant, een vierenhalve meter hoge drol van kunststof. Het ding is niet speciaal voor de vpro vervaardigd; het stond in 2008 in het Bos van Ypeij bij Tytsjerk, en er is even sprake van geweest dat de Keukenhof het wilde hebben, als klimsculptuur, maar dat kan een t barre land, rosencrantz & guildenstern are dead

niets meer weten. Kroonlid Melle Daamen van de Raad voor Cultuur, zich nog altijd noemend het wettelijke adviesorgaan en het parlement op het terrein van de kunst, bekende onlangs tijdens een discussie met die raad dat visionaire gedachten op het terrein van de kunsten onder het huidige politieke gesternte in Den Haag ongewenst zijn geworden. Binnenkort zullen we tegen onszelf kunnen zeggen: nog niet zo heel erg lang geleden misschien herinnert u het zich nog genoten we van avonden waarop t Barre Land Koning Lear speelde, Theater van het Oosten Molires Mensenhater gaf, Discordia Bernhards Theatermaker hernam en Dood Paard hun Othelloversie Bye Bye, Orkater Bij het kanaal naar links speelde op tekst en in een decor van Alex van Warmerdam. Dat was, weet u het nog, het seizoen 2011-2012, het seizoen van vr de Grote Afbraak, dat begon met de reprise van Shakespeares Storm in de versie van Liesbeth Coltof en Rieks Swarte. Allemaal verdwenen, allemaal weg! Dat verdwijnen, dat is de natte droom van de staatssecretaris, zijn huidig ambtenarenapparaat, zijn in overheidsnancin & kunsten professorende denktanks en van de ministerpresident, wiens mantra het tegenwoordig is dat Nederlandse kunstenaars maar n houding kennen: de rug naar het publiek en de ogen op de portemonnee van de overheid. Zij gaan allemaal een ijskoude kermis tegemoet. Kunstenaars laten zich immers niet temmen of de mond snoeren. Wordt vervolgd. LoeK ZonneVeLD

Fran Van Der HoeVen

FreeK Van asPeren / anP

rutH WaLZ

Links: Wim t. schippers (links) met burgemeester

1-april-grap zijn geweest. Bij de vpro staat het op zijn plek die omroep zond immers Schippers roemruchte shows rond Sjef van Oekel, Fred Hach en Barend Servet uit maar volgens de vpro is de verwerving van Stationnement gnant tevens een aanklacht tegen de vooringenomenheid van het zittende kabinet tegen kunst, cultuur en de publieke omroep. Ik denk niet dat die aanklacht begrepen wordt. De geest van Fluxus moge in dit werk springlevend zijn, als de kgbers van weleer zal het kabinet er schouderophalend aan voorbijgaan. Helaas: dit soort aanklachten zijn futiel. Zwaarder geschut is gevraagd. Reeds! Koen KLeIJn Stationnement gnant, Wim T. Schippers, Hilversum, Mediapark. Ken Friedman e.a. (red.), The Fluxus Performance Workbook, www. thing.net/~grist/ld/fluxusworkbook.pdf

Het is een overvloedig Holland Festival dit jaar, dat inzette met veel zwaartepunten waar De Groene Amsterdammer al over heeft geschreven (Christoph Schlingensief, Peter Brook) of nog over gaat schrijven (Un tramway, met Isabelle Huppert). Maar voor mij is het absolute hoogtepunt de overweldigende voorstelling van Dionysos, de nieuwe opera van de Duitse componist Wolfgang Rihm (1952). Het is blijkbaar, als ik de gemengde recensies lees, een verwarrende ervaring. En terecht. De opera heet Dionysos, maar er komt geen enkele wijngod in voor. Friedrich Nietzsche, op wiens late gedichten, de Dionysos-Dithyramben, Wolfgang Rihm het grootste deel van zijn libretto baseert, identiceerde zich bijwijlen met Dionysos, daar is niets van te zien. Zoals

De kwetsbare mens N.
holland festival Dionysos

Nietzsche de Griekse mythologie naar zijn eigen hand zette, zo heeft Wolfgang Rihm een eigen greep in zijn werk gedaan en regisseur Pierre Audi heeft Rihms opera weer op een eigen wijze genterpreteerd. Met de losoe van Nietzsche heeft deze opera voorzover ik kan zien niets te maken, maar Nietzsche zegt het zelf ook in deze teksten, hij wil geen denker meer zijn, maar: Nur Narr! Nur Dichter! We zien hier zeker geen uitbundige Dionysos, maar een schuchtere jonge man met een snorretje, N., de jonge Nietzsche. Hij lijkt ook op Kafka, op Proust, in zijn bewegen soms op Charlie Chaplin en in zijn uitdrukking op Buster Keaton. Hij wordt geplaagd door twee nimfen (zoals de dwerg Alberich in het begin van Wagners Rheingold door drie Rijndochters) en is doodsbang voor ze. Hij vlucht weg in een roeibootje voor de droevige, verlaten Ariadne. De muziek van Rihm is op deze tekst van Nietzsche heel melodieus en lyrisch, nergens auw of zoetig. N. heeft tot nu toe nog geen woord uitgebracht, eindelijk kan hij haar zeggen: Ich bin dein Labyrinth! De betekenis van deze zin is heel anders dan bij Nietzsche, hij wordt verzelfstandigd tot een moeilijke bekentenis van een angstig mens, die pas rust lijkt te krijgen in de gekte en die gelukkig wordt als hij denkt aan de dood. We zien hem in een bordeel en zien dan in de woorden van Nietzsche de woestijn groeien: Die Wste wchst. Audi kiest voor een beeld van een kring van grotesk gesluierde vrouwen met enorme vaginas, de nachtmerrie van de Europeaan N. Het is bijna profetisch dat N. zich hier, net als Wilders bij zijn proces, op Luther beroept: Hier sta ik, ik kan niet anders. Alsof daarmee alle haat, angst en vooroordelen worden gerechtvaardigd. Pas aan het einde van de opera kan N., als hij op zn allerkwetsbaarst is en zijn huid zelfs

ernst Bakker van Hilversum na de onthulling van stationnement gnant in de tuin van Villa VPro; rechts: mojca erdmann, Virpi raisanen, Julia Faylenbogen, elin rombo, matthias Klink en Johannes martin Kranzle in dionysos

is afgestroopt, zoiets als een daad stellen. Zijn afgestroopte huid snelt Ariadne te hulp als die als een paard door een man wordt geslagen. Een scne die teruggaat op een ware gebeurtenis uit Nietzsches leven, vlak voor zijn geestelijke ineenstorting. Ariadne kan N. niet meer bereiken en roept wanhopig uit dat hij de steen is, de woestijn, de dood. N. kan daar aan het eind alleen tegenover stellen: Ik ben jouw waarheid Dionysos is een aangrijpende, nieuwe, ongekende opera, met prachtige muziek, grandioos gespeeld door het Nederlands Philharmonisch Orkest onder Ingo Metzmacher. Met schitterende, schematisch vormgegeven decors van beeldend kunstenaar Jonathan Meese. Prachtig gezongen en gespeeld, vooral door de Oostenrijkse bariton Georg Nigl als N., en de Amerikaanse sopraan Cyndia Sieden als Ariadne. max arIan Dionysos van Wolfgang Rihm, t/m 22 juni in de Gashouder, Cultuurpark Westergasfabriek in Amsterdam, www.dno.nl

Het lijkt de opening van een absurdistische speellm: man beklimt trap, lege poezenreismand in de hand. Direct achter hem een jonge vrouw met twee manden. Dan nog een en nog een en nog een: cortge klimmende mandendragers. Maar het is documentaire: voorop loopt Martin Daamen, achter hem Rotterdamse ggd-collegas

38 katten

televisie De bemoei zorgers

23.06.11 De groene amsterDammer 55

en medewerkers van de Dierenbescherming. Ze komen voor Roy, wiens kattenhuishouden hem boven het hoofd is gegroeid. Daamen voert, in een teringzooi waarvan de stank uit de beeldbuis lijkt te walmen, een begripvol gesprek. Roy verklaart: vier jaar lang is hij volgedouwd met methadon, net als veel van zijn verslaafde vrienden van wie de meesten nu dus dood zijn dankzij de drugshulpverlening, die criminele organisatie. Nu is hij gestopt en zijn er drie jaar achterstallige administratie en 38 katten. Daamens collega Jos Jongeleen legt Roy uit dat hij kan zorgen voor hulp bij het schoonmaken. Hij raadt het aan, dringt niet op. Martin en Jos zijn samen met sociaal verpleegkundige Meta van der Schee hoofdpersonen in De bemoeizorgers van Hans Polak. Dat waren ze ook al in Polaks Vervuild, vereenzaamd en verwaarloosd uit 2000 (die de Vara voorafgaand herhaalt). Wat alles zegt over deze hulpverleners die huden van werk met en voor de zwaksten; en van die mensen zelf. De kijker denkt bij de zoveelste rune van huis en leven dat dat werk zowel smerig, deprimerend als eentonig moet zijn. Maar zij zien afwisseling omdat de vereenzaamde onaangepaste, verslaafd of niet, een persoonlijkheid met eigen geschiedenis is zonderling misschien maar ook veel meer dan dat. Hun respect geeft ook ons het recht te kijken naar hun clinten, de andere hoofdpersonen. Ook die zocht Polak opnieuw op voorzover nog in leven want gezond zijn leefstijl en omstandigheden zelden. Soms volgt op een schoonmaakoperatie nieuw verval, maar soms heeft het effect. De mevrouw die ooit leuke muisjes nam, die haar huis door snelle aanwas overnamen waarna er honderden uitgezet moesten worden in het stadsbos, beheert nu een verzameling speelgoedbeesten waarmee ze converseert als met de levende have van voorheen. Scherp maakt ze duidelijk dat ze in haar pluchen verzameling geen dieren ziet: het zijn poppen ze is niet gek! Ze ziet er beter uit dan in 2000. Net als Petra, destijds graatmagere agressieve verslaafde voor wier toekomst je geen cent gaf en die nu het zonnetje in een inrichting is, waar haar lieve man haar regelmatig bezoekt. Zo zijn er meer die hun hulpweigering uiteindelijk opgeven en er beter van worden. Al zie je de drankverslaafde man die eindelijk uit zijn vervuild hol is gehaald, schoon en verzorgd in de inrichting tobben met hetzelfde als voorheen: waartoe en hoe te leven? Vraag die zich niet alleen aan drop-outs voordoet. En die de bewonderenswaardige hulpverleners voor zichzelf beantwoorden door te helpen, waarvan clinten, hun buren, familie en wij allemaal proteren. Mooie lm over indrukwekkende mensen. Twee kanttekeningen. De bewogen muzikante die een lied zingt
Joss Barratt / sIxteen FILms / CInart

voor een werkloze Pool, wonend onder een brug in ijzige kou het is meer gnant dan ontroerend. Belangrijker: het aantal gevallen is in tien jaar gelijk gebleven maar ze zijn heftiger geworden. Daar wordt een nogal gezochte Uitgesproken Vara-conclusie aan verbonden. Maar onder alle kleuren kabinetten en gemeentebesturen vereenzamen en vervuilen mensen en je kunt dat niet uitsluitend Rutte en zijn maten verwijten. WaLter Van Der KooI Hans Polak, Vervuild, vereenzaamd en verwaarloosd, Vara, 16 juni, Nederland 2, 22.55 uur, herhaling van 2000. Hans Polak, De bemoeizorgers, Vara, 23 juni, Nederland 2, 22.55 uur

Genre en moraliteit
film route Irish

What are you people running here? Your own private shooting war? Deze vraagt stelt een agent van Scotland Yard in zijn onderzoek naar de moord op een Amerikaanse burgerrechtenactivist tijdens de troubles in Noord-Ierland. De agent, gespeeld door Brian Cox, is verbijsterd over de wijze waarop Britse soldaten alle regels en wetten aan hun laars lappen. De lm: Hidden Agenda (1990) van Ken Loach. Loachs rauwe, bijna cynische aanklacht tegen door de staat gesponsord geweld en de verborgen politieke agendas die losgeslagen soldaten moeten aansturen, weerklinkt sterk in zijn nieuwste werk, Route Irish. Hierin leidt de dood van Frankie (John Bishop), een Engelse huursoldaat, ertoe dat zijn boezemvriend Fergus (Mark Womack) de corruptie blootlegt binnen het private militaire bedrijf waarvoor ze beiden in Bagdad werkten. In Irak was hun taak het escorteren van westerse hulpverleners en journalisten op route Irish, de levensgevaarlijke weg die de luchthaven met de groene zone verbindt. Deze beveiligingstaak werd sinds het einde van de oorlog steeds meer overgelaten aan de private militaire sector, waarin de belangrijkste drijfveer niet veiligheid is maar geld, vl geld.

route irish van Ken Loach

Waar Hidden Agenda inspeelt op een politiek discours dat destijds dagelijks breed in de internationale media werd uitgemeten, focust Route Irish op de specieke psychologie van het hoofdpersonage en ook op de ontluikende actualiteit van de invloed van de private militaire sector. In april concludeerden onderzoekers van zeven Europese universiteiten dat de inzet van particuliere militaire bedrijven in het buitenland de kans op mensenrechtenschendingen aanzienlijk verhoogt. Hun bevindingen werden gepresenteerd op de slotconferentie van het driejarige onderzoeksproject getiteld Priv War. Om uitwassen in die sector tegen te gaan, willen de onderzoekers dat er een Europees systeem van richtlijnen voor lidstaten komt dat tot regelgeving moet leiden om ervoor te zorgen dat de bedrijven aan bepaalde standaarden voldoen. En om dus te voorkomen dat men zijn eigen private shooting war in brandhaarden als Irak en Afghanistan begint. Met Route Irish, dat al vorig jaar in Cannes werd vertoond, loopt regisseur Loach eigenlijk vooruit op deze ontwikkelingen. Zijn lm is een vernietigende blik op de gewetenloosheid van de directeuren binnen de private militaire sector voor wie alles draait om grote contracten en dus ook veel geld. Ondertussen vallen er in conictsituaties zoals die in Bagdad vele doden door het roekeloze en extreem gewelddadige optreden van de private soldaten. Meesterlijk is dat Loach in Route Irish juist voor het vertelperspectief van zon soldaat kiest, Fergus, een gewelddadige man die bij de begrafenis van zijn beste vriend Frankie tot inkeer komt. Waarna het verhaal begint. Juist door dat perspectief stort Loach de kijker in hetzelfde morele dilemma als dat van Fergus: verraadt hij zijn lads, zijn vrienden, of kiest hij ervoor juist en rechtvaardig te handelen waardoor hij waarschijnlijk voor de rest van zijn leven een getekend man zal zijn? En hoe moeten wij Fergus zien? Hij is een soldaat, in Bagdad om veel geld te verdienen, belastingvrij, over de rug van de plaatselijke bevolking. Maar ook een held? Route Irish is misschien wel Loachs beste lm sinds Hidden Agenda: schitterend gefotografeerd door Chris Menges, die de textuur van het beeld een ruwe, korrelige kwaliteit geeft die doet denken aan de complottheoriecinema van de jaren zeventig, en uitstekend en vooral authentiek geacteerd. Maar bovenal een lm die allerminst overdreven prekerig overkomt. Integendeel, Loach vertelt het verhaal voor een groot deel aan de hand van bekende thrillerconventies zoals plot en fysieke actiescnes. Dat Route Irish desondanks vooral gengageerde cinema is, is tamelijk veelzeggend. Het kan dus wl: genre en politiek en moraliteit binnen n werk. gaWIe KeYser Te zien vanaf 16 juni

56 De groene amsterDammer 23.06.11

Links: a.r. penck, Was ist Gravitation? I, 1984, 252 x 351 cm (incl. lijst) rechts: cornelis cort, De Verheerlijking (naar Rafal), 1573, gravure

Kijken

A.R. Pencks Was ist Gravitation? is nieuw en heel oud tegelijk. Dat begrijpen we als we De Verheerlijking van Rafal bestuderen.
door rudi fuchs
aan zijn brede schilderij Was ist Gravitation?

kun je aezen hoe A.R. Penck schildert. Hij ziet het lege witte doek, tegen de wand, als een ruimte (of een veld) voor theatrale actie, zoals voor Pollock het grote, ruime doek (dat bij hem op de grond lag) de ruimte was voor een nevelig web van sliertig neergezette druipsels en spatten. Op een lm van Pollock aan het werk zie je hem loerend rondsluipen om het schilderij in wording, in zijn hand een blikje dunne verf waaruit hij broze, spattende lijnen kon gieten. Om het eens simpel uit te drukken: een schilderij begint bij het begin. Met bijvoorbeeld het formaat van het doek en ook het soort verf en de beste kwast daarvoor. Dan staat Penck voor het vlak en kijkt het aan. In zijn hoofd heeft hij ongeveer de eerste guur, misschien ook de tweede. Hun schrale vorm komt uit het gegroeide repertoire: de Strichmnner die al jaren in zijn werk optreden. De magere man in het midden, met zijn breed uitslaande armen en met hamers op zijn hoofd, is kennelijk een hoofdpersoon. Zo te zien is hij met lange, vlotte halen geschilderd, met een breed penseel en vloeibare verf. Wat hij precies moet voorstellen, weet ik ook niet, je kunt je voorstellen dat die harkerige gestalte, toen hij op het doek werd neergezet, direct de hele ruimte van het verder nog lege schilderij beheerste en daar ook energie in bracht. Deze in de wereld rondschrijdende man wordt van achteren belaagd door een duivelse persoon met een pompoen als gezicht en een linkerarm dreigend als een schorpioen. Zo

Die stap in het figuratieve realisme moest maar eens worden gezet

rIJKsmuseum amsterDam

Hectische beweeglijkheid

Van aBBemuseum, eInDHoVen

volgen guren elkaar op. Tegenover de magere man danst een wilde vrouw. Door de ruimte tuimelen nog andere mannetjes, als lilliputters rondom Gulliver. Eigenlijk wil ik het erover hebben hoe Was ist Gravitation? nieuw is maar tegelijkertijd ook heel oud. Want dit type schilderij, in karakter en organisatie zo beweeglijk en contrastrijk en rumoerig, is ooit in de historische praktijk ontstaan. In De Verheerlijking van Rafal, bijvoorbeeld, die ik hier laat zien in de vorm waarin die spectaculaire compositie al snel na het ontstaan door Europa werd verspreid, namelijk door reproductieprenten. Het is Rafals laatste schilderij, dat hij nog aan het voltooien was toen hij in 1520 doodging, nog maar 37 jaar oud. In het bovenste deel van de voorstelling zien we Jezus die op een berg voor de ogen van drie hem vergezellende en verbijsterde apostelen zijn goddelijkheid demonstreert: Voor hun ogen veranderde hij van gedaante, zijn gezicht straalde als de zon en zijn kleren werden wit als het licht. Ook verschenen er toen wonderbaarlijk, zegt Mattes 17:2 en verder, de profeten Mozes en Elia aan zijn zijde. Uit de wolken klonk een stem die zei dat dit zijn geliefde zoon was en dat ze naar hem moesten luisteren. Toen ze later de berg waren afgedaald kon Jezus een jongen genezen die maanziek was. Dat was de andere apostelen, onder aan de berg, niet gelukt. Jullie konden het niet, zei Jezus, vanwege gebrek aan geloof. Het onderste deel van het paneel laat de vergeefse pogingen van de apostelen zien om bij de jongen de demon uit te drijven. Dat gaat met veel opgewonden gebaren gepaard, met verwarde discussie ook. Wat we boven op de berg zien gebeuren is beheerst in beweging en stralend sereen, de hemel als het ware. Beneden op aarde, in de donkere schaduw van de berg, worden de apostelen geconfronteerd met de idioot bewegende jongen, omringd door de vertwij-

felde vader en moeder en verdere familie. De apostelen zijn radeloos. We zien een spannend in elkaar geweven organisatie van scherp contrasterende houdingen en gebaren. Zon hectische beweeglijkheid was nooit eerder vertoond. En dan ook nog de manier waarop. Het schilderij is meer dan vier meter hoog. Dat betekent dus dat de guren onderin min of meer levensgroot zijn. Daardoor lijkt de scne ook zo dichtbij. Als toeschouwer zou je tussen de acteurs kunnen gaan staan. Die stap in het guratieve realisme moest maar eens worden gezet, zie je de fantastische schilder denken. Aanvankelijk waren zijn schilderijen bescheiden van formaat geweest. In 1510 begon Rafal aan een opdracht om in de werkvertrekken van het Vaticaan grote, verhalende wandschilderingen te maken van bijna acht meter breed. Zo leerde hij een grotere beeldruimte kennen en ook hoe je, om daarin effectief te werken, grotere guren nodig hebt en vooral ook kloekere gebaren. De oorsprong van De Verheerlijking ligt in die vertrekken. Nu durfde Rafal ook op een smaller altaarformaat zulke grote gestalten zo druk te laten bewegen. Daarom is de compositie zo vreemd gedrongen en zodanig slim in elkaar gezet dat ze ook het eerste maniristische schilderij is. Door de strakke lijnvoering is de hectiek in de gravure nog scherper, ook niet door kleuren getemperd. Zo is dit bijna wilde beeld in het historische geheugen gebleven, waar het niet alleen een inspiratie was voor grote expressieve scnes in lms. Op een of andere manier heeft ook Penck het leren kennen. Het hangt nog steeds in de lucht. PS De echte Verheerlijking, of in het Italiaans Trasgurazione, bevindt zich in het Vaticaans Museum. Toen Rafal in 1520 in het Pantheon lag opgebaard stond het paneel, zijn ultieme meesterwerk, aan het hoofdeinde opgesteld
16.06.11 De groene amsterDammer 57

Dichters &Denkers
Ik ben sociaal, jij bent sociaal
Na decennia van ik is er eindelijk weer ruimte voor de ander. Empathie is in, bewijst de groeiende stapel boeken vol wetenschappelijk onderbouwd anti-individualisme. Of het een revolutie teweegbrengt, valt echter te bezien. door lynn berger

Hoe vrijer mensen zijn om te trouwen of te scheiden, des te minder kans is er op minnaressen. En dus hebben minnaressen tegenwoordig een ouderwets aura (Pauline Terreehorst over De macht van een matresse, p. 64)

beeld dick tuinder

david brooks tHe soCIaL anImaL: tHe HIDDen sourCes oF LoVe, CHaraCter anD aCHIeVement,

Random House, 424 blz., 24,99

martin nowak suPerCooPerators: aLtruIsm, eVoLutIon, anD WHY We neeD eaCH otHer to suCCeeD, Free Press,

288 blz., 24,99

tina rosenberg JoIn tHe CLuB: HoW Peer Pressure Can transForm tHe WorLD,

W.W. Norton & Company, 288 blz., 24,99

Arme Adam Smith. Er gaat geen week voorbij of ergens in Amerika wordt zijn An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations (1776) genadeloos afgemaakt. In de bakermat van het individualisme lijkt een impromptu collectief van neurowetenschappers, psychologen, evolutionair biologen, journalisten en marketingstrategen erop uit Smiths theorie dat de mens eerst en vooral zelfzuchtig is, en dat alle zelfzuchtige handelaars tezamen de economie voortstuwen te ontkrachten. Op basis van wetenschappelijke bevindingen, wiskundige modellen en voorbeelden uit de praktijk schetsen zij een mens die emotioneel en meevoelend is, in-en-in verbonden met anderen, en buitengewoon goed in samenwerken, delen, zorgen en liefhebben. Zo verschenen in het goed-nieuwsvoorjaar van de Arabische lente achtereenvolgens The Social Animal, waarin David Brooks beargumenteert dat het individu slechts bij de gratie van anderen bestaat; Martin Nowaks SuperCooperators, waarin samenwerking de belangrijkste evolutionaire factor blijkt te zijn; en Join the Club van Tina Rosenberg, die aantoont dat sociale verandering niet door politiek beleid of informatievoorziening totstandkomt, maar door groepsdruk. Hun perspectieven, benaderingen en doeleinden lopen sterk uiteen, maar de boodschap is opvallend eenduidig, en lijkt een bevestiging van wat primatoloog Frans de Waal twee jaar geleden al schreef: dat individualisme uit is, en empathie in. Na decennia van ik is er eindelijk weer ruimte voor de ander of nee, niet ruimte, maar een bittere, existentile, biologische noodzaak. We zitten midden in een bewustzijnsrevolutie, stelt David Brooks in The Social Animal: The Hidden Sources of Love, Character and Achievement. De afgelopen paar jaar hebben genwetenschappers, neurobiologen, sociologen, economen, antropologen en anderen een enorme vooruitgang geboekt om de bouwstenen van het menselijk welvaren te begrijpen. Brooks, een New York Times-columnist die eerder het succesvolle Bobos in Paradise schreef, integreerde die nieuwe inzichten in een Emileachtig verhaal over Harold en Erica. In een eeuwigdurend heden worden zij geboren, groeien

ze op, ontmoeten ze elkaar, maken ze carrire, en gaan ze met pensioen; ze zijn succesvol en gelukkig, en Brooks legt voortdurend uit hoe dat komt. Wanneer tiener Harold een huiswerkopdracht heeft, omschrijft Brooks bijvoorbeeld de neurologische processen die hem creatief maken; wanneer Erica fanatiek gaat tennissen, legt hij uit wat de psychologie en sociologie ons vertellen over ambitie. The Social Animal was nog voor het in de winkel lag een bestseller; later deze zomer reikt de American Sociological Association Brooks een prijs uit voor de manier waarop hij wetenschappelijke inzichten toegankelijk maakt voor een breed publiek. Brooks belangrijkste conclusie is dat de mens niet het product is van de ratio, maar van het onderbewuste. Adam Smith en zon beetje elke westerse denker na hem ging ervan uit dat de mens een berekenend, individualistisch wezen was dat kosten en baten tegen elkaar afwoog en op basis daarvan een beslissing maakte; inmiddels wordt steeds duidelijker dat emoties, sentimenten, en andere onbewuste processen de overhand hebben. Het bewustzijn, schrijft Brooks, verlangt naar status, geld en applaus; maar het onderbewuste verlangt harmonie en verbintenis. Sterker nog, we worden wie we zijn door harmonie en verbintenis. Dat begint al in de baarmoeder, en gaat door totdat we sterven. Babys bekijken, betasten en imiteren hun moeders, en hun hersentjes groeien; in de hersenen van babys die nauwelijks worden aangeraakt of toegesproken worden minder synapsverbindingen aangelegd, en sterven meer hersencellen. Hersenen ontwikkelen zich alleen in contact met andere hersenen, aldus Brooks. Bij Brooks wint de Adam Smith van The Theory of Moral Sentiments (1759) het van die van The Wealth of Nations. In dat eerdere, minder bekende essay beschreef Smith een fenomeen dat we pas begin twintigste eeuw empathie zouden noemen: Wanneer we zien dat iemand op het punt staat een klap op zijn arm of been te krijgen, trekken we automatisch ons eigen arm of been terug; en wanneer het raak is, voelen wij die klap ook. Een kwart millennium later kunnen wetenschappers met behulp van mri-scanners de fysieke basis voor deze theorie

58 De groene amsterDammer 16.06.11

laten zien: in de hersens van een laboratoriumaap die toekijkt terwijl een laborant een pinda eet, wordt hetzelfde patroon actief als wanneer de aap zelf een pinda zou eten. Onze neuronen spiegelen die van anderen: we denken niet bewust na over wat een ander doet, maar leven ons direct en onbewust in die ander in. Empathie, zo lijkt het, is een automatisch, fundamenteel en fysiek proces. Waar Brooks zich op de hersenen en de relaties tussen individuen concentreert, daar komt Harvard-professor Martin Nowak via de evolutie- en speltheorie tot eenzelfde conclusie: Samenwerking, niet competitie, is de sleutel van evolutionaire complexiteit, schrijft hij in SuperCooperators: Altruism, Evolution, and Why We Need Each Other to Succeed. Volgens Nowak had niet alleen Smith het mis; ook Darwin was een beetje kortzichtig. Klassiek darwinisme leert ons dat alles in het teken staat van overleving, en dat eigenbelang vr alles gaat. Samenwerking een offer bren-

gen om een ander te helpen lijkt onlogisch, maar toch zie je het overal: bacterin klonteren samen en delen nitraat, cellen werken samen en vormen een mens, mensen werken samen en verworden tot een samenleving die allengs groter, gespecialiseerder en ingewikkelder wordt. Nowak lost die paradox op door zich op de universele waarheden van de wiskunde en de speltheorie te beroepen en dan met name op het prisoners dilemma, een theoretisch spel met twee spelers die elk de optie hebben samen te werken of te saboteren. Wanneer we allebei

Wanneer ik de reputatie heb betrouwbaar en altrustisch te zijn, zullen anderen eerder geneigd zijn mij te helpen

samenwerken, winnen we ieder een beetje, en als we allebei saboteren, krijgen we allebei niets. Maar wanneer jij de boel saboteert terwijl ik samenwerk, dan krijg jij alles en ik niets. Op de korte termijn is saboteren dus beter: winner takes all, nice guys nish last. Wanneer je het spel heel vaak achter elkaar speelt (een situatie die zich alleen in computersimulaties voordoet) is het echter beter om allebei samen te werken; dan hou je het spel in stand, en blijf je allebei voortdurend winnen. Voor evolutie, een langetermijnproces bij uitstek, is altrusme uiteindelijk dus voordeliger dan egosme. Volgens Nowak hebben mensen dit vermogen tot samenwerken buitengewoon goed ontwikkeld: we zijn supercooperators, en dat is een van de belangrijkste redenen dat we in vrijwel elk ecosysteem op aarde hebben kunnen overleven. Inherent aan dit uitzonderlijke talent is wat Nowak indirecte wederkerigheid noemt. Wanneer ik jou help met verhuizen, ga jij niet tegelijkertijd verhuisdozen inpakken in mijn huis; indirecte wederkerigheid betekent dat de beloning voor mijn altrusme pas later komt, en misschien niet eens van jou, maar van iemand anders die het de moeite waard vindt mij te helpen. Voor indirecte wederkerigheid heb je drie dingen nodig: reputatie, taal, en, bingo, empathie. Wanneer ik de reputatie heb betrouwbaar en altrustisch te zijn, zullen anderen eerder geneigd zijn mij te helpen of zaken met me te doen. Taal en communicatiemiddelen maken dat onze reputatie ons vooruit kan reizen: roddel en achterklap zijn zo bezien geen tekenen van moreel verval, maar peilers van de beschaving. Dankzij indirecte wederkerigheid vinden onze transacties op steeds grotere schaal plaats, en kunnen leden van een samenleving zich zodanig specialiseren dat ik dit stuk kan schrijven terwijl iemand anders mijn brood bakt, en weer iemand zich met wet- en regelgeving bezighoudt. En empathie is voor dit alles van cruciaal belang: zonder ons vermogen ons in te leven, zouden we de reputaties van anderen nooit kunnen beoordelen. Ook voor Tina Rosenberg staat reputatie centraal. Rosenbergs eerdere boeken gingen over politiek geweld in Latijns-Amerika en over Oost-Europa na het communisme, en hoewel de hoeveelheid problemen waar je over kan schrijven onuitputtelijk is, vond ze het dit keer interessanter om op zoek te gaan naar plekken waar problemen worden opgelost. In Join the Club: How Peer Pressure Can Change the World brengt ze een keur aan succesverhalen bij elkaar, van microkrediet in India tot een geslaagde antirookcampagne in Californi. Deze projecten slaagden volgens Rosenberg door wat zij the social cure noemt: groepsdruk. Net als Brooks gelooft Rosenberg dat mensen sociale wezens zijn die bij een groep willen horen; net als Nowak meent ze dat respect van anderen onze belangrijkste drijfveer
16.06.11 De groene amsterDammer 59

n U

a l

t W E E D E

D R U K

Het imago van Europa is een doolhof vol culturele reflecties. In een even erudiet als speels essay voert Joep Leerssen de lezer mee op zijn verkenning van een spiegelpaleis vol intrigerende dwaalwegen, glanzende vergezichten en onverwachte dwarsverbanden.

ww w. va n t i lt . n l

isbn 978 94 6004 069 6

19,95

Joep Leerssen wil het ware Europa redden uit het vuile badwater van de geschiedenis. Vrij Nederland Leerssen walst zwierig door het spiegelpaleis, van literatuur naar film naar geschiedenis en beeldende kunst, draait soepeltjes door tijdperken en wisselt telkens van danspartner. Het resultaat is een balzaal vol Europese themas en archetypen. NRC Handelsblad

ad.vantiltA.indd 1

14-06-11 09:35

is. Voor een goede reputatie doen we alles: als ik als Indiase vrouw een microlening afsluit, is de kans dat ik verantwoord met het geld omga het grootst wanneer ik elke week met andere vrouwen samenkom die ook zon lening hebben afgesloten. Fitting in with the group, schrijft Rosenberg, is still a basic drive. Voor dat idee valt heel wat te zeggen: in de nasleep van de Egyptische opstand vertelden heel wat bloggers en activisten uit Caro dat ze angstvallig in de gaten hielden wat zich in Tunesi en andere Egyptische steden afspeelde, en dat niemand wilde achterblijven bij de rest. Geldingsdrang en conformisme leken hier hand in hand te gaan: als Tunesi een leider omver kon werpen, dan moest Egypte dat toch zeker ook kunnen? De boeken van Brooks, Nowak en Rosenberg behoren tot een nieuw en groeiend genre dat je wetenschappelijk onderbouwd anti-individualisme zou kunnen noemen. Stijl en benadering verschillen Brooks is sentimenteel, Nowak megalomaan en Rosenberg zakelijk maar uiteindelijk vertellen ze allemaal hetzelfde verhaal. Volgens dat verhaal stond Amerika de afgelopen vijftig jaar in het teken van individualisme, egosme, en toenemende isolatie. De desastreuze gevolgen hiervan zijn al zichtbaar, en dreigen ons binnenkort te vermorzelen. Gelukkig komen we er nu, net op tijd, achter dat we eigenlijk heel sociaal zijn, en dat de evolutie ons ertoe heeft uitgerust het algemeen belang vr alles te laten gaan. Met dit inzicht kunnen we onszelf redden: als beleidsmakers en de rest van het volk n wakker worden, dan zullen we sterker, gezonder, en vreedzamer uit deze crisis komen. Voor Nowak is ons vermogen tot samenwerken niet alleen onze kracht, maar ook onze zwakte. Dankzij indirecte wederkerigheid zijn mensen op steeds grotere schaal met elkaar verbonden. Dat gaat goed zolang het goed gaat, maar zoals we in 2008 zagen betekent het ook dat subprime-hypotheken in Californi het failliet van kleine gemeentes in Noorwegen kunnen veroorzaken. We worden steeds welvarender, maar daardoor warmt de aarde op en raken onze grondstoffen uitgeput. Om het tij te keren moeten we ng beter samenwerken: de kwaal blijkt ook het medicijn. Dit kunnen we bewerkstelligen, schrijft Nowak, als we de kennis uit zijn boek gebruiken: als reputatie essentieel is voor altrustisch gedrag, dan moeten we zorgen dat gedrag zoveel mogelijk in het openbaar gebeurt. Ik ben eerder geneigd mijn co2-uitstoot te verminderen als ik weet (of denk) dat anderen weten dat ik dat doe. Ook Rosenberg schrijft dat wie de samenleving wil veranderen, de lessen uit haar boek ter harte moet nemen: groepsgevoel moet het uitgangspunt worden van beleid. De hoopvolle Brooks denkt dat de bewustzijnsrevolutie de potentie heeft om de individualistische politieke losoen van de afgelopen veertig jaar op hun kop te zetten. Als mensen bij de gratie van hun relaties bestaan, dan moet

Meer lezen: Whats Mine is Yours: The Rise of Collaborative Consumption (Rachel Botsman & Roo Rogers, HarberBusiness, 2010); The Economics of Enough: How to Run the Economy as if the Future Matters (Diane Coyle, Princeton University Press, 2011); Connected: The Surprising Power of Our Social Networks and How They Shape Our Lives How Your Friends Friends Friends Affect Everything You Feel, Think, and Do (Nicholas Christakis & James Fowler, Brown and Company, 2009); The Social Neuroscience of Empathy (Jean Decety & William Ickes, MIT Press, 2009); Networks, Crowds and Markets: Reasoning About a Highly Connected World (David Easley & Jon Kleinberg, Cambridge University Press, 2010); The Compassionate Instinct: The Science of Human Goodness (Dacher Keltner, Jeremy Adam Smith & Jason Marsh, W.W. Norton, 2010); The Empathic Civilization: The Race to Global Consciousness in a World in Crisis (Jeremy Rifkin, Tarcher, 2009); Cognitive Surplus: Creativity and Generosity in a Connected Age (Clay Shirky, Penguin Press, 2010); Wikinomics: How Mass Collaboration Changes Everything (Don Tapscott & Anthony Willliams, Portfolio Trade, herziene versie 2010); The Age of Empathy: Natures Lessons for a Kinder Society (Frans de Waal, Crown, 2009); All That We Share: How to Save the Economy, the Environment, the Internet, Democracy, Our Communities and Everything Else that Belongs to All of Us (Jay Walljasper & Bill McKibben, New Press, 2010)

individuele vrijheid niet langer het grootste politieke doel zijn, maar eenheid, verbinding, en gemeenschap. Op zich is de wetenschappelijk onderbouwde, anti-individualistische boodschap niet nieuw. Alleen is ook maar alleen of, zoals de Amerikanen zeggen: united we stand, divided we fall. Ideen over altrusme en egosme, vrijheid en gebondenheid strijden altijd om voorrang, in persoonlijke levens net zozeer als in de ideengeschiedenis als geheel. Na de individualistische jaren zeventig, tachtig en negentig is de opkomst van tegengeluid weinig verrassend, maar een samenloop van technologische en maatschappelijke omstandigheden zorgt ervoor

In de wereld van platforms en communities is social het meest gebruikte bijvoeglijk naamwoord

dat de balans nu extra sterk naar de andere kant doorslaat. De technologie helpt ons denken. Wetenschappers hebben tools to think with nodig: zonder stokje en kleitablet geen algebra; zonder camera geen idee hoeveel paardenbenen er in galop tegelijk de grond raken; zonder mriscanners geen spiegelneuronen. Die laatste techniek is relatief nieuw, en het hart van de wetenschap klopt trager dan dat van de rest van de wereld; neurobiologische inzichten komen nu pas langzaamaan naar buiten. Brooks had The Social Animal geen jaar eerder kunnen schrijven; Nowaks werk zou zonder geavanceerde computermodellen niet mogelijk zijn; en in veel van de succesverhalen in Rosenbergs boek spelen nieuwe online communicatieplatforms een belangrijke rol. Maar technologie helpt ons denken ook op een andere manier, namelijk als metafoor. Zoals Douwe Draaisma bijvoorbeeld heeft laten zien, voegen de metaforen die we voor het geheugen gebruiken zich steeds naar de nieuwste opslagen communicatiemedia het geheugen werd achtereenvolgens als kleitablet, schilderij, foto, en harde schijf omschreven. Het belangrijkste communicatiemedium van de jaren zestig, zeventig en tachtig was de televisie, met eenrichtingsverkeer en isolement als belangrijkste eigenschap. Computers en internet zijn er al een tijdje, maar Web 2.0 bestaat pas een paar jaar; en in de wereld van platforms en communities is sharing het belangrijkste werkwoord, en social het meest gebruikte bijvoeglijk naamwoord. Voor cyberutopisten als Clay Shirky en Henry Jenkins was dit al langer reden om de revolutie uit te roepen, maar inmiddels verschijnt het sociale web ook in andere contexten, als metafoor. De boeken van Rosenberg, Nowak en Brooks zijn stuk voor stuk doordrenkt met een vocabulaire van computers, netwerken, en links. De anti-individualistische boodschappers zijn optimistisch. Toch zal Nowak de eerste zijn om te erkennen dat je altijd cellen hebt die tegen het lichaam in verzet komen en kanker veroorzaken, en weet Rosenberg als geen ander dat reclamemakers groepsdruk ook kunnen gebruiken om mensen juist aan het roken te krijgen. Het valt nog te bezien of Brooks bewustzijnsrevolutie ook een politieke revolutie teweegbrengt, en of Nowaks wetenschappelijke bewijs van de voordelen van samenwerking de planeet gaat redden. Kennis is macht, maar wij zijn het product van onze emoties; en als de controverse over klimaatverandering iets duidelijk maakt, dan is het dat wetenschappers, zeker in Amerika, zelden het laatste woord hebben. We zijn sociale wezens, en het is hartverwarmend dat die kant van ons nu op een voetstuk wordt geplaatst. Maar we zijn ook gemaksdieren, en politieke beesten: de Adam Smith van A Theory of Moral Sentiments heeft het goed gezien, maar die van The Wealth of Nations was ook niet gek.
16.06.11 De groene amsterDammer 61

Kijken vanuit je ooghoeken

door piet gerbrandy
In Tegen het vergeten schrijft Hans Faverey: Door twee ramen tegelijk het raam/ uit springen is vaak even moeilijk/ als door beide ramen tegelijk/ dezelfde kamer weer in. Op twee plaatsen tegelijk zijn, parallelle levens leiden, is blijkbaar niet peter verhelst onmogelijk. Het is een Zoo Van Het kwestie van wilskracht en DenKen verbeelding. Vandaar dat Prometheus, Faverey in een van zijn 120 blz., 19,95 laatste gedichten zegt: Zelden heeft de sprong van een panter/ ook maar iets van dezelfde sprong door/ dezelfde panter, wanneer niet zoals/ gewild door die panter zelf. Hoewel je in vele universa tegelijk leeft, bepaalt je concentratie waar je je echt bevindt. Op het omslag van de nieuwe bundel van Peter Verhelst (1962) staat een paard afgebeeld dat besprongen wordt door een ernstig kijkende danser. Het paard wendt zijn hoofd af, alsof het zich aan een onvermijdelijke ontmoeting wil onttrekken. De foto suggereert een potentile eenwording van mens en paard, of op zn minst een diepe verwantschap. Maar het paard wil er niet aan. In Zoo van het denken is het omkijken een prominent motief. Wat je wilt zien, bevindt zich altijd elders dan waar je bent. Alleen wat vanuit de ooghoeken wordt waargenomen is van belang. Bij iedere keuze sluit je de beste mogelijkheden uit. In deze uitzonderlijk rijke bundel, waarin ieder gedicht een dier centraal stelt, laat Verhelst zien dat mens en dier meer met elkaar gemeen hebben dan we gewoonlijk aannemen. Bovendien gedraagt het denken zich als een bonte dierentuin: gedachten kronkelen als slangen, verlangens trekken als kraanvogels naar verre continenten, het brein is waakzaam als een zwarte panter: We weten dat hij nergens is en overal, zonnebadend op een rots en/ soezend in de oksel van een ceder. Hij houdt een lui oog gericht op zijn omgeving, alsof hij daarin niet wezenlijk is genteresseerd, maar tegelijk staat elke seconde op enkele meters/ een bundel spieren onder hoogspanning. Zoals de personages in meer dan n wereld leven, lijken de gedichten zelf ook steeds achterom en opzij te kijken, in de veronderstelling dat wat er echt toe doet zich elders afspeelt. Het sterke van deze pozie is haar ongrijpbaarheid, die opmerkelijk genoeg gepaard gaat met een maximum aan lijfelijke en zintuiglijke concreetheid. Nooit is Verhelst vaag, nooit valt vast te pinnen wat hij zegt. Er schijnen lezers te zijn
62 De groene amsterDammer 16.06.11

uit: De geschenken van het donker / zwarte kraai (Corvus corone)

Zo lang zal het duren druk en warmte, vluchtige verbindingen tot het donker zijn vorm vindt van veen, bruinkool, steenkool, antraciet, grafiet. Nog langer zal het duren en misschien gebeurt het zelfs nooit vertraagde gebaren, dagenlang stilzitten, ononderbroken erop in praten, soms licht het donker een seconde op dat je met gesloten ogen in de kamer in en uit staat te ademen en dat het zijn snuit tussen je vingers scherp wrijft tot een snavel. Het zal langs je been omhoog kruipen en warm in de holte van je sleutelbeen gaan liggen. Naarmate je het meer aanraakt, krijgt het veren. Hoe meer je het aanraakt, des te groter de kans dat het op een dag wegvliegt.

die daar moeite mee hebben, hem is zelfs verweten dat hij kitsch zou schrijven, maar dat oordeel berust op onvermogen zich te laten meevoeren door een maalstroom van indringende beelden, waarvan de betekenis inderdaad niet vastligt. Het gaat hier niet zozeer om diepgang, als wel om stuwkracht. In de afdeling Heraldiek verwijzen alle gedichten naar schilderijen van Rogier van der Weijden, maar godzijdank haalt Verhelst het niet in zijn hoofd die werken te beschrijven, zoals derderangs dichters zouden doen. De reeks toont een galerij uitgestorven diersoorten, die soms alleen door een kleur of een lichaamshouding geassocieerd kunnen worden met een annunciatie of kruisiging van Van der Weijden. Doordat bij enkele van de dieren de mogelijkheid wordt opengehouden dat er misschien toch nog exemplaren in leven zijn, ontstaat er een symbolisch verband tussen de survival of the ttest en het lijden en herrijzen van Christus. Maar bovenal zijn de gedichten zinnelijk. De Javaanse tijger (uitgestorven in 1978, het jaar dat de Rode Brigades in Itali Aldo Moro vermoordden en twee pausen stierven) is gekoppeld aan een kruisafneming: Ze eet frambozen. Hij ligt in de oksel van een tak te kijken naar de brandende witte ceder. De takken in een vlecht, zodat het vuur eerst door de bladeren en daarna door de

takken, onder de bast door, smeulend in het zoete merg van de stam, naar de wortels. Het kan dagen duren Het meisje, dat bijna samenvalt met de brandende boom, zal zich traag heupwiegend/ wassen met rook, de haren los, terwijl hij de tijger haar loom maar alert observeert. Zij gaat, zoals in deze bundel verscheidene guren doen, op handen en knien zitten, hij laat een knie opzij vallen. Ze kijkt hem/ over haar schouder aan de pupillen een gloeidraad. Het is mogelijk de tijger met Christus en de vrouw met Maria Magdalena in verband te brengen, en het omgekeerde kan natuurlijk ook, zodat het schilderij van Van der Weijden een totaal nieuwe lading krijgt, maar nodig is dat niet. De beelden spreken voor zich. Een andere reeks is gewijd aan de fataal verlopen Zuidpool-expeditie van Robert Falcon Scott, nu een eeuw geleden. Misschien bestaat de wereld uit niets anders dan onder bewustzijn/ uit groeiende dingen, aldus een van de poolreizigers, die het avontuur blijkbaar als een psychologisch experiment beschouwt. Op kerstavond vindt een intrigerend ritueel plaats: We knielen op het ijs, duwen het gezicht in een wak en als we overeind komen, hebben we een glazen hoofd. Onze gezangen, uit het hoofd openklappende pauwenstaarten. Ik voel, zegt hij, iemand anders in me/ hijgen, op zn knien, met zijn hoofd in zijn handen/ in mijn hoofd in mijn handen./ Dit kan een herinnering zijn. Hans Faverey had gelijk: door twee ramen tegelijk naar buiten springen is moeilijk, maar niet onmogelijk. We zijn, om met Verhelst te spreken, sneeuwuil en spitsmuis tegelijk.

We zijn, om met Verhelst te spreken, sneeuwuil en spitsmuis tegelijk

Gesosticeerd milieu
door hassan bahara
Erik Menkveld, gelauwerd dichter, en nu ook romancier, bewijst in zijn debuutroman Het grote zwijgen allesbehalve een beginneling te zijn. Bij hem geen ontsporende zinnen, geen krukkige mooischrijverij of een beperkt idioom, maar een rijk taalgevoel en een erik menkveld jn oor voor ritme. Dit is Het grote een bekwame literator met ZWIJgen een bezonken potica. En Van Oorschot, toch is uit al deze kunde 387 blz., 19,90 maar een matig geslaagd boek voortgekomen. Het grote zwijgen is de verliteratuurde weergave van de vriendschap tussen de componisten Alphons Diepenbrock en Matthijs Vermeulen, twee grootheden die elkaar begin twintigste eeuw vonden in hun compromisloze opvattingen over wat juist en waar is in de klassieke muziek. De twintiger Vermeulen valt de oudere Diepenbrock op als eerstgenoemde een lyrische bespreking schrijft over Diepenbrocks muziekcompositie bij het blijspel Marsyas. De door Vermeulen hevig bewonderde Diepenbrock nodigt de jonge criticus uit voor een kennismaking en begint daarmee een vriendschap die aanvangt als een strikt formele leerlingmeester-verhouding, maar langzaam uitgroeit tot een gelijkwaardig verbond. Een groot deel van het boek wordt in beslag genomen door getheoretiseer over muziek en haar bestemming, die Diepenbrock stemmig formuleert als de mens weer in contact brengen met zijn goddelijke oorsprong. Menkveld neemt omstandig de ruimte om de fysieke en metafysische sensatie te beschrijven die de verschillende muziekstukken bij toehoorders teweegbrengt, en doet dat met zulk aanstekelijk plezier dat zelfs iemand als ik die een levenlang op een dieet van hiphop en popmuziek heeft gestaan de verheven aard van klassieke muziek kan navoelen. Dat is een mooie didactische meevaller, maar er schuilt ook een gevaar in zoveel opzichtig getaleerde verhevenheid, namelijk het gevaar om in tot het uiterste doorgevoerde verjning te vervallen. Het duidelijkst wordt dit in de keurig aangeharkte dialogen waardoor personages soms worden teruggebracht tot doorzichtige sjablonen door wie de klinkende ideen over muziek worden overgebracht. Het geeft de gesproken taal in dit boek een articile schijn, die wellicht

verklaard kan worden uit het feit dat Menkveld veel uit secundaire literatuur (briefwisselingen, essays, biograen) heeft geput. De gebeitelde zinnen geven misschien het best de strenge opvattingen van deze twee componisten weer, maar een uitgedachte formulering voor in een brief of krantenartikel klinkt in een spontaan gesprek al gauw mechanisch en als het opdreunen van een gememoriseerd lesje. De stijve toon houdt ook stand in hun ideen over de grote barbarij die de Eerste Wereldoorlog is. Ze voorvoelen allebei de gruwelen die het militaristische en oorlogszuchtige Duitsland door Europa zal verspreiden, en lijken daar oprecht tot in het diepst van hun wezen door geraakt, maar hun taal hierover weerspiegelt toch een vreemdsoortige distantie, alsof het amateurtoneelspelers zijn die uitdrukkingsloos een tekstrepetitie uitvoeren. Het maakt de tirades tegen Duitsland en de begeesterde opvattingen over de taak van muziek in oorlogstijd tot een krachteloos protest, terwijl een inke, doorleefde schreeuw bedoeld is. Enige lenigheid in toon en stijl zou misschien te vinden kunnen zijn in de paar liefdesgeschie-

alphons diepenbrock (18621921)

De tweede dolkstoot is een symbolische ontmanning van Diepenbrock door het met zijn vrouw aan te leggen

denissen die het boek telt. Het grote zwijgen opent met Diepenbrock als vreemdganger die een buitenechtelijke relatie heeft met zijn veel jongere muziekleerlinge Jo. Het kindmeisje Jo woelt zijn verstorven zinnelijk leven om en doet passie in hem ontbranden die hij nooit heeft ervaren in zijn huwelijk met de degelijke, scherpzinnige, maar ook aseksuele Elsa. Het klinkt als een voorbode voor emotioneel spektakel, maar de omschrijving is helaas vuriger dan de uitwerking. De verhouding moet vast veel voor de middelbare Diepenbrock betekend hebben, maar als lezer denk je hier met een middelmatige amourette van doen te hebben. De tenenkrommende bevestiging van dit vermoeden dient zich aan in Bouquetreeks-achtige uitspattingen: Jo kijkt hem diep in de ogen. Ik hou zoveel van je Fons. Het is elke dag weer een geluk voor me te weten dat jij bestaat en aan mij denkt. Ook al heb ik dan Joe en jij Elsa, en is dat ook goed zo, onze liefde zal bestaan zolang wij leven. Daar klamp ik mij aan vast. Ze kussen elkaar lang en innig en dan uistert hij dat ze haar tram niet moet missen. Ook Diepenbrocks vrouw Elsa gaat op zoek naar liefde buiten het echtelijk verbond en vindt die kortstondig bij huisvriend en Diepenbrocks zielsverwant Matthijs Vermeulen. Het is allemaal waar gebeurd, dit uit het boek laten zou een opmerkelijke omissie zijn geweest, maar dat maakt het nog niet vanzelfsprekend tot een geschiedenis die in een boek de onbeduidendheid ontstijgt. Het biedt je alleen het inzicht dat ook genien zich wel eens een gnant slippertje veroorloven om de sleur te doorbreken. Het duurt lang in het boek voordat zich een ontwikkeling aandient die dit statisch en tot vervelens toe gesosticeerde milieu een werkelijk wrange ondertoon geeft. Zoals in elke leerling-meester-verhouding is vadermoord de onafwendbare uitkomst. De eerste dolkstoot levert Vermeulen in de vorm van een vernietigend artikel waarin hij Diepenbrocks verslappende maatschappelijke positie-inname als kunstenaar hekelt. De tweede dolkstoot is een symbolische ontmanning van Diepenbrock door het met zijn vrouw aan te leggen. De derde, denitieve dolkstoot ligt in Vermeulens groeiende besef dat Diepenbrock zijn genie ten spijt muzikaal geen aansluiting meer heeft weten te vinden met de moderne tijd. Het is de opmaat naar een navrant slot waarin Diepenbrock zijn leven overdenkt en concludeert dat dat heeft bestaan uit een reeks onvermijdelijke mislukkingen. Een duurzame vriendschap heeft hij nooit gekend, ware liefde is hij door eigen toedoen misgelopen en zijn verwezenlijkte ambities hebben hem nooit de voldoening gegeven die hij ervan verlangde. Een pregnant inzicht. Alleen jammer dat zon soort passage niet eerder in het boek voorkomt, het had dit keurige proza beslist geen kwaad gedaan.
LeBreCHts musIC & arts / HH

16.06.11 De groene amsterDammer 63

Franse zeden
door pauline terreehorst
Minnares hoort bij geheime seks, zoals echtgenote bij gestreken overhemden. Het woord roept beelden op van parfums, soupers en satijnen lakens. En van de verleden tijd. Want een minnares heet tegenwoordig eerder die ander, je vriendin of dat takkenelizabeth wijf , en is een positie die, abbott als de situatie maar lang mIstresses: a genoeg duurt, vaak een HIstorY oF tHe stadium is naar een volotHer Woman gend huwelijk, en dus naar Duckworth Overlook, 510 blz., de positie van tweede of derde echtgenote. Min$ 30.- (Amazon) naressen gedijden in een gemeenschap met strenge huwelijksregels, gebaseerd op klasse of religie. Maar hoe vrijer mensen zijn om te trouwen of te scheiden, des te minder kans is er op minnaressen. En dus hebben minnaressen tegenwoordig een ouderwets aura. Minnaressen, of matresses, zijn vaak onderwerp geweest van verhalen, echt of verzonnen. Maar de allermooiste verhalen gaan toch over vrouwen die hun machtige maar geheime positie hebben ingezet om de loop van de geschiedenis te bepalen. Van Madame de Pompadour (Lodewijk XV) tot Pamela Harriman (Gianni Agnelli) en Camilla Parker Bowles (prins Charles) hebben de heimelijk geliefde vrouwen met hun machtige mannen meegedacht. Hoe afhankelijker hun mannen van ze waren, des te groter was hun invloed. Het staat allemaal met encyclopedische ijver beschreven in het zojuist verschenen vuistdikke boek Mistresses: The History of the Other Woman van Elizabeth Abbott. Het is geen sociologische verhandeling. Eerder worden min of meer bekende verhalen van min of meer bekende minnaressen naverteld, van de klassieken tot heden. De geschiedenis van minnaressen biedt stof voor vele meesterwerken. Maar net zoals een kookboek geen driesterrendiner kan vervangen, zo kan dit mengsel van feiten en verzinsels nooit de vervanging zijn van n enkel grondig onderzocht en levendig beschreven levensverhaal. Daarvoor zijn er romans, dan weet je tenminste zeker dat het verhaal verzonnen is, of historisch verantwoorde biograen, waarin feiten in plaats van meningen de hoofdmoot vormen. Tot de laatste categorie hoort De macht van een matresse van psycholoog Ren Diekstra. Diekstra is een gelouterd man als het gaat om reputaties. Ooit zag hij die van zichzelf verbrijzeld als hoogleraar aan de Universiteit van Leiden, waar door jaloezie en achterklap een relatief kleine kwestie van vermeend plagiaat
64 De groene amsterDammer 16.06.11

madame de pompadour, de maitresse van Lode wijkxV, door maurice Quentin de Latour (17041788)

tot een maandenlange mediahetze uitgroeide. Tijdens zijn afwezigheid in de publiciteit heeft Diekstra zijn tijd goed gebruikt. Niet alleen voor een grondige zelfanalyse, maar vooral voor research naar een fascinerende kwestie die bij toeval op zijn pad kwam. In De macht van een matresse onderzoekt hij de reputatie van Sophie Dawes, barones van Feuchres, en decennialang de matresse van de laatste prins van Cond, een prins uit het vorstenhuis van Bourbon, dat Frankrijk tot 1848 heeft geregeerd. Hij stierf op 27 augustus 1830 onder verdachte omstandigheden, kinderloos en weduwnaar. Zijn aanzienlijke erfenis aan geld en vastgoed werd verdeeld tussen Sophie Dawes en de hertog van Orlans die even daarvoor als gevolg van de Juli-revolutie van 1830 Koning der Fransen werd. De erfenis van de prins van Cond, die in zijn testament de jongste zoon van de hertog van Orlans adopteerde, hielp de laatste zijn positie te verstevigen. Sophie Dawes, die als zijn minnares sinds zes jaar openlijk met de prins van Cond samenleefde in zijn kastelen in Saint-Leu-la-Fort en Chan-

Een arm hoertje uit Londen klom op tot een van de machtigste en rijkste vrouwen van Frankrijk

tilly. Dat deden zelfs de matresses-en-titre van de Franse koningen niet. Alles kan in Frankrijk, als het maar verborgen blijft, ook toen al. Sophie Dawes werd er een maatschappelijke outcast door, en dus werd ze vrijwel meteen door de publieke opinie aangewezen als de moordenares. Buitenlandse, losse zeden, gunstig testament, de optelsom was snel gemaakt. Maar er waren ook twijfels. De prins was gevonden in zijn van binnen afgesloten slaapkamer, opgehangen aan een spanjolet (de vergrendeling van zijn raam) met een van zijn geborduurde zakdoeken om zijn hals. Zelfmoord was zo k een optie. Alleen was die mogelijkheid voor een gelovige katholieke prins afkomstig uit het Franse vorstenhuis minstens zo schandalig als vermoord te zijn door een matresse. De dokter die de doodsoorzaak vast moest stellen stond daarmee voor een moeilijke keus, en onder grote, politieke druk, vooral van de hertog van Orlans, die zojuist koning was geworden. En dus werd het zelfmoord in de ofcile overlijdensakte. Door toeval krijgt Diekstra zon tien jaar terug die openbaar gemaakte overlijdensakte in handen, omdat hij als bijlage is ingebonden in een antiquarisch Frans boek over de organisatie van het Pruisisch leger. Hij raakt direct gefascineerd: als psycholoog, als zelfmoorddeskundige maar ook door zijn persoonlijk verworven kennis van reputatieschade. Hij start een onderzoek dat hem door heel Europa voert, wat ten slotte tot een bevredigende oplossing van het raadsel leidt. Het is stof voor een thriller: seks, moord, geld, macht, religie en royalty. Maar zoals de keurige titel De macht van een matresse al laat zien: Diekstra schreef geen thriller. Dat ligt aan zijn aanpak, en aan het doel dat hij zich heeft gesteld. De feiten staan voorop, pas dan komt de interpretatie. Elke stap wordt zorgvuldig gedocumenteerd en onderbouwd door een stevig notenapparaat. Het lijkt erop dat hij niemand de kans wil geven hem te betrappen op een onwetenschappelijke aanpak. Ook zal hij zijn prachtige onderwerp niet hebben willen beschadigen door fouten. Want er staat iets op het spel. Hij begeeft zich in een historisch mijnenveld door als Nederlander, psycholoog bovendien, zon belangrijk, pijnlijk onderdeel van de Franse geschiedenis door nieuw verworven inzichten anders te willen interpreteren en daarmee een nog steeds machtige familie aan te klagen. Maar Diekstra wil ook gelezen worden. Hij heeft het onderwerp niet (althans niet alleen) voor zichzelf uitgezocht als vorm van therapie. Het is een fascinerend verhaal over aannames die haaks staan op feiten, over interpretaties die niet te rijmen zijn met in de twintigste eeuw gevorderd inzicht over psychologie en erotiek. En dus schrijft hij er toch een soort detective in: Diekstra zelf een rusteloze zoeker naar

LeBreCHt autHors / HH

de waarheid. En hij voegt er iets aan toe: een helper, een Fransman en kenner van het Franse hoeven, die hij het pseudoniem Clavreuil geeft, en die minstens zo gegrepen is door deze periode als hij. Hij suggereert dat hij behoort tot de familie dOrlans. De uitvoerige beschrijving van de keurige conversaties tussen deze heren geeft het boek iets gekunstelds (Clavreuil is bepaald geen Deep Throat). Bestaat deze man echt? We moeten het aannemen, vanwege de vorm die Diekstra kiest. Maar hij zou ook verzonnen kunnen zijn, dit alter ego, die Diekstra zijn meester noemt. In ieder geval helpt hij mee om het raadsel te ontrafelen, vooral door de persoonlijke drijfveren van de hoofdrolspelers nader te onderzoeken. Zoals die van de minnares. Welk belang had Sophie Dawes bij een gewelddadige dood van haar oude geliefde, die toch al ziekelijk was? Ook de prins van Cond had geen aanleiding om zelfmoord te plegen daarvoor ontbraken simpelweg de vereiste psychologische omstandigheden. Daar weet Diekstra meer dan voldoende van. Als hij deze theorien zo afdoende heeft ontkracht kan Diekstra zijn volle aandacht geven aan een laatste hypothese die zo brisant is dat hij hem nauwelijks voor zich kan houden. Al in het begin van zijn boek onthult hij iets over verboden teksten die onmiddellijk na zijn dood uit de slaapkamer van de vermoorde prins zijn verwijderd. Wat kunnen dat anders zijn dan teksten van een van de weinige schrijvers wier werk anno 1830 algemeen verboden is? De Sade! Alleen: bewijs maar eens dat de sleutel ligt in de erotiek. Je kunt vermoeden dat de kennis en kunde van Sophie Dawes juist op dat terrein ligt, maar het is een ander ding om dat ook werkelijk aan te tonen. En dat doet Diekstra, na een half boek besteed te hebben aan de overige mogelijkheden. Hij doet dat houterig, maar uiteindelijk overtuigend, met voldoende materiaal, deels afkomstig uit de geheime archieven van het Vaticaan. Hier krijgt het boek zelfs Da Vinci Code-achtige trekjes. Toch is dat opbouwen van spanning niet de inzet. Hij lijkt vooral onze waardering te vragen voor een arm hoertje uit Londen dat opklom tot een van de machtigste en rijkste vrouwen van Frankrijk, barones bovendien, maar die het uiteindelijk toch moest aeggen tegen het geld en de macht van een prinselijke familie. Die familie gebruikte Dawes erotische invloed op de prins van Cond om weer te gaan regeren en de macht van het volk in te dammen. Het was uitstel van executie (tot 1848), maar dat wisten ze toen nog niet. Ze konden dat doen omdat Sophie Dawes een zwakke plek had, net als haar minnaar. Zij wilde respect, hij wilde genot. En ze kregen het alle twee even. Zoals dat gaat bij zulke vluchtige zaken. Het is een levensles die omstandig, maar ook meeslepend door Diekstra wordt verteld. Het wachten is op de lm. Ren Diekstra, De macht van een matresse, Karakter Uitgevers, 400 blz., 24,95

Marja Pruis Geboren!

als ik op mn ets de Dam in amsterdam doorkruis, moet ik altijd even aan anna enquist denken, en aan haar dochter margit, die 27 was toen ze hier tien jaar geleden werd doodgereden. Deze dagen moet ik ook aan hen denken als ik een willekeurige boek handel passeer en de overleden zoon van a.F.th. van der Heijden me vanuit de etalage aankijkt. Verdriet kent geen competitie, maar literatuur wel. Komt het op rouwliteratuur aan, dan wordt IM onmiddellijk weer van de planken gehaald, en Schaduwkind, en het heilig verklaarde Year of Magical Thinking. terwijl ls Tonio al in een traditie geplaatst moet worden, het werk van enquist het meest voor de hand ligt. na verschijning van haar histori sche roman De thuiskomst, vijf jaar geleden, waarin een zeemansvrouw alleen achterblijft nadat haar hele kinderschaar zon beetje het leven heeft gelaten, zei enquist in een inter view dat haar onderwerpen op waren. Het enige waar ze nog op hoopte was dat ooit iemand, over een eeuw of zo, een mooie roman zou schrijven over haar doch ter. na drie jaar schreef ze die toen gewoon zelf alvast maar, Contrapunt. een pijnlijke roman, met aan de ene kant de pianiste die zich ver beten aan het stukbijten is op Bach, en aan de andere kant de moeder die zich de dagelijkse momenten uit het leven van haar dartele dochter weer voor de geest haalt. net als Tonio is Contrapunt een oefening in beheersing en lamento inn, een wan hopige poging iets wat voorgoed voorbij is weer terug te halen, en zolang het boek niet af is bij je te houden. onvergetelijk brengt enquist iets heel dier lijks onder woorden, namelijk het moment dat je voor het eerst niet meer precies weet wat er in je kind is gegaan, qua voedsel. Zeker als je je baby zelf voedt, is dat moment betrekkelijk lang uit te stellen. maar dan op een dag dient zich toch die geprakte banaan aan, en raak je langzaam de contro le kwijt. Voor je het weet eet je kind pap met een inke schep suiker eroverheen gestrooid. en lekker dat hij t vond! riep mn moeder enthousiast, toen mijn zoon voor het eerst uit logeren was geweest. suiker, ik had t m graag zo lang mogelijk bespaard. Zo gaat het, maar in het licht van wat er verder allemaal nog met je kind moet gebeu ren is dat al een besef van verlies. geboren! geboorteadvertenties hebben steevast een juichende inzet, maar soms vraag je je af

Ik smeet mijn baby in de wieg. Dat kon toen nog

waarom. De bescherming die de baarmoe der biedt is voorgoed verleden tijd. als ik alles van tevoren had geweten, had ik geen kinderen gekregen, zei vorige week een vader van een volwassen dochter en zoon tegen me, medejurylid voor een pozieprijs. We hadden net eindeloos zitten beraadslagen over welk formaat bundel de beste vorm zou zijn voor de gedichten van de prijswinnende dichteres die nogal lange zin nen bleek te gebruiken. Zullen we er anders een liggend formaat van maken? Ik zag ons daar zitten, kofe met pinda koeken tussen ons in, schuivend met vel len papier en lettertypes, en ook nog eens bedenkend waar we op zouden kunnen bezuinigen. minder consumptiebonnen voor de gasten als de prijs uitgereikt zou worden, misschien dat dat de begroting weer iets de goede kant op zou trekken. toen hij dat zei van die kinderen, keken we inmiddels uit op het meest vredige tafereel dat er bestaat. Weiland, koeien, sloot, en in de rug een straatje waar Hielke en sietse Klink hamer blindelings de smidse zouden vinden. De bijnazomerzon scheen, de PouillyFum fonkelde in het glas. er liep een jongen voor bij die mij een steek in de maag bezorgde. De manier waarop hij iets krom liep, het hoofd naar beneden gericht. Hij loopt kwartjes te zoe ken, zei de juf van de basisschool al. als ik de fotos op Facebook mag geloven, is er inmiddels heel wat in mijn baby gegaan waarvan ik het bestaan niet kan vermoeden. een onbekend landschap, vreemde vrienden. op n foto kan ik zijn gezicht van dichtbij zien. Ik vind het moeilijk om ernaar te kijken. om dezelfde reden hoefde ik niet te skypen. Laten we gewoon brieven schrijven, stelde ik hem voor toen hij drie maanden geleden vertrok. Van de week mailde ik hem dat hij een nieuw buurjongetje heeft. Het huilt zo hard dat ik hem door de muren heen hoor. Ieder een zet toch iedere keer in op een rimpelloos nieuw leven. toen mijn baby een paar weken oud was, zat ik midden in de nacht met hem op de bank. Hij had net gedronken en ik zette hem even op mn knie. Zn hoofdje was nog een beetje wiebelig, maar plotsklaps keek hij naar mij alsof hij meer van me wist dan me lief was. Het was een blik waarin geen enkele tolerantie schuilging. met n snelle beweging pakte ik hem op en rende naar zijn kamertje, hem met gestrekte armen voor me uit houdend alsof hij ieder moment kon ont ploffen. Ik smeet hem in de wieg en gooide de deur achter me dicht. Dat kon toen nog. 16.06.11 De groene amsterDammer 65

Sciencepalooza Het vermoeden van 2011

neem de laatste twee cij fers van je geboortejaar. tel daarbij op hoe oud je dit jaar wordt, en er komt altijd 111 uit. Voor iedereen! Dit stond in een doorstuurmail die ik recent in mijn inbox vond, met de medede ling dat 2011 een bijzonder jaar is. meestal maken wiskundigen zich niet al te druk over dit soort rekensommetjes die altijd op het zelfde getal uitkomen, de verklaring is vaak na even logisch nadenken wel te vinden (zie onder). Het vermoeden van Collatz is echter zon sommetje waar wiskundigen zich wl druk over maken. Welk positief geheel getal je ook neemt, na het toepassen van twee vaste rekenregels kom je altijd op 1 uit, zegt het ver moeden. ruim zeventig jaar lang is niemand in staat geweest dit te bewijzen of te weer leggen. maar in het weekend van Hemelvaart kondigde een Duitse wiskundige ineens aan dat hij een bewijs had. neem een willekeurig positief geheel getal. Is het even? Deel het door 2. Is het oneven? Vermenigvuldig met 3 en tel er 1 bij op. Blijf deze stappen voor even en oneven herhalen. op den duur zal er altijd 1 uitkomen. neem bijvoorbeeld 84: dit geeft achtereenvolgens 42, 21, 64, 32, 16, 8, 4, 2, 1. Het vermoeden

van Collatz zegt dat met deze twee reken regels elk willekeurig positief geheel getal uiteindelijk op 1 zal uitkomen. Lothar Collatz formuleerde dit vermoeden al in 1937. of het recente bewijs hiervan correct is, wordt momenteel nog gecontroleerd. Waarom maken wiskundigen zich druk om zulke rekensommetjes? omdat ze wil len doorgronden hoe getallen werken. als het vermoeden van Collatz inderdaad juist is, betekent dat dat getallen een eigen schap hebben die ervoor zorgt dat ze altijd aan deze twee rekenregels voldoen. Die eigenschap geldt dan voor alle natuurlijke (positieve, gehele) getallen. en daar houden wiskundigen van: als iets altijd geldt, dan is het dus fundamenteel voor het concept natuurlijk getal. De berekening met geboortejaar en leef tijd leert ons daarentegen weinig nieuws over getallen, en impliceert zeker niet dat 2011 een bijzonder jaar is. Het volgt automatisch

uit het concept leeftijd. ga maar na: neem je hele geboortejaar in plaats van alleen de laatste twee cijfers. tel daarbij op hoe oud je dit jaar zult worden. er zal dan altijd precies het jaar uitkomen waarin je nu leeft. neem in plaats van je hele geboorte jaar alleen de laatste twee cijfers, en er zal voor iedereen die voor 2000 geboren is 111 uitkomen. Bijzonder aan het vermoeden van Collatz is dat het al ruim zeventig jaar oud is. Dat bete kent dat er al zeventig jaar lang mensen bezig zijn om met getallenvoorbeelden te testen of er inderdaad altijd 1 uitkomt. met de komst van computers werd het natuurlijk helemaal makkelijk om veel getallen uit te proberen. In al die jaren is er echter nog nooit een getal gevonden dat er niet aan voldoet. Dat is nog geen bewijs, en al helemaal niet voldoende om te begrijpen welke fundamentele eigen schap erachter zit. We zullen moeten afwach ten of het bewijs van de Duitse wiskundige inderdaad correct is. tot die tijd zou ik zeggen: probeer zelf nog eens een aantal getallen uit. Komt de berekening een keer niet uit op 1? Controleer het eerst nog twee keer en stuur dan meteen een email naar de krant.

Door CHarLotte VLeK BeeLD FemKe Van HeerIKHuIZen

Cryptogram 3086 henk jongebloed

Horizontaal - 6. Laat ze sterker merken hoe ze het vuur moeten bestrijden (15) 9. De leiding van het warenhuis kreeg nieuw bloed van buiten (8) 10. Op een vreemde manier trouw aan het paard zn vrouw (6) 11. Havengeld voor een uitbreidingsplan? (15) 12. Ik praat veel maar het hangt wel van de man af (3) 13. De autobus wordt gemaand om verder te rijden het scheepsruim in (9) 17. Gelden na sturen op bekwame wijze (7) 18. Ze vinden het lekker en hebben hun zinnen erop gezet (6) 19. Schaaldieren met vlees eraan (10) 21. Bij zon stuk grond is het zaak om het met enige reserve te bekijken (4) 22. Bijzonder goedaardig (8) 23. Waarin een vrucht gevangen zit (5) Verticaal - 1. Smaakvolle pilot (15) 2. Verkleint de achterstand en zwemt je zo voorbij (10) 3. Zo kan men opdraaien voor hogere premies! (15) 4. Zon dorp geeft voedsel aan het idee van een omgekeerde negen (6) 5. Het windt haar op dat ze niks mag (6) 7. Zo muzikaal als een garnaal (5) 8. Lange maar goedlopende toespraak (14) 14. .. en strompelt als oudere met het mes weg (8) 15. Willen zijn taak overnemen en alles terugbetalen (8) 16. Het terrein voor dakdekkers die erg met kunst bezig zijn (8) 20. ...punten waard en dat lucht op (4) Oplossing cryptogram 3085 Horizontaal - 5 gezichts-bedrog, 8 toe-staan, 9 t-in-ol, 10 stripliefhebber, 11 net-hemd, 12 bogen, 14 be-vrij-d, 15 annonce, 16 have-loos, 18 Leers, 20 bullen, 21 borg-veer. Verticaal - 1 schaal-verdeling, 2 stinkerd, 3 (iemand) beet hebben, 4 grondbeginselen, 5 groot onderhoud, 6 zespitter, 7 gel-Drente/geldrente, 13 caisson, 17 vilt (villen), 18 Liga, 19 S.I.R.E.
16.06.11 De groene amsterDammer 67

Opheffer Alles amusement

beeld milo
De nederlandse dichter anton Parijs niemand heeft ooit van hem gehoord, ik kan op het internet niets over hem vinden, ik weet alleen dat het een man van een jaar of zestig is die in de jaren tachtig in eigen beheer een bundeltje heeft uitgegeven met de enigszins problematische titel Ernstig misverstand schreef het gedicht The importance of being Homo Ludens, aangenaam. Dat gedicht ging zo: De mens vermaakt. Vermaakt, vermaakt. Vermaakt vermaakt Vermaakt! Vermaakt. Ziet een vrouw. Vermaakt de vrouw. Vermaakt de vrouw. De vrouw vermaakt. Baart kind. Vermaakt kind. Kind vermaakt, vermaakt. Vermaakt. Vermaakt. Vermaakt zijn ouders. Zijn ouders vermaken hem. Ik vond dat een aardig gedicht. Het gebruik van het homoniem vermaken, wat driedubbelzinnig is, het gebruik van de kom mas, vond ik hier op zn plaats en gaf het gedicht kracht. Ik moet vaak aan dit gedicht denken als ik iets lees of bekijk wat niet de bedoeling heeft te vermaken. Ik lees bijvoorbeeld het boek Tonio van a.F.th. van der Heijden. Dient dat boek, dat handelt over de dood van zijn zoon, ter ver maak? Het is de zwartste geschiedenis die je je kunt voorstellen. Je wilt dit eigenlijk niet. Je wilt dit niet meemaken en dus niet lezen, want je weet dat lezen in feite meemaken is. en toch denk ik dat het boek me ver maakt. Precies in de driedubbelzinnige betekenis van het gedicht van Parijs. De stijl vermaakt, het verhaal vermaakt, je wordt zelf vermaakt. Het amuseert, je verandert, je krijgt een erfe nis toebedeeld. Ja, het amuseert opeens zit je door de stijl zo in het verhaal dat je moet lachen. Dat is vermaak. niemand die je gelooft als je het vertelt, maar wie het leest, zal het meemaken. anton Parijs neem contact met me op als je dit leest! legt in een ander gedicht de nadruk op amusement in het gedicht Amusement.

Perquin Pistool
mijn vader was dienstweigeraar. toen ze hem opriepen zijn plichten voor het vaderland te vervullen was hij twintig. Hij werkte als psychi atrisch verpleegkundige. overdag draaide hij lange diensten bij een inrichting in amers foort. s avonds studeerde hij Hebreeuws en verdiepte zich in losoe en geschiedenis. Hij was niet van plan onder prikkeldraad door te kruipen, laat staan zich een wapen in han den te laten drukken. Hij voelde zich, schreef hij, nuttig genoeg. alle herhalingsoproepen gingen retour afzender. niemand kan mij dwingen een mens te doden, zei hij tegen mijn moeder, met wie hij toen net verkering had. Zij was erbij toen ze hem kwamen halen. Zes man marechaussee, in een arrestatie busje. Ze sleurden hem letterlijk tussen zijn patinten vandaan en voerden hem af. Zeven dagen zat hij achter slot en grendel. Daarna mocht hij verschijnen voor de Commissie van Wijze mannen. Hij hield, vertelt mijn moeder verliefd, een overdonderend betoog. Het werkte. Hij mocht naar huis, als ofcile gewetensbezwaarde. Jarenlang droeg hij die naam met trots. Hij bleef zijn opvattin gen trouw, ook later, toen hij vader van vier kinderen was. onder mijn dak geen wapen gekletter, sprak hij dan. Dus mochten wij gn plastic zwaarden, gn zelfgemaakte katapulten, gn waterpistolen. Zelfs vriendjes die kwamen spelen moesten, onder zijn toe ziend oog, hun cowboyattributen in de gang achterlaten. alleen als hij er niet was namen we elkaar onder vuur, onze wijsvingers vak kundig op hoofd of hart gericht, woest pauw pauw roepend. mijn vader stierf op zijn 34ste. Ik was acht jaar en groeide op met het dienstweigeraar verhaal, in ontzag voor een man die ik me herinnerde als streng en afstandelijk. uiterst principieel. een vat vol idealen, plotsklaps omgevallen. en ik voelde me een afvallige toen ik deze week een heldergroen water pistool kocht. mijn zoon rende er dolgelukkig mee naar buiten en kwam even later trots melden: Hij schiet helemaal tot in de hemel! Ik opende het keukenraam, stak mijn hoofd naar buiten en keek naar de lucht. Daar zweefde mijn vader, nog altijd in pak. Zijn overhemd was doorweekt, zijn gezicht droop van het water. raak! riep ik. Hij schaterlachte. 68 De groene amsterDammer 16.06.11

alleen de dieren lachten. De honden schaterden, terwijl de katten proestten. De mensen keken er wat vreemd naar. Wat deden die dieren? er liep een kanarie op ze af en streek ze over hun haar. Wat zijn jullie lief, zei hij. en lachte. geen mens die hem begreep. De mensen wachtten tot de dieren uitgelachen waren. Dat is nog een lang evolutionair proces. Vermoedelijk zijn de mensen dan al uit gestorven. of toch maar niet opnieuw ontstaan. Ik heb Parijs dit horen voorlezen ik denk twintig jaar geleden op een dichters middag in de Haagse Kunstkring. Hij was dan ook een Hagenaar, herinner ik me. na de voorleessessie sprak ik hem en kocht zijn boekje. We waren het erover eens dat alles eigenlijk amusement is. tenminste, als het echte kunst is. We vertelden elkaar verhalen over onze ouders en de tweede Wereldoorlog. We dronken er bier bij, en liepen van de Haagse Kunstkring op de Denneweg naar Pulchri op het Lange Voorhout, wat ik me herinner als om de hoek. Daar waren andere kunste naars wier naam ik me niet meer kan herin neren. In ieder geval waren zij het niet met ons eens dat alle kunst amusement is. Hij maakte zich daar zelfs kwaad over. televisie, dat is amusement, dat is vluch tig, dat is een kroket uit de muur. maar dat ambieer je toch niet als je echt in je eigen kunstenaarschap gelooft? anton en ik probeerden hem ervan te overtuigen dat wat hij maakte hoe ernstig ook toch amusement is. misschien amu seert het niet iedereen, maar juist wie van zijn kunst houdt, zou erdoor geamuseerd raken. Vermaakt worden, voegde ik toe. na die avond heb ik anton nooit meer gezien en nooit meer iets van hem gehoord. Ik kom er weer op door het boek van Van der Heijden.

Bert Breij en Tom van Oosterhout Het verhaal achter Amnesty International
50 jaar strijd voor mensenrechten

Amnesty International bestaat in 2011 een halve eeuw. De vijftigjarige blijkt op een kruispunt van haar geschiedenis te staan. Ze is uitermate succesvol geweest, vooral in de zestiger en zeventiger en ook nog begin tachtiger jaren. Haar opkomst en groei dankt ze aan het tijdsgewricht van toen, en aan haar opgebouwde ijzersterke onaantastbare imago als hoeder van de rechten van politieke gevangenen. Bij vrijwel alle internationale wetgeving voor mensenrechten is Amnesty International betrokken. Maar heeft ze misschien haar tijd gehad? Blijft ze te veel zichzelf? Is ze soms te ouderwets geworden? Bert Breij (socioloog en lid van de Ledenraad van Amnesty International Nederland) en Tom van Oosterhout spraken langdurig met voormalige topleiders van het hoofdkwartier in Londen en deden uitgebreide research om op deze vragen een antwoord te geven. ISBN 978 90 5831 548 9, 24,95 Ook als e-book verkrijgbaar

Open Tuinen Dagen

Amsterdamse

17, 18 en 19 juni 2011

Kleur in de Grachtentuin

Openingstijden vrijdag 17, zaterdag 18 en zondag 19 juni, 10.00 - 17.00 uur Toegangsprijs 15,00 Verkoop- en startadressen o.a. Amnesty International, Keizersgracht 177; Bijbels Museum, Herengracht 366-368; Museum Van Loon, Keizersgracht 672 en Museum Willet-Holthuysen, Herengracht 605 www.opentuinendagen.nl
Adv 202 x 131mm.indd 1 10-06-11 12:16

11 april 1987 was het cruciale moment voor

Het einde
gerarD ronDeau / agenCe Vu / HH

parijs, 2008

Jorge Semprn 10 december 1923 7 juni 2011

Op de dag dat Primo Levi stierf, besloot Jorge Semprn zijn kampervaringen alsnog op te tekenen. Twintig jaar had hij zijn herinneringen aan Buchenwald weggestopt. Doelbewust, uit angst voor zelfmoord.
door cees zoon

het literaire werk van Jorge Semprn. Op die dag, de 41ste verjaardag van de bevrijding van Buchenwald, kwam hij al schrijvend in zijn appartement in Parijs plotseling oog in oog te staan met de schim van zichzelf als kampbewoner. Het hoofdstuk in Schrijven of leven waarin Semprn vertelt hoe de kiem van deze autobiograe zich aan hem opdrong, heet De dag dat Primo Levi stierf. Want het was ook de dag dat de Italiaanse schrijver, die zijn leven lang de verschrikkingen van Auschwitz onder woorden had proberen te brengen, de dood koos door in zijn huis in Turijn het trapgat in te springen. Semprn begreep dat heel goed. Heel gewoon: een laatste maal had de angst zich van hem meester gemaakt, zonder uitweg of redmiddel. Zonder ontsnapping, zonder hoop. De angst waarvan hij in de laatste regels van Het respijt de symptomen beschreef. Buiten het kamp was, simpelweg, niets waar. De rest was slechts een korte vakantie, een zinsbegoocheling, een vage droom: zo was het. Jorge Semprn was een representant en een getuige van de verschrikkingen van de twintigste eeuw. Een deel van zijn tienerjaren bracht hij door in Den Haag, waar zijn vader van 1937 tot 1939 ambassadeur van de Spaanse republiek was. Ook na de overwinning van generaal Franco in de Burgeroorlog bleef de oude Semprn de republiek trouw en verhuisde als zoveel Spanjaarden naar Frankrijk. Daar raakte de losoestudent Jorge Semprn betrokken bij het communistisch verzet tegen de Duitse bezetters. Hij werd gepakt en begin 1944 afgevoerd naar het concentratiekamp Buchenwald, het politieke kamp waar onder anderen tienduizend rode Spanjaarden werden vermoord. Na de bevrijding werd Semprn de organisator van de communistische ondergrondse tijdens de Spaanse dictatuur, en lid van het Centraal Comit van de Communistische Partij. In 1964 werd hij uit de partij gezet wegens zijn kritiek op de stalinistische koers. Eind jaren tachtig beleefde hij een laatste politiek avontuur als minister van Cultuur. Sinds zijn uitstoting uit de Communistische Partij in 1964 schreef hij. Vrijwel al zijn werk heeft een sterk autobiograsche inslag, zoals Mmoires de Fderico Snchez, zijn schuilnaam als verzetsleider in Spanje. Zijn romans zijn vooral gebaseerd op zijn ervaringen tijdens de Tweede Wereldoorlog en zijn verblijf in Buchenwald, zoals De grote reis, Zon mooie zondag en Netsjajev is terug. Grote faam verwierf Semprn in de jaren zestig en zeventig als scenarioschrijver. Met regisseur Costa-Gavras maakte hij de politieke speellms Z en LAveu, met Alain Resnais verlmde hij La Guerre est nie en Stavisky, met Yves Boisset LAttentat en met Joseph Losey Les Routes du sud. De onmisbare kern van zijn oeuvre is zijn autobiograe Schrijven of leven, een van de meest indringende literaire getuigenissen van de vorige eeuw. Als jonge student stond het

voor Semprn als een paal boven water dat hij schrijver zou worden. Maar na bijna twee jaar Buchenwald bleek dat een onmogelijke opgave. Na de bevrijding worstelde hij een half jaar lang met het op papier zetten van zijn kampervaringen, maar telkens werd hij diep terug de hel ingezogen. Zozeer dat er maar n oplossing was: wilde hij zichzelf niet tot zelfmoord drijven, dan zou hij het idee van schrijven moeten opgeven. Het vergeten: dat was de prijs die voor het leven moest worden betaald. Een doelbewust, systematisch vergeten van de kampervaring. Een vergeten ook van het schrijven. Van iets anders schrijven kon immers geen sprake zijn. Het zou bespottelijk en misschien wel weerzinwekkend zijn geweest om langs die ervaring heen te gaan en wat dan ook te schrijven. Vandaar dat de pas 21-jarige Semprn zich met alle energie in zijn politieke activiteiten stortte. Totdat op een nacht, bijna twintig jaar later, het opnieuw gesneeuwd had over mijn droom, ten teken dat het verleden verre van vergeten was. In n adem schreef hij De lange reis, het verhaal van een groep gevangenen op transport naar het concentratiekamp. Het zou nog eens twintig jaar duren voor hij de moed vond helemaal naar de bodem van de hel van gevangene nummer 44.904 terug te gaan in Schrijven of leven. En toen hij al tegen de tachtig liep, dreef de herinnering hem opnieuw naar het schrijven van een roman over Buchenwald, De dode met mijn naam. De literatuur heeft volgens Semprn de belangrijke taak om de meest dramatische gebeurtenissen in de geschiedenis levend te houden. Daarom ook dient de ctie zich te ontfermen over de concentratiekampen. Dat is niet alleen mogelijk, maar ook noodzakelijk, zei hij in een interview dat ik in 2003 met hem had. Want we naderen een historisch moment, waarop de getuigen van de kampen verdwenen zijn. Van de overlevende getuigen die ook kunnen en willen schrijven, zal niemand meer over zijn. Wat gebeurt er als er geen ctie meer over wordt geschreven? Dan zal er ook geen herinnering meer zijn van een van de meest betekenisvolle gebeurtenissen van de twintigste eeuw. Het is heel moeilijk om de werkelijkheid van de concentratiekampen over te brengen, dus moet je je toevlucht nemen tot literaire technieken. Voor alle overlevenden, voorzover ik ze ken, is het meest karakteristieke, het eerste dat ze zich herinneren, de geur van het crematorium. Hoe breng ik over wat de geur van de oven van het crematorium is aan mensen die die nooit hebben geroken? Hier moet je een literaire vorm voor vinden, wat Primo Levi de gezuiverde of gelterde vertelling noemde. Met de dood van Jorge Semprn heeft de wereld een van de laatste getuigen van de verschrikkingen van de twintigste eeuw verloren. Tegen het einde van zijn lange leven schreef hij: Wat ik in werkelijkheid ben is een gedeporteerde uit Buchenwald. Het meest radicale dat ik heb meegemaakt, waren die twee jaren.

70 De groene amsterDammer 23.06.11

UvA Politicologen Oud-Machiavelli

we delen een verleden!
Dinsdag 28 juni 19:30 Lezing en borrel Mark Bovens & Mei Li Vos
Academische Club UvA Oudezijds Achterburgwal 235 Amsterdam rsvp: in info@virtuetfortuna.nl

DAVID LYNCH PRESENTS A WERNER HERZOG FILM

My Son, My Son,
What Have Ye Done
CHLO SEVIGNY WILLEM DAFOE MICHAEL SHANNON

NU IN DE BIOSCOOP!

www.amstelfilm.nl/myson

U HEEFT MEERDERE ROLLEN. UW VERMOGEN DUS OOK.

U vervult steeds meer rollen, zowel zakelijk als priv. Deze zijn allemaal van invloed op hoe u met uw vermogen omgaat. De zakenman of -vrouw in u neemt andere beslissingen dan de ouder. Het is dan ook jn om een private bank te hebben die op een persoonlijke manier naar uw zaken kijkt. En die u zakelijk bijstaat in situaties die u persoonlijk raken. Zo rekenen we u voor hoe u scaalvriendelijk kunt schenken aan uw kinderen of aan een goed doel. Bel 0800 - 024 07 30 om kennis te maken met uw private banker. Vermogensadvies voor iedereen die u bent. Dat is private banking anno nu.