პანკისი

და ქისტები
PANKISI AND THE KISTS

თბილისი TBILISI
l

2018
პ
ანკისის ხე­ო­ბა აღ­მო­სავ­ლეთ სა­ქარ­თ­ვე­
ლო­ში კა­ხე­თის ჩრდი­ლო-­და­სავ­ლეთ ნა­
წილ­ში, ახ­მე­ტის მუ­ნი­ცი­პა­ლი­ტე­ტის ტე­რი­
ტო­რი­ა­ზე მდე­ბა­რე­ობს. ხე­ო­ბას მდი­ნა­რე
ალა­ზა­ნი ქმნის, რო­მე­ლიც სა­თა­ვეს იღებს
ბორ­ბა­ლოს მთი­დან. სპე­რო­ზის ქედ­თან მდ. ალა­ზანს
ორი შე­ნა­კა­დი – მარ­ცხ­ნი­დან მახ­ვა­ლი და მარ­ჯ­ვ­ნი­
დან ქო­ჩა­და­ლა უერ­თ­დე­ბა. ამ ად­გილს „სამ­ყუ­რე­საც“
ეძა­ხი­ან. ხე­ო­ბის მთე­ლი სიგ­რძ­ ე მთა ბორ­ბა­ლო­დან
ალაზ­ნის ვა­კემ­დე 34კმ-ია. სამ­ხრ ­ ე­თის საზღ­ვა­რია
მდ. კურ­ტა­ნა­ძე­უ­ლი. ხე­ო­ბის სა­თა­ვე­დან და­სავ­ლე­თის
მხა­რეს იწყე­ბა სა­ქის­ტოს მთა, რომელსაც მოყვება
ზუ­რის­გო­რი, დი­დი და პა­ტა­რა ურა­ნის ქე­დე­ბის გაგ­
რ­ძე­ლე­ბა და მთავ­რ­დე­ბა მდ. კურ­ტა­ნა­ძე­ულ­თან. ხო­
ლო აღ­მო­სავ­ლე­თის მხრი­დან - ნა­ქე­რა­ლას ქედს
მოყ­ვე­ბა დი­დი და პა­ტა­რა ურ­თა­ნა­უ­ლის, ხა­ლაწ­ნის,
წი­ნუ­ბა­ნი­სა და ქო­რე­თის ქე­დე­ბი და მთავ­რ­დე­ბა ბახ­
ტ­რი­ონ­თან, სო­ფელ ბორ­ბა­ლოს­თან, სა­დაც მდი­ნა­რე
ალა­ზა­ნი უხ­ვევს აღ­მო­სავ­ლე­თი­სა­კენ და მი­ე­დი­ნე­ბა
გაშ­ლილ ველ­ზე.
პან­კი­სის ქედ­ზე აღ­მარ­თუ­ლია მთე­ბი: უსა­ხე­ლო (2603
მ), ტბა­თა­ნა (2457 მ), სა­კა­ნა­ფოს სე­რი (1856 მ), მთაწ­
მინ­და (1508 მ), ჯა­ბუ­რი (1474 მ), კლდის­თა­ვი (1273 მ)
და სხვა. ბა­წა­რის ხე­ო­ბა­ში არის უთხო­ვა­რის ტყის ბა­
წა­რის სა­ხელ­მ­წი­ფო ნაკ­რ­ძა­ლი. პან­კი­სის ხე­ო­ბის­თ­
ვის და­მა­ხა­სი­ა­თე­ბე­ლია ფარ­თო, მო­ვა­კე­ბუ­ლი, და­
ტე­რა­სე­ბუ­ლი ფსკე­რი. ხე­ობ­ ის ფერ­დო­ბე­ბი 2000-2200

4
T
he Pankisi Gorge is located in the north-west­
ern part of Kakheti in the eastern part of
Georgia, in Akhmeta Municipality. The gorge
is created by the river Alazani, which origi­
nates from the mountain of Borbalo. The riv­
er Alazani has two tributaries – the Makhvali from left
and the Kochadala from the right at Sperozi Ridge. This
place is also called „Samkure“. The length of the gorge
is 34 km from the mountain of Borbalo to the Alazani
Valley. The southern border is the river of Kurtanadze­
uli. From the beginning of the gorge to the west side
begins the mountain of Sakisto, followed by Zuzisgori,
large and small Uran Ridges and ends at the river of
Kurtanadzeuli. And from the east, the Nakarela Ridge
is followed by the big and small Urtanauli, Khalatsani,
Tsinubani and Koreti Ridges and ends at Bakhtrioni, at
the village of Borbalo, where the river Alazani turns to
the east and goes through the open field.
The Pankisi Ridge has the following mountains:
the Usakhelo (2603 m), the Tbatana (2457 m), the
Sakanapho Hill (1856 m), the Mtatsminda (1508 m), the
Jaburi (1474 m), the Kldistavi (1273 m) and others. In
the Batsari Gorge there is the reserve of the Utkhovari
forest. The Pankisi Gorge is characterized by a wide,
plain, terraced bottom. The slopes of the valley up to
2000-2200 m are covered with breaod-leaved forests.
The Pankisi Gorge has been inhabited since ancient
times, which is confirmed by the household items and
fighting weapons found here; bronze age artifacts,

5

პანკისში ნაპოვნი ბრინჯაოს ხანის საბრძოლო იარაღები.
ინახება პანკისის ეთნოგრაფიულ მუზეუმში.
BRONZE AGE FIGHTING TOOLS FOUND IN PANKISI.
THEY ARE KEPT IN THE PANKISI ETHNOGRAPHIC MUSEUM.
მ-დე შე­მო­სი­ლია ფარ­თო­ფოთ­ლო­ვა­ნი ტყით. 
პან­კი­სის ხე­ო­ბა უძ­ვე­ლე­სი დრო­ი­დან ყო­ფი­ლა და­
სახ­ლე­ბუ­ლი, რა­საც ადას­ტუ­რებს აქ ნა­პოვ­ნი ნა­მარ­ხი
სა­ყო­ფაცხოვ­რე­ბო ნივ­თე­ბი და საბ­რ­ძო­ლო იარა­ღი;
აღ­მო­ჩე­ნი­ლია ბრინ­ჯა­ოს ხა­ნის არ­ტე­ფაქ­ტე­ბი, სხვა­
დას­ხვ­ ა პე­რი­ო­დის მო­ნე­ტე­ბი და სხვ. კა­ხე­თის სა­მე­
ფოს შვი­დი სა­ერ ­ ის­თა­ვო­დან ერ­თ­-ერ­თი პან­კი­სის
სა­ე­რის­თა­ვო იყო. XVI სა­უკ­ უ­ნე­ში კი მის ნაც­ვლ ­ ად
პან­კი­სის სა­მო­ურ­ ა­ვო შე­იქ­მნ­ ა. ეს ხე­ო­ბა რომ ძვე­
ლად მჭიდ­როდ იყო და­სახ­ლე­ბუ­ლი, ამა­ზე მიგ­ვა­ნიშ­
6
ნებს აქ შე­მორ­ჩე­ნი­ლი სა­კულ­ტო ნა­გე­ბო­ბე­ბი ღვი­ნის
მარ­ნით, ქვევ­რე­ბი­თა და საწ­ნა­ხე­ლით, სა­მარ­ხე­ბი,
თავ­დაც­ვი­თი და სა­ყა­რა­უ­ლო კოშ­კე­ბის, ცი­ხის ნან­გ­
რე­ვე­ბი და სხვ.
ქის­ტე­ბის პან­კის­ში და­სახ­ლე­ბამ­დე ეს ხე­ო­ბა წარ­
მო­ად­გენ­და გა­უ­კაც­რი­ე­ლე­ბულ, ხში­რი ტყით და გა­
რე­უ­ლი ხილ­-­კენ­კ­რო­ვა­ნით და­ფა­რულ ად­გილს. აქ
გან­სა­კუთ­რე­ბით მრავ­ლად არის პან­ტა და, რო­გორც
ვა­რა­უ­დო­ბენ, სა­ხელ­წო­დე­ბა პან­კი­სიც აქე­დან უნ­და
მომ­დი­ნა­რე­ობ­დეს. ტყის ფერ­დო­ბებ­ზე, სა­კულ­ტო ნა­
გე­ბო­ბე­ბის სი­ახ­ლო­ვეს დღემ­დე შე­მორ­ჩე­ნი­ლია გა­
ვე­ლუ­რე­ბუ­ლი ვა­ზი; სამ­წუ­ხა­როდ, საცხოვ­რე­ბე­ლი
ნა­გე­ბო­ბის ნაშ­თე­ბი არ შე­მო­ნა­ხუ­ლა.
უძ­ვე­ლე­სი დრო­ი­დან მო­ყო­ლე­ბუ­ლი ქარ­თ­ველ მთი­
ე­ლებს (ხევსურებს, ფშავ­ლებს, თუ­შებს, მო­ხე­ვე­ებს)
ინ­ტენ­სი­უ­რი ურ­თი­ერ­თო­ბა ჰქონ­დათ მო­საზღ­ვ­რე ვა­
ი­ნა­ხებ­თან. ქარ­თ­ვე­ლი მთი­ე­ლე­ბი მათ ქის­ტებს უწო­
დებ­დ­ნენ. ქარ­თ­ვე­ლე­ბი­სა და ქის­ტე­ბის გან­სა­კუთ­რე­
ბულ ურ­თი­ერ­თო­ბებ­ზე დღემ­დე შე­მორ­ჩე­ნი­ლია ბევ­
რი რე­ა­ლუ­რი ის­ტო­რია და გად­მო­ცე­მა. ამ თე­მა­ტი­კას
მნიშ­ვნ­ ე­ლო­ვა­ნი ად­გი­ლი უკა­ვია ქარ­თ­ველ მწე­რალ­
თა შე­მოქმე­დე­ბა­ში, ვა­ჟა-­ფშა­ვე­ლას, ალ. ყაზ­ბე­გის,
გ. ჯა­ბუ­შა­ნუ­რის და სხვა­თა ნა­წარ­მო­ე­ბებ­ში.
რუ­სეთ­მა, სა­ქარ­თ­ვე­ლოს დაქ­ვემ­დე­ბა­რე­ბის შემ­დეგ
(1801 წ.), ჩრდი­ლო­ეთ კავ­კა­სი­ა­ში დამ­პყ­რობ­ლუ­რი
ომე­ბი წა­მოიწყო (1817-1864წწ). გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლი
სი­სას­ტი­კით გა­მო­ირ­ჩე­ო­და გე­ნე­რალ ა. ერ­მო­ლო­ვი,
რო­მელ­საც ჩეჩ­ნე­ბი დიდ წი­ნა­აღ­მ­დე­გო­ბას უწევ­დ­
ნენ. რუ­სე­ბი წვავ­დ­ნენ აულებს, ანად­გუ­რებ­დ­ნენ ნა­
თე­სებს, ჩეხ­დ­ნენ ბა­ღებს... მო­სახ­ლე­ო­ბა გა­დარ­ჩე­ნის
მიზ­ნით თავს მთას აფა­რებ­და. სწო­რედ ამ პე­რი­ოდ­
ში ჩე­ჩე­ნი მთი­ე­ლე­ბის, კერ­ძოდ სა­ქარ­თვ­ ე­ლოს მო­
საზღ­ვრ­ ე მდ. არ­ღუ­ნის ზე­მო წელ­ში მცხოვ­რე­ბი ქის­
ტე­ბის (მაისტოი, მელ­ხის­ტოი, ტერ­ლო­ი, ხილ­დი­ხა­
როი) გად­მო­სახ­ლე­ბას­თან და­კავ­ში­რე­ბით რუ­სე­თი­სა
და სა­ქარ­თ­ვე­ლოს ინ­ტე­რე­სე­ბი ერ­თ­მა­ნეთს და­ემ­თხ­
ვა. რუ­სე­თის მთავ­რო­ბა და­ინ­ტერ­სე­ბუ­ლი იყო და­უ­
საქართველო
ძიბახევი
პანკისის ხეობა Dzibakhevi
GEORGIA
Pankisi Gorge
ბირკიანი
Birkiani
ომალო

i
er Alazan
Omalo
ჯოყოლო
Jokolo

Riv
ზანი
დუმასტური
პანკისის ხეობა Dumasturi
Pankisi Gorge

ე ალა
ახმეტა
Akhmeta დუისი

რ
თბილისი

ინა
Duisi
Tbilisi

მდ
ქვემო ხალაწანი
Kvemo Khalatsani

ბაყილოვანი საკობიანო წინუბანი

Bakilovani Sakobiano Tsinubani
i
an
az

l
rA
ve
Ri ქორეთი
ი
ან Koreti
აზ
ლ
ეა
ნა რ
მდი

მატანი
Matani

ახმეტა
Akhmeta

მდი
ნარ
ეა
7 ლაზ Alazani
ანი River
პანკისის ხედი ზამთარში.
PANKISI'S VIEW IN WINTER.
მორ­ჩი­ლე­ბე­ლი ხალ­ხე­ბი ისეთ ად­გი­ლას გა­და­ე­სახ­
ლე­ბი­ნა, სა­დაც მათ კონ­ტ­როლს ად­ვი­ლად შეძ­ლებ­
და. სა­ქარ­თ­ვე­ლოს კი აწყობ­და გა­უ­კაც­რი­ე­ლე­ბულ
ხე­ო­ბა­ში მე­ო­მა­რი ქის­ტე­ბის ჩა­სახ­ლე­ბა ლეკ­თა თა­
რე­შე­ბის აღ­საკ­ვე­თად. კა­ხე­თი მუდ­მივ თავ­დას­ხ­მებს
გა­ნიც­დი­და და­ღეს­ტნ­ ე­ლი ფე­ო­და­ლე­ბის­გან. სწო­რედ
პან­კი­სის ხე­ო­ბის გავ­ლით აღ­წევ­დნ­ ენ ლე­კე­ბი თი­ა­ნე­
თი­სა და გო­რის მაზ­რე­ბამ­დე. ქის­ტე­ბის ჩა­მო­სახ­ლე­
ბის შემ­დეგ შეწყ­და ლეკ­თა თავ­დას­ხ­მე­ბი.
ამას­თან, გან­ს­ხ­ვა­ვე­ბუ­ლი იყო თა­ვად ქის­ტე­ბის გად­
მო­სახ­ლე­ბის მი­ზე­ზი: სის­ხ­ლის აღე­ბის ტრა­დი­ცი­ის
გა­მო ბევრ ქისტს უხ­დე­ბო­და მშობ­ლი­უ­რი ად­გი­ლი­
დან აყ­რა. ასე­ვე, მთი­ე­ლი ვა­ინ­ ა­ხე­ბი იმამ შა­მი­ლის
მი­ერ გა­ტა­რე­ბულ რე­ფორ­მებს არ ურიგ­დე­ბოდ­ნენ,
8
მშობ­ლი­ურ მხა­რეს ტო­ვებ­დ­ნენ და სა­ქარ­თ­ვე­ლოს
აფა­რებ­დ­ნენ თავს. ქის­ტებს, სხვა ქვეყ­ნებ­ში გა­და­სახ­
ლე­ბულ ვა­ი­ნახ მუ­ჰა­ჯი­რებ­თან შე­და­რე­ბით, ყვე­ლა­ზე
მე­ტად გა­უ­მარ­თ­ლათ – ბე­დი მოძ­მე ქარ­თ­ველ ხალხს
და­უ­კავ­ში­რეს, სა­კუ­თა­რი კულ­ტუ­რა შე­ი­ნარ­ჩუ­ნეს და
მრა­ვა­ლი სირ­თუ­ლე აიცი­ლეს თა­ვი­დან.
პან­კი­სის ხე­ო­ბა­ში ქის­ტე­ბის ყვე­ლა­ზე ად­რინ­დე­ლი
სო­ფე­ლი დუ­ი­სი­ა, რომ­ლის და­არ­სე­ბაც (სავარაუდოდ
1826 წ.) ის­ტო­რი­უ­ლი პი­როვ­ნე­ბის, დუი ციცხაშაშ­ვი­
ლის სა­ხელს უკავ­შირ­დე­ბა. 1835 წელს ჯო­ყო­ლა დარ­
ქი­ზა­ნაშ­ვი­ლის თა­ოს­ნო­ბით და­არ­ს­და სო­ფე­ლი ჯო­
ყო­ლო, სა­დაც მა­ის­ტი­დან აყ­რი­ლი 54 კომ­ლი და­უ­სახ­
ლე­ბი­ათ მა­თი­ვე თხოვ­ნის სა­ფუძ­ველ­ზე. 1848 წელს
ბალ­თა­გო­რის მი­და­მო­ებ­ში უკ­ვე ცხოვ­რობ­და ქის­ტე­
coins of various periods, and so forth. One of the seven
principalities of Kakheti was the Pankisi Principality. In
the XVI century, Pankisi governing unit was set up in­
stead. The fact that the gorge was densely populated
in ancient times is proved by the architectural features
such as: wine cellar, pitchers and winepresses, tombs,
defensive and towers of the fortresses, ruins of the
fortress and others.
Before the settlement of the Kists in Pankisi, this gorge
was an area was depopulated place covered by the
forest and wild-berry. Here there is a lot of wild pear
and, as it is supposed, the name Pankisi should be de­
rived from it. At the forest slopes in the vicinity of the
religious buildings, the wild vine still can be found;
unfortunately, the remains of the residential building
were not preserved.
Since ancient times the Georgian mountain peoples
(Khevsurebi, Pshavelebi, Tushebi and Mokheveebi)
had intensive relations with the adjoining Vainakhs.
The Georgian mountaineers call them Kists. There are
many real stories and legends reflecting the special
relations between the Georgians and Kists. This topic პანკისის ვაკე-დაბლობი
has an important place in the works of Georgian writ­ THE PANKISI VALLEY
ers - Vazha Pshavela, Al. Kazbegi, G. Jabushanuri and
others. to prevent the invasions of Lezgians with the help of
Russia, following the subordination of Georgia (1801), the warrior Kists resettled in the depopulated gorge.
began invading wars in the North Caucasus (1817- Kakheti was under constant attacks from the Dages­
1864). General A. Ermolov was distinguished by the tan feuds. It was through the Pankisi Gorge that the
special brutality, and his actions were greatly resisted Lezgians entered to Tianeti and Gori. After the settle­
by the Chechens. The Russians burned the Auls, de­ ment of Kists, the attacks of the Lezgians stopped.
stroyed the crops, cut the gardens ... The people found
In addition, the reason for the Kists’ resettlement was
the shelters in the mountains. It was during the pe­
different: because of the tradition of blood taking a lot
riod when Russia’s and Georgia’s interest coincide
of Kits had to leave the native place. Also, the moun­
with each other in relation with the resettlement of
the Kists, Chechen mountain peoples (Maistoi, Melkh­ tain Vainakhs did not accept the reforms carried out by
istoi, Terloi, Khildikharoi) residing at the upper part of Imam Shamil, left their homes and sheltered Georgia.
the River Arghuni which was bordering Georgia. The The Kists, compared to the Vainakh Muhajirs resettled
Russian government was interested in removing dis­ in other countries, were the luckiest – they connected
obedient people in a place where they could easily their fate with the Georgian people, maintained their
control them. Georgia’s interest in this situation was own culture and avoided many difficulties.

9
ჩეჩენი მამაკაცი. დიმიტრი ერმაკოვის ფოტოკოლექციიდან.
THE CHECHEN MAN. DIMITRI ERMAKOV’S PHOTO COLLECTION.
ბის 32 კომ­ლი, რომ­ლებ­საც ჰქონ­დათ სახ­ნავ­-­სა­თე­სი
მი­წე­ბი და ეწე­ოდ­ნენ მი­წათ­მოქ­მე­დე­ბას. 1858 წელს,
რო­ცა სო­ფელ ომა­ლო­ში ალ­ვა­ნი­დან გად­მო­ა­სახ­ლეს
37 კომ­ლი, აქ უკ­ვე სახ­ლობ­დნ­ ენ ხილ­დი­ხა­რო­დან
გად­მო­სუ­ლი ქის­ტე­ბი. შემ­დ­გომ­ში სოფ. ომა­ლო­სა და
ბირ­კი­ან­ში კი­დევ ჩა­მო­ას­ ახ­ლეს ქის­ტე­ბის 40 ოჯა­ხი.
XIX სა­უ­კუ­ნის I ნა­ხე­ვარ­ში პან­კის­ში ქის­ტე­ბის კომ­პაქ­
ტუ­რი სა­მო­სახ­ლო­ე­ბი შე­იქ­მნ­ ა სოფ­ლებ­ში – დუ­ის­ში,
ომა­ლო­სა და ჯო­ყო­ლო­ში. დრო­თა გან­მავ­ლო­ბა­ში
ქის­ტე­ბი პან­კი­სის ხე­ობ­ ის სხვა სოფ­ლებ­შიც და­სახ­ლ­
დ­ნენ (ჩხათანა, ხო­რა­ჯო, ძი­ბა­ხე­ვი). ქის­ტე­ბის შემ­დეგ
აქ ჩა­მო­სახ­ლე­ბას იწყე­ბენ ფშავ­ლე­ბი უკა­ნაფ­შა­ვი­
დან და ერ­წო-­თი­ა­ნე­თი­დან და ასე შე­იქ­მ­ნა მცი­რე­
10
ჩეჩენი ქალები. დიმიტრი ერმაკოვის ფოტოკოლექციიდან.
THE CHECHEN WOMEN. DIMITRI ERMAKOV’S PHOTO COLLECTION.
კომ­ლი­ა­ნი ფშა­უ­რი სოფ­ლე­ბი: კოშ­კე­ბი(­ყ­ვა­რელ­წყა­
ლი), კაკ­ლი­ა­ნი, ძი­ბა­ხე­ვი, ბა­წა­რა, ხა­დო­რი, ტო­ლო­შა
და ზე­მო ხა­ლა­წა­ნი. ოსე­ბი პან­კის­ში XIX ს-ის ბო­ლოს
უმ­თავ­რე­სად ჯა­ვის ხე­ო­ბი­დან გად­მო­დი­ან და მოკ­ლე
დრო­ში ჩნდე­ბა ოსუ­რი სოფ­ლე­ბიც: დუ­მას­ტუ­რი, ქვე­
მო ხა­ლა­წა­ნი, წი­ნუ­ბა­ნი, ქო­რე­თი.
XX სა­უ­კუ­ნის და­საწყი­სი­სათ­ვის, 1901 წ. აღ­წე­რით პან­
კის­ში ცხოვ­რობ­და 544 კომ­ლი, ამათ­გან ქის­ტი 291
კომ­ლი, ქარ­თ­ვე­ლი (ფშაველი, თუ­ში) – 174 კომ­ლი,
ოსი – 79 კომ­ლი. ამა­ვე აღ­წე­რით, პან­კი­სის ხე­ო­ბა­
ში 18 სო­ფე­ლია აღ­რიცხუ­ლი. მდ. ალაზ­ნის მარ­ჯ­ვე­ნა
სა­ნა­პი­რო­ზე, ყვე­ლა­ზე მაღ­ლა მდე­ბა­რე­ობს ფშავ­ლე­
ბის სო­ფე­ლი ხა­დო­რი, მას მოს­დევს ბა­წა­რა, ტო­ლე­
In the Pankisi Gorge, the oldest of the Kists’ village is
Duisi (founded approximately in 1826). Its foundation is
related to the name of historical person, Dui Tsitskha­
shashvili. In 1835 the village of Jokolo was founded by
Jokola Darkizanashvili, where 54 families exiled from
Maisti settled on the basis of their request. In 1848,
32 families of Kists were living in the area of Balt­
agor, they had arable land and cultivated them. In 1858,
when 37 families were resettled from Alvani village in
to Omalo, the Kists from Khildikharo had already been
living there. Later 40 families of Kists were resettled in
Omalo and Birkiani. In the first half of the 19th century,
the Kists compact settlements were created in the vil­
lages of Duisi, Omalo and Jokolo in Pankisi. Over time,
the Kists settled in other villages of the Pankisi Gorge
(Chkhatana, Khorajo, Dzibakhevi). After the Kists, the
Pshaveli people started to settle down from the back
of the Pshavi and from Ertso-Tianeti and small villag­
es were established: Koshkebi (Kvareltskali), Kak­
liani, Dzibakhevi, Batsara, Khadori, Tolosha and Zemo
Khalatsani. The Ossetians come to Pankisi at the end
of the XIX century, mainly from the Java George, and in
a short time Ossetian villages were established: Du­
masturi, Kvemo Khalatsani, Tsinubani, Koreti.
By the beginning of the 20th century, according to the
census of 1901, 544 families lived in Pankisi, among
them was 291 families of Kists, Georgian (Pshaveli,
Tushi) - 174 families, Ossetians - 79 families. Accord­
ing to the same census, 18 villages are registered in
the Pankisi Gorge. On the right bank of the River Ala­
zani, the Pshaveli village of Khadori is situated on the
top, followed by Batsara, Tolesho, Dzibakhevi, Birkiani,
Jokolo, Kakliani, Duisi, Kvareltskali and Kutsakhta. On
the left bank of the River Alazani the following villag­
es are located: Chkhatana, Khorajo, Omalo, Dumastu­
ri, Zemo Khalatsani, Kvemo Khalatsani, Tsinubani and
Koreti. In 1934 the village of Sakobiano was found­
ed, where the Pshavels came from Khadori, Batsara,
Tolesho and Dzibakhevi. In 1936 the Kists settled be­
tween the Zemo and Kvemo Khalatsani from Khorajo
and founded the village of Shua Khalatsani. Nowadays
11
there are 10 thousand people in Pankisi Gorge, most
of them are Kists, and then come Georgians, there are
only 20 families of Ossetians in the gorge.
After the collapse of the Soviet Union in the 1990s,
the economic migration of Kists to Chechnya was fol­
lowed by a significant decline in the Kists population
in Pankisi Gorge. In the same period, during the nation­
al movement Ossetians also abandoned their villages
and moved to Orjonikidze. In the last years of the 20th
century, due to the current situation in the Caucasus
and especially the Russia-Chechnya First war (1994-
პანკისში ნაპოვნი სხვადასხვა
პერიოდის ძველი ქართული
მონეტები არაბული
წარწერებით.
OLD GEORGIAN COINS OF VARIOUS
PERIODS FOUND IN PANKISI WITH
ARABIC INSCRIPTIONS.
1996), the majority of Kists returned to the Pankisi
Gorge. Georgia has opened the door for large stream
of Chechen refugees and sheltered them.
The Kists have Georgian surnames. They are formed
from their ancestors name and Georgian endings. The
surnames spread nowadays in Pankisi Kists villages
are: Margoshvili, Khangoshvili //Duishvili, Kavtarash­
vili, Baghakashvili, Gaurgashvili, Kushanashvili, Mach­
alikashvili, Aldamov, Borchashvili, Bordzikashvili, Gu­
mashvili //Tsiskarishvili, Mutoshvili, Atchishvili, Dak­
ishvili, Tsikhesashvili, Phareulidze, Alkhanashvili, Gor­
nakashvili, Imedashvili, Pkhakalashvili, Kushtanashvili,
Tsutsashvili, Sviakauri, Gunashashvili, Tokhosashvili,
Tsatiashvili, Tsintsalashvili, Mghebrishvili, Turkoshvi­
შო, ძი­ბა­ხე­ვი, ბირ­კი­ა­ნი, ჯო­ყო­ლო, კაკ­ლი­ა­ნი, დუ­ი­სი,
ყვა­რელ­წყა­ლი და კუ­წახ­ტა. მდ. ალაზ­ნის მარ­ცხე­ნა
სა­ნა­პი­რო­ზე შემ­დე­გი სოფ­ლე­ბი­ა: ჩხა­თა­ნა, ხო­რა­ჯო,
ომა­ლო, დუ­მას­ტუ­რი, ზე­მო ხა­ლა­წა­ნი, ქვე­მო ხა­ლა­
წა­ნი, წი­ნუ­ბა­ნი და ქო­რე­თი. 1934 წ. და­არ­ს­და სოფ.
სა­კო­ბი­ა­ნო, სა­დაც ჩა­მო­სახ­ლ­დნ­ ენ ფშავ­ლე­ბი ხა­დო­
რი­დან, ბა­წა­რა­დან, ტო­ლე­შო­დან და ძი­ბა­ხე­ვი­დან.
1936 წ. ხო­რა­ჯო­დან ზე­მო და ქვე­მო ხა­ლა­წანს შო­რის
ჩა­მო­სახ­ლ­დ­ნენ ქის­ტე­ბი და და­აა­ რ­სეს სო­ფე­ლი შუა
ხა­ლა­წა­ნი. დღეს პან­კი­სის ხე­ო­ბა­ში 10 ათა­სამ­დე მო­
სახ­ლე­ა, მათ­გან დი­დი უმ­რავ­ლე­სო­ბა ქის­ტი­ა, შემ­დეგ
მო­დი­ან ქარ­თ­ვე­ლე­ბი, ოსე­ბი­დან კი ხე­ო­ბა­ში ოცი­ო­
დე კომ­ლი ცხოვ­რობს.
1990-იან წლებ­ში საბ­ჭო­თა კავ­ში­რის დაშ­ლის შემ­დეგ
ქის­ტე­ბის ეკო­ნო­მი­კურ მიგ­რა­ცი­ას ჩეჩ­ნეთ­ში პან­კი­
სის ხე­ო­ბის ქის­ტუ­რი მო­სახ­ლე­ობ­ ის მნიშ­ვ­ნე­ლო­ვა­
ნი შემ­ცი­რე­ბა მოჰ­ყ­ვა. ამა­ვე პე­რი­ოდ­ში, ეროვ­ნუ­ლი
მოძ­რა­ობ­ ის დროს, ოსებ­მაც მი­ა­ტო­ვეს თა­ვი­ან­თი
სოფ­ლე­ბი და მა­შინ­დელ ორ­ჯო­ნი­კი­ძე­ში გა­და­სახ­ლ­
დ­ნენ. XX სა­უ­კუ­ნის ბო­ლო წლებ­ში ჩრდ. კავ­კა­სი­ა­ში
არ­სე­ბუ­ლი მდგო­მა­რე­ო­ბის და გან­სა­კუთ­რე­ბით რუ­
სე­თის­-­ჩეჩ­ნე­თის პირველი (1994-1996 წწ.) ომის გა­მო,
ქის­ტე­ბის უმ­რავ­ლე­სო­ბა პან­კი­სის ხე­ო­ბას და­უბ­რუნ­
და. სა­ქარ­თ­ვე­ლომ ჩე­ჩენ ლტოლ­ვილ­თა დიდ ნა­კადს
გა­უღ
­ ო კა­რი და შე­ი­ფა­რა.
ქის­ტებს ქარ­თუ­ლი გვა­რე­ბი აქვთ. ისი­ნი მა­თი წი­ნაპ­
რის სა­ხე­ლი­სა და ქარ­თუ­ლი და­ბო­ლო­ებ­ ი­სა­გან არის
წარ­მომ­დ­გა­რი. დღეს პან­კი­სის ქის­ტურ სოფ­ლებ­ში
გავ­რ­ცე­ლე­ბუ­ლი გვა­რე­ბი­ა: მარ­გოშ­ვი­ლი, ხან­გოშ­
ვი­ლი/­/­დუ­იშ­ვი­ლი, ქავ­თა­რაშ­ვი­ლი, ბა­ღა­კაშ­ვი­ლი,
გა­ურ­გაშ­ვი­ლი, ქუ­შა­ნაშ­ვი­ლი, მა­ჩა­ლი­კაშ­ვი­ლი, ალ­
და­მო­ვი, ბორ­ჩაშ­ვი­ლი, ბორ­ძი­კაშ­ვი­ლი, გუ­მაშ­ვი­ლი/­/­
ცის­კა­რიშ­ვი­ლი, მუ­თოშ­ვი­ლი, აჭიშ­ვი­ლი, და­ქიშ­ვი­ლი,
ცი­ხე­საშ­ვი­ლი, ფა­რე­უ­ლი­ძე, ალ­ხა­ნაშ­ვი­ლი, გორ­ნა­
კაშ­ვი­ლი, იმე­დაშ­ვი­ლი, ფხა­კა­ლაშ­ვი­ლი, კუშ­ტა­ნაშ­
ვი­ლი, წუ­წაშ­ვი­ლი, სვი­ა­კა­უ­რი, გუ­ნა­შაშ­ვი­ლი, ტო­ხო­
საშ­ვი­ლი, ცა­თი­აშ­ვი­ლი, წინ­წა­ლაშ­ვი­ლი, მღებ­რიშ­
12
ვი­ლი, თურ­ქოშ­ვი­ლი, ღა­ნი­შაშ­ვი­ლი, ბა­თი­რაშ­ვი­ლი,
ბე­ქა­უ­რი, ალ­და­მი­ძე და სხვა. პან­კი­სე­ლი ქის­ტე­ბი
მთი­ა­ნი ჩეჩ­ნე­თის ცნო­ბი­ლი თე­ი­ფე­ბის – დიშ­ნე­ლე­
ბის, ნაშ­ხო­ელ­ ე­ბის, მელ­ხე­ბის, ხილ­დი­ხა­რო­ე­ლე­ბის,
ტერ­ლო­ე­ლე­ბის, ახი­ე­ლე­ბის, ში­ქა­რო­ე­ლე­ბის, ჰა­ჩა­
რო­ელ ­ ე­ბის და სხვ. შთა­მო­მავ­ლე­ბი არი­ან. ყო­ვე­ლი
გვა­რის წარ­მო­მად­გენ­ლებ­მა იცი­ან თა­ვი­ან­თი წარ­
მო­მავ­ლო­ბა და სა­კუ­თა­რი თე­ი­ფის ის­ტო­რი­ა.
პან­კი­სის მო­სახ­ლე­ო­ბის ეთ­ნი­კუ­რი და რე­ლი­გი­უ­რი
მრა­ვალ­ფე­როვ­ნე­ბის (ქისტი, ქარ­თვ­ ე­ლი, ოსი) მი­უ­
ხე­და­ვად, მა­თი თა­ნაცხოვ­რე­ბის მან­ძილ­ზე ეთ­ნი­კურ
კონ­ფლ ­ იქტს ად­გი­ლი არ ჰქო­ნი­ა. ამ ხალ­ხ­თა ადათ­­
-­წე­სე­ბი, ტრა­დი­ცი­ე­ბი და ზნე-­ჩვ­ ე­უ­ლე­ბე­ბი დი­დად არ
გან­ს­ხ­ვავ­დე­ბა ერ­თ­მა­ნე­თის­გან. ისი­ნი პა­ტივს სცე­მენ
ერ­თ­მა­ნეთს და არც გან­ს­ხ­ვა­ვე­ბუ­ლი რე­ლი­გი­უ­რი აღ­
მ­სა­რებ­ლო­ბა არ გამ­ხ­და­რა მათ შო­რის სე­რი­ო­ზუ­ლი
ურ­თი­ერ­თ­და­პი­რის­პი­რე­ბის მი­ზე­ზი.
ქის­ტებს თავ­და­პირ­ვე­ლად ძა­ლი­ან გა­უ­ჭირ­დათ ად­
გი­ლობ­რივ პი­რო­ბებ­თან ადაპ­ტა­ცი­ა. მა­ღალ­მ­თი­ან,
ჯან­საღ გა­რე­მოს შეჩ­ვე­უ­ლი მო­სახ­ლე­ო­ბა მათ­თვ­ ის
უცხო და არა­სა­ხარ­ბი­ე­ლო კლი­მა­ტურ პი­რო­ბებ­ში
აღ­მოჩ­ნ­და. დი­დი ხნის მი­ტო­ვე­ბუ­ლი ხე­ო­ბა და­ჭა­ო­
ბე­ბუ­ლი იყო. პან­კის­ში ჩა­სახ­ლე­ბულ მთი­ე­ლებს მა­
ლა­რი­ამ და სხვა ავად­მ­ყო­ფო­ბამ და­რია ხე­ლი. ამას
და­ე­მა­ტა მთავ­რო­ბის უყუ­რადღე­ბო­ბა, რის გა­მოც,
სა­მი წლის შემ­დეგ სოფ. ჯო­ყო­ლოს ქის­ტებ­მა სცა­დეს
უკან დაბ­რუ­ნე­ბა, მაგ­რამ ად­გი­ლობ­რივ­მა მთავ­რო­
ბამ უფ­ლე­ბა არ მის­ცა. მოხ­და შე­ტა­კე­ბა ქო­ჩა­და­ლას
მი­სად­გო­მებ­თან, რა­საც მოჰ­ყ­ვა მცი­რე მსხვერ­პ­ლიც;
ქის­ტე­ბის­გან მხო­ლოდ ძა­ლი­ან მცი­რე ნა­წილ­მა შეძ­
ლო სამ­შობ­ლო­ში გა­დას­ვ­ლა.
თავ­და­პირ­ვე­ლად ქის­ტებ­მა ურ­თი­ერ­თო­ბა ახ­მე­ტე­
ლებ­თან, კერ­ძოდ სოფ. მატ­ნის მო­სახ­ლე­ო­ბას­თან
და­ამ­ყა­რეს. თა­ვი­დან მატ­ნე­ლე­ბი ერი­დე­ბოდ­ნენ
კონ­ტაქტს უცხო­ტო­მე­ლებ­თან, რომ­ლე­ბიც ყვე­ლა
სა­და­ვო სა­კითხს იარა­ღის დახ­მა­რე­ბით წყვეტ­დ­ნენ.
მათ შო­რის ურ­თი­ერ­თო­ბა­ში მნიშ­ვ­ნე­ლო­ვან წი­ნა­

li, Ghanishashvili, Batirashvili, Bekauri, Aldamidze and
others. The Kists of Pankisi are descendants of the
famous Teifs of the mountainous Chechnya - [Dishni,
Nashkhoi, Melkhi, Khildikharoi, Terloi, Akhki, Shikaroi,
Hacharoi] and others. Representatives of each clan
know their origin and their own history.
Despite the ethnic and religious diversity of the Pankisi
population (Kists, Georgians, Ossetians), there was no
ethnic conflict during their coexistence. The customs,
habits and traditions of these peoples are not very dif­
ferent from each other. They respect to each other and
no different religious beliefs have become the cause
of serious confrontation among them.
The Kists initially had difficulty adapting to local con­
ditions. The inhabitants of mountainous and healthy
13
პანკისის ხეობის ალპური ზონა.
ALPINE ZONE OF PANKISI GORGE.
environment found themselves in unfamiliar and unfa­
vorable climate conditions. The abandoned valley was
swamped. Malaria and other illnesses spread among
the settlers in Pankisi. The government’s inattention
was added to this, and three years later, the Kists
from the village of Jokolo tried to return back, but the
local government did not allow it. The confrontation
occurred on the outskirts of Kochadala, followed by a
small casualty; only a small part of Kists was able to
move to homeland.
Initially, the Kist had relations with Akhmetian people,
namely the population of the village Matani. Initially,
the Matani people avoided contact with the foreign­
ers who tried to resolve all controversial issues with
the help of weapons. The language barrier created a

ქაქუცა ჩოლოყაშვილის ქისტი მოკავშირეები. 1926 წ.
KAKUTSA CHOLOKASHVILI'S KIST ALLIES. THE YEAR OF 1926.
აღ­მ­დე­გო­ბას ენის ბა­რი­ე­რი ქმნი­და. მაგ­რამ დრო­
თა გან­მავ­ლო­ბა­ში ქარ­თ­ვე­ლებ­მა ქის­ტებ­ში შე­იც­ნეს
გამ­ტა­ნი, უღა­ლა­ტო, სიტყ­ვის ერ­თ­გუ­ლი, ძმო­ბა­სა და
მე­გობ­რო­ბა­ში თავ­და­დე­ბუ­ლი ხალ­ხი და ერ­თ­მა­ნეთს
და­უ­ახ­ლოვ­დ­ნენ. სწო­რედ მატ­ნე­ლებ­მა შე­ას­რუ­ლეს
უდი­დე­სი რო­ლი, მო­თა­რე­შე ქის­ტე­ბის მი­წათ­მოქ­მედ,
მშვი­დო­ბი­ა­ნი ცხოვ­რე­ბის მოყ­ვა­რე ხალ­ხად ჩა­მო­ყა­
ლი­ბე­ბა­ში. ისი­ნი ამო­დი­ოდ­ნენ პან­კის­ში, ას­წავ­ლიდ­
ნენ ქის­ტებს ხვნა-­თეს­ვას, ჩუქ­ნიდ­ნენ ან ას­ყი­დებ­დ­
ნენ სა­მე­ურ­ნეო იარა­ღებს და სხვ.
ქის­ტებ­თან მე­გობ­რუ­ლი ურ­თი­ერ­თო­ბა და­ამ­ყა­რეს
კა­ხელ­მა თა­ვა­დებ­მა. დუ­ის­ში, ჯო­ყო­ლო­ში, ომა­ლო­
ში ამო­დი­ოდ­ნენ მატ­ნე­ლი და ახ­მე­ტე­ლი თა­ვა­დე­ბი
14
- ჩო­ლო­ყაშ­ვი­ლე­ბი, ან­დ­რო­ნი­კაშ­ვი­ლე­ბი, კო­ზი­აშ­ვი­
ლე­ბი, ნა­თე­ლაშ­ვი­ლე­ბი და სხვ. ქის­ტებ­მა ერ­თ­-ერ­თ­
მა პირ­ვე­ლებ­მა და­უ­ჭი­რეს მხა­რი დე­მოკ­რა­ტი­ულ სა­
ქარ­თ­ვე­ლოს. ქა­ქუ­ცა ჩო­ლო­ყაშ­ვი­ლის შე­ფი­ცულ­თა
რაზ­მი ჩა­მო­ყა­ლიბდა პან­კის­ში, სა­დაც მათ მთა­ვა­რი
ბა­ზა ჰქონ­დათ. ქა­ქუ­ცას გიმ­ნა­ზი­ის მე­გო­ბა­რი ქის­
ტი ბა­თა­კა ცა­თი­აშ­ვი­ლი აჯან­ყე­ბუ­ლებ­სა და ჩეჩ­ნებს
შო­რის შუ­ა­მა­ვა­ლი იყო. შუ­ა­მა­ვა­ლი იყო დუ­ი­სე­ლი
უსუფ მარ­გოშ­ვი­ლი ჩრდი­ლო კავ­კა­სი­ის მთი­ა­ნი რეს­
პუბ­ლი­კის და­მა­არ­სე­ბელ თა­ფა ჩერ­მო­ევ­თან. ქა­ქუ­ცა
და თა­ფა ერ­თ­მა­ნეთს იც­ნობ­დ­ნენ პირ­ვე­ლი მსოფ­
ლიო ომი­დან, ორი­ვე რუ­სე­თის სა­იმ­პე­რიო არ­მი­ის
„ველური დი­ვი­ზი­ის“ პოლ­კის ოფი­ცე­რი იყო.
ქარ­თ­ვე­ლე­ბის დი­დი დამ­სა­ხუ­რე­ბა­ა, რომ ქის­ტებს
არ შე­ხე­ბი­ათ 1944 წლის სტა­ლი­ნის პე­რი­ო­დის რეპ­
რე­სი­ე­ბი, რო­დე­საც ჩეჩ­ნე­ბი და ინ­გუ­შე­ბი შუა აზი­ა­ში
გა­და­ა­სახ­ლეს. აღ­სა­ნიშ­ნა­ვია ისიც, რომ 1940-50-იან
წლებ­ში პან­კი­სე­ლი ქის­ტე­ბი ფა­რუ­ლად მხარს უჭერ­
დ­ნენ ვა­ი­ნა­ხე­ბის დე­პორ­ტა­ცი­ის დროს მთებ­ში გა­ხიზ­
ნულ აბ­რა­გებს, რომ­ლე­ბიც საბ­ჭო­თა ხე­ლი­სუფ­ლე­ბი­
სა და უსა­მარ­თ­ლო­ბის წი­ნა­აღ­მ­დეგ იბ­რ­ძოდ­ნენ.
XIX სა­უ­კუ­ნის მე­ო­რე ნა­ხე­ვარ­ში სოფ. ჯო­ყო­ლო პან­
კი­სის ხე­ო­ბის კულ­ტუ­რუ­ლი ცენ­ტ­რი გახ­და. 1888 წელს
„კავკასიაში მარ­თ­ლ­მა­დი­დე­ბე­ლი ქრის­ტი­ან­ ო­ბის აღ­
მ­დ­გე­ნელ­მა სა­ზო­გა­დო­ებ­ ამ“ ჯო­ყო­ლო­ში არ­სე­ბუ­ლი
ფიც­რუ­ლი ეკ­ლე­სი­ის ნაც­ვ­ლად ქვით­კი­რის ეკ­ლე­სია
ააშე­ნა, რო­მე­ლიც დღემ­დე არ­სე­ბობს სო­ფელ ჯო­ყო­
ლოს ცენ­ტ­რ­ში. დი­აკ­ვან ოქ­რომ­ჭედ­ლო­ვის თა­ოს­ნო­
ბით, ყო­ფი­ლი ეკ­ლე­სი­ის შე­ნო­ბა­ში სა­სუ­ლი­ე­რო სას­
წავ­ლე­ბე­ლი გა­იხ­ს­ნა, რო­მე­ლიც პან­კი­სის ხე­ო­ბა­ში
გა­ნათ­ლე­ბის პირ­ვე­ლი კე­რა იყო. ხო­ლო 1891 წელს,
არ­ქი­მან­დ­რიტ ლე­ონ­ ი­დეს ინი­ცი­ა­ტი­ვით, ჯო­ყო­ლო­
ში სა­სოფ­ლო სკო­ლა გახ­ს­ნეს, სა­დაც ბავ­შ­ვე­ბი ქარ­
თუ­ლად სწავ­ლობ­დ­ნენ. 1899 წელს მწე­რა­ლი მა­თე
ალ­ბუ­თაშ­ვი­ლის თავ­გა­მო­დე­ბუ­ლი შრო­მის შე­დე­გად
აშენ­და ხუ­თო­თა­ხი­ა­ნი ქვით­კი­რის სკო­ლა, სა­დაც იგი
30 წლის გან­მავ­ლო­ბა­ში ას­წავ­ლი­და პან­კი­სელ ბავ­

significant contradiction between them. But over time
the Georgians found the Kists to be devoted, loyal
people dedicated in brotherhood and friendship and
they made friends. It was precisely the Matani peo­
ple who played a major role in turning the Kists into
farmers and created them as loving people of peaceful
life. They used to come to Pankisi, taught them how to
plow and sow, donate or sell agricultural weapons to
them, and so forth.
The Kakhetian chiefs -Cholokashvili, Andronikashvili,
Koziashvili, Natelashvili and others also had friend­
ly relations with Kists. The Matanian and Akhmetian
people used to come to Duisi, Jokolo, Omalo. The
Kists were one of the early supporters of the Demo­
15
ძველი მეჩეთი სოფ. დუისში. 1902 წ.
THE OLD MOSQUE IN THE VILLAGE OF DUISI. THE YEAR OF 1902.
cratic Georgia. Kakutsa Cholokashvili’s unit bound by
an oath formed in Pankisi where they had their major
base. The Kist Bataka Tsatiashvili, a friend the Kakut­
sa from gymnasium, was an intermediary between the
rebels and Chechens. The mediator was Duisian Usup
Margoshvili with Tapha Chermoev - the founder of
the North Caucasian Mountain Republic. Kakutsa and
Tapha knew each other from the World War I; both
were the officers of the „Wild Division“ Regiment of
the Russian Imperial Army.
It is the great merit of Georgians that the Stalin re­
pression period of 1944 did not touch the Kists when
Chechens and Ingushian people were exiled to Mid­
dle Asia. It is noteworthy that in 1940-50 the Pankisi
ეკლესია სოფ. ჯოყოლოში. 1888 წ.
THE CHURCH IN THE VILLAGE OF JOKOLO. THE YEAR OF 1888.
შ­ვებს წე­რა-­კითხ­ვას. ძა­ლი­ან დი­დია მ. ალ­ბუ­თაშ­ვი­
ლის ღვაწ­ლი ქის­ტე­ბის სწავ­ლა-­გა­ნათ­ლე­ბის საქ­მე­
ში. მან ძა­ლი­ან კარ­გად შე­ის­წავ­ლა ქის­ტე­ბის ყო­ფა-­
ცხოვ­რე­ბა, ადათ- წე­სე­ბი და მათ შე­სა­ხებ მრა­ვა­ლი
ეთ­ნოგ­რა­ფი­უ­ლი ნაშ­რო­მი და მხატ­ვ­რუ­ლი ნა­წარ­მო­
ე­ბი დაგ­ვი­ტო­ვა.
XX ს-ის დამ­დე­გი­სათ­ვის სოფ. დუ­ის­ ის მთე­ლი მო­
სახ­ლე­ო­ბა მაჰ­მა­დი­ა­ნი იყო და, ამ­დე­ნად, ზე­მოთ
აღ­ნიშ­ნულ­მა სა­ზო­გა­დო­ე­ბამ დუ­ის­ში სკო­ლის გახ­ს­
ნა­ზე აღარ იზ­რუ­ნა. მაჰ­მა­დი­ან­ უ­რი რე­ლი­გი­ის მეს­ვე­
უ­რებ­მა დუ­ის­ში გახ­სნ­ ეს სკო­ლა-­მედ­რე­სე არა­ბუ­ლი
წე­რა-­კითხ­ვი­სა და ის­ლა­მის სა­ფუძ­ვლ ­ ე­ბის შე­სას­
წავ­ლად. 1922 წელს უსუფ მარ­გოშ­ვილ­მა, რო­მელ­მაც
გა­ნათ­ლე­ბა მი­ი­ღო ქ. გროზ­ნო­ში, და­ქი­რა­ვე­ბულ ბი­
ნა­ში გახ­ს­ნა დაწყე­ბი­თი სკო­ლა და სა­თა­ვე­ში ჩა­უდ­
გა დუ­ი­სე­ლე­ბის სწავ­ლა-­გა­ნათ­ლე­ბის საქ­მეს. 1932
16
წელს მო­სახ­ლე­ო­ბის ხარ­ჯე­ბით აშენ­და დაწყე­ბი­თი
სკო­ლის კა­პი­ტა­ლუ­რი შე­ნო­ბა, რო­მე­ლიც 1935 წელს
გა­და­კეთ­და არას­რულ სა­შუ­ა­ლო და 1940 წელს – სა­
შუ­ა­ლო სკო­ლად. საბ­ჭო­თა წყო­ბი­ლე­ბის დამ­ყა­რე­ბის
შემ­დეგ სკო­ლე­ბი გა­იხ­ს­ნა პან­კი­სის თით­ქ­მის ყვე­ლა
სო­ფელ­ში.
2016 წელს, ქის­ტე­ბის და­ჟი­ნე­ბუ­ლი მოთხოვ­ნის სა­
ფუძ­ველ­ზე, სა­ქარ­თ­ვე­ლოს გა­ნათ­ლე­ბის სა­მი­ნის­ტ­
როს გა­დაწყ­ვე­ტი­ლე­ბით ქის­ტუ­რი სოფ­ლე­ბის სკო­
ლებ­ში შე­მო­ი­ღეს ჩეჩ­ნუ­რი ენის სწავ­ლე­ბა.
ჩეჩ­ნე­თი­სა და ინ­გუ­შე­თის ბარ­ში ის­ლა­მის გავ­რ­ცე­ლე­
ბა და დამ­კ­ვიდ­რე­ბა XVIII ს-ის და­სას­რულ­სა და XIX
ს-ის და­საწყის­ში მოხ­და, მთა­ში კი შე­და­რე­ბით გვი­
ან. შე­სა­ბა­მი­სად, რო­დე­საც ქის­ტე­ბი სა­ქარ­თ­ვე­ლო­
ში გად­მო­სახ­ლ­დ­ნენ, მა­თი ნა­წი­ლი უკ­ვე მაჰ­მა­დი­ა­ნი
Kists were secretly supporting the rebels sheltered in
the mountains during the deportation of the Vainakhs,
who fought against Soviet power and injustice.
In the second half of the 19th century the village Jokolo
became a cultural center of the Pankisi Gorge. In 1888,
„The Society for Restoration of the Orthodox Christi­
anity in the Caucasus“ built a stony church instead of
the wooden church in Jokolo, which still exists in the
center of the village of Jokolo. Under the leadership
of Deacon Okromchedlov, a theological school was
opened in the former church building, which was the
first hub of education in the Pankisi Gorge. In 1891, by
the initiative of Archimandrite Leonide, a rural school
was opened in Jokolo where children studied in Geor­
gian. In 1899, as a result of a hard work of the writer
Mate Albutashvili a five-room stony school was built,
where he taught the children in Pankisi gorge for 30
years. Mate Albutashvili’s contribution to Kist’s edu­
cation is huge. He studied the Kists’ life, customs and
left many ethnographic work and artistic works about
them.
At the early of XX century the whole population of
Duisi was Muslim and therefore the above mentioned
society did not take care of the opening of the school
in Duisi. The Muslims opened the school- madrasah in
Duisi to teach the Arab literature and the foundations
of Islam. In 1922, Usup Margoshvili who got educated
in Grozno opened a primary school in the rented apart­
ment and headed education course of the Duisi people.
In 1932, with the cost of population primary school was
built, which in 1935 was transformed into a incomplete
secondary one and in 1940 as a secondary school. After
the establishment of the Soviet system, schools were
opened in almost every village of Pankisi.
In 2016, on the basis of the insistence of the Kists, the
Ministry of Education of Georgia decided to introduce
Chechen language into the schools of the Kist villages.
The spread and establishment of Islam in Chechnya
and Ingushetia lowlands was in the late of XVIII cen­
tury and in the beginning of the XIX century, it was
17
relatively late in the mountains. Consequently, when
the Kists moved to Georgia, part of them was already
a Muslim, and the majority still maintained the pagan
beliefs and customs. The local authorities of the Rus­
sian Tsarism at that time forced the part of the Kists,
mainly the inhabitants of Jokolo to be baptized, built
a small wooden church for them and made them re­
ceive the holly eucharist. But later it did not pay much
attention to the Christianization of the Kist and their
worship. As Mate Albutashvili describes in his work,
Kists did not go to church and did not follow the Chris­
tian rules. Only in the registry were written that they
were baptized.
The spread and establishment of Muslim religion in
Pankisi is associated with the grandsons of Duis -
Gebisha, Akhiga and Noong Khangoshvilis. In about
1895-96, Gebisha Khangoshvili visited the holy city of
Mecca, as soon as he returned, he joined the group
and actively participated in theological activity. By
that time, the Sufism was spread and strengthened
in Pankisi due to the prevalent Kurt-Haji teachings in
Chechnya and Ingushetia. In 1902, a mosque was con­
structed by the Gebish-Haji initiative, which served
until the Bolsheviks were against the service of wor­
ship. Later Makham-Ghazi Khangoshvili began to fight
for the mosque. His son Omar Khangoshvili removed
the former mosque from the collective farming balance
sheet during the chairmanship and the village returned
back the mosque that is still functioning.
In the 1990s, many young people from the Pankisi Gorge
received religious education in Saudi Arabia and oth­
er Muslim countries. After the First Russian-Chechen
war, Wahhabism strengthened in Chechnya and In­
gushetia. Wahhabism was spread in the Pankisi Gorge
after resettlement of refugees in the gorge. Wahha­
bism has gradually replaced by Salafism with the tra­
ditional Islam in the gorge. The mosques were built in
almost every village. Private madrasah were opened
where Arabic language and Quran are taught.
Still nowadays, among the sharia laws, mainly those
იყო, უმ­რავ­ლე­სო­ბა კი ჯერ კი­დევ ინარ­ჩუ­ნებ­და მა­მა-­
პა­პურ წარ­მარ­თულ რწმე­ნას და წეს­-­ჩ­ვე­უ­ლე­ბებს. იმ
დრო­ინ­დელ­მა რუ­სე­თის ცა­რიზ­მის ად­გი­ლობ­რივ­მა
ხე­ლი­სუფ­ლე­ბამ ქის­ტე­ბის ნა­წი­ლი, ძი­რი­თა­დად ჯო­
ყო­ლოს მცხოვ­რებ­თა უმ­რავ­ლე­სო­ბა, ძა­ლით მო­ნათ­
ლა, აუშე­ნა პა­ტა­რა ფიც­რუ­ლი ეკ­ლე­სია და ზი­ა­რე­ბას
აიძუ­ლებ­და. მაგ­რამ მოგ­ვი­ა­ნე­ბით უკ­ვე დი­დად აღარ
აქ­ცევ­დ­ნენ ყუ­რადღე­ბას ქის­ტე­ბის გაქ­რის­ტი­ა­ნე­ბას
და მათ ღვთის­მს­ ა­ხუ­რე­ბას. რო­გორც მა­თე ალ­ბუ­
თაშ­ვი­ლი აღ­წერს სა­კუ­თარ ნაშ­რო­მებ­ში, ქის­ტე­ბი სა­
ერ­თოდ არ და­დი­ოდ­ნენ ეკ­ლე­სი­აშ­ ი და არ იცავ­დ­ნენ
ქრის­ტი­ა­ნულ წე­სებს. მხო­ლოდ დავ­თარ­ში ეწე­რათ,
რომ იყ­ვ­ნენ მო­ნათ­ლუ­ლე­ბი.
პან­კის­ში მაჰ­მა­დი­ა­ნო­ბის გავ­რც­ ე­ლე­ბა და დამ­კ­
ვიდ­რე­ბა და­კავ­ში­რე­ბუ­ლია დუ­ის შვი­ლიშ­ვი­ლებ­თან
- გე­ბი­შა, ახი­გა და ნო­ონგ ხან­გოშ­ვი­ლებ­თან. და­ახ­
ლო­ებ­ ით 1895-96 წლებ­ში გე­ბი­შა ხან­გოშ­ვილ­მა მო­
ი­ლო­ცა წმინ­და ქა­ლა­ქი მე­ქა, დაბ­რუ­ნე­ბის­თა­ნა­ვე
შე­მო­იკ­რი­ბა თა­ნა­მო­აზ­რე­ე­ბი და აქ­ტი­უ­რად და­იწყო
სა­სუ­ლი­ე­რო მოღ­ვა­წე­ო­ბა. იმ დრო­ის­ ათ­ვის ჩეჩ­ნეთსა
და ინგუშეთში გავ­რ­ცე­ლე­ბუ­ლი ქუნ­თ­-­ჰა­ჯის მოძღ­ვ­
რე­ბი­დან გა­მომ­დი­ნა­რე პან­კის­შიც გავ­რ­ცელ­და და
გან­მ­ტ­კიც­და სუ­ფიზ­მი. გე­ბიშ­-­ჰა­ჯის ინი­ცი­ა­ტი­ვით 1902
წელს აშენ­და მე­ჩე­თი, რო­მე­ლიც ფუნ­ქ­ცი­ო­ნი­რებ­
და მა­ნამ­დე, სა­ნამ ბოლ­შე­ვი­კე­ბი ღვთის­მ­სა­ხუ­რე­ბის
წი­ნა­აღ­მ­დეგ გა­ი­ლაშ­ქ­რებ­დ­ნენ. შემ­დ­გომ­ში მე­ჩე­თის
დაბ­რუ­ნე­ბი­სათ­ვის ბრძო­ლა და­ი­წყო მა­ხამ­-­ღაზ ხან­
გოშ­ვილ­მა. მის­მა შვილ­მა ომარ ხან­გოშ­ვილ­მა თა­ვი­
სი კოლ­მე­ურ­ნე­ო­ბის თავ­მ­ჯდ ­ ო­მა­რე­ო­ბის პე­რი­ოდ­ში
კოლ­მე­ურ­ნე­ობ­ ის ბა­ლან­სი­დან მოხ­ს­ნა ყო­ფი­ლი მე­
ჩე­თის შე­ნო­ბა და სო­ფელ­მა კვლავ და­იბ­რუ­ნა მე­ჩე­
თი, რო­მე­ლიც დღემ­დე ფუნ­ქ­ცი­ო­ნი­რებს.
1990-იანი წლე­ბის შემ­დ­გომ პან­კი­სის ხე­ო­ბი­დან ბევ­
რ­მა ახალ­გაზ­რ­დამ სა­უ­დის არა­ბეთ­სა და სხვა მუს­
ლი­მა­ნურ ქვეყ­ნებ­ში მი­იღ
­ ო რე­ლი­გი­ურ
­ ი გა­ნათ­ლე­ბა.
რუ­სეთ­-­ჩეჩ­ნე­თის პირ­ვე­ლი ომის შემ­დეგ ჩეჩ­ნეთ­
სა და ინ­გუ­შეთ­ში გაძ­ლი­ერ­და ვა­ჰა­ბიზ­მი. ხე­ო­ბა­ში
18
ლტოლ­ვი­ლე­ბის გად­მო­სახ­ლე­ბის მე­რე ვა­ჰა­ბიზ­მი
გავ­რ­ცელ­და პან­კი­სის ხე­ო­ბა­შიც. თან­და­თა­ნო­ბით
ვა­ჰა­ბიზ­მი შე­იც­ვა­ლა სა­ლა­ფიზ­მით და ტრა­დი­ცი­ულ
ის­ლამ­თან ერ­თად დამ­კ­ვიდ­რ­და ხე­ო­ბა­ში. თით­ქ­მის
ყვე­ლა სო­ფელ­ში აშენ­და მე­ჩე­თე­ბი. გა­იხ­ს­ნა კერ­ძო
მედ­რე­სე­ე­ბი, სა­დაც ის­წავ­ლე­ბა არა­ბუ­ლი ენა და ყუ­
რა­ნი.
დღემ­დე შა­რი­ა­თის კა­ნო­ნე­ბი­დან ქის­ტებ­ში ძი­რი­
თა­დად ფუნ­ქ­ცი­ო­ნი­რებს ის კა­ნო­ნე­ბი, რომ­ლე­ბიც
არ ეწი­ნა­აღ­მ­დე­გე­ბა ვა­ი­ნახ­თა ადათ­-­წე­სებს და მათ
იდე­ო­ლო­გი­ას.
პან­კის­ში ჩა­მო­სახ­ლე­ბუ­ლი ქის­ტე­ბი სა­ქარ­თ­ვე­ლოს
გა­ნუ­ყო­ფე­ლი ნა­წი­ლი გახ­დ­ნენ და ქარ­თულ კულ­ტუ­
რას ეზი­არ­ნენ. შე­იძ­ლე­ბა ით­ქ­ვას, რომ დღეს ისი­ნი
ქარ­თულ სა­ზო­გა­დო­ე­ბას­თან ყვე­ლა­ზე კარ­გად არი­ან
ინ­ტეგ­რი­რე­ბუ­ლი. ქის­ტებ­მა შე­ი­ნარ­ჩუ­ნეს მა­მა-­პა­პა­
თა ადათ­-­წე­სე­ბი, რე­ლი­გი­ა, ტრა­დი­ცი­ე­ბი და იცა­ვენ
ზნე­ობ­რივ ნორ­მებს. რო­გორც სა­ქარ­თ­ვე­ლოს მო­ქა­
ლა­ქე­ე­ბი, ემორ­ჩი­ლე­ბი­ან სა­ხელ­მ­წი­ფოს კა­ნო­ნებ­სა
და კონ­ს­ტი­ტუ­ცი­ას, თუმ­ცა ყვე­ლა ში­და კონ­ფ­ლიქ­ტ­სა
და და­ვას ქის­ტუ­რი ადათ­-­წე­სე­ბის მი­ხედ­ვით აგ­ვა­რე­
ბენ.
თა­ნა­მედ­რო­ვე პე­რი­ოდ­ში მიმ­დი­ნა­რე გლო­ბა­ლუ­რი
ცვლი­ლე­ბე­ბის შე­სა­ბა­მი­სად სა­ჭი­რო გახ­და ქის­ტურ
ადა­თობ­რივ სა­მარ­თალ­ში შე­სა­ბა­მი­სი ცვლი­ლე­ბე­
ბის შე­ტა­ნა. ადა­თობ­რივ სა­მარ­თალს, უხუ­ცეს­თა საბ­
ჭო, ქის­ტუ­რად „მეხქ ქხელ“-ს (ქვეყნის სამ­ს­ჯავ­რო)
მიხედვით გა­ნა­გებს. 1965 წ. შედ­გა პან­კი­სე­ლი ქის­
ტე­ბის წარ­მო­მად­გე­ნელ­თა ყრი­ლო­ბა, სა­დაც მოხ­და
მოძ­ვე­ლე­ბუ­ლი, თა­ნა­მედ­რო­ვე­ო­ბი­სათ­ვის შე­უ­სა­
ბა­მო წეს­-­ჩ­ვე­უ­ლე­ბე­ბის უარ­ყო­ფა. ყრი­ლო­ბა შედ­გა
1990 წელ­საც, სა­დაც ასე­ვე შე­ი­ტა­ნეს ცვლი­ლე­ბე­ბი
ადათ­-­წე­სებ­ში; ბო­ლოს ყრი­ლო­ბა ჩა­ტარ­და მიმ­დი­
ნა­რე წლის 13 ოქ­ტომ­ბერს, სა­დაც ზო­გი­ერ­თი ადა­თი
სა­ხელ­მ­წი­ფო კა­ნო­ნებ­თან და ის­ლამ­თან შე­სა­ბა­მი­
სო­ბა­ში მო­იყ­ვა­ნეს და და­ამ­ტ­კი­ცეს ქის­ტუ­რი სა­მარ­
თ­ლის კო­დექ­სი. 2018 წელს რო­გორც პან­კის­ში, ასე­ვე

one are functioning in the Kists that do not contradict
the traditions of Vainakhs and their ideology.
The Kists settled in Pankisi became an integral part
of Georgia and shared Georgian culture. It can be said
that today they are well integrated with the Georgian
society. The Kists maintained the traditions of their
ancestors, religion, traditions, and maintain the moral
standards. As citizens of Georgia, they obey the laws
and constitution of the state; however, all internal
conflict and dispute are settled according to the Kists’
customs rules.
In accordance with the global changes in the modern
period, it was necessary to make relevant changes in
the Kists’ Custom Law. The Customs Law is regulated
by the Council of Elders, according to „Mekhk Kkhel“
19
ქისტი პატარძალი.
THE KIST BRIDE.
(Country Court) in Kists language. In 1965 there was a
congress of Pankisi Kists representatives, where the
obsolete, inappropriate regulations were denied. The
congress was held in 1990, where the amendments
were introduced in the customs; the last meeting was
held on October 13 of the current year, where some
custom were adopted and approved by the Kists Law
Code to the laws of the state and of Islam. In 2018, both
in Pankisi and in Chechnya and Ingushetia, it was first
given a form of written monument and was published
in four languages: Georgian, Russian, English and Ar­
abic languages.
The Vainakh community was not divided into social
layers, all members of the community enjoyed equal
rights. The society is composed of Teips (clan), the
Teips are united in the form of Tukhums- -tribal ties,
სასაფლაო. სოფ. დუისი.
THE CEMETERY. VILLAGE DUISI.
ჩეჩ­ნეთ­სა და ინ­გუ­შეთ­ში მას პირ­ვე­ლად მი­ე­ცა წე­რი­
ლო­ბი­თი ძეგ­ლის სა­ხე და გა­მო­ი­ცა ოთხ ენა­ზე: ქარ­
თულ, რუ­სულ, ინ­გ­ლი­სურ და არა­ბულ ენებ­ზე.
ვა­ი­ნახ­თა სა­ზო­გა­დო­ე­ბა არ ყო­ფი­ლა სო­ცი­ა­ლურ
ფე­ნე­ბად და­ყო­ფი­ლი, სა­ზო­გა­დო­ებ­ ის ყვე­ლა წევ­რი
თა­ნას­წო­რი უფ­ლე­ბით სარ­გებ­ლობ­და. სა­ზო­გა­დო­
ე­ბა შედ­გე­ბა თე­ი­ფე­ბი­სა­გან (გვარი), თე­ი­ფე­ბი ერ­
თი­ან­დე­ბი­ან თუ­ხუ­მე­ბად - გვა­როვ­ნულ კავ­ში­რე­ბად
და თუ­ხუ­მე­ბი ქმნი­ან მო­ახქს - ქვე­ყა­ნას. თე­იფ­ში ერ­
თი­ან­დე­ბა გვა­რი მხო­ლოდ მა­მა­კა­ცის ხა­ზით, ქა­ლე­
ბი გათხო­ვე­ბის შემ­დეგ ხდე­ბი­ან მე­უღ­ლის თე­ი­ფის
წევ­რე­ბი. თე­ი­ფის ყვე­ლა წევ­რი ერ­თ­მა­ნე­თის ძმე­ბად
და დე­ბად ით­ვლ
­ ე­ბა და, რაც არ უნ­და და­შო­რე­ბუ­ლი
იყოს თე­იფ­ში ნა­თე­სა­ო­ბა თა­ო­ბე­ბით, ერ­თ­მა­ნეთ­ზე
20
ქორ­წი­ნე­ბა და­უშ­ვე­ბე­ლი­ა. ქის­ტი ვალ­დე­ბუ­ლია იცო­
დეს თა­ვი­სი ჩა­მო­მავ­ლო­ბა, წი­ნაპ­რე­ბის გე­ნე­ა­ლო­გია
და წი­ნა რამ­დე­ნი­მე თა­ო­ბის უფ­როს­თა სა­ხე­ლე­ბი.
ქის­ტებ­ში სტუ­მარ­-­მას­პინ­ძ­ლო­ბის ინ­ს­ტი­ტუ­ტი გა­მორ­
ჩე­უ­ლი­ა. სტუ­მარ­თ­მოყ­ვა­რე­ო­ბა, სტუმ­რის სი­ცოცხ­
ლი­სა და ქო­ნე­ბის დაც­ვა მას­პინ­ძ­ლის წმინ­და ვა­ლი­ა.
იგი პა­სუხს აგებს სტუმ­რის უსაფ­რ­თხო­ე­ბა­ზე. რო­
გორც სხვა კავ­კა­სი­ე­ლი მთი­ელ
­ ებ­თან, ასე­ვე ქის­ტებ­
შიც აქ­ტუ­ა­ლუ­რია ძმად გა­ფიც­ვის ტრა­დი­ცი­ა, გან­სა­
კუთ­რე­ბით სხვა ეროვ­ნე­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლებ­თან.
დღემ­დე შე­მორ­ჩე­ნი­ლია სის­ხ­ლის აღე­ბის ტრა­დი­
ცი­აც. მნიშ­ვ­ნე­ლო­ვა­ნია უფ­როს­-უმ­ცრ
­ ო­სო­ბის წე­სი.
უფ­რო­სის პა­ტი­ვის­ცე­მა და მის­თ­ვის ან­გა­რი­შის გა­წე­
ვა აუცი­ლე­ბე­ლი­ა. გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლი პა­ტი­ვის­ცე­მით
and the Tukhums form the Moakhk - the country. Teip
unites the clan only by men in the line; the women
become the members of the Teip of their husbands.
All members of the Teip are regarded as brothers and
sisters to each other, and no matter what the relation­
ship between the generations is, marriages are not
allowed.The Kist is obliged to know his origin, the ge­
nealogy of the ancestors and the names of the heads
of the previous few generations.
The guest-hosting institute in Kists is outstanding.
Hospitality, protection of the guest’s life and property
is a sacred duty of the host. He is responsible for the
safety of the guest. As with other Caucasian mountain
people, the tradition of swearing as a brother, espe­
cially with the representative of other nationality is a
very up-to-date question. The tradition of blood taking
is still preserved. The rule of seniority is important. Re­
spect for the elders and taking into account their opin­
ion is essential. Older people enjoy the special respect
both in the family and in society. The junior is obliged
to stand up upon entering the senior. Younger first
greets the elder and asks if he is in need of his help.
The junior night precedes the elder at night to show
the road, in other case, he stands on the left side and a
little bit behind him to protect. The children are taught
to respect the senior people from the very childhood.
They are also taught horse riding, caring the cattle,
mowing, walking in the mountains, dancing, helping
the poor and relatives and etc.
Special attention is paid to the marriage and family.
It is forbidden to marry the fifth generation within the
clan of the parents. The polygamy allowed by Sharia in
the Pankisi Kist is very rare. Kist women do not mar­
ry another man, and if that happens, the woman will
lose the respect of her people and loses her relatives;
so the Kists are always looking for daughters-in-law
among their own people. However, a foreign woman is
allowed to become a daughter-in-law, and Kists wel­
come her in their family with respect and love. Mar­
riage occurs by engagement or by flees. In the event of
21
flee parents can hardly recognize the son-in-law. The
tradition of kidnapping of the bride is still preserved,
which sometimes leads to bloodshed and enmity be­
tween the Teips. In this case reconciliation is very dif­
ficult, but with the intervention of the elderly and the
rules of the Sharia, they still manage to do so.
In modern conditions, the old rules of marriage have
changed. The Kistian wedding is a kind of original rit­
ual and is different from Chechens and Ingush, as well
as Georgian wedding; however, there are many ele­
ments combined from the culture of these peoples.
Before the sovietization, the Kist buried the dead be­
fore the sunset in accordance with the Muslim rule,
and later the rule of burial of the deceased on the
second day was established. Other rules related to
the burial did not actually change. Kists are especially
concerned about the deceased, which is associated
with a huge expenditure. Those who do not have a
material means are helped by relatives and the vil­
lage. There is a crowd of people on the day of burial,
people come from other villages and almost entire
gorge shares the sadness of the family; Women used
to cry loudly, but in recent years, according to Mus­
lim rules, mourning is prohibited. The dead is usually
washed at dawn, wrapped in the white cloth and put
in the middle of the room. The next day, after the af­
ternoon prayer, the body wrapped in a precious cloth
or carpet will be placed on a special stretcher (Berf)
and put in the yard; Murids go around the corpse, per­
form the ritual and then the dead will be taken to the
cemetery with the song of praise. Only men go to the
cemetery. 2-3 cattle are killed this day, whole kinship
is involved in the preparation of the funeral wake, the
mourners gets the condemnation. The funeral wake
is made for Christian guests according to their rules.
They prepare for the third night especially; like the
wake held 40 days after death, they prepare for the
three or seven Fridays, which are also associated with
large expenses. After the funeral, on three or seven
Fridays and then in the month of every fast, murids
ცხვრის ფარა პანკისის მთებში.
THE FLOCK OF SHEEP IN THE PANKISI MOUNTAINS.
სარ­გებ­ლობს ხნი­ე­რი ხალ­ხი, რო­გორც ოჯახ­ში, ასე­ვე
სა­ზო­გა­დო­ე­ბა­ში. უმ­ც­რო­სი ვალ­დე­ბუ­ლია ფეხ­ზე ად­
გეს უფ­რო­სის შე­მოს­ვ­ლი­სას. ახალ­გაზ­რ­და პირ­ვე­ლი
ესალ­მე­ბა უფ­როსს და ეკითხე­ბა, ხომ არ სჭირ­დე­ბა
მი­სი დახ­მა­რე­ბა. უმ­ც­რო­სი ღა­მით წინ უძღ­ვის უფ­
როსს, რომ გზა გა­უკ­ვა­ლოს, სხვა შემ­თხ­ვე­ვა­ში, მარ­
ცხე­ნა მხრი­დან მიჰ­ყ­ვე­ბა და ოდ­ნავ უკან ჩა­მორ­ჩე­ბა,
რომ და­იც­ვას. ბავ­შვ­ ებს პა­ტა­რა­ო­ბი­დან­ვე ას­წავ­ლი­
ან უფ­რო­სე­ბი­სად­მი პა­ტი­ვის­ცე­მას, მო­რი­დე­ბას და
მათ მი­მართ ყუ­რადღე­ბას. ასე­ვე ას­წავ­ლი­ან ცხენ­ზე
ჯი­რითს, სა­ქონ­ლის მოვ­ლას, თიბ­ვას, მთებ­ში სი­ა­
რულს, ცეკ­ვას, ნა­თე­სა­ვე­ბის მო­ნა­ხუ­ლე­ბას, გა­ჭირ­ვე­
ბუ­ლის­თ­ვის დახ­მა­რე­ბას და ა. შ.
ქის­ტებ­ში გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლი ყუ­რადღე­ბა ექ­ცე­ვა ოჯა­
ხის შექ­მ­ნას და და­მოყ­ვ­რე­ბას. აკ­რ­ძა­ლუ­ლია დედ­-­ ბის გა­დამ­ტე­რე­ბა მოჰ­ყვ­ ე­ბა ხოლ­მე. ამ შემ­თხ­ვე­ვა­ში
24
მა­მის გვა­რის შიგ­ნით მე­ხუ­თე თა­ობ­ ამ­დე ქორ­წი­ნე­ბა.
პან­კი­სელ ქის­ტებ­ში შა­რი­ა­თით ნე­ბა­დარ­თუ­ლი მრა­
ვალ­ცო­ლი­ა­ნო­ბა დიდ იშ­ვი­ა­თო­ბას წარ­მო­ად­გენს.
ქის­ტი ქა­ლი სხვა ეროვ­ნე­ბის მა­მა­კაცს ცო­ლად არ
მიჰ­ყ­ვე­ბა და თუ ასე მოხ­დე­ბა, ქა­ლი თა­ვი­სი ხალ­ხის
პა­ტი­ვის­ცე­მას და თა­ვი­სი­ა­ნებს და­კარ­გავს; ამი­ტომ
ქის­ტე­ბი სარ­ძ­ლო­საც ყო­ველ­თ­ვის სა­კუ­თარ ხალ­ხ­
ში ეძე­ბენ. მი­უ­ხე­და­ვად ამი­სა, უცხო ეროვ­ნე­ბის ქა­
ლის რძლად მოყ­ვა­ნა დაშ­ვე­ბუ­ლია და ქის­ტე­ბი მას
ოჯახ­ში პა­ტი­ვის­ცე­მით და სიყ­ვა­რუ­ლით ხვდე­ბი­ან.
ქორ­წი­ნე­ბა ხდე­ბა და­ნიშ­ვნ­ ით ან გა­პარ­ვით. გა­პარ­
ვის შემ­თხ­ვე­ვა­ში მშობ­ლე­ბი ძნე­ლად ურიგ­დე­ბი­ან
სი­ძეს. დღემ­დე შე­მორ­ჩე­ნი­ლია სა­ცო­ლის მო­ტა­ცე­ბის
ტრა­დი­ცი­ა, რა­საც ზოგ­ჯერ სის­ხ­ლის­ღ­ვ­რა და თე­ი­ფე­
are performing traditional Muslim rituals „Zikr“ and By the end of the 80s, the Kists were celebrating pa­
„Ziarat“ in the family of the deceased person. gan and Christian holidays with Muslim ones. Chris­
tian and pagan holidays were mostly represented in
The dead in the families of the Salafists is buried with­
unity. For example, the the people from Jokolo called
out before sunset without any traditional rituals. One
the paginal little niche known as the „Tsu“ at Balt­
cattle is killed, which is distributed among the widows
agora, as St. George’s place for prayers, they came
and orphans. Condolence is usually taken. They pre­
there at Easter and lighted candles. In the vicinity of
pare especially for the third day; they set the tables
the Chobio gorge at a special place „Verkhvani“, they
and feed the people.
celebrated Easter where people from other villages
The Kists’ oral expression is rich and diverse. It gives
us a detailed description of the history of this nation,
their customs; there are a lot of stories, fairy tales, leg­
ends, myths, songs and religious songs (Naazma). The
Kist folklore has not changed much over time and is
still similar to the oral forms of Chechens and Ingushe­
tian ones. The stories and legends created during the
resettlement in Georgia gains original form and are
enriched with modern elements of Georgian folklore,
which is especially expressed in musical folklore. It
should be noted that, in general, their earlier folklore
samples have a lot in common with folklore samples of
Georgian and other Caucasian peoples. ცხვრის მატყლი.
THE WOOL OF SHEEP.
The famous myth of the Kist is „Pharmati“, which is
similar to the myths of Prometheus and Amirani. Phar­
were coming too. The clans and families had their
mat is also the legendary hero, who stole the fire from
places marked in the „Verkhviani“, they dyed the eggs
Siela-the God of Fire and Thunder, and brought it to
in advance, prepared the festive dishes, and celebrat­
the mankind and sacrificed himself for the people’s
ed the big day.
well-being. In Kists there is a different version of Ami­
rani legend. One of the deepest places in the Mount of The Kists also celebrated „Alaverdoba“. For this hol­
Speroza is called „Amirani’s stomach“ and, according iday they specially prepared horses for travelers and
to the legend, Amirani was chained to the Mount of horse race, they loaded the carts with various grocer­
Speroza. At the time of the thunderstorm, they used to ies, carried hats for the sale, and brought the cattle to
say that Amirani was ragging. sacrifice.

The songs of courage, dignity, morality and home­
land (Illi) are especially popular in the Kists. There are
distinguished stories of the Vainakh ancestors, the
Nart-Orstkhoels with giant appearance and power.
There are still many fairy tales, parables and proverbs.
The religious music is distinguished which is also per­
formed by women.
From the pagan festivals, the Kists celebrated: „Nijua“,
„Oghua“ and „Sini“, which were related to different
seasons.
It is more than thirty years, that the Kists celebrate
mostly the Muslim festivals. The pagan and Christian
customs were forgotten. Ramadan is the biggest hol­
iday in Kists today. It begins on the next day of the

25
შე­რი­გე­ბა მიმ­დი­ნა­რე­ობს ძა­ლი­ან რთუ­ლად, მაგ­რამ
უხუ­ცე­სე­ბის ჩა­რე­ვით და შა­რი­ათ­ ის წე­სე­ბის გათ­ვა­
ლის­წი­ნე­ბით, ამას მა­ინც ახერ­ხე­ბენ.
თა­ნა­მედ­რო­ვე პი­რო­ბებ­ში შე­იც­ვა­ლა ქორ­წი­ნე­ბას­
თან და­კავ­ში­რე­ბუ­ლი ძვე­ლი წე­სე­ბი. ქის­ტუ­რი ქორ­
წი­ლი ერ­თ­გ­ვარ ორი­გი­ნა­ლურ სა­ხეს ატა­რებს და
გან­ს­ხ­ვავ­დე­ბა, რო­გორც სა­კუთ­რივ ჩეჩ­ნე­ბი­სა და ინ­
გუ­შე­ბის, ისე ქარ­თუ­ლი ქორ­წი­ლის­გან; თუმ­ცა მას­ში
ამ ხალ­ხ­თა კულ­ტუ­რის მრა­ვა­ლი ელე­მენ­ტია შერ­წყ­
მუ­ლი.
  გა­საბ­ჭო­ე­ბამ­დე ქის­ტე­ბი მიც­ვა­ლე­ბულს მუს­ლი­მა­
ნუ­რი წე­სით მზის ჩას­ვლ ­ ამ­დე მარ­ხავ­დ­ნენ, მოგ­ვი­
ა­ნე­ბით დამ­კ­ვიდ­რ­და მიც­ვა­ლე­ბუ­ლის მე­ო­რე დღეს
დაკ­რ­ძალ­ვის წე­სი. დაკ­რ­ძალ­ვას­თან და­კავ­ში­რე­ბუ­
ლი სხვა წე­სე­ბი ფაქ­ტობ­რი­ვად არ შეც­ვ­ლი­ლა. ქის­
ტე­ბი მიც­ვა­ლე­ბულ­ზე გან­სა­კუთ­რე­ბით ზრუ­ნა­ვენ, რაც
საკ­მა­ოდ დიდ ხარ­ჯებ­თა­ნაა და­კავ­ში­რე­ბუ­ლი. ვი­საც
მა­ტე­რი­ა­ლუ­რი სა­შუ­ა­ლე­ბა არ აქვს, მას ნა­თე­სა­ო­ბა
და სო­ფე­ლი ეხ­მა­რე­ბა. გას­ვე­ნე­ბა­ზე ხალ­ხ­მ­რავ­ლო­
ბა­ა, სხვა სოფ­ლე­ბი­და­ნაც მო­დი­ან და ოჯა­ხის მწუ­
ხა­რე­ბას თით­ქ­მის მთე­ლი ხე­ო­ბა იზი­ა­რებს; წი­ნათ
ქა­ლე­ბი მიც­ვა­ლე­ბულს ხმა­მაღ­ლა, მოთ­ქ­მით და­იტ ­ ი­
რებ­დ­ნენ. ბო­ლო წლებ­ში კი, მუს­ლი­მუ­რი წე­სის თა­
ნახ­მად, გლო­ვა და ზა­რი იკ­რ­ძა­ლე­ბა. მიც­ვა­ლე­ბულს
ჩვე­ულ­ ე­ბი­სა­მებრ გამ­თე­ნი­ი­სას უჩუმ­რად გა­ბა­ნენ,
თეთრ სუ­და­რა­ში გა­ახ­ვე­ვენ და ოთახ­ში ტახ­ტ­ზე და­
ას­ვე­ნე­ბენ. მე­ო­რე დღეს, შუ­ადღის ლოც­ვის შემ­დეგ,
ძვირ­ფას გა­და­სა­ფა­რე­ბელ­ში ან ხა­ლი­ჩა­ში გახ­ვე­ულ
ცხე­დარს სპე­ცი­ა­ლურ სა­კა­ცე­ზე (ბერფ) მო­ა­თავ­სე­
ბენ და ეზო­ში გა­მო­ას­ვე­ნე­ბენ; მი­უ­რი­დე­ბი ცხედ­რის
გარ­შე­მო წრეს შეკ­რა­ვენ, რი­ტუ­ალს შე­ას­რუ­ლე­ბენ
და შემ­დეგ მიც­ვა­ლე­ბულს გა­ლო­ბით წა­ას­ვე­ნე­ბენ სა­
საფ­ლა­ო­ზე. სა­საფ­ლა­ო­ზე მხო­ლოდ მა­მა­კა­ცე­ბი მი­
დი­ან. გას­ვე­ნე­ბა­ზე იკ­ვ­ლე­ბა 2-3 მსხვილ­ფე­ხა სა­ქო­
ნე­ლი, ქე­ლე­ხის მზა­დე­ბა­ში მთე­ლი ნა­თე­სა­ობ­ აა ჩარ­
თუ­ლი, ჭი­რი­სუ­ფა­ლი იღებს სამ­ძი­მარს. ქრის­ტი­ა­ნი
სტუმ­რე­ბი­სათ­ვის ქე­ლე­ხის სუფ­რა მა­თი წე­სი­სა­მებრ
26
იშ­ლე­ბა. მე­სა­მე ღა­მეს იცი­ან გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლი სამ­
ზა­დი­სი; ორ­მო­ცის მსგავ­სად იხ­დი­ან სამ პა­რას­კევს
ან შვიდ პა­რას­კევს, რაც ასე­ვე დიდ ხარ­ჯებ­თან არის
და­კავ­ში­რე­ბუ­ლი. დაკ­რ­ძალ­ვის მე­რე, სამ ან შვიდ პა­
რას­კევ­ზე და შემ­დეგ ყო­ველ მარ­ხ­ვის თვე­ში სურ­ვი­
ლი­სა­მებრ მიც­ვა­ლე­ბუ­ლის ოჯახ­ში მიც­ვა­ლე­ბუ­ლის­
თ­ვის მი­უ­რი­დე­ბი ას­რუ­ლე­ბენ ტრა­დი­ცი­ულ მუ­სულ­
მა­ნურ რი­ტუ­ა­ლებს „ზიქრს“ და „ზიარათს“ .
სა­ლა­ფი­ტუ­რი მიმ­დი­ნა­რე­ობ­ ის ოჯა­ხებ­ში გარ­დაც­ვ­
ლი­ლი იკ­რძ­ ა­ლე­ბა მზის ჩას­ვლ ­ ამ­დე ტრა­დი­ცი­უ­ლი
რი­ტუ­ა­ლე­ბის ჩა­ტა­რე­ბის გა­რე­შე. იკ­ვ­ლე­ბა ერ­თი
მსხვილ­ფე­ხა სა­ქო­ნე­ლი, რო­მელ­საც ანა­წი­ლე­ბენ და
ური­გე­ბენ ქვრივ­-ობ­ლებს. სამ­ძი­მა­რის მი­ღე­ბა ხდე­ბა
ჩვე­უ­ლებ­რივ. მე­სა­მე დღეს იცი­ან გან­სა­კუთ­რე­ბუ­ლი
სამ­ზა­დი­სი, იშ­ლე­ბა სუფ­რა და ხდე­ბა ხალ­ხის და­პუ­
რე­ბა.
ქის­ტე­ბის ზე­პირ­სიტყ­ვი­ე­რე­ბა მდი­და­რი და მრა­ვალ­
ფე­რო­ვა­ნი­ა. ის დე­ტა­ლუ­რად გად­მოგ­ვ­ცემს ამ ერის
ის­ტო­რი­ას, ადათ­-­წე­სებს; გან­სა­კუთ­რე­ბით მრავ­ლა­
დაა თქმუ­ლე­ბე­ბი, ზღაპ­რე­ბი, ლე­გენ­დე­ბი, მი­თე­ბი,
სიმ­ღე­რე­ბი და რე­ლი­გი­უ­რი გა­ლო­ბა­ნი (ნააზმა). ქის­
ტე­ბის ფოლ­კ­ლორს დრო­თა გან­მავ­ლო­ბა­ში დი­დი
ცვლი­ლე­ბე­ბი არ გა­ნუც­დია და დღემ­დე ჩეჩ­ნე­თი­სა
და ინ­გუ­შე­თის მთი­ელ­თა ზე­პირ­სიტყ­ვი­ე­რი ნი­მუ­შე­
ბის ანა­ლო­გი­უ­რი­ა. სა­ქარ­თ­ვე­ლო­ში გად­მო­სახ­ლე­
ბის შემ­დ­გომ პე­რი­ოდ­ში შექ­მ­ნი­ლი თქმუ­ლე­ბე­ბი და
ლე­გენ­დე­ბი უკ­ვე ორი­გი­ნა­ლურ ხა­სი­ათს იძენს და
თა­ნა­მედ­რო­ვე ფოლ­კლ ­ ო­რი ქარ­თუ­ლი ზე­პირ­სიტყ­
ვი­ერ
­ ე­ბის ელე­მენ­ტე­ბით არის გამ­დიდ­რე­ბუ­ლი, რაც
გან­სა­კუთ­რე­ბით მუ­სი­კა­ლურ ფოლ­კ­ლორ­ში იჩენს
თავს. აღ­სა­ნიშ­ნა­ვია ისიც, რომ ზო­გა­დად, მათ ად­
რინ­დელ ფოლ­კ­ლო­რულ ნი­მუ­შებს ბევ­რი სა­ერ­თო
აქვს ქარ­თულ და, სა­ერ­თოდ, სხვა კავ­კა­სი­ე­ლი ხალ­
ხე­ბის ფოლ­კ­ლო­რულ ნი­მუ­შებ­თან.
ცნო­ბი­ლია ქის­ტე­ბის მი­თი „ფჰარმათი“, რო­მე­ლიც
პრო­მე­თე­სა და ამი­რა­ნის მი­თე­ბის მსგავ­სი­ა. ფჰარ­
მა­თიც დევ­გმ­ ი­რი­ა, რო­მელ­მაც სი­ე­ლას, ცეცხ­ლი­სა და
 ხასო ხანგოშვილი. მწერალი, პანკისის „უხუცესთა კავშირის“ წევრი.
end of the fasting and lasts for three days. Every fam­
ily is preparing for this holiday particularly. There is a
holiday meal from the morning and the villagers begin
to come and congratulate to each other. On this day
people ask forgiveness for each other. Young peo­
ple are especially active: they visit elderly, sick, and
poor people, greet and help them as much as possible.
During Ramadan, presents are rewarded for widows
and orphans; they hold the horse racing, sports and
other types of competitions.
They also refer to the „Ghurban iyid“ (Kurban Bairam),
the Arabic „iid-al-adha“, which is the culminating
27
KHASO KHANGOSHVILI. WRITER, MEMBER OF PANKISI "ELDERS' UNION".
stage of the Haji-pilgrimage to Mecca. They fast nine
days before this holiday, but fasting is not binding; the
sacrificial animals are killed, the flesh is divided into
three parts. One part of the meat is left in the family,
the other part is boiled and neighbors are invited, and
the third part is distributed to the widows and orphans.
The kists’ agricultural activities are distributed on
mountain and valley. Accordingly, they keep the cattle
breeding and cultivate the lands. They grow cereals,
wheat, barley, oats, and so forth. They also keep gar­
dening, horticulture and fruit growing. A cattle breed­
ing is still nomadic - the cattle are in the mountains
ჭე­ქა-­ქუ­ხი­ლის ღმერთს, ცეცხ­ლი მოს­ტა­ცა და ადა­
მი­ა­ნებს ჩა­მო­უ­ტა­ნა, ხო­ლო თა­ვად ხალ­ხის კე­თილ­
დღე­ო­ბას შე­ე­წი­რა. ქის­ტებ­ში არ­სე­ბობს ამი­რა­ნის
ლე­გენ­დის გან­სხ­ ­ვა­ვე­ბუ­ლი ვა­რი­ან­ტიც. სპე­რო­ზას
მთის ერ­თ­-ერთ ჩაღ­რმ­ ა­ვე­ბულ ად­გილს „ამირანის
კუჭს“ ეძა­ხი­ან და გად­მო­ცე­მით, ამი­რა­ნი სპე­რო­ზას
მთა­ზე იყო მი­ჯაჭ­ვუ­ლი. ჭე­ქა-­ქუ­ხი­ლის დროს იცოდ­
ნენ თქმა, ამი­რა­ნი ბო­ბოქ­რობ­სო.
ქის­ტებ­ში გან­სა­კუთ­რე­ბით პო­პუ­ლა­რუ­ლია ვაჟ­კა­
ცო­ბის, ღირ­სე­ბის, ზნე­ო­ბის და სამ­შობ­ლოს თე­მა­ზე
შექ­მ­ნი­ლი საგ­მი­რო სიმ­ღე­რე­ბი (ილლი). გა­მო­ირ­ჩე­
ვა თქმუ­ლე­ბე­ბი ვა­ი­ნა­ხე­ბის წი­ნაპ­რებ­ზე, გო­ლი­ა­თუ­
რი აღ­ნა­გო­ბი­სა და გა­უ­გო­ნა­რი ძალ­-­ღო­ნის მქო­ნე
ნართ­-ორ­სთ ­ ხო­ელ­ ებ­ზე. დღემ­დე შე­მორ­ჩე­ნი­ლია
უამ­რა­ვი ზღა­პა­რი, იგავ­-ა­რა­კი და ან­და­ზა. გა­მო­ირ­
ჩე­ვა რე­ლი­გი­ურ­ ი გა­ლო­ბა­ნი, რა­საც ასე­ვე ქა­ლე­ბიც
ას­რუ­ლე­ბე­ბენ.
80-იან წლე­ბის ბო­ლომ­დე ქის­ტე­ბი მაჰ­მა­დი­ა­ნურ­თან
ერ­თად წარ­მარ­თულ და ქრის­ტი­ან­ ულ დღე­სას­წა­უ­
ლებ­საც აღ­ნიშ­ნავ­დნ­ ენ. ქრის­ტი­ან­ უ­ლი და წარ­მარ­
თუ­ლი დღე­სას­წა­უ­ლე­ბი ძი­რი­თა­დად ერ­თი­ა­ნო­ბა­ში
იყო წარ­მოდ­გე­ნი­ლი. მა­გა­ლი­თად, ჯო­ყო­­ლო­ე­ლე­ბი
ბალ­თა­გო­რას­თან არ­სე­ბულ „წუ“-ს სა­ხე­ლით ცნო­
ბილ წარ­მარ­თულ პა­ტა­რა ნიშს „წმინ­და გი­ორ­გის
სა­ლო­ცავს“ ეძახ­დ­ნენ, აქ აღ­დგ­ ო­მა­ზე მი­დი­ოდ­ნენ და
სან­თლ­ ებ­საც ან­თებ­დ­ნენ. მის ახ­ლოს ჭო­ბი­ოს ხევ­ში
სპე­ცი­ა­ლურ ად­გი­ლას, „ვერხვიანში“, აღ­ნიშ­ნავ­დ­ნენ
აღ­დ­გო­მას, სა­დაც ხალ­ხი სხვა სოფ­ლე­ბი­და­ნაც მო­
დი­ო­და. გვა­რებს და ოჯა­ხებს „ვერხვიანში“ სა­კუ­თა­
რი ად­გი­ლე­ბი ჰქონ­დათ მო­ნიშ­ნუ­ლი, წი­ნას­წარ ღე­
ბავ­დ­ნენ კვერ­ცხებს, ამ­ზა­დებ­დ­ნენ სადღე­სას­წა­უ­ლო
კერ­ძებს და იმარ­თე­ბო­და დი­დი დღე­ო­ბა. ანა­ლო­
გი­უ­რად აღი­ნიშ­ნე­ბო­და აღ­დ­გო­მა სოფ. ომა­ლო­ში
წმინ­და გი­ორ­გის სა­ლო­ცავ­შიც.
ქის­ტე­ბი აღ­ნიშ­ნავ­დ­ნენ ალა­ვერ­დო­ბას. ამ დღე­სას­
წა­უ­ლის­თვ­ ის სპე­ცი­ა­ლუ­რად ამ­ზა­დებ­დ­ნენ ცხე­ნებს
სამ­გ­ზავ­როდ და დო­ღის­თ­ვის, ჩარ­და­ხი­ან ურ­მებს
28
სხვა­დას­ხ­ვა სა­ნო­ვა­გით ტვირ­თავ­დ­ნენ, გა­სა­ყი­დად
მიჰ­ქონ­დათ თე­ქის ქუ­დე­ბი, მიჰ­ყავ­დათ საკ­ლა­ვი.
წარ­მარ­თუ­ლი დღე­სას­წა­უ­ლე­ბი­დან ქის­ტე­ბი აღ­ნიშ­
ნავ­დ­ნენ: „ნიჯუას“, „ოღუას“ და „სი­ნი­ის“, რო­მე­ლიც
სხვა­დას­ხ­ვა სე­ზონ­თან იყო და­კავ­ში­რე­ბუ­ლი.
უკ­ვე ოც­და­ათ წელ­ზე მე­ტი­ა, რაც ქის­ტე­ბი ძი­რი­თა­
დად მაჰ­მა­დი­ა­ნურ დღე­სას­წა­უ­ლებს აღი­ნიშ­ნა­ვენ.
და­ვიწყე­ბას მი­ე­ცა წარ­მარ­თუ­ლი და ქრის­ტი­ა­ნუ­ლი
წეს­-­ჩ­ვე­უ­ლე­ბე­ბი. დღეს ქის­ტებ­ში რა­მა­და­ნი ყვე­ლა­ზე
დი­დი დღე­სას­წა­უ­ლი­ა. იგი მარ­ხვ­ ის პე­რი­ო­დის დას­
რუ­ლე­ბის მე­ო­რე დღეს იწყე­ბა და სა­მი დღე გას­ტანს.
ამ დღე­სას­წა­უ­ლი­სათ­ვის ყო­ვე­ლი ოჯა­ხი სა­გან­გე­ბოდ
ემ­ზა­დე­ბა. დი­ლი­დან­ვე გაშ­ლი­ლია სადღე­სა­სწა­უ­ლო
სუფ­რა და სოფ­ლის მცხოვ­რებ­ნი იწყე­ბენ ერ­თ­მა­
ნეთ­თან მის­ვ­ლა-­მოს­ვლ
­ ას და მი­ლოც­ვას. ამ დღეს
ადა­მი­ა­ნე­ბი ერ­თ­მა­ნეთს პა­ტი­ე­ბას სთხო­ვენ. გან­სა­
კუთ­რე­ბით აქ­ტი­უ­რო­ბენ ახალ­გაზ­რდ
­ ე­ბი: მო­ხუ­ცე­ბუ­
ლებს, ავად­მ­ყო­ფებს და გა­ჭირ­ვე­ბუ­ლებს აკითხა­ვენ,
ულო­ცა­ვენ და შეძ­ლე­ბის­დაგ­ვა­რად ეხ­მა­რე­ბი­ან. რა­
მა­და­ნის დროს წყა­ლო­ბას გას­ცე­მენ ქვრივ­-ობ­ლე­
ბის­თ­ვის, იმარ­თე­ბა დო­ღი, სპორ­ტუ­ლი და სხვა ტი­
პის შე­ჯიბ­რე­ბე­ბი.
ასე­ვე აღ­ნიშ­ნა­ვენ „ღურბან იიდ“-ს (ყურბან ბა­ი­
რამს), არა­ბუ­ლად „იიდ-ალ-ადჰა“, დღე­სას­წა­ულს,
რო­მე­ლიც მე­ქა­ში პი­ლიგ­რა­მო­ბის ჰა­ჯის კულ­მი­ნა­ცი­
ურ ეტაპს წარ­მო­ად­გენს. ამ დღე­სას­წა­უ­ლამ­დე ცხრა
დღეს მარ­ხუ­ლო­ბენ, თუმ­ცა მარ­ხ­ვა სა­ვალ­დე­ბუ­ლო
არა­ა; კლა­ვენ სამ­ს­ხ­ვერ­პ­ლო სა­ქო­ნელს, ხორცს სამ
ნა­წი­ლად ყო­ფენ. ხორ­ცის ერთ ნა­წილს ოჯახ­ში ტო­
ვე­ბენ, მე­ო­რე ნა­წილს ხარ­შა­ვენ და მე­ზობ­ლებს პა­
ტი­ჟე­ბენ, ხო­ლო მე­სა­მე ნა­წილს ქვრივ­-ობ­ლებს ური­
გე­ბენ.
ქის­ტე­ბის სა­მე­ურ­ნეო საქ­მი­ა­ნო­ბა მთა­სა და ბარ­ზეა
გა­ნა­წი­ლე­ბუ­ლი. შე­სა­ბა­მი­სად, ისი­ნი მე­სა­ქონ­ლე­ო­
ბა­სა და მი­წათ­მოქ­მე­დე­ბას მის­დე­ვენ. მარ­ც­ვ­ლე­უ­ლი
კულ­ტუ­რე­ბი­დან მოჰ­ყავთ სი­მინ­დი, ხორ­ბა­ლი, ქე­რი,
შვრია და სხვ. აგ­რეთ­ვე მის­დე­ვენ მე­ვე­ნე­ხე­ო­ბას, მე­
ბოს­ტ­ნე­ობ­ ას, მე­ხი­ლე­ო­ბას. მე­სა­ქონ­ლე­ო­ბა დღემ­დე
მთა­ბა­რულ ხა­სი­ათს ატა­რებს - სა­ქო­ნე­ლი ზაფხუ­
ლო­ბით მთა­ში, და­ნარ­ჩენ დროს კი ბარ­ში ჰყავთ.
ქის­ტებ­მა თუ­შე­ბის­გან ის­წავ­ლეს ცხვრის ყვე­ლის
წარ­მო­ე­ბა. ოჯა­ხებ­ში დღემ­დე შე­მორ­ჩე­ნი­ლია ტრა­
დი­ცი­უ­ლი წე­სე­ბით სახ­ლ­ში რძის შედღ­ვე­ბა, კა­რა­ქი­
სა და ხა­ჭოს დამ­ზა­დე­ბა.
პან­კის­ში ში­ნამ­რეწ­ვე­ლო­ბის დარ­გე­ბი­დან გან­ვი­თა­
რე­ბუ­ლია ხე­ლოს­ნო­ბა, ხის ჭურ­ჭლ ­ ის, ფარ­და­გე­ბის,
სა­ფე­ნი და წა­მო­სას­ხა­მი ნაბ­დე­ბის, ქუ­დე­ბის დამ­ზა­
დე­ბა. დღეს აქ­ტუ­ალ ­ უ­რია რო­გორც სა­ო­ჯა­ხო, ასე­ვე
სა­სუ­ვე­ნი­რე და­ნიშ­ნუ­ლე­ბის თე­ქის ნა­წარ­მი. ქის­ტებს
ად­რე სამ­ჭედ­ლო­ე­ბი ჰქონ­დათ, სა­დაც ოს­ტა­ტე­ბი საბ­
რ­ძო­ლო იარაღ­თან ერ­თად სხვა­დას­ხ­ვა სა­მე­ურ­ნეო
იარაღ­საც აკე­თებ­დ­ნენ. დღემ­დე შე­მორ­ჩე­ნი­ლია
წყლის წის­ქ­ვი­ლე­ბი, სა­დაც ძი­რი­თა­დად სი­მინდს
ფქვა­ვენ.
2012 წელს პან­კი­სე­ლი ქის­ტე­ბის სურ­ვი­ლით, ხა­სო
ხან­გოშ­ვი­ლის ინი­ცი­ატ ­ ი­ვით და ახ­მე­ტის მუ­ნი­ცი­პა­
ლი­ტე­ტის ფი­ნან­სუ­რი მხარ­და­ჭე­რით, პან­კი­სის ხე­
ო­ბა­ში და­არ­სდ ­ ა ეთ­ნოგ­რა­ფი­უ­ლი მუ­ზე­უ­მი, სა­დაც
და­ცუ­ლია ხე­ო­ბის ტე­რი­ტო­რი­აზ­ ე აღ­მო­ჩე­ნი­ლი უძ­
ვე­ლე­სი ექ­სპ­ ო­ნა­ტე­ბი და ქის­ტე­ბის გად­მო­სახ­ლე­ბის
პე­რი­ო­დი­დან შე­მორ­ჩე­ნი­ლი სა­ყო­ფაცხოვ­რე­ბო და
სხვა­დას­ხ­ვა და­ნიშ­ნუ­ლე­ბის ნივ­თე­ბი.
ჩაც­მუ­ლო­ბის მხრივ ქის­ტე­ბი­სათ­ვის და­მა­ხა­სი­ა­თე­
ბე­ლია მოკ­რ­ძა­ლე­ბუ­ლი სა­მო­სე­ლი, ქა­ლე­ბი­სათ­ვის
დღემ­დე და­მა­ხა­სი­ა­თე­ბე­ლია თავ­სა­ბუ­რა­ვი - ტრა­დი­
ცი­ულ
­ ად მან­დი­ლის მოხ­ვე­ვა ან სარ­წ­მუ­ნო­ე­ბის მი­
ხედ­ვით ჩად­რის ტა­რე­ბა და გრძე­ლი კა­ბა. ქის­ტე­ბის
ეროვ­ნუ­ლი ტა­ნი­სა­მო­სი გა­მო­ირ­ჩე­ვა სა­და და მუ­ქი
ტო­ნა­ლო­ბით. ქა­ლე­ბი კა­ბას იკე­რავ­დ­ნენ ძი­რი­თა­
დად აბ­რე­შუ­მის­გან, უფ­რო ხში­რად მწვა­ნე ფე­რის,
ვერ­ცხ­ლის ორ­ნა­მენ­ტე­ბი­ა­ნი სამ­კერ­დე­ე­ბით, სამ­კა­უ­
ლე­ბით და ქა­მა­რით, გრძე­ლი ბარ­ხა­ტის ან ხა­ვერ­დის
შე­მო­საც­მე­ლით, რო­მელ­საც ჰქონ­და გრძე­ლი მკლა­
30
ვე­ბი და ზედ ამო­ქარ­გუ­ლი ეროვ­ნუ­ლი ორ­ნა­მენ­ტე­
ბი. ქის­ტებს ახა­სი­ა­თებთ უფ­რო მე­ტად მცე­ნა­რე­უ­ლი
ორ­ნა­მენ­ტე­ბი. მა­მა­კა­ცის ეროვ­ნულ სა­მო­სელს წარ­
მო­ად­გენს კავ­კა­სი­უ­რი ჩო­ხა­-ა­ხა­ლუ­ხი, მას­რე­ბით და
ქა­მარ­-­ხან­ჯ­ლით.
ქის­ტე­ბის ტრა­დი­ცი­უ­ლი და ყვე­ლა­ზე პო­პუ­ლა­რუ­ლი
საჭ­მე­ლია „ჯიჯიგ-გალნიშ“ – მო­ხარ­შუ­ლი, სპე­ცი­ა­
ლუ­რად გა­მოყ­ვა­ნი­ლი შე­ბო­ლი­ლი ხორ­ცი („დოყეინ
ჯიჟგ“- ქართულად „ყაღი“), ხორ­ცის ნა­ხარ­შშ­ ი მო­
ზე­ლი­ლი და ამა­ვე წვენ­ში მო­ხარ­შუ­ლი მოხ­ვე­უ­ლი
ატ­რი­ე­ბი ნივ­რი­ა­ნი სა­წებ­ლით. ქის­ტე­ბი ამ­ზა­დე­ბენ
გან­ს­ხ­ვა­ვე­ბუ­ლი ტი­პის ხა­ჭა­პურ­საც – „ჭაბილგიშ“,
რო­მელ­საც გულ­ში ხა­ჭოს, ჭინ­ჭარს ან მო­ხარ­შულ
კარ­ტო­ფილს უდე­ბენ. ისი­ნი აქ­ტი­უ­რად მო­იხ­მა­რენ
სი­მინ­დის ფქვილს. პო­პუ­ლა­რუ­ლია მო­ხარ­შუ­ლი ატ­
რი­ებ­ ი ფხა­ლე­ულ­თან ერ­თად. სი­მინ­დის ფქვი­ლის­გან
ამ­ზა­დე­ბენ ხე­ლის­გუ­ლის ზო­მის „გალანიშ“-ებს ხა­
ჭოს ან ჭინ­ჭ­რის („კოლდ გა­ლა­ნიშ“ - ხა­ჭოს და „ნითი
გა­ლა­ნიშ“ - ჭინ­ჭ­რის ) გულ­სარ­თით, რო­მე­ლიც ადუ­
ღე­ბულ წყალ­ში იხარ­შე­ბა. ად­რე, ბავ­შვ­ ის და­ბა­დე­ბი­
სას ოჯახ­ში იცოდ­ნენ და­კე­პი­ლი ხორ­ცის გულ­სარ­თი­
ა­ნი ღვე­ზე­ლის გა­მოცხო­ბა, რო­მელ­საც „დოლანიშს“
ეძახ­დ­ნენ; ხორ­ცის მა­გივ­რად იყე­ნებ­დ­ნენ ასე­ვე ერ­
ბო-­ქუ­მელ­საც.
ტკბი­ლე­უ­ლი­დან ტრა­დი­ცი­უ­ლი­ა: ჰალ­ვა („ჰე­ულ“),
რო­მელ­საც ამ­ზა­დე­ბენ მო­ხა­ლუ­ლი ფქვი­ლის, ერ­
ბო­სა და შა­ქა­რის­გან; სას­მე­ლე­ბი­დან - თაფ­ლი­სა­გან
დამ­ზა­დე­ბუ­ლი ტკბი­ლი წყა­ლი (მიირთმევენ მჟა­ვე
ხი­ლის წვენ­ზე მო­ხარ­შულ ფა­ფას­თან ერ­თად); ასე­
ვე ყურ­ძ­ნის, შინ­დის, მაყ­ვ­ლის, ზღმარ­ტ­ლი­სა და სხვა
ხი­ლის წვე­ნე­ბი; სახ­ლის პი­რო­ბებ­ში გა­მოხ­დი­ლი
უალ­კო­ჰო­ლო ლუ­დი; გან­სხ­ ­ვა­ვე­ბუ­ლი სას­მე­ლი აქვთ
„ნიხ“– გაღ­ვი­ვე­ბუ­ლი ხორ­ბ­ლის­გან და სი­მინ­დის
ფქვი­ლი­სა­გან და­ყე­ნე­ბუ­ლი სქე­ლი არაჟ­ნის­მაგ­ვა­რი
ოდ­ნავ მომ­ჟა­ვო სას­მე­ლი, რო­მელ­საც აკე­თე­ბენ მარ­
ხ­ვის პე­რი­ოდ­ში.
ნონა ხანგოშვილი (თუმი დიშნი)
in summer, and the rest of the period they are in the
valley. The Kists learned the cheese production from
Tushi people. In the families they still have tradition to
make butter and curds at home.
As for the home industry in Pankisi, mostly craftsman­
ship, wood dish production, rugs, felts and hats mak­
ing is developed. Today, the felt production both for
family use and souvenirs are very popular. The Kists
had previously been equipped with wizards, where the
masters made various military and agricultural weap­
ons. There are still water mills, where mostly maize is
grounded.
In 2012, with the initiative of Khaso Khangoshvili and
with the financial support of the Akhmeta Munici­
pality, the Ethnographic Museum was founded in the
Pankisi Gorge, where the oldest exhibits found in the
valley and the household and various items from the
period of the Kists resettlement are preserved.
The Kists are characterized by modest clothes; women
are still wearing a headscarf - traditionally they wear
a long dress and chador. National clothes of the Kists
are distinguished by its dark and plain tones. Women
are dressed mostly in silk, often in green colors, with
silver ornaments, jewelry and belt, long velvet light top ტრადიციული ტკბილეულის ჰალვას („ჰეულ“)
მომზადების პროცესი.
garments with long arms and overlaid national orna­
PREPARATION PROCESS OF HALVA ("HEUL")-TRADITIONAL SWEETS.
ments. The Kistis have mostly plant ornaments. The
man’s national garment is Caucasian Chokha-Akha­
to bake the pudding with the filling of chopped meat
lukhi, with cartridge-cases and belt daggers.
called „Dolanish“; Instead of meat they also used
The traditional and most popular food of Kists is „ji­ melted butter and oatmeal.
jig-galnish“ - boiled, specially cooked smoked meat
The traditional sweets are: halva („Heul“), which is
(„Dokeyin jizhg“- in Georgian „Kaghi“), noodles knead­
made from roasted flour, melted butter and sugar;
ed and boiled in the broth with garlic sauce. Kists pre­
Drinks - Sweet water made from honey (eat with the
pare a different type of Khachapuri - „Chabilgash“,
porridge made by sour fruit juice); As well as grapes,
which is filled with curds, nettles, or boiled potatoes.
dogwood, blackberries, medlar and other fruit juices;
They actively consume corn flour. The very popular
non-alcoholic beer distilled at home; Different drink
dishes are boiled noodles with Pkhali. From the corn
is „Nikh“ - a little bit thick sour cream like sour drink
flour they make the „Galanish“ with the filling of curds
made from kindled wheat and corn flour, which is
or nettle („Kold Galanish“ - a cottage cheese and a
made at fast.
„Niti Galanish“ - nettle), which is boiled in boiling
water. Earlier, at the birth of a child, the family used NONA KHANGOSHVILI (TUMI DISHNI)

31