ZiIP I stopień

Ergonomia – wykład 4
OBCIĄŻENIE CZŁOWIEKA PRACĄ

OBCIĄŻENIE PRACĄ

Obciążenie wewnętrzne, nazywane też

uciążliwością pracy (indywidualna
Obciążenie zewnętrzne reakcja organizmu na obciążenie
spowodowane oddziaływaniem zewnętrzne pracą)
warunków zewnętrznych

 układy lub narządy (ruchu,

krążenia, oddechowy,
nerwowy)
obciążenie psychiczne
 zachodzące procesy
metaboliczne (pobieranie
tlenu, wytwarzanie kwasu
mlekowego)
obciążenie fizyczne  ilość wytwarzanej energii
 napięcie uwagi i procesy
umysłowe

1. Obciążenie fizyczne człowieka w procesie pracy

Obciążenie fizyczne może być:

 statyczne (gdy występuje jedynie napięcie mięśni bez ich ruchu)
 dynamiczne (kiedy mięśnie wykonują ruch np. kurczenie i rozciąganie)
Wysiłek statyczny:
 mięśnie nie wykonują ruchów lecz ulegają napięciu,
 następuje zwężenie naczyń krwionośnych,
 następuje zmniejszenie przemiany materii na skutek mniejszej ilości O2
i równocześnie, wolniejsze odprowadzanie szkodliwych produktów przemiany materii.
Wysiłek dynamiczny:
 może wywoływać hamowanie wydzielania soków trawiennych (w przypadku ciężkich i
długotrwałych wysiłków),
 zmniejszyć objętość wody ustrojowej (utrata wraz z potem),
 zmniejszyć objętość krwi bieżącej, zwiększając zarazem jej prędkość przepływu,
 zwiększyć stężenie potasu i nor adrenaliny we krwi,
 zwiększyć aktywność układu współczulnego i rdzenia nadnerczy,
 pojawić się tzw. białkomocz wysiłkowy (pół godz. po zakończeniu wysiłku).
Objawy zmęczenia fizycznego:
 zmiany w układzie biochemicznym mięśnia,
 wzrost produktów przemiany materii,
 wyczerpanie zapasów energetycznych organizmu
 pocenie się (odwodnienie organizmu, utrata elektrolitów)
 pogorszenie koordynacji ruchowo-wzrokowej (spowolnienie ruchów, spadek sił mięśni i
dokładności ruchu),
 spadek wydajności (wzrost liczby błędów, czasu reakcji),
 wzrost zagrożenia urazowego czy wypadkowego
2. Ocena obciążenia fizycznego
Miarą wysiłku fizycznego są wskaźniki fizjologiczne:
• ilość zużywanego tlenu
• częstość skurczów serca
• ciśnienie krwi
• temperatura ciała i skóry.
Najczęściej ocena obciążenia fizycznego pracownika, obejmuje badanie: obciążenia dynamicznego,
udziału wysiłków o charakterze statycznym, stopnia monotypowości ruchów.
2.1. Obciążenie dynamiczne
Obciążenie dynamiczne - pokonywanie oporów zewnętrznych z wykonywaniem ruchów roboczych
miarą tego wysiłku jest wydatek energetyczny.

Efektywny wydatek energetyczny

(wydatek netto)
• to wielkość energii produkowanej przez organizm podczas wykonywania pracy fizycznej i
związanej tylko z tą pracą.
Całkowity wydatek energetyczny
(wydatek brutto)
• to całkowita energia produkowana przez organizm, będąca sumą przemiany podstawowej i
wydatku energetycznego netto.
Przeprowadzając ocenę wydatku energetycznego należy pamiętać, że praca wykonywana w różnych
warunkach mikroklimatycznych zmienia zapotrzebowanie na energię.

Wydatek można wyznaczać metodami:

• tabelaryczną
• opartą na podstawie pomiaru częstości skurczów serca
• gazometryczną.
Metody tabelaryczne (szacunkowe):
• wykorzystuje się w przypadku braku możliwości wykonania pomiarów,
• wydatek określa się na podstawie gotowych tabel opracowanych dla typowych czynności,
• są proste w użyciu, ale obarczone dużym błędem.

Najbardziej przydatna i prosta w użyciu jest metoda chronometrażowo-tabelaryczna opracowana

przez G. Lehmanna, H. Spitzera i T. Hettingera.

Wielkość całkowitego wydatku energetycznego Wc [kJ/8h] obliczamy jako sumę wydatków

energetycznych W3 dla wszystkich czynności w ciągu 8-godzinnej zmiany roboczej (tab.1 i 2) .

W3=(W1+W2)*t (1)
Gdzie:

t –czas trwania danej czynności roboczej [min]

W1 - wydatek energetyczny (pozycja ciała) [kJ/min]
W2 - wydatek energetyczny (rodzaj pracy) [kJ/min].

Tabela1. Normatywy cząstkowe wydatku energetycznego w zależności od pozycji ciała

Wydatek energetyczny
Pozycja ciała
[kcal/min] [kJ/min]

Siedząca 0,3 1,2

Na kolanach 0,5 2,1
Kuczna 0,5 2,1
Stojąca 0,6 2,5
Stojąca pochylona 0,8 3,3
Chodzenie 1,7–3,5 7,1–14,6
Chodzenie po pochyłości bez obciążenia 0,75 na 1 m wzniesienia 3,1 na 1 m wzniesienia

Tabela2. Normatywy cząstkowe wydatku energetycznego w zależności od rodzaju pracy

Wydatek energetyczny
Rodzaj pracy
[kcal/min] [kJ/min]

lekka 0,3–0,6 1,2–2,5

Praca palców, dłoni i przedramienia średnia 0,6–0,9 2,5–3,8
ciężka 0,9–1,2 3,8–5,5

lekka 0,7–1,2 2,9–5,0

Praca jednego ramienia średnia 1,2–1,7 5,0–7,0
ciężka 1,7–2,2 7,0–9,2

lekka 1,5–2,0 6,3–8,4

Praca obu ramion średnia 2,0–2,5 8,4–10,5
ciężka 2,5–3,0 10,5–12,6

lekka 2,5–4,0 10,5–16,7

średnia 4,0–6,0 16,7–25,0
Praca mięśni, kończyn, tułowia
ciężka 6,0–8,5 25,0–35,5
bardzo ciężka 8,5–11,5 35,5–48,0

Do oceny ciężkości pracy fizycznej w zależności od wydatku energetycznego stisuje się kryteria
podane w tab. 3 i 4.
Tabela 3. Kryteria oceny ciężkości pracy fizycznej z przewagą wysiłku dynamicznego w zależności od
wydatku energetycznego

Kobiety Mężczyźni
Klasa ciężkości pracy
[kcal/8 h] [kJ/8 h] [kcal/8 h] [kJ/8 h]

bardzo lekka ≤ 204 ≤ 850 ≤ 300 ≤ 1250

lekka 205–696 851–2900 301–840 1251–3500

średnio ciężka 697–1008 2901–4200 841–1512 3501–6300

ciężka 1009–1104 4201–4600 1513–2016 6301–8400

bardzo ciężka 1105–1200 4601–5000 2017–3000 8401–12 500

wartości, które nie powinny

 1200  5000  3000  12 500
być przekraczane

Tabela 4. Kryteria oceny ciężkości pracy fizycznej z przewagą wysiłku dynamicznego w zależności od
wydatku energetycznego dla osób powyżej 50 roku życia

Kobiety Mężczyźni
Klasa ciężkości pracy
[kcal/8 h] [kJ/8 h] [kcal/8 h] [kJ/8 h]

lekka ≤ 204 ≤ 850 ≤ 300 ≤ 1250

średnio ciężka 205–696 851–2900 301–840 1251–3500

ciężka 697–1008 2901–4200 841–1512 3501–6300

bardzo ciężka 1009–1104 4201–4600 1513–2016 6301–8400

krańcowo ciężka  1104  4600  2016  8400

wartości, które nie powinny

 1104  4600  2016  8400
być przekraczane

Metodę opartą na podstawie pomiaru częstości skurczów serca powinno się stosować w przypadku:
• pracy dynamicznej, z zaangażowaniem dużych grup mięśniowych
• przy małym statycznym obciążeniu mięśni
• przy braku wpływu stresu cieplnego
• przy braku wpływu obciążenia psychicznego pracownika.
Częstość skurczów serca może być rejestrowana np. przy użyciu metod telemetrycznych lub mierzona
ręcznie przez badanie tętna.

Metoda gazometryczna jest oparta na pomiarach wskaźników wymiany gazowej, jaka zachodzi w
procesie pracy. Stosuje się ją dla prac o stałym, średnim, lecz niezbyt dużym i mało ruchliwym
wysiłku. Na podstawie metody gazometrycznej można określić ilość tlenu pobieranego dla
wykonywania konkretnych czynności. Pomiędzy ilością zużytego tlenu i wielkością minutowej
wentylacji płuc podczas wysiłku istnieje prawie liniowa zależność.

2.2. Obciążenie statyczne

Wysiłek statyczny - przyjmowana pozycja ciała przy zaangażowaniu odpowiednich grup
mięśniowych.
Obciążenie statyczne wywołane długotrwałym napięciem mięśni w fazie skurczu może być główną
przyczyną schorzeń układu mięśniowo-szkieletowego.
Wysiłek statyczny może być związany z:
• ograniczonym poruszaniem się pracownika w obrębie stanowiska roboczego, spowodowany
np. mechanizacją produkcji,
• długotrwałym podtrzymywaniem ciężarów,
• utrzymywaniem wymuszonej pozycji ciała
• wywoływaniem naciskiem na przyrządy.
Wysiłek statyczny można ocenić, korzystając z:
• metod opartych na skalach szacunkowych z umownymi skalami punktowymi,
• oceniając ryzyko powstania dolegliwości mięśniowo-szkieletowych wywołanych takim
rodzajem pracy.
Jedną z metod oceny jest metoda OWAS ujęta w rozporządzeniu dotyczącym emerytur
pomostowych. W metodzie przypisuje się odpowiedni kod dla pleców, przedramion, nóg i obciążenia
zewnętrznego – patrz schemat poniżej.

2.3. Monotypowość
Monotypowość (monotypia) - obciążanie organizmu stale takimi samymi czynnościami
charakteryzującymi się dużą powtarzalnością ruchów, gdzie zaangażowane są tylko nieliczne
te same grupy mięśniowe.
Obciążenie monotypowe zależy od:
• liczby i rodzaju pracujących mięśni,
• siły wywieranej podczas wykonywania jednego ruchu,
• liczby powtórzeń identycznych ruchów na zmianę roboczą.
Obciążenie monotypowe występuje np. na stanowisku pakowacza.

Metoda szacunkowa wg skali Kirschnera pozwala oszacować stopień uciążliwości w skali punktowej
lub słownej – tab. 5. Obciążenie monotypią wzrasta przy zwiększonej liczbie powtórzeń i zwiększaniu
się zaangażowanych sił.

Tabela 5. Metoda szacunkowa obciążenia monotypią wg skali Kirschnera

Liczba powtórzeń operacji Ocena stopnia obciążenia monotypią

siła do 100 N siła ponad 100 N punktowo słownie

do 800 do 300 1–30 mały

800–1600 300–800 31–60 średni

ponad 1600 ponad 800 61–100 duży

Metoda OCRA
Metoda OCRA (Occupational Repetitive Action) zawarta jest w normie EN 1005-5: „Maszyny.
Bezpieczeństwo. Możliwości fizyczne człowieka. Ocena ryzyka podczas prac wykonywanych z dużą
częstością powtórzeń”
Indeks OCRA (wskaźnik zagrożenia) określa ryzyko wynikające z wykonywania czynności podczas
pracy
OCRA = FF/RF (2)
gdzie:
RF – zalecana liczba czynności podstawowych liczona w czasie minuty, wyznaczona z zastosowaniem
zależności,
FF – liczba czynności podstawowych opisywana jako częstość odniesienia, określana zgodnie z
zależnością.
Czynności podstawowe rozpatrywane w metodzie OCRA to np.:
• przeniesienie (przemieszczenie przedmiotu do określonego położenia za pomocą kończyn
górnych),
• sięganie, pochwycenie,
• pozycjonowanie przedmiotu lub narzędzia,
• wkładanie i wyjmowanie (jeśli występuje użycie siły),
• ciągnięcie i pchanie,
• pochylenie ciała,
• ścisk, obrót, obniżenie,
• uderzenie, szczotkowanie, wygładzanie,
• szlifowanie, czyszczenie, uderzanie młotkiem,
• rzucanie.
Wyznaczenie np. współczynnika pozycji ciała wymaga oceny położenia kończyn górnych – fot. 1:
 położenie lub ruch ramienia w stosunku do stawu barkowego (zginanie, prostowanie,
odwodzenie),
 ruch łokcia (zginanie/prostowanie, pronacja/supinacja przedramienia),
  położenie i ruch nadgarstka (zginanie/prostowanie, odwodzenie/przywodzenie),
 położenie i ruch ręki (głównie typy chwytu).

Fotografia 1. Położenia kończyn górnych w metodzie OCRA

3. Obciążenie psychiczne
Obciążenie psychiczne człowieka w czasie pracy odgrywa bardzo ważną rolę i może wpływać np. na
wydajność, jakość czy bezpieczeństwo pracownika. W przeważającym stopniu zaangażowany jest
system nerwowy człowieka, który ma określoną granicę możliwości i nie należy jej przekraczać.
Stopień obciążenia psychicznego jest ściśle uzależniony od etapów procesu pracy.

ETAPY PROCESU PRACY

 percepcja napływających do człowieka informacji

 gromadzenie, przechowywanie, przetwarzanie informacji
w ośrodkowym systemie nerwowym człowieka oraz wydobywanie z nich użytkowych danych
i podejmowanie decyzji
 wykonywanie czynności

Objawy zmęczenia psychicznego

 zmniejszenie stopnia koncentracji,
 utrudnione myślenie,
 spowolnienie i osłabienie postrzegania,
 spadek motywacji,
 zaburzenia emocjonalne (apatia lub rozdrażnienie),
 nastawienie systemu nerwowego na odpoczynek (ziewanie, senność),
 spadek wydajności pracy (wzrost liczby błędów),
 spadek formy fizycznej, energii organizacyjnej,
 wzrost zachorowań, urazów i wypadków.

4. Ocena obciążenia psychicznego

Obciążenie psychiczne można badać metodami opartymi na
• wskaźnikach fizjologicznych (zmiana prądów czynnościowych mózgu i serca, zmiana oporu
elektrycznego skóry)
• wskaźnikach psychologicznych.
Metody psychologiczne możemy podzielić na dwa rodzaje:
• metody bezpośrednie, np. testy psychometryczne,
• metody pośrednie, np. ocena szacunkowa.
Metoda szacunkowa, według Franaszczuk i Gadomskiej, polega na oszacowaniu obciążenia
psychicznego na każdym etapie procesu pracy, a także poziomu monotonii pracy. Analizując
stanowisko pracy, należy zatem określić czynności, jakie są wykonywane w czasie zmiany roboczej i
ocenić każdy etap pracy, uwzględniając kryteria ilościowe i jakościowe.

Oceniając wysiłek psychiczny, związany z obciążeniem informacjami, należy każdy etap pracy
rozpatrywać pod względem:
• częstości,
• zmienności,
• złożoności
• dokładności
• ważności.
Monotonia, z uwagi na brak lub jednostajność bodźców i działań, uznawana jest jako jeden ze
składników obciążenia psychicznego pracą.
Monotonia powoduje tzw. niedociążenie emocjonalne, w wyniku którego może wystąpić:
• senność,
• zmniejszenie aktywności ruchowej i czujności,
• spowolnienie czynności układu krążenia czy układu oddechowego,
• spadek wydajności pracy,
• wzrost liczby popełnianych błędów.
W ocenie monotonii rozpatruje się występowanie na danym stanowisku następujących cech procesu
pracy:
• jednostajność procesu pracy (rutynowe czynności powtarzane przez większą część zmiany
roboczej, proste, nieskomplikowane ruchy wykonywane w narzuconym rytmie);
• jednostajność warunków otoczenia (to samo pomieszczenie przez większą część zmiany
roboczej, w toczeniu tych samych osób, te same elementy wyposażenia i stosowane
urządzenia, narzędzia);
• konieczność stałego napięcia uwagi (stała obserwacja sygnałów w oczekiwaniu na
pojawienie się ważnej informacji, koncentracja uwagi w małym zakresie pola widzenia np.
monitor, bez możliwości porozumiewania się z sąsiadami lub myślenia o sprawach nie
związanych z pracą);
• łatwość pracy (nie angażowanie intelektu, zmniejszona potrzeba myślenia i rozumowania)

DIAGNOZA ERGONOMICZNA STANOWISK PRACY

1. Definicja diagnozy
Pojęcie diagnozy wywodzi się z greckiego słowa diagnosis, oznaczającego rozpoznanie.

Diagnoza ergonomiczna – źródło danych o człowieku i obiekcie technicznymi relacjach zachodzących

w tym układzie.
Celem diagnozowania systemu Człowiek – Obiekt Techniczny jest zbadanie poziomu jego
ergonomicznej jakości w fazie eksploatacji. Diagnozowanie służy do badań rozpoznawczych
systemów przemysłowych czy stanowisk pracy w celu oceny warunków pracy i określenia przyczyn
zaistniałego stanu. Diagnostyka ergonomiczna stanowisk pracy uwzględnia szereg czynników
określających wzajemne zależności poszczególnych elementów środowiska.
Przedmiotem diagnozy ergonomicznej mogą być:
• Cechy człowieka i biologiczne skutki pracy
• Maszyny i urządzenia
• Materialne środowisko pracy
• Stanowiska pracy
 2. Procedury diagnostyczne
2.1. Ocena obciążenia fizycznego i psychicznego

Te procedury omówiono w temacie OBCIĄŻENIE CZŁOWIEKA PRACĄ

2.2. Ocena antropometryczna obiektów technicznych

Ocena antropometryczna obiektów technicznych polega na porównaniu parametrów wymiarowych

badanych struktur np. maszyn z cechami wymiarowymi użytkowników.
Jeżeli obiektem technicznym będzie np. wiertarka widoczna na rys. 1a, to wymiary rękojeści tego
narzędzia można przyrównać do odpowiednich wymiarów dłoni rys. 1b.

a) b)

Rys. 1. a)Obiekt techniczny b)wymiary dłoni wg atlasu Gedliczki

2.3. Ocena parametrów materialnego środowiska pracy

Parametrami materialnego środowiska pracy są np. hałas, drgania, oświetlenie czy mikroklimat.
Hałas – metody pomiarów dzieli się na:
• Pomiary atestacyjne źródeł hałasu stosowane do określenia parametrów akustycznych
maszyn
• Pomiary hałasu w miejscu przebywania ludzi stosowane do oceny narażenia na
stanowiskach pracy
Drgania – ocenia się:
• drgania ogólne
• drgania miejscowe.
Oświetlenie – ocena polega na pomiarze np. natężenia oświetlenia.
Mikroklimat – oceniane wielkości fizyczne to:
 temperatura powietrza
 średnia temperatura promieniowania
 bezwzględna wilgotność powietrza
 względna prędkość ruchu powietrza.
Wszystkie otrzymane rezultaty porównuje się z wartościami normowymi lub określonymi w
rozporządzeniach.

2.4. Ocena ergonomiczna stanowiska pracy

• Metody badań ankietowych
• Listy kontrolne
• Metody badań testowych
 • Metody wskaźnikowe
• Metody punktowo-wskaźnikowe
• Metody analizy sieciowej
• Metody bilansowe
Metoda badań ankietowych
Metoda polega na udzielaniu odpowiedzi na pytania, albo na wyborze niektórych z dołączonych do
każdego pytania alternatyw.
Listy kontrolne
 Lista Dortmundzka
 Lista kontrolna K. F. Murrela
 Ergonomiczny Test Kontrolny CET-II
Lista Dortmundzka – pierwsza kompleksowa metoda ergonomicznego diagnozowania. Opracowana
została na zlecenie I Kongresu Ergonomicznego i przedstawiona na II Kongresie w Dortmundzie we
wrześniu 1964 r. przez zespół pod kierunkiem G.C. Burgera. Zawiera ona ponad 300 pytań ogólnych i
szczegółowych, pozwala na kompleksową analizę prawie wszystkich elementów pracy, co ma na celu
zwrócenie uwagi na czynniki decydujące o warunkach pracy, nie zawiera jednak kryteriów oceny oraz
klasycznych elementów dotyczących bezpieczeństwa pracy.

Lista kontrolna K. F. Murrela zawiera jedenaście pytań na które powinien odpowiedzieć projektant
np..:

Ergonomiczny Test Kontrolny CET (The Control Ergonomic Test)-II. Listę kontrolną CET – II otwiera
11 pytań ogólnych. Następnie jest 350 pytań podzielonych na kategorie A, B, C, D zależnie od stopnia
szczegółowości. Pytania podzielono na sześć grup merytorycznych:

I. Przestrzeń pracy;
A. obciążenie fizyczne
B. obciążenie psychiczne
1. układ wzrokowy
2. układ słuchowy
3. inne zmysły
4. drogi informacji.
II. Metody pracy;
A. obciążenie fizyczne
B. obciążenie psychiczne
C. obciążenie psychiczne przepływem informacji
III. Obciążenie środowiskiem;
IV. Organizacja pracy;
V. Obciążenie czynnościowe i całkowite;
VI. Wydajność układu.
Przykładowe pytania z testu – rys 2.

B. Metody pracy
I. Obciążenie fizyczne
A34. B61. Czy pozycja przy pracy umożliwia właściwą pracę dynamiczną?
C35. Czy zmiana pozycji jest pożądana i możliwa?
A35. Czy praca jest związana z małym lub pozbawionym znaczenia obciążeniem
mięśniowym (statycznym lub dynamicznym)?
B62. Czy w takim przypadku możliwe jest wykonywanie dodatkowych zadań?
B63. Czy jest możliwość zbędnego zmęczenia małych grup mięśniowych?
A36. Czy praca jest związana z dużym codziennym obciążeniem mięśniowym
(dynamicznym)?
B64. Czy praca wymaga podnoszenia lub dźwigania dużych ciężarów?

Rys.2. Przykładowe pytania Ergonomiczny Test Kontrolny CET

3. Współczesne metody oceny ergonomicznej stanowisk pracy

ESOSTAR – system ekspertowy pozwalający na ocenę poziomu organizacji stanowisk roboczych

i określenie kierunków modernizacji
ANTHROPOS – służy do oceny maszyn i urządzeń oraz projektowania stanowisk roboczych
FANTOM 3 – program służy do modelowania sylwetek i ocenie poprawności położenia obiektów
względem pola widzenia
ErgoSHAPE – umożliwia wstępną ocenę układu człowiek-maszyna (uwzględnia np. kąt widzenia,
zasięg rąk) oraz pozwala oszacować obciążenia stawów i mięśni na etapie projektowania
UniTOR – program służy do rejestracji, obróbki statystycznej danych i dokumentowania
badanego procesu pracy (dane otrzymuje się na podstawie rejestracji obrazu video)
ERGOCIOP – wykorzystywany w badaniach i certyfikacji maszyn i urządzeń
STER - komputerowy system rejestracji zagrożeń i oceny ryzyka zawodowego opracowany przez
zespół ekspertów z CIOP.