‫‪IRAN-IRAQ WAR‬‬

‫‪IN THE AIR‬‬

‫‪1980-1988‬‬
‫‪Tom Cooper & Farzad Bishop‬‬

‫جنگ ایران و عراق در آسمان‬

‫‪1980-1988‬‬
‫نویسندگان‬
‫تام کوپر و فرزاد بیشاپ‬

‫مترجم‬
‫امیر همایونی‬
 ‫‪IRAN-IRAQ WAR IN THE AIR 1980-1988‬‬

‫جنگ ایران و عراق در آسمان ‪1980-1988‬‬

‫مترجم‪ :‬امیر همایونی‬ ‫نویسنده‪ :‬تام کوپر‪ ،‬فرزاد بیشاپ‬

‫لیتوگرافی و چاپ‪ :‬چاپخانه حافظ‪ ،‬اصفهان‬ ‫طراح جلد‪( :‬امیر)حسین یاوری‬ ‫صفحه آرا‪ :‬امیر همایونی‬
‫شابک‪978-600-04-6109-6 :‬‬ ‫چاپ‪ :‬اول‬ ‫ویراستار ادبی‪ :‬یوسف خوش نظر‬
‫اصفهان‪ ،‬خیابان محتشم کاشانی‪ ،‬کوچه سیروس جنوبی‪ ،‬کوچه امید‪ ،‬پالک ‪ 243‬کد پستی‪8175964814 :‬‬
‫تلفن‪ 09137436828 :‬پست الکترونیک‪amir_homayoni@yahoo.com :‬‬
‫همه حقوق چاپ و نشر این ترجمه برای مترجم محفوظ است‪.‬‬
‫تکثیر‪ ،‬انتشار و بازنویسی این اثر یا قسمتی از آن به هر شیوه‪ ،‬از جمله فتوکپی‪ ،‬الکترونیکی‪ ،‬ضبط و ذخیره در سیستم های بازیابی و پخش بدون‬
‫دریافت مجوز کتبی و قبلی از مترجم ممنوع است‪.‬‬
‫این اثر تحت حمایت «قانون حمایت از حقوق مؤلفان‪ ،‬مصنفان و هنرمندان ایران» قرار دارد‪.‬‬

‫کوپر‪ ،‬تام‪-1970 ،‬م‬ ‫‪:‬‬ ‫سرشناسه‬

‫‪Tom Cooper‬‬
‫جنگ ایران و عراق در آسمان ‪/1980-1988‬نویسندگان تام کوپر و فرزاد بیشاپ؛ مترجم امیر همایونی؛‬ ‫‪:‬‬ ‫عنوان و نام پدیدآور‬
‫ویراستار ادبی یوسف خوش نظر‪.‬‬
‫اصفهان‪ :‬امیر همایونی‪.1395 ،‬‬ ‫‪:‬‬ ‫مشخصات نشر‬
‫‪ 428‬ص‪ :.‬مصور‪.‬‬ ‫‪:‬‬ ‫مشخصات ظاهری‬
‫‪600978-04-6109-6‬‬ ‫‪:‬‬ ‫شابک‬
‫فیپا‬ ‫وضعیت فهرست نویسی ‪:‬‬
‫عنوان اصلی‪Iran-Iraq War in the Air ,1980-1988 ,c2000 :‬‬ ‫‪:‬‬ ‫یادداشت‬
‫نمایه‪.‬‬ ‫‪:‬‬ ‫یادداشت‬
‫جنگ ایران و عراق‪ -- 1367-1359 ،‬عملیات هوایی‬ ‫‪:‬‬ ‫موضوع‬
‫‪Iran-Iraq War ,1980-1988 -- Aerial Operations‬‬ ‫‪:‬‬ ‫موضوع‬
‫بیشاپ‪ ،‬فرزاد‬ ‫‪:‬‬ ‫شناسه افزوده‬
‫‪Bishop, Farzad‬‬ ‫‪:‬‬ ‫شناسه افزوده‬
‫همایونی‪ ،‬امیر‪ ،1360 ،‬مترجم‪.‬‬ ‫‪:‬‬ ‫شناسه افزوده‬
‫‪9 1395‬ج‪87‬ک‪DSR1606/‬‬ ‫‪:‬‬ ‫رده بندی کنگره‬
‫‪955/84304‬‬ ‫‪:‬‬ ‫رده بندی دیویی‬
‫‪4425254‬‬ ‫شماره کتابشناسی ملی ‪:‬‬
 ‫فهرست مطالب‬

‫یادداشــت نویســندگان بــر نســخه فارســی ‪1.............................................................................................................................‬‬

‫یادداشــت مترجــم ‪5..............................................................................................................................................................‬‬

‫پیشــگفتار‪7................................................................................................................................................................................‬‬

‫مقدمــه‪11.................................................................................................................................................................‬‬

‫فصــل ‪ :1‬دو نیروی هوایــی نوظهــور‪15......................................................................................................................................‬‬

‫فصــل ‪ :2‬عقاب هــای شــاه ‪37...................................................................................................................................................‬‬

‫فصــل ‪ :3‬شــاهین های صــدام‪85................................................................................................................................................‬‬

‫فصــل ‪ :4‬اولیــن جنگ خلیج فارس‪ ،‬مرحلـه ی اول؛ یک روز رســوایی دیگــر ‪109......................................................................‬‬

‫فصــل ‪ :5‬مرحلـه ی دوم؛ ســرنیزه عــراق درون خــاک ایــران‪133..............................................................................................‬‬

‫فصــل ‪ :6‬مرحلـه ی ســوم؛ ضدحمــات ایــران ‪163..................................................................................................................‬‬

‫فصــل ‪ :7‬مرحله ی چهارم؛ ورود بــه عــراق ‪201.........................................................................................................................‬‬

‫فصــل ‪ :8‬مرحله ی پنجم؛ جنــگ تمــام عیــار‪235........................................................................................................................‬‬

‫فصــل ‪ :9‬مرحله ی ششــم؛ پیــروزی نهایــی‪277..........................................................................................................................‬‬

‫فصــل ‪ :10‬مرحله ی هفتــم؛ تبــادل ضربــات ســخت‪307............................................................................................................‬‬

‫فصــل ‪ :11‬مرحلـه ی هشــتم؛ آشــوب در خلیــج‪339..................................................................................................................‬‬

‫فصــل ‪ :12‬مرحله ی نهم؛ آخریــن نبــرد هوایــی ‪373..................................................................................................................‬‬

‫جمــع بنــدی نهایــی ‪405............................................................................................................................................................‬‬

‫نمایه ها‪423..................................................................................................................................................................................‬‬
 ‫یادداشت‬
‫نویسندگان بر نسخه فارسی‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬
‫آینده شان تا حد زیادی در خطر قرار می گیرد‪ ،‬به طور کامل از بهره برداری‬
‫از این سرمایه گذاری ناتوان باشند‪.‬‬
‫به همین خاطر کار بر روی کتاب آغاز شد و سرانجام در سال ‪2002‬‬
‫تحت عنوان « جنگ ایران و عراق در آسمان‪ »1980-88 :‬در ایاالت متحده‬
‫به چاپ رسید‪ .‬در مرحله ی نهایی تحقیقات برای نوشتن این کتاب‪ ،‬اینترنت‬
‫به طور گسترده در اختیار همگان قرار گرفت و ما توانستیم به بسیاری از‬
‫شرکت کنندگان در این درگیری دسترسی پیدا کرده و با آنها مصاحبه کنیم‬
‫و گزارش های تکمیلی و حتی برخی مدارک رسمی را جمع آوریم کنیم‪.‬‬
‫نتایج حاصله به طور کامل انتظارات ما را تأیید می کردند‪ :‬نبرد هوایی بین‬
‫ایران و عراق نه تنها شدید بلکه به واقع نبرد پیشرفته ای بوده که دو نیروی‬
‫هوایی مجهز و تعلیم دیده را به مصاف یکدیگر کشاند‪ .‬قطعاً محدودیت هایی‬
‫در ارتباط با دستورات صادره از سوی مقامات سیاسی؛ محدودیت‪-‬هایی در‬
‫ارتباط با شیوه نگاه به مباحث راهبردی و تاکتیک ها؛ و محدودیت هایی در‬
‫رابطه با توانایی های آنها وجود داشته اند‪ ،‬اما آنها بی رحمانه و تلخ به مدت‬
‫هشت سال تمام در آسمان جنگیدند‪.‬‬
‫بررسی های بیشتر مشخص کردند که جنگ هوایی بین ایران و عراق از‬
‫لحاظ بعد زمانی با جنگ ویتنام قابل مقایسه است‪ .‬یقیناً دو نیروی هوایی به‬
‫اندازه آمریکایی ها بر فراز ویتنام پرواز نکردند‪ ،‬اما تعداد پیروزی های هوایی‬
‫به دست آمده در نبردهای هوایی تقریباً با نبردهای هوایی بر فراز ویتنام‬
‫شمالی قابل مقایسه است‪ .‬به عالوه‪ ،‬هوانیروز ایران تقریباً یک میلیون پرواز‬
‫رزمی انجام داد که تقریباً برابر با تعداد پروازهای رزمی هلیکوپترهای ارتش‬
‫ایاالت متحده بر فراز ویتنام جنوبی است‪.‬‬
‫در میان جزئیات دیگری که در حین کار بر روی این کتاب روشن شد‪،‬‬
‫این حقیقت خودنمایی می کرد که ناوگان اف‪ 14-‬تامکت های نیروی هوایی‬
‫جمهوری اسالمی ایران نه تنها عملیاتی بود‪ ،‬بلکه اولین پیروزی هوایی این‬
‫نوع هواپیما و همچنین اولین پیروزی با استفاده از موشک فونیکس را رقم‬
‫زد‪ .‬در حقیقت مشخص شد که نیروی هوایی جمهوری اسالمی ایران تنها‬
‫نیروی هوایی در جهان است که خدمه آن مدعی سرنگونی سه هواپیما با‬
‫یک موشک هستند‪.‬‬
‫عراقی ها هم قهرمانان خود را داشتند‪ .‬یکی از خلبانان جوان آنها بعد‬
‫از اینکه موشکش به خطا رفت‪ ،‬میگ‪ 21-‬خود را به اف‪5-‬ای راهی بمباران‬
‫تأسیسات نفتی عراق کوبید‪ .‬جوان دیگری اولین شکار تأیید شده ی اف‪14-‬‬
‫تامکت را درحالیکه با میگ‪ 23-‬پرواز می کرد‪ ،‬به نام خود به ثبت رساند‬
‫و اگر خلبانانی باشند که حقیقتاً تجربه پرواز رزمی با سرعت ‪ 3‬ماخ درون‬
‫میگ‪ 25-‬را داشته باشند‪ ،‬این همانا خلبانان عراقی هستند‪.‬‬
‫بنابراین اولین نتیجه گیری این کتاب این بود که هیچ کس نباید‬
‫توانایی ها‪ ،‬تالش ها و حتی فداکارهای نیروهای هوایی ایران و عراق را در‬
‫طول جنگ دست کم بگیرد‪.‬‬
‫کتابی که در سال ‪ 2002‬به چاپ رسید با کتابی کامل و بی نقص‬
‫فاصله ی زیادی داشت‪ ،‬چراکه این جنگ بسیار طوالنی و پیچیده بود که‬
‫تقریباً بیست سال پیش‪ ،‬دو تحلیل گر و تاریخ نگار جوان و با انگیزه ی‬
‫هوانوردی نظامی به یکدیگر پیوستند تا کتابی راجع به جنگ هوایی بین‬
‫ایران و عراق به رشته تحریر درآورند‪ .‬هر یک از این دو‪ ،‬موضوع را از مدت ها‬
‫قبل یعنی در حقیقت از بدو شروع جنگ و زمانی که نوجوان بودند‪ ،‬تعقیب‬
‫کرده بودند‪ .‬یکی از انگیزه های اصلی این کار درک کلی در مورد این نبرد‬
‫هوایی بود‪ .‬رسانه ها در دهه  ‪ 1980‬مرتباً راجع به جنگ بین ایران و عراق‬
‫گزارش می دادند‪ ،‬اما وقتی کار به جنگ هوایی می رسید بیشتر گزارشگران‬
‫جوری رفتار می کردند که گویی چنین چیزی وجود خارجی نداشته است‪.‬‬
‫با این وجود با بررسی تمام گزارش هایی که به نوعی به جنگ هوایی اشاره‬
‫کرده بودند و به مرور زمان جمع آوری شدند‪ ،‬دو محقق به این نتیجه‬
‫رسیدند که می بایست نبرد هوایی گسترده و سهمگینی رخ داده باشد‪.‬‬
‫به  عبارت دیگر‪ ،‬با وجود آنکه رسانه های ایرانی و عراقی به طور منظم‬
‫در مورد عملیات های نیروی هوایی متبوع شان گزارش می دادند‪ ،‬معلوم‬
‫شد فقط جمع آوری آنها کار بسیار بزرگی است و متأسفانه بخش زیادی‬
‫از این گزارشات برای همیشه از بین رفته اند‪ .‬در مقابل‪ ،‬این گزارشات‬
‫بیرون از این دو کشور تقریباً به طور کامل مورد بی توجهی قرار گرفتند‬
‫و یا کوچک شمرده شدند‪ .‬در حقیقت بیشتر گزارش های رسانه های غربی‬
‫در مورد نیروهای هوایی ایران و عراق در دهه ی ‪ 1980‬با عناوینی نظیر‬
‫«غیرعملیاتی»‪« ،‬شکست» و حتی «ناکارآمدی» همراه هستند‪ .‬به عنوان‬
‫مثال‪ ،‬واقعیت عموماً پذیرفته شده در مورد نیروی هوایی جمهوری اسالمی‬
‫ایران این است که این نیرو غیرعملیاتی بوده‪ ،‬خلبانان بسیار کمی داشته و‬
‫در بهترین حالت بعد از انقالب اسالمی تعداد کمی هواپیمای عملیاتی در‬
‫اختیار داشته است‪ .‬یک برداشت نادرست اما رایج دیگر در رسانه های غربی‬
‫این بود که تمامی رهگیرهای اف‪ 14-‬تامکت ایران غیرعملیاتی بودند و قبل‬
‫از اینکه آمریکایی ها مجبور به ترک ایران شوند موشک های هوا به هوای‬
‫معروف آنها یعنی فونیکس ها توسط عوامل سیا دستکاری و خراب شدند‪.‬‬
‫همچنین تصور بر این بوده که تجربیات حاصل از آموزش خلبانان ایرانی‬
‫در ایاالت متحده در طول دهه ی ‪ 1970‬کارآیی الزم را به همراه نداشته‬
‫است‪ .‬از این قسم افسانه ها پیرامون نیروی هوایی عراق هم زیاد وجود‬
‫داشت‪ .‬فقط این حقیقت که نیروی هوایی عراق یک نیروی هوایی عربی‬
‫بوده است برای ناظران غربی کافی بود که فکر کنند عم ًال چیز مهمی برای‬
‫گزارش در مورد آن وجود ندارد و نمی توان آن را یک نیروی نظامی منسجم‬
‫و حرفه ای به حساب آورد (جالب آنکه دقیقاً چنین عباراتی توسط یکی از‬
‫ناشران آمریکایی که کتاب در ابتدا برای چاپ به او ارائه شد‪ ،‬به کار رفت)‪.‬‬
‫ما اگرچه جوان و بی تجربه بودیم‪ ،‬اما داده هایی داشتیم و به این‬
‫راحتی ها با گزارش های موجود قانع نمی شدیم‪ .‬به نظر ما عم ًال غیر ممکن‬
‫بود که هر دو کشور ایران و عراق سرمایه گذاری سنگینی بر روی توسعه‬
‫نیروی هوایی شان و تربیت هزاران خلبان‪ ،‬افسر و خدمه ی زمینی بکنند؛‬
‫صدها هواپیما‪ ،‬جنگ افزار و تجهیزات زمینی از خارج بخرند و بعد زمانی که‬
‫‪۲‬‬
 ‫یادداشت نویسندگان بر نسخه فارسی‬

‫حتی یک گروه از نویسندگان هم نمی توانند در صد کتاب آن را به طور‬

‫شایسته توضیح دهند‪ .‬بنابراین نه تنها ما‪ ،‬بلکه چندین پژوهشگر دیگر به‬
‫تحقیق و چاپ مطالب در مورد نبرد هوایی بین ایران و عراق ادامه داده اند‪.‬‬
‫در واقع می توان گفت کتاب ما جرقه ای شد برای کتاب‪-‬های بعدی که‬
‫هرکدام جزئیات بیشتری از این نبرد را روشن کردند‪.‬‬
‫یک نتیجه غیر منتظره ی دیگر چاپ کتاب‪ ،‬استقبال گرم از آن‬
‫در میان مردم ایران بود که هر دوی ما را شرمنده کرد‪ .‬به عنوان مثال‬
‫نمی توانیم والدینی را فراموش کنیم که با نگارش نامه الکترونیکی مراتب‬
‫قدردانی خود را به ما ابراز کردند و عنوان داشتند که کتاب ما فرزندان‬
‫کنجکاو آنها را به فراگیری زبان انگلیسی واداشته است‪ .‬ما هیچگاه نامه های‬
‫شرکت کنندگان در این جنگ را فراموش نخواهیم کرد‪ .‬در آن نامه ها از ما‬
‫به خاطر فراموش نکردن شان قدردانی شده بود و پیشنهاد کمک تحقیقاتی‬
‫و اطالعات تکمیلی داده می شد‪ .‬این تجربیات عمیقاً تأثیرگذار هستند‪ ،‬اما‬
‫درس هایی نیز درون آنها نهفته است‪ :‬نتیجه کار سخت و طوالنی ما بی نقص‬
‫نبود‪ ،‬اما برای عالقمندان مفید فایده افتاد‪.‬‬
‫به همین خاطر با خوشحالی شگفت زده شدیم که مترجم و مؤلف‬
‫نسخه ی فارسی کتابمان‪ ،‬آقای امیر همایونی‪ ،‬به دنبال راهی برای تماس با‬
‫ما بود تا برای ترجمه ی خود اجازه رسمی دریافت دارد‪ .‬برای هر دوی ما‬
‫جای بسی شگفتی است که کتابمان همچنان بعد از این همه سال‪ ،‬تا این‬
‫حد مورد توجه است‪.‬‬
‫آقای همایونی نه تنها کتاب ما را واژه به واژه ترجمه کرده است‪،‬‬
‫بلکه پا را یک قدم فراتر نهاده و با تنی چند از خلبانان بازنشسته مصاحبه‬
‫و اطالعات تکمیلی جمع آوری کرده است‪ .‬بدین ترتیب کوشش او باعث‬
‫به روزرسانی های متعدد و تصحیحات فروانی شده که در مجموع ارزش‬
‫کتاب اولیه را باال برده است‪ .‬به سختی می توان راهی برای ابراز تشکر از‬
‫آنچه او در این زمینه انجام داده یافت‪.‬‬
‫ما امیدواریم که این نسخه ی به روزرسانی شده فارسی کتاب «جنگ‬
‫ایران و عراق در آسمان‪ »1980-88 ،‬افزوده ای باشد بر منابع موجود در‬
‫کتابخانه های خصوصی و عمومی داخل و خارج ایران و همچنین عامل‬
‫محرکی برای کارهای تحقیقاتی بیشتر‪.‬‬

‫تام کوپر و فرزاد بیشاپ‬

‫ژوئن ‪2016‬‬

‫‪۳‬‬
‫یادداشت مترجم‬
 ‫یادداشت مترجم‬

‫جنگ یکی از زشت ترین پدیده های ابداع شده توسط بشر است‪،‬‬

‫کامل و بی نقص است‪.‬‬
‫پدیده ای که اثرات ویرانگرش از محدوده ی زمان‪ ،‬منطقه و حتی نسل ها‬
‫برای تهیه ی کتابی که در دست دارید‪ ،‬افراد زیادی مرا یاری کرده اند‬
‫فراتر می رود و درد و رنج می آفریند‪ .‬اما این رویداد زشت و خونبار هنگامی‬
‫که الزم می دانم در همین مقال از آنها قدردانی و سپاسگزاری کنم‪ .‬اصل‬
‫که نام دفاع و به ویژه دفاع از میهن به خود می گیرد به ناگاه رنگ و بویی تازه‬
‫کتاب به لطف شهند اسماعیلی و همت مجید همایونی به دستم رسید‪.‬‬
‫می یابد و آنچنان جوش و خروشی پدید می آورد که انسان های عادی دیروز‬
‫دوست خوبم حامد مرادی که خود منظومه ای است از اطالعات ناب‪ ،‬مشوق‬
‫را به حماسه سازان امروز بدل می کند‪ .‬این روند گاهی حتی تا چند نسل‬
‫اصلی در این راه دشوار بود و همراه با دیگر دوستان در حمایت معنوی از‬
‫این اثر نقش بسزایی داشت‪ .‬تمام متن را دوست دانشمند و فرهیخته ام‬ ‫ادامه می یابد و بر آیندگان اثر می گذارد‪.‬‬
‫جنگ ایران و عراق به عنوان آخرین جنگ فرسایشی قرن بیستم‪،‬‬
‫یوسف خوش نظر به طور کامل و با دقتی بی نظیر خوانده و ویراستاری کرده‬
‫از این قواعد مستثنی نیست‪.‬جنگی که هنوز می توان زخم هایش را بر تن‬
‫است‪ .‬جناب آقای حسین عسگری هم نقش بسزایی در کار صفحه آرایی‬
‫مردمان و شهرهای طرفین درگیر دید‪ .‬این جنگ با وجود همه ی هیاهوی‬
‫کتاب داشتند و بی شک بدون کمک ایشان کار هرگز بدین شکل در اختیار‬
‫تبلیغاتی که در هر دو طرف به همراه داشت همچنان تا حد قابل توجهی‬
‫خوانندگان قرار نمی گرفت‪ .‬تصاویر کتاب را هم مهشاد ابزری با صبر و‬
‫ناشناخته است و حتی حجم گسترده ای از کتاب های چاپ شده در ایران‬
‫حوصله اسکن کرده و در اختیار من قرار داد‪ .‬نویسندگان کتاب هم در کمال‬
‫به خصوص در سال های اخیر باز هم ناکافی می نماید‪ .‬وانگهی بیشتر مطالب‬
‫سخاوت حق انتشار این کتاب به زبان فارسی را بدون هیچ چشم داشتی به‬
‫چاپ شده در قالب خاطره نگاری هستند و هرچند ارزشمند ولی فاقد نگاه‬
‫اینجانب اعطا کردند‪ .‬از همگی این عزیزان سپاسگزارم‪.‬‬
‫تاریخی‪-‬تحلیلی می باشند‪ .‬در زمینه نبرد هوایی همان اندک مطالب هم‬
‫برخی از بزرگان را باید در بخش جداگانه ای نام ببرم و از ایشان‬
‫به سختی گیر می آید و اگر در سال های اخیر همت عزیزانی نظیر امیر‬
‫تشکر کنم‪ ،‬اینان قهرمانان دیروز و امروز و فردای وطن و کارکنان سابق‬
‫سرتیپ خلبان دکتر احمد مهرنیا و حجت شاه محمدی نبود‪ ،‬همین اندک را‬
‫یگان های پروازی هستند که با خواندن متن و دادن نظرات دقیق و همچنین‬
‫هم نداشتیم‪ .‬البته خبر خوش در این زمینه آن است که در این سال ها نگاه‬
‫با مواجه با سؤاالت عجیب و گاه بی موقع من با نهایت صبر پاسخگو بودند‬
‫پژوهشی و تاریخی به جنگ پا گرفته و باعث شده تا با نگاه منتقدانه بتوانیم‬
‫و نقش مهمی در باال بردن کیفیت اطالعات ارائه شده دارند‪ .‬بزرگانی چون‬
‫از گنج جنگ که تا به حال آثار معنوی فراوانی برای ما داشته‪ ،‬استفاده های‬
‫امیر سرتیپ خلبان پرویز مرادی‪ ،‬امیر سرتیپ خلبان دکتر احمد مهرنیا‪،‬‬
‫تاکتیکی و راهبردی کنیم و درس های حاصل از آن را در دفاع از کیان‬
‫سرهنگ خلبان فریدون علی مازندرانی‪ .‬دست این بزرگواران را به خاطر‬
‫همه ی رشادت هایشان و همه لطف و محبت شان می بوسم و آرزوی طول‬ ‫کشورمان به کار بندیم‪.‬‬
‫در رابطه با پیشبرد جنگ از سمت عراق و اتفاقات رخ داده در آن‬
‫عمر برای ایشان دارم‪.‬‬
‫سوی جبهه همان اطالعات کم و بیش مبهم هم موجود نیست و دست‬
‫در نهایت معترفم که این کار نیز همانند دیگر کارهای انسانی عاری از‬
‫کم برای خوانندگان عادی هیچگونه اطالعاتی راجع به نیروی هوایی عراق‪،‬‬
‫لغزش و خطا نیست و از همه ی عزیزانی که این کتاب را مطالعه می کنند‬
‫تاکتیک ها و راهبردهایش در اختیار نیست و همین امر نقیصه بزرگی در امر‬
‫تقاضا دارم نخست بر من ببخشند و دوم نظرات و انتقادهای خود را بدون‬
‫تحلیل جامع و کامل جنگ هوایی بین ایران و عراق می باشد‪.‬‬
‫هرگونه مالحظه ای به آدرس پست الکترونیکی اینجانب ارسال کنند تا به‬
‫با توجه به مطالب برشمرده شده در باال و همچنین عالقه دراز مدت‬
‫یاری خدا در چاپ های بعدی اصالح گردند‪.‬‬
‫خودم به تاریخ نبردهای هوایی در جنگ ایران و عراق بر آن شدم تا کتاب‬
‫ ‬ ‫جنگ ایران و عراق در آسمان ‪ 1980-1988‬را به فارسی برگردانم تا شاید‬
‫امیر همایونی‬ ‫نور کوچکی بر این رویداد مهم تاریخ معاصر ایران تابانده شود‪ .‬نویسندگان‬
‫ ‬ ‫هر دو از تحلیلگران خوب تاریخ هوانوردی هستند و نگاهی خاص و علمی‬
‫ ‬
‫اصفهان‪ ،‬تابستان ‪1396‬‬ ‫دارند‪ ،‬اما این امر دلیل بر آن نیست که باور کنیم از اشتباه‪ ،‬برداشت نادرست ‬
‫و نگاه یکجانبه بری باشند‪ .‬در عین حال همیشه نوعی دلخوری شخصی در‬
‫من بوده و هست که چرا تاریخ ما عمدتاً توسط خارجی ها نگاشته شده و‬
‫خودمان در این زمینه تا حد زیادی منفعل هستیم‪ .‬به همین خاطر در تمام‬
‫طول کتاب کوشیده ام با افزودن پاورقی هایی به متن‪ ،‬تا جای ممکن مطالب‬
‫را با استفاده از منابع معتبر و راهنمایی شاهدان‪ ،‬روشن یا تصحیح کنم‪ .‬اما‬
‫باز هم نمی توانم بگویم کتابی درباره ی چنین موضوع گسترده و پیچیده ای‪،‬‬
‫پیشگفتار‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬
‫ارزیابی یا حتی بیان دقیق توان هوایی‪ ،‬یکی از مشکل ترین امور در میان تمامی قوای نظامی است‪.‬‬
‫بلکه کشمکشی بود مابین ملی گرایی سکوالر عرب و ایدئولوژی دینی رژیم‬
‫اسالمی‪-‬انقالبی جدید ایران‪ .‬نتیجه آنکه هدف اصلی هر دو طرف انتقال‬
‫سیاست ها بود‪ ،‬نه استراتژی یا تاکتیک های نظامی و به همین دلیل عملیات‬
‫گسترده و فعال نیروهای هوایی طرفین نادیده گرفته شد یا در زیر پرده ی‬
‫ضخیمی از پنهانکاری و درک ناصحیح سیاسی مخفی گردید‪ .‬یکی دیگر از‬
‫دالیل کمبود اطالعات را می توان در خطای محاسباتی فاحش ایاالت متحده‬
‫در رابطه با امکانات‪ ،‬مهارت و توانایی ایرانی ها در نگهداری و عملیاتی کردن‬
‫سیستم های تسلیحاتی پیشرفته ی آمریکایی بعد از وقوع انقالب اسالمی و‬
‫خروج مستشاران آن کشور‪ ،‬جست وجو کرد‪ .‬در حقیقت ایاالت متحده چنین‬
‫تصور کرده بود که این مستشاران‪ ،‬بعد از درخواست دوباره ی دولت‪ ،‬به ایران‬
‫باز خواهند گشت‪ .‬امری که در دنیای واقعی هرگز به حقیقت نپیوست‪ .‬اکراه‬
‫از پذیرش این خطا‪ ،‬غرب را مجبور به نادیده انگاشتن نیروهای نظامی ایران‬
‫به ویژه نیروی هوایی جمهوری اسالمی ایران ساخت که همچنان به ایفای‬
‫نقش ماهرانه و کارآمد خود به عنوان یک نیروی توانا و مستعد ادامه می داد‪.‬‬
‫اتحاد جماهیر شوروی کم و بیش در تمام طول مدت جنگ به طور رسمی‬
‫از عراق حمایت می کرد‪ ،‬اما این همکاری همواره تحت تأثیر روابط دشوار‬
‫با رهبری خودرأی عراق بود‪ .‬از سوی دیگر‪ ،‬شوروی از این جنگ به عنوان‬
‫محوطه ی آزمایش بسیاری از سالح های جدید خود بهره می برد‪ .‬سالح هایی‬
‫که بسیاری از آنها چندان هم به درد بخور نبودند‪ .‬قدرت سوم یعنی فرانسه‪،‬‬
‫در بیشتر مواقع به صورت مخفیانه درگیر جنگ بود‪ ،‬اما به طور گسترده‬
‫سالح به عراق تحویل می داد که از طریق فرآیند بسیار پیچیده ی همکاری‬
‫بین فرانسه‪ ،‬عراق و هند محقق می گردید‪.‬‬
‫با توجه به شرایط ذکر شده‪ ،‬هیچ گزارش جامعی درباره ی نبرد هوایی‬
‫در این درگیری نوشته نشده است‪ .‬از آنجایی که هر دو نویسنده به این‬
‫برهه ی شگرف و از بسیاری جهات منحصر به فرد تاریخ عالقه ای وافر دارند‪،‬‬
‫به طور مستقل اقدام به جمع آوری اطالعات منتشر شده و نشده ی مربوط‬
‫به نیروهای هوایی ایران و عراق و حوادث مرتبط با آنها در طول جنگ‪،‬‬
‫کردند‪ .‬دیگر آنکه‪ ،‬سال ها است که با یکدیگر کار کرده ایم و توانسته ایم‬
‫برخی از موضوعات الینحل را با بسیاری از شرکت کنندگان مستقیم و‬
‫غیرمستقیم در این جنگ به بحث و بررسی بگذاریم‪ .‬بخش عمده ای از‬
‫اطالعات عمومی این کتاب از آثار مرجع‪ ،‬اعالمیه های رسمی و داستان های‬
‫نقل شده توسط روزنامه نگاران حاضر در محل‪ ،‬کسب شده است اما قسمت‬
‫بسیار مهمی از اطالعات و جزئیات نیز حاصل تجربیات شخصی خلبانان و‬
‫‪ -‬وینستون چرچیل‬
‫در بعدازظهر ‪ 22‬سپتامبر ‪ 31( 1980‬شهریور ‪ ،)1359‬جهان از شنیدن‬
‫خبر حمله ی هوایی غافلگیرانه و گسترده ی عراق علیه هفده‪ 1‬پایگاه نظامی‬
‫و تأسیسات غیر نظامی ایران‪ ،‬در بهت فرو رفت‪ .‬این حمالت سرآغاز تهاجم‬
‫عراق به ایران و جنگی خونین و بی معنا بود؛ جنگی که هشت سال به طول‬
‫انجامید و به قیمت جان صدها هزار انسان و از بین رفتن اقتصاد و تأسیسات‬
‫زیربنایی هر دو کشور تمام شد‪ .‬گرچه ریشه های این درگیری را می توان و‬
‫باید در شرایط پیچیده ی سیاسی زمان جست وجو و ردیابی کرد‪ ،‬اما هیچ‬
‫تالش سیاسی مشخصی برای خنثی کردن وضعیت خطرناک پیش رو به‬
‫انجام نرسید‪ .‬به نظر می رسید که تمام قطعات پازل به خوبی برای راه اندازی‬
‫و پشتیبانی از یک جنگ فرسایشی در کنار یکدیگر قرار گرفته بودند‪ .‬انقالب‬
‫اسالمی موقعیت ایران را به عنوان یکی از مهم ترین متحدان ایاالت متحده‬
‫در منطقه‪ ،‬نادیده گرفته و به کناری نهاده بود و حتی بدتر از آن‪ 52 ،‬کارمند‬
‫سفارت آمریکا توسط جناح تندرو ضدغربی به گروگان گرفته شده بودند‬
‫تا این گروه بتواند دست باال را در منازعه ی قدرت در جریان داخل کشور‬
‫به دست آورد‪ .‬از سوی دیگر دیکتاتوری خونخوار و غیرقابل پیش بینی در‬
‫کشوری عربی و سرشار از نفت که به آفت تنوعات دینی و قومی دچار بود‪،‬‬
‫حکم می راند‪ .‬به عالوه دو کشور همسایه که روز به روز ناپایدارتر می شدند‪،‬‬
‫ذخایر عظیمی از سالح های پیشرفته داشتند که خطری بالقوه برای منافع‬
‫طوالنی مدت غرب در خاورمیانه به حساب می آمدند‪ .‬آلن کالرک‪ ،‬وزیر‬
‫دفاع بریتانیا بین سال های ‪ 1989‬تا ‪ 1992‬مدت ها بعد اعتراف کرد‪« :‬منافع‬
‫غرب‪ ،‬چنانچه ایران و عراق با هم می جنگیدند به بهترین نحو تأمین می شد‬
‫و هرچه طوالنی تر‪ ،‬بهتر»‪.‬‬
‫در این جنگ برخی از مجهزترین و تعلیم دیده ترین نیروهای هوایی به‬
‫تعبیری جهان سوم‪ ،‬شرکت داشتند‪ .‬گرچه نیروهای هوایی ایران و عراق به‬
‫شدت و به تلخی در این طوالنی ترین نبرد کالسیک قرن بیستم با یکدیگر‬
‫جنگیدند‪ ،‬اما عملیات های آنها کماکان ناشناخته ترین عملیات های هوایی‬
‫هستند و بسیار بد مورد بررسی قرار گرفته اند‪ .‬علل این بی توجهی بسیارند‪:‬‬
‫برخالف بسیاری از درگیری های رخ داده بین ‪ 1945‬تا ‪ ،1990‬این جنگ‬
‫منجر به خط کشی مشخص بین ایاالت متحده و اتحاد جماهیر شوروی‬
‫نگردید (وانگهی هر دو ابرقدرت طرفدار یکی از طرفین درگیر بودند)؛ و‬
‫نیز آنکه این جنگ مانند دیگر درگیری های خاورمیانه کوتاه و پرتنش‬
‫نبود‪ .‬به عالوه این درگیری دراز مدت تنها بر سر قلمرو و سرزمین نبود‪،‬‬
‫‪ - 1‬در ایران گفته می شود پانزده نقطه‪ .‬م‬
‫‪۸‬‬
 ‫پیشگفتار‬

‫کشورشان را با جان پرداختند و سزاوار فراموشی نیستند‪.‬‬ ‫افسران ایرانی و عراقی و نیز منابع آمریکایی‪ ،‬عرب‪ ،‬چک‪ ،‬آلمانی‪ ،‬ایرانی‪،‬‬
‫علیرغم تالش برای استانداردسازی نام مکان ها با عرف مقبول‪ ،‬مجبور‬ ‫لیبیایی‪ ،‬لهستانی‪ ،‬اسلواکی و یوگوسالویایی هستند که به طور مستقیم‬
‫شدیم برای مطابقت دادن ترجمه های انگلیسی با نوشتار درست محلی‪،‬‬ ‫در جنگ دخالت داشته اند‪ .‬مشخص است که برای توصیف وضعیت کلی‪،‬‬
‫استثنائات زیادی را مد نظر قرار دهیم‪ ،‬چرا که بی توجهی دیگران بهانه ی‬ ‫نیاز به آثار مرجع معتبر‪ ،‬اعالمیه های رسمی و داستان های روزنامه نگاران‬
‫خوبی برای تکرار اشتباهات نیست‪ .‬بنابراین‪ ،‬نوشتار نام ها در این کتاب تا‬ ‫بود‪ ،‬با وجود این به دلیل اینکه گزارش های مطلقاً غلط بسیاری درباره ی‬
‫حد ممکن به زبان بومی نزدیک هستند‪.‬‬ ‫این جنگ به رشته ی تحریر درآمده اند یا بعدها مشخص شد که بسیاری‬
‫از تفاسیر اشتباه بوده اند‪ ،‬ما تالش کردیم تا از دیدگاهی متفاوت و کلی‬
‫نور تازه ای بر رخدادهای این جنگ بتابانیم‪ .‬این البته بدان معنا نیست‬
‫که تمامی آثار منتشر شده در این زمینه‪ ،‬بی ارزش هستند‪ .‬اما همان‬
‫اندک آثار را نیز غیرقابل اعتماد یافتیم و بیشتر آنها را به سختی می توان‬
‫سطحی نامید‪ .‬به عقیده ی ما‪ ،‬نبرد هوایی بین ایران و عراق و از آن‬
‫مهم تر توانایی های هر دو نیروی هوایی درگیر در آن کام ًال دچار کج فهمی‬
‫شده و از همین رو به صورت نادرست در غرب گزارش گردیده است‪ .‬در‬
‫بسیاری از گزارش های جنگ اول خلیج فارس‪ ،‬نبرد هوایی تحت الشعاع‬
‫مباحثات سیاسی و مذهبی پیرامون کل درگیری قرار گرفته و در مابقی‬
‫به دلیل کمبود اطالعات ک ًال نادیده انگاشته شده است‪ .‬در حقیقت بدون‬
‫تالش برای قضاوت درباره ی جنبه ی سیاسی این جنگ‪ ،‬مبارزات هوایی‬
‫بر آسمان ایران‪ ،‬عراق و خلیج فارس تأثیر و اهمیتی بسزا اما شناخته‬
‫نشده داشته اند‪.‬‬
‫ً‬
‫این مناقشه ی هشت ساله‪ ،‬کامال با آنچه پیش بینی و وانمود می شد‪،‬‬
‫متفاوت بود‪ .‬عمدتاً به این دلیل که عملیات های هر دو نیروی هوایی‬
‫به شدت‪ ،‬تحت تأثیر نیاز به کسب نتایج مهیج سیاسی و در عین حال‬
‫حفظ اقتدار نظامی بودند‪ .‬خواننده قطعاً در هنگام خواندن این کتاب‬
‫متوجه می شود که با سیاست ها و استراتژی ها و رخدادهای واقعی در‬
‫طول این جنگ‪ ،‬که به میزان زیادی بر روند نبرد هوایی تأثیر گذاشتند‪،‬‬
‫به صورت مشترک و با جزئیاتی بی سابقه‪ ،‬برخورد شده است‪ .‬نویسندگان‬
‫تمام کوشش خود را به خرج داده اند که هیچ رویداد یا تاکتیکی را مورد‬
‫اغماض قرار ندهند؛ معهذا جنگ‪ ،‬جنگ است و هنوز رازهای بسیاری‬
‫پشت دیوارهای بلند مدفون هستند‪ .‬درحالیکه تالش هایی برای رخنه به‬
‫درون این دیوارها و همچنین مطالعه ی منابع فرعی صورت گرفته است‪،‬‬
‫اما همچنان رازهای بسیاری وجود دارند که ترجیح داده می شود سربه مهر‬
‫بمانند‪ .‬در نتیجه هیچ کس نمی تواند ادعا کند که چنین کاری غایی و‬
‫بی نقص است‪.‬‬
‫با آنکه نبرد هوایی ایران و عراق کانون بحث این کتاب است‪ ،‬اما‬
‫تاریخچه ی مختصری از نیروی هوایی ایران و عراق از سال ‪1303( 1924‬‬
‫شمسی) ارائه می گردد و توضیح داده می شود که چگونه هر دو نیرو شکل‬
‫گرفتند‪ ،‬به اوج خود رسیدند و در یکی از خونبارترین درگیری های قرن‬
‫گذشته به دست فراموشی سپرده شدند‪ .‬حرف آخر آنکه‪ ،‬کتاب«جنگ‬
‫ایران و عراق در آسمان» در عین حال تالشی جهت حفظ خاطرات و‬
‫تجربیات سلحشورانی است که بسیاری از آنان هزینه ی نهایی دفاع از‬
‫‪۹‬‬
‫مقدمه‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬
‫دست سلطان عثمانی افتاد و قشم و بسیاری از جزایر راهبردی دیگر توسط‬
‫عرب های مسقط اشغال گردیدند‪ .‬سالیان درازی طول کشید تا حکمران‬
‫بعدی ایران‪ ،‬نادرشاه‪ ،‬به تمام نظارت های خارجی بر پادشاهی خود خاتمه‬
‫داده و سواحل خلیج از جمله بحرین را تحت کنترل خود درآورد‪ .‬اما این‬
‫پادشاه دوراندیش پیش از آنکه بسیاری از طرح هایش به بار بنشینند‪ ،‬به‬
‫قتل رسید و ایران مجددا ً نیم قرن در جنگ های برادرکشی غوطه ور شد‪ .‬در‬
‫‪ 1197( 1783‬ه‪.‬ق؛ ‪ 1162‬ه‪.‬ش) بحرین به چنگ اعراب اوتوبی افتاد و خلیج‬
‫فارس به میوه ی رسیده ای تبدیل شد تا امپراطوری بریتانیا آن را بچیند‪.‬‬
‫در شمال‪ ،‬روسیه نیز بیکار ننشسته بود‪ ،‬چراکه آذربایجان هدف نخستین‬
‫توسعه طلبان روس از اوایل قرن نوزدهم میالدی بود‪ .‬در ‪1297( 1880‬‬
‫ه‪.‬ق؛ ‪ 1259‬ه‪.‬ش) روسیه عم ًال شمال ایرن را تحت کنترل داشت و ترتیبات‬
‫جدید کنترل جنوب را در اختیار بریتانیا قرار داد‪.‬‬
‫در سال ‪ 1326( 1908‬ه‪.‬ق؛ ‪ 1287‬ه‪.‬ش) نفت در جنوب ایران کشف‬
‫شد و در طول جنگ جهانی اول بریتانیایی ها به آرامی دریافتند که برتری‬
‫آنها در خلیج فارس بستگی به بی طرفی ایران دارد‪ .‬بعد از جنگی تلخ در‬
‫میانرودان بریتانیایی ها کنترل تمامی خلیج فارس را در دست داشتند و‬
‫احمدشاه‪ ،‬پادشاه ایران‪ ،‬رسماً به ملعبه ای تبدیل شده بود‪ .‬به زودی معلوم‬
‫گردید که بدون داشتن حاکمی مقتدر و ارتشی مدرن‪ ،‬ایران هرگز نخواهد‬
‫توانست استقالل خود را بازیابد‪ .‬هر دو اینها خیلی زود بعد از کودتای ‪1921‬‬
‫(‪ 3‬اسفند ‪ 1299‬شمسی) به رهبری کلنل رضاخان میرپنج گرد هم آمدند‪.‬‬
‫رضاخان که خود را شاه نامید و سلسله ی پهلوی را در ‪1304( 1925‬‬
‫شمسی) تأسیس کرد‪ ،‬از حمایت مجلس‪ ،‬روحانیون و ارتشش برخوردار بود‪.‬‬
‫او به کلی بریتانیا را نادیده گرفت و خود را وقف مدرن سازی و آزادسازی‬
‫کشور خود با استفاده از نمونه ی کشورهای غربی کرد‪.‬‬
‫در ‪ 1301( 1921‬شمسی) بریتانیا امیر عبداهلل را به عنوان حاکم‬
‫اردن به رسمیت شناخت‪ .‬او یکی از اعضای بلندپایه ی خاندان عرب هاشمی‬
‫بود که با بریتانیا متحد بودند و اعراب را در شورش علیه حکومت عثمانی‬
‫در طول جنگ جهانی اول رهبری کرده بود‪ .‬در سپتامبر همان سال‪ ،‬یک‬
‫شاخه از خاندان هاشمی پادشاهی عراق در میانرودان را تأسیس کرد‪ .‬با‬
‫این عمل کشور مستقل ایران‪ ،‬دشمن تاریخی عرب خود را به عنوان کشور‬
‫عراق مالقات کرد و عداوت های کهنه ی برجامانده مجددا ً ازسرگرفته شدند‪.‬‬
‫در ابتدا عراق تحت نفوذ مستقیم بریتانیا بود و آن کشور پایگاه های نظامی‬
‫متعدد و بیش از ‪ 130000‬نیروی نظامی در عراق داشت‪ .‬این نیروها در حال‬
‫جنگ با جنگجویان قبایل ُکرد در شمال میانرودان بودند و در آستانه ی‬
‫جنگی با ترک های تحت رهبری مصطفی کمال پاشا‪ ،‬یا آتاتورک‪ ،‬قرار‬
‫داشتند‪ .‬آتاتورک مخفیانه می کوشید تا کنترل کشوری که در انتهای جنگ‬
‫جهانی اول از عثمانی جدا شده بود را از طریق بهره برداری از آشوب های‬
‫محلی‪ ،‬به دست گیرد‪ .‬به هر ترتیب خشونتی حادث نشد و بریتانیایی ها‪،‬‬
‫ترک ها را قانع کردند که در یک کنفرانس صلح جدید هر آنچه می طلبند‬
‫را به دست خواهند آورد‪ .‬این امر در پیمان لوزان که در ‪ 24‬جوالی ‪1923‬‬
‫بازویی بلند و کم عمق از اقیانوس هند که تا اروند رود امتداد می یابد‬
‫و چاه های نفتی را در شمال غرب تا تنگه ی راهبردی هرمز در جنوب شرق‬
‫در بر گرفته و شبه جزیره ی عربستان را نیز از بقیه ی آسیا مجزا می کند‪،‬‬
‫خلیج فارس نامیده می شود‪ .‬خلیج فارس‪ ،‬گرچه در وهله ی نخست مسیر‬
‫تجاری باستانی و به لحاظ راهبردی مهم بین هند و میانرودان است اما در‬
‫عین حال‪ ،‬سواحل شمالی آن گهواره دو تمدن بزرگ ایران و میانرودان‬
‫بوده اند که به طور غیرمستقیم تبدیل به سه کشور بسیار مهم در دوران‬
‫معاصر گردیده اند‪ .‬اولین آنها که از لحاظ وسعت در مقام دوم قرار دارد و‬
‫از لحاظ راهبردی مهم ترین کشور حاشیه ی خلیج فارس نیز هست اتفاقاً‬
‫قدیمی ترین آنها می باشد‪ .‬این همان کشور ‪ 2500‬ساله ی پرشیا است که‬
‫امروز ایران نامیده می شود‪ .‬این کشور که تنها ملت غیر عرب زبان حاشیه ی‬
‫خلیج فارس در آن سکنی دارد‪ ،‬در پهنه ی ‪ 1648000‬کیلومتر‪ 1‬مربعی‬
‫خویش‪ ،‬مجموعه ی شگفت آوری از اقالیم‪ ،‬مناظر و مردم را در خود جای‬
‫داده است‪ .‬بیشتر ساکنان ایران غیر عرب و آریایی هایی از نژاد هند و اروپایی‬
‫هستند که هزاران سال پیش از مناطق مرکزی آسیا مهاجرت کرده اند‪ .‬اما‬
‫در میان آنها عشایر ُکرد‪ ،‬قفقازی و ازبک هم حضور دارند‪ .‬امپراطوری کهن‬
‫ایران برای اولین بار در سال ‪ 549‬پیش از میالد هنگامی که مهم ترین‬
‫جاده ی تجاری بین هند و میانرودان از این کشور عبور می کرد‪ ،‬به قدرت‬
‫رسید‪ .‬در ‪ 800‬سال پیایند‪ ،‬ایران دوران پیشرفت و رونق را پشت سر‬
‫می گذاشت‪ .‬تنها مورد آشوب آفرین‪ ،‬حمالت گهگاه اعراب بحرینی بود‪ .‬در‬
‫قرن سوم میالدی‪ ،‬پادشاه ایران‪ ،‬اردشیر‪ ،‬یکی از این حمالت را با تسخیر‬
‫بحرین و گماردن پسر خود به عنوان نایب السطنه‪ ،‬پاسخ گفت‪ .‬این امر‪،‬‬
‫مناقشه ای مرزی را به وجود آورد که تا دهه ی ‪ 1970‬ادامه یافت‪ .‬در سال‬
‫‪ 642‬میالدی‪ ،‬اعراب قدرت الزم برای شکست امپراطوری ایران را به دست‬
‫آوردند و تهاجم آنان ملتی در حال شکوفایی را به مدت ‪ 900‬سال در جنگ‬
‫و آشوب فرو برد‪.‬‬
‫در قرن شانزدهم‪ ،‬بعد از کشمکش های طوالنی‪ ،‬پادشاهانی جدید‪،‬‬
‫سرزمین هایی را که مجموعه ای از چندین دولت کم اهمیت خودمختار‬
‫بودند مجددا ً متحد ساخته و نبردی صد ساله برای بازپس گیری تنگه ی‬
‫هرمز که از ‪ 921( 1515‬ه‪.‬ق؛ ‪ 894‬ه‪.‬ش) در اشغال پرتغالی ها بود‪ ،‬به راه‬
‫انداختند‪ .‬در این زمان عراق همچنان استان حد باختری امپراطوری عثمانی‬
‫محسوب می شد اما مناقشات بر سر مرزها و دخالت در امور داخلی در همان‬
‫زمان هم وجود داشتند‪ .‬در سال ‪ 1027( 1618‬ه‪.‬ق؛ ‪ 997‬ه‪.‬ش) شاه عباس‬
‫کبیر که عزم کرده بود هرمز را بازپس بگیرد‪ ،‬ابتدا با امپراطوری عثمانی‬
‫صلح کرد و مناطق وسیعی از ایران را بازگرداند‪ .‬شاه عباس برای جنگ علیه‬
‫نیروی دریایی پرتغال از کمک امپراطوری انگلستان بهره برد‪ .‬اما در ‪( 1722‬‬
‫‪ 1134‬ه‪.‬ق؛ ‪ 1101‬ه‪.‬ش) مهاجمین افغان بار دیگر امپراطوری ایران را نابود‬
‫کردند و این سرزمین رسماً بین روسیه و عثمانی تقسیم گردید‪ .‬بحرین به‬
‫‪ - 1‬طبق جدیدترین برآوردها مساحت ایران ‪ 1873959‬کیلومتر مربع است‪ .‬مترجم به نقل از‬
‫همشهری آنالین‪ 14 ،‬شهریور ‪.1390‬‬
‫‪۱۲‬‬
 ‫مقدمه‬

‫(‪ 1‬مرداد  ‪ )1302‬به امضا رسید‪ ،‬محقق گردید‪ .‬با این حال آن سال شاهد‬
‫شورش ُکردها بود که در منطقه ی سلیمانیه ی شمالی تحت رهبری شیخ‬
‫محمود دست به حمالتی علیه بریتانیا زدند‪ .‬در می ‪( 1923‬اردیبهشت‬
‫‪ )1302‬مقر وی در یک حمله ی مشترک زمینی و هوایی نیروی هوایی‬
‫سلطنتی بریتانیا اشغال شد و تا مدتی خبری از او نبود‪ .‬اما شیخ محمود‬
‫شورشی همچنان تا سال ‪ )1306( 1927‬خاری در چشم بریتانیا و دولت‬
‫جدید عراق بود تا آنکه پذیرفت خواست های خود را حد یک دولت مستقل‬
‫کرد تخفیف دهد‪ .‬مسئله ی ُکردها از آن زمان مشکل مزمن عراق شد و‬
‫اهمیت ُکردها بعد از حمله ی بریتانیا به بزرگ ترین میدان نفتی جهان در‬
‫نزدیکی کرکوک (در آن زمان)‪ ،‬افزایش یافت‪.‬‬

‫‪۱۳‬‬
 ‫فصل اول ‪:‬‬

‫دو نیروی هوایی نو ظهور‬

 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫سرآغاز‬
‫به دست آورند‪ ،‬قراردادی بین عراق و انگلستان به امضا رسید‪ .‬بریتانیا اجازه‬ ‫در طول این مدت ایران شروع به ایجاد نیروی هوایی خویش کرده بود‪.‬‬
‫یافت نیروی هوایی سلطنتی را در پایگاه در حال ساخت خود در زیبان در‬ ‫دفتر خدمات نظامی سلطنتی ایران از ‪ )1303( 1924‬سه هواپیمای یونکرز‬
‫نزدیکی دریاچه ی حبانیه حفظ کند‪ .‬در روزی که عراق به صورت نمادین‬ ‫ا ِف‪1 13‬در خدمت دفتر هوایی خود داشت و هر روز تعداد بیشتری خلبان‪ 2‬و‬
‫استقالل یافت‪ ،‬چهار اسکادران نیروی هوایی سلطنتی در زیبان مستقر‬ ‫تکنسین پس از پایان دوره ی آموزشی خود در اروپا به کشور باز می گشتند‪.‬‬
‫بودند و اسکادران پنجم در بصره قرار داشت‪ .‬نقش نیروی هوایی سلطنتی‬ ‫بنابراین در ‪ 1924‬نیروی هوایی رسمی ارتش با داشتن دو برگه ‪ ،3 14‬چهار‬
‫محافظت از اتباع و دارایی های بریتانیا در منطقه بود‪ .‬در ‪ 22‬آوریل ‪1931‬‬ ‫دوهاویالند دی‪.‬اچ‪ 4 4‬و پنج هواپیمای دو باله ی دی‪.‬اچ‪.9.‬ا ِی‪ 5‬تشکیل شد و‬
‫(‪ 1‬اردیبهشت ‪ ،)1310‬پنج هواپیمای جیپسی موس دی‪.‬اچ‪60.‬تی‪ 9‬پس از‬ ‫هفده دوهاویالند آر‪ 6 1-‬ساخت روسیه نیز بین ‪ 1924‬تا ‪ 1930‬در اختیار‬
‫سپری کردن یک سفر دوهفته ای‪ ،‬با آرم نظامی عراق در خانه ی جدیدشان‬ ‫آن قرار گرفت‪ .‬آموزش خلبانان برعهده ی افسران نیروی هوایی سلطنتی‬
‫واقع در غرب بغداد فرود آمدند و به دنبال آن نیروی هوایی سلطنتی عراق‬ ‫بریتانیا بود و در نتیجه به نحوی سازماندهی شد که وظیفه ی اصلی آن‪،‬‬
‫(‪ )RIrAF‬رسماً متولد شد‪ .‬این واقعه همچنین اولین نشانه ی ملموس از‬ ‫کنترل مرزهای شمالی و حرکات ُکردها باشد‪ .‬به عالوه قرار بود هواپیماها‬
‫تصمیم بریتانیا برای تقویت ارتش عراق بود‪ .‬هواپیماهای جیپسی موث‪،‬‬ ‫جهت شناسایی و گرادهی به توپخانه‪ ،‬مورد استفاده قرار گیرند‪ .‬با وجود‬
‫اسکادران نخست را تشکیل دادند‪ .‬پایگاه اولیه ی آنها در پایگاه هوایی الرشید‬ ‫این‪ ،‬توسعه ی نیروی هوایی ایران‪ُ ،‬کند بود و اتفاق مهمی تا ‪ 20‬سال بعد در‬
‫در حومه ی بغداد بود و طی دوازده ماه کام ًال عملیاتی شدند‪ .‬زمان بندی‬ ‫آن نیفتاد‪ .‬اما توسعه ی خدمات غیرنظامی در همان زمان پیشرفت بهتری‬
‫بسیار مناسب بود‪ ،‬زیرا در ‪ 1932‬رهبر ُکرد‪ ،‬شیخ احمد بارزانی‪ ،‬پس از‬ ‫داشت و اولین خط هوایی که مرکز آن در فرودگاه قلعه مرغی بود با هشت‬
‫اقدام دولت عراق به جمع آوری مالیات‪ ،‬قبیله ی خود را به شورش ترغیب‬ ‫یونکرز ا ِی‪20‬ال‪ ،7‬اف‪ 13‬و دبلیو‪ 8 33‬به طور منظم از آبادان‪ ،‬تهران و بندر‬
‫کرد‪ .‬شیخ و پیروانش در مواجهه با ارتش عراق و نیروی هوایی که توسط‬ ‫پهلوی (بندر انزلی) به باکو‪ ،‬ترکیه و پاکستان پرواز می کرد‪.‬‬
‫نیروی هوایی سلطنتی بریتانیا و عراق پشتیبانی می شد‪ ،‬به ترکیه گریختند‬ ‫بریتانیایی ها چند سال بعد در بنیان گذاری اولین نیروی هوایی عربی‬
‫و شورش سرکوب شد‪ .‬دور بعدی تجهیز نیروی هوایی سلطنتی عراق‬ ‫در عراق نیز نقش داشتند‪ .‬در ژوئن ‪( 1930‬خرداد ‪ )1309‬قبل از اینکه‬
‫در مه ‪( 1933‬اردیبهشت ‪ )1312‬اتفاق افتاد و تعداد بیشتری هواپیمای‬ ‫عراقی ها استقالل فرضی خود را در سپتامبر ‪( 1932‬شهریور ‪)1311‬‬
‫دوباله ی دی‪.‬اچ‪ 84.‬ام دراگون َرپید‪ 10‬به خدمت درآمدند‪ .‬این هواپیماها به‬
‫دو مسلسل ‪ 303‬در دماغه و یک مسلسل لویس‪ 11‬در برجک پشتی مسلح‬ ‫‪1  - Junkers F13‬‬
‫بودند و خیلی زود در سرکوب شورش های پراکنده که همچنان عراق را به‬ ‫‪ -2‬این واژه را فرهنگستان زبان ایران در سال ‪ ١٣١٩‬خورشیدی بجای واژه ی‪Aviateur‬‬
‫آشوب می کشیدند‪ ،‬مورد استفاده قرار گرفتند‪ .‬در همان زمان ‪ 50‬مکانیک‬ ‫«خلَه» یک واژه ی‬
‫«خلَه ‪ +‬بان» ساخته شده است‪َ .‬‬ ‫فرانسوی برگزیده است‪ .‬این واژه‪ ،‬از دو بخش َ‬
‫عراقی توسط نیروی هوایی سلطنتی بریتانیا آموزش دیدند‪.‬‬ ‫پارسی است و به چوب درازی گفته می شود که دارای سر پهنی است و کرجی رانان با بردن‬
‫آن در آب و فشار به آن‪ ،‬انگیزه ی به پیش رفتن کرجی و یا کشتی را فراهم می آورند‪ .‬همان‬
‫هوانوردی‪ ،‬خیلی سریع توجه نخبگان عراقی به ویژه اعضای خاندان‬
‫چیزی که امروز به آن‌«پارو»گفته می شود‪ .‬در اینجا باید این نکته را افزود که‌«خله» از ریشه‬
‫سلطنتی هاشمی را به خود جلب کرد‪ .‬اما بریتانیایی ها به طرز فاجعه باری‬ ‫کارواژه ی‌«خلیدن‌»گرفته شده است‪ .‬به گفته ی دیگر به هر چیزی که فرو رونده باشد مانند‪:‬‬
‫عمق و بی ثباتی احساسات ملی گرایانه ی عربی در نیروهای مسلح عراق‬ ‫پاروی کشتی وکرجی‪ ،‬سوزن‪ ،‬سیخانک‪ ،‬جوال دوز و درفش کفش دوزان می توان َ‬
‫«خلَه» گفت‪.‬‬
‫را دست کم گرفته بودند و نیروی هوایی سلطنتی عراق خیلی زود در‬ ‫«خلَه بان» و در زبان‬ ‫به همین انگیزه پاروزنان کشتی ها وکرجی ها را در زبان فارسی َ‬
‫مجموعه ای از کودتاهای نظامی درگیر شد‪ .‬اولین کودتا در ‪ 29‬اکتبر ‪1936‬‬ ‫فرانسه ‌«پیلوت‌» و در انگلیسی ‌«پایلوت‌» می گفتند و چون در زبان های اروپایی‬
‫(‪ 7‬آبان ‪ )1315‬رخ داد و طی آن ژنرال صِ دقی پاشا‪ ،‬رئیس ستاد مشترک‬ ‫به ویژه زبان انگلیسی به هنگام پدید آوردن هواپیما‪ ،‬به راننده آن هم ‪ Pilot‬گفتند‪،‬‬
‫فرهنگستان‪،‬همینواژهپارسی«خلهبان‌»راکوتاهکردو«ه»آنراانداختوبهرانندههواپیما«خلبان‌»‬
‫ارتش‪ ،‬با کمک فرمانده نیروی هوایی‪ ،‬سرگرد علی جاوید‪ ،‬قدرت را به دست‬
‫گفت که مردم نیز آن را پذیرفتند‪ .‬مترجم به نقل از‪ :‬در ژرفای واژه ها‪ ،‬ناصر انقطاع‪ ،‬نشر فردوس‪.1391 ،‬‬
‫گرفت‪ .‬بعد از آنکه یک هواپیما چهار بمب در نزدیکی ساختمان شورای‬
‫وزیران رها کرد‪ ،‬کودتا با آگاهی پادشاه اجرا شد و کابینه ساقط گردید‪.‬‬ ‫‪3 - Breguet 14‬‬
‫دولت جدید عراق چندان قدرتمند نبود‪ .‬رضاشاه سریعاً از موقعیت استفاده‬ ‫‪4 - De Havilland D.H.4‬‬
‫کرد و فشار زیادی به بغداد وارد آورد‪ .‬او که با محروم کردن دولت بریتانیا‬ ‫‪5 - D.H.9A Biplane‬‬
‫‪9  - D.H.60T Gipsy Moth‬‬ ‫‪6 - De Haviland R-1‬‬
‫‪10  - D.H.84M Dragon Rapide‬‬ ‫‪7  - Junkers A20L‬‬
‫‪11  - Lewis‬‬ ‫‪8 - W33‬‬

‫‪۱۶‬‬
 ‫فصل ‪ :1‬دو نیروی هوایی نوظهور‬

‫اسکادرانی از هواپیماهای شناسایی‪ ،‬بمب افکن و پشتیبانی نزدیک هاوکر آئوداکس  متعلق به نیروی هوایی ایران که در فرودگاه کوچکی در جنوب تهران به خط شده اند‪ .‬ایران در‬
‫ابتدای سال ‪ )1313( 1934‬بیش از شصت جنگنده آئوداکس دریافت کرد و ده فروند نیز در کارخانه هواپیماسازی شهباز ارتش در تهران تولید شدند‪ .‬آئوداکس هایی که در ایران‬
‫خدمت می کردند موتور هورنت اس‪2‬بی‪1-‬جی داشتند اما بیست و هشت فروند نیز با موتورهای پگاسوس آی آی ام و آی آی ام‪ 2‬پرواز می کردند (مجموعه عکس نویسندگان)‬

‫حال رضاشاه کوشید با ادعای بریتانیا بر سر بحرین مخالفت کند‪ ،‬به ویژه‬
‫آنکه در نظر داشت بندرهای ایرانی خلیج فارس را توسعه دهد‪ ،‬البته بیشتر‬
‫به هدف باالبردن توان نظامی دریایی نه توسعه تجارت‪ .‬به خاطر همین‬
‫دالیل‪ ،‬دولت جدید عراق مصمم شد وابستگی خود به بریتانیا را کاهش‬
‫دهد و درحالیکه نیروهای بریتانیایی مستقر در خلیج فارس سرگرم ساخت‬
‫پایگاه جدید نیروی هوایی سلطنتی در زیبان بودند که در انتهای سال‬
‫‪ )1315( 1936‬تکمیل گردید و پایگاه های نیروی دریایی را نیز در دست‬
‫از منافع نفت‪ ،‬قدرت زیادی گرفته بود‪ ،‬توانست در سال ‪)1316( 1937‬‬
‫عراقی ها را به سمت موافقت نامه ای پیرامون استفاده از اروندرود سوق دهد‪.‬‬
‫بر طبق این موافقت نامه‪ ،‬عراق خط تال ِوگ‪ 1‬را در فاصله ی ‪ 4‬مایل دریایی‬
‫(‪ 7/5‬کیلومتر) از مقابل آبادان پذیرفت و این امر به نفع ایران بود‪ .‬در همین‬
‫‪ -  1‬به آن خط القعر هم گفته می شود و خطی است که عمیق ترین نقاط رودخانه یا دره را به هم‬
‫متصل می کند و برای تعیین مرزها استفاده می گردد‪ .‬م‬

‫دو آورو ‪ 652‬اِی آنسون در آشیانه خود در محوطه هوایی قلعه مرغی نشسته اند‪ .‬ایران در سال ‪ )1323( 1944‬بین پانزده تا بیست آنسون از‬
‫بریتانیا دریافت کرد تا نقش آموزشی‪ ،‬شناسایی‪ ،‬بمب افکن و ترابری سبک را ایفا نمایند‪( .‬مجموعه عکس نویسندگان)‬

‫‪۱۷‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫وزیر سابق‪ ،‬رشید علی گیالنی را که متمایل به اتحاد محور‪ 13‬بود را بر سر‬ ‫احداث داشتند‪ ،‬عراق به خرید هواپیماهای نظامی از منابع مختلف از جمله‬
‫کار آورد و نایب السلطنه را مجبور کرد که به اردن فرار کند‪ .‬بریتانیایی ها به‬ ‫ایتالیا‪ ،‬ادامه داد‪ .‬در سال ‪ )1316( 1937‬چهار بمب افکن سه موتوره ی اس‬
‫سرعت نیروی کمکی به عراق اعزام کردند‪ ،‬اما از آنجا که رسیدن این نیروها‬ ‫ام‪79‬بی‪ 1‬و به دنبال آنها پانزده هواپیمای تهاجم زمینی ب ِردا بی ا ِی‪ 2 65‬از‬
‫زمان بر بود‪ ،‬نیروی اصلی نتوانست به موقع از راه برسد و از تهدید نیروهای‬ ‫راه رسیدند‪ .‬همچنین تا سال ‪ )1319( 1940‬پانزده بمب افکن آمریکایی‬
‫موجود توسط ارتش عراق ممانعت به عمل آورد‪ .‬در ‪ 30‬آوریل ‪10( 1941‬‬ ‫‪4‬‬
‫داگالس‪-‬نورثروپ ‪8‬ا ِی‪ 34-‬و نه جنگنده ی دوباله ی گالستر گالدیاتور‪1‬‬
‫اردیبهشت ‪ )1320‬نیروی زرهی عراق و دو تیپ با ‪ 9000‬سرباز به پایگاه‬ ‫خریداری شدند‪ .‬نیروی هوایی سلطنتی عراق مدعی بود که استعداد هفت‬
‫نیروی هوایی بریتانیا در حبانیه نزدیک شدند‪ .‬این پایگاه مجموعه ای از‬ ‫اسکادران کامل را دارا است که همگی در الرشید و موصل مستقر بودند‪.‬‬
‫حدود هفتاد هواپیمای دوباله ی  هاوکر آئوداکس و هواپیماهای آموزشی‬ ‫تاریخ نیروی هوایی سلطنتی ایران (‪ )IIAF‬که به طور رسمی در سال‬
‫دو موتوره ی آکسفورد مجهز به بمب در اختیار داشت و بعدها با گالستر‬ ‫‪ )1311( 1932‬پایه گذاری گردید‪ ،‬چندان متالطم و آشفته نبود‪ .‬این نیرو‬
‫گالدیاتورهایی که از پایگاه های شعیبیه و مصر به آنجا پرواز کرده بودند‪،‬‬ ‫درواقع به دنبال به دست آوردن هواپیماهای پیشرفته تر بود و تا اواخر سال‬
‫تقویت شده بود‪ .‬بدین ترتیب نیروی تهاجم هوایی حبانیه متولد شد‪.‬‬ ‫‪ )1314( 1935‬تعداد پنجاه هواپیمای شناسایی‪-‬آموزشی تایگر موس‪،5‬‬
‫در همین اثنا‪ ،‬نیروی هوایی سلطنتی عراق هواپیماهای خود را در‬ ‫‪8‬‬
‫پنجاه و هفت آئوداکس‪ ،6‬بیست و نه فیوری‪ 71‬و ‪ ،2‬ده پُلیکارپوف آر‪5-‬‬
‫پایگاه های الرشید و کرکوک برای نبرد آماده می کرد‪ .‬در ‪ 1‬مه ‪11( 1941‬‬ ‫و شش آر‪ 1-‬داشت‪ .‬با وجود این‪ ،‬حتی تحویل پنجاه و پنج جنگنده ی‬
‫اردیبهشت ‪ )1320‬هواپیماهای عراقی در آسمان حبانیه ظاهر شدند و‬ ‫دوباله ی هایند‪ 9‬و پانزده بمب افکن‪-‬شناسایی آورو آنسون‪ 10‬نیز نتوانست‬
‫بریتانیایی ها به سرعت حالت تهاجمی گرفتند‪ .‬صبح روز بعد بمب افکن های‬ ‫وضعیت را بهبود بخشد‪ .‬تا اینکه در ‪ )1323( 1944‬رابطه ی بین شاه و‬
‫تازه به خدمت درآمده ی ولینگتون به همراه هواپیماهای آئوداکس به‬ ‫کمپانی هاوکر‪ 11‬منجر به معامله ای برای خرید سی هاریکن ‪2‬سی‪ 12‬گردید‪.‬‬
‫نیروهای عراق و تجمع خودروهای آنها در اطراف حبانیه حمله ور شدند‪.‬‬
‫آتش ضدهوایی عراقی ها بسیار سنگین بود‪ .‬دو بمب افکن ساقط شدند و‬ ‫مداخله ی بریتانیا در خلیج فارس‬
‫بسیاری دیگر نیز مجبور به فرود در حبانیه شدند‪ ،‬در حالیکه آسیب زیادی‬ ‫در ژوئن ‪( 1940‬خرداد ‪ )1319‬با شدت گرفتن درگیری ها در مدیترانه‬
‫دیده و خدمه ی آنها نیز زخمی شده بودند‪ .‬به عالوه توپخانه ی عراقی ها‬ ‫و خاورمیانه‪ ،‬بریتانیایی ها ردپای عناصر عراقی را احساس کرده بودند‪ .‬این‬
‫شروع کرد به گلوله باران کردن پایگاه و بسیاری از هواپیماها را بر روی‬ ‫نیروها نه تنها به شدت مخالف بودند که آنها در خاورمیانه حضور داشته‬
‫زمین از بین برد یا به آنها آسیب رساند‪ .‬پس از اولین درگیری ها‪ ،‬عراقی ها‬ ‫باشند بلکه در حقیقت مایل به مداخله ی آلمان بودند‪ .‬ورود نیروهای آلمانی‬
‫از آلمانی ها و ایتالیایی ها درخواست کمک کردند و با دولت ویشی فرانسه‬ ‫به شمال آفریقا و نیز بالکان‪ ،‬آنها را به شدت تحت فشار قرار داد و خیلی‬
‫هماهنگی کردند تا هواپیماهای متحدین از حریم هوایی سوریه عبور کنند‪.‬‬ ‫زود مشکل در عراق سر باز کرد‪ .‬کودتایی نظامی با حمایت ارتش‪ ،‬نخست‬
‫این امر عواقبی در برداشت‪ .‬در صبح ‪ 3‬مه (‪ 13‬اردیبهشت)‪ ،‬بریتانیایی ها به‬
‫الرشید حمله کرده و مواضع نیروهای عراقی در نزدیکی حبانیه را بمباران‬ ‫‪1  - SM79B tri-motor‬‬
‫کردند‪ .‬جنگنده های عراقی کوشیدند تا هواپیماهای مهاجم را رهگیری‬
‫‪2 - Breda Ba.65‬‬
‫کرده و در طول روز نیز به حبانیه حمله کنند اما یک نورثروپ ‪ 8‬ا ِی‪ 4-‬و‬
‫یک اس ام ‪79‬بی را از دست دادند‪ .‬در انتهای روز ‪ 5‬مه (‪ 15‬اردیبهشت)‪،‬‬ ‫‪3  - Douglas-Northrop 8A-4‬‬
‫عراقی ها پس از ‪ 350‬پرواز رزمی که بر روی مواضع شان در اطراف پایگاه‬ ‫‪4  - Gloster Gladiator I‬‬
‫محاصره شده انجام شد‪ ،‬نیروهای خود را به سمت فلوجه و بغداد عقب‬ ‫‪5  - Tiger Moth‬‬
‫کشیدند‪ .‬نیروی هوایی به پروازهای جسته گریخته علیه حبانیه ادامه داد‪،‬‬
‫‪6  - Audax‬‬
‫اما بمب افکن های سبک آنها مرتباً با گالدیاتورها مواجه می شدند و تلفات‬
‫می دادند‪ .‬تا ‪ 9‬مه (‪ 19‬اردیبهشت) عراقی ها به طور موفقیت آمیز زمینگیر‬ ‫‪7  - Fury‬‬
‫شده بودند و حمالت هواپیماهای بریتانیایی بسیاری از هواپیماهای عراقی‬ ‫‪8  - Polikarpov R-5‬‬
‫را در پایگاه های الرشید و موصل از بین برد و این در حالی بود که نیروی‬ ‫‪9  - Hind‬‬
‫تهاجمی در حبانیه که در اصل یک واحد آموزشی بود‪ ،‬به چند هواپیما‬
‫‪10  - Avro Anson‬‬
‫‪11  - Hawker‬‬
‫‪ -  13‬اتحادیه ای متشکل از کشورهای آلمان‪ ،‬ژاپن و ایتالیا که در جنگ جهانی دوم بر علیه‬
‫متفقین می جنگیدند‪ .‬م‬ ‫‪12  - Harricane IIC‬‬

‫‪۱۸‬‬
 ‫فصل ‪ :1‬دو نیروی هوایی نوظهور‬

‫نشان دادند و در جریان حمله به حبانیه و فلوجه و تعقیب و گریز‪6‬های‬
‫بی امان سه هواپیمای سبک تر بریتانیا آسیب دیدند و یک مسراشمیت‬
‫توسط هاریکن‪7‬های تازه از راه رسیده سرنگون شد‪.‬‬
‫سه روز بعد در ‪ 23‬مه ‪ 2( 1941‬خرداد ‪ ،)1320‬بعد از حمالت جدید‬
‫تقلیل یافته و ‪ 13‬کشته و ‪ 21‬مجروح وخیم الحال داشت‪ .‬هواپیماهای از‬
‫دست رفته با پنج گالدیاتور و تعدادی جنگنده پی‪ 40-‬توماهاک‪ 1‬که در‬
‫حبانیه فرود آمدند‪ ،‬جایگزین شدند‪.‬‬
‫در این مرحله سر و کله ی لوفتوافه (نیروی هوایی آلمان) با اسکادرانی‬
‫‪2‬‬

‫علیه الرشید در عراق و المزه‪ 8‬در سوریه که در طی آن چندین هواپیمای‬ ‫از هواپیماهای مسراشمیت بی اف‪110‬دی‪ 3‬در پایگاه موصل‪ ،‬پیدا شد‪ .‬بعدا ً‬
‫آلمانی نابود شدند‪ ،‬عراقی ها دست به آخرین حمله ی مصممانه خود علیه‬ ‫دو مسراشمیت دیگر‪ ،‬نه بمب افکن هینکل اچ ای‪ 4 111‬و تعدادی هواپیمای‬
‫فلوجه زدند‪ .‬اما با توجه به این که لوفتوافه تا حد زیادی خنثی شده بود‪،‬‬ ‫ترابری یونکرز جِی یو‪ 52.‬و جِی یو‪ 5 90.‬از مبدأ یونان به آنها ملحق شدند‪.‬‬
‫نتوانستند از این حمله طرفی بربندند‪ .‬البته ایتالیایی ها کوشیدند با فرستادن‬ ‫با اطالع از سر رسیدن آلمان ها‪ ،‬در ‪ 14‬مه ‪ 24( 1941‬اردیبهشت ‪)1320‬‬
‫یازده جنگنده ی دوباله ی فیات سی آر‪ 9 42‬که در ‪ 27‬مه (‪ 6‬خرداد) به‬ ‫هواپیماهای توماهاک نیروی هوایی سلطنتی بریتانیا به پایگاه هوایی‬
‫کرکوک رسیدند آنها را تقویت کنند‪ .‬دیگر امکان متوقف کردن بریتانیایی ها‬ ‫پالمیرای سوریه حمله کردند و دو اچ ای‪ 111.‬را بر روی زمین از بین‬
‫وجود نداشت‪ ،‬بعد از نبردی هوایی بین جنگنده های فیات و آئوداکس بر‬ ‫بردند‪ .‬دو روز بعد شش بی اف‪ 110.‬و سه اچ ای‪ 111 .‬به صورت غافلگیرانه‬
‫فراز بغداد و حمالت هوایی بعدی به کرکوک‪ ،‬رشید علی و حامیانش متوجه‬ ‫به حبانیه حمله ور شده و دو هواپیمای بریتانیایی در این گیر و دار سقوط‬
‫شدند که همه چیز از دست رفته و متواری گشتند‪ .‬ایتالیایی ها هشت سی‬ ‫کردند‪ .‬روز بعد نیروی هوایی سلطنتی تالفی کرده و دو بی اف‪ 110.‬را در‬
‫آر‪ 42‬باقیمانده را خارج کردند و فرماندهی هوایی آلمان در عراق چهار اچ‬ ‫حین بلند شدن از موصل سرنگون کرد‪ .‬نیروی هوایی سلطنتی همچنان به‬
‫ای‪ 111.‬به جا مانده و مابقی جِی یو‪ 52.‬ها را به یونان بازگرداند‪ .‬خسارات‬ ‫انجام عملیات علیه عراقی ها و آلمانی ها ادامه داد‪ ،‬اما هدف اصلی آنها در‬
‫طرفین قابل توجه بود‪ :‬نیروی هوایی سلطنتی عراق تقربیاً تمام هواپیماها و‬ ‫آن زمان هواپیماهای فرانسوی در پایگاه های سوریه بود‪ .‬در ‪ 19‬مه (‪29‬‬
‫بیشتر خدمه ی پروازی خود را از دست داد؛ آلمانی ها حداقل پنج هینکل‪،‬‬ ‫اردیبهشت) سربازان عراقی در فلوجه تسلیم نیروهای بریتانیایی شدند که‬
‫همه ی چهارده مسراشمیت و دو جِی یو‪52.‬؛ و ایتالیایی ها حداقل چهار‬ ‫سازماندهی و فرماندهی بهتری داشتند‪ .‬آلمانی ها روز بعد با تمام قوا واکنش‬
‫جنگنده فیات از دست دادند‪ .‬نیروهای بریتانیا نیز پیروزی را به بهای شصت‬
‫هواپیما و صد کشته پرداختند‪ .‬در این حال‪ ،‬آلمانی ها هرگونه شانسی برای‬
‫تغییر وضعیت و اعمال یک تهدید واقعی را از دست دادند‪ .‬تنها یک کشور‬ ‫‪1  - P-40 Tomahawk‬‬
‫‪2  - Luftwaffe‬‬
‫‪6  - Dog Fight‬‬
‫‪3  - Messerschmitt Bf. 110D‬‬
‫‪7  - Hurricane‬‬
‫‪4 - Heinkel He. 111‬‬
‫‪8  - Al-Mazzah‬‬
‫‪5 - Junkers Ju.52 & Ju.90‬‬
‫‪9 - Fiat CR42‬‬

‫یک فروند گالدیاتور ام کِی‪ 1.‬نیروی هوایی سلطنتی‬

‫عراق که در حدود ‪ )1326( 1947‬عکسبرداری شده‬
‫است‪( .‬مجموعه عکس نویسندگان)‬

‫‪۱۹‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫سپتامبر (‪ 26‬شهریور) تهران را به اشغال خود در آوردند‪ .‬رضاشاه وادار شد‬ ‫بالقوه دشمن با انگلیس باقی مانده بود‪ :‬ایران طرفدار آلمان که میدان های‬
‫به نفع پسرش که طرفدار متفقین بود استعفا کند‪ .‬بعدا ً روس ها نیروهای‬ ‫غنی نفتی اش نباید به دست کشورهای محور می افتاد‪ .‬لندن و مسکو اصرار‬
‫خود را به قزوین و بندر پهلوی عقب کشیدند و بریتانیایی ها به سلطان آباد‬ ‫داشتند که رضاشاه آلمانی ها را از ایران اخراج کرده و اجازه ی عبور تدارکات‬
‫و همدان رفتند‪ ،‬اما ایران تبدیل به یک پایگاه لجستیکی قدرتمند گردید‬ ‫جنگی به سمت شوروی را بدهد‪ .‬هر دو درخواست برای رهبران ایران که‬
‫که ایاالت متحده و بریتانیا از طریق آن بیشتر کمک های خود را به شوروی‬ ‫قلباً طرفدار آلمان بودند قابل پذیرش نبودند و ایران بی طرفی خود را در‬
‫ارسال می کردند‪.‬‬ ‫جنگ جهانی دوم اعالم کرد‪ .‬اما موقعیت ایران چنان از لحاظ راهبردی در‬
‫در ‪ ،)1321( 1942‬محمدرضاشاه جوان مجبور شد معاهده ی سه‬ ‫راستای پیشبرد اهداف جنگی متفقین مهم بود که لندن و مسکو تصمیم‬
‫جانبه ای را امضا کند که بر اساس آن بریتانیا و شوروی استقالل ایران را به‬ ‫گرفتند این بی طرفی را نادیده بگیرند‪.‬‬
‫رسمیت می شناختند ولی حضور نیروهای خارجی در آن کشور‪ ،‬اشغال گری‬ ‫بنابراین در ‪ 25‬اوت ‪ 3( 1941‬شهریور ‪ ،)1320‬بریتانیا و شوروی‬
‫محسوب نمی شد‪ .‬در حقیقت وضعیت‪ ،‬کام ًال متفاوت بود‪ :‬آزادی عمل‬ ‫عملیات تهاجمی ای را با نام رمز "عملیات ‪ "Y‬علیه ایران آغاز کردند‪ .‬نیروی‬
‫داخلی و خارجی ایران محدود گردید و جاده ها و خطوط ریلی در کنترل‬ ‫هوایی سلطنتی بریتانیا شامل تعدادی بلنهایم‪ ،4‬ویکرز وینسنت‪ ،‬هاریکن‬
‫خارجی ها بود‪ .‬وانگهی این معاهده تا حدی به سود نیروی هوایی سلطنتی‬ ‫و گالدیاتور بود‪ ،‬در حالی که نیروی هوایی ایران بیشتر از هواپیماهای‬
‫ایران که باید خرابی ها را بازسازی می کرد‪ ،‬بود‪ .‬در ‪ )1323( 1944‬پس از‬ ‫کهنه تشکیل شده بود که توانایی مقابله نداشتند‪ .‬به عنوان مثال بیشتر‬
‫این که ایران علیه آلمان اعالم جنگ کرد‪ ،‬نیروی هوایی سی وشش هاریکن‬ ‫جنگنده های آئوداکس هنگ هوایی چهارم در روی زمین پایگاه هوایی اهواز‬
‫‪2‬سی جدید دریافت کرد‪ .‬در این زمان تأکید بیشتر بر کیفیت بود تا کمیت؛‬ ‫به دام هاریکن ها افتاده و نابود شدند‪ .‬این پایگاه بعد از حمالت بیشتر‬
‫ارتشی کوچک اما مطمئن تر‪ ،‬به اندازه ی کافی توانا بود تا در مبارزه علیه‬ ‫در ‪ 28‬اوت (‪ 6‬شهریور) تسلیم شد‪ .‬مقاومت های دیگر ایرانیان پراکنده‬
‫جدایی طلبان برانگیخته توسط شوروی در آذربایجان به سال ‪)1325( 1946‬‬ ‫و خودجوش بودند و خیلی زود درهم شکستند‪ .‬در یک درگیری نادر‪ ،‬در‬
‫شرکت کند‪ .‬با وجود این تا زمانی که آخرین سرباز شوروی در همان سال‬ ‫‪ 17‬سپتامبر ‪ 26( 1941‬شهریور ‪ ،)1320‬دو هاوکر فیوری سرسخت از‬
‫آذربایجان را ترک نکرد ایران را نمی شد یک قدرت مستقل نامید‪ .‬هرگونه‬ ‫هنگ اول هوایی قلعه مرغی با پنج جنگنده ی پلیکارپوف‪ 16-1‬شوروی بر‬
‫سازماندهی مجدد ارتش برای حاکم جوان و بی تجربه که همچنان تا حد‬ ‫روی دریای مازندران درگیر شدند‪ .‬هواپیماهای روسی پراکنده شده و سعی‬
‫زیادی یک عروسک خیمه شب بازی بود و تنها توسط شرکت نفت ایران و‬ ‫کردند ایرانیان را دور بزنند‪ .‬اگرچه آنها با داشتن مسلسل های اس اچ کِی‬
‫انگلیس (بعدها بریتیش پترولیوم) و دولت بریتانیا تحمل می شد‪ ،‬بسیار‬ ‫ا ِی ا ِس قدرت آتش مؤثرتری داشتند‪ ،‬اما فیوری مانورپذیرتر بود‪ .‬خیلی زود‬
‫پیچیده و دشوار بود‪ .‬به هر ترتیب عملیات مختصر بریتانیا در ایران و شرایط‬ ‫اولین فیوری به خلبانی سرگرد وثیق در آسمان هدف قرار گرفت و به درون‬
‫کلی در این بخش از خلیج فارس میراثی از تحقیر و تلخی بر جای گذاشت‬ ‫دریا سقوط کرد‪ .‬به دنبال آن فیوری دوم هم به خلبانی ستوان دوم ابراهیم‬
‫شوشتری سوخت تمام کرد و در جنگل ساقط شد‪ .1‬این رویداد نقطه ی پایان‬
‫مقاومت نیروی هوایی سلطنتی ایران در مقابل اشغال گری متفقین بود‪.‬‬
‫در همین حال مابقی نیروی هوایی سلطنتی ایران نیز از هم پاشید و‬
‫باقی مانده ی هواپیماها از جمله ده هواپیمای تازه تحویل داده شده – اما‬
‫سرهم نشده‪ -‬کورتیس ‪ 75‬آ‪ 9-‬هاوک‪ 2 4‬در جنگ و گریزهای مختصر‬
‫علیه مهاجمین مورد استفاده قرار نگرفتند‪ .‬بدین ترتیب نیروهای بریتانیایی‬
‫توانستند آزادانه و باسرعت میدان های نفتی آبادان و نفت شهر را اشغال‬
‫کنند و روس ها نیز در شمال به همان اندازه موفق عمل کردند و در ‪17‬‬

‫‪ -  1‬در خصوص این رویداد نتوانستم در منابع داخلی مطلبی پیدا کنم‪ ،‬فقط عنوان شده‬
‫که بعد از مقاومت عده ای در پایگاه قلعه مرغی و بازداشت سرتیپ خسروانی فرمانده وقت‬
‫نیروی هوایی‪ ،‬ستاد جنگ چندین زرهپوش به سمت پادگان اعزام کرد و همین امر باعث در‬
‫دوهاویالنــد دوو‪ .‬هفــت فرونــد از ایــن هواپیمــا در ســال ‪)1332( 1953‬‬ ‫هم شکستن مقاومت شد و سروان وثیق و استوار شوشتری با هواپیما از پایگاه گریختند‪ .‬استوار‬
‫تحویــل گردیــد و در طــی دهــه ‪ 1950‬و ‪ 60‬توســط اســکادران ســوم‬ ‫ابراهیم شوشتری در حوالی طالش به‌علت اتمام سوخت هواپیمایش فرود اجباری کرد‪ ،‬مجروح‬
‫نیــروی هوایــی ســلطنتی عــراق بــه عنــوان ترابــری افــراد بســیار مهــم مــورد‬ ‫شده و به‌تهران انتقال یافت‪ .‬سروان وثیق که محرک و گرداننده اصلی ماجرای قلعه‌مرغی بود‪،‬‬
‫اســتفاده قــرار می گرفــت‪ .‬نمونــه موجــود در تصویــر همچنــان آرم نیــروی‬ ‫ظاهرا ً موفق به خروج از مرز ایران شد‪ ،‬هر چند از سرنوشت او خبر موثقی ب ‌ه دست نیامد‪ .‬م‬
‫هوایــی ســلطنتی عــراق را بــر خــود دارد (مجموعــه عکــس نویســندگان) ‪.‬‬ ‫‪2 - Curtiss 75A-9 Hawk IV‬‬

‫‪۲۰‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫ردیفی از اف‪ 5-‬اِی های نیروی هوایی ایران؛ ایران بزرگ ترین خریدار این نوع بود‪ .‬این مدل بعداً تحت هدایت برنامه فروش نظامی خارجی ایاالت متحده به کشورهای جهان سوم‬
‫فروخته شد‪( .‬وزارت دفاع ایاالت متحده)‬

‫بود را برفراز کوه هرمون‪ ،1‬یک اس ا ِی‪( 23-‬سام‪ 3)3-‬منهدم کرد و خلبان در برخورد با فانتوم‪5‬ها (از اسکادران شصت و نهم)‪ ،‬ن ِشِ ر‪6‬ها و میراژهای‬
‫بریتانیایی آن رابرت کانر‪ 4‬کشته شد‪ .‬کمی بعد‪ ،‬دسته ی پروازی عراقی اسرائیلی به شدت آسیب دید‪ .‬تنها در یک نبرد‪ ،‬یک هانتر از اسکادران‬
‫هفتصد و دوم‪ ،‬دو میگ‪21-‬پی اف و سه سوخو‪7-‬بی ام کِی ساقط شدند‪ .‬در‬
‫مقابل‪ ،‬عراقی ها مدعی بودند که دو میراژ و دو اس ام بی‪ 2.‬را سرنگون‬
‫کرده اند‪ .‬در تقابلی دیگر نشرهای اسکادارن صد و سیزدهم و میراژهای نیروی‬
‫هوایی اسرائیل‪ ،‬چهار میگ‪21-‬پی اف و میگ‪21-‬ام اف را به زیر کشیدند‬
‫‪1  - Mt. Hermon‬‬
‫‪2 - SA-3‬‬
‫‪ - 3‬هرچند ‪ SAM‬مخفف موشک زمین به هوا است‪ ،‬اما برای راحتی خوانش متن از این به بعد‬
‫‪5  - Phantom‬‬ ‫از عبارت سام استفاده خواهد شد‪ .‬م‬
‫‪6  - Nesher‬‬ ‫‪4  - Robert Conner‬‬

‫دومین اف‪4-‬دی تحویل شده به ایران در پایگاه هوایی مهرآباد‪ .‬به محفظه توپ اس یو یو‪/23-‬اِی که در مرکز سپرگاه زیر بال سوار شده توجه کنید‪( .‬وزارت دفاع ایاالت متحده)‬

‫‪۳۲‬‬
 ‫فصل ‪ :1‬دو نیروی هوایی نوظهور‬
‫بازدید کرده و با تام جونز‪ 3‬از شرکت نورثروپ دیداری داشت‪ .‬نماینده ی‬
‫و سرانجام هواپیمای خلبانی اهل آلمان شرقی‪ ،‬به نام اچ‪ .‬اسلوسکیویچ‬
‫نورثروپ در خاورمیانه‪ ،‬کرمیت روزولت‪ ،4‬دوست قدیمی رضا پهلوی بود‬
‫و مالقات درست زمانی انجام شد که نورثروپ تولید جنگنده‪ -‬بمب افکن‬
‫سبک وزن خود اف‪5-‬ا ِی فریدم فایتر‪ 5‬که اختصاصاً برای سهولت عملیات‪،‬‬
‫خدمات و نگهداری طراحی شده بود را آغاز کرده بود‪ .‬در طول سفر ‪1964‬‬
‫(‪ )1343‬به ایاالت متحده‪ ،‬شاه راجع به قابلیت های اف‪5-‬ا ِی و توانایی آن‬
‫در مواجهه با بمب افکن های روسی در شرایط نبرد‪ ،‬توجیه شد‪ .‬در همین‬
‫حین‪ ،‬صادقانه به او گفته شد که میگ‪ 21-‬که ویژگی های دفاع هوایی کام ًال‬
‫بهتری داشت‪ ،‬مشخصاً از برخی جنبه ها نسبت به اف‪5-‬ا ِی برتر است‪ .‬از‬
‫سوی دیگر‪ ،‬برد پروازی بسیار کوتاه میگ‪ ،‬حاکی از آن بود که این هواپیما‬
‫قادر نیست به طرزی مؤثر علیه اف‪5-‬ا ِی در عمق خاک ایران به عملیات‬
‫بپردازد‪ .‬به نظر می رسید شاه از همین نکته خوشش آمد‪ .‬بنابراین او به‬
‫این نتیجه رسید که برای جایگزینی اف‪ 86-‬ها با اف‪5-‬ا ِی به چندین سال‬
‫برنامه ریزی نیاز است‪.‬‬
‫با وجود این‪ ،‬نتیجه ی بالدرنگ این بود که نیروی هوایی ایران اولین‬
‫خریدار خارجی اف‪5-‬ا ِی گردید‪ .‬بر اساس پروژه ی "مجریان صلح"‪ ،‬گروهی‬
‫متشکل از پنجاه و پنج خلبان ایرانی برای پرواز با فریدم فایترها انتخاب‬
‫شدند و به سال ‪ )1342( 1964‬در پایگاه ویلیامز نیروی هوایی آمریکا‬
‫آموزش دیدند و به عنوان استاد خلبان به ایران بازگشتند‪ .‬در ژانویه ی ‪1965‬‬
‫(دی ‪ )1343‬ده اف‪5-‬ا ِی و دو اف‪5-‬بی به پایگاه یکم شکاری در مهرآباد‬
‫تحویل داده شدند‪ .‬در ژوئن همان سال (خرداد ‪ ،)1344‬اولین واحد فریدم‬
‫فایتر نیروی هوایی ایران عملیاتی شد‪ .‬رابطه بین شاه و روزولت آنقدر خوب‬
‫بود که ایرانی ها روز به روز انواع دیگری از این هواپیما را نیز سفارش‬
‫می دادند‪ .‬سرانجام صد و  چهار اف‪5-‬ا ِی‪ ،‬سیزده آر اف‪5-‬ا ِی و بیست و‬
‫سه اف‪5-‬بی به ایران تحویل گردید‪ .‬اما شاه دوستی نزدیکی با شاهزاده ی‬
‫بلژیکی‪ ،‬برنارد هم داشت و او نماینده ی اروپایی شرکت الکهید بود که‬
‫واسطه ی فروش هزاران اف‪ 104-‬استارفایتر‪ 6‬و سی‪ 130-‬هرکولس‪ 7‬به‬
‫کشورهای مختلف عضو ناتو با شرایط بسیار سؤال برانگیز بود‪ .‬این رابطه ی‬
‫دوستانه‪ ،‬منجر به تحویل حداقل چهار سی‪130-‬بی‪ ،‬بیست وهشت سی‪-‬‬
‫‪130‬ای و سی و دو سی‪130-‬اچ به ایران گردید که از ‪ 5‬سپتامبر ‪1963‬‬
‫(‪ 14‬شهریور ‪ )1342‬آغاز شد‪ .‬گرچه خرید همزمان این همه فریدم فایتر و‬
‫هرکولس تالش بسیار نیروی هوایی را می طلبید‪ ،‬اما شاه برای خرید بعدی‬
‫زیاد معطل نشد‪ .‬در ‪ ،)1344( 1965‬نیروی هوایی تمایل خود به دریافت‬
‫کرد‪ .‬بعد از امضای قرارداد ‪ 1959‬با ایاالت متحده و تکمیل تحویل حدود‬
‫‪3  - Tom Jones‬‬
‫‪4  - Kermit Roosevelt‬‬
‫‪5  - F-5A Freedom Fighter‬‬
‫‪6  - F-104 Starfighter‬‬
‫‪7  - C-130 Hercules‬‬
‫‪۳۳‬‬
‫‪1‬‬
‫در حالی توسط ارتش سوریه در غرب المزه منهدم شد که او سعی داشت‬
‫میگ‪21-‬پی اف آسیب دیده ی خود را به پایگاه بازگرداند‪ .‬این دیگر بیش‬
‫از حد تحمل دسته ی پروازی عراقی بود‪ .‬به همین خاطر در ‪ 14‬اکتبر (‪22‬‬
‫مهر)‪ ،‬تمامی خلبانان عراقی و خارجی باقیمانده‪ ،‬سوریه را به همراه بیشتر‬
‫هواپیماهای خود ترک کردند‪ .‬جالب آنکه بنابر برخی گزارش ها‪ ،‬گروهی از‬
‫افسران و خلبانان عراقی به سوریه پناهنده شده و در آنجا ماندند‪.‬‬
‫بدین ترتیب درگیری نیروی هوایی عراق در جنگ اکتبر ‪ 1973‬به‬
‫پایان رسید‪ .‬در مجموع‪ ،‬خلبانان عراقی کمی بیش از دویست و پنجاه پرواز‬
‫رسمی انجام داده و مدعی شدند دوازده هواپیمای اسرائیلی را در هر دو‬
‫جبهه در مقابل حداقل چهار سوخو‪ ،7-‬ده میگ‪ 21-‬و نه هانتر سرنگون‬
‫کرده اند‪ .‬به عالوه حداقل ده میگ‪ 21-‬و سوخو‪ 7-‬عراقی توسط دفاع هوایی‬
‫سوریه ساقط شدند‪ .‬جنگ برای نیروی هوایی عراق پر افت و خیز و دردناک‬
‫بود در نتیجه حتی بر روابط با سوریه نیز به طرز بدی آسیب رسانید و باعث‬
‫عدم اعتماد و احساسات ناخوشایندی گردید که حتی تا امروز ادامه دارد‪.‬‬
‫با توجه به رخدادهایی که نیروی هوایی عراق در حین و بعد از جنگ‬
‫اکتبر ‪ 1973‬تجربه کرد‪ ،‬این مناقشه برای بسیاری از اعراب اهمیت بسزایی‬
‫یافت‪ .‬زیرا علیرغم خسارات سنگین نیروهای هوایی‪ ،‬آنها اکنون احساس‬
‫می کردند در زمینه ی کنترل آسمان توسط موشک های زمین به هوا در‬
‫حین بازگشت نیروهای هوایی خودی و تحمیل خسارات سنگین به دشمن‪،‬‬
‫پیشتاز هستند‪ .‬با وجود این عراقی ها متوجه شدند که در حقیقت بیشتر‬
‫تلفات اسرائیل ناشی از شلیک توپ های ضدهوایی کنترل شونده توسط‬
‫رادار ِزد  اس یو‪ 4-23-‬شیلکا‪ 2‬و نبردهای هوایی بوده است‪ ،‬در حالیکه‬
‫موشک های زمین به هوا گرچه آزادی عمل نیروی هوایی اسرائیل را مختل‬
‫می کردند‪ ،‬اما هرگز نتوانستند آن را متوقف کنند‪ .‬علت آن بود که باید‬
‫همزمان چندین موشک با هم شلیک می شدند تا حداقل احتمال وقوع‬
‫چند شکار تضمین گردد‪ .‬استفاده از این همه موشک زمین به هوا به معنای‬
‫وابستگی بیشتر به شوروی بود که بیشتر اعراب به ویژه عراقی ها از این امر‬
‫خوش شان نمی آمد‪.‬‬
‫خرید جدیدترین هواپیماها‬
‫در حالیکه نیروی هوایی عراق در دهه ی ‪ 1960‬قدرتمند شده بود‪ ،‬شاه‬
‫ایران تازه از آن زمان شروع به ایجاد یک نیروی هوایی به واقع قدرتمند‬
‫صد فروند اف‪84-‬جی و اف‪86-‬اف به نیروی هوایی ایران‪ ،‬او شخصاً در‬
‫جست وجوی تجهیزات بهتری بود‪ .‬در ‪ ،)1341( 1962‬شاه از کالیفرنیا‬
‫‪1  - H. Sluszkiewicz‬‬
‫‪2  - ZSU-23-4 Shilka‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬
‫امور خارجه در واشینگتن در اواخر ‪ 1965‬منعکس شده است‪" :‬شاه یک‬
‫کارشناس نظامی است‪ .‬شکی نیست که اوضاع نظامی حاضر وی در دفاع‬
‫هوایی چندان خوب نیست‪ .‬از دید شاه‪ ،‬کشورهای دیگر منطقه چه مانند‬
‫ترکیه‪ ،‬متحد ایاالت متحده باشند و چه مانند مصر‪ ،‬عراق و افغانستان‪ ،‬ساز و‬
‫برگ ساخت شوروی داشته باشند‪ ،‬هم از لحاظ کمیت و هم از لحاظ کیفیت‬
‫تجهیزات بهتری دارند‪ ،‬به ویژه از نظر میگ ها و موشک های زمین به هوا‪ .‬او‬
‫که خود خلبان است‪ ،‬به سرعت ‪ 2/3‬ماخ میگ رشک می برد و حال که منابع‬
‫مالی خودش را دارا است‪ ،‬در نظر دارد با امید به تجهیزات ارسالی از سوی‬
‫نزدیک ترین دوستانش یعنی آمریکایی ها‪ ،‬موازنه را برقرار سازد‪ .‬اما اگر از‬
‫طریق آمریکا هم نشد او قصد دارد از هر منبع موجودی بهره برداری کند‪ .‬او‬
‫چندین بار به من گفته است که وقتی در مسکو بوده‪ ،‬روس ها به او پیشنهاد‬
‫فروش میگ داده اند‪ .‬ما اخباری داریم که ژنرال خاتمی که فرد واقع گرایی‬
‫است و در عین حال ستاینده ی تجهیزات نیروی هوایی ایاالت متحده نیز‬
‫می باشد‪ ،‬فع ًال موضع او را درباره ی هواپیماهای مافوق صوت بیشتر تعدیل‬
‫کرده است‪ .‬شاه همچنین به آمریکایی ها گوشزد کرده که همسایگان تحت‬
‫حمایت شوروی‪ ،‬به خصوص عراق که دارد بیست فروند میگ‪ 21-‬دیگر‬
‫دریافت می کند‪ ،‬تجهیزات کارآمدتری نسبت به ایران دارند‪ .‬شاه گفت شکی‬
‫نیست که ایران هواپیمایی با عملکرد بسیار باالتر از اف‪ 5-‬نیاز دارد"‪.‬‬
‫اما آمریکایی ها هنوز آمادگی فروش هواپیماهای پیشرفته به کشوری‬
‫که از نظر سیاسی ناپایدار ارزیابی می شد را نداشتند‪ ،‬از سوی دیگر به نیاز‬
‫ایران به تجهیزات بهتر نیز پی برده بودند‪ .‬در نتیجه آنها برآوردی بر "توانایی‬
‫ایران برای مقابله با یک خطر نظامی به غیر از شوروی به عمل آوردند‪.‬‬
‫هدف از این برآورد آشکارا این بود که نگرانی های کوتاه مدت شاه را با اثبات‬
‫کفایت توانایی دفاع هوایی ایران تخفیف دهند‪ .‬اما برخی از کمبودها را نیز‬
‫تأیید کردند‪.‬‬
‫شاه همچنین به خرید جنگنده‪-‬بمب افکن های مکدانل داگالس اف‪4-‬سی‬
‫«جنگنده ها و بمب افکن های عراق و جمهوری متحد عربی (‪)UAR‬‬
‫می توانند به صورت انتخابی علیه ایران مورد استفاده قرار گیرند‪ .‬سرعت‬
‫پیشرفت تخمینی نیروی هوایی عراق خطری جدی را متوجه ایران نمی کند‪.‬‬
‫سیستم کنترل و هشدار هوایی ایران در حال حاضر متوجه شمال است‪.‬‬
‫بدون در نظر گرفتن این که سیستم دفاعی ایرانی ها تا چه حد نفوذناپذیر‬
‫باشد‪ ،‬باز هم بخشی از یک نیروی تهاجمی احتماالً می تواند به هدف خود‬
‫برسد»‪.‬‬
‫یادداشت تفاهم ایران و ایاالت متحده از ایران خواسته است که‬
‫دو اسکادران رهگیر اف‪ 5-‬تا اواخر دهه ی ‪ 1960‬خریداری کند و هفت‬
‫اسکادران موجود را تکمیل نماید‪ .‬کمی بعد از آنکه توافقنامه مجریان صلح‬
‫به امضا رسید‪ ،‬شاه به آمریکایی ها اطالع داد که معرفی هواپیمای میگ‪21 -‬‬
‫ساخت شوروی به کشورهای عرب همسایه به خصوص عراق‪ ،‬او را ملزم به‬
‫‪1  - General Dynamics F-111‬‬
‫خرید هواپیمایی با عملکردی باالتر نسبت به اف‪ 5-‬نموده است‪ .‬او دراین‬
‫باره‪ ،‬اف‪ 5-‬ارتقا یافته‪ ،‬اف‪ 4-‬یا اف‪ 111-‬را به عنوان جایگزین احتمالی‬
‫مطرح کرد‪ .‬پنتاگون نیز باور داشت که ایران به هواپیمایی بهتر از اف‪5-‬‬
‫یک اسکادران جنرال داینامیک اف‪ 1111-‬تا سال ‪ )1349( 1970‬را ابراز‬
‫کرد و آمریکایی ها دوران سختی را در تالش برای کنترل اشتهای شاه سپری‬
‫می کردند‪ .‬علت تمایل به دریافت این هواپیما آن بود که گرچه نیروی هوایی‬
‫ایاالت متحده به تازگی اولین اف‪111-‬ا ِی خود را تحویل گرفته بود‪ ،‬اما برد‬
‫و ظرفیت حمل مهمات اف‪5-‬ا ِی بسیار ناچیز تلقی می شد‪ .‬ایاالت متحده‬
‫عنوان کرد که ایران نیازی به هواپیمایی با این توانایی ندارد‪ ،‬زیرا هم بسیار‬
‫پیچیده و گرانقیمت است و هم اینکه کماکان در مرحله ی تحقیق و توسعه‬
‫قرار دارد‪ .‬بدین ترتیب‪ ،‬نیروی هوایی ایران ناچار بود با همان چیزی که در‬
‫دسترس بود‪ ،‬بسازد‪ .‬شاه احساس کرد که نباید برای استفاده از اف‪ 4-‬یا‬
‫اف‪ 111-‬برنامه ریزی کند‪ ،‬حتی با وجود آنکه فانتوم هواپیمای برتری بود‪.‬‬
‫از سوی دیگر اف‪ 111-‬هواپیمای بسیار گرانقیمتی بود و ممکن بود به‬
‫سرعت با مدل های جدیدتری جایگزین گردد‪ .‬او کماکان مصمم بود برنامه ی‬
‫مدرن سازی همه ی نیروهایش ادامه یابد‪ ،‬حتی با وجود آنکه تردید داشت‬
‫ایران قادر به کسب قدرتی نسبی در مقایسه با قدرت خیره کننده ی دشمن‬
‫بالقوه در شمال باشد‪ .‬وانگهی شاه متقاعد شده بود که ایران با تهدید رو به‬
‫رشد از سوی دشمنان منطقه ای نظیر عراق‪ ،‬مصر و افغانستان نیز رو به رو‬
‫است و امنیت تنگه ی هرمز نیز نگرانی دیگر او به حساب می آمد‪ .‬او به ویژه‬
‫نسبت به سخنان رئیس جمهور مصر‪ ،‬عبدالناصر‪ ،‬در حمایت از ملی گرایی‬
‫ُکردها حساس شده بود‪ .‬با این حال شاه مطمئن بود که ایران با منابع‬
‫موجودش می تواند پیشرفت مثبتی نسبت به اوضاع کنونی خود حاصل کند‪.‬‬
‫در این شرایط‪ ،‬توسعه ی نظامی ایران هیچ برنامه ی خاصی را دنبال‬
‫نمی کرد‪ .‬نیروی هوایی برای مدتی خرید جنگنده های فرانسوی میراژ‪ 3-‬را‬
‫مد نظر قرار داد با این تفکر که آنها معادل میگ‪21-‬های ساخت شوروی‬
‫هستند که به عراق و یا دیگر کشورهای خاورمیانه تحویل شده بودند‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫عالقه داشت درحالیکه نگران قیمت باالی آن نیز بود‪ .‬بدین ترتیب در ‪1965‬‬
‫(‪ )1344‬او حتی به پاکستان پیشنهاد ایجاد خط مشترک تولید و مونتاژ‬
‫جنگنده های میراژ در ایران و پاکستان را ارائه کرد‪ .‬پاکستان این پیشنهاد‬
‫ایران را بدین دلیل رد کرد که نیروی هوایی آن کشور طرح های فوری برای‬
‫تهیه ی مستقیم جنگنده های میراژ ‪ 3‬از فرانسه داشت و کارکنان هوایی آن‬
‫احساس می کردند این پیشنهاد ایرانیان روند خرید فوری جنگنده های مورد‬
‫نیاز را به تعویق خواهد انداخت‪ .‬چنانچه این طرح به اجرا درمی آمد‪ ،‬قدم‬
‫بزرگی به سمت خودکفایی دو کشور در زمینه ی تولید هواپیماهای جنگی‬
‫محسوب می شد‪.‬‬
‫خطر عراق بخش عمده ای از ذهن شاه را اشغال کرده بود‪ .‬این امر در‬
‫تلگراف ارسالی از سوی سفیر وقت ایاالت متحده‪ ،‬آرمین ِمیِر‪ 3‬برای وزارت‬
‫‪2  - McDoonnel Douglas F-4C‬‬
‫‪3  - Armin Meyer‬‬
‫‪۳۴‬‬
 ‫فصل ‪ :1‬دو نیروی هوایی نوظهور‬

‫هواپیماها مجهز به تجهیزات الکترونیک هوابرد و سیستم های تسلیحاتی‬ ‫نیاز دارد و به دولت ایاالت متحده توصیه کرد دو اسکادران اف‪ 4-‬در بازه ی‬
‫پیشرفته بودند و اگر چنین نبود‪ ،‬قابلیت استفاده از موشک های هوا به زمین‬ ‫زمانی ‪ 1967‬تا ‪ )1346-52( 1973‬به ایران بفروشد‪ .‬شاه کام ًال متقاعد‬
‫اِی جی ام‪ 65-‬ماوریک‪ 3‬را داشتند‪ .‬واحد دومی که به اف‪ 4-‬دی مجهز شد‪،‬‬ ‫شده بود که مصر‪ ،‬عراق و سوریه که او آنها را نیروهای بدخواه تلقی می کرد‪،‬‬
‫اسکادران سیصد و هشتم بود‪ .‬اما در آن زمان عطش شاه بیش از آن بود که‬ ‫فعاالنه برای دست اندازی به قلمرو ایران در حال توطئه هستند‪.‬‬
‫به سادگی با رسیدن هواپیماهای جدید برای نیروی هوایی اش برطرف شود‪.‬‬ ‫بدین ترتیب‪ ،‬کرمیت روزولت‪ ،‬که دوست خوب فرمانده ی نیروی هوایی‪،‬‬
‫بعد از یک تالش نافرجام برای کشتن او در آوریل ‪( 1965‬فروردین ‪،)1344‬‬ ‫ارتشبد خاتمی‪ ،‬هم بود‪ ،‬باید مجددا ً از نفوذ خود بهره می برد‪ .‬شاه متعاقباً‬
‫رابطه ی بین ایران و عراق بدتر شد‪ .‬موضوع در ‪ )1348( 1969‬پس از آنکه‬ ‫تصمیم گرفت اف‪ 5-‬های بیشتری به جای اف‪ 111-‬خریداری کند‪ ،‬اما در‬
‫مشکالت مرزبندی حل نشده ‪ ،‬ایران را به فسخ یک جانبه ی قرارداد ‪1937‬‬ ‫‪ 1966‬به شرکت مکدانل داگالس روی آورد و در ‪ 30‬سپتامبر ‪ 8( 1966‬مهر‬
‫واداشت‪ ،‬به اوج خود رسید‪ .‬عراق به سازمان ملل شکایت کرد اما پاسخی‬ ‫‪ ،)1345‬اف‪ 4-‬دی فانتوم‪ 2‬که هواپیمایی با کیفیت باال بود را سفارش داد‪،‬‬
‫دریافت نشد‪ ،‬در نتیجه دولت بغداد ایرانیان ساکن عراق را به طور گسترده‬ ‫حال آنکه ایاالت متحده خود به شدت به آن در ویتنام نیاز داشت‪ .‬اولین‬
‫اخراج کرده و کمک به گروه های ایرانی مخالف شاه را آغاز کرد‪ .‬گفته می شد‬ ‫سفارش شامل شانزده فانتوم جهت تجهیز یک اسکادران رهگیر بود‪ .‬هرچند‬
‫که از ‪ ،)1345( 1966‬شاه پذیرفته بود‪ ،‬به عنوان سرپوش برای تأمین سالح‬ ‫ایران تا این زمان موقعیت خود را به عنوان مشتری طراز اول ایاالت متحده‬
‫ُکردهای شورشی شمال عراق از سوی آمریکا و اسرائیل عمل کند‪ .‬با اینکه‬ ‫تثبیت کرده بود‪ ،‬اما واشینگتن همچنان در ارسال هواپیماهایی اینچنینی‬
‫دولت عراق از سال ‪ )1337( 1958‬احزاب ُکرد را قانونی کرده و این قوم را‬ ‫تردید داشت‪ .‬به همین خاطر‪ ،‬شاه برای آوردن فشار بیشتر بر آمریکایی ها‪،‬‬
‫به عنوان قوم همراه ملت به رسمیت شناخته بود‪ ،‬اما باز هم ُکردها با دولت‬ ‫به مسکو رفت و سفارشاتی جهت تسلیحات روسی‪ ،‬به طور عمده نفربر و‬
‫در جنگ بودند‪ .‬شاه ایران از مرز خصومت غیر مستقیم پا فراتر نهاد و در‬ ‫توپ های ضد هوایی نظیر ِزد اس یو‪ ،4-23-‬داد‪ .‬کنگره ی آمریکا دچار‬
‫‪ 21‬ژانویه ی ‪ 1( 1970‬بهمن ‪ ،)1348‬بغداد اعتراض کرد که حاکم ایران‬ ‫سردرگمی شده بود‪ ،‬اما دولت در واشینگتن با تالش بسیار برای قانع کردن‬
‫‪4‬‬
‫کوشیده است تا کودتایی را به رهبری سرلشگر عراقی عبدالغنی الراوی‬ ‫ایرانیان‪ ،‬واکنش نشان داد‪ .‬در ‪ 20‬جوالی ‪ 29( 1966‬تیر ‪ ،)1345‬رئیس‬
‫مهندسی کند‪ .‬این کودتا البته نافرجام ماند‪.‬‬ ‫جمهور جانسون برای شاه نوشت که ایاالت متحده تأمین دو اسکادران‬
‫اف‪ 4-‬با قیمت و شرایط بهتر را مد نظر قرار داده است‪ .‬شاه همچنان‬
‫اصرار داشت که برای اینکه بتواند به لحاظ نظامی برنامه ریزی کند‪ ،‬به‬
‫تضمین هایی نیاز دارد که ایاالت متحده می تواند نیازهای او را در چند سال‬
‫آینده برآورده نماید‪ .‬مقامات ایاالت متحده قب ًال اعالم کرده بودند که شرایط‬
‫سیاسی آن کشور اجازه ی تعهدات دراز مدت را نمی دهد‪ ،‬اما آنها همکاری‬
‫نظامی با ایران را در اولویت قرار می دهند‪ .‬اما شاه نگران این بود که عراق‬
‫جنگنده های بیشتری نسبت به ایران دارد‪ ،‬به عالوه آنکه شانزده بمب افکن‬
‫سوخو‪7-‬بی ام کِی آماده ی تحویل و شانزده فروند دیگر نیز در راه بودند‬
‫و همگی تحت پشتیبانی کارکنان فنی شوروی قرار داشتند‪ .‬در سپتامبر‬
‫‪( 1968‬شهریور ‪ ،)1347‬تام جونز و روزولت‪ ،‬سعی کردند حمایت شاه از‬
‫پروژه ی جدید نورثروپ یعنی پی‪( 530-‬بعدا ً وای اف‪ 1)17-‬را جلب کنند‪.2‬‬
‫در همین حین نیروی هوایی ایران به شدت سرگرم دریافت فانتوم های‬
‫جدید بود که اولین آنها در ‪ 8‬سپتامبر ‪ 17( 1968‬شهریور ‪ )1347‬در پایگاه‬
‫یکم شکاری مهرآباد فرود آمد تا اسکادران سیصد و شصتم شکاری شکل‬
‫بگیرد‪ .‬این تازه شروع کار بود‪ ،‬چراکه در نهایت نیروی هوایی ایران سی و‬
‫دو اف‪ 4-‬دی تحت عنوان پروژه ی «طومار صلح» دریافت کرد‪ .‬همه ی این‬

‫)‪1  - P-530 (Later YF-17‬‬

‫‪3  - AGM-65 Maverick‬‬ ‫‪ -  2‬این پروژه که توسط نورثروپ برای برنامه ی جنگنده سبک وزن ایاالت متحده طراحی شده‬
‫بود‪ ،‬از طرح اف‪ 16-‬شکست خورد و بعدها نمونه بزرگتر شده آن تبدیل به جنگنده اف‪18-‬‬
‫‪4  - Abdul Ghani Al-rawi‬‬ ‫شد‪ .‬م‬

‫‪۳۵‬‬
 ‫فصل ‪:2‬‬

‫عقاب های شاه‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬
‫تغییرات ابعاد کیفی تجارت اسلحه‪ ،‬برابر با توسعه‌ی َک ّمی آن بود و برنامه‌ی‬
‫توسعه‌ی نظامی شاه نیز همین روند را دنبال می کرد‪ .‬حال که دیگر تجهیزات‬
‫دست دوم از طریق برنامه‌ی نظامی هوایی ایاالت متحده تأمین نمی شد‪ ،‬شاه‬
‫شروع کرد به برانداز کردن پیشرفته ترین سخت افزارهای نظامی آمریکا‪ .‬اما‬
‫در ایاالت متحده برخی می ترسیدند که این حرکت امنیت کشور را با قرار‬
‫دادن اسرار دفاعی در دست خارجی هایی که نمی توانستند به‌طور قطعی‬
‫آنها را حفظ کنند‪ ،‬به خطر بیاندازد‪ .‬اما شاه هر چیز کمتری را رد می کرد‬
‫و درنهایت واشینگتن تصمیم گرفت به‌جای به خطر انداختن موفقیت آنچه‬
‫"راهبرد جایگزین" نامیده می شد‪ ،‬به خواست های او تن در دهد‪.‬‬
‫بین ‪ 1968‬تا ‪ 1347( 1978‬تا ‪ )1356‬اندازه‌ی نیروهای مسلح ایران از‬
‫‪ 180/000‬به ‪ 430/000‬نفر رسید‪ .‬بیشترین نسبت افزایش در نیروی هوایی‬
‫بود که خدمه‌ی آن از ‪ 10/000‬به ‪ 5000( 100/000‬نفر پرسنل پرواز) نفر و‬
‫تعداد هواپیماهای نظامی از ‪ 166‬به ‪ 459‬فروند رسیدند‪ .‬افزایش قیمت نفت‬
‫چنین توسعه‌ی گسترده ای را ممکن می ساخت‪ .3‬شاه کاری کرد که بخش‬
‫عمده‌ی هزینه ها در ساخت نیروی هوایی صرف شود‪ ،‬زیرا بر این باور بود‬
‫که از دیدگاه بازدارندگی نظامی‪ ،‬یک نیروی هوایی قدرتمند نقش مهمی را‬
‫ایفا خواهد کرد‪ .‬تا ژانویه‌ی ‪( 1972‬دی ‪ ،)1350‬نیروی هوایی ایران به‌طرز‬
‫فزاینده‌ای توانایی دسترسی به ماورای خلیج فارس و اقیانوس هند را داشت‪.‬‬
‫با این حال‪ ،‬چند ماه بعد از اجالس مه ‪( 1972‬اردیبهشت ‪ )1351‬در تهران‪،‬‬
‫شاه ‪ 300‬هواپیمای جنگی جدید و ‪ 600‬هلیکوپتر سفارش داد‪.4‬‬
‫علل فروش چنین حجم عظیمی از تجهیزات رزمی پیشرفته به ایران‬
‫را می توان در مجموعه ای از تغییرات در بدنه‌ی قدرت سیاسی در دهه‌ی‬
‫‪ 1960‬جست‌وجو کرد‪ .‬در ‪ ،)1346( 1967‬بریتانیا‪ ،‬با از دست رفتن قدرت‬
‫اقتصادی خود مواجه شد‪ ،‬اما به دلیل برآورد غلط در این‌باره که ذخایر‬
‫نفتی خاورمیانه تا ده سال بعد تمام خواهد شد‪ ،‬مستعمرات و پایگاه های‬
‫خود در شرق سوئز را ترک کرد‪ .‬واشینگتن متوجه شد که یک مکش‬
‫خطرناک قدرت ممکن است در یک بخش مهم و بسیار حساس جهان رخ‬
‫دهد‪ .‬این خالء یا می بایست با حضور ایاالت متحده یا یک متحد جدید‬
‫و قدرتمند پر می شد‪ .‬تجربه‌ی ویتنام‪ ،‬رئیس جمهور نیکسون را بر آن‬
‫داشت تا "دکترین نیکسون" را تعریف کند که بر اساس آن ایاالت متحده‬
‫ترجیحاً می بایست به‌جای درگیری مستقیم در مناقشات بالقوه‪ ،‬به متحد آن‬
‫کشور سالح بفروشد‪ .‬اهمیت این سیاست ریشه در تأثیر قیمت های باالتر‬
‫نفت و شرایط عمومی اقتصاد ایاالت متحده نیز داشت‪ .‬همچنین صنایع‬
‫نظامی آمریکا در دوره‌ی پس از جنگ شبه جزیره‌ی هندوچین (شامل‬
‫ویتنام‪ ،‬کامبوج و الئوس) در حال از دست دادن سفارش‌های خود بود‪.‬‬
‫‪ - 3‬تعادل نظامی‪ ،‬نسخه های ‪ 1968‬تا ‪( ،1978‬لندن‪ :‬مؤسسه ی بین المللی برای تحقیقات‬
‫بین الملل)‪.‬‬
‫‪ -  4‬کنگره‌ی ایاالت متحده‌ی آمریکا‪ ،‬کمیته‌ی روابط خارجی سنا‪ ،‬فروش نظامی ایاالت متحده‬
‫به ایران‪ ،‬کنگره‌ی نود و چهارم‪ ،‬جلسه‌ی دوم‪ ،‬جوالی ‪ ،1976‬ص‪.28 .‬‬
‫یک قدرت منطقه ای در حال تکوین‬
‫برای ابرقدرت ها‪ ،‬قرار دادن سالح در اختیار دولت هایی که می خواهند‬
‫از آنها حمایت کرده یا آنها را تحت نفوذ خود بگیرند‪ ،‬از سالیان دور جزو‬
‫سیاست های اصلی به حساب می آمده و در خاورمیانه‪ ،‬ایران همواره کشوری‬
‫با موقعیت راهبردی محسوب می شده است که ایاالت متحده مایل بود حتی‬
‫بر سر آن بجنگد‪ .‬ایران‪ ،‬به رهبری شاه‪ ،‬مشتری شماره‌ی یک اسلحه‌ی‬
‫آمریکا بود که با خرید ‪ 18/1‬میلیارد دالر‪ %25 ،‬از مجموع ‪ 71‬میلیارد دالر‪،‬‬
‫خریدهای نظامی دول خارجی (تحت برنامه‌ی فروش خارجی سالح) بین‬
‫سال های مالی ‪ 1950‬تا ‪ 1329( 1977‬تا ‪ )1355‬را به خود اختصاص‬
‫می داد‪ .1‬با این حال‪ ،‬با توجه به این امر که بیشتر این سفارش‌ها قرار بود‬
‫طبق برنامه تا اوایل ‪ )1358( 1980‬تحویل گردد‪ ،‬دریافتی واقعی ایران تا‬
‫ژانویه‌ی ‪( 1979‬بهمن ‪ )1357‬تنها ‪ 9‬میلیارد دالر بود‪ .‬خریدهای نظامی‬
‫ایران از ‪ 519‬میلیون دالر در سال مالی ‪ )1351( 1972‬به رکورد ‪5/8‬‬
‫میلیارد دالر در سال مالی ‪ )1356( 1977‬رسید‪ ،‬به‌نحوی که یک‌بار یک‬
‫قانونگذار آمریکایی آن را "سریع ترین روند ایجاد یک قدرت نظامی در‬
‫شرایط صلح در تاریخ تمام ملت های جهان" خواند‪ .‬همچنین از فروش‬
‫تسلیحاتی ایاالت متحده انتظارات دیگری هم می رفت از جمله اینکه‪:‬‬
‫ناهمترازی تجارت آمریکا با ایران که اصلی ترین تأمین کننده‌ی نفت آن‬
‫کشور بود را از بین ببرد؛ هزینه‌ی توسعه‌ی سالح های پیشرفته‌ی ایاالت‬
‫متحده را فراهم سازد؛ نرخ اشتغال باال در صنایع هوافضا را تضمین نماید؛ و‬
‫مدرن سازی جامعه‌ی ایران را سرعت بخشد‪.‬‬
‫بعد از پایان جنگ جهانی دوم‪ ،‬نیروی هوایی ایاالت متحده هواپیماهای‬
‫اضافی خود را به کشورهایی که صنایع هواپیماسازی بومی یا امکان تولید‬
‫طرح های نظامی نداشتند فروخت و درنتیجه کشورهای بسیاری از‬
‫قیمت های پیشنهادی پایین هواپیماهای جنگی ایاالت متحده بهره بردند‪.‬‬
‫اما بیشتر سالح‌هایی که به کشورهای کمتر توسعه یافته داده شدند‪ ،‬از رده‬
‫خارج بودند و قدرت های بزرگ تنها می خواستند با خالص شدن از شر آنها‬
‫جا برای جایگزین های جدید و پیشرفته تر باز کنند‪ .‬این سالح ها اغلب از‬
‫انبار تجهیزات قدیمی با فناوری فرودست به‌صورت هدیه ارائه می شدند‪.‬‬
‫بدین ترتیب بسیاری از سالح هایی که تا دهه‌ی ‪ 1970‬به جهان سوم منتقل‬
‫می شد‪ ،‬هنوز همان تسلیحات دوران جنگ جهانی دوم یا دوران ابتدایی پس‬
‫از پایان جنگ بود‪ .‬حتی در اوایل دهه‌ی ‪ ،1960‬هواپیماهایی که به چنین‬
‫کشورهایی داده می شد به جای هواپیماهای در حال تولید (نظیر اف‪ 4-‬و‬
‫میگ‪ ،)21-‬اف‪86-‬های آمریکایی و میگ‪17-‬های روسی ده سال پیش‬
‫بودند‪ .2‬با این حال‪ ،‬این سیاست آهسته اما پیوسته شروع به تغییر کرده بود‪.‬‬
‫‪ - 1‬کتاب سال ‪ ،1977‬مؤسسه ی تحقیقات صلح بین الملل استکهلم؛ همچنین تعادل نظامی‬
‫‪ ،1978-79‬مؤسسه ی بین المللی تحقیقات راهبردی‪.‬‬
‫‪ - 2‬موریس مهرداد ُمتل‪ ،‬جمع آوری سالح در خلیج فارس‪ ،‬انتشارات دانشگاه مؤسسه ی آمریکا‪،‬‬
‫‪ ،1986‬ص‪41‬‬
‫‪۳۸‬‬
 ‫فصل ‪ :2‬عقاب های شاه‬

‫هوایی ایاالت متحده که خودش به خاطر جنگ ویتنام به‌شدت به فانتوم ها‬
‫نیاز داشت‪ ،‬از موجودی هواپیماهای خود هشت اف‪4-‬ای جهت آموزش‬
‫خدمه‌ی ایرانی قرض داد تا اولین محموله از فانتوم های مدل جدید در‬
‫آوریل ‪( 1971‬فروردین ‪ )1350‬به مهرآباد برسد‪ .3‬فانتوم اف‪4-‬ای برای‬
‫نیروی هوایی ایران اهمیت بسزایی داشت‪ .‬اگرچه نمونه های اولیه بدون‬
‫بال های سخت ‪-‬بدون جایگاه های هدایت کننده‌ی لبه برای بهبود قابل توجه‬
‫مانورپذیری و هدایت‪ -‬بود‪ ،‬اما به‌تدریج همه‌ی فانتوم ها به‌جز اف‪4 -‬دی ها به‬
‫این ادوات مجهز شدند‪ .‬فانتوم های مجهز به جایگاه های هدایت کننده لبه‪،4‬‬
‫هدایت پذیری بهتری در سرعت پایین داشتند و نیز می توانستند چرخش های‬
‫تندی شبیه به میگ‪21-‬ام اف انجام دهند‪ .‬به‌عالوه‪ ،‬تمام اف‪4 -‬ای‌های‬
‫ایرانی به‌تدریج به کابین های جدید که بر اساس برنامه‌ی "ریوت هِیست‪"5‬‬
‫سازماندهی شده بود‪ ،‬مجهز شدند‪ .‬در این چیدمان بهینه سازی شده‪ ،‬کلیدها‬
‫و چراغ های تسلیحات در سمت چپ و باالی صفحه کلید مقابل خلبان‬
‫قرار گرفته بود و دسترسی سریع و مشاهده آن را تسهیل می کرد‪ .‬سفارش‬
‫بعدی ایران‪ ،‬هفتاد و سه اف‪4-‬ای (کماکان تحت پروژه ی طومار صلح) بود‬
‫که تقریباً ورای توان مک دانل داگالس برای تحویل به‌موقع بود‪ ،‬چرا که‬
‫این شرکت همزمان بر روی سفارش‌هایی از نیروی هوایی ایاالت متحده‪،‬‬
‫تاریک می گفتند‪ .‬این پرنده ها به بیسیم یو اچ اف امن و بسیار سری (احتماالً از سری پی تی‬
‫آر‪ )300-‬و پیشرفته ترین جست وجوگر خط فروسرخ زمان خود یعنی ا ِی ا ِی اس‪ 118-‬مجهز‬
‫بودند‪ .‬تمامی فانتوم های شناسایی ایران که به تدریج تحت پروژه ی طومار صلح تحویل داده‬
‫شدند‪ ،‬به سیستم اتوماتیک شناسایی تهدید ا ِی ال کیو‪ 125-‬و نیز سیستم هشدار راداری ا ِی ال‬
‫آر‪ 69-‬وی‪ 2‬مجهز بودند‪ .‬این هواپیماها هیچ وقت مسلح نشدند و حتی طرحی برای مسلح کردن‬
‫آنها به موشک های هوا به هوای ا ِی آی ام‪ 9-‬سایدوایندر جهت دفاع از خود نیز وجود نداشت‪.‬‬
‫‪ -  3‬جالب آنکه این هشت هواپیما (به شماره های ‪-0265 ،69-0263 ،69-0254 ،69-0246‬‬
‫‪ 69-0283 ،69-0277 ،69-0275 ،69‬و ‪ )69-0285‬بعدا ً به ایاالت متحده بازگردانده شدند و‬
‫در ‪ )1360( 1981‬به استانداردهای اف‪4-‬جی وایلد ویسل ارتقاء یافتند‪ .‬این همان هواپیمایی بود‬
‫که نیروی هوایی ایران در ‪ )1355( 1977‬به شدت به دنبال خرید سی و شش فروند از آنها بود‪.‬‬
‫‪ -  2‬تعداد آر اف‪4-‬ای هایی که بعد از این سفارش به ایران ارسال شدند از شش فروند بیشتر‬
‫‪4  - Leading edge slats‬‬
‫‪ ، Rivet Haste -  5‬به لحاظ لغوی به معنای تمرکز چشمی سریع می باشد‪ .‬م‬
‫از آنجایی که شاه ایران قب ًال تمایل خود را به تبدیل کشورش به یک‬
‫ابرقدرت منطقه ای نشان داده بود‪ ،‬حمایت از جاه طلبی های او از طریق‬
‫تقویت نیروهای نظامی با تسلیحات مدرن‪ ،‬برای شرکت های آمریکایی و‬
‫حامیان آنها در پنتاگون فرصتی بسیار مغتنم به حساب می آمد‪ .‬خود شاه‬
‫نیز بعدا ً در یک کنفرانس خبری دالیل خود را در یک کالم خالصه کرد‬
‫و اعالم داشت چنین هزینه هایی نه تنها با تالش برای رسیدن به حداکثر‬
‫توسعه‌ی اقتصادی مغایر نیست بلکه "ضروری نیز هست ‪ ...‬زیرا هیچ اقتصاد‬
‫توانمندی نیست که نیروی نظامی قدرتمندی نداشته باشد"‪ .‬شاه همواره بر‬
‫اهمیت دفاع در مقابل نابودی یا تخریب تالش های ملی برای توسعه‪ ،‬تأکید‬
‫می ورزید‪ .‬او می گفت‪ ،‬معادالت و مقابالتی که امروزه جنگ بین ابرقدرت ها‬
‫را نامحتمل می سازد‪ ،‬این خطر را ایجاد می کند که کشورهای کوچک تر "در‬
‫اینجا و آنجا دست به ماجراجویی بزنند و با توجه به ناکارآمدی سازمان ملل‬
‫‪-‬که البته تأسف آور است‪ -‬کشوری که برای چنین شرایط اضطراری آماده‬
‫نباشد‪ ،‬جنگ را می بازد‪ .‬با وجود این‪ ،‬ما نمی توانیم به خود اجازه‌ی غافلگیر‬
‫شدن بدهیم‪ .‬ممکن است روزی بیاید که دوستی که روی کمک آن حساب‬
‫می کنیم این اطراف نباشد‪ .‬بنابراین این نباید سبب نابودی کشور ما شود و‬
‫به همین خاطر ما بهترین سالح های موجود را خریداری می کنیم"‪.‬‬
‫طومار صلح‬ ‫‪1‬‬
‫و به این ترتیب ماجرا آغاز شد‪ .‬از آنجایی که نیروی هوایی ایران قبالً‬
‫شانزده اف‪4-‬دی را عملیاتی کرده و از آنها راضی بود و به دنبال خرید‬
‫دومین محموله‌ی شانزده فروندی از این جنگنده بود‪ ،‬در سپتامبر ‪1970‬‬
‫(شهریور ‪ ،)1349‬شاه اجازه یافت تا سی و دو اف‪4-‬ای و شش آر  اف‪4-‬ای‬
‫شناسایی سفارش دهد‪ .2‬اهمیت این سفارش تا بدان حد بود که نیروی‬
‫‪1  - Peace Roll‬‬
‫بود و دست کم دو فروند دیگر به آنها اضافه شدند‪ .‬این دو هواپیما توسط نیروی هوایی ایاالت‬
‫متحده ‪ UKI‬یعنی ایرانیان ناشناخته نامیده شدند و مربیان آمریکایی تلویحاً به آنها جن های‬

‫اولین آر اف‪4-‬ای ساخته شده برای نیروی هوایی ایران در حین پرواز آزمایشی در ایاالت متحده (مجموعه عکس نویسندگان)‬

‫‪۳۹‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫نقشه تنگه هرمز و خلیج فارس که موقعیت جزایر تنب بزرگ‪ ،‬تنب کوچک‪ ،‬فارسی و ابوموسی را نشان می دهد‪.‬‬

‫نیروی هوایی سلطنتی بریتانیا‪ ،‬اسرائیل و لوفتوافه آلمان غربی کار می کرد‪.‬‬
‫از لحاظ دالری و تا حد کمتر از نظر تعدادی‪ ،‬ایران خیلی زود به بزرگ ترین‬
‫حامی فانتوم تبدیل شد‪ .‬درحالیکه کشورهای دیگر (به جز اسرائیل) اف‪4-‬‬
‫را جهت تکمیل عملیاتی انواع دیگر انتخاب کرده بودند‪ ،‬برای نیروی هوایی‬
‫ایران این هواپیما‪ ،‬پرنده‌ی اصلی محسوب می شد‪ .‬اولین آر اف‪4-‬ای ساخته‬

‫نیــروی دریایــی ســلطنتی ایــران هفــت سیکورســکی آر اچ‪53-‬دی ســی اســتالیون‬

‫(اســب دریایــی) بــرای ایفــای نقــش عملیاتــی مین روبــی‪ ،‬مجهــز بــه سیســتم های‬
‫ویــژه دریافــت کــرد‪ .‬در تصویــر چهارمیــن فرونــد از ایــن هلیکوپترهــا بــا شــماره‬
‫‪ 9-2704‬دیــده می شــود‪ .‬عــدد ‪ 9‬بــه معنــای هلیکوپتــر میــن روب‪ 2 ،‬بــه معنــی‬
‫آموزشــی و شناســایی و ‪ 704‬شــماره بدنــه پرنــده اســت‪ .‬نــاوگان هفــت فرونــدی‬
‫آر اچ کمــاکان بــه طــور کامــل عملیاتــی هســتند‪( .‬مجموعــه عکــس نویســندگان)‬

‫‪۴۰‬‬
 ‫فصل ‪ :2‬عقاب های شاه‬

‫انقالب اسالمی ادامه یافت‪.‬‬ ‫شده برای ایران در اواخر پاییز ‪ )1349( 1970‬از خط تولید واقع در مک‬
‫درحالیکه اولین اف‪4-‬ای ها به ایران می رسیدند‪ ،‬شرایط در منطقه‌ی‬ ‫دانل‪ ،‬سنت لوئیز خارج شد و نخستین پرواز خود را ‪ 14‬دسامبر ‪23( 1970‬‬
‫خلیج فارس به‌آرامی در حال بحرانی شدن بود‪ .‬بعد از اینکه ایاالت متحده‬ ‫آذر ‪ )1350‬انجام داد‪ ،‬درحالیکه اولین آر اف‪4-‬ها در ‪ )1351( 1971‬به‬
‫و بریتانیا تصمیم گرفتند ایران‪ ،‬تضمین کننده‌ی جدید امنیت خلیج فارس‬ ‫ایران رسیدند‪ .1‬پروژه ی طومار صلح تا کوتاه زمانی پیش از اوجگیری فرآیند‬
‫و سنگری برای مقابله با تغییرات انقالبی باشد‪ ،‬شاه تصمیم گرفت سه‬
‫جزیره‌ی راهبردی ابوموسی‪ ،‬تنب بزرگ و تنب کوچک که موقعیتی ممتاز‬ ‫‪ -  1‬پروازهای تحویلی فانتوم ها اغلب با خروج هواپیمای تازه ساز از کارخانه‌ی مک دانل‬
‫الرک و هرمز‬
‫داشتند را به جزایری که از پیش در اختیار داشت یعنی‪ ،‬قشم‪َ ،‬‬ ‫داگالس در سنت لوئیز شروع می شدند و هواپیماها از آنجا به پایگاه هوایی مک دیل در فلوریدا‬
‫بیافزاید‪ .‬این جزایر به‌همراه هم هاللی را تشکیل می دهند که ورودی تنگه‬ ‫می رفتند‪ .‬در آنجا خلبانان درباره‌ی پروازشان به ایران توجیه می شدند‪ .‬سرانجام هواپیماها‬
‫به فاصله‌ی یک دقیقه از روی باند بلند می شدند و سفر هشت ساعت و نیمه خود را پشت‬
‫هرمز را پوشش می دهد‪ .‬شگفت آنکه نیروهای مسلح ایران این عملیات را در‬ ‫سر هم شروع می کردند‪ .‬در طول مسیر روی برمودا و آزو ِرس سوخت گیری می کردند و در‬
‫‪ 30‬نوامبر ‪ 9( 1971‬آذر ‪ ،)1350‬یعنی درست یک روز پیش از پایان قرارداد‬ ‫تو ِرخون اسپانیا فرود می آمدند‪ .‬چند روز بعد آنها بخش دوم مسیر را تا تهران در مدت پنج‬
‫بریتانیا با امیرنشین های رأس الخیمه و شارجه که جزایر را تحت حاکمیت‬ ‫ساعت و نیم طی می کردند (والتر‪ .‬جِی‪ .‬بوین‪ ،‬فانتوم ها در نبرد‪ ،‬انتشارات جیِنز‪ .)1985 ،‬یک‬
‫نکته‌ی بسیار جالب آنکه در برخی موارد شاه شخصاً سررسیدن فانتوم های جدید به ایران را‬
‫برچسبها را برداشتند) و پرچم ایران را بر روی آنها نقاشی کردند‪ .‬به‌زودی به نظر می رسید که‬ ‫به نظاره می نشست‪ .‬در چندین مورد تکنسین های ایرانی حتی پیش از اینکه خدمه‌ی هواپیما‬
‫شاه و نیروی هوایی اش مشتاقند و قصد دارند تا آنجا که می توانند فانتوم های جدید بخرند‪.‬‬ ‫کمربندهای خود را باز کرده و بیرون بیایند‪ ،‬نمادهای نیروی هوایی آمریکا را شستند (یا‬

‫مک دانل داگالس اف‪4-‬ای های نیروی هوایی ایران در آسمان‪...‬‬

‫‪ ...‬و بر روی زمین (مجموعه عکس نویسندگان)‬

‫‪۴۱‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫اولین اف‪14-‬اِی تولید شده برای ایران در حال پراز آزمایشی در ایاالت متحده‪ ،‬با بال های کام ًال کشیده شده به عقب‪( .‬نورثروپ‪-‬گرومان‪ ،‬مجموعه عکس نویسندگان)‬

‫و هفتاد ا ِی بی‪ 206.‬ا ِی‪1-‬جت رنجر‪ 6‬بود که بین سال های ‪ 1969‬تا ‪1970‬‬
‫(‪ 1348‬تا ‪ )1349‬تحویل گردید و به دنبال آن هم انواع دیگری به ناوگان‬
‫هلیکوپتری ایران اضافه شد به‌عنوان مثال نود ا ِی بی‪ 206.‬ا ِی‪ 1-‬در ‪ 1970‬و‬
‫چهارده ا ِی بی‪ 212.‬ا ِی اس دبلیو‪ 7‬در‪ .)1350( 1971‬با این‌حال بزرگ ترین‬
‫معامله‪ ،‬خرید دویست و دو هلیکوپتر رزمی ا ِی اچ‪1-‬جِی کبرا‪ 8‬در ‪1974‬‬
‫(‪ )1354‬و سیصد و بیست و هشت نمونه‌ی سفارشی بل ‪ 214‬ا ِی‪/‬سی‪ 9‬با‬
‫نام اصفهان بود که اختصاصاً بر پایه‌ی نیازهای هوانیروز ساخته شده بودند‬
‫و طبق قرارداد‪ ،‬بل می بایست دانش فنی تولید آنها را نیز انتقال می داد‪.‬‬
‫تمامی کبراها و اصفهان های سفارش داده شده بین ‪ 1975‬تا ‪1354( 1979‬‬
‫تا ‪ )1357‬تحویل و دو پایگاه بزرگ هوایی در نزدیکی اصفهان و کرمانشاه‬
‫احداث گردیدند‪ .‬دو لشگر هوانیروز و هزاران آمریکایی که بیشترشان کهنه‬
‫تحویل دهند‪ .‬اولین محموله‪ ،‬شامل چهل و پنج ا ِی بی‪ 205 .‬ا ِی‪ 1-‬ایروکوا‬
‫سربازان ویتنام بودند در این پایگاه ها مستقر شدند و بزرگ ترین مدرسه‌ی‬
‫تربیت خلبان هلیکوپتر منطقه در اصفهان افتتاح شد‪ .‬همچنین تمام قوای‬
‫نظامی ایران برای نقل و انتقال سریع سربازان و تجهیزات به مسافت های‬
‫طوالنی‪ ،‬به یک تیپ کامل هوایی مجهز شدند‪ .‬نیروی هوایی نیز برای‬
‫که به لطف چهار برابر شدن قیمت نفت‪ ،‬غنی از ارزهای قدرتمند خارجی شده بود‪ ،‬به‬
‫بهبود توانایی ترابری خود‪ ،‬نود هلیکوپتر ترابری سنگین سی اچ‪-47-‬سی‬
‫‪6  - AB.206A-1 Jet Ranger‬‬
‫‪7  - AB-212ASW‬‬
‫‪8  - AH-J1 Cobra‬‬
‫‪9  - Bell 214A/C‬‬
‫سود کالنی حاصل کرد‪ ،1‬اما همچنان به دنبال این بود که با کمک به‬
‫ایجاد شرکت هواپیماسازی ایران نزدیک اصفهان‪ ،‬مشاغل دراز مدتی ایجاد‬
‫نماید‪ .‬مدیر اجرایی این شرکت‪ ،‬توماس جونز‪ ،‬در میانه‌ی امور دیگر‪ ،‬امید‬
‫داشت تعداد قابل توجهی پی‪ 530.‬کبرا‪ /‬وای اف‪ 17-‬که بعدا ً به اف‪/‬ا ِی‪18-‬‬
‫هورنت‪ 2‬تکامل یافت‪ ،‬را به ایران بفروشد‪.‬‬
‫با وجود اینکه به نظر می رسید این خریدها نیروی هوایی ایران را به‬
‫نیرویی پیشرفته و توانا بدل ساخته است اما ایرانی ها با توجه به تجربه‌ی‬
‫ویتنام‪ ،‬در نظر داشتند نیروی زمینی خود را نیز به حمایت هوایی مجهز‬
‫کنند‪ .‬بدین ترتیب شرکت های ب ِل‪ 3‬و آگوستا‪ 4‬در ‪ )1347( 1968‬قراردادی‬
‫را به امضا رساندند تا تعداد زیادی هلیکوپترهای رزمی و ترابری به ایران‬
‫‪5‬‬
‫‪ -  1‬ارزش کل جنگ افزارهای تولید و عرضه شده در ایاالت متحده در سال ‪1974‬‬
‫(‪ 3900 ،)1353‬میلیون دالر بود که نیمی از آن به ایران رفت‪ .‬فروش اف‪5-‬ای‪/‬اف به‬
‫ایران سود خالص نورثروپ را به یک رکورد جدید رساند‪ .‬شاه ایران که دوازده سال پیش‬
‫فقط به عنوان یک عروسک خیمه شب بازی دیپلماسی غرب به حساب  می آمد‪ ،‬اکنون‬
‫کنترل کننده ی بزرگ ترین زرادخانه ی خارج از ایاالت متحده‪ ،‬شوروی و اروپا تبدیل شده بود‪.‬‬
‫‪2  - F/A-18 Hornet‬‬
‫‪3  - Bell‬‬
‫‪4  - Augusta‬‬
‫‪5  - AB.205A-1 Iroquois‬‬

‫‪۴۸‬‬
 ‫فصل ‪ :2‬عقاب های شاه‬

‫داشت‪ ،‬بود که بیشترین سود را در این میان نصیب خود کرد‪ .‬درمقابل‬ ‫شینوک‪ 1‬سفارش داد که بیست و دو فروند از آنها تا سال ‪)1350( 1971‬‬
‫گرومن تأمین کننده‌ی اصلی هواپیماهای جنگی ناونشین نیروی دریایی‬ ‫عملیاتی شده بودند‪ .‬در ‪ )1356( 1978‬دو معامله‌ی بزرگ دیگر نیز نهایی‬
‫ایاالت متحده از ‪ 1310( 1931‬ه‪.‬ش) بود‪ .‬در ‪ 1348( 1969‬ه‪.‬ش) پس از‬ ‫شدند‪ ،‬یکی با شرکت الیکوپتری مریدیونالی‪ 2‬متعلق به بوئینگ در ایتالیا‬
‫آنکه پنتاگون ناتوانی جنرال داینامیکس در ساخت اف‪ 111-‬به‌عنوان یک‬ ‫جهت نود و شش سی اچ‪ 47-‬و دیگری با بل برای خرید چهل و پنج بل‪214‬‬
‫جنگنده‌ی مناسب عملیات از ناوهای هواپیمابر را به نیروی دریایی اعالم‬ ‫اس تی با قابلیت پرواز در شب و دید صفر‪.3‬‬
‫کرد‪ ،‬گرومن سفارشی برای ساخت هواپیمایی اینچنین گرفت‪ .‬در کمتر‬
‫از دو سال اف‪ 14-‬تامکت‪ 4‬به‌وجود آمد‪ :‬یک میگ‪ُ -‬کش تخصصی‪ ،‬بزرگ‪،‬‬ ‫گربه ای ایرانی‪...‬‬
‫مجهز به بال هایی با قابلیت تغییر زاویه بین ‪ 14‬تا ‪ 68‬درجه برای افزایش‬ ‫درحالیکه هواپیماها و هلیکوپترهای این سفارش‌های بزرگ به‌آرامی‬
‫مانورپذیری‪ ،‬سریع و مرگبار‪ .‬هواپیمایی که بر اساس تجربیات نبردهای‬ ‫به ایران می رسیدند‪ ،‬شاه دل خود را برای گرفتن تصمیم بزرگ بعدی‬
‫هوایی خلبانان نیروی دریایی در ویتنام ساخته شده بود و یک توپ و هشت‬ ‫یکدله کرد تا بار اصلی دفاع هوایی ایران را بر دوش رهگیری جدید و‬
‫موشک هوا به هوا حمل می کرد‪.‬‬ ‫قدرتمند که قصد خرید آن را داشت بیاندازد‪ .‬و به این ترتیب داستان یکی‬
‫‪5‬‬
‫اف‪ 14-‬آنقدر بزرگ و قوی بود که می توانست یک رادار پالس‪-‬داپلر‬ ‫از بحث برانگیزترین فروش ها در تاریخ روابط ایران و ایاالت متحده آغاز‬
‫و سیستم کنترل آتش ا ِی ان‪/‬ا ِی دبلیو جی‪ 6 9-‬و تا شش موشک ا ِی آی ام‪-‬‬ ‫گردید‪ .‬تا آن زمان‪ ،‬تمام شرکت های بزرگ هواپیماسازی ایاالت متحده‬
‫‪ 54‬فونیکس با نام مستعار بوفالو را حمل کند‪ .‬این تجهیزات برای رهگیری‬ ‫شامل نورثروپ‪ ،‬الکهید‪ ،‬بوئینگ و مک دانل داگالس معامالت سودآوری‬
‫دسته های بزرگ بمب افکن های دریایی شوروی که قصد حمله به ناوهای‬ ‫با ایران انجام داده بودند‪ .‬با این حال‪ ،‬این شرکت تازه وارد گرو َمن که تا‬
‫هواپیمابر ایاالت متحده را داشتند‪ ،‬ضروری بودند‪ .‬سیستم ا ِی دبلیو جی‪9-‬‬ ‫آن زمان کم ترین تجربه را در فروش محصوالتش به کشورهای خارجی‬
‫آنقدر قوی بود که امکان شناسایی و رهگیری همزمان بیست و چهار هدف‬
‫در حال پرواز تا فاصله‌ی ‪ 90‬مایل دریایی (‪ 167‬کیلومتر) در ارتفاعات‬ ‫‪1  - CH-47C Chinook‬‬
‫مختلف از ‪15‬متر‪ 50/‬فوت تا ‪ 24384‬متر‪ 80000/‬فوت در یک دامنه‬ ‫‪2  - Elicopteri Meridionali‬‬
‫‪ 150‬مایل دریایی (‪ 278‬کیلومتری) جلوی هواپیما را میسر می ساخت‪ .‬در‬
‫‪ -  3‬مدل ‪214‬اس تی (پسون ًد به معنای موتور توسعه یافته و بعدا ً فوق ترابر شد) بر اساس نیاز‬
‫ایرانی ها طراحی شد که تقاضای ظرفیت بیشتر‪ ،‬ایمنی باالتر و بهبود عملکرد در سرزمین گرم‬
‫‪4  - F-14 Tomcat‬‬ ‫و مرتفع در مقایسه با مدل ‪214‬ا ِی اصفهان داشتند‪ .‬این امر منجر به قراردادی به ارزش پانصد‬
‫و هفتاد و پنج میلیون دالر برای ایجاد خط تولید کامل در ایران شد که در ‪)1356( 1978‬‬
‫‪5  - Pulse-Doppler‬‬
‫لغو گردید‪ .‬این هلیکوپتر دوموتوره‪ ،‬بدنه ی کشیده تر‪ ،‬ملخ های بلندتر ترکیبی و تغییرات بسیار‬
‫‪6  - AN/AWG-9‬‬ ‫دیگر داشت‪.‬‬

‫تامکت در راه ایران؛ یک اف‪14-‬اِی از درون هواپیمای سوخت رسان کِی سی‪ 135-‬نیروی هوایی ایاالت متحده در حین پرواز تحویلی عکس برداری شده است‪.‬‬
‫(نورثروپ‪-‬گرومان‪ ،‬مجموعه عکس نویسندگان)‬

‫‪۴۹‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫شــاهان ایرانی در آســمان ایران‪ :‬دو اف‪14-‬اِی از محموله دوم در حال انجام پرواز آموزشــی از مبدأ پایگاه هفتم شــکاری شــیراز‪( .‬نورثروپ‪-‬گرومان‪ ،‬مجموعه عکس نویســندگان)‬

‫از مبلغی که با پنتاگون توافق شده بود سرریز شدند (قیمت یک اف‪-‬‬
‫‪ 14‬از ‪ 3/9‬به ‪ 7/3‬و بعدا ً ‪ 11‬میلیون دالر رسید) و گرومن در آستانه‌ی‬
‫ورشکستگی قرار گرفت‪ .‬برای تقسیم هزینه ها با یک طرف سوم‪ ،‬رئیس‬
‫جدید گرومن‪ ،‬جان بییِر ِورث‪ 2‬و نیروی دریایی که نگران آینده‌ی تامکت‬
‫بودند شروع به جست‌وجو برای یک مشتری خارجی نمودند‪ .‬نماینده‌ی‬
‫گرومن در خاورمیانه‪ ،‬یک استرالیایی به نام کالین جاپ‪ 3‬بود که روابط‬
‫خوبی با سیا داشت (و البته به شکل "تصادفی" در زمان کودتا علیه مصدق‬
‫در ایران حضور داشت)‪ .‬او دوست خوب وابسته‌ی نظامی ایاالت متحده در‬
‫مسکو‪ ،‬سرهنگ َمنزفیلد‪ 4‬بود و منزفیلد وابسته‌ی نظامی ایران در مسکو‪،‬‬
‫ژنرال پِیرو که دوست خوب و تأثیرگذاری برای شاه بود را می شناخت‪ .‬قب ًال‬
‫در اکتبر ‪( 1971‬مهر ‪ )1350‬و نیز هنگام برگزاری جشن های ‪ 2500‬ساله‪،‬‬
‫جاپ توانسته بود ارتباط مستقیمی با سرلشگر محمد خاتمی‪ ،‬فرمانده وقت‬
‫نیروی هوایی و شخص شاه برقرار نماید‪ .‬در مارس ‪( 1971‬اسفند ‪،)1349‬‬
‫مشاور نظامی شاه‪ ،‬ژنرال نیروی هوایی‪ ،‬حسن طوفانیان‪ ،‬معاون وزیر جنگ‬
‫و مدیر سازمان تدارکات ارتش و صنایع نظامی‪ ،‬برای اولین بار اجازه یافت‬
‫تا اطالعات محرمانه‌ی اف‪ 14-‬را ببیند و خیلی زود شاه ابراز عالقه کرد‪ .‬در‬
‫‪ ،)1351( 1972‬او طی نامه ای به پنتاگون قصد خود را برای بررسی امکان‬
‫خرید اف‪ 14-‬جهت تکمیل ظرفیت فانتوم ها به عنوان رهگیرهای اصلی‬
‫‪2  - John Bierworth‬‬
‫‪ -  1‬داده های ارائه شده آن چیزی هستند که گرومن و نیروی دریایی ایاالت متحده در حین‬
‫‪3  - Colin Jupp‬‬
‫‪4  - Mansfield‬‬
‫ترکیب با این سیستم کنترل آتش‪ ،‬خدمه‌ی اف‪ 14-‬می توانستند با کمک‬
‫موشک های فونیکس‪ ،‬حمالت همزمان نیمه‌خودکار علیه شش هدف را‬
‫به اجرا بگذارند‪ .‬تازه این همه‌ی ماجرا نبود‪ :‬برای اینکه هواپیما بتواند در‬
‫سرعت های باال با اهدافی که در فاصله‌ی زیاد و ارتفاع باال پرواز می کردند‬
‫بجنگد‪ ،‬ا ِی دبلیو جی‪ 9-‬می توانست بر روی حالت جست‌وجوی پالس‪-‬داپلر‬
‫تک هدفه کار کند که امکان شناسایی اهداف بزرگ در فاصله‌ی ‪ 130‬مایل‬
‫دریایی (‪ 245‬کیلومتر) و درگیری از فاصله‌ی ‪ 110‬مایل دریایی (‪204‬‬
‫کیلومتر) را مهیا می ساخت‪.1‬‬
‫حاصل ایجاد این همه توانایی و قرار دادن آن در بدنه‌ی یک هواپیما‪،‬‬
‫پرهزینه ترین و پیچیده ترین جنگنده ای بود که تا آن زمان ساخته می شد‬
‫و چیزی طول نکشید که بحث های داغی در ایاالت متحده پیرو مشکالت‬
‫ساخت‪ ،‬افزون شدن هزینه ها و نیاز واقعی نیروی دریایی برای خرید چنین‬
‫هواپیمایی باال گرفت‪ .‬درحقیقت‪ ،‬انتظار چنین مشکالتی از برنامه‌ی اف‪14 -‬‬
‫می رفت‪ ،‬زیرا این اولین "فرا جنگنده" بود که اختصاصاً برای برآوردن‬
‫نیازهای واقعی یک خلبان هواپیمای جنگنده طراحی و ساخته می شد‪.‬‬
‫همچنین اولین جنگنده‌ی کام ًال جدیدی بود که از ‪ )1337( 1958‬در‬
‫ایاالت متحده تولید می گردید‪ .‬گرچه به نظر می رسید نیروی دریایی‬
‫علیرغم مشکالت‪ ،‬متعهد به ادامه‌ی کار است‪ ،‬اما خیلی زود هزینه ها‬
‫آزمایش ا ِی آی ام‪ 54-‬از اف‪14-‬ها به دست آوردند‪ .‬تولید کننده ی هر دو سیستم اف‪ 14-‬و‬
‫ا ِی ان‪/‬ا ِی دبلیو جی‪ 9-‬مدعی مسافت های نظری شناسایی و درگیری باالتری هستند‪.‬‬

‫‪۵۰‬‬
 ‫فصل ‪ :2‬عقاب های شاه‬

‫یــک نقاشــی نــادر از یــک اف‪16-‬اِی منقــوش بــه عالئــم‬

‫نیــروی هوایــی ایــران بــر فــراز دخمــه زرتشــتیان در‬
‫مرکــز ایــران کــه بعــد از ســال ها بی توجهــی اخیــراً‬
‫رونمایــی شــده اســت (انجمــن نیــروی هوایــی ایــران)‬

‫جنگنده‌ی برتری هوایی جدید و قدرتمند بدهد‪ .‬به منظور یافتن بهترین‬
‫سیستم رزمی‪ ،‬هم اف‪ 14-‬و هم اف‪ 15-‬که به‌تازگی برای نیروی هوایی‬
‫ایاالت متحده ساخته شده بود فرصتی برابر برای عرض اندام یافتند‪ ،‬البته‬
‫چنانچه عوامل پشت پرده را مد نظر قرار ندهیم‪ .‬با وجود این‪ ،‬شاه به‌سرعت‬
‫دریافت که اف‪4-‬دی و ای های مورد استفاده‌ی نیروی هوایی او درواقع‬
‫مدل بهینه سازی شده‌ی اف‪4-‬بی نیروی دریایی ایاالت متحده بودند و این‬
‫حقیقت که برنامه‌ی اف‪14-‬ا ِی از اف‪ 15-‬نیروی هوایی که هنوز در مرحله‌ی‬
‫توسعه قرار داشت‪ ،‬جلوتر بود‪ .‬گرومن برای اجتناب از مشکالت موتوری که‬
‫مک دانل داگالس پیرامون اف‪ 15-‬با آن مواجه شده بود‪ ،‬موتوری موقت‬
‫را در نظر گرفته بود تا سرانجام گزینه‌ی مطلوب خود را پیدا کند‪ .‬شاه‬
‫نیروی هوایی‪ ،‬اعالم داشت (هرچند قرار نبود این هواپیما به‌طور مستقیم‬
‫جایگزین گردد‪ ،‬زیرا این‌طور برنامه ریزی شده بود که اف‪ 18-‬به تدریج‬
‫جایگزین فانتوم گردد)‪ .‬در واقع یکی از مهم ترین معضالت شاه این‬
‫بود که فانتوم ها قادر به متوقف کردن هواپیماهای شناسایی میگ‪25-‬‬
‫آر‪ 1‬شوروی که دائماً برفراز کشور پرواز می کردند‪ ،‬نبودند‪.‬‬
‫شاه مطمئناً به‌خوبی از مشکالت فزاینده‌ی تامکت به‌خصوص موتورهای‬
‫تی اف‪ 2 30‬آن آگاه بود‪ ،‬اما آشکارا مصمم بود به نیروی هوایی خود یک‬
‫‪1  - MiG-25R‬‬
‫‪2 - TF30‬‬

‫پی‪3-‬اف اوریون های ایرانی ابتداً با پوشش استاندارد تحویل داده شدند‪ .‬در این تصویر یک فروند از آنها قبل از تحویل در ایاالت متحده دیده می شود‪.‬‬
‫(مجموعه عکس نویسندگان)‬

‫‪۵۱‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫نیروی هوایی ایران تحمل می شدند‪ .‬از آن مهم تر این بود که شاه راضی شده‬ ‫که نیروهایش به‌تازگی به جزایر تنب بزرگ و کوچک حمله کرده بودند‪،‬‬
‫بود و تمایل خود برای سفر به ایاالت متحده برای مشاهده‌ی نمایش پرواز‬ ‫عجله داشت و برتری او اثری آشکار بر رقابت برای گرفتن سفارش از ایران‬
‫را تکرار کرد‪ .‬او حتی قصد خود را در حین بازدید نیکسون از تهران به سال‬ ‫داشت‪ .‬درحقیقت‪ ،‬تاریخ تحویل همواره یکی از مهم ترین عوامل در ذهن‬
‫‪ )1351( 1972‬نیز اعالم کرد‪.‬‬ ‫شاه برای خرید بود‪ ،‬که ریشه در حس دائمی عدم اطمینان و تهدید از جانب‬
‫در این بین‪ ،‬نیروی دریایی ایاالت متحده و گرومن از هر آنچه برای‬ ‫همسایگانش داشت‪ .1‬او در نامه اش به پنتاگون‪ ،‬تمایل خود به سفر به ایاالت‬
‫فروش تامکت به ایران الزم بود استفاده می کردند‪ .‬بعد از مقدمه چینی های‬ ‫متحده و دریافت اطالعات درباره‌ی هر دو هواپیما‪ ،‬مشاهده‌ی نمایش پرواز‬
‫دقیق‪ ،‬سرگرد میچل‪ ،2‬هماهنگ کننده‌ی برنامه‌ی اف‪ 14-‬در فرماندهی‬ ‫و احتماالً پرواز شخصی با آنها را مطرح کرد‪.‬‬
‫عملیات دریایی‪ ،‬به تهران فرستاده شد‪ .‬میچل متوجه شد که افسران‬ ‫تا آن زمان‪ ،‬نیروی هوایی ایاالت متحده‪ ،‬نیروی هوایی ایران را قلمرو‬
‫نیروی هوایی ایران به‌طور فزاینده نظر تحقیرآمیزی نسبت به اف‪14-‬‬ ‫انحصاری خود محسوب می کرد‪ ،‬اما اکنون نیروی دریایی به‌سرعت در حال‬
‫دارند و از اینکه یک افسر نیروی دریایی با پررویی تمام قصد فروش یک‬ ‫اعزام تیم توجیهی خود به تهران بود‪ .‬جلسه‌ی توجیه با استقبال خوبی‬
‫جنگنده‌ی نیروی دریایی به آنها را داشت‪ ،‬متعجب بودند‪ .‬او مجبور بود از‬ ‫مواجه شد‪ ،‬هرچند نفرات نیروی دریایی فقط از سوی افسران عالی‌رتبه‌ی‬
‫تمام برتری های تامکت و ارزش واقعی طرح اف‪ 14-‬برای نفوذ به اذهان‬
‫افسران ایرانی استفاده کند‪ .3‬اما این هم به‌طور قطع کفایت نمی کرد‪ ،‬تا‬ ‫‪ -  1‬درحقیقت اگر او به شرکت های تولیدکننده غربی برای تحویل سفارش های نظامی ایران‬
‫اینکه سرانجام در جوالی ‪( 1973‬تیر ‪ )1352‬روز بزرگ پرواز بر فراز پایگاه‬ ‫فشار وارد نیاورده بود‪ ،‬بسیاری از آنها تا قبل از انقالب وارد خدمت نمی شدند و در ابتدای جنگ‬
‫هوایی اندروز‪ 4‬مریلند در برابر دیدگان شاه ایران فرا رسید‪ .‬میچل برای‬ ‫در دسترس قرار نداشتند‪ .‬در این صورت کیفیت و حتی نتیجه ی دفاع ایران در برابر عراق‬
‫می توانست کام ًال متفاوت باشد‪ .‬با این حال‪ ،‬پرداخت بیش از حد در این قراردادها اجتناب‬
‫ناپذیر بود‪ ،‬زیرا عالوه بر تحویل فوری‪ ،‬خرید سیستم های جدید بدان معنا بود که مشتری باید‬
‫‪2  - Mitchell‬‬
‫در هزینه های تحقیق و توسعه نیز شریک می شد‪ .‬با این سیاست‪ ،‬جریان اسلحه به ایران کند‬
‫‪ -  3‬تامکت! داستان اف‪ 14-‬گرومن‪ ،‬نوشته ی دریادار بازنشسته پل تی‪ .‬گیل کریست‪ ،‬انتشارات‬ ‫نشد و تنها به صورت مرحله ای برنامه ریزی شد تا در چهارچوب سقف تعیین شده کارتر قرار‬
‫نظامی شیفر‪ 1994 ،‬‬ ‫گیرد‪ .‬همچنین بخشی از سفارش های ایران به تولیدکنندگان اروپایی‪ ،‬نظیر آگوستای ایتالیا‪ ،‬که‬
‫‪4  - Andrews‬‬ ‫به صورت تأمین کنندگان و پیمانکاران ثانویه کار می کردند‪ ،‬انتقال داده شد‪.‬‬

‫از ‪ )1353( 1974‬نیــروی هوایــی ایــران شــروع به تحویل گرفتن صد وچهل و یک نورثروپ اف‪5-‬ای و بیســت و هشــت اف‪5-‬اف نمــود‪ .‬این هواپیماها به عنــوان راهکاری موقتی‬
‫تــا زمــان ســر رســیدن انــواع جدیدتـر  مثــل اف‪ 16-‬و اف‪18-‬ال خریداری شــدند‪ ،‬اما بعــداً چرخش اوضاع آنهــا را در آزمون گاه ســختی قــرار داد‪( .‬مجموعه عکس نویســندگان)‬

‫‪۵۲‬‬
 ‫فصل ‪ :2‬عقاب های شاه‬

‫این رخداد بزرگ‪ ،‬به‌سرعت یک شرح نمایش از پیش تعیین شده چید و ترتیب تامکت گوی سبقت را از اف‪ 15-‬ربود و از آن زمان به بعد شاه ایگل‬
‫آن را برای نیروی هوایی فرستاد‪ .‬افسران نیروی هوایی کام ًال متوجه قصد را به طور کامل نادیده گرفت‪.2‬‬
‫او شدند‪ ،‬اما مطمئن بودند که نسبت پیشرانه به وزن اف‪ 15-‬می تواند‬
‫‪ ....‬و یک شاه ایرانی‬ ‫به‌راحتی از عهده‌ی برنامه‌ی نیروی دریایی برآید‪ .1‬درحالیکه کسی به چیزی‬
‫قرارداد سیصد میلیون دالری تحویل اولین سی فروند رهگیرهای اف‪-‬‬ ‫شک نکرده بود‪ ،‬خدمه‌ی نمایش نیروی دریایی چندین ترفند مؤثر آماده‬
‫کرده بودند‪ .‬شانس خوب نیز آنها را همراهی کرد چراکه آنها باید بعد از ‪-14‬ا ِی‪-‬جی آر تامکت ‪ ،‬همراه با تعداد زیادی قطعات یدکی‪ ،‬موتورها و‬
‫‪3‬‬

‫نیروی هوایی پرواز می کردند و بادی در ارتفاع ‪ 980‬فوتی (‪ 300‬متری) تسلیحات کامل در ‪ 7‬ژانویه ‪ 17( 1974‬دی ‪ )1352‬بین ایران‪ ،‬گرومن و‬
‫باالی پایگاه وزیدن گرفت که آنها می توانستند از آن برای نمایش خود پنتاگون به امضا رسید‪ .‬این پروژه که "شاه ایرانی" نامیده شد‪ ،‬نقطه‌ی عطفی‬
‫استفاده کنند‪ .‬اف‪ 15-‬نمایش خارق العاده ای از خود ارائه کرد‪ ،‬اما خلبانان در تاریخ تامکت به حساب می آمد‪ ،‬چراکه زمانی شروع شد که همچنان‬
‫نیروی دریایی بی صبرانه منتظر رسیدن نوبت خود بودند‪ .‬درحالیکه ایگل تبلیغات بسیار بدی درباره‌ی سرریزی هزینه ها و عقب افتادگی برنامه وجود‬
‫(عقاب) در حال پرواز بود‪ ،‬تامکت (گربه ی نر) با قدرت تمام بر روی باند داشت‪ .‬تامکت به‌شدت نیازمند اخبار و تبلیغات خوب بود و به‌دست آوردن‬
‫پرواز ایستاده بود‪ .‬گرچه برای تامکت تا رسیدن نوبتش تنها هزار و دویست چنین قرارداد فروشی هر دو را با خود به ارمغان آورد‪ .‬این حقیقت که شاه‬
‫پوند سوخت باقی مانده بود‪ ،‬اما این هواپیما با سرعت زیاد بر روی باند پرواز اف‪ 14-‬را جنگنده‌ی برتری هوایی بهتری نسبت به اف‪ 15 -‬تشخیص داد‬
‫به حرکت درآمد و با طی نیمی از مسافتی که اف‪ 15-‬طی کرده بود از زمین اثر روانی بسیار قوی برای حامیان تامکت به‌همراه داشت و شکستی جدی‬
‫کنده شد و مجموعه ای از چرخش های کم‌سرعت و پرسرعت‪ ،‬بر روی حالت برای نیروی هوایی ایاالت متحده به حساب می آمد‪ ،‬به‌خصوص وقتی در‬
‫تقریباً تمام پس سوز و معکوس‪ ،‬تنها سی متر باالی سر تماشاچیان انجام ژوئن ‪( 1974‬خرداد ‪ )1353‬شاه علیرغم امیدهای نیروی هوایی آمریکا و‬
‫داد و توانایی خود را در برخاستن از باندهای آسیب دیده (که عاملی مهم مک دانل داگالس برای دریافت سفارش بعدی‪ ،‬پنجاه تامکت دیگر سفارش‬
‫در میان معیارهای شاه بود) به رخ کشید‪ .‬خدمه‌ی اف‪ 14-‬همچنین به‌طور‬
‫ویژه گذری با سرعت پایین (تنها ‪ 95‬نات) به درون جریان باد مخالف انجام ‪ - 2‬گویا هم فرمانده نیرو‪ ،‬ارتشبد خاتمی‪ ،‬و هم معاون عملیاتی در بازدیدی از ایاالت متحده هر‬
‫دادند که بسیار شگفت انگیز‪ ،‬اما برخالف تمام قوانین پرواز ایمن بود‪ .‬بدین دو هواپیما را بررسی کردند و متفق القول بر این عقیده بودند که اف‪ 14-‬هواپیمای مناسب ایران‬
‫نیست‪ .‬برای آگاهی از ماجرای خرید اف‪ 14-‬از زبان معاون عملیاتی نیروی هوایی‪ ،‬سپهبد شاپور‬
‫آذربرزین‪ ،‬نگاه کنید به‪ :‬فرماندهی و نافرمانی‪ ،‬حسین دهباشی‪ ،‬سازمان اسناد و کتابخانه ملی‬ ‫‪ -  1‬بر اساس نظر دریادار گیل کریست‪ ،‬نیروی هوایی ایاالت متحده آشکارا از عمل ساده لوحانه‬
‫جمهوری اسالمی ایران‪ ،1393 ،‬ص‪ .289 .‬م‬
‫برنامه ریزان نیروی دریایی برای پیشنهاد برنامه ای که کام ًال به نفع هواپیمای خودشان بود‪،‬‬
‫‪3  - F-14A-GR Tomcat‬‬ ‫شگفت زده شدند‪.‬‬

‫سی‪130-‬اچ (به شماره ‪ )5-124‬در سال ‪ )1354( 1976‬کمی قبل از پنج رقمی شدن شماره سریال ها‪( .‬مجموعه عکس نویسندگان)‬

‫‪۵۳‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬
‫بتوانند از هواپیماها خارج شوند‪ ،‬نقاشی کردند‪ .‬عالوه بر شاه‪ ،‬فرمانده پایگاه‬
‫هشتم شکاری‪ ،‬سرلشگر عبدالحسین مینوسپهر ( که سرپرست برنامه‌ی‬
‫اف‪ 14-‬ایران نیز بود)‪ ،‬هم حضور داشت‪ .‬پایگاه خاتمی (هشتم شکاری) که‬
‫مساحتی برابر با پنجاه و پنج مایل مربع (تقریباً ‪ 142‬کیلومتر مربع) را در‬
‫بیابانی در نزدیکی اصفهان دربرمی گیرد‪ ،‬به‌عنوان یکی از بهترین پایگاه های‬
‫جت های جنگنده در جهان و به‌صورت اختصاصی برای تامکت ساخته شد‬
‫و بیشتر پروازهای عملیاتی اف‪ 14-‬از آنجا و پایگاه هوایی شیراز صورت‬
‫می گرفت‪ .‬هرچند فراوانی پروازهای عملیاتی تامکت های ایرانی هرگز به‬
‫اندازه‌ی پروازهای ایستگاه های هوایی نیروی دریایی ایاالت متحده نبود‪،‬‬
‫اما مینوسپهر فشار زیادی وارد آورد تا روند آموزش خلبانان جدید تامکت‪،‬‬
‫تسریع گردد و خیلی زود خدمه‌ی تیم آموزشی ایاالت متحده به یازده نفر‬
‫افزایش یافت‪ .‬سرانجام تا ژوئن ‪( 1976‬خرداد ‪ ،)1355‬تعداد معلمین به‬
‫بیست و هفت نفر رسید در حالیکه گرومن حدود سیصد نفر تکنسین در‬
‫ایران داشت که به همراه خانواده هایشان حدود هشتصد نفر می شدند‪ .‬در‬
‫سه سالی که تیم آموزش گرومن و نیروی دریایی در ایران بودند‪ ،‬حدود‬
‫هشتاد خلبان ایرانی و تعداد کمتری افسر رهگیر رادار آموزش دیدند‪.‬‬
‫با وجود این‪ ،‬به‌خاطر اینکه نظام سازمانی بر اساس نیروی هوایی‬
‫آمریکا چیده شده بود‪ ،‬کمبود افسران زبده‌ی رهگیر رادار احساس می شد‪.‬‬
‫درحالیکه خلبانان تامکت ایرانی همگی قب ًال خلبان هواپیماهای دیگر‬
‫(عمدتاً اف‪ )4-‬و قطعاً تواناترین افسران نیروی هوایی ایران بودند‪ ،‬افسران‬
‫کارآموز رهگیری راداری به نظر معلمین آمریکایی زیر سطح متوسط ارزیابی‬
‫می شدند‪ .‬آنها همگی کارآموزان خلبانی بودند که بعدا ً آموزش رادار و هندسه‬
‫رهگیری دیدند‪ .‬به‌طور کلی سابقه‌ی آموزشی آنها به اندازه‌ی خلبانان نبود و‬
‫عملکرد کلی آنها در برنامه‌ی آموزشی‪ ،‬عالی توصیف نشد‪ .‬در نیروی دریایی‬
‫آمریکا خدمه مسئولیت های یکسانی داشتند اما در نیروی هوایی ایران افسر‬
‫رهگیر رادار‪ ،‬عم ًال شهروند درجه دو محسوب می شد‪ .6‬بیشتر تامکت های‬
‫ایرانی با موتور تی اف‪-30‬پی‪ 7 414-‬تحویل گردیدند که بسیار ایمن تر از‬
‫موتور پی‪ 412-‬بود که کمپروسورش گهگاه خاموش می شد‪ .‬پی‪ 414-‬در‬
‫واقع مدل به روز رسانی شده‌ی نمونه های قبلی بود‪ .‬با این‌حال در اوایل‬
‫شروع عملیات های آموزشی دو تامکت به‌خاطر مشکالت مربوط به پیچش‬
‫و افتادن‪ ،‬از دست رفتند‪ .‬هر دو در عملیات شبیه سازی شده‌ی نبرد هوایی‬
‫و پس از آنکه یکی از موتورهایشان در حالت پس سوز منفجر شده بود‪،‬‬
‫پرواز می کردند‪ .‬این انفجار باعث چرخش شدید هواپیما به سمت موتور‬
‫آسیب دیده شده و خلبان کوشیده بود با شهپرها این چرخش را اصالح‬
‫کند که همین باعث تشدید چرخش و افتادن هواپیما به حالت پیچش‪ 8‬و‬
‫‪2  - Air International, June 1974, p. 267‬‬
‫‪ -  6‬تامکت! داستان اف‪ 14-‬گرومن‪ ،‬پل تی‪ .‬گیل کریست‪ ،‬ص‪54‬‬
‫‪7 - TF30-P-414‬‬
‫‪8  - Spin‬‬
‫داد‪ .‬تا پیش از این تصمیم‪ ،‬شایعاتی به‌وجود آمده بود که نیروی هوایی ایران‬
‫نیاز خود را به پنجاه و سه جنگنده‌ی اف‪15-‬ا ِی اعالم کرده و مذاکراتی را‬
‫برای خرید اولین محموله بر اساس زمان بندی سریع تر‪ ،‬آغاز نموده است‪.‬‬
‫اما ظاهرا ً خرید ایگل توسط نیروی هوایی ایران منوط به تأمین موشک های‬
‫رایتئون ا ِی آی ام‪ 7-‬اف‪ 1‬به‌عنوان جنگ افزار اولیه بوده است که در آن زمان‬
‫میسر نبود‪ .‬به نظر می رسد این هم دلیل دیگری بود که شاه تامکت های‬
‫بیشتری خرید‪ .2‬مبلغ نهایی پروژه ی شاه ایرانی سرانجام به دو میلیارد‬
‫دالر رسید که در آن زمان بزرگ ترین (از نظر پولی) فروش نظامی خارجی‬
‫منفرد در تاریخ ایاالت متحده به حساب می آمد‪ .‬اما مشکالت برنامه‌ی‬
‫اف‪ 14-‬هنوز به‌طور کامل تمام نشده بود‪ .‬در اوت ‪(1974‬مرداد ‪، )1353‬‬
‫درحالیکه گرومن در میانه‌ی راه تولید اولین محموله‌ی بزرگ برای ایران‬
‫و نیروی دریایی ایاالت متحده بود‪ ،‬کنگره‌ی آمریکا ناگهان تأمین اعتبار‬
‫برای برنامه‌ی تامکت را متوقف کرد‪ .‬گرومن شش هفته فرصت داشت تا‬
‫دویست میلیون دالر پول فراهم نماید یا اعالم ورشکستگی کند‪ .‬بیرورث‬
‫بالفاصله از شاه وامی جهت تحویل به موقع اف‪14-‬ها به ایران درخواست‬
‫کرد‪ .‬بانک مرکزی ایران وامی به مبلغ هفتاد و پنج میلیون دالر به این‬
‫شرکت داد و بعد از آن نیز ‪ 125‬میلیون دالر دیگر از طریق تشویق دیگر‬
‫مؤسسات اعتباری ایاالت متحده دریافت گردید‪ .‬بدین ترتیب مداخله‌ی‬
‫ایرانی ها برنامه‌ی اف‪ 14-‬را نجات داد‪.‬‬
‫یک‌سال بعد‪ ،‬در نوامبر ‪( 1975‬آبان ‪ ،)1354‬اولین گروه آموزشی اف‪-‬‬
‫‪ 14‬متشکل از شش خلبان و افسر رهگیر رادار آمریکایی به ایران رفتند و‬
‫یک برنامه‌ی آموزشی تدوین کردند‪ .‬به دنبال تأیید این برنامه و یک برنامه‌ی‬
‫آموزشی تکمیلی برای اف‪ ،14-‬مرحله‌ی تحویل آغاز شد و عملیات کامل‬
‫آموزشی کلید خورد‪ .‬اولین محموله شامل دو فروند اف‪ 14 -‬در ‪ 26‬ژانویه‌ی‬
‫‪ 6( 1976‬بهمن ‪ )1354‬زودتر از موعد مقرر تحویل گردیدند و این روند‬
‫به‌سرعت تا جوالی ‪( 1978‬تیر ‪ )1357‬ادامه یافت‪ .‬همراه با این دو فروند‪،‬‬
‫دو خلبان ایرانی‪ ،3‬یک خلبان آزمایشی از گرومن و یک افسر رهگیر رادار‪،‬‬
‫هواپیماها را از محل تولید در کالورتون‪ ،‬النگ آیلند‪ 4‬بلند کردند و از طریق‬
‫روتا‪ 5‬در اسپانیا مستقیماً به پایگاه جدید نیروی هوایی که به نام ارتشبد‬
‫فقید خاتمی‪ ،‬که در ‪ 12‬سپتامبر ‪ 21( 1975‬شهریور ‪ )1354‬در سانحه‌ی‬
‫پرواز با کایت کشته شده بود‪ ،‬تحویل دادند‪ .‬مجددا ً شاه شخصاً منتظر‬
‫دیدن جنگنده های جدید خود بود و باز دوباره تکنسین های ایرانی نمادهای‬
‫آمریکایی را برداشته و دایره های نماد پرچم ایران را قبل از اینکه خدمه‬
‫‪1  - Raytheon AIM-7F‬‬
‫‪ -  3‬یکی از این دو‪ ،‬سروان نیروی هوایی ایران‪ ،‬محمد فرح آور بود‪.‬‬
‫‪4  - Calverton, Long Island‬‬
‫‪5  - Rota‬‬
‫‪۵۴‬‬
 ‫فصل ‪ :2‬عقاب های شاه‬

‫بودند و اهداف ساقط شدند‪ .‬این امر عجیب نبود‪ ،‬زیرا تامکت های ایرانی‬ ‫سقوط شده بود‪ .‬در هر دو مورد خدمه ایجکت کرده بودند اما یک دانشجوی‬
‫تقریباً شبیه همتایان آمریکایی خود بودند به‌غیر از سیستم رقیق کننده‌ی‬ ‫خلبانی ایرانی بیش از حد تعلل کرد و دچار آسیب های سختی شد‪ .‬به‌دنبال‬
‫فشار اکسیژن و قفل کمربند متفاوت‪ ،‬زیرا نیروی هوایی ایران از نمونه های‬ ‫این حوادث تحقیقات گسترده ای آغاز گردید و یک خلبان آزمایشی بسیار‬
‫مورد استفاده در نیروی هوایی ایاالت متحده استفاده می کرد‪ .‬بدین ترتیب‬ ‫خبره‌ی گرومن فراخوانده شد‪ .‬او چنین نتیجه‌گیری کرد که خلبانان ایرانی‬
‫که سخت افزار و نرم افزار آنها خاص فروش خارجی بودند و به‌عنوان مثال‬ ‫عملکرد مناسبی داشتند و مشکل از موتور پرت و ویتنی‪ 1‬تی اف‪ 30‬می باشد‬
‫شناساگر دوست و دشمن ا ِی پی ایکس‪" 76-‬درخت نبرد‪ "8‬را داشتند‪،‬‬ ‫که ضعف های اساسی آن در آن زمان شهرت بدی پیدا کرده بود‪ .‬بدین‬
‫ولی فاقد ا ِی ان‪/‬ا ِی آر ا ِی‪-63-‬ای ال اس‪ 9‬و کی آی تی‪1-‬ا ِی‪ ،10‬کی آی‬ ‫ترتیب برنامه ای برای بروزرسانی موتورها و حتی جایگزینی آنها پیشنهاد‬
‫آر‪1-‬ا ِی‪ 11‬و تجهیز رمزگذاری‪ /‬رمزگشایی کی وای‪ 1228-‬بودند‪ .‬با این همه‬ ‫گردید‪ .‬این برنامه به سرانجامی نرسید و نیروی هوایی ایران به استفاده از‬
‫و علیرغم همه‌ی توجیهات معمول‪ ،‬بخش ضدجنگ الکترونیک سیستم‬ ‫اف‪14-‬ا ِی ادامه داد و درحالیکه در جوالی ‪ 1978‬آخرین هشتاد فروند اف‪-‬‬
‫ا ِی دبلیو جی‪ 9-‬و فونیکس به‌طور غیر مستقیم تنزل داده شده بود به‬ ‫‪14‬اِی ها به ایران تحویل داده شدند‪ ،2‬مشاوره هایی درباره‌ی خرید هفتاد و‬
‫نحوی که پردازشگر کندتری داشت که آن را به‌خصوص درمقابل تجهیزات‬ ‫پنج اف‪ 14-‬دیگر درجریان بود‪ .‬مشکل دیگر اف‪14 -‬های ایرانی این بود که‬
‫ضدالکترونیک غربی ناکارآمدتر می ساخت‪ .‬اما در مقابل هواپیماهای ساخت‬ ‫همگی فاقد حسگرهای مادون قرمز ا ِی ان‪/‬ا ِی ال آر‪ 3 23-‬بودند که بر روی‬
‫شوروی فوق العاده عمل می کرد و در اواخر اوت ‪ 1977‬یک تامکت ایرانی‪،‬‬ ‫محفظه ای در دماغه‌ی هواپیما نصب می شد‪ .‬درحقیقت نیروی هوایی ایران‬
‫یک میگ‪ 25-‬شوروی را که بر فراز ایران پرواز می کرد در ارتفاع ‪65000‬‬ ‫صبر کرده بود تا سیستم بهتری به‌جای آن نصب کند و این همان ا ِی ا ِی‬
‫پایی (‪ 19880‬متر) و سرعت بیش از ‪ 2‬ماخ رهگیری کرد‪ .‬سیستم ا ِی‬ ‫ایکس‪ 1-‬تی سی اس‪( 4‬دوربین تلویزیونی) گرومن بود که شبیه حسگرهای‬
‫دبلیو جی‪ 9-‬به‌طور کامل بر روی هدف قفل کرد و آماده بود تا فونیکس را‬ ‫تیسئو در فانتوم ها عمل می کرد و می توانست شناسایی مثبت در فواصلی‬
‫مستقیماً به سمت هدفش هدایت کند‪ .‬بعد از این تجربه‪ ،‬شوروی به‌سرعت‬ ‫فرای دامنه‌ی دید ارائه دهد‪.‬‬
‫تمام پروازهای خود بر روی خاک ایران را متوقف ساخت‪.‬‬ ‫تامکت های ایرانی سرانجام دو سال و نیم بعد از تامکت های نیروی‬
‫درحالیکه‪ ،‬ترکیب ا ِی دبلیو جی‪ 9-‬و فونیکس‪ ،‬جنگ افزار اصلی‬ ‫دریایی ایاالت متحده عملیاتی شدند‪ .‬ایران همراه با هواپیماها‪ ،‬چهارصد و‬
‫تامکت ها بود‪ ،‬اما تسلیحات دیگری نیز برای اف‪14-‬ها تدارک دیده‬ ‫بیست و چهار موشک فونیکس نیز در قالب بسته‌ی فروش طومار صلح‪3‬‬
‫شده بودند‪ ،‬ازجمله تعداد زیادی موشک های رهگیری هوایی ا ِی آی ام‪-‬‬ ‫سفارش داد که هشتاد تیر از آنها پیشتر تحویل داده شده بودند‪ .5‬فونیکس‪،‬‬
‫‪9‬جِی‪ 13 1-‬این موشک ها مزیت های فراوانی نسبت به سایدوایندرهای قبلی‬ ‫اف‪ 14-‬را قادر می ساخت تا به‌عنوان ایستگاه راداری پیش هشدار‪/‬رهگیر‬
‫داشتند‪ ،‬به‌عنوان مثال موتور و کالهک بهتر و همچنین قابلیت درآمدن‬ ‫زمینی‪ 6‬خودش عمل نماید‪ .‬بنابراین در اوت ‪( 1977‬مرداد ‪ )1356‬شاه‬
‫تحت کنترل رادار و در نتیجه هدایت به سوی هدف خاص را دارا بودند‪.‬‬ ‫که از ادامه‌ی پرواز فاکسبت ها (میگ‪ )25-‬بر فراز ایران به خشم آمده‬
‫اما ایرانی ها تحت تأثیر اسرائیلی ها و تجربیات نیروی دریایی ایاالت متحده‪،‬‬ ‫بود‪ ،‬شخصاً دستور شلیک آزمایشی فونیکس های جنگی علیه هواپیماهای‬
‫هیچگاه زیاد اسپارو‪ 14‬را دوست نداشتند‪ .‬با این حال‪ ،‬آنها تقریباً تمامی‬ ‫بدون سرنشین بی کیو ام‪34-‬ای‪ 7‬را در سرعت باال و ارتفاع باال (‪50000‬‬
‫ا ِی آی ام‪ 7-‬ای ‪ 15 4‬ها (نمونه‌ی مخصوص سازگار شده با ا ِی دبلیو جی‪9-‬‬ ‫فوت‪ 15290/‬متر) و ارتفاع بسیار پایین صادر کرد‪ .‬هر دو آزمون موفقیت آمیز‬
‫‪16‬‬
‫تامکت ها) و تا آنجا که ممکن بود ا ِی آی ام‪ 7-‬ای‪ 2-‬داگ فایت‪ -‬اسپاروها‬
‫‪1  - Pratt & Whitney‬‬
‫”‪8  - APX-76 “Combat Tree‬‬ ‫‪ -  2‬درواقع هشتادمین فروند هرگز تحویل داده نشد‪ .‬این هواپیما در ایاالت متحده ماند تا لوله‬
‫و گیرنده ی سوخت گیری هوایی آن به نوع مخصوص نیروی هوایی ایاالت متحده تغییر کند‪ ،‬اما‬
‫‪9  - AN/ARA-63 ILS‬‬ ‫در حین فرآیند تغییر‪ ،‬انقالب شد‪ .‬این فرآیند هرگز کامل نگردید و سرانجام این هواپیما سر از‬
‫‪10  - KIT-1A‬‬ ‫نیروی آزمایشی اف‪ 14-‬نیروی دریایی ایاالت متحده درآورد و در حال حاضر در اعماق انباری‬
‫در پایگاه هوایی دیویس‪-‬مونتان واقع در توکسان آریزونا نگهداری می شود‪.‬‬
‫‪11  - KIR-1A‬‬
‫‪3 - AN/ALR-23‬‬
‫‪12  - KY-28‬‬
‫‪4  - AAX-1 TCS‬‬
‫‪13 - AIM9J-1‬‬
‫‪ -  5‬در نهایت حدود هفتصد و بیست موشک فونیکس سفارش داده شد‪ ،‬اما تنها چیزی بین‬
‫‪14  - Sparrow‬‬ ‫دویست و هفتاد تا دویست و هشتاد و چهار تیر به ایران رسید‪.‬‬
‫‪15 - AIM-7E‬‬ ‫‪6  - EW/GCI‬‬
‫‪16  - AIM-7E-2 Dogfight-Sparrow‬‬ ‫‪7  - BQM-34E‬‬

‫‪۵۵‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫سوخت رســان ایرانــی‪ :‬بوئینــگ ‪ِ 3-707‬جی‪9‬ســی (بــه شــماره ‪ )5-8302‬کامــ ًا مجهــز بــه لولــه مخصــوص و سیســتم مخــزن نیــروی هوایــی‬
‫ایــاالت متحــده در زیــر قســمت پشــتی بدنــه و محفظــه ســوخت گیری بیــچ ‪ 1800‬در زیــر نــوک بــال‪ .‬ســاختار دوگانــه از ایــن جهــت مــورد‬
‫نیــاز بــود کــه هواپیمــا را بــه ترتیــب قــادر بــه سوخت رســانی بــه اف‪ 4-‬فانتــوم و اف‪ 14-‬تامکــت بســازد‪( .‬مجموعــه عکــس نویســندگان)‬

‫هواپیمای اف‪ 16-‬ا ِی‪/‬بی‪ 3‬به امضا رسید‪ 4‬و این احتمال وجود داشت که‬ ‫را خریدند‪ .‬گرچه فروش ا ِی آی ام‪ 7-‬اف‪ 1‬به ایران مجاز بود‪ ،‬اما از این نمونه‬
‫متعاقب آن صد و چهل فروند دیگر نیز سفارش داده شود‪ .‬اما به دلیل وقوع‬ ‫هیچ موشکی خریداری نشد و حتی نیروی هوایی ایاالت متحده نیز تا اواخر‬
‫انقالب ‪ 1979‬هیچ یک از این دو هواپیما به ایران تحویل داده نشدند‪.5‬‬ ‫‪ )1354( 1975‬از این نمونه دریافت نکرد‪ .‬به‌عالوه نیروی هوایی ایران برای‬
‫درحالیکه تمام اف‪16-‬های محموله‌ی متعلق به ایران آشیانه ای جدید در‬ ‫نبرد هوایی بر فونیکس تمرکز کرده بود‪.‬‬
‫اسرائیل یافتند (این هواپیماها به‌موقع به اسرائیل رسیدند تا به‌طرزی مؤثر‬ ‫‪2‬‬
‫شاه به‌عنوان قدم بعدی خود تصمیم به خرید جنگنده‌ی اف‪18-‬ال‬
‫در جنگ ‪ 1982‬با لبنان مورد استفاده قرار گیرند)‪ ،‬اف‪18-‬ال ها هرگز تولید‬ ‫نورثروپ گرفت و ارتشبد طوفانیان مجددا ً دست به کار شد‪ .‬دولت ایران پس‬
‫هم نشدند‪.‬‬ ‫از دریافت پیشنهاد نهایی از طرف نورثروپ‪ ،‬در ‪ 12‬سپتامبر ‪21( 1976‬‬
‫ایران که مشتاق بود نظارت دوربرد و توانایی هماهنگ شده‌ی‬ ‫شهریور ‪ )1355‬رسماً تمایل خود برای خرید دویست و پنجاه جنگنده‌ی‬
‫هدف گیری ضدکشتی خود را بهبود بخشد‪ ،‬در ‪ )1354( 1975‬شش‬ ‫اف‪ 18-‬ال‪ ،‬قطعات یدکی و تجهیزات پشتیبانی به ارزش دو و نیم میلیارد‬
‫هواپیمای گشت دریایی پی‪3-‬اف اوریون‪ 6‬از شرکت الکهید خریداری کرد‪.‬‬ ‫دالر را اعالم داشت‪ .‬ایران قصد داشت تا آنها را با ناوگان اف‪ 4-‬فانتوم که‬
‫این هواپیماها نمونه ای از پی‪3-‬بی‪7‬های نیروی دریایی ایاالت متحده بودند‬ ‫حتی هنوز به‌طور کامل تحویل داده نشده بود‪ ،‬جایگزین کند‪ .‬اف‪18-‬ال‬
‫نمونه‌ی تکامل یافته و خشکی نشین جنگنده‌ی کبرا بود که توسط نورثروپ‬
‫‪3  - F-16A/B‬‬ ‫و مک دانل داگالس برای نیروی دریایی ایاالت متحده طراحی شده بود‪.‬‬
‫‪ -  4‬در ‪ 12‬خرداد ‪ ،1357‬ایران سفارش خرید پنجاه و پنج فروند جنگنده اف‪ 16-‬را به شرکت‬
‫تام جونز در سپتامبر ‪( 1976‬شهریور ‪ )1355‬در تهران با شاه مالقات کرد‬
‫جنرال داینامیکس داد‪ .‬مترجم به نقل از‪ :‬نیروی هوایی ارتش در گذر تاریخ‪ ،‬حسین بهنام گهر‪،‬‬ ‫و نقشی کارساز در قانع کردن او برای خرید ایفا نمود‪ .‬جالب توجه آنکه‪،‬‬
‫مرکز انتشارات راهبردی نهاجا‪.1390 ،‬‬ ‫مذاکرات مربوط به خرید اف‪18-‬ال همزمان با مذاکرات خرید جنگنده های‬
‫‪ -  5‬سفارش بعدی برای صد و چهل فروند اف‪16-‬ا ِی باید تعداد اف‪16-‬های نیروی هوایی ایران را تا‬ ‫دیگر از همان رده یعنی اف‪ 16-‬پیش می رفت‪ .‬سرانجام ایران اولین خریدار‬
‫اواسط دهه ی ‪ 1980‬به سیصد فروند می رسانید‪ .‬در ‪ )1356( 1978‬اولین محموله ی قطعات یدکی‪،‬‬ ‫خارجی (پیش از چهار کشور اروپایی عضو ناتو) این هواپیما گشت و در‬
‫تسلیحات‪ ،‬تجهیزات نگهداری و تجهیزات پشتیبانی زمینی به مهرآباد رسید و خلبانان و کارکنان زمینی‬ ‫‪ 27‬اکتبر ‪ 5( 1976‬آبان ‪ ،)1355‬نامه ای رسمی برای خرید صد و شصت‬
‫به ایاالت متحده فرستاده شدند تا نحوه ی پرواز و نگهداری اف‪ 16-‬را فراگیرند‪ .‬با وجود این‪ ،‬دولت بختیار‬
‫و سپس نظام اسالمی این قرار داد را در سال ‪ )1357( 1979‬کمی پیش از تحویل اولین دو اف‪ 16-‬لغو‬
‫کردند‪ .‬تمامی تجهیزات اف‪ 16-‬که قب ًال به ایران تحویل داده شده بودند‪ ،‬بعدا ً در سال ‪ )1360( 1981‬در‬
‫ازای قطعات و جنگ افزار به پاکستان فروخته شدند‪.‬‬
‫‪6  - P-3F Orion‬‬ ‫‪1  - AIM-7F‬‬
‫‪7  - P-3B‬‬ ‫‪2  - F-18L‬‬

‫‪۵۶‬‬
 ‫فصل ‪ :2‬عقاب های شاه‬

‫چهار موضع راداری نخست ایران نیروی کافی تربیت کردند‪ .2‬از این چهار‬ ‫که تجهیزات رزمی ضد زیردریایی سطح پایین تری داشتند ولی دوربین های‬
‫موضع یکی متحرک و در دوشان تپه‪ ،‬نزدیک تهران قرار داشت و سه دیگر‬ ‫نظارتی نوع سی بر روی آنها نصب گردیده بود‪ .‬از راه رسیدن این تجهیزات‬
‫ثابت بوده و در تبریز‪ ،‬بابلسر و مشهد مستقر شدند‪ .‬نیروی هوایی ایران نیز‬ ‫جدید‪ ،‬همراه با دیگر انواع هواپیماها‪ ،‬زرادخانه نظامی مهیبی برای ایران‬
‫به محض دریافت اولین رادار خود‪ ،‬یک مدرسه‌ی آموزش رادار ایجاد کرد‪.‬‬ ‫فراهم آورده بودند که این کشور را قادر می ساخت جنگ را در سطح بسیار‬
‫سخت کوشی کارکنان نیروی هوایی در طول سال های بعد منجر به ساخت‬ ‫باالیی از خشونت و در مکان هایی بسیار دورتر از قلمرو خود پیگیری کند‪.1‬‬
‫چهارده موضع راداری دیگر شد‪ .‬در ابتدا جهت گیری فرماندهی دفاع هوایی‬
‫در راستای دفاع در برابر تهدید شوروی بود‪ ،‬اما از اواخر دهه‌ی ‪ ،1960‬با‬ ‫سازمان و مأموریت نیروی هوایی ایران‬
‫شکل گیری تهدیدات جدید از سوی عراق‪ ،‬سوریه‪ ،‬مصر و لیبی‪ ،‬توجه آن به‬ ‫به لطف دریافت این تعداد هواپیمای جنگی بسیار پیشرفته‌ی ساخت‬
‫جنوب و جنوب غرب معطوف گردید‪ .‬بنابراین تا ‪ ،)1356( 1978‬هفتاد هزار‬ ‫آمریکا درطول دهه‌ی ‪ ،1970‬نیروی هوایی در مسیر توسعه و مدرن سازی‬
‫نفر برای فرماندهی دفاع هوایی کار می کردند‪ ،‬که فرماندهی اش با سرلشگر‬ ‫گسترده ای گام برمی داشت‪ .‬این نیرو مورد عنایت ترین بخش نیروهای‬
‫سعید مهدیون (و معاون وی تیمسار شاپور خرمی) بود و چهارده موضع‬ ‫مسلح ایران بود و بیشترین سهم از هزینه های دفاعی را به خود اختصاص‬
‫پیش هشدار راداری در دوشان تپه‪ ،‬کرج‪ ،‬تبریز‪ ،‬بابلسر‪ ،‬مشهد‪ ،‬شهرآباد (‪40‬‬ ‫می داد‪ .‬همانگونه که در ابتدای این فصل نیز عنوان شد‪ ،‬تعداد کارکنان‬
‫کیلومتری بجنورد)‪ ،‬همدان (معروف به رادار سوباشی)‪ ،‬بوشهر‪ ،‬اصفهان‪،‬‬ ‫نیروی هوایی ایران تا ‪ )1356( 1978‬به صدهزار نفر و تعداد هواپیماهای‬
‫چابهار‪ ،‬بندرعباس (معروف به گنو)‪ ،‬جاسک‪ ،‬جزیره‌ی کیش و بندر لنگه‬ ‫نظامی به حدود پانصد فروند‪ ،‬افزایش یافت که همه‌ی اینها در چهارده‬
‫داشت‪ .3‬هر یک از این موقعیت ها‪ ،‬بین سه تا هفت هزار کارمند را به همراه‬ ‫پایگاه کام ًال توسعه یافته و حداقل ده محوطه‌ی هوایی کمکی گسترش‬
‫خانواده هایشان در خود جای داده بودند و شامل یک شبکه‌ی ارتباطی‬ ‫یافته بودند‪ .‬در همین زمان‪ ،‬فرماندهی دفاع هوایی نیروی هوایی ایران‪،‬‬
‫به‌عنوان بخش اصلی دفاعی آن‪ ،‬به قدرتمندترین بخش این نیرو تبدیل‬
‫شد‪ .‬فرماندهی دفاع هوایی که بالفاصله بعد از جنگ جهانی دوم تأسیس ‪ -  2‬تجهیزات اولین رادار متحرک در تابستان ‪ )1336( 1957‬به آبادان رسید و از آنجا سوار بر‬
‫شد و در ‪( 1957‬رسماً ‪ )1336( )1960‬به اولین رادار خود مجهز گشت‪ ،‬بیست و هفت کامیون برای سرهم شدن به تهران فرستاده شد‪ .‬ستوان یکم لقمان زاده (که بعدا ً‬
‫در ابتدا توسط بریتانیایی ها پشتیبانی می گردید‪ .‬بریتانیایی ها برای ایجاد به درجه‌ی سرهنگی رسید) مسئول این عملیات بود‪ .‬همراه با محموله‌ی یک افسر بریتانیایی و‬
‫یک سرباز بود که به فرآیند سرهم سازی کمک می کرد‪ .‬اولین رادار ثابت از مجموعه‌ی رادارهای‬
‫سه گانه ایران در امتداد مرزهای شوروی در سال ‪ )1339( 1960‬راه اندازی شد‪.‬‬
‫‪ -  3‬بین سال های ‪ )1341( 1962‬تا ‪ )1355( 1977‬چهارده عدد از این تأسیسات پیش هشدار‬
‫عظیم ساخته شد‪ ،‬و از ‪ )1357( 1979‬به این طرف حتی یک پایگاه رادار ثابت نیز ساخته نشده‬ ‫‪ -  1‬برای اطالعات بیشتر به مؤسسه ی تحقیقات صلح بین الملل استکهلم‪ ،‬کتاب سال‪1977‬؛‬
‫است‪.‬‬ ‫مؤسسه ی بین المللی تحقیقات راهبردی و تعادل نظامی ‪ 1978-79‬مراجعه کنید‪.‬‬

‫ترابر سنگین‪ :‬پرنده شماره ‪ 5-8107‬یکی از پنج بوئینگ ‪ِ 2-747‬جی‪9‬سی تجهیز شده به عنوان سوخت رسان بود که به نیروی هوایی ایران تحویل گردید‪ .‬این نوع در عین حال یک‬
‫هواپیمای ترابری و فرماندهی هوابرد پراهمیت نیز بود‪( .‬مجموعه عکس نویسندگان)‬

‫‪۵۷‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫رسیدن رادارهای نیمه‌ی خودکار سه بعدی از سوی ایاالت متحده و در‬
‫قالب برنامه‌ی "تاج صلح‪ "8‬بود‪ .‬اما در مجموع نیروی هوایی ایران برای دفاع‬
‫هوایی مؤثر وابستگی زیادی به تامکت های جدید که تا اواخر ‪ 1978‬چهار‬
‫واحد تجهیز کرده بودند و ده اسکادران اف‪ 4-‬خود داشت‪ .‬به‌عالوه در هر‬
‫پایگاه هوایی همیشه شش جنگنده به حالت هشدار نگه داشته می شدند‪.9‬‬
‫سیستم های پیش هشدار موجود‪ ،‬که در دهه‌ی ‪ 1950‬با همکاری‬
‫و کمک مالی سنتو ساخته شده بودند‪ ،‬در دهه‌ی ‪ 1970‬به‌طور گسترده‬
‫توسعه یافته و به روزرسانی شدند‪ ،‬به‌طوریکه رادارهای پیش هشدار نیمه‬
‫خودکار ا ِی ان‪/‬اف پی اس‪ 10 88-‬قدیمی با سیستم های ثابت وستینگهاوس‬
‫ا ِی ان‪/‬تی پی اس‪ 11 43-‬و متحرک مارکونی اس‪ 12 300-‬جایگزین گردیدند‪.‬‬
‫با وجود این به دلیل وسعت و ساختار زمین شناختی کوهستانی و پست‬
‫و بلند ایران‪ ،‬حتی این سیستم پیشرفته‌ی دفاع هوایی ملی نیز کافی نبود‬
‫و تنها توسعه‌ی هواپیماهای سیستم کنترل و پیش هشدار هوابرد (آواکس)‬
‫توسط ایاالت متحده‪ ،‬بهترین و ساده ترین راه حل را در اختیار ایران قرار‬
‫داد‪ .‬شاه زمان را برای خرید این هواپیماها از دست نداد و یک هیئت اعزامی‬
‫از سوی نیروی هوایی ایاالت متحده به ایران‪ ،‬بعد از برآورد هزینه‌ی بسیار‬
‫باال برای ساخت یک شبکه‌ی زمینی‪ ،‬توصیه کرد که هواپیماهای آواکس‬
‫برای نیروی هوایی راه حلی کاربردی تر و کارآمدتر هستند‪ .‬متعاقباً در اواخر‬
‫سال ‪ ،)1355( 1977‬ده فروند آواکس ای‪ 3-‬ا ِی سنتری‪ 13‬سفارش داده شد‬
‫(بعدا ً به هفت فروند کاهش یافت‪ )14‬و قرار بر این گردید که از سال ‪1981‬‬
‫تقریباً دوبرابر گردید که شامل واحدهای ردیابی آتش کور برای عملیات‬
‫در همه‌ی شرایط آب و هوایی بودند ‪ .‬مرحله‌ی بعدی مدرن سازی شاهد سیستم یدکی کش راپییر متشکل از چهار واحد آتش بود که هر کدام به یک دی ان‪ 181‬آتش‬
‫بسیار پیشرفته‪ ،‬سکوهای موشکی زمین به هوا (ترکیبی از هاوک و واحد‬
‫راپییر‪ ،)1‬توپ های ضد هوایی (توپ های اورلیکان‪ ،)2‬آمادگاه خودروها و‬
‫تأسیسات گسترده‌ی پشتیبانی بودند‪ .‬مشکل عمده‌ی فرماندهی دفاع هوایی‬
‫نیروی هوایی ایران عملکرد ضعیف رادارهای آمریکایی آنها در هوای گرم‬
‫و مرطوب به‌ویژه در خلیج فارس بود‪ .‬حتی به‌روزرسانی این سیستم ها نیز‬
‫مشکل را حل نکرد‪ .‬مشکل دیگر این بود که این موقعیت ها به سادگی به‬
‫دلیل گنبدهای راداری عظیم شان که بر باالی کوه ها نصب می شدند‪ ،‬قابل‬
‫شناسایی بودند‪ .‬وظیفه‌ی اصلی فرماندهی دفاع هوایی‪ ،‬دفاع از ایران در‬
‫مقابل حمالت هوایی به هدف های ارزشمند نظیر پایگاه های هوایی و دیگر‬
‫پایگاه های نظامی‪ ،‬تأسیسات نفتی و پاالیشگاه ها‪ ،‬مراکز صنعتی و شهرهای‬
‫بزرگ بود‪ .‬این واحد همچنین کنترل یازده گردان متحرک (متشکل از سی‬
‫و دو آتشبار) موشک های زمین به هوای ام آی ام‪23-‬ا ِی هاوک و ام آی‬
‫ام‪23-‬بی هاوک را بر عهده داشت‪ .3‬ایران برای این موشک ها درخواست یک‬
‫بسته‌ی کامل اعم از ایجاد یک آمادگاه تعمیری جهت نگهداری سیستم های‬
‫موشکی‪ ،‬آموزش کارکنان و مدیران و ایجاد تأسیسات تولید‪ ،‬کرده بود‪ .4‬دفاع‬
‫هوایی پایگاه های هوایی اصلی و پادگان های راهبردی متشکل از سیستم های‬
‫راپییر یدکی کش ساخت صنایع هوا فضای بریتانیا و موشک های زمین به‬
‫هوای ارتفاع‪-‬پایین تایگرکت‪ 5‬بودند که در سال ‪ )1349( 1970‬سفارش‬
‫داده شدند‪ ،‬به‌عالوه توپ های ضد هوایی هدایت راداری اورلیکان‪ .6‬در ‪1973‬‬
‫(‪ )1352‬تعداد بیشتری راپییر سفارش داده شد و تعداد این سیستم ها‬
‫‪7‬‬

‫کور سوار بر رادار نظارتی و چهار تیر‪ ،‬یک ردیاب بصری‪ ،‬یک دوربین ثانویه‪ ،‬یک ژنراتور و یک‬
‫واحد کنترل تاکتیکی مجهز بود‪ .‬همه ی اینها با کابل به دو خودرو سبک که هرکدام سیزده تیر‬ ‫‪1 - Rapier‬‬
‫در محفظه های مهر و موم شده حمل می کردند‪ ،‬بکسل می شدند‪ .‬آتش کور یک رادار تک پالس‬ ‫‪2  - Oerlikon‬‬
‫قادر به کار با فرکانس های مختلف بود که برای ردگیری هدف و موشک یک پرتو بسیار باریک‬
‫تولید می کرد تا به احتمال باالی زدن هدف با یک تیر دست یابد‪ .‬یک موشک این سیستم ‪2/23‬‬ ‫‪ -  3‬تحویل آی‪-‬هاوک از جوالی ‪( 1975‬تیر ‪ )1354‬آغاز گردید و همگی به جز پنج آتشبار‬
‫متر طول‪ 42/6 ،‬کیلوگرم وزن‪ ،‬کالهک زره شکاف مجهز به فیوز تماسی به وزن ‪ 1/4‬کیلوگرم و‬ ‫تا قبل از شروع انقالب در ‪ )1356( 1978‬به ایران رسیدند‪ .‬هاوک از سیستم نیمه خودکار‬
‫بردی بین ‪ 4400‬تا ‪ 6500‬متر داشت‪.‬‬ ‫هدف یاب راداری "تا آخرین حد" استفاده می کرد و برای اهداف در حال پرواز در ارتفاع پایین و‬
‫متوسط‪ ،‬کارآمد در نظر گرفته می شد‪ .‬یک آتشبار استاندارد‪ ،‬دو گروه آتش با یک رادار کنترل‬
‫‪8 - Peace Crown‬‬
‫آتش و سه موشک انداز سه تایی داشت‪ .‬ایران هرگز رادارهای "فاز‪ "2‬که در اوایل دهه ی ‪1980‬‬
‫‪ - 9‬باید توجه داشت که دو فروند از این شش جنگنده در هر پایگاه بر روی آمادگی ده دقیقه‪،‬‬ ‫برای هاوک های کویتی معرفی شدند را دریافت نکرد‪ .‬هاوک در اصل نام یک پرنده ی شکاری‬
‫دو فروند بر روی آمادگی پانزده دقیقه و دو فروند بر روی آمادگی سی دقیقه بودند‪ .‬نیروی هوایی‬
‫است اما بعدا ً معادلی برای "‪ "Homing All the Way Killer‬یا هدف یاب صد درصد کشنده‬
‫ایران به لحاظ نظری قادر بود در عرض سی دقیقه‪ ،‬شصت جنگنده را به آسمان بفرستد‪.‬‬ ‫شد‪.‬‬
‫‪10 - AN/FPS-88‬‬ ‫‪ -  4‬ژاک اس‪َ .‬گنسلر‪ ،‬صنعت دفاعی‪ ،‬انتشارات ام آی تی‪ ،1986 ،‬ص ‪214‬‬
‫‪11 - Westinghouse AN/TPS-43‬‬ ‫‪5  - Tigercat‬‬
‫‪12 - Marconi S-300‬‬ ‫‪ -  6‬جالب توجه آنکه واحدهای دفاع هوایی نیروی هوایی ایران متشکل از صد توپ خودکششی‪،‬‬
‫هدایت شوندهی راداری زد اس یو‪ 4-23-‬شیلکا و به همین تعداد توپ یدکی کش زد یو‪2-23-‬‬
‫‪13  - E-3A Sentry‬‬ ‫خریداری شده از شوروی به سال ‪ )1348( 1969‬بود‪.‬‬
‫‪ -  14‬ارتشبد طوفانیان در ‪ 17‬آبان ‪ 1356‬خبر خرید هفت فروند هواپیمای آواکس از آمریکا را‬
‫تأیید کرد‪ .‬مترجم به نقل از‪ :‬نیروی هوایی ارتش در گذر تاریخ‪ ،‬حسین بهنام گهر‪ ،‬مرکز انتشارات‬ ‫‪ -  7‬راپییر یدکی کش اولیه سیستمی برای هوای صاف بود‪ ،‬اما به منظور کسب توانایی همه ی‬
‫راهبردی نهاجا‪.1390 ،‬‬ ‫شرایط آب و هوایی و شب‪ ،‬ایرانی ها رادارهای آتش کور مارکونی دی بی‪ 181‬خریدند‪ .‬یک‬

‫‪۵۸‬‬
 ‫فصل ‪ :2‬عقاب های شاه‬

‫به یک لقمه‌ی غیرقابل هضم برای مهاجمان روس بود‪.‬‬
‫تا سال ‪ ،)1356( 1978‬فرماندهی دفاع هوایی نیروی هوایی ایران‬
‫ادعای داشتن صد و شصت اف‪5-‬ای و اف در حداقل ده واحد را داشت‪ .‬یکی‬
‫از این واحدها چندین آر اف‪5-‬ا ِی عملیاتی نیز در خدمت داشت (بیشتر‬
‫شانزده فروند خریداری شده در اواسط دهه‌ی شصت قب ًال انبار شده بودند)‪.‬‬
‫چنانچه قب ًال ذکر شد‪ ،‬قرار بود از سال ‪ ،)1357( 1979‬تایگر‪2‬های ایرانی‬
‫با اف‪ 16-‬ا ِی و بی جایگزین گردند‪ .‬وظیفه‌ی اصلی یگان تهاجمی‪ ،‬تضمین‬
‫توانایی ایران در مقابله به مثل با حمله‌ی خارجی در بیرون از مرزهای‬
‫ایران بود‪ .‬درحالیکه نیروی هوایی ایران هیچگونه دکترین مکتوبی نداشت‬
‫(حداقل تا قبل از تمام شدن جنگ با عراق)‪ ،‬اما رویکرد آن به مسئله‌ی‬
‫برتری هوایی کام ًال شبیه به نیروی هوایی ایاالت متحده بود‪ .‬برنامه‌ی اصلی‬
‫فرماندهی دفاع هوایی درصورت وقوع جنگ‪ ،‬ضدحمله‌ی گسترده‌ی هوایی‬
‫بود‪ .‬این برنامه بسته های تهاجمی بزرگی را متصور می شد که در آنها اف‪-‬‬
‫‪14‬ها جنگنده های اسکورت به شمار می آمدند‪ ،‬اف‪4-‬ها نقش سرکوب‬
‫سیستم های دفاعی را داشتند و اف‪4-‬های دیگر و نیز اف‪5-‬ها (بعدا ً اف‪-‬‬
‫‪16‬ها) با مهمات حفره ساز و تخریبی به پایگاه های هوایی حمله می کردند‪.‬‬
‫تنها بعد از اینکه برتری هوایی با نابودی نیروی هوایی دشمن در آسمان و‬
‫بر روی زمین حاصل می گردید‪ ،‬نیروی هوایی می بایست از نیروهای زمینی‬
‫‪1  - Stansfield Turner‬‬
‫(‪ )1360‬تحویل گردند‪ .‬این معامله با ایران بسیار بحث برانگیز شد‪ ،‬زیرا این‬
‫سیستم آنقدر پیشرفته بود که رئیس سازمان مرکزی اطالعات ایاالت متحده‪،‬‬
‫دریادار استنزفیلد ترنر‪ ،1‬علیه آن موضع گیری کرد‪ ،‬با این توجیه که اگر این‬
‫سیستم به دست افراد نادرست بیفتد‪ ،‬امنیت ایاالت متحده به‌شدت تهدید‬
‫خواهد شد‪ .‬دالیل خوبی برای این اعتراضات وجود داشت‪ ،‬زیرا یک ای‪3-‬‬
‫ا ِی که توسط یک هواپیمای سوخت رسان پشتیبانی می شد‪ ،‬می توانست تا‬
‫بیست و چهار ساعت در هوا بماند و در تمام طول این مدت حدود هزار‬
‫هدف را در فاصله‌ی ‪ 250‬مایل دریایی (‪ 450‬کیلومتر) ردیابی کرده و در‬
‫عین حال حدود صد هواپیمای خودی را هدایت نماید‪ .‬هدف نیروی هوایی‬
‫ایران در به‌کارگیری سنتری ها این بود که از آنها هماهنگ با حدود صد و‬
‫پنجاه اف‪ 14-‬مسلح به موشک های هوا به هوای دوربرد فونیکس در ارتفاع‬
‫باال و سیصد اف‪ 16-‬در ارتفاع پایین و بردهای کوتاه‪ ،‬استفاده نماید‪ .‬شاه باور‬
‫داشت که ترکیبی از چهارصد و پنجاه جنگنده جدید و آواکس ها به همراه‬
‫جنگنده های موجود‪ ،‬می تواند قاطعانه هرگونه خطر حمله‌ی هوایی خارجی‬
‫را در فاصله‌ی ‪ 110-160‬مایل دریایی (‪ 200-300‬کیلومتر) مرزهای ایران‬
‫دفع کند‪ .‬البته شاه عمدتاً از سوی عراق احساس خطر می کرد و همیشه به‬
‫قدرت هوایی عراق به‌عنوان یک تهدید بالقوه اشاره می نمود‪ ،‬اما درحقیقت‪،‬‬
‫هدف غایی او کسب توانایی الزم برای مقابله با تهاجم شوروی و تبدیل ایران‬

‫یک هواپیمای سری با تجهیزات سری از مأموریتی سری بازمی گردد‪ :‬یک آر اف‪4-‬ای نیروی هوایی ایران مجهز به یک محفظه دویست و سی و هشت کیلوگرمی اِی ال کیو‪87-‬‬
‫(وی)‪ 3‬که یکی از آخرین و ناشناخته ترین نمونه های این محفظه جنگ الکترونیکی است‪.‬‬

‫‪۵۹‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫تجهیزات پشتیبانی بخرند تا وابستگی خود به تأمین‌کنندگان جنگ افزار‬ ‫و دریایی حمایت هوایی به عمل می آورد‪.1‬‬
‫را درصورت بروز جنگ کاهش دهند‪ .‬بدین ترتیب ایران مقادیر زیادی‬ ‫قرارگاه ترابری نیروی هوایی ایران چهار اسکادران ترابری متوسط با‬
‫تجهیزات‪ ،‬قطعات یدکی و مهمات وارد کرد‪ ،‬اما وظیفه‌ی اصلی ناوگان‬ ‫بیش از پنجاه هواپیمای ترابری راهبردی هرکولس سی‪130-‬ای و اچ داشت‪،2‬‬
‫بوئینگ های ‪ 747‬ایران تضمین جریان مداوم و سریع تدارکات مورد نیاز‬ ‫به‌عالوه یک اسکادران سبک که مجهز به هواپیماهای نفربر فوکر اف‪27-‬‬
‫ ‪3‬‬

‫بود‪ .‬تأسیسات نگهداری اولیه‌ی نیروی هوایی نیز در مهرآباد قرار داشت که‬
‫صنایع هواپیماسازی ایران در جنب آن پشتیبانی بازبینی‪ 5‬و تعمیرات اصلی‬
‫برای واحدهای نگهداری را فراهم می آورد‪.‬‬
‫پایگاه هوایی دوشان تپه‪ ،‬در جنوب شرق تهران‪ ،‬مقر فرماندهی‬
‫نیروی هوایی و قرارگاه ضد بمب آن بود‪ .‬نظام پایگاه های نیروی هوایی‬
‫نشانگر سطوح باالی فناوری و پیچیدگی های این نیروی اعجاب آور بود‪.‬‬
‫به‌عنوان مثال‪ ،‬پایگاه یکم شکاری‪/‬ترابری‪ ،‬که تمامی بخش جنوبی فرودگاه‬
‫بین المللی مهرآباد را اشغال کرده بود‪ ،‬برای جای دادن بوئینگ های ‪ 707‬و‬
‫‪ 747‬توسعه یافت تا آشیانه ها و پارکینگ های بزرگی در آن احداث گردد‪.‬‬
‫‪ -  1‬این دقیقاً همان برنامه ای بود که نیروی هوایی ایران پس از تهاجم عراق به ایران بدون در‬
‫شش اسکادران رزمی با بیش از هشتاد هواپیما‪ ،‬که با دو سی‪ ،130-‬یک‬
‫تانکر و سه اسکادران ترابری دیگر پشتیبانی می شدند‪ ،‬در این پایگاه مستقر‬
‫بودند‪ .‬پایگاه های هوایی اصلی دیگر در نزدیکی اصفهان (خاتمی)‪ ،‬همدان‬
‫(شاهرخی)‪ ،‬وحدتی (نزدیک دزفول)‪ ،‬شیراز و بوشهر قرار داشتند و یک‬
‫پایگاه جدید دیگر به نام امیدیه‪ ،‬در نزدیکی اهواز در حال ساخت بود‪.6‬‬
‫همه‌ی این پایگاه ها حداقل دو باند پروازی به طول ‪ 9800‬فوت (‪ 3000‬متر‬
‫داشتند)‪ .‬در امتداد هر دو سوی این باندها دو ردیف دیوار حائل وجود داشت‬
‫فروند از این نوع‪ ،‬نه نیروی هوایی ایاالت متحده و نه خود سازنده هیچگونه کتابچه ی راهنمایی‬
‫‪5  - Overhaul‬‬
‫‪ -  6‬پایگاه دهم چابهار از قلم افتاده است‪ .‬م‬
‫بود و همچنین دو اسکادران با چهارده بوئینگ ‪ 707‬و چهارده بوئینگ‬
‫‪ 747‬که به ترتیب برای سوخت گیری هوایی و ترابری هوایی راهبردی مورد‬
‫استفاده قرار می گرفتند‪ .4‬این هواپیماها‪ ،‬پشتیبانی لجستیکی فوق العاده ای‬
‫فراهم می آوردند‪ .‬درحقیقت شاه متوجه شده بود که اسرائیل در جنگ‬
‫‪ )1352( 1973‬گرچه به‌شدت مسلح بود‪ ،‬اما برای ادامه‌ی نبرد به ترابری‬
‫هوایی گسترده‌ی تسلیحات از سوی ایاالت متحده نیاز داشت‪ .‬بنابراین‬
‫ایرانی ها به‌دنبال آن بودند که هرچه سریع تر و تا آنجا که ممکن است‬
‫نظر گرفتن میزان موفقیت یا شکست آن در پیش گرفت‪.‬‬
‫‪ -  2‬درحقیقت ایران حداقل شصت و چهار سی‪130‬بی‪/‬ای‪/‬اچ خریداری کرده بود که نه فروند از‬
‫انواع بی و ای به پاکستان فروخته شد‪ ،‬تعداد زیادی در سوانح عملیاتی مختلف از دست رفتند و‬
‫چهار فروند نیز به ای سی‪130‬اچ آیبکس ارتقا یافتند‪.‬‬
‫‪3 - Fokker F27‬‬
‫‪ -  4‬ایران پس از ایاالت متحده بزرگ ترین ناوگان سوخت رسان هوایی دنیا را در اختیار داشت‪.‬‬
‫جالب اینکه حتی خود ایاالت متحده هم بوئینگ ‪ 747‬سوخت رسان نداشت و پس از تحویل پنج‬
‫برای پرواز با آن نداشتند‪ .‬مترجم به نقل از‪ :‬فرماندهی و نافرمانی‪ ،‬حسین دهباشی‪ ،‬انتشارت‬
‫سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسالمی ایران‪ ،1393،‬ص‪.303-6 .‬‬

‫برای مأموریت شناسایی درون مرزهای شوروی مورد استفاده قرار گرفت؟!!! اولین سی اچ‪47-‬سی تحویل داده شده به نیروی هوایی ایران‪( .‬مجموعه عکس نویسندگان)‬

‫‪۶۰‬‬
 ‫فصل ‪ :2‬عقاب های شاه‬

‫اعزام شدند‪ .‬در ‪ 17‬اکتبر (‪ 25‬مهر) ایرانی ها دست به یک حمله‌ی دشوار‬ ‫گردید‪ .‬درحقیقت‪ ،‬گرچه عملکرد نیروهای ایرانی در عمان به‌صورت ترکیبی‬
‫کماندویی‪ ،‬با حمایت دو ناوشکن‪ ،‬علیه پایگاه های شورشیان در هاوف‪ 3‬و‬ ‫بود‪ ،‬اما در گزارش ها بیشترین تمجیدات از نیروی هوایی به عمل می آمد‪.‬‬
‫جدیب‪ 4‬در جنوب یمن زدند‪ .‬هر دو نقطه به‌شدت بمباران شد و سپس به‬ ‫پروازهای شناسایی اطالعات ارزشمندی فراهم آوردند؛ هلیکوپترها کارآیی‬
‫اشغال کماندوهای ایرانی درآمد‪ .‬پس از چندین عملیات مشابه دیگر‪ ،‬دولت‬ ‫خود در ناحیه‌ی ناهموار ظفار را به اثبات رساندند؛ و توانایی عملیات‬
‫عمان اعالم کرد که شورش در ظفار سرکوب شده است‪ .‬در این میان در ‪1‬‬ ‫مشترک با نیروی دریایی از دید افسران بریتانیایی اعزامی به عمان مخفی‬
‫نوامبر (‪ 10‬آبان) و ‪ 25‬دسامبر (‪ 4‬دی) ایرانی ها و عمانی ها دو ا ِی بی‪205.‬‬ ‫نماند‪ .‬فانتوم های ایرانی معموالً حمالت بازدارنده علیه مسیرهای تدارکاتی‬
‫دیگر از دست دادند و در همان سال یک هلیکوپتر ارتش ایران در یک‬ ‫شورشیان انجام می دادند که ازجمله‌ی آنها‪ ،‬حمالت متعدد به کشتی های‬
‫جزیره‌ی دورافتاده ی متعلق به عمان به دلیل طوفان سقوط کرد و خلبان‬ ‫سبک در حال تردد در امتداد ساحل یمن بود‪ .‬به‌عنوان مثال دو تا از این‬
‫آن ستوان اشرفی آذر توسط جنگجویان ظفار اسیر شد‪ .‬آنها او را به یمن‬ ‫کشتی ها در ‪ 5‬ژوئن ‪ 15( 1974‬خرداد ‪ )1353‬توسط اف‪4-‬ای های ایرانی‬
‫جنوبی تحویل دادند و چهار سال بعد‪ ،‬پس از وقوع انقالب ایران‪ ،‬در ‪ 8‬می‬ ‫فقط با استفاده از توپ بیست میلیمتری غرق شدند‪.‬‬
‫‪ 18( 1979‬اردیبهشت ‪ )1358‬آزاد شد‪.5‬‬ ‫در ‪ )1354( 1975‬عملیات هوایی بر فراز عمان بسیار خطرناک شد‪،‬‬
‫زیرا شورشیان به‌طرزی فزاینده از موشک های سام‪ 7-‬استفاده می کردند‪.‬‬
‫‪3  - Hauf‬‬ ‫در پایان این سال خلبانان ایرانی و عمانی حداقل بیست و سه بار شلیک‬
‫این موشک ها را تجربه کرده بودند‪ .‬سه هلیکوپتر ا ِی بی‪ 205.‬عمانی‪ ،‬یک‬
‫‪4  - Jaadib‬‬
‫ا ِی بی‪ 206.‬و یک ا ِی اچ‪1-‬جِی ایرانی‪ 1‬و یک استرایک مستر سرنگون شدند‪.‬‬
‫‪ - 5‬گفتگوی تلفنی مترجم با امیر سرتیپ خلبان پرویز علی اشرفیان آذری ‪1394/8/28‬‬
‫در شهریور ‪ 1354‬برای هدف قرار دادن انبار مهمات شورشیان عمانی واقع در غار شرشیتی در‬ ‫با وجود این‪ ،‬ایرانی ها حضور خود در جنگ را توسعه دادند و توپخانه‌ی‬
‫منطقه سیمبار (سیمبا؟) با دو فروند هلیکوپتر پرواز کردیم‪ .‬در آن زمان هنوز هلیکوپترهای کبرا‬ ‫سنگین را با ترابری و حمایت هلیکوپترهای شینوک به منطقه اعزام کردند‪.‬‬
‫به هوانیروز تحویل داده نشده بودند و به همین خاطر من با یک فروند هلیکوپتر ا ِی بی‪206.‬‬ ‫در اکتبر ‪( 1975‬مهر ‪ )1354‬حمله‌ی بعدی با بمباران محل تمرکز شورشیان‬
‫و دوستم ستوان بهروز علیزاده سوار بر یک ا ِی بی‪ 205.‬که هر دو مسلح بودند‪ ،‬عازم مأموریت‬
‫شدیم‪ .‬در هنگام آغاز عملیات قرار گذاشتیم ابتدا من شیرجه بزنم و ایشان پوشش دهد و بعد‬ ‫در سرفِیت‪ 2‬توسط فانتوم های ایرانی و هانترها (با خلبانی بریتانیایی ها) آغاز‬
‫برعکس‪ ،‬اما در حین شیرجه زدن‪ ،‬هلیکوپتر من هدف گلوله ضدهوایی قرار گرفت و به طور کامل‬ ‫گردید‪ .‬پیاده نظام عمان و توپخانه ایران با کمک شینوک ها به منطقه‬
‫موتور خود را از دست داد‪ .‬بنابراین با تالش زیاد هلیکوپتر را در دره ای فرود آوردم و از ستوان‬
‫علیزاده خواستم من و کمکم را سوار کند‪ ،‬اما به دلیل حجم سنگین آتش این کار میسر نشد‪.‬‬ ‫‪ -  1‬در آن زمان هلیکوپتر کبرا به ایران تحویل داده نشده بود‪ .‬نگاه کنید به پاورقی صفحه بعد‪ .‬م‬
‫در حین فرود گلوله ای به غوزک پایم خورد و استخوان آن را شکست‪ .‬به هر ترتیب هلیکوپتر را‬ ‫‪2  - Sarfait‬‬

‫بل‪214‬اِی نیروی هوایی ایران که در تاریخی نامعلوم به دلیل اشتباه خلبان در نزدیکی شهر سالله عمان سقوط کرد‪ .‬بیشتر خلبان هلیکوپتر ایران در عمان بسیار ماهر توصیف‬
‫شده اند‪ ،‬اما این عکس ثابت می کند برخی از آنها عالی نبودند‪ .‬این هلیکوپتر نهایت ًا تعمیر شد و احتما ًال تا االن به ایران بازگشته است‪( .‬وزارت دفاع ایاالت متحده)‬

‫‪۶۷‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫هوایی عمان و نزدیک مرز یمن بوده که توپ های ضد هوایی یمن بر روی‬ ‫سرانجام در بهار ‪ )1355( 1976‬توافقی بر سر آتش بس حاصل شد‪،‬‬
‫آن آتش گشوده اند‪ .‬خدمه از هواپیمای آسیب دیده بیرون پریدند اما در‬ ‫اما هواپیماهای نیروی هوایی ایران همچنان به حمالت خود به محل های‬
‫حین فرود با چتر در قلمرو یمن جنوبی به سمت آنها تیراندازی شد‪ .‬خیلی‬ ‫تمرکز باقی مانده شورشیان و نیز پروازهای شناسایی بر فراز یمن جنوبی‬
‫زود هر دو آنها اسیر شدند‪ ،‬اما کمک خلبان‪ ،‬ستوان یکم یعقوب آصفی‪ ،‬زیر‬ ‫ادامه می دادند‪ .‬در یکی از این پروازها در ‪ 24‬نوامبر ‪ 3( 1976‬آذر ‪)1355‬‬
‫شکنجه کشته شد‪ 2‬و خلبان‪ ،‬سرگرد داریوش جاللی‪ ،‬از این آوردگاه سخت‬ ‫یکی از دو آر اف‪4-‬ای هایی که در ارتفاع پایین از روی ساحل یمن جنوبی‬
‫جان به در برد و بیست و هفت روز بعد با وساطت عربستان سعودی و پس‬ ‫عبور می کردند‪ ،‬سرنگون شد‪ .‬فانتوم در آب های کم عمق سقوط کرد و‬
‫از اولتیماتوم چهل و هشت ساعته شاه به میهن بازگردانده شد (او چهار سال‬ ‫الشه‌ی آنها تا مدت ها در زیر آب قابل رؤیت بود‪ .1‬در ابتدا ایران اعالم داشت‬
‫بعد به دلیل شرکت در کودتای نوژه اعدام گردید)‪ .‬بعدها‪ ،‬سپهبد امیرحسین‬ ‫که یک هواپیمای غیر مسلح در یک مأموریت معمول آموزشی در حریم‬
‫ربیعی (آخرین فرمانده نیروی هوایی ایران قبل از انقالب‪1979-1976 .‬؛‬
‫‪ 1355‬تا ‪ ،)1357‬در دفاعیه‌ی خود در دادگاه انقالب فاش کرد که نیروی‬ ‫نشاندم و به همراه کمک خود‪ ،‬ستوانیار سالمی‪ ،‬که در آن زمان خلبانی جوان و تازه کار بود از‬
‫هوایی ایران چهار مأموریت شناسایی‪-‬عکس برداری بر روی یمن جنوبی‬ ‫هلیکوپتر بیرون آمدیم‪ .‬بالفاصله مسلسل دستی یوزی را به ستوانیار سالمی دادم و گفتم خود‬
‫به‌ویژه بندر الغیضه انجام داده بود‪ .‬در یکی از مأموریت ها بر روی دو آر‬ ‫را نجات دهد‪ .‬علیرغم اصرار ایشان برای ماندن و یا حمل کردن من‪ ،‬نپذیرفتم و دستور دادم مرا‬
‫اف‪4-‬ای آتش گشوده می شود و چنانچه در باال ذکر گردید یکی از آنها‬ ‫ترک کند‪ .‬پس از آن با پای شکسته در کوه ها به سمتی که فکر می کردم جهت نیروهای خودی‬
‫باشد به راه افتام‪ ،‬اما ساعت ‪ 4‬بعد از ظهر به دلیل خونریزی و گرمای هوا از پا افتادم و اسیر شدم‪.‬‬
‫در دریای عربستان سقوط می کند و این امر باعث می گردد فانتوم های‬
‫نیروی هوایی چندین بار به این ناحیه حمله کنند‪ .‬او افزود که اینها تنها‬
‫‪ -  1‬الشه ی هواپیما بالفاصله توسط فانتوم های نیروی هوایی ایران بمباران شد تا اسرار هواپیما و‬
‫‪ -  2‬بنا به گفته ی خلبانان نیروی هوایی ایشان در دریا غرق شدند و به شهادت رسیدند‪ .‬م‬ ‫به ویژه دستگاه های عکس برداری که سری بودند به دست بیگانگان نیافتد‪ .‬م‬

‫یک مربی آمریکایی و شاگرد ایرانی اش بر روی یک هلیکوپتر بل ‪ 206‬کار می کنند (وزارت دفاع ایاالت متحده)‬

‫‪۶۸‬‬
 ‫فصل ‪ :2‬عقاب های شاه‬

‫فنی پنتاگون می شد که در پروژه های خاص‪ ،‬آموزش میدانی و خدمات فنی‬ ‫مأموریت های تهاجمی نیروی هوایی در طول عملیات ظفار بودند و در کنار‬
‫ارائه می دادند‪ .‬در گزارش کمیته‌ی روابط بین المللی سنا در ‪)1355( 1976‬‬ ‫عملیات لجستیکی در داخل کشور عمان‪ ،‬نیروی هوایی فقط از کشتی های‬
‫آمده است‪" :‬توافقی عمومی میان نیروهای آمریکایی درگیر برنامه های ایران‬ ‫رزمی نیروی دریایی ایران که مواضع شورشیان را مورد هدف قرار می دادند‪،‬‬
‫وجود دارد که این کشور بعید است در پنج تا ده سال آینده بدون حمایت‬ ‫پشتیبانی می کرده است‪.1‬‬
‫روزانه‌ی ایاالت متحده با موجودی کنونی و آینده‌ی سالح های پیشرفته‌ی‬ ‫نیروهای ایران تا ‪ )1357( 1979‬در عمان باقی ماندند ولی‬
‫خود‪ ،‬درگیر جنگ بشود"‪ .‬بدین ترتیب ایاالت متحده خود را اخالقاً متعهد‬ ‫درگیری های پراکنده تا ‪ )1361( 1982‬همچنان ادامه داشت‪ .‬ایرانی ها‬
‫به نگهداری و عملیاتی نگهداشتن این تجهیزات می دانست‪ .‬با این حال بر‬ ‫در طول حضور در عمان سطح آگاهی خود نسبت به عملیات مشترک‬
‫اساس یک تحقیق سنا در سال ‪" )1355( 1976‬چنانچه قرار باشد دولت‬ ‫را باال بردند‪ .‬بهترین مثال‪ ،‬همکاری بین تفنگداران دریایی‪ ،‬نیروی هوایی‬
‫ایران تغییر کند ‪...‬گرایش‌های ضد آمریکایی می تواند در ایران به یک مشکل‬ ‫و هوانیروز بود‪ .‬فرماندهان ایرانی ثابت کردند که آمادگی الزم برای خطر‬
‫جدی بدل گردد"‪ .‬بنابراین ایاالت متحده خواستار کاهش خریدهای نظامی‬ ‫کردن و استفاده از تاکتیک های غیر معمول را دارند و این سنتی بود که‬
‫ایران شد و در همان زمان برنامه‌ی دراز مدتی را پی‌ریزی کرد که نیروهای‬ ‫به‌خوبی تا پایان جنگ هشت ساله با عراق ادامه یافت‪ .‬در سال ‪1976‬‬
‫مسلح ایران چگونگی استفاده و کاربرد تجهیزات جدید و نحوه‌ی پذیرش‬ ‫(‪ )1355‬نیروهای ضدشورش ایران با اتکا به پشتیبانی هلیکوپتری‪ ،‬مجددا ً‬
‫فناوری های نو را فراگیرند‪.‬‬ ‫برای مبارزه با یک شورش جدایی طلبانه‌ی دیگر به بلوچستان پاکستان‬
‫برنامه‌ی تعمیر و نگهداری نیروی هوایی ایران با داشتن تعداد کمی‬ ‫اعزام شدند‪ .‬این عملیات هرچند کوتاه و محدود بود‪ ،‬اما برای ایران که خود‬
‫افسر تکنسین و با استفاده از افسریارانی که تنها اجازه‌ی تعمیرات اساسی‬ ‫جمعیت عظیمی از بلوچ ها دارد‪ ،‬اهمیت ‌بسزایی داشت‪ .‬شاه در کمک به‬
‫زیر نظر تکنسین های آمریکایی را داشتند‪ ،‬به‌طرز قابل توجهی به همیاری‬ ‫پاکستان برای سرکوب شورش بلوچ ها به دنبال ممانعت از هرگونه شورش‬
‫ایاالت متحده وابسته بود‪ .‬کمبود نیروی کاری ماهر‪ ،‬نیروهای مسلح شاه را‬ ‫در ایران بود‪ .‬به غیر از حضوری محدود در لبنان در اوایل دهه‌ی ‪ ،1980‬این‬
‫مستأصل کرده بود‪ .‬یک برآورد اطالعاتی رسمی وزارت دفاع آمریکا در اواخر‬ ‫آخرین باری بود که نیروهای ایرانی به یک کشور خارجی اعزام می شدند‪.2‬‬
‫دهه‌ی ‪ 1970‬عنوان می کند‪" :‬ایران به اندازه‌ی کافی نیرو برای نگهداری‬ ‫شاه در اواخر دوران سلطنت خود‪ ،‬نقش امنیتی بین المللی ایران را به‌طور‬
‫تجهیزات جدیدی که سفارش داده و در دهه‌ی آینده تحویل داده می شوند‪،‬‬ ‫مداوم با همیاری آموزش نظامی به پادشاهی های دوست حتی تا دور دست‬
‫ندارد‪ ."3‬تنها در اسکادران کوچک پی‪3-‬اف های نیروی هوایی ایران بیش‬ ‫آفریقا گسترش می داد‪ .‬به‌عنوان مثال در ابتدای دهه‌ی ‪ 1970‬ایران تعداد‬
‫از هشتاد مشاور فنی کار می کردند که تعدادشان بیش از دو برابر کارکنان‬ ‫قابل توجهی اف‪ 86-‬و سه اف‪5-‬ا ِی در اختیار نیروی هوایی سلطنتی اتیوپی‬
‫رسمی بخش نگهداری خود این نیرو بود‪ .‬به‌عالوه علیرغم هزینه های گزاف‬ ‫قرار داد که درگیر خیزش در اریتره بود‪ .‬همچنین در سال های ‪1977-78‬‬
‫قرارداد پی‪3-‬ها‪ ،‬الکهید که پیمانکار اصلی آنها بود انتظار داشت که تا اوایل‬ ‫(‪ )1356-55‬ایران از طریق اسپانیا‪ ،‬هشتاد درصد کمک های نظامی به‬
‫دهه‌ی ‪ 1990‬میالدی حداقل هفتاد و پنج تکنسین در ایران داشته باشد‪.4‬‬ ‫دولت مراکش را تأمین کرد و همچنین خلبانان اف‪ 5-‬مراکشی را آموزش‬
‫با وجود این به نظر می رسد این اغراق در کوچک شمردن نیروی کار ایرانی‬ ‫داد تا هواپیماهای خود را علیه شبه نظامیان جدایی طلب پولیساریو به پرواز‬
‫تنها بهانه ای برای حضور گسترده‌ی خارجی در ایران بود‪ .‬چراکه تعداد قابل‬ ‫درآورند‪.‬‬
‫توجهی از مستشاران آمریکایی‪ ،‬درواقع فاقد هرگونه تخصص خاصی بودند‬
‫و بعضاً از همتایان ایرانی خود در سطح پایین تری قرار داشتند و در عین‬ ‫حضور بیش از حد خارجی ها‬
‫حال برخی از آنان آشکارا مخالف این بودند که ایران به چنین حجمی از‬ ‫برطبق اسناد دولت ایاالت متحده‪ ،‬در اواخر دهه‌ی ‪ 1970‬حدود‬
‫هواپیماهای پیشرفته دست یابد درحالیکه ایاالت متحده به آنها در ویتنام‬ ‫‪ 6452‬شهروند آمریکایی به‌صورت نیروی کار قراردادی و ‪ 1122‬کارمند‬
‫نیازمند است‪ .‬با وجود این‪ ،‬تکنسین ها و مهندسان بسیار خبره ای نیز بودند‬ ‫دولت ایاالت متحده در ارتباط با برنامه های تسلیحاتی در ایران حضور‬
‫که پس از گذشت سالیان دراز همچنان نیروهای فنی کهنه کار ایرانی به‬ ‫داشتند‪ .‬عدد آخر شامل صدها نیروی نظامی همکار با تیم های همیاری‬
‫‪ -  1‬دفاعیات سپهبد ربیعی در دادگاهش به تاریخ ‪ 7‬آوریل ‪ 18( 1979‬فروردین ‪.)1358‬‬
‫‪" -  3‬بررسی ایران‪ :‬گزارش بین سازمانی" وزارت دفاع و وزارت امور خارجه‪ 28 ،‬فوریه ‪،1978-9‬‬
‫ص‪32.‬‬ ‫‪ -  2‬اولین مأموریت نظامی نیروی هوایی در خارج از کشور بنا به درخواست سازمان ملل انجام‬
‫شد و طی آن یک گردان از نیروی هوایی شامل هواپیماهای اف‪ ،84-‬کارکنان خلبان و فنی‬
‫‪ -  4‬ناوسروان جان جی‪ .‬واکر‪ ،‬نیروی دریایی ایاالت متحده‪ ،‬راهبرد قدرت دریایی ایران‪ :‬اهداف‬
‫و تکامل‪ ،‬دانشکده‌ی نیروهای عمومی و فرماندهی ارتش ایاالت متحده‪ ،‬فورت لی ِونورث‪ ،‬کانزاس‪،‬‬ ‫و کلیه عوامل و عناصر پشتیبانی‪ ،‬در تاریخ ‪ 26‬مهرماه ‪ 1341‬جهت اعاده ی صلح و امنیت به‬
‫ص‪ 50.‬و کشتی های جنگی جِینز‪( ،1979 ،‬تورتون هیث‪ ،‬بریتانیا‪ :‬گروه اطالعات جِینز‪،)1979 ،‬‬ ‫کشور کنگو اعزام و پس از انجام مأموریت های محوله در تاریخ ‪ 15‬اردیبهشت ‪ 1342‬به میهن‬
‫ص ‪322‬؛ و "بررسی ایران‪ :‬گزارش بین سازمانی" وزارت دفاع و وزارت امور خارجه‪ 28 ،‬فوریه‌ی‬ ‫بازگشتند‪ .‬مترجم به نقل از‪ :‬نیروی هوایی ارتش در گذر تاریخ‪ ،‬حسین بهنام گهر‪ ،‬مرکز انتشارات‬
‫‪ ،1978-9‬ص‪29.‬‬ ‫راهبردی نهاجا‪.1390 ،‬‬

‫‪۶۹‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫در داخل ایران بودند‪ .‬تمایل شاه برای تولید مشترک جنگنده‌ی میراژ با‬
‫پاکستان در دهه‌ی ‪ 1960‬که قب ًال ذکر شد نمونه ای از این عالقه است‪.‬‬
‫در طول دهه‌ی ‪ ،1970‬شاه تحت یک برنامه‌ی صنعتی سازی چند میلیارد‬
‫دالری‪ ،‬شرکت های غربی را مأمور ساخت کارخانه های سالح کرد‪ .‬نتیجه‌ی‬
‫آن این شد که شرکت های آمریکایی زیرساخت تولیدی بی نظیری ساختند‬
‫که حتی با استانداردهای امروز هم بسیار اصولی و ارزشمند می باشد‪.‬‬
‫بیشتر تالش های اینچنینی‪ ،‬سرمایه گذاری های مشترک با شرکت های‬
‫هواپیماسازی نظیر نورثروپ‪ ،‬الکهید و بل تکسترون بود که بعدها منجر به‬
‫ایجاد واحدهای بزرگ و پیشرفته‌ی تولید هواپیماها و هلیکوپتر و بازبینی‬
‫موتور در اصفهان و تهران شد‪ .‬ایرانی ها نیازمند آن بودند که نه‌تنها تولیدات‪،‬‬
‫بلکه تأسیسات تولید‪ ،‬توانایی مهندسی مدیریت و کل برنامه‌ی آموزشی‬
‫کارگران در اختیار آنها گذارده شود‪ .‬بدین ترتیب انتظار داشتند که در طول‬
‫پنج تا ده سال صنایع دفاعی خود را همپای دیگر نقاط جهان داشته باشند‪.‬‬
‫نماینده‌ی یک شرکت الکترونیک آمریکایی یک‌بار گفت‪" :‬ما در حال ساخت‬
‫یک واحد تولیدی الکترونیک در ایران هستیم که از هر شرکت صنایع دفاعی‬
‫الکترونیکی در ایاالت متحده برتر و پیشرفته تر است؛ ما همه‌ی توانایی های‬
‫پیشرفته را به آنجا می بریم زیرا آنها می توانند آن را بخرند و بهترین را‬
‫می خواهند"‪ .‬سؤالی که این امر به‌وجود می آورد این بود که آیا بازار دراز‬
‫مدت کافی در این کشور برای پشتیبانی چنین صنعت دفاعی وجود داشت‬
‫یا نه؟ وقوع انقالب اسالمی و سپس جنگ هشت ساله با عراق خیلی زودتر‬
‫از آنچه شرکت های آمریکایی انتظار داشتند به این سؤال پاسخ داد‪.‬‬
‫وجود این‪ ،‬ایرانی ها مشتاق به‌دست آوردن توانایی تولید سالح های پیشرفته‬
‫انقالب‬
‫تا اواخر دهه‌ی ‪ ،1970‬شاه ایران را به یک قدرت نظامی برتر منطقه ای‬
‫نیکی از آنان یاد می کنند‪ .‬شتاب گسترش ارتش عظیم شاه بیش از ظرفیت‬
‫پذیرش ایران و در برخی از بخش های خدماتی‪ ،‬تحت فشار تغییرات سریع‬
‫و گسترده در آستانه‌ی فروپاشی بود‪ .‬آنچه این امر را پیچیده تر می کرد‪،‬‬
‫زمان دراز معرفی تا بلوغ سیستم های تسلیحاتی پیچیده‌ی شاه و اتکای‬
‫متقابل شکننده‌ی آنها بود‪ .‬به‌عنوان نمونه‪ ،‬الحاق هواپیماهای آواکس و‬
‫تکمیل سیستم یکپارچه‌ی دفاع هوایی سیک سنتری‪ ،‬هر دو برای دفاع‬
‫هوایی ایران و فرماندهی و کنترل کارآمد جنگنده های نیروی هوایی در‬
‫مأموریت های پشتیبانی از نیروهای زمینی‪ ،‬حیاتی بودند‪ .‬اما تا سال ‪1978‬‬
‫(‪ )1356‬تحویل آواکس ها با دو سال تأخیر مواجه شده بود و بر اساس‬
‫پیش بینی های ایاالت متحده سیستم سیک سنتری تا اوایل دهه‌ی ‪1990‬‬
‫به‌طور کامل عملیاتی نمی شد‪.1‬‬
‫حقیقت این بود که بازار ایران برای شرکت های آمریکایی بسیار‬
‫سودآور بود‪ .‬نه‌تنها اینکه نیروی هوایی ایران معموالً برای خرید تجهیزات‬
‫از ایاالت متحده دو تا سه برابر بیشتر از همپیمانان این کشور در ناتو پول‬
‫می داد‪ ،‬بلکه اجازه‌ی انجام تعمیرات بر روی تجهیزات حساس را نیز نداشت‪.‬‬
‫جعبه‌ی سیاه تقریباً تمام سیستم های ساخت آمریکا در نیروی هوایی‬
‫ایران به‌کلی از حوضه‌ی دسترسی تکنسین های ایرانی خارج بود و حتی‬
‫ساده ترین کارهای تعمیراتی باید با فرستادن قطعه به خارج و جایگزینی‬
‫آن با یک قطعه‌ی جدید‪ ،‬در کشور سازنده صورت می گرفت‪ .‬ایرانی ها اغلب‬
‫آمریکایی ها را مقصر عقب ماندن از برنامه‌ی زمانی قرارداد می دانستند و‬
‫از اینکه آنها امتیازات ویژه برای خود در نظر می گیرند‪ ،‬گله می کردند‪ .‬با‬
‫‪ -  1‬در میان دیگر عوامل‪ ،‬فقدان این دو سیستم در ایران به نیروی هوایی عراق کمک کرد به‬
‫تأسیسات نفتی ایران حمله کند‪ .‬واکر‪ ،‬راهبرد قدرت دریایی ایران‪ :‬اهداف و تکامل‪ ،‬ص‪50-49.‬‬

‫کدام نیروی هوایی؟ یک بوئینگ ‪ 707‬عکسبرداری شده در ‪)1357( 1979‬؛ اولین ‪ I‬که اختصاری ‪( Imperial‬شاهنشاهی) است‪ ،‬برداشته شده اما ‪ IR‬که اختصاری ‪Islamic‬‬
‫‪( Republic‬جمهوری اسالمی) می باشد‪ ،‬هنوز اضافه شده است‪.‬‬

‫‪۷۰‬‬
 ‫فصل ‪ :2‬عقاب های شاه‬

‫این همه هواپیما برای چه کاری؟ ردیفی از یازده اف‪14-‬اِی بر باند پایگاه هشتم شکاری‪ ،‬تصویربرداری شده در طول آماده سازی برای پرواز های آموزشی قبل از ‪.)1357( 1979‬‬
‫برخی از بهترین خلبانان ایران با اف‪ 14-‬آموزش دیدند‪ ،‬هرچند برخی تصفیه و یا حتی اعدام شدند‪ ،‬اما بسیاری در واحدهای موظفه خود باقی ماندند‪ ،‬در حالیکه دیگران بعد از‬
‫حمله عراق از زندان آزاد شدند تا تامکت ها را علیه عراقی ها به پرواز درآورند‪( .‬گرومان)‬

‫زیاد اف‪5-‬ای و اف ها و نیز اف‪16-‬ا ِی نیروی هوایی) بود‪ .‬این دو مکان‪،‬‬ ‫تبدیل کرده بود‪ .‬در ژوئن ‪( 1978‬خرداد ‪ )1357‬او با مقامات ارشد نظامی‬
‫پیشرفته ترین تأسیسات آموزشی خاورمیانه می شدند‪ .‬با این حال طرح های‬ ‫درباره‌ی برخی کمبودها در تسلیحات‪ ،‬تاکتیک ها و آموزش نیروهای مسلح‬
‫توسعه‌ی آنها به‌واسطه‌ی انقالب اسالمی فوریه‌ی ‪( 1979‬بهمن ‪)1357‬‬ ‫ایران مالقات کرد‪ .‬آنها به این نتیجه رسیدند که برخی از این کاستی ها‬
‫کنار گذاشته شدند‪ ،‬درست همانند دریافت اف‪14-‬ها‪ ،‬ای‪3-‬اِی ها‪ ،‬اف‪-‬‬ ‫(که بیشترشان در یک بررسی به سال ‪ 1974‬شناسایی شده بودند) قب ًال‬
‫‪16‬ا ِی و بی ها‪ ،‬اف‪18-‬ال ها و دیگر تسلیحات و تجهیزاتی که ایران سفارش‬ ‫رفع شده یا در حال رفع شدن بودند‪ ،‬اما به‌طور کلی نیروهای ایرانی‬
‫داده بود‪ .‬هیچ یک از فرستنده های هدف یاب سیستم متحرک ام پی کیو‪-‬‬ ‫(به‌خصوص نیروی هوایی) می بایست بهتر از گذشته تجهیز‪ ،‬رهبری و‬
‫تی‪ 11‬که سیگنال هایی مشابه رادار موشک های زمین به هوای اس ا ِی‪2-‬‬ ‫نگهداری می شدند و آموزش می دیدند‪ .‬با این حال مهم ترین کمبودی‬
‫فنسونگ‪ 2‬و اس ا ِی‪ 3 -‬لوبلو‪ 3‬و نیز هیچکدام از سیستم های متحرک ام اس‬ ‫که همچنان وجود داشت‪ ،‬فقدان تجهیزات جنگ الکترونیک مناسب و‬
‫کیو‪ -‬تی‪ /4‬تی ‪ /5‬تی‪ ( 4 6‬در غرب به ترتیب تحت نام فنسونگ‪ ،‬لوبلو و پت هند‬ ‫آموزش بود‪ .‬بدین ترتیب قرار بر این شد که دو مدرسه رزم هوایی و‬
‫شناخته می شدند) که رادارهای زمینی شوروی را شبیه سازی می کردند‪ ،‬و‬ ‫رزم ضدهوایی تأسیس گردد‪ .‬یکی از این مدارس توسط نیروی هوایی‬
‫همگی توسط ایران در قالب برنامه‌ی یاقوت نیم تاج به جنرال داینامیکس‬ ‫اداره می شد و قرار بود تا سال ‪ )1361( 1982‬در نزدیکی شیراز ساخته‬
‫سفارش داده شده بودند‪ ،‬هرگز به ایران نرسیدند‪ .‬به نظر می رسد تنها سه‬ ‫شود و مجهز به جنگ افزارهای پیشرفته‌ی الکترونیک باشد‪ ،‬درحالیکه‬
‫شبیه ساز (از مجموع ده تای سفارش داده شده) تحویل داده شدند که‬ ‫دومی که قرار بود در نزدیکی اصفهان احداث گردد تحت نظر هوانیروز‬
‫همگی سیستم های فرستنده و گیرنده‌ی اهداف متحرک راداری بودند که به‬ ‫بود و بایست تا سال ‪ )1363( 1984‬عملیاتی می شد‪ .‬طرح های احداث‬
‫این دو مدرسه برای نیروی هوایی اهمیت بسیاری داشت زیرا چنانچه‬
‫‪1  - MPQ-T1‬‬
‫اجرایی می شدند برنامه های آموزشی آنها تا حد زیادی برپایه‌ی برنامه‌ی‬
‫آموزشی معروف پرچم قرمز نیروی هوایی ایاالت متحده می شد که‬
‫‪2  - SA-2 Fansong‬‬ ‫شامل الیه های متعدد حقیقی و شبیه سازی شده‌ی سیستم های موشکی‬
‫‪3  - SA-3 LowBlow‬‬ ‫زمین به هوای ساخت شوروی‪ ،‬تجهیزات جنگ الکترونیک و ضدجنگ‬
‫‪4 - MSQ-T4/T5/T6‬‬ ‫الکترونیک شبیه سازی شده‌ی شوروی و هواپیماهای متجاوز (به احتمال‬

‫‪۷۱‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬
‫گسترده‌ در بخش های خاصی از نیروهای مسلح و ادارات دولتی که ساالنه‬
‫میلیاردها دالر را می بلعیدند‪ ،‬به طرزی اجتناب ناپذیر باعث مجموعه ای از‬
‫اعتصاب ها و تظاهرات علیه ایران استبداد زده شد‪ .‬در دسامبر ‪( 1978‬آذر‬
‫‪ )1357‬آشوب ها با آتش گشودن ارتش به روی تظاهرات‌کنندگان به اوج‬
‫خود رسید‪ .‬بنابر گزارش‌ها سی نفر در این واقعه کشته شدند‪ .‬در طول‬
‫ناآرامی های انقالبی تا ‪ 13‬ژانویه ‪ 23( 1979‬دی ‪ )1357‬هواپیماهای نیروی‬
‫هوایی برای مقابله با هرگونه تجاوز خارجی تنها به سالح های هوا به هوا‬
‫مسلح بودند و برخالف اتهامات انقالبیون هیچ سالح هوا به سطحی بر روی‬
‫آنها نصب نشده بود‪ ،‬گرچه شایع شده بود که پیشنهادهایی برای استفاده‬
‫از آنها در صورت وقوع یک کودتای احتمالی ارائه شده بود‪ .‬بسیاری از‬
‫فرماندهان نیروهای مسلح ایران خواستار واکنشی شدیدتر بودند اما شاه‬
‫همچنان از استفاده از قوه‌ی قهریه خودداری می کرد‪ .‬در میانه‌ی هرج و‬
‫مرج‪ ،‬او همچنان به فکر سودجویی احتمالی خارجی بود و دستور داد یک‬
‫تیپ هوایی اف‪ 4-‬از تهران به چابهار و یک تیپ هوایی اف‪ 5-‬از تبریز به‬
‫دزفول اعزام شوند تا توان دفاعی آن پایگاه ها افزایش یابد‪ .‬تمامی رادارهای‬
‫پیش هشدار نیز در حالت آمادگی کامل قرار داشتند‪.‬‬
‫همافران (افسریاران) ازجمله اولین اعضای نیروهای مسلح ایران بودند‬
‫که صدای اعتراض خود را علیه رژیم شاه بلند کردند‪ .‬آنها در میان کارکنان‬
‫نیروهای مسلح از افسران بیشتر حقوق می گرفتند اما در عین حال نسبت‬
‫به بقیه معترض تر بودند‪ .‬در ‪ 9‬فوریه‌ی ‪ 20( 1979‬بهمن ‪ )1357‬هنرجویان‬
‫فنی نیروی هوایی با حمایت همافران علیه فرماندهان خود قیام کرده و در‬
‫پایگاه دوشان تپه و مرکز آموزش فنی نیروی هوایی با گارد شاهنشاهی به زد‬
‫و خورد پرداختند‪ .‬تعداد زیادی از مستشاران آمریکایی در این گیر و دار به‬
‫دام افتادند که بالفاصله با اتوبوس و هلیکوپترهای شینوک تخلیه شدند‪ .‬بعدا ً‬
‫شبه نظامیان مسلح به شورشیان پیوستند و درگیری با گارد شاهنشاهی‬
‫باال گرفت‪ .‬در انتهای روز دوشان تپه و مرکز آموزش فنی به دست انقالبیون‬
‫افتاد و آنها پیروزی نهایی خود را اعالم کردند‪.‬‬
‫چند روز قبل در ‪ 3‬فوریه‌ی ‪ 14( 1979‬بهمن ‪ )1357‬دولت شاپور‬
‫بختیار‪ ،‬آخرین نخست وزیر رژیم شاهنشاهی‪ ،‬به سفارت ایاالت متحده در‬
‫تهران اطالع داده بود که قرار داد هشت میلیارد دالری سالح با آن کشور را‬
‫لغو خواهد کرد‪ .‬با این‌حال لغو رسمی تا ‪ 10‬اوت (‪ 19‬مرداد ‪ )1358‬عملی‬
‫نشد‪ .‬این لغو قرارداد که بعدا ً توسط دولت موقت انقالب به نخست وزیری‬
‫مهدی بازرگان و امام خمینی (ره) مجددا ً تأیید شد‪ ،‬بر سفارش‌های شاه در‬
‫دهه‌ی ‪ 1970‬که قرار بود در دهه‌ی ‪ 1980‬تحویل گردند‪ ،‬تأثیر عمده ای‬
‫داشت که مهم ترین آنها لغو خرید هواپیماهای آواکس و اف‪ 16-‬بود‪ .‬به‌عالوه‬
‫ایاالت متحده از طریق فرستاده‌ی سازمان همیاری وزرات دفاع‪ ،‬اریک فون‬
‫ماربُد‪ ،2‬برخی از مقامات نظامی بعد از انقالب را قانع کرد که قرارداد دیگر‬
‫‪ -  1‬البته این فرستنده قادر بود اهداف جعلی اما به نظر واقعی برای رادار هواپیماها وقتی در‬
‫حالت جست وجو بودند‪ ،‬بفرستد‪ .‬سیستمی که نیروی هوایی ایران سفارش داده بود می توانست‬
‫نمود انواع هواپیماهای متعلق به شوروی و کشورهای غربی را تقلید کند‪Air international, .‬‬
‫‪2  - Erich Von Marbod‬‬
‫طور معمول برای تعیین توانایی ها و محدودیت های رادارهای هوابرد مورد‬
‫استفاده قرار می گرفتند و در عین حال حائز امکاناتی بودند که می توانستند‬
‫پادکارهای ضد سیستم های خاص راداری که توسط هواپیما حمل می شدند‬
‫را شناسایی کنند‪.1‬‬
‫شاه امیدوار بود به مدد این پروژه ها و نیز مقدار زیادی تجهیزات‬
‫طراز اول که قب ًال به وفور تهیه شده بودند‪ ،‬دسترسی به فناوری را برای‬
‫زیرساخت های دفاعی تازه کار ایران میسر سازد و مشکالت تدارکاتی‬
‫محتمل در صورت بروز یک جنگ فرسایشی را کاهش دهد‪ .‬در عین حال‬
‫هدف عمده‌ی نیروی هوایی ایران تبدیل شدن به یکی از بهترین نیروهای‬
‫هوایی جهان تا سال ‪ )1361( 1982‬بود‪ .‬اما مشکل آن بود که نیروی هوایی‬
‫هرگز یک سازمان نظامی کام ًال مستقل نشد‪ .‬اولین نگرانی شاه کماکان‬
‫امنیت خودش بود و به همین خاطر مفهوم "رهبری با عدم اعتماد"‬
‫عمده‌ی افکار او را تشکیل می داد‪ .‬او به‌عنوان فرمانده عالی نیروهای مسلح‬
‫ایران‪ ،‬کنترل عملیاتی مستقیم بر نیروی هوایی اعمال می کرد‪ .‬وفاداری به‬
‫شاه اساس اولیه‌ی پیشرفت شغلی بود و چندین سیستم امنیتی نظارتی‬
‫به‌طور مرتب وفاداری همه‌ی چهره های نظامی کلیدی را مورد بررسی‬
‫قرار می دادند‪ .‬با وجود این گرچه بر پایه‌ی گزارش‌ها‪ ،‬شاه شخصاً سوابق‬
‫تمامی افسران توصیه شده برای ترفیع به درجات باالتر از سرگرد را مطالعه‬
‫می کرد‪ ،‬اما به نظر می رسد سازمان های مختلف آمریکایی نیز در فرآیند‬
‫تصمیم گیری حضور فعال داشتند‪ .‬گسترش خیره کننده‌ی نیروهای مسلح‬
‫ایران‪ ،‬ایده‌ی شاه درباره‌ی تسلط بر خلیج نفت خیز فارس و افزایش معامالت‬
‫چند میلیارد دالری با شرکت های آمریکایی خیلی زود منجر به جریانی‬
‫خروشان در پشت پرده گردید‪ .‬در شرایطی که ایران به‌راحتی می توانست‬
‫به یک ابرقدرت کوچک تبدیل شود‪ ،‬آنقدر که حتی درمقابل شوروی یا‬
‫نهایتاً مداخالت ایاالت متحده از خود دفاع کند‪ ،‬آمریکایی ها مجبور شدند‬
‫حواس شان را به این کشور جمع کنند‪ .‬مرگ های مشکوک که اغلب دامن‬
‫افسران بلندپایه و صاحب نفوذ نیروی هوایی را می گرفت که به‌طور معمول‬
‫در سانحه‌ی هلیکوپتر یا کایت کشته می شدند‪ ،‬افسران الیق را در پست های‬
‫بی‌اهمیت نگه می داشت و فضای نفاق آمیزی را بین بخش های مختلف‬
‫به‌وجود می آورد که باعث مختل شدن اجتناب ناپذیر کار نیروی هوایی و‬
‫کل سیستم می شد‪ .‬این امر موجب اعتراض و مجموعه ای از درخواست های‬
‫بازنشستگی پیش از موعد گردید‪.‬‬
‫تا اواخر ‪ )1356( 1978‬مشخص شد که سیستم سیاسی ایران محکوم‬
‫به شکست است‪ ،‬زیرا شاه قادر به اجرای اصالحات اساسی نبود‪ .‬در آن زمان‬
‫ایران توسط محمدرضاشاه و چهل و هشت خانواده با گرایش‌های غربی اداره‬
‫می شد که هیچ عالقه ای به امور مذهبی نداشتند‪ .‬این امر به‌عالوه ی فساد‬
‫‪ ،1974 May‬ص‪214 .‬‬
‫‪۷۲‬‬
 ‫فصل ‪ :2‬عقاب های شاه‬

‫نامیده می شد‪ ،‬از او پیروی کردند‪ .‬سفیر وقت ایاالت متحده در تهران‪،‬‬ ‫تسلیحات حساس و معامالت پرهزینه با آمریکا را لغو کنند‪ .1‬امام خمینی‬
‫ویلیام سالیوان‪ ،5‬از نخست وزیر موقت جدید‪ ،‬مهدی بازرگان درخواست کرد‬ ‫نیز برخالف آنکه بعدا ً تعدادی از حامیان ایشان منکر شدند‪ ،‬حتی قبل‬
‫با کاهش تعداد نفرات گروه همیاری مشاورهای نظامی موافقت گردد‪ .‬با این‬ ‫از پیروزی انقالب از لغو قراردادها حمایت می کردند‪ .‬به‌عنوان مثال در‬
‫درخواست موافقت شد اما توقف کار آنها در ایران مورد مخالفت قرار گرفت‪.‬‬ ‫مصاحبه ای با خبرنگار اِی بی سی در ‪ 1‬دسامبر ‪  10( 1978‬آذر  ‪)1357‬‬
‫بازرگان می خواست همکاری نظامی ایاالت متحده با ایران ادامه یابد و این‬ ‫ایشان اینگونه بر موضع خود تأکید کردند‪:‬‬
‫همکاری را برای کارآمدی نیروهای مسلح ایران به‌ویژه نیروی هوایی‪ ،‬حیاتی‬ ‫«این قراردادها ضد منافع ملی و جنایتی علیه ملت ما هستند‪ .‬ما هیچ‬
‫می دانست‪ .‬سرانجام بنا شد تعداد مستشاران به بیست و پنج نفر کاهش‬ ‫یک از این قراردادهای مضر که فقط سالح های به درد نخور برای کشور ما‬
‫یابد‪ ،‬هرچند رویدادهای بعدی حضور مشاوران ایاالت متحده در ایران را‬ ‫به ارمغان می آورند را محترم نمی شماریم»‪.2‬‬
‫به‌طور کامل متوقف کرد و همه‌ی آمریکایی ها تا آخر سال ‪ 1979‬کشور را‬ ‫در ‪ 16‬ژانویه‌ی ‪ 26( 1979‬دی ‪ )1357‬شاه سوار بر بوئینگ ‪707‬‬
‫ترک کردند‪.‬‬ ‫سلطنتی ملقب به شهباز‪ ،‬به خلبانی سرهنگ بهزاد معزی از کشور خارج‬
‫اما امام از پذیرش تغییر دولت قبلی خودداری کردند‪ ،‬زیرا هدف ایشان‬ ‫شد و ابتدا به مراکش و سپس به مصر رفت‪ .3‬وقتی دولت جدید به سرعت‬
‫تبدیل ایران به جمهوری اسالمی بود‪ .‬وقتی دولت انقالبی اسالمی به قدرت‬ ‫موضع آشتی جویانه گرفت‪ ،‬ایران دچار هرج و مرج شد‪ .‬درطول روزهای‬
‫رسید‪ ،‬به‌سرعت نظارت های سیاسی خود را بر باقیمانده‌ی نخبگان نظامی‬ ‫انتقال قدرت‪ ،‬برخی از به ظاهر مدافعان جان برکف پادشاهی‪ ،‬نشان دادند‬
‫تحمیل کرد‪ .‬این نظارت ها به‌ویژه دامنگیر بازوی نظامی محبوب شاه یعنی‬ ‫که عقاید غیرنظامی متفاوتی دارند‪ .‬بسیاری از آنها اسلحه های خود را بر‬
‫نیروی هوایی شد‪ .‬کارکنان نیروی هوایی ایران که در غرب آموزش دیده‬ ‫زمین انداخته‪ ،‬یونیفرم ها را از تن بدر آورده و در میان توده های معترض‬
‫بودند زیر فشار محدودیت ها قرار گرفتند و به‌طرز فزاینده‌ای شروع کردند‬ ‫ناپدید شدند‪ .‬به عنوان مثال ژنرال ربیعی از مقام خود استعفا کرد و به‌عنوان‬
‫به پناهنده شدن به کشورهای دیگر‪ .‬در این شرایط هرکس به شاه نزدیک‬ ‫نامزد مقام اولین رئیس جمهور‪ ،‬جمهوری ایران خود را تسلیم امام خمینی‬
‫بود از نظر افتاد و از آنجایی که خلبانان جنگی ایران همگی افسر بوده و‬ ‫که به‌تازگی از تبعید در پاریس به ایران بازگشته بودند‪ ،‬کرد‪ .4‬بخش‌های‬
‫در ایاالت متحده و اسرائیل دوره دیده بودند‪ ،6‬به‌طور ویژه مورد ظن قرار‬ ‫بزرگی از نیروی هوایی سلطنتی ایران که اکنون نیروی هوایی ملی ایران‬
‫داشتند‪ .‬طی روزها و هفته های پس از پیروزی انقالب فرماندهان ارشد‬
‫نیروی هوایی ازجمله ربیعی دستگیر و پس از محاکمه ای کوتاه‪ ،‬اعدام‬ ‫‪ -  1‬جان کِی‪ .‬کولی‪ ،‬تصفیه حساب‪ -‬طوالنی ترین جنگ آمریکا در خاورمیانه‪ ،‬مؤسسه ی براسیز‪،‬‬
‫‪ ،1991‬ص‪ 39 .‬او حتی صورت‌حساب چهارده هزار دالری سوخت مورد نیاز برای این پرواز را‬
‫شدند‪ .7‬این موقعیت موجب خشم فزاینده‌ی باقیمانده‌ی سلطنت طلبان و‬ ‫پرداخت!‬
‫مخالفین متواری گشت‪ .‬مهم ترین تالش برای انجام کودتا توسط جناح‬
‫طرفدار شاه (که از پایگاه شکاری نوژه درنزدیکی همدان آغاز گردید) برای‬ ‫‪ -  2‬نویسندگان در اینجا دچار اشتباه شده اند بدین ترتیب که مصاحبه توسط شبکه ی پی بی اس‬
‫انجام شده نه ا ِی بی سی‪ .‬مورد دیگر آنکه مطلب ارائه شده عین جمالت امام خمینی (ره) نیست‬
‫شب ‪ 9‬یا ‪ 10‬جوالی ‪ 18( 1980‬یا ‪ 19‬تیر ‪ )1359‬طراحی شده بود‪ .‬پایگاه‬ ‫و نوعی برداشت آزاد است که برای آگاهی خوانندگان اصل مطلب به شرح زیر ارائه خواهد شد‪:‬‬
‫نوژه به این دلیل انتخاب شد که نزدیک ترین فاصله را در میان دیگر پایگاه ها‬ ‫[قراردادهایی نظامی به مبلغ بیست و دو میلیارد دالر بین ایران و امریکا وجود دارد‪ .‬اگر چنانچه‬
‫به تهران‪ ،‬فانتوم های تا دندان مسلح و فاصله‌ی زیادی نسبت به مناطق‬ ‫دولت شما بر سر کار آید‪ ،‬شما با این قراردادها چه خواهید کرد؟]‬
‫‪ -‬این قراردادها برخالف مصالح مملکت ما بوده است‪ .‬یکی از جنایاتی که شاه به ما کرده‪ ،‬این‬
‫پرجمعیت داشت‪ .8‬برای این عملیات‪ ،‬سی تا پنجاه و سه اف‪4-‬ای انتخاب‬ ‫است که اینطور قراردادهایی که برخالف مصلحت ملت ما و مملکت ما بوده‪ ،‬کرده است‪ .‬و ما برای‬
‫شدند‪ .‬به خلبانان شرکت کننده در این توطئه دستور داده شده بود که از‬ ‫کلیۀ قراردادهایی که برخالف مصلحت ملت ما باشد‪ ،‬ارزشی قائل نیستیم‪ .‬بله‪ ،‬اگر قراردادهایی‬
‫پایگاه نوژه پرواز کرده و باندهای پرواز فرودگاه مهرآباد‪ ،‬منزل امام خمینی‬ ‫باشد که انصاف در آن رعایت شده باشد و برای ما فایده هم داشته باشد‪ ،‬آن قراردادها را تصحیح‬
‫می‏کنیم‪.‬‬
‫(ره)‪ ،‬کاخ های ریاست جمهوری و نخست وزیری‪ ،‬چندین پادگان‪ ،‬زاغه های‬ ‫[چه قراردادهایی مفید هستند و چه قراردادهایی مفید نیستند؟]‬
‫‪ -‬این مسئله‏ای نیست که من حاال بتوانم بگویم که چه قراردادهایی مفید است‪ .‬آنچه که می‏دانیم‬
‫‪5  - William Sullivan‬‬ ‫این است که آن قراردادهایی که کرده‏اند و نفت ما را گرفته و در ازای آن اسلحه‏هایی که به هیچ‬
‫وجه به درد ما نمی‏خورد داده‏اند‪ ،‬این قراردادهای مضری برای مملکت ماست‪ .‬قراردادهای مفید‬
‫‪ -  6‬هیچ دوره ی خلبانی در اسرائیل برگزار نشد‪ .‬مترجم در گفتگو با تنی چند از خلبانان سابق‬ ‫این است که قراردادی بکنند که چیزهای مفید برای ایران را بدهند‪ ،‬چیزهایی که برای زراعت‬
‫نیروی هوایی ایران‪.‬‬ ‫و صنعت ایران مفید است بدهند‪ .‬اما چیزهایی که اص ًال برای ایران فایده‏ای ندارد‪ ،‬قراردادهای‬
‫‪ -  7‬ژنرال ربیعی در ‪ 8‬آوریل ‪ 19( 1979‬فروردین ‪ )1358‬در سن چهل و هشت سالگی اعدام‬ ‫غیرمفید هستند‪.‬‬
‫شد‪.‬‬ ‫محرم‪ .‬جنگ مسلحانه‪ .‬رابطه با آمریکا‪www. .‬‬ ‫مترجم به نقل از صحیفه نور‪ ،‬جلد ‪ ،5‬زیر عنوان ّ‬
‫‪imam-khomeini.ir‬‬
‫‪ -  8‬چند روز قبل از تاریخ مشخص شده برای این کودتا در ‪ 4‬تیر ‪ 1359‬سروان خلبان‬
‫غالمحسین باستانی با هواپیمای اف‪ 5-‬مورد اصابت پدافند زمین به هوای عراق قرار گرفت و به‬ ‫‪ -  3‬جالب آنکه شاه پس از نشستن در مراکش‪ ،‬دستور داد بوئینگ ‪ 707‬به ایران بازگردد‪ ،‬زیرا‬
‫اولین خلبان شهید نیروی هوایی جمهوری اسالمی ایران تبدیل شد‪ .‬مترجم به نقل از‪ :‬آسمان‬ ‫هواپیما به نیروی هوایی ایران تعلق داشت‪.‬‬
‫مال من بود‪ ،‬ساسان ناطق‪ ،‬انتشارات سوره مهر‪ ،1393 ،‬ص‪.92 .‬‬ ‫‪ -  4‬این مطلب مورد تردید است‪ .‬م‬

‫‪۷۳‬‬
‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫مهمات و مقر فرماندهی سپاه پاسداران انقالب اسالمی را بمباران کنند‪.‬‬

‫برای بمباران منزل امام (ره) در جماران واقع در شمال تهران‪ ،‬سه فانتوم‬
‫اف‪4-‬ای به خلبانی سه نفر از بهترین خلبانان انتخاب شدند تا مهم ترین‬
‫بخش عملیات را انجام دهند‪ .‬آنها باید ابتدا زمین را با انداختن بمب های‬
‫‪ 750‬پوندی (‪ 350‬کیلوگرم) آماده می کردند‪ ،‬سپس دو موشک ماوریک به‬
‫اهداف دقیق شلیک می کردند و در نهایت با رها کردن بمب های بی‪ .‬ال‪755‬‬
‫خوشه ای ضد نفر کار را تمام می ساختند‪ .‬پس از آن فانتوم اول باید به‬
‫سراغ ایستگاه رادیو و تلویزیون ملی می رفت و دو فانتوم دیگر به کوبیدن‬
‫جماران با توپ های بیست میلیمتری خود ادامه می دادند‪ .1‬اما نقشه فقط‬
‫چند ساعت پیش از اجرا لو رفت‪ .‬بنا به گفته‌ی بختیار‪ ،‬برخی از نزدیک ترین‬
‫دوستانش (منوچهر قربانی فر) نقشه‌ی کودتا را از طریق سفارت ایران در‬
‫پاریس به بنی صدر (اولین رئیس جمهور ایران) فروختند‪ .2‬بیش از سیصد‬
‫افسر‪ ،‬ازجمله حدود سی خلبان‪ ،‬مستقیماً در ارتباط با کودتا دستگیر و‬
‫بسیاری از آنها اعدام شدند‪ .‬پس از آن امام خواهان تصفیه‌ی کامل شدند و‬
‫دادستان انقالب دادگاه خود را در پایگاه هوایی نوژه برپا کرد‪ .‬این موج جدید‬
‫تصفیه‪ ،‬دستگیری‪ ،‬اعدام‪ ،‬بازنشستگی پیش از موعد و تبعید کارکنان نیروی‬
‫هوایی به ظن یا به خاطر همدستی واقعی در سرنگونی انقالب اسالمی‬
‫دامن چهار هزار و پانصد نیروی نظامی را گرفت و ساختار ضعیف نیروهای‬
‫مسلح ایران را بیش از پیش تضعیف کرد‪ .‬سرانجام در ‪ 27‬جوالی ‪5( 1980‬‬
‫مرداد ‪ )1359‬شاه در اثر ابتال به سرطان در قاهره از دنیا رفت و به همراه او‬
‫انگیزه های افسران و سیاست مداران سلطنت طلب نیز مردند‪.‬‬
‫دولت جدید تصمیم گرفت نیروهای مسلح ایران را تا حد زیادی‬
‫خلع سالح کند و بسیاری از تسلیحات اضافی که به‌طرزی غیر ضروری‬
‫پیشرفته بودند را به فروش برساند‪ .3‬برای نیروی هوایی جدید شرایط بدتر‬
‫از این نمی شد‪ ،‬بسیاری از افسران رده باال پاکسازی شده بودند و بیشتر‬
‫سیستم های مدرن آن در معرض فروش قرار داشتند‪ .‬پیشتر درخواست هایی‬
‫مبنی بر تعدیل روند تصفیه صورت گرفته بود اما هم بسیار کم اهمیت بودند‬
‫و هم بسیار دیر‪ ،‬زیرا دشمن دیرینه اکنون زمان را برای فعال شدن در غرب‬
‫مناسب یافته بود‪.‬‬

‫‪ -  1‬کودتای نوژه (تهران‪ :‬مؤسسه ی مطالعات سیاسی)‪ ،1989 ،‬به فارسی‪ ،‬ص‪154-153.‬‬
‫‪ -  2‬هشت روز‪ 7 ،‬مارس ‪ ،1981‬ص‪14.‬‬
‫‪ -  3‬به عنوان مثال مذاکراتی برای فروش تمام تامکت ها و موشک های فونیکس باقیمانده به‬
‫ایاالت متحده از طریق عربستان یا فروش مستقیم آنها به عربستان صورت گرفت‪ ،‬اما وقتی‬
‫مذاکرات طرفی نبستند‪ ،‬سعودی ها به بریتانیا تورنادو ا ِی دی وی سفارش دادند‪.‬‬

‫‪۷۴‬‬
 ‫فصل ‪ :2‬عقاب های شاه‬

‫ترتیب گردان های نیروی هوایی و هوانیروز ایران‪19801/1978 ،‬‬

‫مالحظات‬ ‫نام‪/‬موقعیت‬ ‫نوع هواپیما‬ ‫واحد‬

‫مهرآباد‪/‬تهران‬ ‫پایگاه هوایی تاکتیکی یکم‬
‫رهگیر‬ ‫"‬ ‫اف‪4-‬ای‬ ‫تیپ شکاری یکم‪/‬گردان شکاری‬
‫یازدهم‬
‫رهگیر‬ ‫"‬ ‫اف‪4-‬ای‬ ‫گردان شکاری یازدهم‬
‫مدرسه‌ی معلمان رزم‬ ‫"‬ ‫اف‪4-‬ای‪ ،‬اف‪ 5-‬ا ِی‪/‬بی‬ ‫مدرسه‌ی معلمان رزم سیزدهم‬

‫اعزامی از واحدهای دیگر‬ ‫"‬ ‫آر اف‪4-‬ای‬ ‫تیپ شناسایی یازدهم‪ ،‬گروه ‪1‬‬
‫تا سال ‪ )1357( 1979‬آر تی‪33-‬‬ ‫"‬ ‫آر اف‪5-‬ا ِی‬ ‫گروه ‪2‬‬
‫به عنوان ذخیره نگهداری می شد‬
‫"‬ ‫ای سی‪130-‬ای‪/‬اچ آیبکس‬ ‫گروه شناسایی الکترونیک ؟‬
‫"‬ ‫سی‪130-‬ای‪/‬اچ‬ ‫تیپ ترابری یکم‪ /‬گردان ترابری‬
‫یازدهم‬
‫"‬ ‫سی‪130-‬ای‪/‬اچ‬ ‫گردان ترابری دوازدهم‬
‫دوازده تانکر‬ ‫"‬ ‫بوئینگ ‪3-707‬جِی‪9‬سی‬ ‫تیپ سوپر تانکر؟‪/‬گردان ترابری‬
‫سیزدهم‬
‫هفت تانکر‪/‬ترابر‬ ‫"‬ ‫بوئینگ ‪747‬اف‬ ‫گردان ترابری چهاردهم‬
‫"‬ ‫بل ‪214‬سی‬ ‫‪2‬‬
‫گردان هلیکوپتر پایگاه‬

‫‪ - 1‬نشان جدید (یک ققنوس) نشان می داد که نیروی هوایی جمهوری اسالمی تنها تا حدی یک نیروی هوایی جدید است‪ .‬درحقیقت ساختار اصلی آن بدون در نظر گرفتن اینکه چند هواپیما در‬
‫طول منازعه‌ی طوالنی با عراق از دست رفتند‪ ،‬هیچگاه در دهه‌ی ‪ 80‬میالدی تغییر نکرد‪ .‬البته بعضی گردان ها در طول جنگ از پایگاه های موقت مختلفی عملیات می کردند‪ .‬پایگاه هوایی دزفول از‬
‫‪ )1359( 1980‬تا ‪ )1361( 1982‬تخلیه شده بود‪ ،‬اما پایگاه های اصلی تیپ های مختلف و گردان های مربوطه همیشه ثابت بود‪ .‬نیروی هوایی ایران تنها پس از دریافت هواپیماهای جدید از شوروی‬
‫در سال ‪ )1369( 1990‬شروع به اصالح ساختار خود کرد‪( .‬پایگاه دزفول در تمام طول جنگ فعال بود و فقط در روزهای نخست مهر ‪ ،1359‬چهل و هشت ساعت برخی از هواپیماهایش گسنرش‬
‫یافته و دوباره بازگشتند‪ .‬یادداشت امیر سرتیپ خلبان دکتر احمد مهرنیا)‬
‫‪ - -2‬گردان شینوک هم در مهرآباد بوده است‪ .‬م‬

‫‪۷۵‬‬
 ‫فصل ‪ :2‬عقاب های شاه‬

‫مالحظات‬ ‫نام‪/‬موقعیت‬ ‫نوع هواپیما‬ ‫واحد‬

‫از سال ‪ )1357( 1979‬بدر و از‬ ‫خاتمی‪/‬اصفهان‬ ‫پایگاه هشتم شکاری‬

‫‪ 26‬اوت‪ 4( 1987‬شهریور ‪)1366‬‬
‫شهید بابایی‬

‫اعزامی به بوشهر‪ ،‬تهران‬ ‫"‬ ‫اف‪14-‬ا ِی‬ ‫تیپ شکاری هشتاد و یکم‪/‬گردان‬
‫شکاری هشتاد و یکم‬

‫اعزامی به بوشهر‪ ،‬شیراز‬ ‫"‬ ‫اف‪14-‬ا ِی‬ ‫گردان شکاری هشتاد و دوم‬

‫"‬ ‫بل ‪214‬سی‬ ‫گردان هلیکوپتر پایگاه‬

‫مالحظات‬ ‫نام‪/‬موقعیت‬ ‫نوع هواپیما‬ ‫واحد‬

‫بندرعباس‬ ‫پایگاه نهم شکاری‬

‫کوسه ها‬ ‫"‬ ‫اف‪4-‬ای‬ ‫تیپ شکاری نود یکم‪/‬گردان‬

‫شکاری نود و یکم‬

‫"‬ ‫اف‪4-‬ای‬ ‫گردان شکاری نود و دوم‬

‫"‬ ‫پی‪3-‬اف‬ ‫گردان ضد تسلیحات سطحی و زیر‬

‫سطحی نود و دوم‬

‫"‬ ‫بل ‪214‬سی‬ ‫گردان هلیکوپتر‬

‫ا ِی بی‪205.‬ا ِی‬ ‫گردان هلیکوپتر پایگاه‬

‫‪۷۹‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫مالحظات‬ ‫نام‪/‬موقعیت‬ ‫نوع هواپیما‬ ‫واحد‬

‫پایگاه دهم در زمان جنگ توسط‬ ‫چابهار‪/‬کنگان‬ ‫پایگاه دهم شکاری‬

‫یگان های مأمور از سایر پایگاه ها‬
‫عملیاتی شد و بعد توسط فانتوم ها‬
‫به طور کامل راه اندازی شد‬
‫"‬ ‫اف‪5-‬ای‬ ‫تیپ شکاری صد و یکم‪/‬گردان‬
‫شکاری صد و یکم‬
‫"‬ ‫اف‪4-‬ای‬ ‫گردان شکاری صد و دوم‬
‫"‬ ‫اف‪4-‬ای‬ ‫گردان شکاری صد و سوم‬
‫"‬ ‫بل ‪214‬سی‬ ‫گردان هلیکوپتر پایگاه‬

‫مالحظات‬ ‫نام‪/‬موقعیت‬ ‫نوع هواپیما‬ ‫واحد‬

‫قلعه‪-‬مرغی‪/‬تهران‬ ‫پایگاه هوایی یازدهم‬

‫"‬ ‫بیچ اف‪33‬ا ِی‪/‬سی‬ ‫گردان ترابری؟‬

‫از ‪ )1365( 1986‬به بعد پیالتوس‬ ‫"‬ ‫بیچ اف‪33-‬ا ِی‬ ‫گردان ترابری دوم‬
‫پی سی‪7-‬‬

‫مالحظات‬ ‫نام‪/‬موقعیت‬ ‫نوع هواپیما‬ ‫واحد‬

‫سر فرماندهی نیروی هوایی‬ ‫دوشان تپه‬ ‫پایگاه هوایی دوازدهم‬

‫"‬ ‫بیچ اف‪33‬ا ِ بونانزا‬ ‫گردان ترابری؟‬

‫"‬ ‫اف‪ 27-‬فرندشیپ‬ ‫گردان ترابری؟‬

‫‪۸۰‬‬
 ‫فصل ‪ :2‬عقاب های شاه‬

‫مالحظات‬ ‫نام‪/‬موقعیت‬ ‫نوع هواپیما‬ ‫واحد‬

‫در طول جنگ فعال شد (فقط‬ ‫زاهدان‬ ‫؟‬ ‫پایگاه سیزدهم شکاری‬
‫برای مدتی محدود در مقابله‬
‫احتمالی با طالبان)‬
‫مالحظات‬ ‫نام‪/‬موقعیت‬ ‫نوع هواپیما‬ ‫واحد‬

‫در طول جنگ فعال شد‬ ‫امام رضا‪ /‬مشهد‬ ‫؟‬ ‫پایگاه جهاردهم شکاری‬

‫هوانیروز‬

‫مالحظات‬ ‫نام‪/‬موقعیت‬ ‫نوع هلیکوپتر‬ ‫واحد‬

‫شهید اشرفی اصفهانی‬ ‫کرمانشاه‪/‬باختران‬

‫"‬ ‫ا ِی بی‪205.‬‬ ‫گردان ؟‬

‫"‬ ‫ا ِی بی‪206.‬‬ ‫گردان ؟‬

‫"‬ ‫ا ِی بی‪206.‬‬ ‫گردان ؟‬

‫"‬ ‫ا ِی اچ‪1-‬جِی‬ ‫گردان ؟‬

‫"‬ ‫ا ِی اچ‪1-‬جِی‬ ‫گردان ؟‬

‫"‬ ‫ا ِی اچ‪1-‬جِی‬ ‫گردان ؟‬

‫"‬ ‫بل ‪214‬ا ِی‬ ‫گردان ؟‬

‫"‬ ‫بل ‪214‬ا ِی‬ ‫گردان ؟‬

‫"‬ ‫بل ‪214‬ا ِی‬ ‫گردان ؟‬

‫‪۸۱‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫مالحظات‬ ‫نام‪/‬موقعیت‬ ‫نوع هلیکوپتر‬ ‫واحد‬

‫شهید وطن پور از ‪)1360( 1981‬‬ ‫اصفهان‬

‫به همراه پایگاه چهارم هوانیروز‬
‫شهید اشتری‬
‫ا ِی بی‪205.‬‬ ‫گردان ؟‬

‫ا ِی بی‪206.‬‬ ‫گردان ؟‬

‫ا ِی بی‪206.‬‬ ‫گردان ؟‬

‫ا ِی اچ‪1-‬جِی‬ ‫گردان ؟‬

‫ا ِی اچ‪1-‬جِی‬ ‫گردان ؟‬

‫ا ِی اچ‪1-‬جِی‬ ‫گردان ؟‬

‫بل ‪214‬ا ِی‬ ‫گردان ؟‬

‫بل ‪214‬ا ِی‬ ‫گردان ؟‬

‫بل ‪214‬ا ِی‬ ‫گردان ؟‬

‫بل ‪214‬ا ِی‬ ‫گردان ؟‬

‫‪1‬‬
‫سی اچ‪47-‬سی‬ ‫گردان ؟‬
‫سی اچ‪47-‬سی‬ ‫گردان ؟‬

‫سی اچ‪47-‬سی‬ ‫گردان ؟‬

‫کرمان‬ ‫ا ِی بی‪205.‬‬ ‫گردان ؟‬

‫ا ِی بی‪206.‬‬ ‫گردان ؟‬

‫‪ -1‬بیشتر خلبانان آنها در حال آموزش بودند یا برای به پرواز درآوردن هلیکوپترهای کوچک تر و ساده تر نظیر ا ِی بی‪ 205.‬و بل ‪ 214‬الزم بودند‪ .‬بیشتر صد و هجده سی اچ‪47-‬سی تحویل‬
‫داده شده قبل از انقالب در ابتدای جنگ ایران و عراق در انبار قرار داشتند‪.‬‬

‫‪۸۲‬‬
 ‫فصل ‪ :2‬عقاب های شاه‬

‫ا ِی بی‪206.‬‬ ‫گردان ؟‬

‫ا ِی اچ‪1-‬جِی‬ ‫گردان ؟‬

‫ا ِی اچ‪1-‬جِی‬ ‫گردان ؟‬

‫مسجد سلیمان (پایگاه خط مقدم‬ ‫بل ‪214‬ا ِی‬ ‫گردان ؟‬

‫گروه کرمان)‬
‫ا ِی بی‪ ،206.‬ا ِی اچ‪1-‬جِی‬ ‫گردان ؟‬

‫هوادریا‬

‫پایگاه هفتم شیراز‪ ،‬از ‪ 21‬ژوئن ‪31( 1997‬‬ ‫اف‪ ،400-27‬فالکون‪20‬‬ ‫گردان بال ثابت‬
‫خرداد ‪ )1376‬ایستگاه هوایی نیروی دریایی در‬
‫بندر عباس‬

‫ایستگاه هوایی نیروی دریایی بوشهر و خارک از‬ ‫ا ِی اس‪61-‬ا ِی‪ 4-‬سی کینگ‬ ‫گردان ضد تسلیحات سطحی و زیر سطحی‬
‫آوریل ‪( 1988‬فروردین ‪ )1367‬بندر عباس‬ ‫یکم‬

‫ایستگاه هوایی نیروی دریایی بوشهر‬ ‫آر اچ‪53-‬دی‬ ‫گردان ضد تسلیحات سطحی و زیر سطحی؟‬

‫ایستگاه هوایی نیروی دریایی بوشهر‬ ‫ا ِی بی‪ 212.‬ا ِی اس دبلیو‬ ‫گردان ضد تسلیحات سطحی و زیر سطحی؟‬

‫‪۸۳‬‬
 ‫فصل سوم ‪:‬‬

‫شاهین های صدام‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫گرگ‪ ،‬هرآنکه خود را گوسفند کند‪ ،‬خواهد درید‬

‫‪ -‬بارتولومئو وانائتی‬

‫فرماندهی پشتیبانی هوایی عراق‬

‫اتحادیه ای متشکل از ارتش های چند کشور عربی می تواند به طور کامل با‬ ‫با اینکه عراقی ها از جمله بهره برداران منابع عظیم نفت خام در‬
‫قدرت نظامی اسرائیل برابری کند‪ .‬نهایتاً روس ها تصمیم گرفتند دو نیروی‬ ‫خاورمیانه بودند‪ ،‬اما در طول دهه ی ‪ 1970‬نتوانستند نیرویی هوایی‬
‫هوایی عربی (عراق و لیبی) را به بمب افکن های توپولف‪ 22-‬مجهز کنند‪.‬‬ ‫به قدرتمندی همسایه ی شرقی خود ایجاد کنند‪ .‬علت این امر تا حدی‬
‫این هواپیما آنها را قادر می ساخت مستقیماً از پایگاه های خود بلند شده و‬ ‫انزوای نسبی خودخواسته ی عراقی ها و همچنین تردید شوروی در دادن‬
‫در ارتفاع و سرعت باال (عمدتاً برای اجتناب از موشک های زمین به هوای ام‬ ‫تسلیحات پیشرفته تر به عراق بود‪ .‬تا سال ‪ )1352( 1973‬فاصله ی کیفی‬
‫آی ام‪ 23-‬هاوک) به اسرائیلی ها حمله کنند‪ .‬این پروازها اعزام نسبتاً ُکند‬ ‫بین نیروی هوایی عراق و ایران به سرعت در حال افزایش بود‪ ،‬چراکه عراق‬
‫هواپیماهای تاکتیکی به پایگاه های نزدیک خط مقدم را منتفی می ساخت‪.‬‬ ‫همچنان برای دفاع هوایی به هواپیماهای ساده ای چون میگ‪21-‬پی  اف  ام‪،‬‬
‫نمونه ای که برای خدمت در نیروی هوایی عراق و لیبی آماده شده بود‬ ‫سوخو‪7 -‬بی ام کِی و هانتر وابسته بود‪ .‬با این حال از این سال به بعد‬
‫توپولف‪22-‬بی بود که در واقع از بدنه ی توپولوف‪22-‬آر دی که تجهیزات‬ ‫شرایط تغییر کرد و قرارداد دوستی بین مسکو و بغداد به امضا رسید‪ .‬این‬
‫شناسایی اش برداشته شده بود‪ ،‬ساخته می شد و موتورهای آن با نوع‬ ‫قرارداد خرید گسترده ی جنگ افزار را امکان پذیر می ساخت‪ .‬مهم ترین این‬
‫آر دی‪7 -‬ام‪ 2 2‬جایگزین شده بودند‪ .‬عراق و لیبی قرار بود در مجموع چهارده‬ ‫قراردادها‪ ،‬شراکت عراق و لیبی در خرید بمب افکن های توپولف‪ 22-‬بود‪.1‬‬
‫توپولف‪22-‬بی و دو توپولف‪22-‬یو در دو محموله تحویل بگیرند‪ .‬برای‬ ‫این خرید به واقع بسیار جالب بود زیرا تا آن زمان روس ها در فروش این‬
‫آموزش خدمه‪ ،‬یک برنامه ی آموزشی مشترک در پایگاه هوایی زیابرووکا‪3‬ی‬ ‫ افکن بلند پرواز به هر کشوری مردد بودند و به نظر می رسید این‬ ‫بمب ِ‬
‫شوروی در اواخر ‪ )1352( 1973‬اجرا شد‪ .‬تحت فرماندهی ژنرال وی‪ .‬اس‪.‬‬ ‫هواپیما دوره ی خدمت کم فروغی در نیروی دریایی و اسکادران های دوربرد‬
‫شوروی داشت‪ ،‬چون به جز تمرین ها و پروازهایی بر فراز کشتی های ناتو‪،‬‬
‫میدان دیگری را تجربه نکرده بود‪ .‬اما دیدگاه ها با وقوع جنگ سوم اعراب و‬
‫اسرائیل در ‪ )1352( 1973‬تغییر کرد‪ .‬در طول جنگ مشخص شد که تنها‬
‫‪2 - RD7M2‬‬
‫‪3- Zyabrovka‬‬ ‫‪ - 1‬با نام گزارشی بالیندر (‪ )Blinder‬در ناتو‬

‫توپولف‪22-‬بی راهی به مقصد عراق ‪ ،‬عکس برداری شده در اتحاد جماهیر شوروی‪( .‬مجموعه عکس نویسندگان)‬

‫‪86‬‬
 ‫فصل ‪ :3‬شاهین های صدام‬
‫مقاومت جبهه ای سرعت باال کاهش یافته و رانش در سرعت باال و ارتفاع‬
‫پایین بهبود می یابد‪ .‬در نتیجه آنکه میگ‪ 23-‬به دلیل ساختار ساده اش‪،‬‬
‫جنگنده‪-‬بمب افکن تاکتیکی ایده آلی برای نیروهای هوایی کم تجربه تر بود‬
‫که امکان پرواز در سرعت باال و ارتفاع پایین (در عین راحتی پرواز) و مسافت‬
‫طوالنی تری را می داد و هواپیمای خوبی برای حمله و عقب نشینی با همان‬
‫سرعت بود‪ .‬به دلیل همین سادگی ساختار‪ ،‬مانورپذیری قربانی شد و از‬
‫این نظر حتی به اف‪ 14-‬نزدیک هم نبود‪ .‬در حقیقت به غیر از برد بیشتر‪،‬‬
‫میگ‪ 23-‬از دیدگاه آیرودینامیکی قابلیت جدیدی به نیروی هوایی عراق‬
‫اضافه نمی کرد و بدون در نظر گرفتن سرعت و رژیم پروازی نسبت به فانتوم‬
‫نیز مانورپذیری کمتری داشت‪.‬‬
‫با وجود این‪ ،‬اولین محموله شامل هجده میگ‪23-‬ام اس‪ ،‬هجده‬
‫میگ‪23-‬بی ان و چهار میگ‪23-‬یو اس در اوایل سال ‪ 1974‬به عراق‬
‫تحویل داده شدند و به طور همزمان و پیش از اینکه نزدیک ترین متحد‬
‫شوروی یعنی آلمان شرقی بدان ها دست یابد‪ ،‬هواپیماهای مشابهی در‬
‫اختیار سوریه و مصر نیز قرار گرفتند‪ .‬ناامیدی بعدی عراقی ها به خاطر‬
‫سیستم الکترونیک هوابرد میگ‪ 23-‬به خصوص نمونه‌ی رهگیر ام اس آن‬
‫بود‪ .‬شبیه به میگ‪21-‬ام اف‪ ،‬این هواپیما دارای یک سیستم ناوبری ساده‬
‫ُ  ‪5‬‬
‫وی ا ُ آر‪/‬آی ال اس‪ ،4‬رادیوهای یو اچ اف و فرستنده آی اف اف اس  آر  ا‪3-‬‬
‫سازگار با هواپیماهای تحویل داده شده به سوریه و مصر‪ ،6‬اما بدون گیرنده ی‬
‫پیش هشدار راداری بود‪ .‬وضعیت میگ‪23-‬بی ان هم به همین منوال بود‪.‬‬
‫سرانجام فرماندهی پشتیبانی هوایی عراق به رغم اینکه تصمیم داشت از‬
‫میگ‪23-‬ام اس به عنوان رهگیر اصلی خود استفاده کند‪ ،‬مجبور شد بیشتر‬
‫نقش مناسب تر هوا به زمین به آن بدهد و داستان برای چهل فروند دیگری‬
‫که تا سال ‪ )1355( 1976‬به همراه حدود شصت میگ‪23-‬بی ان و ده‬
‫میگ‪23-‬یو به فرماندهی پشتیبانی هوایی عراق تحویل داده شدند به همین‬
‫ترتیب بود‪.‬‬
‫باوجود هواپیماهای جدید‪ ،‬محبوب ترین هواپیمای فرماندهی پشتیبانی‬
‫هوایی همچنان هانترهای قدیمی بودند که حدود پنجاه و چهار فروند از آنها‬
‫در دو اسکادران در پایگاه هوایی حوریه نزدیک کرکوک و پایگاه هوایی قیاره‬
‫نزدیک موصل کماکان عملیاتی بودند‪ .‬هر دو واحد نه تنها به خاطر عملیات‬
‫رزمی مداوم علیه کردها‪ ،‬بلکه به دلیل جنگ ‪ 1973‬با اسرائیل نسبتاً با تجربه‬
‫بودند‪ .‬با اینحال از آن مهم تر پنج اسکادران مجهز به سوخو‪7 -‬بی ام  ِکی های‬
‫مطمئن بودند‪ .‬حداقل سه اسکاردان از این اسکادران ها با شصت و چهار‬
‫سوخو‪ 20-‬خریداری شده همزمان با میگ‪23-‬ها‪ ،‬تجهیز شدند تا خسارات‬
‫سوخو‪7-‬ها در اثر جنگ با اسرائیل جبران گردد‪ .‬درحالیکه سوخوها کنترل‬
‫‪4 - VOR/ILS‬‬
‫‪5 - SRO-3‬‬
‫‪ - 6‬این امر برای عراقی ها بسیار مهم بود‪ ،‬چراکه به دلیل ناسازگاری فرستنده ها و کدهای آی اف‬
‫اف‪ ،‬واحدهای آنها در جنگ ‪ 1973‬از دفاع هوایی سوریه بیش از اسرائیل صدمه دیده بود‪.‬‬
‫‪87‬‬
‫شوکشین‪ 1‬که افسری کارکشته در تکامل عملیاتی توپولف‪ 22-‬بود‪ ،‬یک گروه‬
‫از خلبانان و تکنسین های عراقی که همگی تجربه ی قبلی کار با توپولف‪16-‬‬
‫را داشتند‪ ،‬آموزش های فشرده ای دیدند و سپس با دیگر کارکنان عراقی و‬
‫لیبیایی به عنوان مربی کار کردند‪ .‬اولین دو فروند توپولف‪22-‬بی عراقی در‬
‫اوایل سال ‪ )1353( 1974‬به پایگاه هوایی الولید واقع در قلب مجموعه ی‬
‫اچ‪ 3-‬در غرب عراق رسیدند‪ .‬این هواپیماها در آنجا با اسکادران هفتم یا به‬
‫قولی تیپ راهبردی فرماندهی پشتیبانی هوایی عراق وارد خدمت شدند و‬
‫جایگزین ایلوشین‪11-‬های قدیمی تر گردیدند‪.‬‬
‫دو نوع هواپیمای دیگر فرماندهی پشتیبانی هوایی به همان اندازه‬
‫اهمیت داشتند‪ ،‬اما این اهمیت بیشتر از جهت تاکتیکی بود‪ .‬بدین ترتیب‬
‫در ‪ 14‬اکتبر ‪ 22( 1973‬مهر ‪ )1352‬روس ها چهار رهگیر میگ‪23-‬ام‬
‫اس‪ 2‬به سوریه تحویل دادند‪ .‬اگرچه این هواپیماها در جریان درگیری با‬
‫اسرائیل تا آوریل ‪( 1974‬فروردین ‪ )1353‬استفاده نشدند‪ ،‬اما نظر خلبانان‬
‫عراقی که با نیروی هوایی سوریه کار می کردند را به خود جلب کردند‪.3‬‬
‫بغداد به سرعت درخواست هواپیماهای مشابهی کرد‪ ،‬بیشتر به این دلیل‬
‫که آنها را در برابر اف‪14-‬های ایرانی که در آن زمان سفارش داده شده‬
‫بودند‪ ،‬قرار دهد‪ .‬در واقع به نظر می رسید میگ‪ 23-‬رقیب ایده آلی برای‬
‫تامکت باشد چرا که هر دو نوع‪ ،‬بال های متحرک داشتند‪ .‬اما در واقع تفاوت‬
‫بین این دو بسیار بود‪ ،‬بدین صورت که بر خالف نیروی دریایی ایاالت‬
‫متحده که تمام قابلیت های ممکن را بر روی اف‪ 14-‬می خواست‪ ،‬میگ‪23-‬‬
‫در حقیقت ترکیبی از قابلیت های ممکن و راحتی تولید در پیش صحنه‬
‫بود‪ .‬این قابلیت ها عبارت بودند از‪ :‬ظرفیت حمل مهمات‪ ،‬برد‪ ،‬مانورپذیری‪،‬‬
‫سرعت‪ ،‬تجهیزات الکترونیک هوابرد و سیستم های تسلیحاتی عالی‪ .‬وقتی‬
‫هواپیما طراحی می شد‪ ،‬روس ها به دنبال طرحی مانورپذیرتر نبودند‪ ،‬بلکه‬
‫به دنبال هواپیمایی بودند که بتواند در شرایط سختی چون سرعت باال‬
‫و ارتفاع پایین به انجام عملیات بپردازد‪ .‬بنابراین بال طراحی شده برای‬
‫میگ‪( 23 -‬و نمونه ی مشابه سوخو‪ )20-‬نیز می توانست تغییر موقعیت بدهد‬
‫اما بر خالف اف‪ 14-‬که زاویه ی بال بر اساس حالت پرواز تنظیم می شد‪،‬‬
‫میگ‪ 23-‬تنها می توانست بال های خود را در سه حالت ‪ 45 ،16‬و ‪ 72‬درجه‬
‫قرار دهد‪ .‬با وجود این وقتی این بال ها به عقب کشیده می شدند‪ ،‬وترشان‬
‫افزایش می یافت در حالیکه ضخامت شان ثابت باقی می ماند‪ .‬نتیجه‪ ،‬کاهش‬
‫نسبت ضخامت به طول وتر بود‪ .‬این بال ها نیروی باال برنده ی بیشتری‬
‫در سرعت های پایین و مقاومت جبهه ای کمتری در سرعت های باال‬
‫ایجاد می کرد‪ .‬در عین حال چون در حداکثر کشیدگی بال به عقب‪ ،‬پس‬
‫تیغه ی بال میگ‪ 23-‬درون بدنه کشیده می شود‪ ،‬بار بال افزایش یافته‪،‬‬
‫‪1 - V.S. Shukshin‬‬
‫‪2 - MiG-3MS‬‬
‫‪ - 3‬جالب آنکه بسیاری از افسران نیروی هوایی عراق که برای جنگ با اسرائیل به سوریه اعزام‬
‫شده بودند‪ ،‬نهایتاً به سوریه پناهنده شده و در آنجا باقی ماندند‪.‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫پشتیبانی هوایی‪ 5‬تازه تأسیس نیروی هوایی عراق با این نوع شد و سرانجام‬
‫عراقی ها را ناگزیر به سفارش نود و هشت میگ‪21-‬ام اف‪ 6‬کرد‪ .‬اولین‬
‫محموله ی این هواپیماها اواخر تابستان ‪ )1352( 1973‬به عراق رسید‪.‬‬
‫این هواپیماها جایگزین بیشتر میگ‪21-‬های قدیمی در حال خدمت در‬
‫عراق شدند (تعدادی از این میگ های قدیمی به یمن فروخته شدند)‪.‬‬
‫میگ‪21 -‬ام اف های جدید که همراه با تعداد زیادی موشک هوا به هوای‬
‫کِی‪ 13-‬از راه رسیدند‪ ،‬در پنچ اسکادران فرماندهی پشتیبانی هوایی مشغول‬
‫به خدمت شدند‪ .‬میگ‪21-‬ام اف در مقایسه با نمونه های پیشین پیشرفتی‬
‫جزئی در مانورپذیری‪ ،‬برد و سرعت باالتر در ارتفاع پایین (به لطف موتور‬
‫قدرتمندتر تومانسکی آر‪ )7 13-‬داشت و می توانست در هر چهار جایگاه‬
‫زیر بال‪ ،‬موشک های هوا به هوا حمل کند (البته در این صورت برد کاهش‬
‫می یافت)‪ .‬حتی این هواپیماها نیز با آنکه به خوبی نگهداری می شدند‪،‬‬
‫به دلیل تسلیحات خارج از رده شان‪ ،‬نظیر موشک های ساده اما نامطمئن‬
‫کِی‪13 -‬ا ِی و کِی‪13-‬ام‪ ،‬منسوخ شده به حساب می آمدند‪ .‬سرانجام عراقی ها‬
‫به دنبال پیدا کردن جایگزینی برای آنها افتادند‪ .‬با وجود این‪ ،‬همزمان‬
‫با میگ‪21-‬ام اف ها‪ ،‬فرماندهی پشتیبانی هوایی و ارتش عراق دویست‬
‫توپ زد اس یو‪ 8 4-23-‬خودکششی و صد و سی و پنج سیستم موشکی‬
‫زمین به هوای ِزد آر کِی‪ -‬اس دی کِی یو بی‪/‬اس ا ِی‪ 9 6-‬خودکششی (و‬
‫دیده داشتند (همان هایی که ابتدا به هانتر و سوخو‪ 7-‬مجهز بودند) توانایی‬
‫‪ - 5‬شروع به کار فرماندهی پشتیبانی هوایی عراق با خرید تعداد زیادی موشک سام‪ 2-‬و سام‪3-‬‬
‫محدودی در پشتیبانی نزدیک و عملیات بازدارنده داشتند و با اینکه طبق‬
‫بین سال های ‪ )1350( 1971‬تا ‪ )1352 ( 1973‬بود‪ .‬گفته می شود تجهیزات سکوهای ثابت‬
‫نود سام‪ 2-‬و صد و هشت سام‪ 3-‬به همراه تجهیزات کافی برای شش سکوی متحرک سام‪3-‬‬
‫به عراق تحویل داده شد (صادرات جهانی سالح به عراق‪ ،1960-1990 ،‬نوشته ریچل اشمیت‪،‬‬
‫سانتا مونیکا‪ ،‬کالیفرنیا ‪ ،USDP-3248-RAND, N‬ص‪)57.‬‬
‫‪ - 6‬با نام گزارشی فیش ب ِد (‪ )Fishbed‬در ناتو‬
‫‪7 - Tumansky R-13‬‬
‫تاکتیکی بود‪ )4‬و هواپیماهای پیشرفته تر و توانایی های تهاجمی بیشتر‪،‬‬
‫‪ -8‬زد اس یو‪ 4-23-‬اولین سیستم توپ ضدهوایی هدایت راداری خودکششی حقیقتاً پیشرفته ی‬
‫شوروی بود‪ .‬این توپ که بر روی خودروهای زرهی سبک نصب می شد‪ ،‬تحرک بسیار باالیی‬
‫داشت و به رادار کنترل آتش مخصوص خودش (ناتو به آن گان دیش ‪ Gun Dish‬می گفت) و دو‬
‫جفت توپ ‪ 23‬میلیمتری مجهز بود‪ .‬گان دیش که بر روی باند جِی کار می کرد در حالت جستجو‬
‫بردی برابر با بیست کیلومتر داشت و در حالت ردیابی بردش هشت کیلومتر بود‪ .‬یک دوربین‬
‫اپتیکی کار با آن در محیط جنگ الکترونیک در ازای دقت پایین تر را امکانپذیر می ساخت‪ .‬این‬
‫سیستم علیرغم آنکه برد مؤثر کمی در مقایسه با دیگر تسلیحات مشابه داشت‪ ،‬اما سرعت و‬
‫تراکم آتش باالیی ارائه می داد‪.‬‬
‫‪ ZRK-SD Kub -  9‬که به آن کِی بی یو اس پی یو نیز می گفتند و ناتو نام اس ا ِی‪Mod 0 6-‬‬
‫و نیز خسارات جنگ ‪ 1973‬با اسرائیل‪ ،‬مانع از تجهیز مجدد فرماندهی‬
‫به آن داده بود‪ ،‬متشکل از یک خودرو زرهی سبک‪ ،‬با سکوهای پرتاب سه موشک ‪9‬ام‪ 8.5( 9‬متر‬
‫طول‪ 580 ،‬کیلوگرم وزن در هنگام آتش که سرجنگی ‪ 80‬کیلوگرمی حمل می کرد) بود‪ .‬چهار‬
‫خودرو از این دست به همراه یک رادار کنترل آتش اس اس ان آر جی زد اچ‪-‬آی باند (نام آن‬
‫در ناتو استریت فالش بود) یک آتشبار را بوجود می آوردند‪ .‬یک تیپ فرماندهی پشتیبانی عراق‬
‫معموالً به دو رادار تین اسکین‪-‬بی و دو رادار النگ ترک و شش آتشبار مجهز بود و به این ترتیب‬
‫از واحدهای دفاع هوایی شوروی بزرگتر بود‪ .‬برد سام‪ 6-‬در زاویه گرا ‪ 3/7‬تا ‪ 24‬کیلومتر و در‬
‫ارتفاع بین ‪ 80‬متر تا ‪ 12‬کیلومتر بود‪ .‬اسرائیلی ها به سرعت فهمیدند که با نابود کردن یا آسیب‬
‫زدن به استریت فالش کل آتشبار از کار می افتد‪ ،‬به همین خاطر تاکتیکی ابداع کردند و آن‬
‫عبارت بود از به کارگیری هواپیماهای بلند پرواز که با شیب بسیار زیاد به سکوها حمله می کردند‪.‬‬
‫و پایداری آیرودینامیکی بهتری داشتند و در نتیجه پرواز با آنها برای خلبانان‬
‫کم تجربه تر آسان تر بود‪ ،‬اما تجهیزات الکترونیک هوابرد آنها دست کمی از‬
‫میگ‪23-‬ها نداشت و از آنها بیشتر برای پشتیبانی نزدیک استفاده شد‪ .‬تمام‬
‫هواپیماهای فرماندهی دفاع هوایی‪ ،‬نسبتاً ساده مسلح شده بودند‪ .‬عمده ی‬
‫تسلیحات آنها عبارت بود از راکت اندازهای یو وی‪ 57( 1 57-16-‬میلیمتری)‪،‬‬
‫راکت های هدایت ناپذیر‪ 127‬میلیمتری و بمب های چند منظوره ی اف ا ِی‬
‫بی‪ .2250-‬با وجود این‪ ،‬روس ها همچنان برای دادن تسلیحات ضد باند نظیر‬
‫بی ای تی اِی بی‪ 3 250-‬یا مهمات خوشه ای مردد بودند و به غیر از میگ‪-‬‬
‫‪23‬ام اس هیچ هواپیمای دیگری قادر به حمل موشک های هوا به هوای‬
‫هدایت راداری نبود‪.‬‬
‫مانند ایران‪ ،‬هجوم این تعداد هواپیمای مدرن در طول زمانی نسبتاً‬
‫کوتاه مشکالت بسیاری برای فرماندهی پشتیبانی هوایی به وجود آورد‪.‬‬
‫گرچه این واحد تا سال ‪ )1355( 1976‬پانزده اسکادران داشت که مسئولیت‬
‫حمایت از عملیات زمینی ارتش را بر عهده داشتند‪ ،‬اما دچار کمبود نیروهای‬
‫تعلیم دیده و با تجربه بود و به همین دلیل بسیاری از هواپیماهای تازه‬
‫خریداری شده انبار و به عنوان ذخیره نگه داشته می شدند‪ .‬به عنوان مثال‬
‫از چهار اسکادرانی که به میگ‪ 23-‬مجهز شده بودند‪ ،‬فقط دو تا عملیاتی‬
‫محسوب می شدند‪ .‬حتی آن واحدهایی که به اندازه ی کافی خلبان تعلیم‬
‫برنامه می بایست از عملیات دریایی نیز پشتیبانی می کردند‪ ،‬هیچ گونه‬
‫آموزشی در زمینه ی جنگ علیه شناورهای سطحی ندیده بودند‪ .‬به عالوه‬
‫نیروی هوایی عراق برخالف تمایلش‪ ،‬همچنان فاقد توانایی سوخت گیری‬
‫هوایی بود و در نتیجه توانایی انجام حمالت دوربرد را نداشت‪ .‬بدین ترتیب‬
‫علیرغم نفوذ شوروی (که به دنبال توانایی های تهاجمی ت ِر قدرت هوایی‬
‫فرماندهی پشتیبانی هوایی همچنان یک عامل بازدارنده بود نه یک نیروی‬
‫تهاجمی‪ .‬نیرویی در ابتدای راه که ارتش عراق بیشتر احتمال داشت برای‬
‫پشتیبانی نزدیک از واحدهای هلیکوپتری آن تقاضای کمک نماید‪.‬‬
‫شاهین های صدام‪ :‬فرماندهی دفاع هوایی نیروی هوایی عراق‬
‫مشکالت و ناامیدی های به وجود آمده با میگ‪23-‬ام اس های ابتدایی‬
‫‪1 - UV-16-57‬‬
‫‪2 - FAB-250‬‬
‫‪3 - BETAB-250‬‬
‫‪ - 4‬رابرت پی‪ .‬برمان‪ ،‬قدرت هوایی شوروی در گذار‪ ،‬واشینگن دی سی‪ ،‬مؤسسه ی بروکینگ‪،‬‬
‫‪1977‬‬

‫‪88‬‬
 ‫فصل ‪ :3‬شاهین های صدام‬
‫قصد داشتند اجازه ندهند سی‪ 130-‬فرار کند به همین دلیل تنها پس از‬
‫جایگزین شدن تامکت های دیگری از ناو هواپیمابر برای سوخت گیری محل‬
‫را ترک کردند‪ .‬سرانجام پس از گذراندن پنج ساعت هولناک که عمری به‬
‫نظر می رسید‪ ،‬خدمه‌ی ایرانی از فضایی خالی استفاده کرده و خود را به‬
‫فضای امن آب های ایران رساندند‪ .‬البته حساسیت تامکت ها مشخصاً به‬
‫دلیل اعمال منطقه‌ی پرواز ممنوع بر فراز منطقه ای بود که همان روز یک‬
‫ا ِی‪ 7-‬کورسیر‪ 4 2‬نیروی دریایی ایاالت متحده از ناو هواپیمابر کورال سی‪ 5‬به‬
‫علتی نامعلوم در آن سقوط کرده بود‪ .‬تمامی منطقه بر روی کلیه‌ی پروازها تا‬
‫زمان پیدا شدن خلبان بسته اعالم شده بود‪ .‬رهگیرهای نیمیتز‪ ،‬کانستلیشن‬
‫و کورال سی می خواستند مطمئن شوند که هیچ هواپیمای ایرانی وارد این‬
‫منطقه نمی شود‪ ،‬به همین دلیل سی‪ 130-‬ایرانی خارج از منطقه ای که‬
‫عملیات نجات در آن در جریان بود نگه داشته شد و بعد اجازه یافت به‬
‫سمت مسیر خود برود و گرنه بعید به نظر می رسد هواپیمایی به آن بزرگی‬
‫توانسته باشد از دست اف‪14-‬ها فرار کند‪ ،‬مگر اینکه خود تامکت ها به آن‬
‫اجازه رفتن داده باشند‪.‬‬
‫این داستان سه روز بعد دوباره تکرار شد‪ .‬بر اساس گفته‌ی مقامات‬
‫ایرانی‪ ،‬دو اف‪ 14-‬آمریکایی بعد از اینکه یک هواپیمای ایرانی بیش از حد‬
‫به یک کشتی ایاالت متحده نزدیک شده بود‪ ،‬شلیک کردند‪ .‬اما این بار‬
‫چهار اف‪4-‬ای از پایگاه هوایی بندرعباس بلند شده و هواپیمای آسیب‬
‫دیده را همراهی کردند‪ .‬در آن زمان‪ ،‬قانون درگیری‪ 6‬به طور مشخص‬
‫جنگنده های ایاالت متحده را از برخورد مستقیم و کشنده منع می کرد‪.‬‬
‫همچنین هلیکوپترهای نیروی دریایی ایاالت متحده به دفعات بر روی‬
‫جزایر و سکوهای نفت ایرانی پرواز می کردند‪ .‬نیروی هوایی ایران هم در‬
‫مقابل‪ ،‬فعالیت خود را در منطقه با افزایش پرواز اف‪4-‬ها و اف‪14-‬ها در‬
‫مأموریت های شبانه و شناسایی در خلیج فارس و دریای عمان و به‌ویژه‬
‫سوخت گیری هوایی در ارتفاع پایین‪ ،‬افزایش داد‪.‬‬
‫در این میان مرز ایران و عراق نیز آرام نبود‪ 30 .‬می (‪ 9‬خرداد) شاهد‬
‫دور جدیدی از حمالت هوایی عراق علیه پاسگاه های مرزی ایران بود که‬
‫تا ماه بعد ادامه یافت‪ ،‬اما مهم ترین رخداد در شب ‪ 9‬جوالی (‪ 18‬تیر) به‬
‫وقوع پیوست‪ .‬در این شب سه جنگنده‪-‬بمب افکن عراقی به رادار راهبردی‬
‫نیروی هوایی ایران در نخجیر‪ ،‬واقع در استان ایالم حمله کردند‪ .‬یکی از‬
‫هواپیماهای مهاجم در نزدیکی ایالم توسط دفاع هوایی ایران هدف قرار‬
‫گرفت و نزدیک ُزرباطیه در خاک عراق سقوط کرد‪ .‬ایران بعدها اعالم کرد‬
‫این حمله‌ی عراق با کودتایی که قرار بود همان شب انجام شود‪ ،‬هماهنگ‬
‫بوده است‪.‬‬
‫کرده و بدون شلیک حتی یک گلوله سقوط کند‪ .‬ادعا شده که تامکت ها‬
‫‪4 - A-7 Corsair II‬‬
‫‪5  - USS Coral Sea‬‬
‫‪6  - ROE‬‬
‫‪97‬‬
‫و آنها را مجبور کرد حکم را ملغی کنند‪ .‬به‌عنوان مثال سرلشگر باقری‬
‫رئیس ستاد نیروی هوایی جمهوری اسالمی ایران‪ ،‬از دیدن نام معاونش در‬
‫لیست شگفت زده شد‪ .‬با این وجود مناقشات باال گرفت و همراه با تشدید‬
‫حمالت مرزی عراق‪ ،‬با شکست عملیات نظامی ایاالت متحده برای نجات‬
‫گروگان هایش در تهران همزمان گردید‪ .‬روحانیون بعدا ً برخی افسران‬
‫عالی‌رتبه‌ی نیروی هوایی و ستاد مشترک از جمله سرلشگر باقری را به‬
‫همکاری با آمریکایی ها در آماده سازی عملیات متهم کردند (این اتهام تا‬
‫حدی درست بود)‪ .‬در ‪ 27‬آوریل (‪ 7‬اردیبهشت) رادار پیش هشدار پایگاه‬
‫وحدتی هواپیمای ناشناسی را نشان داد که از سمت جنوب غرب پایگاه‬
‫وارد حریم هوایی ایران شده بود‪ .‬به سرعت دو اف‪5-‬ای برای رهگیری‬
‫پرنده ناشناس اعزام شدند‪ .‬شناسایی چشمی مشخص کرد که هواپیما یک‬
‫آنتونوف دو باله‌ی اِی ان‪ 2-‬عراقی است که مشخصاً راه خود را گم کرده و‬
‫وارد ایران شده بود‪ .‬آنتونوف هشدارهای پی در پی رادیویی را نادیده گرفت‬
‫و در نتیجه جنگنده ها با توپ خود بر روی آن آتش گشودند و آن را مجبور‬
‫به فرود در شصت کیلومتری پایگاه وحدتی کردند‪ .‬سپس هشت خدمه و‬
‫مسافر آن را که به صورت جزئی زخمی شده بودند‪ ،‬یک هلیکوپتر مسلح‬
‫ایرانی اسیر کرده و به تهران فرستاد‪ .‬کمی بعد سه هلیکوپتر عراقی دیده‬
‫شدند که در تالش برای یافتن هواپیمای ناپدید شده بودند که جنگنده های‬
‫گشتی ایران آن‌ها را به داخل خاک عراق راندند‪.‬‬
‫همزمان با این حوادث یک جنگ سرد در مقیاس بسیار کوچک در‬
‫خلیج فارس در جریان بود‪ .‬بالفاصله بعد از عملیات نجات طبس‪ ،‬برخورد‬
‫هواپیماهای ایران و ایاالت متحده تشدید شد‪ .‬در حالیکه گزارشات قبلی‬
‫عنوان کرده بودند که در ‪ 6‬فوریه (‪ 17‬بهمن) یک جنگنده‌ی ایرانی کوشیده‬
‫است با نزدیک شدن به هواپیمای برژینسکی‪ ،1‬مشاور امنیت ملی وقت‬
‫ایاالت متحده‪ ،‬آن را در مسیر پاکستان به ریاض برباید‪ ،‬اما بعدا ً معلوم شد‬
‫هواپیمای مذکور یک اف‪ 14-‬نیروی دریایی ایاالت متحده از ناو هواپیمابر‬
‫نیمیتز‪ 2‬در حال گشت روزانه خود بوده است‪ .‬اما تنش به‌واقع بسیار باال بود‪،‬‬
‫به نحوی که در ‪ 26‬آوریل (‪ 6‬اردیبهشت) یک سی‪ 130-‬شناسایی ایرانی به‬
‫فرماندهی سروان اصغر رخ فراز‪ ،‬در حین یک مأموریت جمع آوری اطالعات‬
‫بر فراز دریای عمان‪ ،‬بعد از اینکه بیش از حد به ناو نزدیک گردید‪ ،‬توسط‬
‫دو اف‪ 14-‬ناو هواپیمابر کانستلیشن‪ 3‬محاصره شد‪ .‬رهگیرهای آمریکایی‬
‫هرکولس را بر روی آب های بین المللی نگه داشته و آن را مجبور کردند‬
‫بیش از پنج ساعت به چرخیدن ادامه دهد‪ .‬خدمه ایرانی مدعی شدند که‬
‫آمریکایی ها می خواستند به تالفی از دست دادن یک ای سی‪ 130-‬در‬
‫صحرای طبس‪ ،‬دور و بر سی‪ 130-‬را شلوغ کنند تا هواپیما سوخت تمام‬
‫‪1  - Berzinsky‬‬
‫‪2  - USS Nimitz‬‬
‫‪3  - USS Constellation‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬
‫اف‪4-‬ای به خلبانی بهترین خلبانان موجود‪ ،‬مأمور شدند تا مهم ترین بخش‬
‫نقشه را انجام دهند‪ .‬آنها می بایست ابتدا زمین را با ریختن چهار بمب ‪750‬‬
‫پوندی (‪ 390‬کیلوگرم) آماده می کردند‪ ،‬سپس موشک های ماوریک خود را‬
‫به سمت اهداف تعیین شده شلیک می کردند و نهایتاً کار را با رها کردن‬
‫چهار بمب خوشه ای ضد نفر بی ال‪ 755 .‬به اتمام می رساندند‪ .‬سپس اولین‬
‫فانتوم می بایست به ایستگاه رادیو و تلویزیون ملی حمله می کرد‪ ،‬در حالیکه‬
‫جفت دیگر با توپ های بیست میلیمتری خود به کوبیدن جماران ادامه‬
‫می دادند‪.5‬‬
‫رهبر کودتا‪ ،‬اولین فرمانده‌ی نیروی هوایی ایران پس از انقالب‪،‬‬
‫سرلشگر سعید مهدیون بود‪ ،‬اما قرار بود عملیات هوایی توسط سرلشگر‬
‫(بازنشسته) آیت محققی هدایت شود‪ .‬هردو آنها به همراه پانصد افسر دیگر‬
‫از جمله سی خلبان دستگیر و بسیاری از آنها به‌ویژه آنهایی که قب ًال توسط‬
‫بنی صدر مشمول عفو ویژه شده بودند‪ ،‬اعدام شدند‪ .6‬پس از آن امام (ره)‬
‫خواستار تصفیه‌ی کامل شدند و دادستان انقالب دادگاه خود را در پایگاه‬
‫هوایی نوژه مستقر ساخت‪ .‬این موج جدید دستگیری ها‪ ،‬اعدام ها‪ ،‬تصفیه ها‪،‬‬
‫بازنشستگی های اجباری و تبعیدها به ظن یا اتهام دست داشتن در توطئه‬
‫برای سرنگونی نظام اسالمی‪ ،‬فقط در نیروی هوایی گریبان گیر چهار هزار و‬
‫پانصد نفر شد و بیش از پیش ساختار آسیب دیده‌ی نیروهای مسلح ایران‬
‫را تضعیف کرد‪.‬‬
‫گزارش مفصلی که دو سال بعد در روزنامه‌ی واشینگتن پست به چاپ‬
‫رسید مدعی شد عملیات نجات گروگان ها از طریق شکاف بزرگی در رادارها‬
‫و دفاع هوایی ایران تسهیل گردید که سیا با به خدمت گرفتن یک مقام‬
‫بلندپایه‌ی دفاع هوایی ایران‪ ،‬آن را ایجاد کرده بود‪ .‬این فرد آتشبارهای‬
‫موشک های زمین به هوا‪ ،‬توپ های ضد هوایی و برخی تأسیسات راداری‬
‫اطراف مناطق عملیاتی ایاالت متحده را بر روی حالت مانور گذاشته یا به‬
‫کردستان فرستاده بود‪ .‬احتماالً این مقام سرلشگر باقری‪ ،‬فرمانده نیروی‬
‫هوایی باشد که تا ماه سپتامبر (شهریور) دستگیر نشد‪.7‬‬
‫ایران از لحاظ دیپلماتیک در انزوا قرار گرفته و تقریباً مهم ترین‬
‫تأمین کنندگان سالح خود را از دست داده بود‪ .‬امتناع این کشور از آزاد‬
‫کردن گروگان های آمریکایی‪ ،‬کشورهای غربی را بر آن داشت تا تحریمی‬
‫اقتصادی علیه آن اعمال کنند‪ .‬در آن زمان عراق مأمنی برای چهره های‬
‫سیاسی و نظامی معزول بود که اطالعات و روابط بسیار مهمی در اختیار‬
‫داشتند‪ .‬گزارش های پی درپی آنها درباره‌ی اختالف نظر بین رئیس جمهور‪،‬‬
‫بنی صدر و روحانیون و نیز روحیه‌ی پایین کارکنان نظامی که شاهد تصفیه‌ی‬
‫منطقه ای شرکت جسته و پایگاه را اشغال کردند‪ .‬آنها برای ممانعت از فرود دو هواپیمای ترابری‬
‫‪ -  5‬کودتای نوژه (تهران‪ :‬مؤسسه ی مطالعات سیاسی)‪ ،1989 ،‬به فارسی‪ ،‬ص‪ ،153-154 .‬به‬
‫طور قطع مشخص نشده که چطور هواپیماها قرار بوده موشک های هدایت تلویزیونی خود را از‬
‫احمد مهرنیا در این زمینه مطلب زیر را عنوان کردند‪" :‬این ماجرا در تبریز اص ًال اینگونه نبود و‬
‫میان دود و غبار به پا خاسته در اثر انفجار بمب های ‪ 750‬پوندی به هدف بزنند!‬
‫‪ -  6‬با این حال بسیاری از توطئه گران توانستند با استفاده از هلیکوپتر به ترکیه یا عراق فرار کنند‪.‬‬
‫‪ -  7‬گاردین‪ 30 ،‬آوریل ‪ ،1980‬ص‪155 .‬‬
‫کودتا‬ ‫‪1‬‬
‫بن بست سیاسی ایران‪ ،‬منجر به رشد نارضایتی در میان باقیمانده‌ی‬
‫سلطنت طلبان و دگراندیشان گشت‪ .‬مهم ترین تالش برای کودتا و سرنگونی‬
‫نظام اسالمی از جانب اردوی طرفداران شاه‪ ،‬که از پایگاه نوژه در نزدیکی‬
‫همدان منشاء می گرفت‪ ،‬برای شب های ‪ 9‬یا ‪ 10‬جوالی ‪ 18( 1980‬یا ‪19‬‬
‫تیر ‪ )1359‬طراحی شده بود‪ .2‬البته این نقشه تنها چند ساعت پیش از آغاز‪،‬‬
‫لو رفت‪ .‬بنابه گفته‌ی بختیار‪ ،‬حدود یک ماه قبل نقشه های کودتا از طریق‬
‫برخی از نزدیک ترین دوستانش (منوچهر قربانی فر) به واسطه‌ی سفارت ایران‬
‫در پاریس به بنی صدر فروخته شده بود‪ .3‬سپس داستان هایی سرهم گردید‬
‫که یکی از خلبانان پشیمان‪ ،‬طرح های کودتا را شخصاً در اختیار امام (ره)‬
‫قرار داده است‪ .4‬پایگاه نوژه به دلیل فاصله‌ی کم از تهران‪ ،‬نزدیکی اش به مرز‬
‫عراق‪ ،‬فانتوم های تا دندان مسلح اش و فاصله‌ی زیادش تا مناطق پرجمعیت‬
‫شهری‪ ،‬انتخاب شد‪ .‬برای عملیات سی تا سی و پنج اف‪4-‬ای انتخاب شدند‪،‬‬
‫با این‌حال زمانی که عملیات شکست خورد تنها هفده فروند آماده‌ی پرواز‬
‫بودند‪ .‬به خلبانان شرکت کننده در این توطئه دستور داده شده بود از پایگاه‬
‫نوژه پرواز کرده و باندهای پرواز فرودگاه مهرآباد‪ ،‬منزل امام (ره)‪ ،‬کاخ های‬
‫ریاست جمهوری و نخست وزیری‪ ،‬چندین سربازخانه‪ ،‬زاغه های مهمات و‬
‫مقر فرماندهی سپاه پاسداران جمهوری اسالمی را بمباران کنند‪ .‬دولت ایران‬
‫بعدا ً افسران شورشی را به همکاری با عراق برای سرنگونی نظام اسالمی‬
‫متهم کرد‪ .‬شاید این ادعا چندان دور از حقیقت هم نباشد‪ ،‬زیرا تقریباً‬
‫همزمان با ساعت عملیات نوژه‪ ،‬سه جنگنده‪ -‬بمب افکن عراقی چندین بار‬
‫به داخل خاک ایران نفوذ و موقعیت رادار نخجیر را بمباران کردند و هشت‬
‫فروند دیگر دست به بمباران سردشت زدند تا با این عمل گمراه کننده پرواز‬
‫فانتوم ها را توجیه کنند‪ .‬اما این عمل در عین حال به فانتوم ها اجازه می داد‬
‫خروج خود از پایگاه نوژه را تا حد امکان مخفی نگاه دارند‪ .‬همان شب یک‬
‫میگ‪ 21-‬عراقی توسط دفاع ضدهوایی در شب هدف قرار گرفت و تبدیل به‬
‫اولین هواپیمای ساقط شده‌ی عراقی بعد از انقالب ایران گردید‪.‬‬
‫برای حمله به منزل امام (ره) در جماران واقع در شمال تهران‪ ،‬سه‬
‫‪« -  1‬کودتا داستان دیگری داردکه آن را مستقیم به قصد حمله ی عراق و از بین بردن ستون‬
‫فقرات نیروی هوایی در برابر عراق مربوط می کند و یک توطئه طراحی شده با کمک سه چهار نفر‬
‫خودی بود‪ ،‬بقیه فدا شدند»‪ .‬یادداشت امیر سرتیپ خلبان دکتر احمد مهرنیا در زیر این مدخل‪.‬‬
‫‪ -  2‬این تنها تالش کارکنان نیروی هوایی ایران برای سرنگونی نظام اسالمی نبود‪ .‬به عنوان‬
‫مثال در ‪ 6‬دسامبر ‪ 15( 1979‬آذر ‪ ،)1358‬کارکنان پایگاه هوایی تبریز در یک ناآرامی سیاسی‬
‫که از تهران می آمدند و نیروهای سپاه پاسداران را با خود به همراه داشتند‪ ،‬باندهای فرود را‬
‫بستند‪ .‬معترضان متعاقباً دستگیر گشته و چهار نفر از آنها اعدام شدند‪( .‬امیر سرتیپ خلبان دکتر‬
‫هیچ ربطی به سرنگونی نظام نداشته است‪ .‬خود من در بطن جریانات بودم‪ .‬م)‬
‫‪ -  3‬هشت روز‪ 7 ،‬مارس ‪ ،1981‬ص‪14 .‬‬
‫‪ -  4‬روزنامه‌ی اطالعات (به فارسی)‪ 13 ،‬جوالی ‪ 22( 1980‬تیر ‪ ،)1359‬ص‪4 .‬‬
‫‪98‬‬
 ‫فصل ‪ :3‬شاهین های صدام‬

‫موقعیت های جدید دفاع هوایی در ناحیه قصرشیرین بازدید کردند‪ .‬هنگام‬ ‫هزاران نفر از همکاران خود بودند‪ ،‬همراه با از بین رفتن سریع کارایی‬
‫برگشت‪ ،‬هلیکوپتر ارتشی بل ‪ 214‬آنها به طرز مرموزی ناگهان دچار از کار‬ ‫تسلیحات موجود‪ ،‬اخبار بسیار خوبی برای عراقی ها بود‪ .‬از سوی دیگر این‬
‫افتادگی سیستم های الکتریکی شد و شب هنگام مجبور به فرود در نزدیکی‬ ‫احتمال وجود داشت که رئیس جمهور جدید آمریکا بحران گروگان گیری‬
‫اسالم آباد گردید‪ .‬تمامی سرنشینان بدون آسیب دیدگی از الشه هلیکوپتر‬ ‫را حل و فصل نموده و مجددا ً روابط عادی با تهران برقرار نماید و بدین‬
‫خارج شدند‪.‬‬ ‫ترتیب فرصت حمله به ایران که اکنون در آسیب پذیرترین وضعیت خود‬
‫تا این زمان ایران دفاع هوایی خود در امتداد مرزها را بهبود بخشیده‬ ‫بود را از صدام حسین برباید‪ .‬در میانه های سال ‪ )1359( 1980‬صدام‬
‫بود‪ ،‬اما جنگنده های عراقی همچنان به طور منظم حریم هوایی ایران را‬ ‫به شدت مشغول آماده شدن برای تهاجم بود‪ .‬او چندین بار به کویت و‬
‫نقض می کردند‪ .‬صحنه به آرامی برای یک جنگ تمام عیار مهیا می گردید‪،‬‬ ‫ریاض رفت و نقشه های جنگی خود را با رهبران کویت و عربستان به‬
‫به‌طوریکه در ‪ 2‬سپتامبر (‪ 11‬شهریور) نبردهای شدیدی در اطراف‬ ‫بحث گذاشت‪ ،‬همچنین با برخی عناصر مخالف ایرانی و به احتمال زیاد‬
‫قصرشیرین گزارش گردید و دو روز بعد ایران شهرهای عراقی خانقین و‬ ‫با برخی واسطه های آمریکایی نیز دیدار کرد‪ .1‬نقشه‌ی صدام ساده بود‪ :‬اگر‬
‫مندلی را گلوله باران کرد‪ .‬گرچه صدام بعدها ‪ 4‬سپتامبر (‪ 13‬شهریور) را‬ ‫ارتش عراق می توانست از مرز ایران عبور کرده و طی چهارده روز عرب های‬
‫به عنوان روز آغاز جنگ اعالم کرد‪ ،‬اما هواپیماهای تهاجمی عراق در ‪3‬‬ ‫خوزستان (که قرار بود وارد یک درگیری مسلحانه‌ی حمایت شده با نظام‬
‫سپتامبر (‪ 12‬شهریور) مجددا ً سایت رادار نخجیر را با راکت هدف قرار دادند‬ ‫اسالمی بشوند) را آزاد کند‪ ،‬آنگاه عراق پیروزمند ساحل خود را در امتداد‬
‫و این بار موفق شدند تعداد زیادی از کارکنان نیروی هوایی را زخمی کرده‬ ‫خلیج فارس به میزان زیادی گسترش می داد و ایران را از بسیاری از منابع‬
‫یا به شهادت برسانند و برای مدتی آن را از گردونه خارج کنند‪ .‬اما گویا‬ ‫حیاتی نفتش محروم می ساخت و درضمن نقش رهبری در جهان عرب را‬
‫این نیز کافی نبود و هشت روز بعد حمله‌ی دیگری صورت گرفت که طی‬ ‫نیز به‌دست می آورد‪ .‬درحالیکه همکاران ایرانی و آمریکایی صدام سرنگونی‬
‫آن سه نیروی نظامی ایران شهید و سیزده نفر زخمی شدند‪ .‬ایران بالفاصله‬ ‫روحانیون ایران و در نتیجه خالص شدن کشور از دست رژیم جدید را‬
‫از شوروی خواست ارسال تسلیحات به عراق را متوقف نماید‪ .‬در عین حال‬ ‫در ذهن خود می پروراندند‪ ،‬دیکتاتور عراق پیشنهاد کرد «جمهوری آزاد‬
‫جنگنده‪-‬بمب افکن های نیروی هوایی گشت های فشرده ای بر فراز مناطق‬ ‫ایران» در مناطق اشغالی به پایتختی اهواز تأسیس گردد‪ .‬در حقیقت او در‬
‫مورد مناقشه برقرار کردند تا برای ضدحمله علیه نیروهای زمینی عراق آماده‬ ‫نظر داشت در صورتی که شرایط اجازه دهد‪ ،‬تمام خوزستان را تحت نام‬
‫شوند‪ .‬برخالف این حرکت‪ ،‬در صبح ‪ 5‬سپتامبر (‪ 14‬شهریور) هواپیماهای‬ ‫عربستان به خاک عراق ضمیمه کند‪ .2‬متعاقب آن‪ ،‬تحریکات افزایش یافت‪.‬‬
‫عراقی به چندین هدف در اطراف مهران حمله کردند‪ .‬روز بعد عراق تهدید‬
‫کرد که چنانچه ایران در عرض یک هفته سیصد کیلومتر مربع از ناحیه‌ی‬
‫زین القوس در نزدیکی قصرشیرین که طبق بند منتشر نشده ای از قرارداد‬ ‫تابستان داغ ‪)1359( 1980‬‬
‫الجزایر به عراق داده شده را واگذار نکند‪ ،‬خود آنها را اشغال خواهد کرد‪.‬‬ ‫به محض آنکه صدام طرح های خود را نهایی ساخته و از حمایت‬
‫درگیری های شدیدی در منطقه‌ی کرمانشاه رخ داد که طی آنها ارتش‬ ‫فعاالنه‌ی رهبران کویتی و سعودی اطمینان حاصل کرد‪ ،‬وقایع سرعت‬
‫ایران مدعی سرنگون کردن اولین جنگنده‌ی عراق شد‪ .‬تهران با شلیک‬ ‫بیشتری به خود گرفتند‪ .‬اواخر جوالی ‪( 1980‬مرداد ‪ )1359‬شاهد افزایش‬
‫توپخانه علیه مواضع عراق در منطقه پاسخ گفت و سرانجام در ‪ 7‬سپتامبر‬ ‫درگیری های هوایی بر فراز مناطق مرزی بود‪ .‬در ‪ 5‬اوت (‪ 14‬مرداد) چهار‬
‫(‪ 16‬شهریور) نیروهای عراقی به پاسگاه های مرزی اطراف زین القوس یورش‬ ‫افسر نیروی هوایی با یک فوکر اف‪ 27.‬به عراق رفتند و خواستار پناهندگی‬
‫بردند‪ .‬نبردها در بعد از ظهر تشدید شد و نیروی هوایی عراق پنج هلیکوپتر‬ ‫سیاسی شدند‪ ،‬که البته به آنها اعطا گردید‪ ،‬اما دولت عراق اعالم کرد‬
‫توپدار میل‪ 25-‬برای پشتیبانی نیروهای زمینی اعزام کرد‪ .‬نیروی هوایی‬ ‫که هواپیما باید به ایران بازگردد‪ .‬در اواخر اوت‪ ،‬درگیری های شدیدی در‬
‫ایران بالفاصله با اعزام دو اف‪ 14-‬واکنش نشان داد و یکی از آنها با شلیک‬ ‫امتداد مرز ایران و عراق در ناحیه‌ی مهران رخ داد‪ ،‬به نحوی که در پانزدهم‬
‫توپ‪ ،‬یک هلیکوپتر عراقی را سرنگون کرد و این واقعه بعدا ً توسط منابع‬ ‫همان ماه (‪ 24‬مرداد) بنی صدر و فرماندهان ارتش از پاسگاه های مرزی و‬
‫عراقی و شوروی تأیید شد‪ .3‬این اولین پیروزی هوا به هوای جنگ بود‪ .4‬تا‬
‫‪ -  1‬رئیس جمهور سابق ایران‪ ،‬بنی صدر‪ ،‬بعدا ً توضیح داد که در اوت ‪( 1980‬مرداد ‪ )1359‬دولت‬
‫‪ - 3‬ژورنال قدرت هوایی جهانی‪ ،‬شماره‌ی ‪ ،37‬تابستان ‪1999‬؛ میل‪ 24-‬هایند‪ ،‬کروکودیل نبرد‪،‬‬ ‫او به مدارک محرمانه ای دست یافت ‌ه بود که حاوی گفت‌وگوهای بین ژنرال های معزول ایرانی‪،‬‬
‫نمایندگان عراقی و کارشناسان نظامی آمریکایی و اسرائیلی بود‪ .‬ظاهرا ً ایاالت متحده اطالعاتی‬
‫درگیری های ‪ 7‬سپتامبر‪ ،‬ایران از درگیری مرزی خبر می دهد‪ ،‬نیویورک تایمز‪ ،‬سپتامبر‬
‫از هواپیماهای عراقی داشت و با قرار دادن اطالعات محرمانه در اختیار سعودی ها‪ ،‬عراق را به‬
‫‪ -  4‬منابع دیگر سقوط هلیکوپتر مذکور را به پدافند نفت شهر نسبت می دهند‪ .‬مترجم به نقل از‪:‬‬ ‫پیگیری نقشه هایش تشویق کرد‪.‬‬
‫ارتش در هشت سال دفاع مقدس‪ ،‬انتشارات عقیدتی و سیاسی جمهوری اسالمی ایران‪،1379 ،‬‬
‫ج‪ ،5‬ص ‪.200‬‬ ‫‪ -  2‬عراق حتی قبل از حمله نقشه هایی بر اساس این طرح منتشر کرد‪.‬‬

‫‪99‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬
‫دو تامکت یک میگ‪21-‬آر را برفراز مرز خسروی رهگیری و با سایدوایندر‬
‫سرنگون کردند و مدعی شدند احتماالً یکی دیگر را نیز با اسپارو زده اند‪.‬‬
‫در تمام طول روز جنگنده های ایرانی به گشت هوایی رزمی در امتداد مرز‬
‫ادامه دادند و مراقب پروازهای شناسایی مهاجمان عراقی بودند‪ .‬این امر برای‬
‫مدتی مانع از ورود هواپیماهای عراقی به داخل مرز ایران شد‪ ،‬با وجود این‬
‫هلیکوپترهای آنها‪ ،‬عمدتاً آلوئت‪3‬ها و گزل ها‪ ،‬همچنان بر فراز نواحی نفت‬
‫شهر و سومار فعال بودند و حداقل یکی از آنها توسط ارتش ایران سرنگون‬
‫شد‪ .‬فانتوم ها و تایگرها نیز به تمرکزی از بیست تانک یک تیپ لشگر هفتم‬
‫مکانیزه‌ی عراق (بعد از اینکه مأموریت شناسایی موقعیت آنها را در مقابل‬
‫ناحیه‌ی قصر شیرین مشخص کرد)‪ ،‬ضربه زدند‪ .‬هر دو طرف به طور مداوم‬
‫به پروازهای پشتیبانی نزدیک و حمالت علیه پاسگاه های مرزی طرف مقابل‬
‫ادامه می دادند‪ .‬نیروی هوایی عراق برخالف خسارات سنگین عقب ننشست‬
‫و در عصر ‪ 10‬سپتامبر (‪ 19‬شهریور) یک هواپیمای عراقی دیگر بر فراز‬
‫منطقه هوایی آبادان با شلیک توپ ضدهوایی هدف قرار گرفت و الشه‌ی آن‬
‫در غرب جزیره‌ی مینو سقوط کرد‪.‬‬
‫در نتیجه عملیات هوایی‪ ،‬توپخانه‌ی ایران شهرهای خانقین و مندلی‬
‫در نواحی مورد مناقشه را گلوله باران کرد و هر دو شهر توسط اف‪4-‬ها‬
‫بمباران شدند‪ .‬در این مرحله خیلی زود مشخص شد برتری تسلیحاتی‬
‫کام ًال متعلق به ایران است و نیروی هوایی عراق که شش هواپیما و شش‬
‫هلیکوپتر و نیز پنج خلبان و دو کمک خلبان در طول چهارده روز از دست‬
‫داده بود‪ ،‬باید در تاکتیک هایش به طور کامل بازبینی می کرد‪ .‬با وجود این‪،‬‬
‫بغداد مدعی شد نواحی مرزی مورد مناقشه زین القوس و سیف سعد و نیز‬
‫پنج پاسگاه مرزی در بخش مرکزی را آزاد کرده است‪ .‬گویا فقدان هرگونه‬
‫پاتک مؤثر ایران به پیشروی های زمینی عراق صدام را متقاعد کرد که زمان‬
‫بازپس گیری شط العرب و نواحی شرقی آن فرا رسیده است‪ .‬به عقیده‌ی او‬
‫نیروی هوایی ایران قادر به متوقف نمودن ارتش در حال پیشروی او نبود‪.‬‬
‫بدین ترتیب نبردها ادامه یافت و در اوایل روز ‪ 11‬سپتامبر (‪ 20‬شهریور)‬
‫توپ های ضدهوایی ایران یک میل‪ 25-‬عراقی را در کوه های آق داغ ناحیه‌ی‬
‫قصرشیرین و یک هلیکوپتر دیگر از همین نوع را یک اف‪4 -‬ای به خلبانی‬
‫سرهنگ سیاوش بیانی که در راه یک حمله‌ی زمینی بود‪ ،‬ساقط کردند‪.‬‬
‫خلبان کشته و کمک خلبان زخمی شد اما زنده ماند‪ .1‬کمی بعد در ساعت‬
‫‪ 0845‬دو سوخو‪ 20-‬عراقی از مسیر خان لیلی و قصرشیرین وارد حریم‬
‫هوایی ایران شدند‪ .‬هر دو خلبان اشتباه کرده و بر فراز روستای امام عباس‬
‫پرواز کردند و مورد شبیخون واحد ضدهوایی قرار گرفتند‪ .‬این واحد به تازگی‬
‫توسط ارتش ایران به منطقه اعزام شده بود‪ .‬یکی از سوخوها هدف قرار‬
‫‪ 11 -  1‬سپتامبر ‪ ،1980‬یک هلیکوپتر عراقی هنگامی که اشتباهاً وارد منطقه‌ی مورد حمله‌ی‬
‫تصویــری معــروف از بقایــای یــک موشــک هــوا بــه هــوای کِــی‪ 13-‬کــه در‬
‫نیروهای ایرانی شده بود‪ ،‬توسط جنگنده های ایرانی سرنگون شد‪ .‬خلبان کشته و کمک خلبان‬
‫مجروح گردید‪ ( .‬دو فانتوم سرنگون شدند ‪ ،180-80-FBIS-MEA‬ص‪ .‬ای‪1‬؛ رئیس جمهور‬
‫حسین به خاطر پیروزی به نیروها تبریک می گوید بغداد آبزرور‪ 12 ،‬سپتامبر ‪ ،1980‬ص‪1.‬؛‬
‫نیروهای ما اهداف ایرانی را هدف قرار دادند بغداد آبزرور‪ 13 ،‬سپتامبر ‪ ،1980‬ص‪)1.‬‬
‫آن زمان ایران با پاسخ دادن به‌وسیله توپخانه‪ ،‬از حمله به خاک عراق احتراز‬
‫می کرد‪ ،‬اما اکنون هر دو نیروی هوایی پروازهای بیشتری انجام می دادند‬
‫و اف‪4-‬ها و اف‪5-‬های ایرانی مواضع عراقی ها را بمباران کردند‪ .‬تک ها و‬
‫پاتک های دیگر با حمایت هوایی در شب و روز ‪ 8‬سپتامبر (‪ 17‬شهریور)‬
‫ادامه یافت و در طول آنها ایرانی ها تعداد زیادی تانک و خودر ِو عراقی را‬
‫در ناحیه‌ی قصرشیرین نابود کردند‪ .‬پروازهای رزمی دیگری در شب ‪9‬‬
‫سپتامبر (‪ 18‬شهریور) نیز انجام شد و آخرین حمالت در ‪ 0100‬بامداد روز‬
‫بعد به انجام رسید‪ .‬در هنگام طلوع هواپیماهای عراقی بازگشتند تا قبل از‬
‫اینکه توسط فانتوم های ایرانی رهگیری شده و مجبور به فرار شوند‪ ،‬دیوار‬
‫صوتی را بر روی قصر شیرین بشکنند‪ .‬نیروی هوایی ایران دوباره با بخشی‬
‫از اف‪5-‬ای های پایگاه چهارم شکاری پاسخ داد و آسیب هایی به خودروهای‬
‫زرهی عراقی وارد آورد‪ .‬با وجود این نیروی هوایی ایران در ‪ 8‬سپتامبر یک‬
‫اف‪4-‬ای از پایگاه همدان به خلبانی سرگرد محمود اسکندری و ستوان یکم‬
‫علی ایلخانی را در اثر شلیک دفاع هوایی عراق بر فراز نفت شهر (سابقاً نفتِ‬
‫شاه) و یک بل ‪ 214‬را در ‪ 10‬سپتامبر (‪ 19‬شهریور) از دست داد‪ .‬فانتوم در‬
‫هنگام مراجعت به پایگاه هدف قرار گرفت؛ خدمه موفق به ایجکت شدند اما‬
‫ایلخانی به دلیل باز نشدن مناسب چترش شهید شد‪.‬‬
‫عراقی ها به پروازهای رزمی خود ادامه دادند و در درگیری های هوایی‬
‫در منطقه‌ی خسروی‪/‬نفت آباد‪ ،‬دو هلیکوپتر به دفاع هوایی و دو میگ‪21 -‬‬
‫به تامکت های ایران باختند‪ .‬نبردها در صبح چهارشنبه ‪ 10‬سپتامبر (‪19‬‬
‫شهریور) وقتی که هواپیماهای شناسایی میگ‪21-‬آر این‌بار در آسمان‬
‫خرمشهر مشاهده شدند‪ ،‬شدت گرفتند‪ .‬مجددا ً نیروی هوایی ایران اف‪-‬‬
‫‪14‬ها را به‌صورت اضطراری به هوا فرستاد (اسکرامبل) و حدود ساعت‪0800‬‬
‫محــل ســقوط یــک میــگ‪ 21-‬عراقــی کــه در نبــرد هوایــی بــا جنگنده هــای‬
‫نیــروی هوایــی ایــران بــه تاریــخ ‪ 13‬ســپتامبر ‪ 22( 1980‬شــهریور ‪)1359‬‬
‫ســرنگون شــد‪ ،‬یافــت شــده اســت‪( .‬مجموعــه عکــس نویســندگان)‬
‫‪100‬‬
 ‫فصل ‪ :3‬شاهین های صدام‬

‫بود تا ارزش رزمی ترکیب اف‪/14-‬ا ِی دبلیو جی‪/9-‬فونیکس به برخی‬

‫سیاستمدران ایران که علیه نگهداری سیستم های پیشرفته البی می کردند‬
‫و برای پس دادن تامکت ها به ایاالت متحده فشار می آوردند را به‌طور عملی‬
‫نشان دهد‪.‬‬
‫در بعدازظهر ‪ 14‬سپتامبر (‪ 23‬شهریور) بنی صدر به همراه نخست وزیر‪،‬‬
‫محمدعلی رجایی‪ ،‬و نیز رؤسای ستاد مشترک تازه منصوب شده (تیمسار‬
‫فالحی‪ ،‬معاون ستاد مشترک؛ وزیر دفاع و فرمانده نیروی هوایی سرهنگ‬
‫جواد فکوری؛ و فرمانده ارتش تیمسار قاسمعلی ظهیر نژاد) و تعداد زیادی‬
‫از فرماندهان منطقه ای و مقامات دولتی در دو هلیکوپتر بل ‪214‬ا ِی اصفهان‬
‫که با دو ا ِی اچ‪1-‬جِی کبرا همراهی می شدند‪ ،‬در راه بازدید بودند‪ .‬کمی‬
‫بعد از ساعت ‪ 1700‬گروه کوچک هلیکوپترها وارد ناحیه‌ی غرب ایالم به‬
‫فاصله‌ی ‪ 11‬مایل دریایی (‪ 20‬کیلومتری) مرز شدند که ناگهان یکی از‬ ‫بنــدر و پایــگاه دریایــی ام القصــر عــراق در اوایــل جنــگ دوبــار مــورد‬
‫خلبانان هواپیمایی را دید که در ارتفاعی پایین پرواز می کند‪ .‬خلبانان ایرانی‬ ‫حملــه اف‪4-‬ای هــای نیــروی هوایــی ایــران قــرار گرفــت‪ .‬ایــن تصویــر‬
‫کوچکترین تعللی نکردند و به سرعت و با استفاده از مانورهای گریز به موقع‬ ‫هوایــی چنــد تکــه ای کــه قبــل از حملــه توســط آر اف‪4-‬ای گرفتــه شــده‬
‫واکنش نشان دادند و در همان حال ارتفاع خود را کم کردند تا جایی برای‬ ‫اســت‪ ،‬باراندازهــا‪ ،‬قایق هــای موشــک انــداز اوزا و اژدرافکــن پــی‪ 6-‬و‬
‫نیــز قایق هــای گشــتی را نشــان می دهــد‪( .‬مجموعــه عکــس نویســندگان)‬
‫نشستن پیدا کنند‪ .‬با وجود این به نظر می رسید هواپیما به سمت دیگری در‬
‫حال پرواز است و آنها برای چندین دقیقه به پرواز در نزدیکی سطح زمین‬
‫ادامه دادند‪ .‬اگرچه برخی گزارشات رسمی مدعی شدند که آن هواپیما یک‬
‫سوخو‪ 22-‬عراقی بوده است که دو موشک هوا به هوا شلیک کرده و بعدا ً‬ ‫گرفت و در میان روستا سقوط کرد و خلبانش کشته شد‪ .‬این بار نیروی‬
‫مورد تعقیب جنگنده های ایرانی قرار گرفته است‪ ،‬ولی نه تنها بعدا ً هیچ‬ ‫هوایی عراق سریع تر واکنش نشان داد‪ .‬مشخص بود که ایستگاه پیش هشدار‬
‫مدرکی دال بر پیدا شدن هواپیمای مذکور به دست نیامد‪ ،‬بلکه برخی از‬ ‫راداری ایران در نخجیر مجددا ً به‌طور مؤثر کار می کرد و بیشتر گشت های‬
‫خلبانان هلیکوپتر نیز مدعی شدند که هواپیما درحقیقت یک جنگنده‌ی‬ ‫انجام شده توسط نیروی هوایی ایران از آنجا کنترل می شد‪ .‬کمی قبل از‬
‫ایرانی بوده که به سمت آنها شلیک کرده و حتی یکی از کبراها با شلیک به‬ ‫ساعت ‪ 1000‬این موقعیت توسط حداقل دو دسته سوخو‪ 20-‬که راکت های‬
‫آن پاسخ داده است‪ .2‬برخی دیگر مدعی شده اند که در واقع یک جنگنده‌ی‬ ‫هدایت ناپذیر شلیک می کردند و دست کم سی بمب انداختند‪ ،‬مورد حمله‬
‫عراقی بوده است که با دیدن جنگنده‌ی ایرانی در آسمان در حال فرار از‬ ‫قرار گرفت‪ .‬ایستگاه رادار به شدت آسیب دید و سه نفر از کارکنان نیروی‬
‫منطقه بوده‪ .‬حقیقت هرچه بود‪ ،‬فکوری بعد از تبادل نظر با مرکز فرماندهی‬ ‫هوایی شهید و سیزده نفر زخمی شدند‪ .‬نیروی هوایی عراق همچنین روز‬
‫به‌صورت رسمی اعالم کرد که هواپیما یک جنگنده‌ی عراقی بوده که در‬ ‫بعد مدعی سرنگون کردن دو فانتوم شد اما نیروی هوایی ایران در آن روز‬
‫منطقه مشغول به گشت هوایی بوده است‪ .3‬شب بعد نیروی هوایی عراق‬ ‫تلفاتی نداشت‪ .‬درحقیقت درحالیکه نیروی هوایی عراق با موفقیت نسبی‬
‫دست به حمالت متعددی علیه پادگان های ارتش در سرپل ذهاب زد و تعداد‬ ‫و برخالف انتظارات چندین مأموریت پشتیبانی نزدیک به انجام رساند‪ ،‬اما‬
‫زیادی بمب بر روی شهر ریخت‪ .‬با این‌حال اوایل صبح دو میگ‪21 -‬یو ام‬ ‫همچنان در نبردهای هوایی تلفات می داد و در ‪ 13‬سپتامبر (‪ 22‬شهریور)‬
‫مهاجم توسط دفاع هوایی ارتش ایران بر فراز سرپل ذهاب ساقط شدند‪.4‬‬ ‫بر فراز منطقه مرزی چاغار یک اف‪ 14-‬تامکت ایرانی به خلبانی سرگرد‬
‫محمدرضا عطایی توانست یک میگ‪23-‬ام اس عراقی را با شلیک اِی   آی ام‪-‬‬
‫‪ -  2‬حمله‌ی عراق به هلیکوپتر مقامات‪ ،‬گاهشماری‪ ،‬کتاب سال دفاع روسی و براسی‪،‬‬ ‫‪ 54‬فونیکس سرنگون کند‪ .‬الشه‌ی هواپیما به همراه موشک هوا به هوای‬
‫‪ ،1982‬انتشارات براسی‪ ،‬آکسفورد‪ ،1982 ،‬ص‪358 .‬؛ توفیق میشالوی‪ ،‬جنگنده های عراقی‬ ‫گرمایاب کِی‪ 13-‬آتول که تقریباً سالم باقی مانده بود‪ ،‬چند روز بعد پیدا‬
‫به هلیکوپترهای مقامات ایران شلیک کردند‪ ،‬تایمز (لندن)‪ 15 ،‬سپتامبر‪ ،1980 ،‬ص‪1 .‬؛‬ ‫شد و موشک را به یک دفتر دولتی محلی انتقال دادند‪ .1‬این واقعه به‌عنوان‬
‫ایران‪-‬عراق‪ ،‬آرشیوهای معاصر کسینگز‪ ،‬جلد بیست و هفتم‪ 7 ،‬آگوست‪ ،1981 ،‬ص‪31006 .‬؛‬
‫اولین شکار رزمی فونیکس در تاریخ جنگ افزارهای هوایی قلمداد می شود‪.‬‬
‫درگیری های مرزی علیرغم وساطت ها ادامه دارد‪ ،‬تهران تایمز‪ ،‬جلد ‪ ،1‬شماره‌ی ‪15 ،82‬‬
‫سپتامبر ‪ ،1980‬ص‪1 .‬‬ ‫علت این افزایش فعالیت جنگنده های ایران بازدید رئیس جمهور بنی صدر‬
‫‪ -  3‬روزنامه‌ی فارسی انقالب اسالمی‪ 16 ،‬سپتامبر‪ ،1980 ،‬ص‪1-2 .‬‬
‫از جبهه در روز بعد بود‪ .‬با وجود این مأموریت ویژه به‌خوبی طراحی شده‬
‫‪ -  4‬دو میگ‪ 21-‬عراقی به مواضع قبلی ما یورش بردند‪ .‬اولی برای حمله آماده شد اما چون‬ ‫‪ -  1‬موشک آتول آسیب دیده همچنان در زیر بدنه یافت شد در حالیکه شماره‌ی سریال ‪-SB05‬‬
‫ما مدام تغییر موقعیت می دادیم‪ ،‬با زمین خالی مواجه شد و برای بررسی نزدیک تر دور زد که‬ ‫‪ 16412400‬به خط سیریلیک (روسی) بر روی آن قابل رؤیت بود‪.‬‬

‫‪101‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫کمیته های اسالمی در تمامی شعب و پایگاه های نیروهای مسلح راه اندازی‬ ‫پایگاه هوایی وحدتی نیز در همان روز یک اف‪5-‬ای و خلبانش‪ ،‬شهید‬
‫گشته و معیارهای فرماندهی به‌طور کامل بازبینی شدند‪ .‬دور دیگری از‬ ‫سرگرد بیژن فعلی را از دست داد‪ .‬بعد از دو روز کاهش فعالیت ها‪ ،‬در صبح‬
‫تصفیه ها و محاکمات از سر گرفته شد و تعداد نیروهای مسلح تصفیه شده‬ ‫‪ 15‬سپتامبر (‪ 24‬شهریور) مجددا ً نبردهای هوایی شدیدی در منطقه‌ی سر‬
‫به ‪ 7997‬نفر رسید (‪ 829‬نفر بعدا ً توسط بنی صدر در مقام خود ابقاء‬ ‫پل ذهاب درگرفت و اف‪4-‬های ایرانی‪ ،‬میگ‪21-‬آرهای عراقی و هواپیماهای‬
‫شدند)‪ .‬مضاف بر این‪ ،‬سرهنگ ربیعی (افسر رابط پیشین بین نیروی هوایی‬ ‫پشتیبان شان را رهگیری کردند‪ .‬دو میگ سرنگون شدند و الشه های آنها‬
‫و نیروی دریایی ایاالت متحده برای برنامه‌ی اف‪ 14-‬و معامالت دیگر) و‬ ‫در فاصله‌ی نه‌چندان دوری از پاسگاه مرزی میشگان بر زمین افتادند‪ .‬هر‬
‫سپهبد هاشمی نخعی نژاد (معاون سرلشگر طوفانیان و نیز یکی از افسران‬ ‫دو خلبان نیز درون کابین مرده پیدا شدند‪ .‬زد و خوردهای بعدی در حوالی‬
‫رابط بین نیروی هوایی و دالالن اسلحه ی ایاالت متحده) به مرگ محکوم‬ ‫دهلران رخ داد و یک سوخو‪ 20-‬و یک هلیکوپتر عراقی توسط اف‪5-‬ای های‬
‫شده و اعدام گردیدند‪.‬‬ ‫پایگاه هوایی دزفول شکار گردیدند‪ .‬ادعا شده یک جنگنده‌ی دیگر عراقی (به‬
‫بعد از آماده سازی ها و درگیری های مرزی بیشتر‪ ،‬سرانجام صدام‬ ‫احتمال زیاد یک میگ‪ )21 -‬بین میشگان و زید یحیایی به دست فانتوم ها‬
‫حسین در ‪ 17‬سپتامبر ‪ 26( 1980‬شهریور ‪ )1359‬نسخه‌ی قرارداد الجزایر‬ ‫و دو فروند دیگر در اتفاع پایین توسط آتش زمینی سرنگون شدند‪ .‬نیروی‬
‫را در تلویزیون پاره کرد و آن را باطل دانست و خواهان تسلط کامل بر اروند‬ ‫هوایی ایران هم یک اف‪5-‬ای به خلبانی سرگرد علی شمس بیگی و یک بل‬
‫رود گشت‪ .‬تهران با فراخوانی تمام نیروهای نظامی ذخیره به خدمت پاسخ‬ ‫‪ 214‬را با تمامی خدمه اش از دست داد‪.1‬‬
‫داد‪ .‬اما دیگر دیر شده بود زیرا ارتش عراق دو پاسگاه مرزی را مورد تاخت‬ ‫نیروی هوایی ایران که بخش بزرگی از آن قب ًال برای مقابله با عراق‬
‫و تاز قرار داده بود‪ ،‬هرچند در آسمان نیروی هوایی ایران همچنان برتری را‬ ‫اعزام شده بود‪ ،‬چنانچه گویی تا آن‌روز به اندازه‌ی کافی برایش مشکل‬
‫در دست داشت‪ .‬در بعدازظهر همان روز فانتوم های این نیرو با موشک های‬ ‫به‌وجود نیامده بود‪ ،‬با موج جدیدی از پناهندگی ها و تصفیه ها در هم کوبیده‬
‫هوا به هوا به‌سختی به یک میگ‪ 21-‬آسیب زدند و این هواپیما به احتمال‬ ‫شد‪ .‬در ‪ 13‬سپتامبر (‪ 22‬شهریور) تیمسار باقری‪ ،‬فرمانده سابق نیروی‬
‫زیاد در خاک عراق سقوط کرد‪ .‬تنش قبل از آن هم به حد اعالی خود‬ ‫هوایی و سپس رئیس سازمان هوانوردی غیرنظامی‪ ،‬درحالیکه سعی داشت‬
‫رسیده بود زیرا عراقی ها همچنان خود را برای تهاجم آماده می کردند و به‬ ‫کشور را به مقصد فرانسه ترک کند توسط سپاه پاسداران دستگیر شد‪ .‬یک‬
‫حمالت علیه پاسگاه های مرزی مهم ایران ادامه می دادند‪ .‬درمقابل نیروی‬ ‫روز بعد‪ ،‬در میان درگیری های عمده با عراق‪ ،‬تمامی افسران بلندپایه‌ی‬
‫ایران با درجات باالتر از سرهنگ مجبور به بازنشستگی شدند و درجه‌ی‬
‫سپهبد و باالتر همگی حذف گردیدند‪ .‬به‌عالوه دفترهای عقیدتی سیاسی و‬
‫من اولین و دومین رگبار را به سمتش شلیک کردم که هر دو خطا رفت‪ .‬رگبار سوم دم میگ را‬
‫منفجر کرد‪ .‬وقتی خلبان هواپیمای دیگر صحنه را دید برای انتقام آماده شد‪ ،‬دوری زد و مستقیم‬
‫به سمت توپ ضدهوایی ما آمد‪ .‬به مدت بیش از ده ثانیه ما چشم در چشم یکدیگر و مرگ بودیم‪.‬‬
‫میگ بیش از سی و دو راکت به سمت ما شلیک کرد که همگی بدون کوچک ترین آسیبی در‬
‫چند متری ما به زمین اصابت کردند‪ .‬در همین ده ثانیه‪ ،‬توپچی (استوار دوم موالیی) با دوربینش‬
‫دم هواپیما را هدف گرفت در حالیکه هواپیما داشت با توپ خود به سوی او شلیک می کرد‪ .‬او‬
‫آتش گشود؛ میگ هدف قرار گرفت و پانصد متر دورتر از موقعیت توپ بر زمین خورد و هر دو‬
‫خلبانش کشته شدند‪ .‬انقالب اسالمی‪ 15 ،‬سپتامبر ‪.1980‬‬
‫‪ -  1‬نویسندگان در اینجا دچار اشتباه شده اند زیرا بر اساس اطالعات موجود‪ ،‬شهید فعلی خلبان‬
‫هلیکوپتر بل ‪ 214‬بودند که در تاریخ ‪ 10‬سپتامبر (‪ 19‬شهریور) به همراه ستوان علی اکبر‬
‫رشیدی (خلبان ‪ ،)214‬سرهنگ علی شمس بیگی (خلبان اف‪ )4-‬و سرگرد احمد رمضانی (خلبان‬
‫اف‪ )4-‬در یک عملیات شناسایی در عمق خاک عراق هدف قرار می گیرند و همگی جاویداالثر‬
‫می شوند در یک روایت دیگر هم خلبانان هلیکوپتر برای عملیات جست‌وجو و نجات خلبانان‬
‫اف‪ 4-‬می روند که پس از نجات دادن خلبانان اف‪ 4-‬هدف قرار می گیرند‪ .‬امیر سرتیپ خلبان‬
‫دکتر احمد مهرنیا در یادداشت خود بر متن کتاب عنوان فرمودند که هم شهید بیژن فعلی و هم‬
‫شهید علی شمس بیگی (از پایگاه سوم شکاری) خلبان فانتوم بودند و در هلیکوپتر ‪ 214‬برای‬
‫در ‪ 15‬ســپتامبر ‪ 24( 1980‬شــهریور ‪ ،)1359‬ارتــش ایــران ســه میــگ عراقی را ســاقط‬ ‫بررسی اوضاع منطقه می رفتند که بین سرپل ذهاب و قصر شیرین دچار سانحه شدند‪ ،‬ایشان‬
‫کــرد‪ .‬تصویــر‪ ،‬الشــه یکــی از ایــن هواپیماهــا را که بیــن پاســگاه های مرزی میشــگان‬ ‫روایت جستجو و نجات خلبانان اف‪ 4-‬را کام ًال غلط می دانند‪ .‬چون حقیقت در نهایت برایم مبهم‬
‫و یحیایــی بــه زیــر کشــیده شــد را نشــان می هــد‪( .‬مجموعــه عکــس نویســندگان)‬ ‫مسجل گردد‪ .‬م‬
‫ماند تمام روایات را آوردم‪ ،‬تا زمانی که درستی یکی ّ‬

‫‪102‬‬
 ‫فصل ‪ :3‬شاهین های صدام‬
‫سپتامبر (‪ 29‬شهریور) آر اف‪4-‬ای و آر اف‪5-‬ای های ایرانی که به‌تازگی به‬
‫خدمت بازگشته بودند‪ ،‬چندین پرواز در پشت خطوط عراق انجام دادند و‬
‫در همین حین هوانیروز هلیکوپترهایی را برای نظارت بر مواضع عراقی ها‬
‫درناحیه‌ی مریوان فرستاد‪ .‬دو فروند از این هلیکوپترها به مدت تقریباً پانزده‬
‫دقیقه پشت خطوط عراق پرواز کردند و با مهارت‪ ،‬خود را از دست دفاع‬
‫هوایی و جنگنده ها نجات دادند‪ .‬برای قرار دادن تصویری بهتر در اختیار‬
‫ستاد مشترک در تهران به شدت به پروازهای شناسایی احتیاج بود‪ .‬عراقی ها‬
‫نیز هواپیماهای شناسایی خود را بر روی مرز به پرواز درآورده بودند و‬
‫در ساعت ‪ ،0800‬تعداد زیادی میگ‪21-‬آر بر روی نفت شهر مشاهده‬
‫شدند‪ ،‬اما همگی پس از اینکه اولین جنگنده‌ی ایرانی برای رهگیری از راه‬
‫رسید‪ ،‬به‌سرعت بازگشتند‪ .‬با وجود این‪ ،‬واحدهای کوچک مرزبانی ایران‬
‫نمی توانستند حمله‌ی ناگهانی و سهمگین زمینی عراق در منطقه‌ی مرکزی‬
‫را متوقف کنند‪ .‬در ‪ 21‬سپتامبر (‪ 30‬شهریور) عراقی ها که از موفقیت‬
‫زمینی خود دل و جرأتی پیدا کرده بودند و ارتش ایران را ضعیف ارزیابی‬
‫می کردند‪ ،‬واحدهای سنگین تر خود را به نقاط شروع از پیش تعیین شده‬
‫اعزام کردند و تنها منتظر دستور حرکت بودند‪ .‬بعد از آماده سازی درازمدت‪،‬‬
‫به نظر می رسید عراقی ها برای رویدادهای پیش رو آماده تر باشند‪ .‬در‬
‫این زمان ایران نیز موضع محکم تری در مقابل حرکات تاکتیکی عراق در‬
‫اروندرود گرفته بود‪ .‬در تاریکی نیمه شب ‪ 21‬سپتامبر (‪ 30‬شهریور) یک‬
‫ناوچه‌ی موشک انداز اوزای عراقی در حال ورود به آبراهه از سوی خور‬
‫عبداهلل مشاهده شد‪ .‬با تعیین موقعیت قایق کمی پس از طلوع آفتاب‪،‬‬
‫نیروی دریایی‪ ،‬دو هلیکوپتر ا ِی بی‪ 212.‬اعزام کرد تا با موشک های هوا به‬
‫سطح ا ِی اس‪ 212-‬به آن حمله کنند‪ .‬بنابر گزارش ها‪ ،‬هلیکوپتر پیشرو در‬
‫کوی ذوالفقاری آبادان به سیم برق برخورد نموده و سقوط کرد و هر سه‬
‫خدمه‌ی آن از جمله خلبان‪ ،‬سرگرد محتاج‪ ،‬شهید شدند‪ .‬خدمه‌ی هلیکوپتر‬
‫پشت سری مشاهده کردند که دماغه‌ی ‪ 212‬باال رفت و سپس واژگون شد‪.‬‬
‫تقریباً به طور همزمان توپخانه سنگین عراق شروع به کوبیدن شهر کرد و‬
‫باعث شد فرودگاه بسته شده و به نظاره‌ی آینده‌ی مبهم خود بنشیند‪ .‬علت‬
‫دقیق سقوط مشخص نیست زیرا عراقی ها چندین روز بعد به آن حمله‬
‫کردند و الشه نابود گردید یا از محل برده شد‪ .‬ناوچه‌ی عراقی هم اواخر‬
‫همان شب توسط هلیکوپترهای ایرانی و با استفاده از موشک های ضدکشتی‬
‫نابود گردید‪.‬‬
‫در ماه های پیش از آغاز جنگ‪ ،‬عراق دویست و یک بار با هواپیما و‬
‫بیست و سه بار با هلیکوپتر (عمدتاً برای شناسایی‪ ،‬اما گاهی برای بمباران و‬
‫به رگبار بستن) حریم هوایی ایران را نقض کرد‪ .‬در ماه سپتامبر (شهریور)‬
‫‪ -  1‬او در ‪ 5‬آوریل ‪ 16( 1998‬فروردین ‪ )1377‬پس از هجده سال اسارت آزاد شد‪ .‬یک‌سال و‬
‫شهرهای مرزی ایران به‌خصوص خرمشهر و آبادان چندین بار بمباران شدند‪.‬‬
‫نیروی هوایی ایران توانست گشت های هوایی رزمی نسبتاً مؤثری برقرار‬
‫کند‪ .‬به‌عالوه عملکرد این نیرو در پشتیبانی نزدیک هوایی از فعالیت های‬
‫او در لیست اعدام شده ها در تاریخ ‪ 5‬آگوست ‪ 14( 1980‬مرداد ‪ )1359‬درج شده بود! (کام ًال‬
‫غلط است و هرگز چنین چیزی نبوده است‪ ،‬یادداشت امیر سرتیپ خلبان دکتر احمد مهرنیا بر‬
‫‪2  - AS12‬‬
‫‪103‬‬
‫هوایی ایران ضرب‌آهنگ عملیات های هوا به‌زمین خود را باال برد و حمالت‬
‫متعددی علیه پاسگاه های مرزی‪ ،‬چاه های نفت و ستون های زرهی عراق‬
‫انجام داد و مدعی شد بیش از چهارده تانک را نابود کرده و در عین حال‬
‫از نیروهای ژاندارمری و سپاه پاسداران پشتیبانی هوایی نزدیک به عمل‬
‫می آورد‪ .‬این دور از حمالت برق آسا تا حدی در پاسخ به حمالت هوایی‬
‫عراق به قصرشیرین و تأسیسات نفتی و برقی آن بود‪.‬‬
‫حمله به پاسگاه های مرزی در صبح روز بعد نیز ادامه یافت و عراقی ها‬
‫اولین تهاجم بزرگ زمینی خود را آغاز کردند‪ .‬یکی از این تهاجمات در‬
‫منطقه‌ی بستان واقع در استان خوزستان توسط لشگر چهارم پیاده از‬
‫سپاه اول عراق صورت گرفت‪ .‬در اینجا اف‪5-‬های پایگاه وحدتی با انجام‬
‫عملیات های مؤثر پشتیبانی نزدیک و حمالت بیشتر به پاسگاه های مرزی‬
‫عراق به کمک نیروهای زمینی آمدند‪ .‬نیروی هوایی عراق تا حد زیادی‬
‫غیرفعال بود اما یک اف‪ 5-‬در اثر آتش دفاع هوایی عراق در خوزستان‬
‫سقوط کرد‪ .‬ارتش عراق برای دفاع از توپخانه خود که آتش تهیه تهاجمات‬
‫گسترده را می ریخت‪ ،‬تعداد زیادی توپ ضدهوایی به منطقه اعزام کرده‬
‫بود‪ .‬بدین ترتیب بخشی از لشگر شصت و چهارم پیاده‌ی ایران قادر شد به‬
‫صورت محلی پاتک ها را آغاز کند‪ .‬در منطقه‌ی ف ّکه که درگیری ها شدیدتر‬
‫بودند‪ ،‬حمله‌ی دیگر توسط لشگر هفتم مکانیزه‌ی عراق با کمک نیروی‬
‫هوایی که سه تانک را نابود کرد‪ ،‬دفع گردید‪ .‬اما اوضاع برای لشگر هشتاد‬
‫و یکم زرهی ایران در حال بحرانی شدن بود و در همان حال یک تایگر‪2‬‬
‫ایرانی در منطقه‌ی ایالم سرنگون شد‪ .‬جنگنده های ایرانی نیز به نوبه‌ی‬
‫خود به جست‌وجوی میگ ها می پرداختند و دست کم یک جنگنده‌ی‬
‫عراقی را رهگیری کردند که توانست به درون عراق فرار کند‪ .‬این دو تلفات‬
‫در آن زمان به‌عنوان اولین تلفات رسمی نیروی هوایی ایران در اثر آتش‬
‫مستقیم موشک زمین به هوا یا هوا به هوای عراق محسوب می شدند‪ .‬یکی‬
‫از هواپیماها در منطقه‌ی زرباطیه‪ ،‬داخل خاک عراق‪ ،‬سقوط کرد و خلبان آن‬
‫ستوان یکم حسین لشگری اسیر شد و تبدیل به پرسابقه ترین اسیر ایرانی‬
‫گشت زیرا عراق تا آخرین لحظه او را به‌عنوان "شاهد زنده‌ی تجاوز ایرانیان‬
‫به عراق قبل از ‪ 22‬سپتامبر (‪ 31‬شهریور)" نگه داشت‪ .1‬عراق این رویداد‬
‫را نقطه‌ی آغاز جنگ نامید‪ .‬تا این زمان درگیری های هوایی و سطحی تا‬
‫دهانه‌ی خلیج فارس گسترش یافته بود‪.‬‬
‫ایرانی ها با توجه به اینکه هنوز واحدهای بزرگ به حرکت در نیامده‬
‫بودند‪ ،‬واحدهای بیشتری از ضدهوایی ارتش را به مناطق حساس مرزی‬
‫اعزام کردند و عملیات های شناسایی در امتداد مرز را افزایش دادند‪ .‬در ‪20‬‬
‫نیم از این زمان را در زندان انفرادی بدون دیدن نور آفتاب سپری کرد و نامش شانزده سال در‬
‫فهرست مفقوداالثرین بود‪ .‬ستوان لشگری پس از آزاد شدن به درجه‌ی تیمساری ارتقاء یافت‪.‬‬
‫ظاهرا ً او از آن دسته خلبانان شرکت کننده در کودتای نوژه که شتاب زده عفو گردید و حتی اسم‬
‫متن کتاب)‪.‬‬
‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫زمینی نیز قابل توجه بود‪ .‬در همین زمان‪ ،‬جنگنده‪-‬بمب افکن های ایران سه‬
‫بار مواضع ارتش عراق و تأسیسات نفتی را بمباران کردند و جنگ هوایی‬
‫را به داخل عراق کشاندند‪ .‬ایران می دانست که بدتر از این ها در راه است‪،‬‬
‫اما برای منصرف کردن عراقی ها از کاری که قصد داشتند انجام بدهند‪ ،‬کار‬
‫اندکی می توانست انجام دهد‪ .‬تیمسار ولی اهلل فالحی‪ ،‬رئیس ستاد مشترک‬
‫ارتش ایران‪ ،‬تنها می توانست امید داشته باشد که در صورت تهاجم عراق‪،‬‬
‫آموزش و تجهیرات برتر نیروهای ایرانی بتوانند از حریم هوایی دفاع کنند‬
‫و نبرد هوایی را طی چند روز پیروز شوند‪ .‬بنی صدر نیز متقاعد شده بود که‬
‫توانایی های نیروی هوایی ایران از لحاظ تجهیزات و تأسیسات‪ ،‬در مقایسه‬
‫با زمان انتخاب او به ریاست جمهوری در سال ‪ )1358( 1979‬هشت برابر‬
‫شده بود‪.1‬‬

‫‪ -  1‬کنفرانس خبری‪ ،‬روزنامه‌ی اطالعات‪ 12 ،‬آوریل ‪ 23( 1980‬فروردین ‪)1359‬‬

‫‪104‬‬
 ‫فصل ‪ :3‬شاهین های صدام‬

‫سازمان رزم؛ نیروی هوایی عراق و رسته‌ی هوایی ارتش عراق‪،‬‬

‫‪1980‬‬
‫فرماندهی پشتیبانی‬

‫توضیحات‬ ‫موقعیت‪/‬پایگاه‬ ‫هواپیما‬ ‫واحد‬

‫چهارده فروند‬ ‫الولید‪ :‬اچ‪ 2-‬و اچ‪3-‬‬ ‫توپولوف‪22-‬بی‪ ،‬توپولوف‪-‬‬ ‫تیپ چهارم بمب¬افکن ترکیبی‪/‬‬
‫‪22‬یو‬ ‫اسکادران هفتم‬

‫هشت فروند‬ ‫الولید‪ :‬اچ‪3-‬‬ ‫میگ‪25-‬آر بی‪ ،‬هانتر اف‬ ‫اسکادران یکم شناسایی‬
‫آر‪10.‬‬
‫حدود ده فروند‬ ‫حبانیه‪/‬تموز‬ ‫توپولوف‪ 16-‬کِی‪16-11-‬‬ ‫اسکادران هشتم‬
‫دوازده جنگنده‬ ‫کرکوک‪/‬الحوریه‬ ‫هانتر اف‪.‬ام کِی‪ /59.‬اف‪.‬ام‬ ‫تیپ؟‪/‬اسکادران چهارم‪ ،‬واحد‬
‫کِی‪ 59‬ا ِی‬ ‫فرماندهی عملیات‬
‫دوازده جنگنده‬ ‫موصل‪/‬قیاره‬ ‫هانتر اف‪.‬ام کِی‪59.‬بی‬ ‫اسکادران هفتصد و دوم‪ ،‬واحد‬
‫فرماندهی عملیات‬
‫نود فروند‬ ‫؟‬ ‫سوخو‪ 7-‬بی ام کِی‬ ‫تیپ؟ ‪ /‬اسکادران پنجم‬
‫بلد‬ ‫سوخو‪ 7-‬بی ام کِی‬ ‫اسکادران ؟‬
‫؟‬ ‫سوخو‪ 7-‬بی ام کِی‬ ‫اسکادران ؟‬
‫حدود سی فروند‬ ‫تکریت‪ /‬البکر‬ ‫سوخو‪20-‬‬ ‫تیپ؟ ‪ /‬اسکادران؟‬
‫عبید ابن جراح‪ ،‬ناصریه‬ ‫سوخو‪20-‬‬ ‫اسکادران شصت و نهم‬
‫هشتاد فروند‬ ‫حبانیه‪/‬تموز‬ ‫میگ‪23-‬بی ان‬ ‫تیپ؟ ‪/‬اسکادران ؟‬
‫چهل و پنج فروند‬ ‫الرشید‪/‬شعیبیه‬ ‫میگ‪23-‬بی ان‬ ‫اسکادران دوم‬
‫سلمان پاک‬ ‫میگ‪23-‬بی ان‬ ‫تیپ؟ ‪/‬اسکادران ؟‬
‫کوت الحی‬ ‫میگ‪23-‬بی ان‬ ‫اسکادران؟‬

‫‪105‬‬
‫فصل ‪ :4‬اولین جنگ خلیج‬
‫فارس‬

‫مرحله‌ی اول؛ یک روز‬

‫رسوایی دیگر‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫ما همیشه مدیون کشورمان هستیم‪ .‬اما لحظاتی در زندگی یک ملت وجود دارند که مام وطن در طول آنها به فرزندانش مدیون‬
‫است‪ .‬و این لحظات به‌واقع همان ها هستند‪.‬‬

‫‪ -‬رئیس جمهور ایران‪ ،‬ابوالحسن بنی صدر‪ 29 ،‬سپتامبر ‪ 7( 1980‬مهر ‪ ،)1359‬پایگاه هوایی نوژه‬

‫بداقبالی نیروی هوایی عراق‬

‫درباره‌ی نحوه‌ی حمله به پایگاه های ایران گرفته بودند‪ .‬اما همچنان توجیه‬ ‫به هواپیماهای جنگی عراق دستور داده شده بود جلو هرگونه مقابله‬
‫و اطالعات عملیاتی ناکافی بود و آنها آگاهی کافی از اهداف شان نداشتند‪.‬‬ ‫به مثل ایرانی ها در شمال به سمت میادین نفتی و دشت میان رودان و در‬
‫در عین حال دستورهای مشخصی صادر شده بود مبنی بر بمباران باندها‬ ‫مرکز به سمت بغداد را سد کنند و بدین ترتیب از دو هدف از مجموع سه‬
‫به‌جای به رگبار بستن هواپیماهای پارک شده در فضای باز‪ .‬درحالیکه دو‬ ‫هدف راهبردی محافظت کنند‪ .‬سومین هدف شهر جنوبی بصره بود‪ .‬با‬
‫موج حمله طراحی شده بود‪ ،‬هیچ حمله‌ی غافلگیرکننده‌ی ثانویه یا پرواز‬ ‫این‌حال عراقی ها نه‌تنها می خواستند اروندرود را تسخیر کنند بلکه در نظر‬
‫شناسایی پس از حمله در نظر گرفته نشده بود‪ .‬بدین ترتیب هیچگونه‬ ‫داشتند خرمشهر‪ ،‬آبادان‪ ،‬اهواز و پایگاه هوایی راهبردی دزفول و رادارهای‬
‫مدیریت رزم واقعی وجود نداشت و نتیجه چیزی جز ناامیدی نمی توانست‬ ‫پیش هشدار اطراف آن را به محاصره درآورده و در صورت امکان اشغال‬
‫باشد‪ .‬همه‌ی ضعف ها به کنار‪ ،‬حمله‌ی اول برای کل تالش های جنگی عراق‬ ‫نمایند‪ .‬نیروی هوایی عراق برای اجرای راهبرد تهاجمی اش تصمیم داشت‬
‫که داشت به مرور برمال می شد‪ ،‬حیاتی بود‪.‬‬ ‫تا نقشه‌ی بسیار موفق اسرائیل در ‪ )1346( 1967‬را اجرا نماید‪ .‬این نقشه‬
‫صبح روز یکشنبه ‪ 22‬سپتامبر (‪ 31‬شهریور) هوا مانند دیگر روزهای‬ ‫شامل پیشدستی در حمله به پایگاه های نیروی هوایی ایران و زمینگیر کردن‬
‫خاورمیانه در آن وقت از سال آفتابی بود‪ .‬درحالیکه عراقی ها مشغول آخرین‬ ‫آن جهت به‌دست آوردن برتری هوایی و بعد پیشروی گسترده با واحدهای‬
‫آماده سازی ها بودند‪ ،‬دولتمردان ایران همچنان درگیر منازعه بر سر قدرت‬ ‫زرهی بود‪ .‬صدام حسین که نظارت شدیدی بر نیروی هوایی عراق داشت‪،‬‬
‫و پاکسازی نیروهای مسلح بودند‪ .‬رئیس جمهور‪ ،‬بنی صدر‪ ،‬وقت آزادی برای‬ ‫شخصاً طرح ریزی و اجرای کل عملیات را هدایت می کرد‪ .‬طرح ریزی او‬
‫بازدید از سرفرماندهی نیروی هوایی ایران در دوشان تپه و پایگاه اول شکاری‬ ‫گرچه بسیار سخت گیرانه بود‪ ،‬اما شانس کمی برای موفقیت داشت‪ .‬با وجود‬
‫و نیز انبارهای قطعات یدکی و تجهیزات الکترونیک هوابرد‪ ،‬پیدا کرد‪ .‬جالب‬ ‫تعداد زیاد‪ ،‬توپولوف ها‪ ،‬میگ ها و سوخوها شانس کمی برای وارد آوردن‬
‫آنکه او بعد از دریافت خبر آمادگی از پایگاه نوژه که اولین خط دفاعی ایران‬ ‫آسیب سنگین داشتند‪ ،‬زیرا پایگاه های هوایی ایران عمدتاً در منتهی الیه برد‬
‫در مقابل هرگونه تجاوز عراق بود‪ ،‬در ساعت‪ 1300‬محل را ترک کرد‪.‬‬ ‫آنها قرار داشتند و بیشتر هواپیماهای ایرانی نیز در پناهگاه های تقویت شده‬
‫نگه داری می شدند‪ .‬نیروی هوایی عراق به سختی می توانست بیش از نود‬
‫یورش ناقص‬ ‫پرواز در روز انجام دهد‪ ،‬خدمه‌ی هوایی عراق تجربه‌ی رزمی کمی داشتند و‬
‫هیچکدام سطح فرماندهی الزم برای هماهنگی و اجرای عملیاتی با بیش از‬
‫رأس ساعت‪ 1200‬به وقت بغداد (‪ 1230‬به وقت ایران)‪ ،‬صد  و  نود و دو‬ ‫یک گروه کوچک هوایی را دارا نبودند‪ .‬عراقی ها همچنین عمیقاً از تجهیزات‬
‫فروند میگ‪23-‬بی ان‪ ،‬میگ‪ ،21-‬سوخو‪ ،7-‬سوخو‪ ،20-‬هانتر‪ ،‬توپولوف‪،16-‬‬ ‫روسی خود به‌ویژه میگ‪23-‬بی ان ها ناامید بودند‪ .‬این هواپیماها برای‬
‫توپولوف‪ 22-‬و ایلوشین‪ 28-‬عراقی از پایگاه های خود در الرشید‪ ،‬اربیل‪،‬‬ ‫حمالت بازدارنده طراحی شده بودند اما به شدت از نظر برد و ظرفیت حمل‬
‫کرکوک‪ ،‬کوت‪ ،‬موصل‪ ،‬شعیبیه‪ ،‬عبیدابن جراح و چندین پایگاه پراکنده‌ی‬ ‫مهمات محدود بودند و همین آنها را مجبور می ساخت در مأموریت های‬
‫دیگر به سمت اهداف خود در عمق خاک ایران بلند شدند‪ .‬آنها می بایست‬ ‫دوردست مهمات سبکی با خود حمل کنند و به‌طورکلی بسیار پایین تر از‬
‫به هشت پایگاه هوایی‪ ،‬پنج فرودگاه‪ ،‬چندین مقر کنترل و پیش هشدار‬ ‫اف‪4-‬های ایرانی بودند‪.‬‬
‫هوایی‪ ،‬چهار تا از تأسیسات بزرگ ارتش و سه پاالیشگاه حمله می کردند‪.‬‬ ‫با وجود این با همکاری تعدادی از مخالفان در تبعید ایرانی و‬
‫صدام در مقر فرماندهی انتظار داشت این موج کمر ایران را در عرض سی‬ ‫آمریکایی ها (که مشخصات محرمانه‌ی شبکه‌ی راداری ایران را در اختیار‬
‫دقیقه بشکند‪ .1‬موج اول هواپیماها بین ‪ 1330‬و ‪ 1430‬به اهداف شان‬ ‫عراق گذاشتند) خلبانان عراقی دستورهای اکیدی داشتند که برای اجتناب‬
‫از شناسایی زود هنگام از کدام مسیرها باید پرواز کنند و دستورهای ویژه ای‬
‫‪ - 1‬سرلشگر وفیق سامرایی (رئیس پیشین استخبارات ارتش عراق)‪ ،‬ویرانی دروازه شرقی‪ ،‬مرکز‬

‫‪110‬‬
 ‫فصل‪ :4 :‬اولین جنگ خلیج‪-‬فارس‪ ،‬مرحله‌ی اول؛ یک روز رسوایی دیگر‬
‫بمب ریخته شده بر محوطه فرودگاه‪ ،‬چهار تا عمل نکرد و مابقی خسارات‬
‫چشمگیری به بار نیاوردند‪ .‬در جریان حمله‪ ،‬یک بوئینگ ‪ 727‬هواپیمایی‬
‫ملی ایران با ‪ 143‬مسافر در حال فرود بر باند اصلی بود و یک هواپیمای‬
‫دیگر برای بلند شدن در مسیرهای تاکسی حرکت می کرد‪ .3‬خلبان بوئینگ‬
‫در آخرین لحظه‪ ،‬مانور به موقعی داد و در نتیجه نزدیک ترین راکت در‬
‫فاصله‌ی ده متری به زمین خورد و تنها آسیبی جزئی به بدنه وارد آمد‪.‬‬
‫ایستگاه رادار‪ ،‬پاالیشگاه و نیروگاه حرارتی تازه ساز تبریز نیز همزمان هدف‬
‫بمب ها و راکت های عراقی قرار گرفتند و خساراتی دیدند‪ .‬سپس موج دوم‬
‫پدیدار گشت‪ 4‬که شامل شش سوخو‪( 20-‬با همراهی دو میگ‪ )21-‬بود که‬
‫هر کدام هشت بمب اف اِی بی‪ 5250-‬با سرعت پایین بر روی باند فرودگاه‬
‫ریختند‪ ،‬هیچ یک از بمب ها به علت فیوزگذاری غلط عمل نکردند‪ .‬عراقی ها‬
‫می توانستند به سرعت هواپیماهای بیرون از آشیانه را به گلوله ببندند‪ ،‬اما‬
‫صدام حسین دستور اکید داده بود که فقط باندهای پرواز را هدف قرار‬
‫دهند و هیچ خلبانی جرأت کج روی از نقشه را نداشت‪ .‬بدین ترتیب هر‬
‫هشت جنگنده بالفاصله به پایگاه شان بازگشتند و پایگاه تبریز چند ساعت‬
‫بعد عملیاتی شد و فقط ارتباط آن با سرفرماندهی نیروی هوایی در تهران‬
‫به‌طور موقت قطع گردید‪.‬‬
‫حدود ساعت ‪ 1400‬دست کم چهار سوخو‪ 20-‬با راکت ها ی‬
‫هدایت ناپذیر به خسروآباد حمله کردند و بیشتر به ساختمان های خالی‬
‫آسیب زدند‪ .‬در همان زمان‪ ،‬پایگاه وحدتی دزفول دو بار به فواصل کم مورد‬
‫حمله قرار گرفت و آسیب های جزئی به باند‪ ،‬سه اف‪ ،65-‬انبارها و پمپ های‬
‫سوخت وارد آمد و پنج نفر از کارکنان آن زخمی شدند‪ .7‬درحالیکه این‬
‫حمله در جریان بود‪ ،‬میگ‪23-‬بی ان های عراقی به فرودگاه بوشهر یورش‬
‫بردند و محوطه‌ی تعمیرگاهی را هدف قرار دادند‪ ،‬اما هیچ یک از راکت ها‬
‫به هواپیماهای پارک شده نخورد و خسارت کلی‪ ،‬ناچیز بود‪ .‬بارانداز پایگاه‬
‫دریایی نیز به قصد غافلگیر کردن کشتی ها و قایق های پهلو گرفته‪ ،‬هدف‬
‫هواپیماهای عراق قرار گرفت‪ .‬یک هواپیمای استتار شده‌ی عراقی در ارتفاع‬
‫بسیار پایین بر روی پایگاه دریایی پرواز کرد و سه بمب بر روی اهدافی در‬
‫داخل محوطه‌ی پایگاه انداخت و هواپیمای دومی هم به دنبال آن وارد‬
‫آوردند‪ ،‬پنج دقیقه‌ی بعد دسته‌ی دیگری مجددا ً به ساختمان های نزدیک‬
‫‪-3‬بوئینگ نشسته ودر حال تاکسی به رمپ بود و هواپیمای دیگری در مسیرهای تاکسی حرکت‬
‫نمی کرد‪ .‬یادداشت امیر سرتیپ خلبان دکتر احمد مهرنیا بر متن‪.‬‬
‫‪ - 4‬پایگاه تبریز یکبار و آن هم با سوخو‪ 20-‬بمباران شد‪ .‬یادداشت امیر سرتیپ خلبان دکتر‬
‫احمد مهرنیا بر متن‪.‬‬
‫‪5- FAB-250‬‬
‫‪ -6‬پایگاه وحدتی در ساعات ‪ 1240‬و ‪ 1300‬بمباران شد و هیچ یک از اف‪5-‬های این پایگاه‬
‫آسیب ندید‪ .‬یادداشت امیر سرتیپ خلبان دکتر احمد مهرنیا بر متن‪.‬‬
‫‪ - 7‬فیروز شیخ حسنی از خلبانان بسیار زبده ی اف‪ 5-‬که در آن زمان افسر ایمنی پایگاه بود‬
‫برای بررسی خسارت وارده در اثر موج اول به کنار باند می رود که ناگهان موج دوم از راه می رسد‬
‫و ایشان از ناحیه سر آسیب دیده و به شهادت می رسد‪ .‬م‬
‫‪111‬‬
‫رسیدند و بنا بود پایگاه های هوایی مهرآباد‪ ،‬دوشان تپه (سرفرماندهی‬
‫نیروی هوایی ایران)‪ ،‬تبریز‪ ،‬دزفول‪ ،‬بوشهر‪ ،‬شیراز‪ ،‬نوژه (شمال شرقی‬
‫همدان‪ ،‬غرب کبودرآهنگ) و اصفهان به‌عالوه فرودگاه های اهواز‪ ،‬کرمانشاه‪،‬‬
‫سنندج‪ ،‬آبادان و ارومیه را بمباران کنند‪ .‬این یعنی تقریباً تمام مناطق‬
‫هوایی ایران که قادر به رویارویی با حمله‌ی عراق بودند به‌جز پایگاه های‬
‫مشهد و بندرعباس که ورای دسترسی نیروی هوایی عراق قرار داشتند‪.‬‬
‫ایران بعدا ً تعداد هواپیماهای مهاجم را پنجاه تا پنجاه و پنج فروند اعالم‬
‫کرد اما به‌نظر می رسد این تعداد هواپیماهایی بوده است که توسط رادار‬
‫کشف شدند‪ .‬درحقیقت بیشتر هواپیماهای عراقی توانستند با استفاده از‬
‫نقاط کور شبکه‌ی رادار ایران بدون کشف شدن به اهداف شان برسند‪ .‬اولین‬
‫هواپیماهایی که بر فراز ایران مشاهده شدند‪ ،‬پنج میگ‪ 21-‬بودند‪ ،1‬که‬
‫ساختمان ها و باند فرود پادگان قوشچی ارومیه که محل استقرار لشگر‬
‫شصت و چهارم پیاده بود را در ساعت ‪ 1330‬با راکت هدف قرار دادند‪.‬‬
‫درحالیکه این حمالت ایرانی ها را هشیار کرده بود‪ ،‬در ‪ 1345‬اولین دسته‌ی‬
‫تهاجمی بزرگ عراق در آسمان پایگاه نوژه و نزدیک فرودگاه غیرنظامی‬
‫همدان رؤیت شدند‪ .‬در جریان حمله به نوژه با استفاده از میگ‪ 21-‬و‬
‫سوخو‪20-‬ها که در ارتفاع پایین پرواز می کردند‪ ،‬باندهای پروازی و زاغه های‬
‫مهمات آسیب های جزئی دیدند و بیشتر بمب ها عمل نکردند‪ .‬دفاع هوایی‬
‫پایگاه موفق شد دست کم یکی از هواپیماهای عراقی را سرنگون کرده و‬
‫خلبانش را اسیر کند‪ ،2‬درحالیکه گزارش‌های محلی از سقوط سه هواپیمای‬
‫عراقی در اطراف نوژه خبر می دهند‪ .‬باندهای پرواز تا بعدازظهر فردا ترمیم‬
‫شدند‪ ،‬هرچند هواپیماها توانستند تنها دو ساعت بعد از بخش های آسیب‬
‫ندیده پرواز کرده و تا عصر‪ ،‬شصت پرواز را به انجام برسانند‪ .‬همزمان با‬
‫این حمله‪ ،‬چهار جنگنده‪-‬بمب افکن به فرودگاه همدان حمله ور شدند و‬
‫خسارت بسیار جزئی وارد آوردند‪ .‬هواپیماهای عراقی همچنین تالش کردند‬
‫به موقعیت ارتباطات ماهواره ای اسدآباد در نزدیکی همدان حمله کنند‪ ،‬اما‬
‫به سد رهگیرهای ایرانی برخوردند‪.‬‬
‫در ساعت‪ ،1345‬چهار سوخو‪ 20-‬عراقی با راکت و بمب های آهنی‬
‫به فرودگاه بین المللی اهواز حمله کردند و آسیب هایی به باند پرواز وارد‬
‫ارومیه یورش بردند‪ .‬هواپیماهای عراقی همچنین به ایستگاه رادار و سیلوی‬
‫غله‌ی اهواز نیز خساراتی زدند‪.‬‬
‫دقایقی بعد در ساعت‪ ،1353‬پایگاه هوایی تبریز مورد حمله قرار‬
‫گرفت‪ .‬هشت هانتر بیشتر با راکت و بمب های سبک به مسیرهای تاکسی‬
‫حمله کردند‪ ،‬اما ارتفاع آنها آنقدر زیاد بود و از فاصله ای آنچنان زیاد شلیک‬
‫می کردند که نتوانستند چیز قابل توجهی را هدف قرار دهند‪ .‬از یازده‬
‫مطالعات و تحقیقات جنگ‪ ،‬تهران‪ ،1377 ،‬ص‪56 .‬‬
‫‪ - 1‬یکی از میگ ها مجبور شد به دلیل مشکل فنی بازگردد‪.‬‬
‫‪ - 2‬هیچ هواپیمایی سرنگون نشد‪ .‬یادداشت امیر سرتیپ خلبان دکتر احمد مهرنیا بر متن‪.‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫تأسیسات آن و باندهای شمالی برای عملیات غیرنظامی استفاده می شود و‬ ‫عمل شد‪ .‬تسلیحات ضدهوایی فقط بر روی هواپیمای دوم آتش گشودند‪.‬‬
‫باندهای جنوبی و باندهای جانبی پشت آنها در اختیار پایگاه یکم شکاری‬ ‫کشتی های جنگی و ناوچه های موشک انداز به سرعت موقعیت دفاع هوایی‬
‫قرار دارد‪ .‬تأسیسات عظیم صنایع هواپیماسازی ایران و مناطق در دست‬ ‫گرفتند تا در برابر موج دیگری از هواپیماهای عراقی از خود دفاع کنند‪،‬‬
‫توسعه آن در گوشه‌ی شمال غربی محوطه‌ی مهرآباد قرار دارد‪ .‬سه خلبان‬ ‫اما به دلیل دخالت رهگیرهای پایگاه بوشهر‪ ،‬هواپیماهای عراقی شتابزده‬
‫اول عراقی کام ًال از موفقیت خود غافلگیر شده بودند و در چرخشی با یک‬ ‫مهمات خود را ریختند و حتی برخی قبل از رسیدن به اهداف خود دور‬
‫شیرجه مالیم‪ ،‬بمب های خود را رها و آنها را در تمامی محوطه پخش کردند‪.‬‬ ‫زدند و بدین ترتیب باز هم خسارت جزئی و به سرعت قابل رفع بود‪ .1‬عصر‬
‫درحالیکه تعداد زیادی از بمب ها عمل نکردند و یکی از آنها نیز بیرون از‬ ‫همانروز عراقی ها تالش های خود برای خنثی کردن دو پایگاه نظامی بوشهر‬
‫محوطه‌ی پایگاه فرود آمد‪ ،‬دو تای دیگر خساراتی به بار آوردند‪ .‬یک بمب‬ ‫را تکرار کردند‪ .‬این دو پایگاه برای راهبرد کنترل دریایی ایران حیاتی بودند‬
‫(راکت؟) در نزدیکی یک اف‪4-‬ای منتظر بازبینی در محوطه‌ی تعمیرگاهی‬ ‫و از این لحاظ اهداف با ارزشی به حساب می آمدند‪ ،‬اما بدون وارد آوردن‬
‫صنایع هواپیماسازی ایران منفجر شد و کل قسمت جلویی هواپیما را از‬ ‫هیچ خسارتی فقط توانستند دیوار صوتی را بشکنند و در جریان حمله‪ ،‬دو‬
‫بین برد‪ .‬دو بمب دیگر بر روی یک بوئینگ ‪321 -707‬بی‪ 3‬افتادند و به‬ ‫هواپیمای آنان به دست دفاع هوایی ایران سرنگون شد‪.‬‬
‫شکلی تعمیر ناپذیر به یک سی‪ 130-‬نیروی هوایی آسیب زدند‪ .‬چندین‬ ‫اما حمله ای که بیش از دیگر حمالت بر روی آن تبلیغات صورت گرفت‪،‬‬
‫بمب و راکت دیگر حفره های کوچکی در باند جنوبی (نظامی) ایجاد کردند‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫همچنان در راه بود‪ .‬شش میگ‪( 23-‬شامل حداقل دو میگ‪23 -‬بی  ان)‬
‫تنها پس از اینکه بمب ها شروع به منفجر شدن کردند‪ ،‬دو اف‪4-‬ای برای‬ ‫توانستند بدون جلب توجه به پایتخت ایران که حدود ‪ 284‬مایل دریایی‬
‫رهگیری از زمین برخواستند‪ ،‬اما نتوانستند کار مؤثری صورت دهند‪ 4‬زیرا‬ ‫(‪ 525‬کیلومتر) از مرز عراق و ‪ 291‬مایل دریایی (‪ 540‬کیلومتر) از‬
‫نزدیک ترین پایگاه میگ‪ 23-‬عراق فاصله داشت‪ ،‬نزدیک شوند‪ .‬دقایقی بعد‬
‫‪ - 3‬هواپیما دیگر قابل تعمیر نبود و بعدا ً در باالی تپه ای مشرف بر بزرگراه تهران‪-‬کرج خانه‬
‫در ‪ 1420‬سه فروند از آنها در ارتفاع پست به فرودگاه بین المللی مهرآباد‬
‫و پایگاه یکم شکاری رسیدند و تعداد زیادی هواپیما را پارک شده بر روی جدیدی یافت و تبدیل به رستوران شد‪( .‬این بوئینگ کام ًال سوخت و رستوران نشد‪ .‬یادداشت‬
‫باند یافتند‪ .‬مهرآباد محوطه‌ی بسیار بزرگی است که حدود چهل درصد امیر سرتیپ خلبان دکتر احمد مهرنیا بر متن‪).‬‬
‫‪ -4‬گویا در همان زمان دو فروند اف‪ 5-‬که هواپیماهای احتیاط پایگاه مهرآباد بودند در حال‬
‫پوشش منطقه ی بین تهران‪ ،‬ساوه و همدان بودند به همین خاطر به توپ های پدافند پایگاه‬ ‫‪ - 1‬تنها دو ساعت و نیم پس از آخرین حمالت ناموفق‪ ،‬اف‪4-‬ای های پایگاه هوایی بوشهر به‬
‫اجازه آتش به اختیار داده نشده بود‪ .‬وقتی حمله قطعی می شود‪ ،‬به هواپیماهای اف‪ 5-‬می گویند‬ ‫چندین هدف نظامی در عراق از جمله پایگاه هوایی شعیبیه‪ ،‬پایگاه دریایی فاو و چندین قایق‬
‫دور شوند تا به پدافند آتش به اختیار بدهند‪ ،‬اما هواپیماهای عراقی دیگر به مهرآباد رسیده‬ ‫توپدار حمله کردند‪.‬‬
‫بودند‪ .‬مترجم به نقل از‪ :‬شهروند آسمان‪ ،‬فاطمه دهقان نیری‪ ،‬انتشارات موزه دفاع مقدس تهران‪،‬‬ ‫‪ - 2‬هواپیماهای مهاجم از نوع توپولف‪ 22-‬بودند‪ .‬یادداشت امیر سرتیپ خلبان دکتر احمد‬
‫‪ ،1394‬ص‪.272 .‬‬ ‫مهرنیا بر متن‪.‬‬

‫‪ 22‬ســپتامبر ‪ 31( 1980‬شــهریور ‪ ،)1359‬فرودگاه مهرآبــاد‪ ،‬اولین حمله هوایی‬

‫عــراق بــه پایتخــت‪ .‬دود از هواپیماهــای ترابــری در بخــش نظامــی (پایــگاه‬
‫یکــم شــکاری) فــرودگاه بلنــد می شــود‪( .‬مجموعــه عکــس نویســندگان)‬

‫‪112‬‬
 ‫فصل‪ :4 :‬اولین جنگ خلیج‪-‬فارس‪ ،‬مرحله‌ی اول؛ یک روز رسوایی دیگر‬

‫قابل توجهی دیدند‪ ،‬اما پایگاه تازه ساز امیدیه کوچک ترین آسیبی ندید‪ .‬به‬
‫همین خاطر در عرض ده دقیقه اولین دو فروند اف‪5-‬ای برای گشت زنی بر‬
‫فراز منطقه از باند کنده شدند‪.‬‬
‫موج دوم حمالت عراقی ها در ساعت ‪ 1500‬آغاز گردید و مجددا ً‬
‫متشکل از دو دسته برای هر هدف بود‪ .‬مجموعه ای از سنگین ترین حمالت‬
‫چندین پایگاه ایران را هدف قرار دادند‪ .‬چهار میگ‪23-‬بی ان و دو سوخو در‬
‫ارتفاع پایین خود را به نزدیکی همدان رساندند و پیش از رسیدن به شهر‬
‫دو دسته شدند یکی برای حمله به پایگاه هوایی نوژه و دیگری برای حمله‬
‫به فرودگاه همدان‪ .‬باز هم بمب ها با یک شیرجه مالیم به قصد باندهای‬
‫پرواز ریخته شدند و باز هم هیچکدام به هدف اصابت نکرد‪ .‬اما سه میگ‬
‫دیگر پیش از دور زدن جهت حمله‌ی راکتی به زاغه های مهمات‪ ،‬دو بمب‬
‫سبک بر روی محل تقاطع باندهای اصلی انداختند‪ .‬درحالیکه باندها این‌بار‬
‫کمی آسیب دیده بودند‪ ،‬اما پایگاه از آسیب جدی در امان ماند‪ .‬در این‬
‫زمان دفاع هوایی و رهگیرهای ایران در حالت هشدار کامل بودند و ادعاهای‬
‫بسیاری درباره‌ی به زیر کشیدن هواپیماهای عراقی مطرح شد‪ .‬در تبریز یک‬
‫حدود ‪ ،1440‬پایانه‌ی فرودگاه اهواز مجددا توسط دو سوخو‪20-‬‬
‫هواپیمای عراقی توسط یک راپییر سرنگون شد و دو اف‪5-‬ای اسکرامبل‬
‫شده بعد از اولین حمله‪ ،‬دسته‌ی دوم هواپیماهای عراقی را رهگیری کرده‬
‫و دو سوخو‪7-‬بی ام کِی را با موشک های سایدوایندر ساقط کردند‪ .‬خلبانان‬
‫هر دو هواپیما بیرون پریدند و به اسارت درآمدند‪ .‬یکی از خلبانان اسیر شده‬
‫که یک سرگرد بود‪ ،‬کوشید قبل از بیرون پریدن هواپیمای در حال سقوط‬
‫خود را در مسیر یک محوطه تعمیرگاهی قرار دهد و بدین ترتیب الشه‬
‫درحال سوختن به یک انبار بزرگ برخورد کرد و آن را به آتش کشید‪ .‬مابقی‬
‫‪ -1‬به دزفول دو بار به فاصله چند دقیقه حمله شد و حتی اسکرامبل از دزفول بلند شد‪ .‬یادداشت‬
‫دسته‌ی مهاجم به سرعت دور زدند و پایگاه بزرگ نوژه از اولین روز جنگ‬
‫میگ ها منطقه را با سرعت مافوق صوت ترک کرده بودند و تمام گلوله های‬
‫ضدهوایی و موشک های ضدهوایی شلیک شده به سمت آنها در محوطه های‬
‫مسکونی اطراف افتادند‪ .‬بنابر گفته‌ی شاهدان‪ ،‬فقط یکی از میگ ها بمب‬
‫انداخت و دو میگ دیگر ظاهرا ً پوشش هوایی ایجاد نموده یا راکت شلیک‬
‫می کردند‪ .‬آنها آنقدر پایین و نزدیک به‌هم پرواز می کردند که بسیاری آنها‬
‫را با هواپیماهای در حال فرود ایرانی اشتباه گرفتند‪ .‬برخی حتی فکر کرده‬
‫بودند که فانتوم ها یک جنگنده‌ی عراقی را محاصره کرده و آن را مجبور به‬
‫فرود کرده بودند!‬
‫فرودگاه کرمانشاه و پایگاه بزرگ هلیکوپتری هوانیروز در دره‌ی‬
‫بیستون هم هدف حمله‌ی جنگنده‪-‬بمب افکن های عراقی قرار گرفتند‪ .‬در‬
‫ساعت ‪ 1415‬پنج یا شش هواپیمای عراقی فرودگاه را به مدت بیست دقیقه‬
‫کوبیدند و باعث شهادت شش نفر و مجروح شدن چهار تن دیگر شدند‪ .‬باند‪،‬‬
‫برج مراقبت و محوطه‌ی تعمیرگاهی در این موفق ترین حمله‌ی آنروز عراق‪،‬‬
‫به‌طور کامل نابود شدند‪.‬‬
‫ً‬
‫مورد حمله قرار گرفت و ساختمان و هواپیماهای مسافربری پارک شده‬
‫راکت باران شدند‪ .‬یک راکت در فاصله‌ی بسیار کمی از یک هواپیمای پر از‬
‫مسافر که به سمت بوشهر می رفت بر زمین نشست ولی خوشبختانه کسی‬
‫آسیب ندید‪ .‬بعدا ً فرودگاه به‌طور کامل بر روی رفت و آمد هواپیماها بسته‬
‫شد‪ .‬در جنوب‪ ،‬دو دسته از سوخو‪20-‬ها به پایگاه های هوایی دزفول و‬
‫امیدیه حمله کردند‪ .‬در دزفول باندها چندین بار هدف قرار گرفتند‪ 1‬و آسیب‬
‫امیر سرتیپ خلبان دکتر احمد مهرنیا بر متن‪.‬‬

‫عکس دیگری از یک اف‪4-‬ای به شدت آسیب دیده که در فرودگاه مهرآباد گرفته شده‬
‫است‪( .‬مجموعه عکس نویسندگان)‬
‫عکســی معــروف کــه یــک اف‪4-‬ای نیــروی هوایــی را پــس از هــدف قــرار گرفتــن‬
‫توســط میــگ‪ 23-‬عراقــی در ‪ 22‬ســپتامبر (‪ 31‬شــهریور) نشــان می دهــد‪ .‬هواپیمــا در‬
‫بخــش تعمیــرات صنایــع هواپیماســازی ایــران قــرار داشــت و در جریــان ایــن بخش‬
‫از حملــه یــک تکنســین اهــل کــره جنوبــی زخمــی شــد و آشــیانه ســی‪ 130-‬در‬
‫حاشــیه صنایــع هواپیماســازی آســیبی جزئــی دیــد‪( .‬مجموعــه عکــس نویســندگان)‬

‫‪113‬‬
 ‫فصل‪ :4 :‬اولین جنگ خلیج‪-‬فارس‪ ،‬مرحله‌ی اول؛ یک روز رسوایی دیگر‬
‫سه فانتوم آسیب دیده را تا خروج از عراق همراهی می کرد‪ ،‬و تجهیزات‬
‫درخت نبرد آنها نیز خبر از سر رسیدن میگ های دیگری می داد که از‬
‫پایگاه هوایی سلمان پاک برخاسته بودند‪ .‬دو اف‪14-‬ا ِی که درون مرز منتظر‬
‫فانتوم ها بودند و یک سوخت رسان بوئینگ ‪ 707‬را همراهی می کردند‪ ،‬با‬
‫آگاهی از این وضعیت تصمیم گرفتند علیرغم دستورات اکید مبنی بر عدم‬
‫مداخله‪ ،‬وارد این درگیری شوند‪ .‬آنها در حالیکه بر سرعت خود می افزودند‪،‬‬
‫از مرز عراق گذشتند و با نزدیک ترین دسته عراقی درگیر شدند‪ .‬میگ‪23-‬‬
‫پیشرو پایگاه سلمان پاک در یک چشم بهم زدن با شلیک موشک دوربرد‬
‫فونیکس در آسمان محو شد‪ ،‬اما دسته‌ی دیگر عراقی بسیار نزدیک بود‬
‫و تامکت ها مجبور شدند با آنها وارد جنگ و گریز هوایی شوند‪ .‬گرچه‬
‫اف‪14 -‬ها به‌شدت زیر بار موشک های فونیکس بودند اما همچنان قدرت‬
‫مانور باالتری نسبت به میگ‪23-‬ها داشتند و خیلی زود دو میگ دیگر‬
‫توسط موشک های سایدوایندر سرنگون شدند‪ .‬اما در این زمان فانتوم های‬
‫در حال بازگشت مورد حمله‌ی دسته‌ی دیگری از میگ‪23-‬ها قرار گرفتند و‬
‫دومین جنگ و گریز بزرگ در آسمان شکل گرفت‪ .‬در ابتدای نبرد با استفاده‬
‫از سایدوایندرها یک میگ ساقط شد و دیگری به‌شدت آسیب دید‪ .‬عراقی ها‬
‫نیز چندین موشک کِی‪ 13-‬شلیک کردند و یکی از اف‪4-‬ای ها را هدف قرار‬
‫دادند‪ .‬خدمه‌ی فانتوم توانستند از هواپیما بیرون پریده و کمی بعد اسیر‬
‫شدند‪ .‬پیش از اینکه بقیه‌ی هواپیماها از درگیری فارغ شوند‪ ،‬خلبانان یکی‬
‫از فانتوم ها متوجه یک میگ‪ 23-‬آسیب دیده شدند و با یک مانور سریع آن‬
‫را با توپ بیست میلیمتری سرنگون کردند‪ .‬بقیه‌ی دسته های ایرانی که به‬
‫اهدافی در اطراف بغداد حمله کرده بودند‪ ،‬بدون هرگونه مزاحمت دیگری به‬
‫مرز ایران رسیدند‪ .‬عراق کمی بعد مدعی شد که سه تا پنج فانتوم را بر فراز‬
‫بغداد سرنگون کرده است‪ ،‬اما کارکنان سفارت بریتانیا که دست کم شاهد‬
‫بخشی از این نبرد بودند‪ ،‬عنوان کردند که هیچ هواپیمای ایرانی سرنگون‬
‫نشده است‪.‬‬
‫عراقی ها این خسارات خفت بار را با آتش سنگین توپخانه بر پایگاه‬
‫هوایی وحدتی در نزدیکی دزفول پاسخ گفتند‪ .‬چهار میگ‪23-‬بی ان نیز‬
‫کوشیدند بار دیگر به جزیره‌ی خارک حمله کنند‪ ،‬اما دسته‌ی آنها به دام‬
‫رهگیری دو تامکت افتاد و سه فروند از آنها به زیر کشیده شدند‪ .‬ظهر هنگام‪،‬‬
‫مجددا ً به پایگاه های نظامی بوشهر و خارک حمله شد‪ .‬این ناحیه تقریباً‬
‫هر روز هدف حمالت سنگین بود و فانتوم های پایگاه ششم شکاری دائماً‬
‫در آسمان بودند‪ .‬بدین ترتیب بار دیگر نبرد هوایی سهمناکی در آسمان‬
‫در گرفت‪ .‬چندین دسته از جنگنده های عراق توسط فانتوم ها رهگیری‬
‫شدند و در پایان عصر آن روز دو میگ‪23-‬بی ان و دو اف‪4-‬ای سرنگون‬
‫شدند‪ .‬یکی از خدمه‌ی شهید شده‪ ،‬ستوان دوم‪ ،‬علی یار محمدی بود که‬
‫هواپیمایش در نزدیکی فاو سقوط کرد‪ .‬دست کم سه خلبان دیگر توسط‬
‫عراقی ها اسیر شدند‪ .‬در عین حال ایران یک اف‪5-‬ای به خلبانی سروان‬
‫کاظم ظریف خادم را نیز در داخل خاک عراق از دست داد‪ .‬همزمان با حمله‬
‫به خارک‪ ،‬تأسیسات نفت و گاز اهواز و تبریز نیز مورد حمله قرار گرفتند که‬
‫‪127‬‬
‫ایران که می ترسید نیروهایش روحیه‌ی خود را با شنیدن این اخبار ببازند‪،‬‬
‫با لحنی شدید این گزارش‌ها را تکذیب کرد‪ .‬درواقع حقیقت مثل همیشه‬
‫جایی در آن میانه ها بود‪ .‬واحدهای زمینی ناآماده ایران توانایی متوقف‬
‫ساختن حمالت زرهی قدرتمند عراق را نداشتند‪ ،‬اما برخالف آنچه عراقی ها‬
‫در سر داشتند و به دنیا هم اعالم کرده بودند‪ ،‬پیشروی آنها بسیار کند بود‬
‫و از ابتدا به قصد توسعه سرپل هایشان در آن سوی اروندرود انجام می شد‪.‬‬
‫در صبح ‪ 25‬سپتامبر (‪ 3‬مهر) نیروی هوایی ایران یک‌بار دیگر بر ضد‬
‫نیروی هوایی عراق دست به عملیات زد و کوشید آن را تحت چنان فشاری‬
‫قرار دهد که دیگر قادر به انجام عملیات تالفی جویانه علیه تأسیسات نفتی‬
‫ایران نباشد‪ .‬برای این مأموریت‪ ،‬سه دسته اف‪5-‬ای به حریم هوایی عراق‬
‫نفوذ کردند و صدمات سنگینی به محوطه های هوایی شمال عراق به‌ویژه‬
‫کرکوک‪ ،‬موصل و اربیل وارد آوردند و تعداد زیادی هواپیما را بر روی زمین‬
‫هدف قرار دادند‪ .‬دقایقی بعد ایرانی ها با تعداد بیشتری هواپیما تأسیسات‬
‫نفتی عراق در همان منطقه را بمباران کرده و خسارات زیادی به آنها زدند‪.‬‬
‫این حمله پسرفت تلخی برای عراقی ها بود زیرا‪ ،‬صادرات نفت آنها به ترکیه‬
‫از طریق خط لوله کاهش چشمگیری یافت‪ .‬اما بزرگ ترین ضربه بر پیکره‬
‫نیروی هوایی عراق‪ ،‬حمله به محوطه های هوایی اطراف بغداد در همان روز‬
‫بود‪ .‬پایگاه های هوایی تمو ِز حبانیه و التقدم در نزدیکی آن مورد حمله‌ی‬
‫ده فانتوم از پایگاه های یکم و سوم شکاری قرار گرفتند و عنوان گردید که‬
‫نه هواپیما در روی زمین نابوده شده و هر دو باند پرواز التقدم در سه نقطه‬
‫قطع شده است‪ .‬کمی بعد‪ ،‬دسته‌ی دوم هواپیماهای ایرانی‪ ،‬به سمت شمال‬
‫پایتخت عراق پرواز کرده و سپس دور زده در ارتفاع بسیار پایین از روی‬
‫رود دجله به سمت جنوب و فرودگاه بین المللی عراق حرکت کردند‪ .‬مجددا ً‬
‫غافلگیری کامل حاصل شد و آنها بمب های خود را بدون مزاحمت بر روی‬
‫محوطه‌ی هوایی بزرگ عراق ریختند‪ .‬چهار هواپیمای دیگر هم به مجتمع‬
‫الرشید حمله ور شدند‪.‬‬
‫در این زمان فرماندهی دفاع هوایی نیروی هوایی عراق توانسته بود‬
‫چندین میگ‪ 21-‬و میگ‪ 23-‬را به‌صورت اضطراری به هوا بفرستد و تالش‬
‫آنها برای رهگیری‪ ،‬نبرد هوایی بزرگی را با جنگنده های ایرانی در حال‬
‫عزیمت در نزدیکی بغداد رقم زد‪ .‬در جریان حمله به پایگاه هوایی تموز‪،‬‬
‫یک اف‪4-‬دی توسط توپخانه‌ی ضدهوایی عراق آسیب دید و هواپیما حال‬
‫تحت پوشش دو اف‪4-‬ای در مسیر بازگشت بود‪ .‬فانتوم ها با کمک تجهیزات‬
‫درخت نبرد خود چهار میگ‪ 21-‬در حال نزدیک شدن از شمال را کشف‬
‫کردند‪ .‬فرمانده دسته‌ی ایرانی‪ ،‬یک موشک اسپارو شلیک کرد تا عراقی ها را‬
‫بترساند‪ ،‬اما این موشک اثری نداشت‪ .‬چند دقیقه‌ی بعد‪ ،‬میگ های چابک و‬
‫کوچک توانستند به دو اف‪4-‬ای‪ ،‬یکی با موشک کِی‪ 13-‬و دیگری با توپ‬
‫آسیب برسانند‪ ،‬اما سرانجام یکی از آنها سرنگون شد‪ .‬اوضاع خیلی زود حتی‬
‫وخیم تر از قبل شد‪ ،‬گرچه دسته‌ی ایرانی توانسته بود در مقابل گروه اول‬
‫هواپیماهای تعقیب کننده‌ی عراقی از خود دفاع کند‪ ،‬اما اکنون می بایست‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫حمالت شدید تالفی جویانه‌ی ایران را در پی داشت‪ .‬در پاسخ به حمله به بسیار منفی بود و اغلب خدمه‌ی خودروها را مجبور به ترک خودرو می کرد‪.‬‬
‫خارک‪ ،‬ایران تهدید کرد که تنگه‌ی هرمز را خواهد بست‪ .‬تا ظهر اف‪4-‬ها و‬
‫اولین پیشروی عراق‬ ‫اف‪5 -‬های ایرانی به تأسیسات نفتی بغداد‪ ،‬زبیر‪ ،‬خانقین‪ ،‬موصل و کرکوک‬
‫استفاده‌ی گسترده از هلیکوپترها‪ ،‬مجموعه ای از حمالت توپخانه ای و‬ ‫حمله کرده و ضربات سنگینی به آنها وارد آورده بودند‪ ،‬اما چندین هواپیما‬
‫نیز در طی این حمالت از دست رفتند‪ .‬در بصره‪ ،‬چهار فانتوم‪ ،‬ویرانی تانکی‪ ،‬تخریب گسترده مناطق شهری و گلوله باران های خودروهای زرهی و‬
‫عظیمی در یکی از مراکز تدارکاتی سپاه دوم و پایگاه دریایی شهر به‌وجود ناوچه های توپدار (صرف نظر از تبادل آتش با سالح های سبک) خیلی زود‬
‫آوردند‪ .‬کشتی کویتی ابن الحاتم نیز در اروندرود هدف قرار گرفت‪ .‬نیروی جبهه‌ی خوزستان را به صحنه‌ی یک پیکار خشن تبدیل کرد که در طی‬
‫هوایی عراق با فرستادن دو میگ‪ 21-‬واکنش نشان داد‪ ،‬اما یکی توسط آن عراقی ها می کوشیدند دشمن خود را با قدرت آتش قاطع هدف قرار‬
‫فانتوم ها سرنگون شد و دیگری تسلیم موشک زمین به هوای کشور خودش دهند‪ ،‬اما پی در پی هدف ضد حمالت قدرتمند (اما با هدایت و هماهنگی‬
‫گردید‪ .‬نیروی هوایی ایران نیز یک اف‪ 4-‬و خدمه اش را به دالیل نامعلوم در ضعیف) ایرانی ها قرار می گرفتند‪ .‬با وجود این پیش از اینکه هوانیروز بتواند‬
‫هلیکوپترهای خود را به شیوهای سازمان یافته اعزام کند و درحالیکه نیروی‬ ‫جریان گشت هوایی رزمی بر فراز منطقه‌ی زنجان از دست داد‪.‬‬
‫حمالت دقیق ایرانیان بغداد را مجبور کرد تمام صادرات نفت خود را هوایی همچنان مشغول عملیات ضد نیروی هوایی عراق بود‪ ،‬ارتش عراق‬
‫متوقف کرده و با آسیب وارده به پایگاه های هوایی‪ ،‬هواپیماهای بیشتری را توانست مناطق بیشتری را تصرف کرده و از دو سوی سوسنگرد به داخل‬
‫به اردن بفرستد‪ ،‬به نحوی که تنها صد هواپیما در عراق باقی مانده بود‪ .‬در خاک ایران پیشروی کند‪ .‬ستاد مشترک نیروهای مسلح ایران به‌سرعت‬
‫نتیجه‪ ،‬واحد هوایی ارتش عراق اکنون ناگزیر بود استفاده از هلیکوپترهای عملیات ضد نیروی هوایی را متوقف ساخت و جنگنده های نیروی هوایی را‬
‫رزمی بر فراز مرز را افزایش دهد‪ .‬اما ارتباطات با واحدهای ارتش آنقدر برای پشتیبانی هوایی نزدیک از جبهه ها اعزام کرد‪ .‬اما این تصمیم ناپخته ای‬
‫ضعیف بود که اغلب هلیکوپترها نمی توانستند اهداف خود را بیابند یا برای بود‪ .‬اواخر بعدازظهر همان‌روز تعدادی میگ‪23-‬بی ان توانستند بدون اینکه‬
‫تغییر وضعیت خیلی دیر از راه می رسیدند‪ .‬آنها همچنان در برخی موارد کشف شوند خود را به نزدیکی تهران رسانده و به پاالیشگاه این شهر در‬
‫ادعای موفقیت می کردند و همانروز برای اولین بار هلیکوپترهای رزمی حومه‌ی جنوبی آن حمله کنند‪ .‬بر فراز هدف‪ ،‬آنها با یک سامانه‌ی زمین‬
‫اس  ا ِی‪342.‬ال گزل که به موشک ضد تانک هات مجهز بودند را به میدان به هوای ام آی ام‪23-‬بی مواجه گشتند که کام ًال آماده و منتظر بود‪ .‬چندین‬
‫نبرد فرستادند که بر اساس گزارش ها هفده تانک چیفتن ایرانی را در موشک شلیک شد و یکی از آنها در نزدیکی یکی از جنگنده های عراقی‬
‫سه حمله به مرز خوزستان از بین بردند‪ .‬خلبانان هلیکوپتر ایران نیز به منفجر گشت‪ .‬هواپیما آتش گرفت و بر اساس گزارش‌ها نزدیک کهریزک‪،‬‬
‫نوبه‌ی خود نتایج خیره‌کننده ای با کبراها به ثبت رساندند‪ .‬ادعاهای گزافی واقع در جنوب تهران به زمین خورد‪ .‬پاالیشگاه هم آسیب هایی دید‪ .‬حمالت‬
‫درباره‌ی این عملیات ها از سوی هر دو طرف مطرح شده است‪ .‬اما اثر حضور دیگری نیز علیه پنچ هدف نفتی ایران و چندین محوطه‌ی هوایی ترتیب‬
‫هلیکوپترهای رزمی بر فراز جبهه معموالً بر نیروهای زمینی هر دو طرف داده شد‪ .‬یکی از این اهداف باند موقت نزدیک قم بود که تعداد زیادی‬

‫علیرغــم شــایعات بســیار‪ ،‬نــاوگان اف‪ 14-‬ایــران فعــال‬

‫و کارآمــد باقــی مانــد و از ترکیــب ای دبلیو جــی‪9-‬‬
‫و اِی آی ام‪54-‬اِی بــه خوبــی اســتفاده کــرد‪ .‬در ایــن‬
‫تصویــر یــک تامکــت (بــه شــماره ‪ )3-6079‬مســلح‬
‫بــه چهــار تیــر فونیکــس‪ ،‬دو اســپارو و دو ســایدوایندر‬
‫بعــد از یــک مأموریــت گشــتی بــر فــراز جبهــه بــه‬
‫پایگاهــش بــاز می گــردد‪( .‬مجموعــه عکــس نویســندگان)‬

‫‪128‬‬
 ‫فصل‪ :4 :‬اولین جنگ خلیج‪-‬فارس‪ ،‬مرحله‌ی اول؛ یک روز رسوایی دیگر‬
‫می دادند‪ ،‬اما بسیاری از بمب ها عمل نمی کردند (مشکل اصلی فیوزهای‬
‫کارگذاشته شده به‌صورت اشتباه یا خراب بود) و تعداد زیادی هواپیمای‬
‫ایرانی آسیب دیده یا سرنگون شدند زیرا بر اساس گزارش‌ها این هواپیماها‬
‫برای ریختن بمب های خوشه ای و تأخیری و همچنین استفاده از توپ و‬
‫راکت های هدایت ناپذیر‪ ،‬در ارتفاع بسیار پایین پرواز می کردند‪ .‬با این‌حال‬
‫این تالش ها کافی نبودند و نیروی هوایی ایران در یکی از اولین عملیات های‬
‫گسترده ترابری خود‪ ،‬یک پل هوایی با استفاده از هواپیماهای سی‪130-‬‬
‫و اف‪ 27-‬خود بین تهران و اصفهان تا اهواز و دزفول به‌وجود آورد تا‬
‫نیروی های کمکی و تدارکات را از طریق آن منتقل کند‪ .‬بعضی وقت ها بیش‬
‫از سیزده هرکولس و هواپیمای نفربر همزمان بر آسمان خوزستان و نزدیک‬
‫خط مقدم بودند‪ ،‬به‌طوریکه پیوسته در خطر مواجه شدن با جنگنده های‬
‫عراقی قرار داشتند‪ .‬در بازگشت‪ ،‬هواپیماها مجروحان و اجساد شهدا را به‬
‫تهران و شهرهای دیگر منتقل می کردند‪ .‬این تالش ها به ارتش ایران کمک‬
‫کرد تا جلو پیشروی عراق که سوسنگرد را تهدید می کرد‪ ،‬بگیرد‪.‬‬
‫عراقی ها نیز مشکالت خودشان را داشتند‪ .‬آنها در اثر حمالت‬
‫بی وقفه‌ی هوایی ایران‪ ،‬خسارات سنگینی را متحمل گشته و بر روی زمین‬
‫نیز با مقاومت سرسختانه مواجه شده بودند‪ .‬بدتر از همه‪ ،‬بمب های خوشه ای‬
‫و موشک های تاو ایران بود که تعداد زیادی از تانک‌های تی‪ 55-‬و تی‪62 -‬‬
‫را از بین برده یا زمینگیر کرده بودند‪ .‬اگر تکنسین های نیروی هوایی عراق‬
‫جزو بهترین ها نبودند اما تکنسین های ارتش عراق حتماً بدترین آنها بودند و‬
‫بسیاری از تجهیزات آسیب دیده به‌سادگی کنار کشیده شده و رها می شدند‬
‫تا زنگ بزنند‪ .‬در زمانی که حتی شوروی هم از تدارک ارتش عراق خودداری‬
‫می کرد‪ ،‬این امر به طور قطع بهترین راه حفظ قدرت نیروهای مسلح عراق‬
‫نبود‪ .‬مشکل بزرگ دیگر اما‪ ،‬عملکرد نامناسب دفاع هوایی عراق بود‪ .‬این‬
‫سازمان نتوانست مانع از پرواز ایرانی ها بر فراز عراق گردد و تعداد موارد‬
‫آتش به خودی آن نیز باال بود‪ .‬هرچند آنها مدعی بودند تا ‪ 26‬سپتامبر (‪4‬‬
‫مهر) صد و ده جنگنده‌ی ایرانی را نابوده کرده اند اما فرماندهی پشتیبانی‬
‫نیروی هوایی عراق می بایست اعتراف می کرد که دلیل امر‪ ،‬عملکرد نادرست‬
‫و ناسازگاری فرستنده های شناسایی دوست یا دشمن‪ ،‬موشک های زمین به‬
‫هوا و توپ های ضدهوایی آن بود که تقریباً به هر چیزی که باالی سر آنها‬
‫پرواز می کرد شلیک می کردند‪ .‬در نتیجه خلبانان عراقی مجبور بودند‪ ،‬درون‬
‫مسیرهای مشخص شده‌ی خاصی در میان نواحی حفاظتی موشک های‬
‫زمین به هوا بازگردند و خارج از آنها گشت های هوایی رزمی مداوم خود‬
‫را برقرار نمایند‪ .‬در عین حال خسارات واقعی ایرانیان به‌سختی کمتر از ده‬
‫درصد ادعای عراقی ها بود‪.‬‬
‫و تعدادی از انبارهای تدارکاتی‪ ،‬زاغه های مهمات و تجمعات خودرویی عراق‬
‫سنت های عرب‬
‫تا این زمان نیروی هوایی ایران ثابت کرده بود که توانایی انجام‬
‫حمالت گسترده در عمق خاک عراق را دارد و گرچه نیروهای زمینی ایران‬
‫)‪1 - Direct Air Support Center (DASC‬‬
‫‪129‬‬
‫هواپیمای ترابری در آن پارک شده بودند‪ .‬عراقی ها نتوانستند آسیبی به‬
‫هواپیماهای پارک شده برسانند و یک جنگنده هم به دفاع هوایی آنجا‬
‫واگذار کردند‪ .‬در مناطق دیگر عراقی ها موفق تر بودند و توانستند خساراتی‬
‫به بار آورند‪ .‬نیروی هوایی ایران داشت دچار کمبود سوخت می شد‪ ،‬زیرا‬
‫حمالت عراق به‌سختی به توان ایران برای تولید سوخت جت لطمه زده بود‪.‬‬
‫درحقیقت گرچه دسته های کوچکی از جنگنده های عراقی توانسته بودند‬
‫فشار حمله به اهداف ایرانی را تداوم بخشند‪ ،‬اما نیروی هوایی ایران اکنون‬
‫کنترل بخش های زیادی از حریم هوایی خود را به‌دست داشت و آزادی‬
‫عمل را از نیروی هوایی عراق گرفته بود‪ .‬این نیرو همانند قبل حمالت‬
‫سنگینی علیه پاالیشگاه های موصل‪ ،‬کرکوک‪ ،‬و ام الفیل انجام داد‪ .‬پایگاه‬
‫هوایی و ایستگاه رادار کرکوک و کارخانه‌ی جداسازی نفت از گاز البکر نیز‬
‫بمباران شدند‪ ،‬اما یک اف‪4-‬ای که به البکر حمله کرده بود در نزدیکی سکو‬
‫هدف قرار گرفت‪ .‬خدمه‌ی هواپیما بیرون پریدند اما عملیات جست‌وجو و‬
‫نجات به دلیل شرایط ناپایدار منطقه بی‌نتیجه ماند‪ .‬ایران اعالم کرد تمام‬
‫پاالیشگاه های نفت این کشور به جز آبادان و کرمانشاه با تمام ظرفیت در‬
‫حال کار است‪ .‬پاالیشگاه کرمانشاه در اثر بمباران عراق در ‪ 29‬سپتامبر (‪4‬‬
‫مهر) به‌شدت آسیب دیده بود‪.‬‬
‫ایرانی ها برای عملیات پشتیبانی هوایی نزدیک ‪ ،‬مراکز پشتیبانی هوایی‬
‫مستقیمی‪ 1‬ترتیب دادند که در آنها افسران رابط نیروی هوایی‪ ،‬هوانیروز و‬
‫ارتش برای هماهنگی عملیات مستقر شده بودند‪ .‬اسکادران های ویژه ای‬
‫مجهز به اف‪5-‬ای و چند کبرا به هر یک از واحدهای ارتش اختصاص یافتند‪.‬‬
‫مجددا ً دسته های کوچک دو یا چهار فروندی کبراها‪ ،‬به ستون های زرهی‬
‫دشمن حمله کرده‪ ،‬تعداد زیادی تانک و خودرو را با موشک های تاو منهدم‬
‫کردند و پیش از اینکه عراقی ها بتوانند واکنشی نشان دهند‪ ،‬عقب کشیدند‪.‬‬
‫در برخی موارد تنها یک فروند کبرا می توانست یک تیپ کامل زرهی را‬
‫متوقف کند یا به دسته های جداافتاده شهروندان ایرانی کمک کند تا منطقه‬
‫را ترک کنند‪ .‬درحقیقت نیروی هوایی ایران بیشتر درگیر انجام عملیات‬
‫بازدارنده بود تا پشتیبانی هوایی نزدیک‪ ،‬چراکه پشتیبانی مستقیم بسیار‬
‫برای هواپیما خطرناک و بیشتر مناسب هلیکوپترهای زرمی بود‪ .‬اما برخالف‬
‫آنچه معموالً گزارش می شود‪ ،‬نیروی هوایی ایران صدها پرواز پشتیبانی‬
‫هوایی نزدیک انجام داد که در ابتدا بیشتر بر جبهه های مرکزی از مهران تا‬
‫قصر شیرین متمرکز بود و بعدها دامنه‌ی آن به سمت جنوب کشیده شد‪.‬‬
‫اغلب خلبانان به‌دنبال اهداف مناسب می گشتند و برخی مواقع به اهدافی‬
‫در عمق خاک عراق حتی تا العماره حمله می کردند‪ .‬در آن منطقه‪ ،‬ایرانی ها‬
‫محموله های تدارکاتی و شبکه‌ی جادهای را به‌شدت مورد حمله قرار دادند‬
‫که دفاع هوایی قدرتمندی نداشتند‪ ،‬هدف بمباران سنگین قرار گرفتند‪.‬‬
‫با وجود این گرچه بسیاری از حمالت اهداف خود را مورد اصابت قرار‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫می پنداشت‪ .‬چنانچه بعد معلوم گردید‪ ،‬نیروی هوایی عراق می توانست از‬ ‫همچنان خواهان پشتیبانی هوایی بودند‪ ،‬عملیات ضد نیروی هوایی باید بر‬
‫نود درصد توان خود استفاده کند‪ ،‬اما آنچه بیش از هر چیز جایش خالی‬ ‫اساس طرح های اولیه همچنان ادامه می یافت‪ .‬با وجود این‪ ،‬نیروی هوایی‬
‫بود برخی از بهترین خلبانان آن و جنگ افزارهای هدایت شونده (به‌خصوص‬ ‫برخالف اهمیت تعیین کننده اش نمی توانست جنگ را به‌تنهایی ببرد‪ .‬وقتی‬
‫موشک های ضدرادار) بود‪ .3‬این افزایش غیرمنتظره در توانایی‪ ،‬ریشه در‬ ‫که گزینه‌ی برنده شدن جنگ با استفاده از نیروی هوایی‪ ،‬شکست خورد؛‬
‫ماه ها قبل داشت‪ ،‬یعنی زمانی که عراقی ها تهدیدات خود را افزایش دادند‬ ‫عراقی ها راهبرد خود را از پیروزی قاطع به بقا تغییر دادند و قدرت هوایی‬
‫و مدعی شدند ایران نمی تواند یک حمله را برای مدت طوالنی تاب بیاورد‬ ‫تبدیل به یک عامل نجات دهنده‌ی موردی شد‪ ،‬نقشی که تا پایان جنگ‬
‫چراکه نیروی هوایی آن اص ًال وجود خارجی ندارد‪ .‬بنی صدر پس از اینکه‬ ‫در هر دو کشور ایفا گردید‪ .‬بدین ترتیب‪ ،‬مهم ترین وظیفه‌ی هر دو نیروی‬
‫به ریاست جمهوری رسید‪ ،‬گروهی از کارشناسان را مأمور تهیه گزارشی در‬ ‫هوایی بازدارندگی راهبردی و به‌طور عمده بازداشت راهبرد پیشروی نظامی‬
‫مورد وضعیت آمادگی نیروهای مسلح ایران کرد‪ .‬نتایج نگران کننده بودند‪:‬‬ ‫طرف مقابل گشت و فقط در صورت لزوم ماهیت تهاجمی به خود می گرفت‪.‬‬
‫نیروی زمینی صفر درصد‪ ،‬نیروی دریایی ده درصد‪ ،‬و نیروی هوایی بیست‬ ‫در تاریخ معاصر‪ ،‬کشورهای عربی بیشتر تالش های جنگی خود را با‬
‫درصد‪ .‬اگر عراق در آن زمان حمله می کرد همه چیز جهت یک پیروزی‬ ‫امید پایان دادن به آن به نفع خود از طریق ابزارهای سیاسی‪ ،‬آغاز کرده اند‪.‬‬
‫سریع برای آن کشور مهیا بود‪ .‬این شش ماه تنفس به ایرانیان اجازه داد‬ ‫بر اساس تجربه آنها‪ ،‬رسیدن به یک پیروزی سیاسی حتی یک شکست‬
‫نیروهای مسلح خود را تقویت کنند و در نتیجه در زمان شروع جنگ‪،‬‬ ‫مفتضحانه نظامی را نیز از اذهان مردم پاک می کرد‪ .‬شاید آنها در ‪1967‬‬
‫نیروهای هوایی و دریایی ایران کمابیش عملکرد خوبی داشتند‪ .4‬دلیل عمده‬ ‫(‪ )1346‬نیز چنین برنامه ای داشتند که اسرائیل را تحریک به حمله‌ی‬
‫هم این بود که ساختار پیشرفته و تجهیزات قدرتمندی برای آنها از رژیم‬ ‫پیشگیرانه کنند و سپس تنها با خنثی کردن حمالت اولیه‪ ،‬آن کشور را‬
‫قبلی به جای مانده بود‪.5‬‬ ‫شکست دهند‪ .‬اما جنگ شش روزه نشان داد این ایده تنها یک اشتباه‬
‫احتماالً عراقی ها پیش از حمله‪ ،‬از طریق مخالفان ایرانی و عربستان‬ ‫محاسباتی ویرانگر بوده است‪ .‬حتی اگر اعراب در ‪ 1967‬خیال آغاز جنگ‬
‫سعودی اطالعات گمراه کننده ای از اسرائیل و ایاالت متحده درباره‌ی وخیم‬ ‫را داشتند‪ ،‬چنانچه در ‪ )1352( 1973‬چنین کردند‪ ،‬حمالت پیشگیرانه‌ی‬
‫شدن اوضاع ایران و شرایط آشوب زده و افت توانایی نیروهای مسلح ایران‬ ‫‪ 5‬ژوئن ‪ 15( 1967‬خرداد ‪ )1346‬توسط هِیل ها آویر‪ ،1‬نقشه های آنان را‬
‫دریافت کرده بودند‪ .6‬این گزارش‌های نسبتاً نادقیق و اطالعات اغراق آمیز‬ ‫نقش بر آب کرد‪ .‬در ابتدای جنگ نیروی هوایی اسرائیل بیست و شش پایگاه‬
‫سبب شدند رهبری عراق تصمیم خود برای اجرای طرح حمله به ایران را‬ ‫هوایی مهم عربی را هدف قرار داد و نیروی هوایی مصر بیش از هشتاد درصد‬
‫بگیرد‪ .‬این اطالعات که به نظر موثق می آمد‪ ،‬به عراق تضمین می داد که‬ ‫هواپیماهای خود را از داد‪ ،‬بعد از آن سه نیروی هوایی عربی دیگر نیز به‬
‫برتری چهارصد و چهل و پنج هواپیمای آمریکایی ایران در برابر سیصد و‬ ‫طور مؤثر نابود شدند و نیروهای زمینی اسرائیل از شر حمالت هوایی مصون‬
‫سی و دو هواپیماهای عمدتاً ساخت شوروی عراق در اثر تصفیه‌ی خلبانان و‬ ‫ماندند‪ .‬اما اعراب سابقه‌ی طوالنی در نادیده انگاشتن چنین شکست هایی‬
‫کارکنان فنی و مکانیک های کارآزموده و همچنین کمبود منابع قطعات یدکی‬ ‫داشتند و برآوردهای اطالعاتی ضعیف آفت مشترک میان آنها بود‪ .‬بین‬
‫و پشتیبانی نگهداری تحلیل رفته است‪ .‬به‌عالوه گزارش‌ها نشان می دادند که‬ ‫سال های ‪ 1967‬تا ‪ 1969‬نیروی هوایی مصر سه بار به دلیل عملکرد ضعیف‪،‬‬
‫مستشاران و تکنسین های آمریکایی که در روزهای پیش از سقوط شاه ایران‬ ‫تصفیه و از نو سازماندهی شد‪ .2‬نیروی هوایی عراق نیز از این قاعده مستثنی‬
‫را ترک کردند‪ ،‬موفق شده بودند سوابق زرادخانه را پاک کرده‪ ،‬تجهیزات‬ ‫نبود با این تفاوت که تصفیه ها و سازماندهی های مجدد‪ ،‬هیچ نتیجه‌ی‬
‫الکترونیک هوابرد کلیدی را از روی جدیدترین جنگنده های اف‪14 -‬‬ ‫مثبتی به همراه نداشتند و تجربیات جنگ ‪ )1352( 1973‬که در بخش های‬
‫ایران باز کرده و محموله های قطعات یدکی و تجهیزات را در پایگاه های‬ ‫قبل مطرح شدند‪ ،‬اثبات کننده‌ی این مدعا می باشند‪.‬‬
‫سراسر ایران قبل از خروج از بین ببرند‪ .‬برآوردهای تحلیلگران غربی در‬ ‫رهبری عراق تصور می کرد‪ ،‬برخالف اینکه نیروی هوایی از نظر فناوری‬
‫سال ها از نیروی هوایی ایران عقب تر است‪ ،‬اما این فاصله به دنبال آشوب ها و‬
‫تصفیه های انقالبی در ایران پر شده است‪ .‬در ابتدای جنگ‪ ،‬سازمان اطالعات ‪ - 3‬ابوالحسن بنی صدر‪ ،‬نوبت حرف زدن من‪ -‬ایران‪ ،‬انقالب و معامالت پنهانی با ایاالت متحده‪،‬‬
‫مؤسسه‌ی براسیز‪ ،1991 ،‬ص‪.14 .‬‬
‫عراق فکر می کرد ایران می تواند تنها از بیست درصد قدرت هوایی خود‬
‫‪ - 4‬همان ص‪.69.‬‬
‫استفاده کند و آن را تهدیدی قابل مسامحه در برابر نیروی هوایی عراق‬
‫‪ - 5‬برخالف نظرات بنی صدر‪ ،‬کارآیی نیروی هوایی و دریایی ایران را نمی توان دستاورد دولت‬
‫جدید ایران دانست‪ .‬به عالوه این دو نیرو آنچنان پیشرفته و آموزش دیده بودند که نمی توانستند‬ ‫‪ Heil Ha’Avir - 1‬منطقه ای در شرق بیت المقدس که دفتر فرماندهی نیروی هوایی اسرائیل‬
‫مانند نیروی زمینی که سرباز محور بود‪ ،‬توانایی های خود را از دست بدهند‪.‬‬ ‫در آنجا قرار دارد و در اینجا تلویحاً نیروی هوایی اسرائیل می باشد‪ .‬م‬
‫‪ - 2‬جان دبلیو‪ .‬آموس‪ ،‬روابط سیاسی نظامی اعراب و اسرائیل‪ :‬برداشت های اعراب و سیاست های ‪ -6‬برای اطالعات بیشتر رجوع کنید به فصل چهار کتاب گری سیک؛ شگفتی اکتبر‪ -‬گروگان های‬
‫آمریکایی در ایران و انتخاب رونالد ریگان‪ ،‬انتشارات آی‪ .‬بی‪ .‬تائوریس‪ ،‬لندن‪1991 ،‬‬ ‫تنشزایی‪ ،‬نیویورک‪ ،‬انتشارات پرگامون‪ ،1979،‬ص‪. 81.‬‬

‫‪130‬‬
 ‫فصل‪ :4 :‬اولین جنگ خلیج‪-‬فارس‪ ،‬مرحله‌ی اول؛ یک روز رسوایی دیگر‬
‫تعمیر قسمت های زیادی از موتور در محل‪ ،‬خودکفایی صد در صد حاصل‬
‫شده بود‪ .‬یکی دیگر از عوامل مهم‪ ،‬فعال سازی مجدد کارگاه های ماشین ابزار‬
‫و تجهیز کارگاه ها و بهبود توانایی های تعمیر در محل به‌خصوص نوسازی‬
‫ابزارهای فرسوده با ابزارهای جدید‪ ،‬بود‪ .‬به‌عالوه‪ ،‬بالفاصله پس از شروع‬
‫جنگ‪ ،‬حکومت ایران خلبانان و متخصصان زندانی را آزاد کرد و بدین ترتیب‬
‫نیروی هوایی ایران را به قدرت قبلی خود بازگرداند‪ .‬این نیرو اگرچه اکنون‬
‫آرم نیروی هوایی جمهوری اسالمی ایران را بر خود داشت اما همان نیروی‬
‫هوایی قبلی بود که علیه عراق می جنگید‪.‬‬
‫جهان نمی توانست تصور کند که نیروی هوایی قادر باشد آنگونه که‬
‫نشان داد‪ ،‬عمل کند‪ ،‬به‌ویژه آنکه پیش از آغاز جنگ دو رویداد ناخوشایند‬
‫را تجربه کرده بود‪ .‬اولی عملیات شکست‌خورده ایاالت متحده برای نجات‬
‫گروگان هایش و دیگر کودتای نافرجام نوژه بود که هر دو به اعتبار نیروی‬
‫هوایی لطمه ی بسیار زدند‪ .‬در نتیجه عراق که اکنون صد و چهل جنگنده‪-‬‬
‫بمب افکن سوخو‪ 20-‬و میگ‪ 23-‬با آمادگی عملیاتی هشتاد درصد در ابتدای‬
‫جنگ‪ ،‬در اختیار داشت به این نتیجه رسید که نیروی هوایی ایران به قدری‬
‫تضعیف شده و نابسامان است که درصورت وقوع جنگ توان عملیاتی ای‬
‫بیش از فرستادن تعداد کمی هواپیما توسط خلبانان متعهد به نظام اسالمی‬
‫نخواهد داشت‪ .‬ناظران غربی نیز به همین نتیجه رسیده بودند و این امر تا‬
‫امروز هم همچنان پابرجاست‪.‬‬
‫به‌عالوه استفاده از نیروی هوایی عراق علیه ایران قرار بود به‌طورکلی‬
‫محتاطانه و حساب شده باشد‪ .‬اما درمقابل‪ ،‬این کاربرد در آن زمان با توجه‬
‫به ماهیت بازدارنگی آن به تهاجمی ترین و کشنده ترین شکلی که می شد‪،‬‬
‫تبدیل گردید‪ .‬از نیروی هوایی عراق خواسته شد کاری که برای آن ساخته‬
‫نشده بود را انجام دهد و برتری هوایی را برای عراق به ارمغان آورد‪ .‬اگر‬
‫عراق کوچک ترین ایده ای در مورد ضعف ذاتی نیروی هوایی خود در برابر‬
‫نیروی هوایی ایران داشت‪ ،‬حتی در صورت امکان‪ ،‬هرگز آن نیرو را ناگزیر‬
‫به مواجهه‌ی مستقیم با تمام قوا نمی کرد و احتماالً به همان شیوه که در‬
‫سال ‪ )1370( 1991‬در پیش گرفت‪ ،‬عمل می نمود‪ .‬در مقابل‪ ،‬نیروی هوایی‬
‫ایران همه‌ی ابزارهای الزم برای رسیدن به برتری هوایی مؤثر و سریع را‬
‫داشت و البته از آن ابزارها به‌خوبی بهره برد‪ .‬رویدادهای پیش رو نشان دادند‬
‫که بسیاری از گزارش‌های داده شده به عراق کامل نادرست بودند‪.‬‬
‫پاسخ قاطع و مقتدرانه ایرانیان در آسمان علیه بغداد و دیگر شهرهای‬
‫عراق در روز دوم جنگ‪ ،‬روحیه‌ی فرماندهان عالی عراق را در هم کوبید‪.‬‬
‫بخشی از این ناامیدی به خاطر مبالغاتی بود که درباره‌ی موفقیت دفاع هوایی‬
‫خود مطرح کرده بودند‪ .‬فرماندهی دفاع هوایی مدعی بود که در دو روز‬
‫ابتدایی جنگ خسارتی حیرت آور برابر با شصت و هفت هواپیما به ایران وارد‬
‫آورده است‪ ،‬عددی که بعدا ً به صد و ده افزایش یافت‪ .‬با وجود این چنانچه‬
‫بعدا ً توسط ژنرال تبعیدی عراقی وفیق السامرایی‪ ،‬رئیس پیشین استخبارات‬
‫ارتش عراق‪ ،‬تأیید گردید‪ ،‬بسیاری از این ادعاها بی  اساس بودند‪ .‬بدین ترتیب‬
‫که عراقی ها اساس ادعاهای خود را بر قفل های راداری بر هواپیماهای ایرانی‬
‫‪131‬‬
‫ابتدای جنگ نشان می داد که تنها هجده تا پنجاه درصد هواپیماهای ایران‬
‫عملیاتی بودند‪ .‬عراق فکر می کرد در زمان آغاز تهاجم تنها صد و هفتاد و‬
‫دو هواپیمای ایرانی عملیاتی هستند و مابقی به دلیل کمبود قطعات یدکی‬
‫و نگهداری مناسب (عمدتاً به دلیل نداشتن کلید انبارها و نبود جداول‬
‫رایانه ای مورد استفاده برای ردگیری قطعات) زمینگیر هستند‪ .‬نیروی هوایی‬
‫ایران در سایه‌ی این گزارش‌های بدبینانه‪ ،‬خیلی زود با مشکالت قابل توجه‬
‫نگهداری هواپیماها و توانایی های عملیاتی اش مواجه می شد‪ .1‬اوضاع تا آنجا‬
‫پیش رفت که گزارش‌های نادرستی از سوی افسران اطالعاتی اسرائیل در‬
‫اختیار عراق قرار گرفت که درست پیش از انقالب چهل و هشت خدمه‌ی‬
‫هوایی اسرائیلی با آخرین پرواز ای‪ 1‬ا ِی‪ 21‬به تهران آورده شدند و آنها چهل‬
‫و هشت اف‪ 14-‬تامکت ایرانی را به پایگاه هوایی ای در شمال صحرای سینا‬
‫برده اند‪ .‬همان منبع همچنین مدعی شده بود که تمامی افسران ایرانی‬
‫شرکت کننده در این عملیات زندانی شده اند‪.‬‬
‫بدین ترتیب یک سؤال منطقی به ذهن می رسد و آن اینکه بر اساس‬
‫این گزارش‌ها چگونه نیروی هوایی ای که تنها بیست درصد عملیاتی است‬
‫می تواند حدود سیصد هواپیما در روز اول جنگ به آسمان بفرستد؟ البته‬
‫حقیقت این است که همانگونه که بعدا ً بنی صدر هم تأیید کرد‪ ،‬تکمیل‬
‫پروژه تمام نشده‌ی دفتر صلح به ارزش دویست و پنجاه میلیون دالر دوباره‬
‫در دوران ریاست جمهوری او توسط کارکنان نیروی هوایی از سر گرفته‬
‫شد‪ .‬آن طور که گفته می شود این کارکنان شبانه‌روز کار کردند تا توانستند‬
‫انبارهای به‌هم‌ریخته‌ی قطعات یدکی را سرو سامان بدهند و این امر در‬
‫عملکرد آینده‌ی نیروی هوایی ایران نقشی حیاتی داشت‪ .‬مقادیر زیادی‬
‫قطعات ثبت نشده در انبارهای دورافتاده جمع آوری و سازماندهی شدند‬
‫و در رایانه های باقی مانده از پروژه‌ی دفتر صلح ثبت گردیدند و همین‬
‫پاسخ دهی به نیازهای بخش نگهداری را تا حد زیادی بهبود بخشید‪ .‬این کار‬
‫هرچند تا اوایل سال ‪ )1362( 1983‬تکمیل نشد‪ ،‬ولی نیروی هوایی ایران‬
‫را قادر ساخت تا به‌عنوان یک بازوی هوایی مؤثر در ابتدای جنگ‪ ،‬وقتی که‬
‫بی‌تجربگی و مشکالت نگهداری همه‌گیر بود‪ ،‬وارد درگیری ها شود‪ .‬بعد از‬
‫انقالب اسالمی‪ ،‬هرج و مرج درگرفته باعث شد مستشاران نظامی باعجله‬
‫ایران را ترک کنند و بیشتر مدارک سری و سیستم های تسلیحاتی را که‬
‫میلیون ها دالر می ارزید پشت سر خود دست‌نخورده به جا گذارند‪ .‬اما به‬
‫دلیل تالش های انجام گرفته برای برپا کردن مجدد دفتر صلح‪ ،‬امکان رفع‬
‫این مشکالت فراهم گردید‪ .‬فقط به‌عنوان نمونه‪ ،‬توانایی نگهداری موتور‬
‫نیروی هوایی ایران در ماه های قبل از تهاجم عراق به حدی رسید که از نظر‬
‫‪ - 1‬آنتونی کوردزمن‪ ،‬خلیج و جست‌وجوی پایداری راهبردی‪ ،‬بولدر‪ ،‬کولو‪ :‬انتشارات وست ویو‪،‬‬
‫‪ ،1984‬ص‪635 .‬؛ و افرایم کارش‪ ،‬جنگ ایران و عراق‪ :‬یک تحلیل نظامی‪ ،‬مؤسسه ی بین المللی‬
‫مطالعات راهبردی‪ ،‬مقاالت آدلفی‪ ،‬شماره ی ‪ ،220‬دورچستر‪ ،‬بریتانیا‪ ،‬هنری لینگ‪ ،1987 ،‬ص‪.‬‬
‫‪.46‬‬
‫‪2 - E1 A1‬‬
‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫و ناپدیدی آنها پس از شلیک موشک زمین به هوا می گذاشتند‪ .‬بنابر گفته‌ی‬

‫السامرایی‪" ،‬استخبارات ارتش عراق اوقات دشواری در توضیح این مسئله‬
‫به نیروهای دفاع هوایی داشت که این امر ضرورتاً به معنی شکار هواپیما‬
‫نیست‪ ،‬به‌ویژه که ایرانی ها معموالً در ارتفاع بسیار پایین پرواز می کردند‬
‫و زدن آنها با موشک زمین به هوا بسیار مشکل بود"‪ .‬این استدالل بعدا ً و‬
‫هنگامی که معلوم شد قطعات فلزی نشان داده شده در تلویزیون به‌عنوان‬
‫الشه‌ی هواپیمای ایرانی‪ ،‬در واقع بقایای موشک زمین به هوا بوده است‪،‬‬
‫مجددا ً تأیید گردید‪ .‬مشابه همین اتفاق در حمله‌ی هوایی آمریکا به لیبی‬
‫در ‪ 15‬آوریل ‪ 26( 1986‬فروردین ‪ )1365‬رخ داد‪ .‬بازجویی خلبانان اسیر‬
‫شده‌ی ایرانی هم مشخص کرد که تعداد واقعی جنگنده های سرنگون شده‬
‫ایرانی کمتر از ده درصد رقم اعالم شده از سوی فرماندهی دفاع هوایی عراق‬
‫بوده است‪.1‬‬
‫عراق وقتی نتوانست کنترل آسمان را از آن خود کند‪ ،‬بلکه آن را‬
‫به نیروی هوایی ایران واگذار کرد‪ ،‬برای رسیدن هرچه زودتر به اهداف‬
‫تعیین شده بر نیروی زمینی خود سرمایه گذاری کرد‪ .‬در نتیجه‪ ،‬ارتش عراق‬
‫نتوانست به اهداف خود برسد و به‌شدت توسط نیروی هوایی و نیروهای‬
‫مسلح ایران که از نظر فناوری و روحیه برتر بودند‪ ،‬متوقف گردید‪ .‬عراقی ها‬
‫که به‌تدریج توان پیشروی خود را از دست می دادند‪ ،‬مجبور بودند برای دفاع‬
‫از نیروهایشان روی زمین دربرابر حمالت هوایی قاطعانه و ویرانگر هوایی‬
‫تالش زیادی کنند‪ .‬این حمالت هوایی برخالف تلفات سنگین در برابر دفاع‬
‫هوایی‪ ،‬فشار خود را حفظ کرد و سرانجام موفق شد عراقی ها را در جبهه‌ی‬
‫دزفول و گیالنغرب متوقف نماید‪ .‬آنچه از ابتدای جنگ مشخص گردید این‬
‫بود که ساختار بازدارنده‌ی نیروی هوایی عراق مانند نیروهای هوایی دیگر‬
‫کشورهای عربی با راهبرد تهاجمی سازگار نبود و نمی توانست در آن زمینه‬
‫جای گیرد‪ .‬ضعف رهبری نظامی‪ ،‬آموزش‪ ،‬تجربه‌ی نبرد‪ ،‬نگهداری و کیفیت‬
‫فرماندهی بالی جان نیروی هوایی عراق بودند‪.‬‬

‫‪ - 1‬سرلشگر وفیق السامرایی در این باره می نویسد‪« :‬فرمانده دفاع هوایی ادعا کرد ظرف دو‬
‫روز اول جنگ‪ ،‬ده ها فروند از هواپیماهای ایران را بر فراز بغداد سرنگون کرده است‪ .‬او برای این‬
‫حرف خود به نظریه ی قفل راداری روی هدف ها و ناپدید شدن اهداف پس از شلیک به طرف‬
‫آنها استناد می کرد‪ .‬ما راجع به این موضوع وارد بحث و جدل عمیقی شدیم و باالخره معلوم شد‬
‫که قفل راداری روی هدف و شلیک موشک زمین به هوا به مفهوم سرنگونی هدف نیست؛ به ویژه‬
‫آنکه هواپیماهای ایران در ارتفاع بسیار پایین پرواز می کردند و هدف قرار دادن آنها به وسیله‬
‫موشک های سام ‪ ،2‬سام ‪ ،3‬و سام ‪ 6‬ساخت شوروی کاری بس مشکل بود‪ .‬چیزی که استدالل‬
‫ما را تقویت می کرد‪ ،‬این بود که معلوم شد قطعات فلزی که نیروهای دفاع هوایی به عنوان بقایای‬
‫هواپیماهای سرنگون شده ارائه می کردند‪ ،‬درواقع بقایای موشک سام بوده است‪ ».‬مترجم به نقل‬
‫از‪ :‬ویرانی دروازه شرقی‪ ،‬مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ‪ ،‬تهران‪ ،1377 ،‬ص‪69 .‬‬

‫‪132‬‬
 ‫فصل‪5 :‬‬

‫مرحله‌ی دوم؛ سرنیزه‌ی عراق‬

‫درون خاک ایران‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫شکار و کشتن مردمی که ناخواسته جان مرا نجات دادند‪ ،‬اکنون شغل من است‪.‬‬

‫‪ -‬خلبان ایرانی ناشناس منتظر اعدام‪ ،‬پیش از آزاد شدن برای جنگ با عراقی ها‬

‫فانتوم نیمروز‬
‫کام ًال در مقابله به مثل نیز به همین ترتیب عمل می کرد‪ .‬تأسیسات صادرات‬ ‫تا ‪ 27‬سپتامبر (‪ 5‬مهر)‪ ،‬بر روی زمین‪ ،‬نیروهای پیش‌رونده‌ی عراق‬
‫نفت و پتروشیمی ایران در شمال خلیج فارس به‌شدت توسط موشک های‬ ‫توانستند تا ظهر‪ ،‬اهواز را به محاصره در آورده و با تانک و توپ شهر را‬
‫زمین به هوای هاوک و گشت های هوایی رزمی محافظت می شدند و این‬ ‫بکوبند‪ .‬ارتش عراق همچنین به دروازه های سوسنگرد‪ ،‬ایالم‪ ،‬قصرشیرین‬
‫امر‪ ،‬حمالت عراق بر علیه آنها را پرهزینه و نامتداوم می ساخت‪ .‬البته‬ ‫و دزفول رسیده بود‪ .‬در آسمان‪ ،‬نیروی هوایی عراق به تالش های جسته‬
‫تأسیسات نفتی و بندرهای آبادان و خرمشهر در اثر شلیک مستقیم توپخانه‬ ‫گریخته‪ ،‬محدود و بی اثر خود علیه نیروی هوایی ایران ادامه می داد و در‬
‫و تانک های عراقی به طرز وحشتناکی آسیب دیدند‪ .‬در همین حال‪ ،‬ایاالت‬ ‫جریان همین حمالت سه هواپیما از دست داد‪ .‬در پاسخ به این حمالت‪،‬‬
‫متحده‪ ،‬با ایجاد یک نیروی واکنش سریع‪ ،‬دست به افزایش نیروهای نظامی‬ ‫پایگاه هوایی کرکوک مورد حمله‌ی دو اف‪ 5-‬ایرانی قرار گرفت و خسارات‬
‫خود در منطقه زد و با قرار دادن پایگاه آن در جزیره‌ی دیگو گارسیا‪ 1‬آماده‌ی‬ ‫سنگینی به تأسیسات و ایستگاه مخابراتی آن وارد آمد‪ .‬اما همان‌گونه که‬
‫هرگونه مداخله در صورت گسترش جنگ به منابع نفت جنوب خلیج فارس ‬ ‫قب ًال عنوان شد‪ ،‬بیشتر پروازهای ایران بر راه های تدارکاتی‪ ،‬پل ها‪ ،‬خطوط‬
‫گردید‪ .‬برای افزایش آگاهی موقعیتی‪ ،‬ماهواره های جاسوسی آمریکایی و‬ ‫آهن و پادگان های نظامی‪ ،‬متمرکز بودند و در این راه گاهی از اف‪4-‬دی ها و‬
‫ایستگاه های نظارتی به‌طور پیوسته هر تحولی را در این منطقه‌ی بی ثبات‬ ‫بمب های هدایت لیزری بهره می بردند‪ .‬در طی نبرد زمینی شدید در اطراف‬
‫تحت نظر داشتند‪ .‬پایگاه ششم شکاری (بوشهر) به‌عنوان پایگاه دفاعی اصلی‬ ‫گیالنغرب‪ ،‬هلیکوپترهای کبرا در پشتیبانی از لشگر هشتاد و یکم زرهی‬
‫کرمانشاه‪ ،‬دو تیپ تانک عراقی را در یک عملیات درخشان به‌طور کامل نابود‬
‫‪1 - Diego Garcia‬‬ ‫کرده و چهل و شش تانک را با استفاده از موشک های تاو و راکت از بین‬
‫بردند‪ .‬حدود چهل تانک دیگر هم در عراق و پیش از اینکه حتی وارد خاک‬
‫ایران شوند‪ ،‬به دست اف‪5-‬ها از بین رفتند‪ .‬در طول روز هم نیروی هوایی‬
‫ایران مدعی شد که سه هواپیمای عراقی را در نبرد هوایی سرنگون کرده‬
‫است‪ ،‬در حالیکه سه اف‪ 4-‬آسیب دیده‌ی ایرانی که هدف موشک های هوا به‬
‫هوا و توپخانه‌ی ضدهوایی قرار گرفته بودند‪ ،‬مجبور شدند در جاده‌ی اهواز‪-‬‬
‫خرمشهر فرود بیایند‪ .‬آنها بالفاصله با استفاده از کامیون های سنگین عقب‬
‫کشیده شدند‪ .‬در همین زمان حداقل سه جنگنده‪-‬بمب افکن ایرانی نیز از‬
‫دست رفتند‪ .‬یکی از این هواپیماها یک اف‪4-‬ای به خلبانی سروان حسن‬
‫کدخدایی و ستوان یکم محمدرضا کرمی بود که گویا بر اثر شلیک موشک‬
‫زمین به هوا از یک ناو ایرانی بر فراز ماهشهر ساقط شد‪ .‬یک اف‪ 4-‬دیگر‬
‫نیز بر فراز عراق هدف قرار گرفت و خدمه‌ی آن‪ ،‬سرهنگ محمود محمودی‬
‫و سروان احمد وزیری زاده اسیر شدند‪ .‬با وجود این‪ ،‬نظر فرماندهان ایرانی‬
‫مبنی بر احتمال طوالنی شدن جنگ به‌عالوه خسارات هوایی‪ ،‬نیروی هوایی‬
‫ایران را مجبور کرد در هر مأموریت از تعداد کمی هواپیما استفاده کند و‬
‫دسته های یک یا دو فروندی را عازم صحنه های نبرد سازد‪.‬‬
‫در این تصویر که مو بر تن انسان سیخ می کند‪ ،‬مرحله دوم یک سام‪ 2-‬عراقی موسوم‬ ‫تا اینجا عملکرد نیروی هوایی ایران‪ ،‬ورای انتظارات ناظران غربی بود‪.‬‬
‫به «دسته تلفن» بدون مزاحمت از جلوی یک آر اف‪4-‬ای عبور می کند‪( .‬مجموعه‬ ‫نیروی هوایی عراق کام ًال در سد کردن حمالت نیروی هوایی ایران و جلوگیری‬
‫عکس نویسندگان)‬ ‫از نابودی گسترده‌ی تأسیسات نفتی و اقتصادی عراق ناموفق بود و در مقابل‪،‬‬

‫‪134‬‬
 ‫فصل‪ 5 :‬مرحله‌ی دوم؛ سرنیزه‌ی عراق درون خاک ایران‬

‫کاهش داد‪ .‬این عوامل باعث شد حمالت نیمروزی فانتوم ها (که به فانتوم‬ ‫از مسیرهای ترابری شمال خلیج فارس‪ ،‬جزیره خارک‪ ،‬بندر امام خمینی و‬
‫نیمروز در میان شهروندان بغدادی شهرت یافته بودند و معموالً متشکل از‬ ‫بوشهر (مقر فرماندهی منطقه‌ی دوم دریایی نیروی دریایی ایران و محل‬
‫دو فانتوم بودند که به اهدافی در منطقه‌ی بغداد حمله می کردند) آسان تر و‬ ‫ساخت نیروگاه اتمی) از نظر منابع و خلبانان مجبور به صرفه جویی شد‪ ،‬اما‬
‫نه اما کم خطرتر شوند‪ .‬هرچند دفاع هوایی عراق اغلب نمی توانست اهداف‬ ‫توانست با موفقیت حمالت هوایی عراق علیه حیاتی ترین تأسیسات را دفع‬
‫خود را بزند (زیرا ایرانی ها با ارتفاع پنج متر از روی پشت بام ها پرواز و از‬ ‫کند‪ .‬آنها همچنین یکی از درخشان ترین کارنامه های شکار هواپیماهای‬
‫ال به الی ساختمان های بلند پرواز می کردند)‪ ،‬اما بی‌امان می جنگید و‬ ‫دشمن را در میان واحدهای نیروی هوایی ایران به نام خود ثبت کردند‪.‬‬
‫تاوان کوچک ترین اشتباه را با خون می گرفت‪ .‬بعدازظهر همان روز‪ ،‬فانتوم ها‬ ‫تمام منطقه‪ ،‬تحت دفاع و پوشش هوایی بسیار قدرتمندی بود که حتی از‬
‫و تایگرهای نیروی هوایی ایران دست به مجموعه حمالت جدیدی علیه‬ ‫تهران نیز بیشتر به چشم می آمد‪ .‬تعجبی ندارد که در هفته‌ی اول جنگ‬
‫تأسیسات نفت و گاز موصل‪ ،‬اربیل و کرکوک زدند و برای اولین بار به‬ ‫هفده هواپیمای عراقی‪ ،‬ساقط گشتند که از این میان دست کم ده فروند از‬
‫سلیمانیه نزدیک شدند‪ .‬این عملیات ها نه تنها صادرات نفت عراق را دچار‬ ‫آنها در نبرد هوایی شکار شدند‪ .‬در اوایل روز ‪ 28‬سپتامبر (‪ 6‬مهر) نیروی‬
‫وقفه کرد‪ ،‬بلکه ُکردها را نیز به شورش علیه دولت بغداد تشویق نمود‪.‬‬ ‫هوایی عراق دوباره بر فراز خلیج فارس دست به کار شد و حمالتی را علیه‬
‫مقامات عراقی اذعان کردند که نابودی خط لوله مدیترانه که صادرات ساالنه‬ ‫پایگاه هوایی بوشهر و جزیره‌ی خارک سازماندهی کرد‪ .‬اف‪4-‬ای های در‬
‫سی و پنج میلیون بشکه نفت را از طریق ترکیه میسر می ساخت‪ ،‬به‌طور‬ ‫حال گشت‪ ،‬حمله به خارک را رهگیری کرده و یک میگ‪23-‬بی ان را با‬
‫بالقوه عملیات جنگی عراق را دچار اختالل کرد‪ .1‬درحقیقت اگر کمک های‬ ‫اسپارو سرنگون کردند در حالیکه یکی دیگر به دست دفاع هوایی نیروی‬
‫سخاوتمندانه‌ی اعراب نبود‪ ،‬بمباران راهبردی ایرانی ها به خوبی می توانست‬ ‫دریایی ساقط شد‪ .‬باقیمانده‌ی دسته‌ی پروازی عراقی مهمات خود را با‬
‫عراق را به زانو در بیاورد و این کار را خیلی سریع و درست مشابه آنچه‬ ‫عجله خالی کردند و بالفاصله سمت شمال دور زدند‪ .‬چند ساعت بعد‪،‬‬
‫ائتالف ضد صدام‪ ،‬ده سال بعد انجام داد‪ ،‬به پایان برساند‪ .‬نیروی هوایی‬ ‫سه میگ‪23-‬بی ان عراقی پس از راکت باران پایگاه هوایی بوشهر مجددا ً‬
‫ایران با سازماندهی بهتر و تجهیزات سنگین تر و نیز پروازهای پشتیبانی‬ ‫توسط فانتوم ها رهگیری شدند‪ .‬جنگنده های عراقی بدون پوشش هوایی‬
‫نزدیک بیشتر‪ ،‬هر روز نیز با از راه رسیدن خلبان بیشتر از زندان ها تقویت‬ ‫هیچ شانسی نداشتند و همگی در کمتر از یک دقیقه هدف قرار گرفتند‪.‬‬
‫می شد‪ ،‬به نحوی که به تدریج توانست ابتکار عمل را به دست گیرد و حتی‬ ‫این عدم موفقیت و تحمل خسارات سنگین تا حدی به خاطر تاکتیک غلط‬
‫تا حدی روند جنگ را تغییر دهد‪ .‬عالوه بر مشکالت روزافزون‪ ،‬عدم توافق‬ ‫خلبانان عراقی در پرواز در دسته های کوچک پراکنده در ارتفاع متوسط‪،‬‬
‫بین فرماندهان نظامی و رهبران روحانی بانفوذ بود که مکررا ً در فرآیند‬ ‫بدون پوشش هوایی و بدون داشتن گیرنده‌ی پیش هشدار راداری بود‪ .‬البته‬
‫تصمیم گیری وارد می شدند و دستور عملیات های غیرمنطقی می دادند‪.‬‬ ‫با پرواز در ارتفاعات باالتر دقت آنها نیز به همان میزان کاهش می یافت‪.‬‬
‫مشکل بازگرداندن هواپیماها از عراق با مخزن خالی سوخت نیز همچنان‬ ‫تا اواسط دسامبر (آذر) فقط در منطقه‌ی خارک و بوشهر حدود پنجاه و‬
‫پابرجا بود‪ .‬اکنون سوخت نیز به یک عامل مهم در بقای خلبانان ایرانی‬ ‫هفت هواپیمای عراقی از انواع مختلف سرنگون شدند‪ .‬شبکه‌ی دفاع هوایی‬
‫تبدیل شده بود به‌طوریکه هر درگیری با جنگنده های عراقی به قیمت وقت‬ ‫منطقه ای از چندین تاکتیک خالقانه برای زدن هواپیماهای عراقی بهره‬
‫و سوخت جت تمام می شد و حتی اگر بی‌نتیجه هم بود‪ ،‬اغلب جان آنها را‬ ‫می جست‪ ،‬مث ًال با هماهنگی نزدیک با رهگیرهای در حال گشت‪ ،‬مناطق‬
‫در بازگشت به پایگاه تهدید می کرد‪ .‬عراقی ها نیز کوشیدند تا با استفاده از‬ ‫خاص شکار موشک های زمین به هوا ایجاد شده بودند که هواپیماهای‬
‫روش ایران‪ ،‬خسارات جدی به امکانات صادراتی نفت ایران وارد آورند و از‬ ‫عراقی را با تعقیب در داخل آن مناطق به تله می انداختند‪ .‬چنانچه قب ًال هم‬
‫این رو ایستگاه پمپاژ گره واقع در شصت کیلومتری گچساران (دو گنبدان)‬ ‫عنوان شد‪ ،‬نیروی هوایی ایران عالوه بر مأموریت پشتیبانی هوایی نزدیک و‬
‫که قلب صادرات نفت ایران محسوب می شد را بمباران کردند‪ ،‬اما همه‌ی‬ ‫بازدارندگی‪ ،‬در تالفی حمالت هوایی عراقی به‌طور نسبی نیز معطل نمی کرد‪.‬‬
‫بمب های ریخته شده یا به هدف نخوردند یا عمل نکردند‪.‬‬ ‫ظهر هنگام‪ ،‬دو اف‪ 4-‬در ارتفاع پست خود را به باالی دجله رساندند و مرکز‬
‫فرماندهی ارتش عراق در مرکز شهر را بمباران کردند‪ .‬در طول حمله‪ ،‬یکی‬
‫دزفول در معرض خطر‬ ‫از اف‪4-‬ها با ارتفاع تنها بیست متر از روی شهر پرواز می کرد به نحوی که‬
‫نقشه های عراق برای تسخیر سریع خوزستان به‌طور کامل شکست‬ ‫یکی از موشک های زمین به هوای شلیک شده به سمتش به یک ساختمان‬
‫برخورد کرد‪ .‬ایرانی ها به سرعت گذرگاه های امن در میان نواحی مورد دفاع‬
‫فرماندهی دفاع هوایی عراق را شناسایی کرده و از آنها به نفع خود استفاده ‪ - 1‬وزیر انرژی ترکیه «بولینت بن گل»‪ ،‬در مصاحبه با رویترز به تاریخ ‪ 6‬مهر ‪ 1359‬گفت‪ :‬سی‬
‫می کردند‪ ،‬به‌ویژه از وقتی که نیروی هوایی ایران شروع به تمرکز بیشتر بر و پنج میلیون تن نفت خام از طریق خط لوله ی عراق به ترکیه به بندر «یوتامالیک» انتقال داده‬
‫جبهه ها کرد و تعداد و اندازه‌ی مأموریت های اعزامی به عمق خاک عراق را می شد که در حال حاضر این رقم به صفر رسیده است‪ .‬مترجم به نقل از‪ :‬فاتحان خرمشهر‪ ،‬زهرا‬
‫ابوعلی‪ ،‬بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش های دفاع مقدس‪ ،1388 ،‬ص‪.42 .‬‬

‫‪135‬‬
 ‫فصل‪ 5 :‬مرحله‌ی دوم؛ سرنیزه‌ی عراق درون خاک ایران‬
‫شمال خوزستان را کاهش دهد و نیز کارت دعوتی باشد برای خلبانان عراقی‬
‫که با مصونیت کامل حمالتی را در عمق خاک ایران ترتیب دهند‪ .‬بنابراین‬
‫ایرانی ها تمام تالش خود را به کار بستند تا تدارکات و نیروهای کمکی را‬
‫هرچه سریعتر به این منطقه سرازیر کنند و جبهه را متوازن و مستحکم‬
‫سازند‪ .‬با این وجود‪ ،‬نیروی هوایی عراق به جای پشتیبانی از نیروهای‬
‫زمینی در پیشروی به سمت نخجیر‪ ،‬تالش خود را در آن روز بر حمالتی به‬
‫عمق خاک ایران متمرکز ساخت و بعد معلوم شد این حمالت به اندازه‌ی‬
‫پشتیبانی هوایی نزدیک هزینه‌بر بودند‪ .‬در ساعت ‪ 1535‬دو توپولوف‪22-‬‬
‫به غرب تهران نزدیک شدند و پاالیشگاه این شهر و چند هدف دیگر را‬
‫بمباران کردند و سه کارگر ساختمانی را به شهادت رساندند‪ .‬هواپیماهای‬
‫عراقی بعد از اینکه نه روز پیش در حمله به تهران یک هواپیما را در اثر‬
‫شلیک موشک زمین به هوای ام آی ام‪23-‬بی از دست داده بودند این‌بار‬
‫در برابر موشک های زمین به هوای ایران به‌طور گسترده از چف استفاده‬
‫کردند‪ .‬با وجود این یکی از هواپیماها از ناحیه‌ی بال هدف توپ ضدهوایی‬
‫قرار گرفت ولی توانست خود را از حریم هوایی ایران خارج کند‪ .‬هرچند‬
‫دو توپولف نتوانستند خود را به فرودگاه مهرآباد برسانند‪ ،‬اما عراق متعاقباً‬
‫مدعی شد هواپیماهایش دو ‪ 747‬و چندین هواپیمای ترابری را در بخش‬
‫تعمیر و نگهداری فرودگاه مهرآباد نابود کرده اند‪ .2‬همزمان با این حمله‪ ،‬دیگر‬
‫هواپیماهای عراقی بنادر گناوه و خارک‪ ،‬دو مخزن بزرگ در پاالیشگاه تبریز‬
‫(که به مدت دو روز می سوختند)‪ ،‬فرودگاه کرمانشاه و پایگاه های امیدیه‬
‫و نوژه را بمباران کردند و شش هواپیما در جریان حمالت از دست دادند‪.‬‬
‫ایرانی ها نیز درگیر حمالت علیه زیرساخت ها بودند‪ .‬جنگنده‪-‬بمب افکن های‬
‫اف‪ 5-‬بعد از ضربه‌ی تلخی که شب قبل از بمب افکن های عراقی دریافت‬
‫کرده بودند‪ ،‬برای مقابله از پایگاه تبریز برخاستند و به اهداف مهمی در‬
‫شمال عراق حمله کردند‪ .‬دو جفت از آنها تأسیسات ژنراتورهای برق‪-‬‬
‫آبی دربندیخان و دوکان را چنان دقیق و مؤثر بمباران کردند که مردم‬
‫بخش های بزرگی از شمال و مرکز عراق آن شب را در تاریکی گذراندند‪.‬‬
‫یکی از تایگرها سرنگون شد و دیگری از ناحیه‌ی بال آسیب دید ولی توانست‬
‫خود را به پایگاهش برساند‪ .‬ایستگاه های پمپاژ نفت‪ ،‬پادگان های نظامی و‬
‫کارخانه‌ی پتروشیمی همام العلیل در شمال عراق نیز ضرباتی از تایگرهای‬
‫ایرانی دریافت کردند‪ .‬پایگاه تبریز بیشترین پروازها را داشت و کارکنان فنی‬
‫برای نگه داشتن جنگنده ها در سطح عملیاتی‪ ،‬شبانه‌روز کار می کردند‪.‬‬
‫گفته می شد تعمیر اساسی یک اف‪ 5-‬در زمان صلح و با همکاری نورثروپ‬
‫شش ماه طول می کشید‪ ،‬اما اکنون به مدد شرایط اضطراری نبرد‪ ،‬پنج‬
‫اف‪ 5-‬آسیب دیده در جنگ در عرض بیست و چهار ساعت تعمیر شده‬
‫و به وضعیت پروازی بازگشتند‪ .‬به‌عالوه بعد از ظهر همان‌روز‪ ،‬اف‪14-‬ها‬
‫یک یورش دیگر عراق علیه خارک را دفع کرده و یک میگ‪23-‬بی ان را در‬
‫جنوب جزیره سرنگون کردند‪.‬‬
‫‪" - 1‬محوطه‌ی هوایی دزفول نابود شد" و "نیروها دوازده هواپیمای دشمن را به زیر کشیدند و‬
‫‪ - 2‬این موضوع صحت ندارد‪ .‬یادداشت سرهنگ خلبان فریدون علی مازندرانی بر متن‪.‬‬
‫‪143‬‬
‫جنگنده های نیروی هوایی ایران یک میگ‪ 23-‬را در جریان تعقیب و گریز‬
‫بر فراز دزفول نابود کردند‪ .‬عراق که همچنان با مشکالت خود در زمینه‌ی‬
‫پشتیبانی هوایی نزدیک و بازدارندگی هوایی دست و پنجه نرم می کرد و نُه‬
‫هواپیما در تالش برای اشغال آبادان و خرمشهر از دست داده بود‪ ،‬توجه خود‬
‫را معطوف به نواحی مسکونی ساخت و دزفول‪ ،‬خرم آباد و چند شهر دیگر را‬
‫بمباران کرد و تلفات سنگینی به بار آورد‪ .‬اواخر همان‌روز (ساعت‪ )2300‬دو‬
‫توپولف‪ 16-‬با همراهی جنگنده های میگ‪ ،‬به منازل سازمانی پایگاه شکاری‬
‫تبریز حمله کردند‪ .‬در این حمله چهل و دو نفر از کارکنان نیروی هوایی‬
‫به شهادت رسیدند و بسیاری زخمی شدند‪ .‬یکی از میگ ها نیز توسط یک‬
‫اف‪ 5-‬نزدیک دریاچه‌ی ارومیه سرنگون شد‪ .‬سرهنگ دوم مرتضی فرزانه‪،‬‬
‫فرمانده پایگاه دوم شکاری اعالم کرد این پایگاه قطعاً انتقام خواهد گرفت و‬
‫بیست سرباز عراقی را به ازای هریک از شهروندان به شهادت رسیده ایران‪،‬‬
‫خواهد کشت‪ .‬حمالت مشابهی در همان روز علیه خارک و بوشهر به اجرا‬
‫درآمد که هر دو خنثی شدند‪ .‬شرایط در آسمان برای صدام حسین قابل‬
‫تحمل نبود و از این رو فشار زیادی بر نیروی هوایی عراق وارد می آورد‪ .‬این‬
‫نیرو تا آن زمان بیش از شصت هواپیما (عمدتاً میگ‪ 21-‬و ‪ 23‬و همچنین‬
‫تعداد زیادی سوخو‪ 7-‬و سوخو‪ )20-‬و پنجاه خلبان در ضدحمالت از دست‬
‫داده بود (ایران رسماً مدعی زدن صد و ده فروند بود)‪ .‬این امر به‌ویژه از آن‬
‫جهت اهمیت داشت که نیروهای عراقی در برابر مواضع ضعیف اما سرسخت‬
‫ایران در نزدیکی دزفول‪ ،‬خرمشهر و آبادان متوقف شده بودند‪ .‬نیروی هوایی‬
‫عراق نشان داده بود که توان پشتیبانی از نیروهای زمینی را مشابه نیروی‬
‫هوایی و هوانیروز ایران ندارد‪ .‬بدین ترتیب عراق مجددا ً به عملیات بازدارنده‬
‫متوسل شد و از اوایل اکتبر دست به حمالت جدیدی علیه تبریز‪ ،‬همدان‪،‬‬
‫دزفول و خرمشهر زد‪ .‬این امر به همراه حمالت ایرانیان علیه پایگاه ها و‬
‫کاروان های تدارکاتی نزدیک بصره‪ ،‬نبردهای هوایی بیشتری به همراه‬
‫داشت‪ .‬تعدادی از تامکت های اسکادران هشتاد و دوم به پایگاه هوایی بوشهر‬
‫اعزام شدند اما بیشتر آنها همچنان از اصفهان و شیراز عملیات می کردند و‬
‫به‌ویژه در روز ‪ 5‬اکتبر (‪ 13‬مهر) بسیار موفق عمل کردند‪ .‬در ساعت ‪1000‬‬
‫تامکت ها همزمان دو دسته‌ی پروازی عراقی را هنگام نزدیک شدن به پایگاه‬
‫هوایی تازه تأسیس امیدیه و پل دختر رهگیری و دو سوخو‪ 20-‬را ساقط‬
‫کردند‪ .‬در مقابل نیروی هوایی عراق مدعی شد هنگامی که جنگنده هایش‬
‫محوطه‌ی هوایی دزفول را "نابود" کرده اند‪ ،‬دو فانتوم نیز سرنگون شده اند و‬
‫نیز خبر از نابودی بیست هلیکوپتر در حمله علیه فرودگاه کرمانشاه داد‪ .‬اما‬
‫این اخبار قطعاً مبالغه ای بیش نبود‪.1‬‬
‫عراقی ها مشخصاً در منطقه‌ی مهران‪/‬دهلران پیشروی بهتری داشتند‬
‫و رادار نخجیر در خطر افتادن قریب الوقوع به دست دشمن قرار داشت‪ .‬این‬
‫پیروزی می توانست به طرز مؤثری آگاهی موقعیتی خلبانان ایرانی در ایالم و‬
‫ضدحمله‌ی آنها را دفع کردند"‪ ،‬بغداد آبزرور‪ 6 ،‬اکتبر ‪ ،1980‬ص‪1.‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫بود تا پس از شکست ارتش عراق در گرفتن شهرهای کلیدی ایران‪ ،‬ایرانیان‬

‫حمله‌ی عراق با چهار سوخو‪ 20-‬در صبح ‪ 6‬اکتبر (‪ 14‬مهر) علیه بندر‬
‫را مجبور به نشستن بر سر میز مذاکره کند‪ .‬درحقیقت در روزهای بعد با‬
‫‪1‬‬
‫آبادان موفقیت بیشتری در پی داشت‪ .‬دو کشتی باری (جیا لینگ جیانگ‬
‫هجوم لشگرهای سوم و ششم زرهی و پنجم مکانیزه عراق به خرمشهر‪،‬‬ ‫چین و کراسیکا‪2‬ی یوگوسالوی) غرق شدند در حالیکه فقط یکی از مهاجمان‬
‫نبردهای خونینی آغاز گردید‪ .‬شهر قب ًال به‌شدت توسط آتش توپخانه آسیب‬
‫در اثر آتش ضدهوایی آسیب دید‪ .‬اما مأموریت سوم آن روز که علیه بوشهر‬
‫دیده بود و حال ایرانیان که می دانستند نمی توانند بندر را نگه دارند‪ ،‬تعمدا ً‬
‫و توسط میگ‪23-‬بی ان ها صورت گرفت به فاجعه ختم شد و هر دو هواپیما‬
‫شروع به شلیک به سمت کشتی های لنگر انداخته کردند‪ .‬کشتی باری‬ ‫توسط تامکت ها سرنگون شدند‪ .‬آسیب وارده به بخش های مرکزی شبکه‌ی‬
‫پیش هشدار ایران‪ ،‬یک گذرگاه نسبتاً امن در اختیار عراقی ها گذاشته بود‬
‫هندی ویجایا آوتار‪ 3‬و کشتی رومانیایی اوالنستی‪ 4‬آسیب دیدند‪ ،‬درحالیکه‬
‫خدمه‌ی کشتی های دیگری نظیر اولجانیک‪،5‬یانگ چون‪ ،6‬لیکا‪ ،7‬آسیا پالهو‪ 8‬و‬
‫که از طریق آن می توانستند حمالت غافلگیرانه به عمق خاک ایران انجام‬
‫مالدیو سویفت‪ 9‬که متوجه شده بودند نمی توانند از این جهنم آتش توپخانه‪،‬‬
‫دهند‪ .‬بعدازظهر دست کم سه توپولوف‪ 22-‬با حمایت و همراهی چندین‬
‫حمالت هوایی و شلیک سالح های سبک جان به در ببرند‪ ،‬کشتی های خود‬ ‫میگ‪ 23-‬به بخش شمال غربی مهرآباد حمله کردند و ظاهرا ً تالش داشتند‬
‫را ترک گفته و فرار کردند‪.‬‬
‫صنایع هواپیماسازی و مجتمع صنایع هلیکوپتری را در ارتفاع بسیار پایین‬
‫بمباران کنند‪ .‬هواپیمای بنی صدر که در هنگام حمله‌ی توپولف ها در حال‬
‫مشکالت با سام‪6-‬‬ ‫بلند شدن به سمت تبریز بود به یک انبار تجهیزات اداری برخورد کرد‪ .‬در‬
‫جنگ در جبهه‌ی مرکزی سرانجام به نبردهایی کشید که در آنها‬ ‫ادامه‌ی حمله‪ ،‬کارخانجات خودروسازی ایران خودرو و جنرال موتورز هم‬
‫هدف قرار گرفتند که منجر به شهادت چهار کارگر و زخمی شدن شصت دوطرف هیچ رحمی به یکدیگر نمی کردند‪ .‬سپاه دوم عراق شامل لشگر‬
‫و پنج نفر دیگر گردید‪ .‬عراقی ها سپس به سمت جنوب شرق چرخیدند تا هفتم مکانیزه و لشگرهای هشتم و دوم پیاده به سمت کرمانشاه پیشروی‬
‫پاالیشگاه نفت ری را بزنند اما با آتش ضدهوایی سنگین مواجه شدند و‬
‫‪3- Vijaya Avtar‬‬ ‫یکی از بالیندرها (توپولف‪ )22-‬در هنگام ترک منطقه‪ ،‬هدف قرار گرفت‪.‬‬
‫این هواپیما از دسته‌ی سه فروندی خود جدا شد و دود کنان در کوه های‬
‫‪4 - Olanesti‬‬
‫بی بی شهربانو در جنوب پایتخت سقوط کرد‪ .‬خدمه که از هواپیما بیرون‬
‫‪5 - Uljanik‬‬ ‫پریده بودند در نزدیکی یک قبرستان فرود آمدند و بالفاصله دستگیر شدند‪.‬‬
‫‪6 - Yang Chun‬‬ ‫ً‬ ‫هواپیماهای دیگر راه گریز را در پیش گرفتند و در نتیجه‌ی آن مستقیما‬
‫‪7 - Lika‬‬ ‫برفراز مرکز تهران‪ ،‬من جمله کاخ نخست وزیری پرواز کردند‪ .‬درحالیکه‬
‫در سطح پشت بام ها عبور می کردند با توپ های ‪ 23‬میلیمتری دم خود‬
‫‪8- Asia Palho‬‬
‫خیابان ها را به رگبار بستند‪ .‬آنها آنقدر پایین پرواز می کردند که توپ های‬
‫‪9 - Maldive Swift‬‬ ‫ضد هوایی نمی توانستند بدون زدن ساختمان های دیگر به سمتشان شلیک‬
‫کنند‪ .‬کمی بعد‪ ،‬باقیمانده ی میگ‪23-‬ها کوشیدند به یک هواپیمای نظامی‬
‫حامل خبرنگاران که به سمت تبریز می رفت به‌عنوان هدفی قابل دسترس‬
‫حمله کنند‪ .‬هواپیما با شیرجه زدن به درون دره ها و پرواز در ارتفاع بسیار‬
‫پایین توانست از دست آنها گریخته و به سالمت به مقصد برسد‪ .‬گزارش‬
‫شد که یک میگ عراقی در نزدیکی قزوین هدف قرار گرفته است‪ ،‬اما چیزی‬
‫بیش از محفظه‌ی راکت دور انداخته شده و یک چتر ترمز پیدا نشد‪ .‬همزمان‬
‫دو فانتوم در نزدیکی آبادان با یک دسته‌ی چهار فروندی میگ‪ 21-‬درگیر‬
‫شدند‪ .‬سه فروند از میگ ها سرنگون شدند و چهارمی توانست بگریزد اما با‬
‫یک سیم برق فشارقوی برخورد کرد و منفجر شد‪.‬‬
‫این بدان معنا بود که صدام پس از تعمیر بیشتر محوطه های هوایی‬
‫عراق‪ ،‬هواپیماهای خود را از پناهگاه هایشان در عربستان سعودی فراخوانده‬

‫پل تکریت که در ‪ 10‬اکتبر ‪ 18( 1980‬مهر ‪ )1359‬توسط یک آر اف‪4-‬ای ایرانی‬ ‫‪1 - Jia Ling Jiang‬‬
‫تصویر برداری شده است‪.‬‬ ‫‪2 - Krasica‬‬

‫‪144‬‬
 ‫فصل‪ 5 :‬مرحله‌ی دوم؛ سرنیزه‌ی عراق درون خاک ایران‬
‫کلیدی جبهه مستقر ساخت‪ .‬این امر نیروی هوایی ایران و به‌ویژه خلبانان‬
‫آن را که در تشخیص شلیک موشک با چشم مشکل داشتند را غافلگیر کرد‪.‬‬
‫تنها این حقایق که شبکه‌ی فرماندهی دفاع هوایی عراق فاصله‌ی زیادی‬
‫تا ایده ال داشت و امکان استقرار در تمامی نقاط جبهه را نداشت‪ ،‬مانع از‬
‫خسارات سنگین تر آنها گردید‪ .‬به‌زودی هر لشگر عراق یک هنگ سام‪6-‬‬
‫دریافت کرد که متشکل از پنج آتشبار‪ ،‬یک مرکز فرماندهی اصلی و یک‬
‫واحد پشتیبانی فنی بود‪ .‬هنگی اینچنین می توانست دفاع هوایی لشگر‪،‬‬
‫دفاع هوایی نقطه ای برای سرفرماندهی ها و پایگاه های تدارکاتی و گاهی‬
‫اوقات دفاع هوایی قرارگاه های خط مقدم را تأمین کند‪ .‬مقر فرماندهی این‬
‫واحدهای زمین به هوا معموالً درنزدیکی سرفرماندهی لشگر قرار داشت و‬
‫مواضع سام‪ 6-‬به صورت هاللی در فاصله‌ی ‪ 2‬تا ‪ 15/8‬مایل دریایی (‪ 3‬تا ‪25‬‬
‫کیلومتری) در اطراف آنها قرار داشتند‪ .‬پشتیبانی فنی و موشک های اضافی‬
‫و تدارکات توسط واحد پشتیبانی تأمین می گردید که معموالً پانزده حمل‬
‫کننده‌ی موشک در اختیار داشت‪ .2‬اگر لشگر در حال حرکت بود‪ ،‬سام‪6-‬ها‬
‫دفاع هوایی منطقه ای ارتفاع پایین یا متوسط را برای نیروهای ذخیره و یا‬
‫نواحی پشتیبانی لجستیکی فراهم می کردند‪.‬‬
‫همانطور که قب ًال عنوان شد (نگاه کنید به فصل ‪ ،)3‬رادار استریت‬
‫فالش سام‪ 6-‬سه فرکانس مختلف را (در حاالت مختلف جستجو‪ ،‬دریافت‬
‫هدف‪ ،‬ردگیری و هدایت) پوشش می داد که در مجموع بیشتر از پهنای باند‬
‫هر سیستم موشکی زمین به هوای روسی در اختیار عراق بود‪ .‬خود موشک‬
‫نیز به نوبه‌ی خود قادر بود در حین پرواز برای جلوگیری از اختالل ناشی از‬
‫پارازیت های ارسالی بر روی فرکانس های مختلفی سوئیچ کند و در بسیاری‬
‫از موارد مانع از نمایش عالمت هشدار گیرنده راداری در کابین خلبان گردد‪.‬‬
‫رادار استریت فالش می توانست هدفی در حال پرواز در ارتفاع پست را از‬
‫فاصله‌ی ‪ 15-20‬مایل دریایی (‪ 28-37‬کیلومتری) و اهداف بلند پرواز را از‬
‫فاصله‌ی ‪ 50‬مایل دریایی (‪ 93‬کیلومتری) شناسایی و رهگیری کند‪ .‬از شلیک‬
‫تا برخورد در حداکثر برد که ‪ 13‬مایل دریایی (‪ 24‬کیلومتر) بود تنها چهل‬
‫ثانیه به طول می انجامید‪ .‬با وجود این‪ ،‬پوشش راداری سام‪ 6-‬وقتی از رادار‬
‫نظارتی دوربرد استفاده نمی کرد (معموالً وقتی با سام‪ 4-‬همراه بود) تا حدی‬
‫در تشخیص ارتفاع ضعیف بود‪ .‬آنچه عملکرد آنها را بیشتر کاهش می داد این‬
‫بود که موشک با قوسی خفیف شلیک می شد که با افزایش سرعت آن به‬
‫بیش از ‪ 2/7‬ماخ‪ ،‬زیاد می شد‪ .‬در جنگ ‪ ،)1352(1973‬خلبانان اسرائیلی‬
‫برای استفاده از این نقیصه‪ ،‬به تاکتیک های بمباران شیرجه ای متوسل‬
‫شدند‪ .‬آنها در ارتفاع بسیار باال به هدف نزدیک می شدند و بعد با زاویه ای تا‬
‫حد ممکن تند بر روی آتشبارها شیرجه می زدند و این کار سیستم هدایت‬
‫موشک ها را به‌طور کامل سردرگم می ساخت‪ .‬با وجود آگاهی از تجربه منفی‬
‫اسرائیلی ها نسبت به سام‪ ،6-‬هواپیماهای ایرانی همچنان فاقد رهاسازهای‬
‫‪ - 2‬ارتش عراق‪ :‬سازماندهی و تاکتیک ها‪ ،‬انتشارات پاالدین‪ ،‬کلرادو‪ ،‬ایاالت متحده ی آمریکا‪،‬‬
‫‪ ،1991‬ص‪.107-108 .‬‬
‫‪145‬‬
‫می کردند و تنها نیرویی که مانع از نابودی لشگر به شدت تضعیف شده‌ی‬
‫هشتاد و یکم زرهی ایران و پیشروی عراق به سمت کرمانشاه می شد‪ ،‬نیروی‬
‫هوایی ایران بود‪ .‬هر دو طرف تسلیحات ضدهوایی متعددی به این منطقه‬
‫که درگیری ها در آن از اوت (مرداد) شروع شده بود‪ ،‬آورده بودند و این‬
‫جنگ افزارها در هفته های بعد مدعی به زیر کشیدن خلبانان زیادی شدند‪.‬‬
‫در ‪ 6‬اکتبر (‪ 14‬مهر) هلیکوپترهای رزمی میل‪ 25-‬عراقی با موفقیت به‬
‫چندین قرارگاه ایرانی در اطراف مهران حمله کردند‪ ،‬اما نیروی هوایی عراق‬
‫یک هانتر را در اثر آتش ضدهوایی اطراف قصرشیرین از دست داد‪ .‬گردان‬
‫شکاری چهل و سوم از پایگاه چهارم شکاری در دزفول دستور یافت از لشگر‬
‫هشتاد و دوم زرهی پشتیبانی هوایی نزدیک به عمل آورد‪ .‬با وجود اینکه‬
‫پایگاه وحدتی تحت حمالت مداوم موشک اندازهای عراقی قرار داشت و چند‬
‫نفر از کارکنان آن شهید یا مجروح شده بودند‪ ،‬اما خلبانان آماده بودند و‬
‫پنج اف‪5-‬ای از باند برخاسته و به سمت شمال دور زدند‪ .‬با نزدیک شدن‬
‫به هدف‪ ،‬دسته‌ی پروازی تبدیل به دو دسته‌ی سه فروندی و یک دسته‌ی‬
‫دو فروندی شد تا به هدف خود که واحدهای پیشرونده‌ی سپاه دوم عراق‬
‫بود از دو جهت حمله کنند‪ .‬تا این لحظه ایرانی ها با هیچ گونه موشک زمین‬
‫به هوای اس  ا ِی‪ 6-‬عراقی در منطقه مواجه نشده بودند و به همین دلیل‬
‫در ارتفاع ‪ 3270‬پایی (‪ 1000‬متری) یعنی جایی که از خطر سالح های‬
‫سبک و بیشتر توپ های ضدهوایی در امان بودند‪ ،‬پرواز می کردند‪ .‬ناگهان‬
‫شماره‌ی چهار دسته‪ ،‬سروان مصطفی بابائیان‪ ،‬ردی از غبار را مشاهده کرد‬
‫که نشانه‌ی شلیک موشک زمین به هوا بود‪ .‬به محض اینکه بابائیان سر خود‬
‫را به سمت همراه خود‪ ،‬سروان چنگیزی‪ ،‬چرخاند تا او را نسبت به تهدید‬
‫موجود آگاه کند‪ ،1‬هواپیمای چنگیزی منفجر و تکه تکه شد‪ .‬بابائیان به‬
‫پایین نگاه کرد و متوجه شد موشک دوم دارد به سمت او می آید‪ .‬او سریعاً‬
‫با یک شیرجه حلقوی جانبی با فشار دوازده جی کوشید از دست موشک‬
‫فرار کند‪ ،‬اما در اثر فشار جی از هوش رفت و وقتی چند ثانیه بعد به هوش‬
‫آمد متوجه شد هواپیمایش در اثر انفجار نزدیک سام‪ 6-‬سوراخ سوراخ شده‬
‫است‪ .‬خلبان بالفاصله به سمت دزفول چرخید و حدود ده دقیقه بعد در آنجا‬
‫بر زمین نشست‪ .‬او بالفاصله بعد از فرود و پارک هواپیما در آشیانه از هواپیما‬
‫بیرون پرید و متوجه شد باله ها و پایدارکننده های افقی پر از سوراخ هستند‬
‫و به شدت آسیب دیدند‪ .‬او خیلی زود دریافت که هیچ هواپیمای دیگری از‬
‫این مأموریت بازنگشته است‪ .‬عراقی ها که قادر به کسب برتری هوایی نبوده‬
‫و در عوض بر دفاع هوایی موضعی متمرکز شده بودند‪ ،‬در همان اوایل جنگ‬
‫به این نتیجه رسیدند که دفاع هوایی زمین پایه بهترین روش برای ضربه‬
‫به نیروی هوایی ایران و نابودی آن است‪ .‬بنابراین فرماندهی دفاع هوایی‬
‫شروع به بازگرداندن موشک های زمین به هوای سام‪ 6-‬به ارتش کرد و آنها‬
‫را در پوشش توپ های ضدهوایی هدایت راداری زد اس یو‪ 4-23-‬در نقاط‬
‫‪ - 1‬بابائیان جزو خلبانان فعال پایگاه چهارم نبود و سروان چنگیز سپهر صحیح است‪ .‬یادداشت‬
‫سرهنگ خلبان فریدون علی مازندرانی بر متن‪.‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬
‫سایدوایندرها سرنگون شدند‪ ،‬درحالیکه بقیه به‌سرعت به سمت غرب ناپدید‬
‫و متواری گشتند‪ .‬دو ساعت و نیم بعد دسته ای از میگ‪23-‬بی ان ها که به‬
‫امیدیه نزدیک می شدند‪ ،‬رهگیری شد و مجددا ً دو اف‪5-‬ای در آخرین لحظه‬
‫به آسمان فرستاده شدند و عراقی ها را رهگیری کردند اما تنها توانستند یکی‬
‫از آنها را نزدیک امیدیه به زمین بیاندازند‪.‬‬
‫اولین استفاده‌ی عراق از موشک های زمین به زمین در همان روز اتفاق‬
‫افتاد‪ .‬چهار موشک فراگ‪ 3‬که قرار بود پایگاه وحدتی را هدف قرار دهند‬
‫به محوطه های مسکونی شهر دزفول اصابت کردند و دویست و هفتاد نفر‬
‫تلفات غیرنظامی برجای گذاشتند‪ .‬تا آن زمان عراقی ها با پیش بینی استفاده‬
‫در آینده‌ی نزدیک‪ ،‬به عمد از وارد آوردن آسیب جدی به پایگاه هوایی‬
‫خودداری می کردند‪ .‬اما با شرایط مأیوس کننده به‌وجود آمده‪ ،‬فرماندهی‬
‫عراق ناگزیر کوشید تا پایگاه هوایی را خنثی کند‪ ،‬زیرا این پایگاه نقش‬
‫بسیار مؤثری در سد کردن پیشروی بیشتر عراق در جنوب مناطق فکه و‬
‫عین خوش ایفا می کرد و هواپیماها و هلیکوپترهای آن تعداد زیادی تانک و‬
‫خودروی زرهی عراق را نابود کرده بودند‪ .‬صدام حسین که با تلفات سنگین‬
‫نیروی هوایی عراق مواجه بود‪ ،‬دستور داد حمالت جدیدی علیه نیروی‬
‫هوایی ایران ترتیب داده شود تا این نیرو تحت فشار نگه داشته شده و نتواند‬
‫دست به حمالت معروف «فانتوم نیمروز» که به بغداد هم رسیده بود بزند‪.‬‬
‫اما ظاهرا ً چیزی جلودار ایرانیان نبود‪ .‬در ‪ 10‬اکتبر (‪ 18‬مهر) دو میگ‪21-‬‬
‫عراقی بر فراز بغداد منتظر دو اف‪ 4-‬ایرانی بودند و وقتی آن دو برای‬
‫ریختن بمب هایشان ارتفاع گرفتند به آنها حمله کردند‪ .‬اولین حمله‌ی عراق‬
‫ناموفق بود و هر دو موشک کِی‪ 13-‬به اهداف خود برخورد نکردند‪ .‬ایرانی ها‬
‫بمب های خود را ریختند و برای جنگ و گریز دور زدند‪ .‬ا ِی آی ام‪9-‬جی ها و‬
‫توپ های بیست میلیمتری ام‪61-‬ا ِی آنها بهتر از موشک های ساخت شوروی‬
‫مورد استفاده‌ی عراقی ها عمل کردند‪ .‬یکی از میگ ها سرنگون شد و دیگری‬
‫دور زد اما هنگامی که تالش داشت در المثنی بغداد فرود آید توسط آتش‬
‫زمینی عراق نابود شد‪ .‬عصر همان‌روز‪ ،‬حدود ساعت ‪ 1930‬نیروی هوایی‬
‫عراق با ده فروند هواپیما در دو موج به خارک حمله کرد و یک مخزن‬
‫ذخیره‌ی گازوئیل و بخشی از خطوط لوله‌ی نفتی محلی را نابود کرد‪ .‬با‬
‫وجود این‪ ،‬دسته‌ی عراقی پس از حمله‪ ،‬تقریباً به‌طور کامل نابود شد‪ .‬سه‬
‫فروند را تامکت ها زدند و بقیه به چنگ دفاع هوایی افتادند‪ .‬دفاع هوایی‬
‫بوشهر و خارک‪ ،‬که شامل آتشبارهای هاوک‪ ،‬توپ های ضدهوایی اورلیکان و‬
‫گشت های هوایی رزمی هواپیماهای اف‪ 4-‬و اف‪ 14-‬بود‪ ،‬نشان داد که برای‬
‫جلوگیری از وارد آمدن آسیب های جدی به تأسیسات حیاتی جزیره توسط‬
‫نیروی هوایی عراق‪ ،‬کافی است و در عین حال می توانند هزینه‌ی سنگینی‬
‫به دشمن تحمیل کنند‪ .‬در دو هفته‌ی اول جنگ دست کم بیست و چهار‬
‫هواپیمای جنگی عراق بر فراز بوشهر و خارک سرنگون شدند که از این‬
‫تعداد دست کم پانزده شکار در نبردهای هوا به هوا صورت گرفت‪ .‬تعرض‬
‫نشد و ایشان مانند چندین تن دیگر از خلبانان همدوره ی خود به ستاد نیرو منتقل شدند تا در‬
‫رسته ی دیگری مشغول به خدمت گردند‪ .‬به همین خاطر نیز نیروی هوایی را ترک کرد‪ .‬یادداشت‬
‫‪3 - FROG = Free Rocket Over Ground‬‬
‫چف تخصصی بودند و تا آنجایی که اطالعات موجود نشان می دهند‪ ،‬نیروی‬
‫هوایی ایران در نصب چف درون حفره های ترمز هوایی هواپیماهایش‪ ،‬پا‬
‫جای پای نیروی هوایی اسرائیل نگذاشت‪ .‬بنابراین به‌عنوان آخرین راه حل‪،‬‬
‫خلبانان ایرانی در مواجهه با سام‪6 -‬های عراقی مانور سخت و شدیدی به‬
‫نام چرخش "اسپلیت اس‪ "1‬انجام می دادند و با سرعت و شدت زیاد درون‬
‫یا در جهت دیگر مسیر موشک می چرخیدند تا شاید قفل هدف یابی آن را‬
‫بشکنند‪ .‬با این‌حال‪ ،‬خلبانان ایرانی معموالً برای نزدیک شدن به اهدافشان‬
‫متکی بر پرواز در ارتفاع بسیار پست بودند‪ ،‬به‌ویژه هنگامی که قرار بود به‬
‫مواضع موشک های سام‪ 6-‬حمله کنند‪ .‬سپس آنها مواضع را با توپ هواپیما‪،‬‬
‫راکت یا گاهی با بمب (با استفاده از بمب های تأخیری ام کِی‪ 82.‬اسنیک آی)‬
‫هدف قرار می دادند‪ .‬علیرغم خسارات سنگین نیروی هوایی ایران در برابر‬
‫این سالح‪ ،‬نرخ شکار سام‪6-‬ها هرگز به بیش از ده درصد نرسید و بدین‬
‫ترتیب از نرخ نود و هفت درصد مدعای روس ها بسیار کمتر بود‪ .‬با وجود‬
‫مشکالتی از این دست‪ ،‬تیمسار ولی اهلل فالحی فرمانده‌ی کل ارتش در ‪7‬‬
‫اکتبر (‪ 15‬مهر) در ارتباط با ارزیابی تعادل موجود قدرت های هوایی اعالم‬
‫کرد نیروی هوایی ایران برتری هوایی را از همان روزهای نخستین در اختیار‬
‫داشته است‪« .‬نیروی هوایی ایران می تواند به همه ی اهداف خود در هر‬
‫زمان و هر مکانی که الزم باشد دست یابد و در عین حال ابتکار عمل را در‬
‫اختیار داشته باشد»‪ .‬فالحی در حالیکه به توان عملیاتی نیروی هوایی عراق‬
‫در حریم هوایی ایران که با توجه به کثرت خلبانان‪ ،‬هواپیماها و پایگاه های‬
‫موجود بعید هم نبود اشاره داشت‪ ،‬تأکید کرد نیروی هوایی عراق نتوانسته‬
‫است به همه‌ی اهداف خود دست یابد‪.‬‬
‫نبرد رودخانه‌ی کارون‬
‫بابائیان‪ 2‬و باقیمانده‌ی همکارانش در پایگاه وحدتی خیلی زود فرصت‬
‫انتقام را به‌دست آوردند‪ .‬در صبح ‪ 8‬اکتبر (‪ 16‬مهر) در ساعت ‪0850‬‬
‫دسته های بزرگی از جنگنده‪-‬بمب افکن های عراقی به مواضع ایرانیان در‬
‫اطراف دزفول حمله کردند تا زمین را برای حمله‌ی لشگرهای نهم زرهی و‬
‫یکم مکانیزه آماده سازند‪ .‬اما گردان های چهل و یکم و چهل و سوم شکاری‬
‫به همراه گردان پنجاه و یکم شکاری از امیدیه‪ ،‬هشت اف‪5-‬ای را به‌سرعت‬
‫به آسمان فرستادند‪ .‬اف‪5-‬ها به سمت شمال پرواز کردند‪ ،‬دور زدند و‬
‫برای محاصره ی دشمن از دو سمت به دو دسته تقسیم شدند‪ .‬سوخوها که‬
‫خلبانان شان سرگرم ناوبری و حمله به مواضع زمینی بودند‪ ،‬کوچک ترین‬
‫شانسی نداشتند‪ .‬در کمتر از یک دقیقه دست کم دو سوخو‪ 20-‬توسط‬
‫‪1 - Split S‬‬
‫‪ - 2‬جناب مصطفی بابائیان از خلبانان اف‪ 5-‬بود که بعد از پیروزی انقالب به ایران بازگشته بود‬
‫و به همین خاطر بعد از از طی دوره اف‪ ،5-‬در گردان های فعال پرواز عملیاتی به ایشان واگذار‬
‫سرهنگ خلبان فریدون علی مازندرانی بر متن‪.‬‬
‫‪146‬‬
 ‫فصل‪ 5 :‬مرحله‌ی دوم؛ سرنیزه‌ی عراق درون خاک ایران‬
‫از مرز عبور کرد‪ .‬او توانست بدون جلب توجه به بغداد برسد و در ابتدا هیچ‬
‫گونه آتش زمینی در برابر خود ندید‪ .‬با اینحال او برای گرفتن عکس ها‬
‫می بایست به ارتفاع ‪ 1200‬پایی (‪ 370‬متری) می رفت و درست لحظاتی‬
‫پس از انجام این کار غوغایی به پا گردید‪ .‬آر اف‪ 4-‬یک دقیقه و چهل ثانیه‬
‫زمان نیاز داشت تا تمامی اهداف داخل و اطراف بغداد را با سرعت ‪ 0/9‬ماخ‬
‫پوشش دهد‪ ،‬درحالیکه تمامی سیستم های ضدهوایی موجود از توپ های‬
‫زد پی یو‪ 2-14-‬تا زد اس اس یو‪ 2-57-‬و آتشبارهای سام‪ 2-‬تا سام‪ 6-‬به‬
‫سمت او شلیک می کردند‪ .‬فانتوم عکس بردار توانست با فرار از آتش دشمن‬
‫مأموریت خود را با موفقیت انجام داده و به سمت ایران دور بزند‪ .‬ایکانی ‪30‬‬
‫مایل دریایی (‪ 55‬کیلومتر) از بغداد دور شده بود که گیرنده‌ی پیش هشدار و‬
‫هدف یاب رادار او دو جنگنده‌ی عراقی را نشان داد که با سرعت به او نزدیک‬
‫می شدند‪ .‬ایکانی با یک شیرجه‌ی سریع به ارتفاع ‪ 50‬پایی (‪ 10‬متری) رفت‪.‬‬
‫در حالیکه او در حال اجرای این مانور بود یک موشک هوا به هوا از جلو‬
‫کابین او گذشت و در فاصله‌ی پنج یا شش متری از او به زمین خورد‪ .‬فانتوم‬
‫به‌طرز بدی لرزید و قبل از اینکه موشک بعدی پشت سر آن منفجر شود‬
‫تغییر جهت داد‪ .‬ایکانی با وجود آنکه مخزن سوخت هواپیمایش پاره شده‬
‫بود توانست هواپیمای آسیب دیده را به سوی مرز ببرد‪ .‬در همین حین‪ ،‬دو‬
‫میگ‪ 23-‬نزدیک تر شدند و با توپ های خود به سمت فانتوم شلیک کردند‪.‬‬
‫ایکانی نمی توانست پایین تر از آن پرواز کند‪ ،‬اما عراقی ها هم نمی توانستند‬
‫در آن ارتفاع پایین و سرعت باال هواپیمای او را درست مورد هدف قرار‬
‫دهند‪ .‬آر اف‪ 4-‬با حداکثر سرعت به راه خود ادامه می داد‪ ،‬اما در فاصله‌ی‬
‫حدود ‪ 13‬مایل دریایی (‪ 20‬کیلومتر) از مرز‪ ،‬ایکانی متوجه شد شانس او‬
‫برای رسیدن به یک پایگاه خودی به دلیل پاره شدن مخزن سوخت بسیار‬
‫کم است و برای فرار از دست میگ ها گذاشتن موتور بر روی حالت پس سوز‬
‫ناگزیر بود‪ .‬با این‌حال خلبان مصمم بود محموله‌ی ارزشمند خود را نجات‬
‫دهد و از بخت خوش او‪ ،‬تعقیب کنندگان پس از اینکه سوخت شان کم شد‬
‫به پایگاه خود بازگشتند‪ .‬ایکانی بالفاصله اعالم وضعیت اضطراری کرد و‬
‫برای صرفه جویی در مصرف سوخت ارتفاع خود را زیاد کرد‪ .‬در همین حال‬
‫خلبان هواپیمای سوخت رسان ِکی سی ‪ 707‬که از مشکل آر اف‪4-‬ای مطلع‬
‫شده بود‪ ،‬علیرغم حضور جنگنده های عراقی از مرز گذشت تا به فانتوم‬
‫کمک کند‪ .1‬حال عقربه‌ی سوخت ایکانی تنها ‪ 600‬پوند (‪ 300‬کیلوگرم)‬
‫‪ - 1‬الزم به ذکر است که برابر مقررات‪ ،‬هواپيماي سوخت رسان باید در يك دوره ايستائي دور از‬
‫مرزها و در داخل سرزمين اصلي و در ارتفاع بين ‪ 22000‬الي ‪ 28000‬پایي (‪ 6700‬الی ‪8500‬‬
‫متری) پرواز كند‪ .‬البته این تنها مورد سرپیچی از این قانون نبود به عنوان مثال در ‪ 4‬فروردین‬
‫‪ 1364‬یک بوئینگ سوخت رسان به خلبانی محمدرضا محرمی در حرکتی بی باکانه خود را بر‬
‫روی خلیج فارس رساند تا به یک اف‪ 14-‬به خلبانی فریدون علی مازندرانی و عباس صنعتکار‬
‫سوخت رسانی کند‪ .‬این تامکت در طی پروازی طوالنی و درگیری با هواپیماهای عراقی دچار‬
‫کمبود سوخت بود به نحوی که حتی امکان رسیدن آن به پایگاه بوشهر هم ضعیف به نظر‬
‫می رسید‪ .‬اما خلبان شجاع ‪ 707‬با این حرکت مانع از دست رفتن یک هواپیما و خدمه ی‬
‫ارزشمند آن شد‪ .‬م‬
‫‪147‬‬
‫بعدی عراق حمله‌ی بی امان گسترده ای بر روی رودخانه‌ی کارون بود‪ .‬در‬
‫ساعات اولیه‌ی صبح ‪ 11‬اکتبر (‪ 19‬مهر) بعد از یک آتش تهیه‌ی سهمگین‬
‫با توپخانه و هواپیما‪ ،‬بخشی از لشگرهای پنجم مکانیزه و ششم زرهی عراق‬
‫توانستند در نزدیکی دارخوین (‪ 15‬کیلومتری شمال شرق خرمشهر) از روی‬
‫رودخانه‌ی کارون عبور کرده و مواضع خود را با ایجاد یک سرپل در جنوب‬
‫خوزستان تقویت کنند‪ .‬در آن زمان لشگر نود و دوم زرهی ایران تازه اقدام‬
‫به فرستادن واحدهای کوچک زرهی برای تقویت مواضع دفاعی در امتداد‬
‫کارون کرده بود‪ ،‬اما برای این‌کار دیگر دیر شده بود‪ .‬سرپل عراق تثبیت شده‬
‫بود و مهندسان رزمی‪ ،‬گل نرم دو سوی رودخانه را آماده کرده و پل شناور‬
‫روی رودخانه را تکمیل کردند‪ .‬در طول روز هرگونه تحرک نیروهای عراقی‬
‫متوقف شد و خودروها و تجهیزات استتار شدند‪ .‬در نتیجه‌ی این عمل‪،‬‬
‫شناسایی هوایی ایرانی ها در ابتدا نتوانست دشمن را بیابد‪ .‬با این‌حال موقع‬
‫بعدازظهر وقتی که تقریباً تمامی لشگر زرهی سوم عراق به کرانه های شرقی‬
‫کارون رسیده بودند‪ ،‬یک واحد تی‪ 55-‬در امتداد رودخانه به سمت شمال‬
‫اعزام شد و توانست به یک کاروان بزرگ تدارکی راهی آبادان که توسط‬
‫دسته ای از تانک های چیفتن همراهی می شد‪ ،‬شبیخون بزند‪ .‬نبرد تانکی‬
‫کوچکی درگرفت و هر دو طرف خساراتی را متحمل شدند‪ .‬تعداد زیادی‬
‫از تانک ها نیز در گل حاشیه‌ی رودخانه گیر افتادند‪ .‬درحالیکه بخش اعظم‬
‫کاروان ایران توانست مسیر بازگشت را در پیش گرفته و از مهلکه بگریزد‪،‬‬
‫اما دست کم بیست تانک چیفتن نابود یا رها شدند‪ .‬با این حرکت‪ ،‬عراقی ها‬
‫جاده‌ی اهواز‪-‬آبادان را از شمال و شرق‪ ،‬قطع کردند‪ .‬با وجود این‪ ،‬آبادان‬
‫همچنان به‌طور کامل محاصره نشده بود و تدارکات از طریق هلیکوپتر و‬
‫هاورکرافت به شهر می رسید‪ ،‬اما شرایط به اندازه‌ی کافی خطرناک بود‬
‫که تهران فعالیت هوایی خود بر فراز منطقه را افزایش دهد‪ .‬در صبح ‪12‬‬
‫اکتبر (‪ 20‬مهر)‪ ،‬اف‪5-‬های ایرانی هر سه پل نواری را بمباران کرده و آنها‬
‫را از چندین نقطه قطع کردند‪ ،‬اما ساختمان ساده‌ی پل ها اجازه‌ی تعمیر‬
‫سریع آنها را می داد‪ .‬در آسمان‪ ،‬دسته های عراقی و ایرانی که از نیروهای‬
‫زمینی خود پشتیبانی می کردند با یکدیگر درگیر می شدند‪ .‬میگ‪21-‬ها یک‬
‫اف‪5 -‬ای را برفراز استان میسان عراق و همچنین یک هلیکوپتر بل ‪214‬ا ِی‬
‫را در حمله به فرودگاه آبادان‪ ،‬سرنگون کردند‪ .‬درمقابل در جریان جنگ‬
‫و گریز بر فراز ماهشهر یک سوخو‪ 20-‬از دسته‌ی مأمور حمله به مجتمع‬
‫پتروشیمی بندر امام ساقط شد‪.‬‬
‫مشکل دوگانه‬
‫همان روز پایگاه یکم شکاری در مهرآباد مأموریت یافت تا از مقر حزب‬
‫بعث عراق‪ ،‬کاخ ریاست جمهوری و پارلمان ملی در بغداد و نیز چندین هدف‬
‫مهم دیگر در اطراف بغداد عکس برداری کند‪ .‬برای انجام این پرواز بسیار‬
‫خطرناک‪ ،‬یک خلبان کارآزموده آر اف‪4-‬ای به نام سرگرد بهرام ایکانی‬
‫انتخاب گردید‪ .‬ایکانی در ارتفاع بسیار پست و در امتداد مسیری که به دقت‬
‫انتخاب شده بود و از هرگونه موضع نظامی شناخته شده عراق فاصله داشت‪،‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬
‫در اطراف آبادان‪ ،‬بوشهر و خارک حمله کردند‪ .‬با درگیر شدن تامکت ها‬
‫و فانتوم های پایگاه هوایی بوشهر با مهاجمان‪ ،‬جنگ و گریزهای متعددی‬
‫صورت گرفت‪ .‬دو میگ‪ 23-‬بر فراز خارک سرنگون شدند‪ ،‬یکی توسط‬
‫یک اف‪14-‬ا ِی به خلبانی سروان افشار و دیگری به دست یک اف‪4-‬ای‬
‫به خلبانی سروان حسیبی (از اسکادران یازدهم شکاری)‪ .‬ظاهرا ً چندین‬
‫هواپیمای آسیب دیده‌ی عراقی (و همچنین ایرانی) توانستند به هر نحو به‬
‫پایگاه های خود بازگردند‪ .‬صبح روز بعد‪ ،‬دو بمب افکن دیگر (به احتمال قوی‬
‫سوخو‪ )20-‬در یک جنگ و گریز کوتاه با تامکت ها بر فراز آبادان سرنگون‬
‫شدند‪.‬‬
‫غرب بغداد حمله کنند‪ .‬بعد از سوخت گیری در ارتفاع ‪ 13080‬پایی (‪4000‬‬
‫رهگیری "بغداد اکسپرس" ‬
‫برخالف این موفقیت ها‪ ،‬به نظر می رسید روزهای خوب نیروی هوایی‬
‫ایران درحال به شماره افتادن بود‪ ،‬چراکه باقیمانده‌ی خلبانان عراقی‪ ،‬به‌ویژه‬
‫آنهایی که از چندین درگیری هوایی با ایرانیان جان به‌در برده بودند‪،‬‬
‫به‌تدریج از اشتباهات پیشین خود درس گرفته و آموختند چگونه باید از‬
‫هواپیماها و تسلیحات خود به‌طور مؤثر استفاده کنند‪ .‬اکنون ایرانی ها با‬
‫مشکالت بزرگی مواجه بودند‪ .‬عراقی ها به‌سختی در امتداد جبهه کوره موش‬
‫در منطقه‌ی سرپل ذهاب فشار می آوردند و مدافعین سپاه پاسداران تقاضای‬
‫پشتیبانی هوایی کردند‪ .‬کبراهای ایرانی برای کند کردن حرکات عراقی ها‬
‫از طریق هدف قرار دادن ستون های در حال پیشروی ایشان‪ ،‬به منطقه‬
‫اعزام شدند‪ .‬این عملیات نه روز به طول انجامید و منابع محلی هر دو طرف‬
‫را به‌شدت تحلیل برد‪ .‬کبراهای هوانیروز به‌طور مداوم باالی سر عراقی ها‬
‫می چرخیدند و با دقت تانک های آنها را با موشک های تاو و راکت های‬
‫هدایت ناپذیر هدف قرار می دادند‪ .‬با وجود این بعد از دور سوم‪ ،‬یک کبرا به‬
‫خلبانی ستوانیار سعداهلل داورزاده و سروان حمیدرضا سهیلیان که خلبانی‬
‫افسانه ای در هوانیروز بود و لقب "تانک  ُکش" را یدک می کشید در اثر آتش‬
‫زمینی سقوط کرد و هر دو خلبان شهید شدند‪.3‬‬
‫در همین حال نبرد در جبهه‌ی خوزستان وارد مرحله‌ی نهایی گردید‪.‬‬
‫در ‪ 14‬اکتبر (‪ 22‬مهر) ایرانی ها اذعان کردند که ارتباط خود با پادگان شان‬
‫در خرمشهر را از دست داده اند و یک سوم شهر از دست رفته است‪ .‬در‬
‫تالش برای پیشگیری از پیشروی بیشتر دشمن‪ ،‬نیروی هوایی ایران دست‬
‫به مجموعه حمالت بازدارنده‌ی جدیدی علیه نواحی بصره و ام القصر زد‪،‬‬
‫اما خلبانان این نیرو اکنون با دفاع هوایی تقویت شده با موشک های زمین‬
‫به هوای متحرک سام‪ 6-‬مواجه بودند و یک اف‪ 5-‬در نزدیکی شهر اشغال‬
‫پشتیبانی می شد‪ .‬حدود چهل هواپیما از ساعت ‪ 0730‬به مواضع ایران‬
‫‪ - 1‬خلبان این سوخت رسان سروان لوتر یادگاری از خلبانان ماهر ‪ 707‬بود‪ .‬یادداشت سرهنگ‬
‫‪ - 3‬شهید سهیلیان نقش ویژه ای در جلوگیری از اشغال پادگان سرپل ذهاب داشت و به ایشان‬
‫خلبان بی باک هم می گفتند‪ .‬رابطه ای صمیمی بین او و شهید کشوری برقرار بود و پس از‬
‫شهادتش کشوری به همسرش گفته بود‪« :‬از وقتى حميدرضا شهيد شده احساس مىكنم يك‬
‫بالم شكسته و نمىتوانم پرواز كنم»‪ .‬م‬
‫را نشان می داد و هنوز تا رسیدن به سوخت رسان ‪ 30‬کیلومتر فاصله بود‪.‬‬
‫هر لحظه ممکن بود موتورها خاموش شوند‪ ،‬اما خلبان همچنان به مسیر‬
‫خود ادامه داد‪ ،‬به سوخت رسان رسید و سوخت گیری کرد‪ .1‬هر دو هواپیما‬
‫به همین ترتیب تا نزدیک ترین پایگاه ادامه مسیر دادند‪ .‬بعد از فرود‪ ،‬ایکانی‬
‫هفده حفره‌ی ترکش در فانتوم خود مشاهده کرد که یکی از آنها تنها ده‬
‫سانتیمتر با مخزن سوخت فاصله داشت‪.‬‬
‫کمی بعد‪ ،‬دو اف‪4-‬دی مجهز به بمب های ام کِی‪ 117.‬و محفظه‌ی‬
‫جنگ الکترونیک ا ِی ال کیو‪ 87-‬با همراهی دو اف‪ 14-‬و یک بوئینگ ‪707‬‬
‫کوشیدند به پایگاه هوایی حبانیه در ‪ 61‬مایل دریایی (‪ 112‬کیلومتری)‬
‫متری) هر دو فانتوم ارتفاع خود را کم کردند و از مسیر «گذرگاه ایکانی»‬
‫از مرز گذشتند‪ .‬به دلیل قوت دفاع هوایی اطراف پایتخت‪ ،‬بنا شد آنها‬
‫مستقیماً از وسط بغداد عبور کنند‪ .‬ایرانی ها بدون مزاحمت به شهر نزدیک‬
‫شدند اما پس از آن به دفاع هوایی از نو سازماندهی شده ای برخورد کردند‪.‬‬
‫اولین اف‪4-‬دی بالفاصله توسط یک سام‪ 6-‬یا یک میگ‪ 23-‬سرنگون شد‬
‫و خدمه‌ی آن اسیر شدند‪ .‬دومی با چرخشی با فشار یازده جی از دست‬
‫یک موشک گریخت‪ ،‬اما از آنجایی که معلوم شده بود حمله به هدف اصلی‬
‫غیرممکن است‪ ،‬به سمت هدف ثانویه که پاالیشگاه نفت البکر در نزدیکی‬
‫پایتخت بود چرخید‪ .‬این‌بار مأموریت با موفقیت انجام شد‪ ،‬اما خیلی زود‬
‫دو میگ‪23-‬بی ان فانتوم تنها را رهگیری کرده و چندین موشک کِی‪13-‬‬
‫به سمت آن شلیک کردند‪ .‬هواپیمای ایرانی مخزن سوخت اضافی خود را‬
‫رها کرد و با حداکثر سرعت و در ارتفاع پایین توانست از چنگ همه‌ی‬
‫موشک ها بگریزد‪ .‬کمی بعد میگ ها به دلیل اتمام سوخت‪ ،‬دست از تعقیب‬
‫کشیدند‪ .‬سوخت اف‪ 4-‬بسیار کم شده بود و خدمه‌ی آن مانند ایکانی اعالم‬
‫وضعیت اضطراری کردند و آماده شدند بر فراز قلمرو دشمن هواپیما را‬
‫ترک کنند‪ .‬سوخت رسان و دو تامکت پشتیبان که چاره‌ی دیگری نداشتند‪،‬‬
‫دوباره از مرز عبور کردند تا به فانتوم کمک کنند‪ .‬فانتوم در هنگام تماس با‬
‫بوئینگ ‪ 707‬فقط ‪ 350‬پوند ( ‪ 158‬کیلوگرم) سوخت داشت‪.2‬‬
‫در جبهه ها عراقی ها به پیشروی خود ادامه می دادند‪ .‬بعد از تثبیت‬
‫مواضع خود در تپه های چهار و پنج مشرف به دزفول‪ ،‬حمله‌ی بعدی عراق‬
‫در ‪ 13‬اکتبر (‪ 21‬مهر) توسط لشگر سوم زرهی علیه آبادان صورت گرفت‪.‬‬
‫این واحد به سمت جنوب و در امتداد کرانه‌ی شرقی رود بهمنشیر حرکت‬
‫کرد‪ .‬پیشروی عراق همزمان با فشارهای دیگری بر خرمشهر و اهواز بود و‬
‫به‌طور گسترده توسط تمامی سوخو‪ ،7-‬سوخو‪ 20-‬و میگ‪21-‬های موجود‬
‫خلبان فریدون علی مازندرانی بر متن‪.‬‬
‫‪ -2‬احتماالً این مأموریت بعد از حمله به مجموعه پایگاه های اچ‪/3‬الولید در آوریل ‪( 1981‬فروردین‬
‫‪ )1360‬و حمله به ایستگاه پمپ نفت اچ‪ 2‬در فوریه‌ی ‪(1987‬بهمن ‪ ،)1365‬دوربردترین عملیات‬
‫نیروی هوایی ایران بوده است‪.‬‬
‫‪148‬‬
 ‫فصل‪ 5 :‬مرحله‌ی دوم؛ سرنیزه‌ی عراق درون خاک ایران‬
‫را در نزدیکی العماره بمباران کرده بود‪ ،‬توسط دو رهگیر میگ‪23-‬ام اس‬
‫سرنگون شد‪ .2‬تنها سه ساعت بعد در ساعت ‪ ، 0900‬یک اف‪ 5-‬از پایگاه‬
‫دزفول‪ ،‬چهار میگ‪ 21-‬را رهگیری کرد و یکی از آنها را در نبرد هوایی بر‬
‫فراز ماهشهر به زمین انداخت‪ .‬با وجود این‪ ،‬در همان روز حتی حمله‌ی سر‬
‫وقت و معمول «فانتوم نیمروز» هم به فاجعه ختم شد‪ .‬این‌بار سه فانتوم‬
‫از شمال شرق به بغداد نزدیک شدند و درست از زیر پنج میگ‪ 21-‬که از‬
‫حضور آنها اطالع یافته بوده و شناساگرهای دوست از دشمن خود را به‬
‫حالت غیرفعال درآورده بودند‪ ،‬گذشتند‪ .‬عراقی ها به صورت کام ًال هماهنگ‬
‫حمله‌ی گازانبری را آغاز کردند و فانتوم ها در آن میان به دام افتادند‪ .‬قبل‬
‫از اینکه ایرانی ها متوجه بشوند‪ ،‬یک یا دو موشک کِی‪ 13-‬به فانتوم عقبی‬
‫اصابت کرد‪ .‬دو اف‪4-‬ای اول بمب ها و مخازن سوخت خارجی خود را رها‬
‫کرده و برای درگیری با میگ ها دور زدند‪ .‬اما بالفاصله دو جفت میگ دیگر‬
‫که در موقعیتی عالی قرار داشتند‪ ،‬دو موشک شلیک کردند و هر دو را هدف‬
‫قرار دادند‪ .‬الشه‌ی هر دو اف‪ 4-‬به داخل شهر بغداد افتاد و خلبانان آنها‬
‫اسیر شدند‪ .3‬درمجموع این حمالت نتوانستند مانع از حمالت عراق به عمق‬
‫خاک ایران گردند‪ ،‬چراکه بمب افکن های توپولوف عراق به پایگاه آموزشی‬
‫بزرگ هوانیروز در نزدیکی اصفهان حمله کرده و تلفات زیادی گرفتند‪.‬‬
‫همچنین عراقی ها شروع کردند به استفاده از تاکتیک های خالقانه‪ .‬به‌عنوان‬
‫‪ - 2‬هر دو خلبان‪ ،‬ستوان یکم اسداهلل محمدی و ستوان دوم مصطفی صغیری شهید شدند‪.‬‬
‫‪ - 3‬میگ‪ ،21-‬ا ِی‪ .‬وی‪ .‬کوتلوبوفسکی‪ ،‬یکی از خدمه ستوان دوم محمد حسن لقمانی نژاد بود‪.‬‬
‫(نفر دیگر ستوان کرم رضا مکری بود‪ .‬یادداشت سرهنگ خلبان فریدون علی مازندرانی بر متن)‬
‫نقشــه ناوبــری منطقــه بغــداد‪ .‬بــه حلقــه محوطه هــای‬
‫هوایــی در اطــراف پایتخــت عــراق توجــه کنیــد‪ .‬خلبانــان‬
‫ایرانــی معمــو ًال از تپه هــای واقــع در امتــداد مــرز کــه در‬
‫اینجــا در ســمت شــمال  غــرب در اطــراف مندلــی دیــده‬
‫می شــوند‪ ،‬بــرای رســیدن بــه فاصلــه ‪ 64-80‬مایــل دریایــی‬
‫(‪ 120-150‬کیلومتــری) و پیــش از آغــاز حملــه اســتفاده‬
‫می کردنــد‪ .‬فانتوم هــا وقتــی بــه نزدیــک شــهر می رســیدند‪،‬‬
‫اغلــب از ســطح صــاف و هدایت کننــده دجلــه بــرای پــرواز‬
‫در ارتفــاع پســت تــا حــد ممکــن و زیــر پوشــش راداری‬
‫عــراق اســتفاده می کردنــد‪( .‬مجموعــه عکــس نویســندگان)‬
‫‪149‬‬
‫شده‌ی بستان از دست دادند‪ .1‬تنها راه مقابله با این تسلیحات‪ ،‬موشک های‬
‫ضدرادار و محفظه های جنگ الکترونیک بودند‪ .‬اما ایرانی ها اولی را نداشتند‬
‫و تعداد بسیار کمی محفظه هم در اختیارشان بود‪ .‬بدین ترتیب‪ ،‬خلبانان‬
‫ناگزیر بودند در ارتفاع بسیار پایین پرواز کنند و در برابر آتش سهمگین‬
‫ضدهوایی جا خالی بدهند‪ .‬اما این روش ها کمکی به خلبانان هوانیروز‬
‫نمی کرد و ادعا شده چهار فروند هلیکوپتر در منطقه ی اهواز توسط میگ‪-‬‬
‫‪21‬ها سرنگون شدند‪ .‬در همان روز حمله‌ی دیگری نیز توسط سه اف‪4-‬‬
‫ایرانی علیه پاالیشگاه نفت الدوره و تأسیسات پایگاه الرشید انجام شد که تا‬
‫حد زیادی نادیده گرفته شده است‪.‬‬
‫همین الگو در ‪ 15‬اکتبر (‪ 23‬مهر) نیز پیگیری شد و در ابتدای صبح‪،‬‬
‫حدود سی فانتوم هشت هدف مختلف را در اطراف بصره‪ ،‬کرکوک و موصل‬
‫بمباران کردند و کوشیدند نیروی هوایی عراق را از پایگاه هایش محروم کنند‪.‬‬
‫با استفاده از همه‌ی گذرگاه های موجود درون کمربند موشک های زمین به‬
‫هوا و پرواز در ارتفاع بسیار پایین‪ ،‬همه‌ی هواپیماهای ایرانی توانستند اهداف‬
‫خود را بمباران کرده و به سالمت بازگردند‪ .‬در آن زمان فقط یک راه وجود‬
‫داشت که عراقی ها از یک حمله‌ی هوایی قریب الوقوع ایرانی ها مطلع شوند‬
‫و آن هم پرواز پرندگان وحشتزده بود! با این وجود در عملیات بر فراز‬
‫جبهه ها ایرانی ها کمتر خوش اقبال بودند و یک فانتوم که پل راهبردی ای‬
‫‪ - 1‬بر اساس گزارش ها دو ناوچه ی موشک انداز عراقی در حمله ای که این هواپیما در آن شرکت‬
‫داشت‪ ،‬هدف قرار گرفتند‪.‬‬
 ‫فصل ‪6‬‬

‫مرحله‌ی سوم؛‬
‫ضدحمالت ایران‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬
‫موتور و سر هدف یاب آن فعال گشت و با شتاب به سوی هدف به راه افتاد‪.‬‬
‫چند لحظه بعد انفجار بزرگی بر روی آب دیده شد‪ .‬میگ‪ 21-‬دوم و مابقی‬
‫دسته‌ی عراقی بالفاصله دور زدند و با سرعت به سمت شمال پرواز کردند‪ .‬به‬
‫دلیل ضعف ا ِی دبلیو جی‪ 9-‬در رهگیری هواپیماهای در حال پروا ِز همسو با‬
‫تامکت‪ ،‬آنها نتوانستند هدف دیگری را توسط رادار کسب و فونیکس دیگری‬
‫شلیک کنند‪ .‬این تنها یکی از چندین شکار ترکیب اف‪14-‬ا ِی‪/‬اِی آی ام‪-‬‬
‫‪54‬ا ِی موجود در اختیار ایران بود و به‌وضوح برتری این سیستم تسلیحاتی‬
‫قدرتمند و توانایی های رادار ا ِی ان‪/‬ا ِی دبلیو جی‪ 9-‬و موشک فونیکس را‬
‫نشان داد‪ ،‬به‌خصوص زمانیکه از آن بر روی آب و در فضایی خالی و بدون‬
‫محدودیت استفاده می شد‪ .‬عراقی ها همیشه می کوشیدند از تامکت ها فاصله‬
‫بگیرند‪ ،‬اما گاهی این امر ممکن نبود و علت عمده‌ی آن هم ضعف یا حتی‬
‫نداشتن رادار پیش هشدار بود و در این شرایط تلفات آنها بسیار باال می رفت‪.‬‬
‫صبح روز بعد یک گروه از هلیکوپترهای رزمی کبرای ایران‪ ،‬در طی‬
‫یک حمله‌ی چهار ساعته علیه مواضع عراق در شمال رودخانه‌ی بهمنشیر‪،‬‬
‫درگیری کوتاهی با هلیکوپترهای عراقی داشتند و با آتش توپ یک‬
‫اس  ا ِی‪ 342.‬گزل را نابود کردند‪ .‬یک هلیکوپتر عراقی دیگر (این‌بار یک‬
‫میل‪ )8-‬نیز با آتش توپ‪ 20‬میلیمتری در ‪ 3‬یا ‪ 4‬دسامبر (‪ 12‬یا ‪13‬‬
‫آذر) توسط ستوان بزرگی از پایگاه چهارم شکاری سرنگون شد‪ .‬در صبح‬
‫‪ 5‬دسامبر (‪ 14‬آذر)‪ ،‬چندین اف‪ 4-‬از پایگاه سوم شکاری با استفاده از‬
‫بهبود شرایط آب و هوایی به خطوط تدارکاتی و تأسیسات مخابراتی جنوب‬
‫شرق سلیمانیه‌ی عراق حمله بردند‪ .‬با وجود این یک اف‪4-‬ای توسط دو‬
‫موشک کِی‪ 13-‬که گویا از یک میگ‪ 21-‬شلیک شده بودند‪ ،‬ساقط شد‪.‬‬
‫خدمه‪ ،‬سرگرد سید جلیل رضایی و ستوان یکم بهمن سلیمانی‪ ،‬در ‪16‬‬
‫مایل دریایی (‪ 30‬کیلومتری) درون خاک عراق بر فراز منطقه‌ی کوهستانی‬
‫دربندیخان‪ ،‬به‌سالمت از هواپیما بیرون پریدند‪ .‬بعد از تعیین موقعیت دقیق‬
‫توسط یک فانتوم دیگر‪ ،‬عملیات نجات خطرناکی در ساعت ‪ 1400‬و تنها‬
‫سه ساعت مانده به غروب آغاز گردید‪ .‬گروه جست‌وجو و نجات متشکل از‬
‫یک بل‪214-‬ا ِی و دو کبرای همراه بود و جنگنده ها نیز از باال آنها را پوشش‬
‫می دادند‪ .‬فرمانده گروه‪ ،‬خلبان کبرا‪ ،‬ستوان احمد پیشگاه هادیان بود‪ .‬بعد‬
‫از بلند شدن از پایگاه عملیاتی خط مقدم سرپل ذهاب‪ ،‬هادیان گروه را به‬
‫‪...« -1‬هیچ یک از خلبانان ترابری به گردان های شکاری منتقل نشد و خلبانی به نام دهقان در سمت غرب هدایت کرد‪ .‬پس از عبور از چندین کوه‪ ،‬هلیکوپترها به سمت‬
‫کم پیش می آید که جنگی بدون خطاهای بسیار به پایان برسد‪.‬‬
‫‪ -‬جفرسون دیویس‬
‫چشم در برابر چشم‬
‫در اوایل دسامبر ‪( 1980‬آذر ‪ ،)1359‬هر دو ارتش به‌طور روزمره درگیر‬
‫تبادل آتش توپخانه و استفاده از قدرت هوایی شان‪ ،‬به‌خصوص هلیکوپترهای‬
‫رزمی‪ ،‬جهت ضدحمله بودند‪ .‬عراقی ها که حال محموله های ارسالی سالح‬
‫از سوی شوروی را از دست داده بودند برای جایگزینی‪ ،‬چشم به لهستان‪،‬‬
‫سومالی‪ ،‬یمن شمالی و مصر داشتند و برای اینکه بتوانند به‌خوبی نیروهای‬
‫خود را در زمستان پرباران پشتیبانی کنند‪ ،‬جاده ای آسفالته از بصره به خط‬
‫مقدم در نزدیکی اهواز کشیدند‪ .‬ایرانی ها نیز علیرغم هوای بد‪ ،‬تا جایی‬
‫که می توانستند عملیات های بازدارندگی هوایی بر روی این محور انجام‬
‫می دادند‪ .‬در همین حین و پس از رکودی کوتاه‪ ،‬هر دو نیروی هوایی‬
‫حمالت خود علیه صنایع نفت و تولید برق را ادامه دادند که منجر به‬
‫جنگ و گریزهای بیشتری گردید و باز هم خلبانان ایرانی برتری خود را‬
‫به رخ حریف کشیدند‪ .‬در ‪ 1‬دسامبر (‪ 10‬آذر) ادعا شد سه جنگنده عراقی‬
‫در یک درگیری با تامکت ها بر فراز سلیمانیه در نزدیکی آبادان سرنگون‬
‫شده اند‪ .‬صبح روز بعد بخت خوش مجددا ً با همان واحد ایرانی (اسکادران‬
‫هشتاد و دوم شکاری) همراه شد و آن هنگامی بود که سروان دهقان (که‬
‫قب ًال خلبان سی‪ 130-‬گردان یکم ترابری بود‪ )1‬در حدود ‪ 68‬مایل دریایی‬
‫(‪ 125‬کیلومتری) غرب بوشهر در حال گشت زنی و پوشش جزیره‌ی خارک‬
‫و سکوهای نفتی نوروز و سیروس بود‪ .‬بعد از مدتی چرخ زدن‪ ،‬رهگیر زمینی‬
‫به دهقان اعالم کرد که چندین پرنده با سرعت از سمت شمال در حال‬
‫نزدیک شدن هستند‪ .‬قبل از اینکه دهقان فرصت واکنش بیابد‪ ،‬هواپیماهای‬
‫عراقی خود را به فاصله‌ی ‪ 19/5‬مایل دریایی (‪ 36‬کیلومتری) رساندند و‬
‫شرایط حساس گردید‪ .‬افسر تسلیحات دهقان خیلی سریع دست به کار شد‬
‫و بر روی دو میگ‪ 21-‬جلویی که به‌عنوان پوشش برای سوخو‪20-‬های پشت‬
‫سری می آمدند و تنها ‪ 10‬مایل دریایی (‪ 18‬کیلومتر) فاصله داشتند‪ ،‬قفل‬
‫کرد‪ .‬فاصله برای شلیک فونیکس بسیار کم بود‪ ،‬اما چاره ای به‌جز استفاده از‬
‫آنها نبود چراکه اف‪ 14-‬سنگین تر از آن بود که با میگ های کوچک و چابک‬
‫وارد جنگ و گریز شود‪ .‬افسر تسلیحات حالت مقابله با مانور رزمی هوایی‬
‫را انتخاب کرد و یکی از موشک های زیر بدنه را فعال ساخت و آن را برای‬
‫درگیری نزدیک شلیک کرد‪ .‬موشک عظیم الجثه از زیر هواپیما آزاد شد‪،‬‬
‫اف‪ 14-‬نداشتیم‪ .»...‬یادداشت امیر سرتیپ خلبان پرویز مرادی بر متن‪.‬‬
‫‪164‬‬
 ‫فصل ‪ :6‬مرحله‌ی سوم؛ ضدحمالت ایران‬

‫به ایران برده شد‪.2‬‬ ‫دربندیخان پرواز کردند و برای عدم جلب توجه شهر را دور زدند‪ .‬در طول‬
‫در ‪ 19‬دسامبر (‪ 28‬آذر) لشگر چهارم پیاده‌ی عراق تالش ناموفقی‬ ‫مسیر و در هوایی سرد و برفی‪ ،‬آنها تقریباً از روی یک موقعیت عراقی‬
‫کرد که به خاک ایران وارد شده و به شورشیان کرد ملحق شود‪ .‬این تهاجم‬ ‫با حدود پانزده توپ ضدهوایی و موشک های زمین به هوا عبور کردند‪.‬‬
‫به‌سرعت توسط لشگرهای بیست و هشتم و شصت و چهارم پیاده که به‌خوبی‬ ‫با رسیدن به محل سقوط‪ ،‬هلیکوپترها ارتفاع گرفتند و برای پیدا کردن‬
‫با هلیکوپترهای رزمی هوانیروز پشتیبانی می شدند‪ ،‬دفع گردید‪ .‬در این‬ ‫خدمه‌ی هواپیمای ساقط شده‪ ،‬شروع به دور زدن در منطقه کردند که‬
‫منطقه‪ ،‬انجام عملیات به دلیل عوارض زمین و شرایط آب و هوایی دشوار‬ ‫هادیان منور شلیک شده توسط یکی از خلبانان را دید‪ .‬هلیکوپتر نجات‬
‫بود و البته هلیکوپترهای عراق هم حضور فعالی نداشتند‪ .‬بنابراین هوانیروز‬ ‫به‌سرعت برای سوار کردن آنها حرکت کرد که ناگهان دو خودروی عراقی‬
‫خیلی زود برتری هوایی را از آن خود و تا پایان جنگ آن را حفظ کرد‪ .‬با‬ ‫در حال نزدیک شدن‪ ،‬رؤیت شدند‪ .‬هر دو آنها قبل از اینکه ‪ 214‬فرود بیاید‬
‫وجود این‪ ،‬نیروی هوایی ایران هم فعال بود و در همان روز‪ ،‬دو اف‪4-‬ای‬ ‫و خدمه‌ی فانتوم را سوار کند‪ ،‬توسط توپ ‪ 20‬میلیمتری کبرای دوم نابود‬
‫از پایگاه هوایی نوژه‪ ،‬چهار سوخو‪ 20-‬را رهگیری و دو فروند از آنها را‬ ‫شدند‪ .‬در گفت‌وگو با خدمه از طریق بی‌سیم تاکتیکال‪ ،‬هادیان متوجه شد‬
‫در جنگ و گریز بر فراز التأمین سرنگون کردند‪ .‬دقایقی بعد‪ ،‬تامکت های‬ ‫که آنها نتوانسته بودند به واحد نیروهای کمکی عراق در غرب که به سمت‬
‫ایرانی دسته‌ی عراقی دیگری را غافلگیر کرده و در جریان نبرد هوایی بر‬ ‫خط مقدم می رفتند‪ ،‬حمله کنند‪ .‬بنابراین او از گروه جدا شد و دنبال واحد‬
‫فراز پنجوین یکی از جنگنده های عراقی (احتماالً یک سوخو‪7-‬بی ام کِی) را‬ ‫مذکور رفت و قبل از غروب خورشید با وارد آوردن خسارات قابل توجه به‬
‫نابود کردند‪ .‬در ‪ 22‬دسامبر (‪ 1‬دی)‪ ،‬دو تامکت‪ ،‬سه میگ‪ 21-‬و سوخو‪20-‬‬ ‫نیروهای عراقی بازگشت‪.1‬‬
‫که مسلح به راکت انداز بودند را بر فراز آبادان رهگیری نموده و دو فروند‬ ‫فرماندهی نیروی هوایی عراق که از حمالت مکرر نیروی هوایی ایران‬
‫از آنها را با فونیکس سرنگون کردند‪ .‬در آن زمان پایگاه هشتم شکاری‬ ‫در عمق خاک عراق به تنگ آمده بود‪ ،‬تصمیم گرفت تالشی سنجیده برای‬
‫واحدی از اف‪14-‬ها را به‌صورت دائم به پایگاه بوشهر اعزام کرده بود و این‬ ‫خاموش کردن پایگاه هوایی نوژه که فانتوم هایش مسئول انجام بیشتر حمالت‬
‫هواپیماها به دلیل برد بلند سیستم های تسلیحاتی شان به‌راحتی بر تمامی‬ ‫بودند‪ ،‬انجام دهد‪ .‬در ‪ 8‬دسامبر (‪ 17‬آذر)‪ ،‬دو دسته‌ی بلند پرواز میگ‪23-‬‬
‫شمال خلیج فارس و بخش های عمده ای از جبهه های مرکزی و جنوبی‬ ‫و سوخو‪ 20-‬تالش کردند پایگاه و ایستگاه رله‌ی ماهواره ای اسدآباد در‬
‫نظارت داشتند‪ .‬تامکت های ایرانی به‌همراه اف‪4-‬ای های مجهز به تیسئو‬ ‫نزدیکی آن را هدف قرار دهند‪ .‬آنها قبل از رسیدن به هدف توسط دو‬
‫پایگاه بوشهر‪ ،‬مجددا ً در ‪ 25‬و ‪ 28‬دسامبر (‪ 4‬و ‪ 7‬دی) وارد عمل شدند‬ ‫اف‪4 -‬ای رهگیری شدند و یکی از میگ ها توسط اِی آی ام‪ 7-‬سرنگون شد و‬
‫و دست کم دو جنگنده‪-‬بمب افکن عراقی را در جنگ و گریزهای مجزا بر‬ ‫در نزدیکی اسدآباد به زمین خورد‪ .‬باقی هواپیماهای عراقی مأموریت را لغو‬
‫فراز آبادان و شمال خلیج فارس نابود کردند‪ .‬در ‪ 30‬دسامبر (‪ 9‬دی) نیز‬ ‫و از منطقه گریختند‪ .‬دو روز بعد‪ ،‬دو سوخو‪ 20-‬بلند پرواز در حین عملیات‬
‫یک میگ‪ 21-‬حامل بمب را در طی نبرد هوایی به همراه دو میگ دیگر بر‬ ‫علیه نیروهای ایران در جبهه‌ی آبادان‪-‬ماهشهر به‌موقع توسط تامکت ها‬
‫فراز ماهشهر سرنگون کردند‪ .‬در همین حال فانتوم های پایگاه هوایی نوژه‬ ‫رهگیری شده و در جنگ و گریز در شمال ماهشهر یکی از آنها ساقط شد‪.‬‬
‫به فرماندهی سرگرد عباس دوران‪ ،3‬که یک رزم آرای برجسته در نیروی‬ ‫در همین حین نبرد تلخی در استان های کردستان و ایالم در جریان بود‬
‫هوایی ایران بود‪ ،‬به عملیات های بی وقفه‌ی بازدارندگی خود علیه اهدافی‬ ‫و هر دو طرف به‌طور گسترده از هواپیما و هلیکوپتر استفاده می کردند‪ .‬در‬
‫در عراق ادامه می دادند‪ .‬یکی از این اهداف‪ ،‬چندین هلیکوپتر عراقی بودند‬ ‫صبح ‪ 16‬دسامبر (‪ 25‬آذر)‪ ،‬دو اف‪5-‬ای قبل از اینکه توسط دست کم شش‬
‫که در ورزشگاه فوتبال شهر بدره مخفی شده بودند و در ‪ 28‬دسامبر (‪7‬‬ ‫میگ‪ 21-‬رهگیری شوند به تأسیسات نفتی نزدیک کرکوک حمله کردند‪.‬‬
‫دی) مورد حمله قرار گرفتند‪ .‬اما در جریان این عملیات یکی از فانتوم ها‬ ‫خلبان تایگر‪ ،‬سرگرد یداهلل شریفی راد‪ ،‬با مانوری سریع اولین جفت رهگیرها‬
‫هدف چند موشک زمین به هوا قرار گرفت و سقوط کرد و خدمه‌ی آن اسیر‬ ‫را جا گذاشت و با استفاده از موشک های حرارت یاب سایدوایندر هر دو را‬
‫شدند‪.4‬‬ ‫سرنگون کرد‪ .‬سپس به سمت جفت دوم چرخید و هواپیمای همراه را با توپ‬
‫هدف قرار داد‪ .‬اما قبل از اینکه بتواند ببیند آخرین شکارش سقوط کرده یا‬
‫دارد همچنان ادامه می دهد‪ ،‬خود هدف قرار گرفت و مجبور شد از هواپیما ‪ - 2‬از این عملیات سرگرد شریفی راد‪ ،‬ساموئل خاچیکیان فیلمی ساخت به نام عقاب ها‪ .‬عقاب‌ها‬
‫بیرون بپرد‪ .‬شریفی با خوش اقبالی در محدوده‌ی تحت کنترل کردهای فیلمی است در ژانر جنگی محصول ‪ .۱۳۶۳‬این فیلم از نخستین فیلم ها در حوزه دفاع مقدس‬
‫طرفدار ایران فرود آمد و چند روز بعد به‌صورت مخفیانه توسط مبارزین کرد است که در سال ‪ ۱۳۶۴‬اکران شد و درحالی که جمعیت ایران نزدیک به ‪ ۴۵‬میلیون نفر بود‪،‬‬
‫‪ ۱۸‬درصد به دیدن فیلم رفتند و فیلم به فروشی معادل ‪ ۷۳۸‬میلیون و ‪ ۶۲۰‬هزار تومان رسید‪.‬‬
‫مترجم به نقل از ویکی پدیا فارسی‪.‬‬
‫‪ - 3‬شهید‪ .‬م‬ ‫‪ - 1‬ستوان هادیان که یکی از برجسته ترین خلبانان کبرای هوانیروز بود‪ ،‬حدود هشت سال‬
‫‪ - 4‬در این تاریخ هیچ سانحه ای نداشتیم و لذا کسی اسیر نشده است‪ .‬یادداشت امیر سرتیپ‬ ‫بعد در اثر هدف قرار گرفتن کبرایش توسط نیروهای عراقی در همان منطقه به شهادت رسید‪.‬‬

‫‪165‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫در هر بخش دفاع هوایی ارسال می گردید‪ .‬اگر افسر رابط هوایی در مرکز‬ ‫عراق نتوانستند در بسیاری از موارد به‌طور کارآمد ظاهر شوند‪ .1‬برخالف‬
‫عملیاتی رهگیری اطالعات پیش هشدار را برای واحدهای آماده در بخش‬ ‫برتری هایی که عراقی ها در ابتدای جنگ داشتند‪ ،‬به‌طور مشخص نتوانستند‬
‫دفاع هوایی خود فراهم نمی کرد‪ ،‬واحدهای موجود در بخش او هیچ گونه‬ ‫جنگ را به‌نحوی که صدام برایشان ترسیم کرده بود ببرند‪ .‬یکی از مهم ترین‬
‫پیش هشداری دریافت نمی کردند و هرگونه واکنش به حمالت هوایی توسط‬ ‫دالیل این بود که آنها قادر نبودند به‌نحوی مناسب از تجهیزات خود استفاده‬
‫دفاع هوایی آنها یا نشان داده نمی شد و یا دیر نشان داده می شد‪ .‬عالوه‌بر‬ ‫کنند‪ .‬خلبانان میگ‪23-‬بی ان به‌طور اخص‪ ،‬عالئم آموزش ناکافی و عدم‬
‫این توپچی ها و خدمه‌ی موشکی ارتش نیز خیلی کم آموزش دیده بودند‬ ‫تجربه را نشان می دادند و این درحالی بود که خود هواپیما هم برای نقشی‬
‫و تقریباً هر هواپیمایی که نزدیک می شد را دشمن فرض می کردند‪ .‬بنا بر‬ ‫که برایش در نظر گرفته شده بود به‌طرز ضعیفی تجهیز شده بود‪.‬‬
‫گزارش‌ها‪ ،‬این سیستم آنچنان ضعیف عمل می کرد که بیش از سه چهارم‬ ‫مشکالت فرماندهی دفاع هوایی که در اوایل سال ‪ )1359( 1981‬به‬
‫تلفات هواپیماهای عراقی در مراحل ابتدایی جنگ درحقیقت در اثر آتش‬ ‫‪2‬‬
‫دو تیپ (پنج اسکادران) مجهز به میگ‪ 21-‬و یک تیپ میگ‪23-‬ام اس‬
‫به خودی بود‪.‬‬ ‫توسعه یافته بود‪ ،‬بسیار گوناگون و پیچیده بودند‪ .‬این نیرو بسیار بزرگ‪،‬‬
‫به‌عالوه ایرانی ها خیلی زود یاد گرفتند که با استفاده از سیستم های‬ ‫دچار کاغذبازی‪ ،‬ساکن و کم تحرک بود‪ .‬رهگیرهای عراقی که سیستم دفاع‬
‫الینت و سیگینت که در اختیار داشتند با دقت به بیشتر ارتباطات رادیویی‬ ‫هوایی عراق به آنها وابسته بود‪ ،‬نشان دادند که توان مقابله با تهدیدات پیش‬
‫عراق گوش دهند و عملیات های فرماندهی دفاع هوایی عراق را زیر نظر‬ ‫رو را ندارند‪ .‬میگ های ساخت شوروی نه‌تنها رادارهای کارآمد که آنها را‬
‫بگیرند و بدین شکل گذرگاه های عملیاتی را شناسایی کرده و از آنها به نفع‬ ‫قادر به جست‌وجوی آسمان و یافتن اهداف کند‪ ،‬نداشتند بلکه فاقد توانایی‬
‫نگاه به پایین و باال بودند و سیستم های تسلیحاتی آنها در ارتفاعاتی که‬
‫بیشتر درگیری های هوایی در آنها رخ می دادند‪ ،‬کارآیی نداشتند‪ .‬به دلیل‬
‫این کمبودهای فنی و به کارگیری تاکتیک های شوروی و همچنین نبود‬
‫یک سیستم شناسایی دوست یا دشمن مناسب‪ ،‬رهگیرهای عراقی درست‬
‫شبیه به ویتنام شمالی‪ ،‬می بایست تحت نظارت دقیق فرماندهی زمینی‬
‫مورد استفاده قرار می گرفتند و مجبور بودند در امتداد گذرگاه های هوایی از‬
‫پیش تعیین شده پرواز کنند که به‌طرز قابل توجهی پوشش دفاع هوایی را‬
‫محدود می کردند‪ .‬آتشبارهای سام‪ 2-‬و سام‪ 3-‬به شبکه های راداری محلی‬
‫متصل بودند که خود البته نه به‌صورت کام ًال منسجم به یک مرکز فرماندهی‬
‫قدرتمند در بغداد وصل می شدند‪ .‬این دو سیستم‪ ،‬پوشش هوایی ارتفاع‬
‫متوسط و پایین را فراهم می کردند‪ .‬بدین ترتیب آنها نتوانستند انتظارات‬
‫کاربران شان را که مسئول دفاع از تأسیسات راهبردی نظیر میدان‌های نفتی‪،‬‬
‫پاالیشگاه ها‪ ،‬محوطه های هوایی‪ ،‬فرماندهی های نظامی و مناطق لجستیکی‬
‫بودند‪ ،‬برآورده سازند‪ .‬دیگر سیستم های موشکی زمین به هوا نظیر سام‪6 -‬‬
‫و سام‪ 9-‬و همچنین بخش بزرگی از توپ های ضدهوایی را نیز باید به ارتش‬
‫بازمی گرداندند‪ ،‬زیرا آنها به‌شدت در حال خسارت دیدن از حمالت هوایی‬
‫ایران بودند‪ .‬هرچند این سیستم ها مستقل عمل می کردند‪ ،‬اما بسیاری از‬
‫آنها با فرماندهی دفاع هوایی ترکیب و هماهنگ شده بودند‪ .‬با وجود این‪،‬‬
‫یــک آتشــبار موشــکی اس‪ 125-‬پچــورا (اس اِی‪ 3-‬گــوآ) در نزدیکــی پایــگاه‬
‫هوایــی الرشــید بغــداد بــدون آگاهــی از حضــور آر اف‪4-‬ای پســت پــرواز‪.‬‬
‫دستورالعمل های عملیاتی ارسالی که برای اطالعات پیش هشداری داده‬
‫می شد باید از سوی افسر رابط هوایی مستقر در مرکز عملیاتی رهگیری توجــه کنیــد کــه ســکوهای موشــکی آمــاده نیســتند بــه ســمت دیگــری قــرار‬
‫گرفته انــد‪ .‬ســایه هواپیمــا را می تــوان در پاییــن ســمت راســت تصویــر مشــاهده‬
‫کــرد‪ .‬رادار ردگیــری و هدایــت موشــک بانــد آی‪ِ /‬جــی در مرکــز و رادار بانــد‬ ‫‪ - 1‬جدا از حمالت هوایی ایران‪ ،‬نیروی هوایی عراق باید نگران مخالفان مورد حمایت ایران در‬
‫ســی (پــی‪ )15-‬نظــارت ســطح صــاف و هدف گیــر در بــاال ســمت راســت قــرار‬ ‫داخل عراق نیز می بود‪ .‬در ‪ 28‬می ‪ 7( 1981‬خرداد ‪ )1360‬جنگجویان عضو حزب الدعوه یک‬
‫زاغه ی مهمات و مخزن سوخت نزدیک فرودگاه بین المللی بغداد را منفجر کردند‪ .‬دست کم ده‬
‫دارنــد‪ .‬رادار بانــد ســی کــه بــرای ردگیــری همزمــان شــش هــدف در مناطــق‬ ‫سرباز عراقی کشته شدند و آسیب سنگینی به تأسیسات رسید‪.‬‬
‫پســت و بلنــد بهینه ســازی شــده بــود‪ ،‬قطعــ ًا این بــار نتوانســته کار خــود را بــه‬
‫‪ - 2‬به دلیل وقوع جنگ گردان یکم نیروی هوایی عراق همچنان درگیر تحویل میگ‪25-‬آربی ها‬
‫خوبــی انجــام دهــد‪ .‬تاریــخ نامشــخص اســت‪( .‬مجموعــه عکــس نویســندگان)‬ ‫و میگ‪25-‬پی دی های تازه از راه رسیده بود‪.‬‬

‫‪172‬‬
 ‫فصل ‪ :6‬مرحله‌ی سوم؛ ضدحمالت ایران‬
‫دو ساعت بعد‪ ،‬شش میراژ اف‪ 1.‬نیز مجددا ً برای سوخت گیری در الرناکا‬
‫فرود آمدند‪ .‬آنها نیز هیچگونه عالمتی نداشتند و خلبانان فرانسوی مدعی‬
‫شدند که هواپیماها از اروپا آمده و عازم اردن هستند‪ .‬این‌بار دولت قبرس‬
‫رسماً از سفارت فرانسه پرس‌وجو کرد‪ ،‬اما پاسخ سفارت رد هرگونه ارتباط‬
‫با هواپیماهای ناشناس بود‪ .‬با این‌حال کمی پس از آن‪ ،‬درحالیکه میراژها‬
‫در حال سوخت گیری بودند‪ ،‬مجددا ً خلبانان عراقی جایگزین خلبانان‬
‫فرانسوی شدند و خیلی واضح عنوان کردند که مقصد آنها بغداد است‪.‬‬
‫سپس ایلوشین‪ 76-‬هم فرودگاه را به مقصد اردن از مسیر ترکیه ترک کرد‪.‬‬
‫اقدامات امنیتی به‌وضوح در اطراف محوطه‌ی هوایی تشدید شده بود‪ .‬پس‬
‫از آن جنگنده های بدون عالمت و با استتار بیابانی به سمت خانه‌ی جدید‬
‫خود راهی شدند و با عبور از ترکیه و سوریه یا لبنان و سوریه عازم اردن‬
‫گشتند‪ .‬گزارش‌های مختلفی درباره‌ی چگونگی رساندن هواپیماها به اردن‬
‫و بعد عراق وجود داشت‪ .‬بعضی می گفتند آنها از آسمان سوریه استفاده‬
‫کرده اند که به دلیل تنش بین بغداد و دمشق در آن زمان بعید به نظر‬
‫می رسد‪ .‬برخی دیگر معتقد بودند آنها از فراز مصر و عربستان سعودی یا‬
‫لبنان و ترکیه به عراق رفته اند‪ .‬جالب آن است که لبنان‪ ،‬سوریه و ترکیه این‬
‫گزارش‌ها را تکذیب کردند‪.‬‬
‫تنها سه روز بعد‪ ،‬در ‪ 4‬فوریه (‪ 15‬بهمن)‪ ،‬یک مقام رسمی فرانسه‪،‬‬
‫بیانیه ای را منتشر کرد که چهار فروند از مجموع سی و شش فروند میراژ‬
‫اف‪ 1.‬سفارش داده شده توسط عراق در سال ‪ 1977‬هفته‌ی پیش تحویل‬
‫گردید‪ .‬اما او تحویل ده فروند را رد کرد و بعد از آن هم هیچ گزارشی‬
‫درباره‌ی تحویل صد فروند دیگر در طول هشت سال پیایند منتشر نشد!‬
‫بیشتر این تحویل ها در پوشش تحویل هواپیما به اردن مخفی می شد‬
‫که درعوض از سال ‪ )1361( 1982‬شروع به دریافت چند فروند میراژ‬
‫اف‪1.‬ای  جِی‪ 5‬کرد‪ .‬رسیدن جنگنده های میراژ شروع عصر جدیدی برای‬
‫نیروی هوایی عراق بود‪ ،‬زیرا برای اولین بار تجهیزاتی را دریافت می کرد‬
‫که دست کم از برخی جهات با آنچه ایرانیان داشتند برابری می کردند‪.‬‬
‫قبل از آن نیروی هوایی عراق به فناوری ها و انواع قدیمی تری مثل هانتر‪،‬‬
‫میگ‪ 21 -‬و سوخو‪ 7-‬وابسته بود‪ .‬میراژ اف‪1.‬ای کیو که یک رهگیر همه‌ی‬
‫شرایط آب و هوایی محسوب می شد (عمدتاً به دلیل رادار خوب سیرانو‪6‬یی‬
‫که داشت)‪ ،‬به سیستم های الکترونیک هوابرد و ناوبری ای مجهز شده بود‬
‫شبکه ای را به رهبری یک افسر بلندپایه‌ی شیعه کشف کرد که مسئول پنج تالش جهت ترور‬
‫نیز سوخت گیری کردند‪ .‬در جریان اولین توقف‪ ،‬یکی از کارکنان نیروی هوایی یونان‪ ،‬از روی‬
‫بازیگوشی خود را از لوله ی پیتوت یکی از هواپیماها آویزان کرد و با آن بارفیکس زد‪ .‬این کار‬
‫البته باعث خم شدن لوله ی حساس گردید‪ .‬او سعی کرد خرابی به بار آمده را با بازگرداندن لوله‬
‫به وضعیت اول اصالح کند اما اینکار فقط اوضاع را بدتر کرد‪ .‬برای الپوشانی او لوله ی پیتوت‬
‫سه هواپیمای دیگر را نیز به همان شکل خم کرد‪ .‬لوله های آسیب دیده بعدا ً مورد توجه مقامات‬
‫فرودگاه قرار گرفت و باعث اعتراض خشمگینانه ی عراق گردید و همه در طول شب درگیر تعمیر‬
‫هواپیماها قبل از پرواز آنها به الرناکا شدند‪.‬‬
‫‪5 - Mirage F.1EJ‬‬
‫‪ - 4‬بر اساس برخی گزارش ها‪ ،‬چهار میراژ اول به هدایت دو خلبان فرانسوی و دو خلبان عراقی‬
‫‪6 - Cyrano‬‬
‫‪173‬‬
‫خود استفاده کنند‪ .‬با وجود این بسیاری از خلبانان عراقی به زبان روسی‬
‫صحبت می کردند و دولت ایران مجبور شد افسران سابق اطالعات نیروی‬
‫هوایی و متخصصان زبان روسی ساواک را برای کمک به ترجمه‌ی آنها دعوت‬
‫به همکاری نماید‪ .‬فرماندهی دفاع هوایی همچنین دچار ضعف مدیریت نبرد‬
‫بود و نمی توانست تحت این شرایط پیشرفتی داشته باشد‪ ،‬چراکه مانند‬
‫مابقی بخش های نیروی هوایی عراق تحت فرماندهی شخصی صدام حسین‬
‫قرار داشت که می ترسید این نیرو علیه اش کودتا کند و درعین‌حال به‌شدت‬
‫برای دفاع به آن نیاز داشت‪ .1‬تحت چنین شرایطی‪ ،‬خدمه‌ آموزش رزمی‬
‫بسیار کمی می دیدند (بیشتر آنها درگیری های یک به یک و در ارتفاع بیش‬
‫از ‪ 5000‬پا‪1500/‬متر بود) و تمام موفقیت هایی که تا اینجا به‌دست آورده‬
‫بودند بیشتر به‌خاطر خوش شانسی و ضعف دشمنان بود نه قدرت آنها‪.‬‬
‫با این حال دولت در بغداد به‌سختی کوشش می کرد توانایی های نیروی‬
‫هوایی اش را بهبود بخشد و اوضاع خیلی زود در حال تغییر بود‪ .‬با تصمیم‬
‫فرانسه برای ملحق نشدن به تحریم های بین المللی سالح‪ ،‬اولین محموله‌ی‬
‫جنگنده های میراژ اف‪1-‬ای کیو‪ 2‬که مدت ها عراق منتظر آنها بود‪ ،‬آماده‌ی‬
‫تحویل گردید‪ .3‬اولین میراژ در می ‪( 1979‬اردیبهشت ‪ )1358‬آماده شد و‬
‫در آوریل ‪( 1980‬فروردین ‪ )1359‬خدمه‌ی عراقی دوره‌ی آموزشی خود در‬
‫فرانسه را آغاز کردند‪.‬‬
‫بر اساس گزارش دولت قبرس‪ ،‬در بعدازظهر چهارشنبه ‪ 28‬ژانویه‌ی‬
‫‪ 8( 1981‬بهمن ‪ )1359‬یک ایلوشین‪ 76-‬با عالمت خطوط هوایی آلیای‬
‫اردن در فرودگاه بین المللی الرناکا فرود آمد‪ .‬کمتر از بیست و چهار ساعت‬
‫بعد در بعدازظهر پنجشنبه چهار میراژ اف‪ 1.‬هم برای سوختگیری فرود آمدند‪.‬‬
‫آنها هیچگونه عالمت شناسایی نداشتند‪ ،‬اما خلبانان نیروی هوایی فرانسه‬
‫عنوان کردند که هواپیماها راهی اردن می باشند‪ .‬در هنگام سوخت گیری‬
‫خلبانانی از خاورمیانه با پاسپورت عراقی جایگزین خلبانان فرانسوی شدند‬
‫و قبل از نیمه شب هر چهار جنگنده طبق برنامه‌ی پروازی شان فرودگاه را‬
‫به قصد اردن از مسیر ترکیه ترک کردند‪ .‬بعدازظهر یکشنبه ‪ 1‬فوریه (‪12‬‬
‫بهمن)‪ ،‬حدود ساعت ‪ ،2200‬یک ایلوشین‪ 76-‬دیگر با عالمت خطوط هوایی‬
‫آلیا این‌بار با هدایت خلبانان عراقی در فرودگاه الرناکا بر زمین نشست‪.4‬‬
‫‪ - 1‬این قطعاً یک تصمیم منطقی بود زیرا در ژوئن ‪( 1981‬خرداد ‪ )1360‬استخبارات ارتش عراق‬
‫صدام حسین بود‪ .‬تمامی اعضای شبکه دستگیر و به‌سرعت اعدام شدند‪.‬‬
‫‪2 - Mirage F.1EQ‬‬
‫‪ -3‬عراق از سال ‪ 1980‬تا سال ‪ 1987‬میالدی تعداد ‪ 143‬فروند هواپیمای میراژ اف‪1.‬ای کیو و‬
‫‪ 743‬تیر موشک اگزوست از فرانسه خرید‪ .‬بر اساس مدارک موجود فقط ‪ 128‬فروند از میراژها‬
‫(شامل ‪ 18‬فروند میراژ آموزشی) تحویل داده شدند و باقیمانده به دلیل دیرکرد در پرداخت ها‬
‫در انبار نگه داشته شدند‪ .‬مترجم به نقل از‪ :‬آژانس کنترل و خلع سالح ایاالت متحده‪ ،‬هزینه های‬
‫نظامی و انتقال سالح جهان در سال ‪ ،1988‬دفتر چاپ دولت ایاالت متحده‪ ،‬واشینگتن دی سی‪،‬‬
‫‪ ،1988‬ص‪.22 .‬‬
‫قبل از توقف در الرناکا‪ ،‬در پایگاه هوایی کاالماتای نیروی هوایی یونان در شبه جزیره ی پلوپونز‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫که از مأموریت های هوا به زمین هم پشتیبانی می کرد‪ .‬این هواپیما درواقع جی پی‪ ، 6‬هدف گذارهای لیزری ا ِی تی ال آی اس ‪ 7 2‬و کیت بمب های‬
‫نمونه‌ی توسعه یافته رهگیر ساده ی میراژ اف‪1.‬سی بود و برای این نقش لیزری‪ .‬تمامی میراژهای عراقی به یک آنتن اچ  اف‪ 8‬در اتصال جلویی باله و‬
‫عمدتاً به موشک های هوا به هوا مجهز شده بود‪ .‬به‌همراه میراژها صد موشک بدنه به‌عالوه گیرنده های هشدار راداری ‪8‬اف‪ 9‬بر روی بال مجهز شده بودند‪.‬‬
‫میان برد ماترا آر‪ 530.‬اف‪ 1‬و موشک کوتاه برد ماترا آر‪ 550.‬مجیک‪ 2 1‬تحویل‬
‫حمله‌ی برق آسای اچ‪3‬‬ ‫داده شدند‪ .‬هر دو موشک بسیار برتر از هر آنچه که عراق قب ًال داشت بودند و‬
‫با مشخص شدن اینکه هیچ یک از طرفین نمی توانند به یک پیروزی‬ ‫خلبانان عراقی به‌سرعت نحوه‌ی استفاده‌ی مناسب از آنان را آموختند‪ .‬شاید‬
‫از همه مهم تر این بود که همراه میراژها یک گروه از مربیان و تکنسین های نظامی تعیین کننده برسند‪ ،‬سازمان ملل‪ ،‬جنبش عدم تعهد و سازمان‬
‫فرانسوی هم از راه رسیدند که نه‌تنها ناوگان میراژ را نگهداری می کردند‪ ،‬کنفرانس اسالمی که مقر آن در جده‌ی عربستان واقع بود‪ ،‬دور جدیدی‬
‫بلکه به همراه عراقی ها شروع کردند به تجهیز میگ‪21-‬ها به موشک های از تالش ها برای نشاندن بغداد و تهران بر سر میز مذاکره را آغاز کردند‪.‬‬
‫هوا به هوای گرمایاب ماترا آر‪ 550.‬و نیز تعلیم خلبانان عراقی برای نبرد هوا در ابتدا ایرانی ها با اعضای سازمان کشورهای اسالمی صحبت کردند‪ ،‬اما‬
‫به هوا‪ .‬هرچند این کار اهمیت ویژه ای برای نیروی هوایی عراق داشت اما به بعد نظرشان عوض شد‪ ،‬چراکه بغداد هیچ نشانه ای از آمادگی برای ترک‬
‫نظر می رسد آنها هیچگاه سازگارسازی تجهیزات غربی با رهگیرهای ساخت خاک ایران نشان نداد‪ .‬صدام حسین با علم به اینکه آتش بس قریب الوقوعی‬
‫شوروی را به دلیل هزینه‌ی باال مد نظر قرار ندادند (البته به‌جز لوله های پیش چشم نخواهد بود‪ ،‬بالفاصله دستور داد تا تالشی مجدانه برای اشغال‬
‫سوخت گیری هوایی سبک میراژ بر روی میگ‪23-‬ها و برخی تجهیزات خاص سوسنگرد صورت گیرد‪ .‬این تهاجم جدید که توسط سپاه چهارم عراق در‬
‫الکترونیک هوابرد در مراحل بعدی جنگ)‪ .‬همین امر درباره‌ی تسلیحات هوا ‪ 19‬مارس (‪ 28‬اسفند) آغاز گردید‪ ،‬تنها یک روز بعد شکست خورد و نشان‬
‫به زمین تحویل داده شده همراه با میراژها نیز صادق بود‪ .‬این تسلیحات داد عراق تمام توان خود برای اشغال نواحی بیشتر را قب ًال خرج کرده است‪.‬‬
‫عبارت بودند از‪ :‬موشک های ضدرادار مایتل‪ ،3‬راکت اندازهای ‪ 68‬میلیمتری این امر نقطه‌ی چرخشی در جنگ بود‪ .‬در ‪ 12‬و ‪ 22‬مارس (‪ 21‬اسفند‬
‫سی ای ام ‪ ،41‬بمب های دوراندال‪ ،5‬بمب های ‪ 500 ،250‬و ‪ 1000‬کیلویی ‪ 1359‬و ‪ 2‬فروردین ‪ )1360‬عراقی ها از روی یأس و ناگزیری‪ ،‬دزفول و‬
‫اهواز را هدف موشک های زمین به زمین فراگ‪ 7-‬قراردادند‪ ،‬به این امید‬
‫‪1 - Matra R.530F‬‬
‫‪6 - GP Bomb‬‬ ‫‪2- Matra R.550 Magic I‬‬
‫‪7- ATLIS II‬‬ ‫‪3 - Maytel‬‬
‫‪8 - HF Fillet‬‬ ‫‪4 - CEM 1‬‬
‫‪9 - 8F‬‬ ‫‪5 - Durandal‬‬

‫میراژ اف‪1.‬ای کیو ساخته شده برای عراق در جریان آزمایش در فرانسه‪ .‬از راه رسیدن میراژها سرآغاز معرفی تکنولوژی بسیار پیشرفته در نیروی هوایی عراق بود و برای اولین  بار‬
‫سطح تجهیزات آن را به سطح نیروی هوایی ایران رساند‪( .‬داسو)‬

‫‪174‬‬
 ‫فصل ‪ :6‬مرحله‌ی سوم؛ ضدحمالت ایران‬

‫پایگاه های خط مقدم اعزام می شدند تا بر اساس نیاز در عملیات های رزمی‬ ‫که تمرکز نیروهای ایران برای انجام ضدحمله‌ را پراکنده سازند‪ .‬اما این‬
‫شرکت کنند‪ .‬احتماالً اطالعات مورد نیاز درباره‌ی اچ‪ 3-‬از طریق اسرائیل‬ ‫امر به‌وضوح ناتوانی نیروی هوایی عراق برای انجام چنین مأموریت هایی را‬
‫که آر اف‪4-‬ها و اف‪4-‬هایش به‌صورت منظم شرق عراق را زیر نظر داشتند‪،‬‬ ‫نشان داد‪.1‬‬
‫تأمین شد‪ .‬ظاهرا ً ایران و اسرائیل درباره‌ی محل استقرار هواپیماهای نظامی‬ ‫در سوی دیگر‪ ،‬در نوعی از همکاری با اسرائیلی ها‪ ،‬نیروی هوایی‬
‫و غیر نظامی عراق در محوطه‌ی هوایی اچ‪ 5-‬اردن و احتماالً اچ‪ 3-‬تبادل‬ ‫ایران به‌دقت توسعه‌ی همکاری ها بین عراق و اردن را تحت نظارت داشت‪.‬‬
‫اطالعات داشتند‪.‬‬ ‫ایرانیان دریافته بودند که اردنی ها محوطه‌ی هوایی اچ‪ 2 5-‬در نزدیکی مرز‬
‫ایرانی ها برای انجام عملیات علیه الولید که به‌خوبی استتار شده بود‪،‬‬ ‫عراق را به مدخلی برای انتقال جنگنده های میراژ و دیگر تجهیزات تبدیل‬
‫ده نفر از بهترین خلبانان فانتوم خود‪ ،‬دو اف‪ ،14-‬یک سی‪ 130-‬خفاش‪،‬‬ ‫کرده اند‪ .‬به‌عالوه نیروی هوایی ایران گزارش‌های معتبری دریافت کرد که‬
‫یک بوئینگ ‪ 707‬فرماندهی هوابرد (که باید بر ارتباطات رادیویی عراق‬ ‫عراق با رسیدن مقادیر زیادی مهمات و قطعات از سوی مصر و همچنین‬
‫نظارت می کرد و همچنین به‌عنوان مرکز رله ی پیام ها بین مهاجمین و‬ ‫تحویل هواپیماهای میراژ تقویت شده و در حال آماده شدن برای یک‬
‫سرفرماندهی نیروی هوایی عمل می کرد) و دو سوخت رسان بوئینگ‬ ‫حمله‌ی بزرگ هوایی و زمینی علیه ایران می باشد‪ .‬به همین خاطر در‬
‫‪ 707‬کِی سی را گرد هم آوردند‪ .5‬نقشه ساده بود‪ ،‬از آنجایی که توپ های‬ ‫اواسط ماه مارس (اسفند) فرماندهان ارشد نیروی هوایی ایران از جمله‬
‫ضدهوایی و رهگیرهای میگ عراقی در آن زمان خطر عمده ای محسوب‬ ‫سرهنگ بهرام هشیار و فرمانده نیرو‪ ،‬سرهنگ فکوری‪ ،‬طرحی را برای حمله‬
‫نمی شدند‪ ،‬ایرانی ها باید نگران تهدید موشک های زمین به هوا می بودند؛‬ ‫به مهم ترین پایگاه های هوایی عراق تهیه کردند‪ .‬این طرح شامل ایده‌ی‬
‫بنابراین با استفاده از آشوب ایجاد شده در اثر حمله‌ی یک‪ 6‬اف‪5-‬ای علیه‬ ‫جسورانه ترین حمله‌ی ایران به عراق تا آن زمان بود که عبارت بود از حمله‬
‫کرکوک‪ ،‬دسته‌ی تهاجمی می بایست وارد خاک عراق شده و مرز ترکیه‬ ‫به مجتمع اچ‪ 3-‬نیروی هوایی عراق متشکل از پایگاه های هوایی الولید‬
‫و سوریه را دنبال می کرد تا از دید رادارهای عراقی در امان بمانند‪ .‬با‬ ‫(اچ‪ 3-‬اصلی)‪ ،‬اچ‪ 3-‬شمال غرب و اچ‪ 3-‬جنوب غرب‪ .‬این مجتمع در ‪27‬‬
‫این وجود‪ ،‬از آنجایی که فانتوم ها نمی توانستند بدون سوخت گیری در هوا‬ ‫مایل دریایی (‪ 50‬کیلومتری) غرب مرز اردن و بیش از ‪ 540‬مایل دریایی‬
‫به هدف خود برسند‪ ،‬دو بوئینگ ‪3-707‬جِی‪9‬سی باید به ترکیه فرستاده‬ ‫(‪ 1000‬کیلومتری) از مرز ایران قرار داشت‪ .3‬این مجتمع هدف بسیار با‬
‫می شدند تا بتوانند با مالقات با مهاجمین در نقطه‌ی خاصی از مرز سوریه‪،‬‬ ‫ارزشی به حساب می آمد‪ ،‬زیرا محل نگهداری میراژهای تازه از راه رسیده‪،‬‬
‫به عملیات کمک کنند‪.‬‬ ‫تأسیسات تعمیرگاهی مختلف و تیپ مجهز به بمب افکن های توپولوف‪،16-‬‬
‫عملیات سری در ‪ 4‬آوریل ‪ 15( 1981‬فروردین ‪ )1360‬آغاز گردید‪.‬‬ ‫توپولوف‪22 -‬بی و میگ‪25-‬آر بی بود‪ .‬به‌عالوه دیگر هواپیماهای ترابری و‬
‫شش اف‪4-‬ای (دو فروند هر کدام مسلح به شش ام کِی‪ 82.‬اسنیک آی و‬ ‫رزمی (عمدتاً میگ‪23-‬بی ان) و نیز هلیکوپترهایی که مخفیانه از پایگاه هایی‬
‫چهار فروند هرکدام مسلح به چهار بی ال‪ )755.‬و دو اف‪4-‬دی ( بروز رسانی‬ ‫در سرتاسر عراق جمع آوری شده بودند در این پایگاه نگهداری می شدند‪.‬‬
‫شده با سیستم هدف یاب و هشدار اضافی و هرکدام مسلح به شش ام کِی‪)82.‬‬ ‫بسیاری از هواپیماهای تاکتیکال عراقی که در اچ‪ 3-‬مستقر بودند در‬
‫از پایگاه سوم شکاری همدان به همراه دو ذخیره‌ی هوابرد پیش از طلوع‬ ‫مراحل مختلف تعمیرات و نگهداری اساسی قرار داشتند که اکنون به‌صورت‬
‫از روی باند بلند شدند‪ ،‬با دو تانکر کِی سی ‪ 707‬که یکی از آنها به‌عنوان‬ ‫مخفیانه توسط مصری ها انجام می گرفت‪ .‬مصر شروع به ارسال مقدار بسیار‬
‫مسیریاب عمل می کرد بر روی مرز مالقات کردند و سپس در دو دسته‌ی‬ ‫زیادی قطعات یدکی برای میگ‪21-‬ها‪ ،‬سوخو‪20 -‬ها‪ ،‬توپولوف‪16-‬ها و‬
‫چهار فروندی با فاصله‌ی ‪ 500‬پا (‪ 152‬متر) از یکدیگر در ارتفاع بسیار‬ ‫میگ‪23-‬های عراقی کرده بود‪ .4‬هواپیماهای دیگر برای مدتی کوتاه به‬
‫پایین‪ ،‬نزدیک به مرز ترکیه‪ ،‬وارد خاک عراق شدند‪ .‬هر یک از هواپیماها یک‬
‫موشک اسپارو در جایگاه جلویی سمت راست بدنه و یک محفظه‌ی جنگ‬ ‫‪ - 1‬تا این زمان یعنی آغاز سال ‪ ،1360‬نیروی هوایی ایران بیش از یازده میلیون پوند مهمات‬
‫جنگی بر سر دشمن فرو ریخته بود‪ .‬مترجم به نقل از‪ :‬فاتحان خرمشهر‪ ،‬زهرا ابوعلی‪ ،‬بنیاد حفظ‬
‫الکترونیک در جایگاه جلو سمت چپ حمل می کرد‪ .‬تامکت ها و تایگرها‪ ،‬یک‬ ‫آثار و نشر ارزش های دفاع مقدس‪ ،1388 ،‬ص‪.45 .‬‬
‫سوخت رسان ذخیره و مقر فرماندهی هوابرد سی‪ 130-‬خفاش در نزدیکی‬
‫‪2 - H-5‬‬
‫مرز در شمال غربی ایران منتظر بازگشت آنها بودند‪ .‬در همان زمان دو اف‪-‬‬
‫‪ -3‬گزارش هایی وجود داشتند حاکی از آنکه نیروی هوایی عراق بیش از صد هواپیمای جنگی‬
‫برای تهیه ی تمام ادوات و تجهیزات نظامی و غیرنظامی جهت ادامه ی جنگ با ایران را پذیرفتند‪.‬‬ ‫را برای عملیات قریب الوقوع خود در اچ‪ 3-‬گرد هم آورده و پروازهای شناسایی خود بر فراز مرز‬
‫را افزایش داده بود‪.‬‬
‫‪ - 5‬به انضمام شش فروند اف‪ 5-‬جهت پوشش هوایی‪ .‬مترجم به نقل از‪ :‬حمله ی هوایی به الولید‪،‬‬
‫احمد مهرنیا‪ ،‬سوره مهر‪ ،1389 ،‬صص‪.117-114 .‬‬ ‫‪ - 4‬دولت مصر که همچنان جایی در میان کشورهای عرب نداشت‪ ،‬در فوریه ی ‪( 1982‬بهمن‬
‫‪ - 6‬سه فروند با معرف هرمز‪ .‬مترجم به نقل از‪ :‬حمله ی هوایی به الولید‪ ،‬احمد مهرنیا‪ ،‬سوره‬ ‫‪ )1360‬تأیید کرد که سالح و مهمات به عراق می فرستاده است‪ .‬در همان زمان عربستان‬
‫مهر‪ ،1389 ،‬ص‪.141 .‬‬ ‫سعودی‪ ،‬امارات متحده ی عربی‪ ،‬بحرین و قطر نیز پشتیبانی از عراق یا تأمین پول مورد نیاز عراق‬

‫‪175‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫مسیرهای رایج تر بودند‪ ،‬کردند‪ .‬از اوایل سال ‪ ،)1360( 1981‬نیروی هوایی‬
‫عراق هم به استفاده از این مسیرها برای ورود جنگنده‪-‬بمب افکن های خود‬
‫به عمق آسمان ایران روی آورد‪ .‬جالب آنکه در دست کم دو مورد دسته های‬
‫ایرانی و عراقی در ارتفاع بسیار پایین و در سایه‌ی کوه های اطراف با یکدیگر‬
‫برخورد کردند‪ .‬در هر دو مورد خلبانان ایرانی به‌سرعت بمب های خود را رها‬
‫کرده و از فرصت پیش آمده برای سرنگونی یکی از سوخو‪22-‬های پیش‬
‫رویشان استفاده کردند‪ .‬اما عراقی ها این‌طور برداشت کردند که درواقع مورد‬
‫رهگیری جنگنده هایی قرار گرفته اند که برای زدن آنها کمین کرده بودند‪.‬‬
‫اما چند سال بعد (حدود ‪ 1984‬یا ‪ )1985‬فهمیدند که هر دو درگیری بدون‬
‫پیش بینی قبلی و تنها شانسی بوده اند‪ ،‬به همین خاطر نیروی هوایی عراق‬
‫دوباره به استفاده‌ی گسترده از این مسیرها روی آورد‪.‬‬
‫ً‬
‫ایرانی ها در هنگام نزدیک شدن به هدف شان‪ ،‬معموال سرعت خود را‬
‫کاخ صــدام حســین در بغــداد هــم در ماه هــای اولیــه جنــگ از بازدیــد آر اف‪4-‬هــای‬
‫به ‪ 510‬تا ‪ 590‬نات (‪ 950‬تا ‪ 1100‬کیلومتر بر ساعت) افزایش می دادند و‬
‫ایــران مصــون نبــود‪ .‬گزارشــی از اینکــه نیــروی هوایــی ایران ســعی کــرده باشــد این‬
‫آنقدر پایین پرواز می کردند که گاهی خلبانان حس می کردند روی زمین‬ ‫اقامتــگاه را هــدف قــرار دهــد در دســترس نیســت‪( .‬مجموعــه عکــس نویســندگان)‬
‫حرکت می کنند‪ .‬آنها به‌محض رسیدن به منطقه‌ی هدف غالباً می کوشیدند‬
‫از روی آن عبور کرده‪ ،‬سپس با یک گردش صد و هشتاد درجه از سمت‬
‫غرب بازگردند و بمب های خود را رها کنند‪ .‬علت این امر آن بود که به این‬ ‫دسته های بسیار انعطاف پذیر پرواز می کردند‪ ،‬به گونه ای که هر هواپیما با‬
‫طریق نه‌تنها از غافلگیری محض ناشی از ورود موفقیت آمیز خود استفاده‬ ‫هواپیمای کناری خود فاصله‌ی جانبی بین ‪ 650‬تا ‪ 330‬پا (‪ 200‬تا ‪1000‬‬
‫می کردند‪ ،‬بلکه از جهاتی حمله می شد که عراقی ها هیچگاه پیش بینی‬ ‫متر) را حفظ می کرد‪ .‬مسیرهای ورود بسیار متنوع بودند و با دقت برای هر‬
‫نمی کردند‪ .‬عالوه‌بر این‪ ،‬این‌کار آنها را قادر می ساخت بالفاصله پس از رها‬ ‫مأموریت انتخاب می شدند‪ .‬حتی اگر مجموعه ای از حمالت در یک منطقه‬
‫کردن مهمات خود‪ ،‬بدون کم کردن سرعت و به خطر انداختن بخش های‬ ‫انجام می شد‪ ،‬بسیار کم پیش می آمد از یک مسیر استفاده شود‪ .‬دورترین‬
‫حساس هواپیما حین مانور‪ ،‬راه خانه را در پیش گیرند‪ .‬بعد از اینکه عراقی ها‬ ‫نقطه در جنوب برفراز خلیج فارس و امتداد مرز عراق و کویت بود‪ .‬در اینجا‬
‫به نحوه‌ی اجرای این تکنیک پی برده و سیستم های دفاعی خود را با آن‬ ‫فانتوم ها در ارتفاع ‪ 30‬تا ‪ 300‬پایی (‪ 10‬تا ‪ 100‬متری) با سرعت حدود ‪590‬‬
‫منطبق کردند‪ ،‬بیشتر خلبانان فانتوم به تکنیک بمباران قوسی‪ 1‬متوسل‬ ‫نات (‪ 1100‬کیلومتر بر ساعت) پرواز می کردند‪ ،‬به همین خاطر گاز خروجی‬
‫از اگزوز آنها ردی بر سطح آب به جا می گذاشت‪ .‬برای انجام مأموریت در‬
‫‪ loft Bombing - 1‬یا ‪ ،Toss Bombing‬تکنیکی است برای بمباران که طی آن خلبان قبل‬ ‫شمال‪ ،‬جنگنده ها با حداکثر سرعت و در پناه ستیغ کوه ها و هرکجا ممکن‬
‫از رسیدن به هدف ارتفاع می گیرد و بمب را رها می کند و بدین ترتیب بمب مسیر بالستیک‬ ‫بود درون دره ها پرواز می کردند‪ ،‬زیرا با استفاده از این روش از دید هر رادار‬
‫عراقی مخفی می ماندند‪ .‬همه‌ی این ها در سکوت رادیویی و بدون استفاده از‬
‫تجهیزات جنگ الکترونیک صورت می گرفت‪ .‬درنتیجه‪ ،‬جنگنده های ایرانی‬
‫در بهترین حالت هنگام ورود به دشت های دجله و فرات توسط عراقی ها‬
‫کشف می شدند‪ .‬با وجود این‪ ،‬وقتی به آنجا می رسیدند‪ ،‬معموالً بین یک‬
‫یا دو دقیقه برای رسیدن به اهداف و یک دقیقه برای ترک منطقه‌ی هدف‬
‫زمان داشتند‪ .‬عموماً اگر این زمانبندی درست رعایت می شد‪ ،‬عراقی ها زمان‬
‫کافی برای بلند کردن اضطراری رهگیرها و رسیدن به فانتوم های پر سرعت‬
‫را پیدا نمی کردند‪ .‬در خیلی از موارد این شیوه حتی زمان کافی به عراقی ها‬
‫نمی داد تا رادارهای کنترل آتش موشک های زمین به هوا را روشن و گرم‬
‫کنند تا حداقل با دسته های ایرانی در حال خروج از منطقه‪ ،‬درگیر شوند‪.‬‬
‫عکــس شناســایی از رودخانــه دجلــه در بغــداد کــه در ‪ 22‬اکتبــر‬ ‫نیروی هوایی عراق برای شناسایی این مسیرها به‌شدت تالش می کرد‪،‬‬
‫‪ 30( 1980‬مهــر ‪ )1359‬گرفتــه شــده اســت‪ .‬مجلــس ملــی عــراق در‬ ‫زیرا می توانستند برای استفاده‌ی خودشان هم سودمند واقع شوند و به‬
‫ســمت راســت تصویــر دیــده می شــود‪( .‬مجموعــه عکــس نویســندگان)‬ ‫مرور زمان عراقی ها شروع به اعزام ناظران به موقعیت هایی که در سر راه‬

‫‪182‬‬
 ‫فصل ‪ :6‬مرحله‌ی سوم؛ ضدحمالت ایران‬

‫در شش پایگاه در اطرف شهر بود‪ .‬تعداد توپ های ضدهوایی افزایش یافت و‬
‫ناظرانی بر روی قلل راهبردی در نواحی مرزی و بعدا ً حتی بالن های هلیومی‬
‫مهار شده با زنجیرهای سنگین و همچنین تور در مسیرهایی که اغلب‬
‫مورد استفاده‌ی ایرانیان قرار می گرفت‪ ،‬مستقر شدند‪ .‬با این حال هیچکدام‬
‫از این‌ها چندان فایده ای نداشتند‪ .‬ایرانی ها در بازگشت با سرعت ‪ 590‬تا‬
‫‪ 700‬نات (‪ 1100‬تا ‪ 1300‬کیلومتر بر ساعت) و در ارتفاع تنها ‪ 66‬پا (‪20‬‬
‫متر) پرواز می کردند و به‌محض عبور از مرز‪ ،‬ارتفاع خود را به حدود ‪25250‬‬
‫پا (‪ 8000‬متر) افزایش می دادند‪ .‬خلبانان فانتوم چنانچه احساس می کردند‬
‫در داخل خاک عراق در معرض تهدید هستند‪ ،‬ارتفاع خود را حتی تا ‪33‬‬
‫تا ‪ 50‬پا (‪ 10‬تا ‪ 15‬متر) کاهش می دادند و در این حالت در معرض خطر‬
‫سیم های برق قرار می گرفتند‪ .‬مواردی بود که این تاکتیک باعث برخورد‬
‫هواپیمای عراقی تعقیب کننده‪ ،‬بر زمین شد‪ .‬تمام شدن سوخت مشکل‬ ‫تصویــری کــه بــه طــرزی مبهــوت کننــده نزدیــک از ســاختمان مجلــس ملــی‬
‫اصلی مأموریت های نفوذی به عمق خاک عراق بود‪ .‬بعضی اوقات هواپیما‬ ‫عــراق (مجلــس الوطنــی) توســط آر اف‪4-‬ای نیــروی هوایــی ایــران بــه خلبانــی‬
‫در پایگاه های اولیه یا ثانویه با چنان سوخت کمی بر زمین می نشست که‬ ‫ســرگرد بهــرام ایکانــی گرفتــه شــده اســت‪( .‬مجموعــه عکــس نویســندگان)‬
‫به‌محض تماس با زمین یکی از موتورها خاموش می شد‪ .‬به هر ترتیب نیروی‬
‫هوایی ایران خود را به‌عنوان یکی از زبده ترین نیروهای هوایی در زمینه‌ی‬ ‫شدند و خلبانان تایگر هم از آن استفاده کردند‪ .‬ایرانی ها زیاد عالقه ای به‬
‫حمالت بازدارنده‌ی عمقی و سوخت رسانی هوایی مطرح کرد و بعدها این‬ ‫تکنیک بمباران قوسی استاندارد نداشتند‪ ،‬چراکه برای انجام آن معموالً‬
‫کار را در شب و ارتفاع پایین و یا هوای بد با کم ترین تماس رادیویی و گاهی‬ ‫باید هواپیما به ارتفاع بیش از ‪ 3000‬پایی (‪ 1000‬متری) از سطح زمین‬
‫در سکوت مطلق رادیویی انجام داد‪.‬‬ ‫می رفت و درست در محدوده‌ی گریزناپذیر بیشتر تسلیحات ضدهوایی عراق‬
‫قرار می گرفت‪ .‬بنابراین آنها به طور معمول از تکنیک «بمباران شیرجه ای‬
‫عملیات اُپرا‬ ‫در ارتفاع پست» استفاده می کردند‪ .‬در این تکنیک خلبان تا فاصله‌ی ‪۱/۵‬‬
‫حمله‌ی اسرائیل به راکتور هسته ای عراق‬ ‫تا ‪ ۲‬مایل دریایی (‪ ۲‬تا ‪ ۴‬کیلومتری) هدف پرواز می کرد و از آنجا خود را‬
‫حمله به ساختمان راکتور هسته ای عراق در تویثه که توسط دو فانتوم‬ ‫به ارتفاعی حدود ‪ 2300‬تا ‪ 3300‬پا (‪ 700‬تا ‪ 110‬متر) می رساند‪ .‬سپس‬
‫ایرانی در ‪ 30‬سپتامبر ‪ 8( 1980‬مهر ‪ )1359‬انجام شد‪ ،‬تنها سرآغازی بود‬ ‫بمب ها یا در شیرجه ای ‪ 20‬تا ‪ 70‬درجه رها می شدند‪ 1‬و یا اگر بمب ها‬
‫بر تالشی هماهنگ برای نابودی توان هسته ای عراق‪ .‬مهم تر از همه آن‬ ‫خوشه ای بودند‪ ،‬طی عبوری با ارتفاع کم بر روی هدف انداخته می شدند‪.‬‬
‫بود که منافع ایران و اسرائیل در این محل به یکدیگر پیوند می خورد و‬ ‫برای انجام چنین حمالتی‪ ،‬ناوبری دقیق در ارتفاع پست‪ ،‬زمانبندی دقیق‬
‫احتماالً یکی از اصلی‌ترین دالیلی بود که کانال ارسال سالح متوقف شده‬ ‫مانورها و دقت هدف گیری اهمیت بسیار باالیی دارند‪.‬‬
‫را در اواسط دسامبر همان سال مجددا ً فعال کرد‪ .‬بدین ترتیب‪ ،‬بالفاصله‬ ‫فرماندهی دفاع هوایی عراق تاکتیک های متعددی را برای توقف این‬
‫بعد از عدم موفقیت ایرانیان در نابودی هسته‌ی راکتور تموز‪ ،1-‬رهبری‬ ‫حمالت امتحان کرد‪ .‬شبکه‌ی دفاع هوایی اطراف بغداد به‌شکل یک سامانه‌ی‬
‫ناامید اسرائیل‪ ،‬دستور نهایی برای انجام عملیاتی مشابه (با    نام رمز اُپرا)‬ ‫بسیار متمرکز و پیوسته بازسازی شد که شامل کمربندهای همپوشان‬
‫علیه همان موقعیت را صادر کرد‪ .‬این امر اولین قسمت درگیری بیست ساله‬ ‫آتشبارهای سام‪ 8-/6-/3-/2-‬و رولند‪ 2‬و کروتال‪ 3‬تازه از راه رسیده‪ ،‬به‌عالوه‬
‫بین عراق و اسرائیل بود که بعدها با حمالت موشکی عراق به اسرائیل در‬ ‫توپخانه‌ی ضدهوایی هدایت راداری و رهگیرهای میگ‪ 25 -/23 -/21 -‬مستقر‬
‫طول جنگ دوم خلیج فارس به سال ‪ )1370( 1991‬به اوج خود رسید‪.‬‬
‫خود را با بُرداری رو به باال شروع می کند و به صورت قوسی به سمت هدف می رود‪ .‬این تکنیک اسرائیل تأسیسات هسته ای خود را در اواخر دهه‌ی ‪ 1960‬میالدی با کمک‬
‫برای اجتناب از دفاع هوایی و یا دور کردن هواپیما از اثرات انفجارهای معمولی یا هسته ای مورد فرانسوی ها و با ساخت راکتوری در دیمونا واقع در بیابان نِگِو‪ 4‬توسعه داد‪.‬‬
‫به مرور زمان و با کمک آفریقای جنوبی‪ ،‬چندین بمب هسته ای برای سوار‬ ‫استفاده قرار می گیرد‪ .‬م‬
‫‪ - 1‬حداکثر زاویه ی حمله ‪ 60‬درجه بوده که از ارتفاع تقریبی ‪ 11000‬پا شروع می شده و مربوط شدن بر روی فانتوم ها و کفیر‪5‬ها ساخته شدند و پیش از جنگ اکتبر‬
‫به چند ماه اول جنگ است‪ .‬یادداشت امیر سرتیپ خلبان دکتر احمد مهرنیا بر متن‪.‬‬
‫‪4 - Negev‬‬ ‫‪2 - Roland‬‬
‫‪5 - Kfir‬‬ ‫‪3 - Crotale‬‬

‫‪183‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬
‫برد شلیک میگ قرار گیرند از دست آن بگریزند‪ .‬میگ مدتی طوالنی به‬
‫تعقیب آنها ادامه داد و درنتیجه خلبان مجبور شد در فاصله‌ی حدود ‪27‬‬
‫مایل دریایی (‪ 40‬کیلومتری) از اچ‪ 3-‬به دلیل اتمام سوخت از هواپیما‬
‫بیرون بپرد‪ .5‬این مأموریت ها اطالعات باارزشی در اختیار اسرائیل قرار دادند‪،‬‬
‫اطالعات بیشتر از طریق ایران و تکنسین های فرانسوی که تا زمان حمله‌ی‬
‫ایران در ‪ 30‬سپتامبر ‪ 8( 1980‬مهر ‪ )1359‬در تویثه کار می کردند‪ ،‬حاصل‬
‫گردید‪ .‬سرانجام ‪ 10‬می ‪ 20( 1981‬اردیبهشت ‪ )1360‬به‌عنوان اولین زمان‬
‫ممکن برای حمله انتخاب گردید و ده خلبان اف‪ 16-‬با نام رمز خدمه‌ی‬
‫بغداد‪ ،‬برگزیده شدند که در میان آنها فرمانده دومین واحد اف‪ 16-‬اسرائیل‪،‬‬
‫سرهنگ ناهومی‪ ،‬که تک‌خالی در جنگ ‪ 1973‬بود‪ ،‬قرار داشت‪ .‬شش فروند‬
‫اف‪15-‬ا ِی موظف به همراهی مهاجمین در طول مأموریت شدند‪ .‬با وجود‬
‫این‪ ،‬عملیات به دلیل بحرانی شدن اوضاع در لبنان و مشکالت پیش آمده‬
‫با سیاستمدران مخالف که از آماده سازی مطلع شده بودند‪ ،‬بناچار به تأخیر‬
‫افتاد‪ .‬این امر البته موهبتی بود‪ ،‬زیرا مسئولین تسلیحات بعدا ً متوجه شدند‬
‫که فیوز بسیاری از بمب های ام کِی‪ 84.‬سوار شده بر روی هواپیماها اشتباهاً‬
‫تنظیم شده بود‪.‬‬
‫بعد از مشورت بیشتر با موساد‪ ،‬یکشنبه ‪ 7‬ژوئن (‪ 17‬خرداد) به‌عنوان‬
‫تاریخ قطعی حمله‪ ،‬برگزیده شد‪ ،‬زیرا اسرائیلی ها انتظار داشتند که در آن‬
‫روز تکنسین های فرانسوی در محل مشغول به کار نبوده و در عین حال‬
‫راکتور در کمتر از چند هفته سوخت گذاری می شد و حمله تحت آن شرایط‬
‫باعث بارش رادیواکتیو بر روی بغداد می گردید‪ .‬برای این حمل ‌ه هِیل ها آویر‬
‫تمامی هواپیماهای شرکت کننده در عملیات را به پایگاه هوایی ا ِتزیون‪ 6‬در‬
‫نزدیکی خلیج عقبه فرستاد‪ .‬معموالً چنین هواپیماهایی در آنجا مستقر نبودند‬
‫و قرار بود  آن محل به‌زودی به مصر بازگردانده شود‪ .‬به همین خاطر تمام‬
‫تجهیزات پشتیانی و سوخت باید به آنجا برده می شد‪ ،‬اما از این محوطه‌ی‬
‫هوایی هواپیماهای اسرائیلی می توانستند با عبور مستقیم از روی عربستان‬
‫سعودی در مصرف سوخت صرفه جویی کنند‪ .‬آنها همچنین می توانستند از‬
‫یک نقطه‌ی کور شناسایی شده در حریم هوایی عربستان و نیز چتر دفاع‬
‫هوایی سوریه و عراق استفاده کنند‪ .7‬نهایتاً در ‪ 7‬ژوئن ‪ 1981‬رأس ساعت‬
‫‪ ،1400‬چهارده خلبان اسرائیلی وارد کابین خود شده و راهی باندهای پرواز‬
‫شدند‪ .‬دست کم یکی از آنها به دلیل مشکالت فنی احتمالی هواپیمای خود‬
‫را عوض کرد‪ .‬با این حال دسته‪ ،‬پرواز خود را درست سر ساعت آغاز کرد‪.‬‬
‫به دلیل باد شمالی قوی در آن روز‪ ،‬دسته به سمت شمال پرواز کرد و در‬
‫جریان چرخش بر روی خلیج عقبه ناخواسته وارد حریم هوایی اردن گردید‪.‬‬
‫این مانور بسیار خطرناک بود زیرا آنها را مستقیماً باالی سر هزاران گردشگر‬
‫‪1 - Lance‬‬
‫‪ - 5‬مصاحبه با سرهنگ دوم گراسمن‪ ،‬چاپ شده در جروزلم پست‪.1998 ،‬‬
‫‪2 - Jericho‬‬
‫‪6 - Etzion‬‬
‫‪ - 7‬عراقی ها خود‪ ،‬چندین سال قبل این نقطه‌ی کور را کشف کرده بودند‪ ،‬اما کاری برای بستن‬
‫آن انجام ندادند چراکه احتمال حمله ای از آن سمت نمی رفت‪.‬‬
‫‪ 1973‬عملیاتی گشتند‪ .‬بعدا ً اسرائیلی ها کالهک های دیگری برای نصب‬
‫روی موشک های سطح به سطح تاکتیکال لنس‪ 1‬که آمریکا در اختیار آنها‬
‫قرار داده بود‪ ،‬ساختند و پس از آن با استفاده از بودجه های شاهنشاهی‬
‫ایران‪ ،‬آنها را بر روی موشک های خود به نام جریکو‪ 2‬که می توانست به بغداد‬
‫برسد‪ ،‬سوار کردند‪ .‬اسرائیل و به‌ویژه سرویس مخفی خارجی آن (موساد)‬
‫تالش اعراب برای تولید چنین کالهک هایی را به‌دقت زیر نظر داشتند‪ .‬قب ًال‬
‫در دهه‌ی ‪ ،1960‬برنامه‌ی مصر با مجموعه ای از اعمال خرابکارانه عقیم شده‬
‫بود‪ .‬به‌عالوه موساد مراقب برنامه های عراق و لیبی برای توسعه‌ی سالح های‬
‫کشتار جمعی نیز بود‪ ،‬به‌خصوص وقتی که در دهه‌ی ‪ 1970‬فرانسوی ها‬
‫شروع به آموزش دانشمندان و تکنسین های عراقی در زمینه‌ی فیزیک‬
‫هسته ای کردند‪ .‬راکتوری که در تویثه واقع در حومه‌ی بغداد قرار داشت‬
‫نیز با کمک فرانسوی ها ساخته می شد‪ .‬رژیم عراق مکررا ً اعالم می کرد که‬
‫قصدی برای ساخت بمب ندارد‪ ،‬اما اسرائیلی ها می دانستند عراقی ها بر روی‬
‫دیگر انواع سالح های کشتار جمعی کار می کنند و آمادگی آن را دارند‬
‫که از آنها حتی علیه مردم خودشان استفاده کنند‪ .‬برای دولت اسرائیل‬
‫بسیار حیاتی بود که انحصار بازدارنده‌ی داشتن سالح های کشتار جمعی‬
‫در خاورمیانه را حفظ کند و آنها تمام ابزارهای دیپلماتیک خود را به کار‬
‫انداختند تا مانع از کمک فرانسه و بلژیک به عراق شوند‪.‬‬
‫بعد از اینکه تالش ها بی ثمر ماند‪ ،‬موساد وارد کار شد و در ‪1979‬‬
‫(‪ )1356‬نیروی هوایی اسرائیل دستور یافت برای یک عملیات پیش بینی‬
‫نشده علیه عراق آماده شود‪ .‬در اواخر همان سال اولین طرح برای حمله به‬
‫محل ساخت راکتور در تویثه آماده گردید و چندین خلبان دستچین شده‬
‫فانتوم و اسکای هاوک‪ 3‬مجموعه پروازهای دوربردی را بر روی دریای مدیترانه‬
‫آغاز کردند‪ .‬در همین حین اسرائیلی ها در کمال شعف دریافتند که به دلیل‬
‫لغو برنامه‌ی اف‪ 16-‬ایران‪ ،‬تحویل فایتینگ فالکون‪4‬ها به اسرائیل زودتر از‬
‫زمان موعد انجام خواهد گرفت‪ .‬به همین خاطر اولین دو فروند اف‪16-‬ا ِی‬
‫بسیار زودتر از برنامه در اختیار اسکادران صد و دهم قرار گرفت و فرمانده‬
‫آن واحد‪ ،‬سرهنگ دوم زیایف راآز‪ ،‬پروازهای آزمایشی با انواع مختلفی از‬
‫بمب ها و مخازن سوخت را آغاز کرد‪ .‬در اکتبر ‪( 1980‬مهر ‪ ،)1359‬فوریه‬
‫و مارس ‪( 1981‬بهمن و اسفند ‪ ،)1359‬فانتوم های شناسایی اسرائیل چهار‬
‫مأموریت بر فراز عراق انجام دادند‪ .‬در جریان یکی از این مأموریت ها در‬
‫تاریخ ‪ 3‬ژانویه‌ی ‪ 13( 1981‬دی ‪ )1359‬یک میگ‪21-‬ام اف از پایگاه اچ‪3-‬‬
‫دست به تعقیب دو اف‪4-‬ای نیروی هوایی اسرائیل زد‪ .‬خلبانان اسرائیلی‬
‫توانستند با اجرای مانورهای پروازی و افزایش سرعت‪ ،‬قبل از اینکه در‬
‫‪3 - Douglas A-4‬‬
‫‪4 - Fighting Falcon‬‬
‫‪184‬‬
 ‫فصل ‪ :6‬مرحله‌ی سوم؛ ضدحمالت ایران‬

‫ابری از دود رها کنند‪ .‬تمامی اف‪16-‬ها بالفاصله با زاویه ای تند ارتفاع‬ ‫در استراحتگاه های ساحلی محلی و نیز قایق تفریحی ملک حسین‪ ،‬پادشاه‬
‫گرفتند‪ ،‬زیرا اکنون توپخانه‌ی ضدهوایی عراق به کار افتاده بود‪ .‬اما دیگر‬ ‫اردن‪ ،‬برد‪ .1‬پس از ورود به حریم هوایی عربستان‪ ،‬اسرائیلی ها در ارتفاع ‪200‬‬
‫خیلی دیر بود و هواپیماها که از زیر بار مهمات خارج شده بودند به‌سرعت‬ ‫پایی (‪ 60‬متری) پرواز می کردند‪ ،‬درحالیکه سرهنگ راآز فرماندهی دسته‌ی‬
‫رهسپار غرب شدند‪ .‬از شانزده بمب ریخته شده‪ ،‬دوازده تیر درست به هدف‬ ‫«بانچ‪ »2‬و سرهنگ ناهومی فرماندهی دسته‌ی «چیزل‪ »3‬را عهده داشتند‪.‬‬
‫برخورد کردند و دو تیر علیرغم نفوذ به زیرزمین‪ ،‬منفجر نشدند‪ .‬راکتور‬ ‫پشت سر آنها شش اف‪ 15-‬مسلح به چهار اِی آی ام‪7-‬اف‪ ،4‬اِی  آی ام‪9-‬ال‪،5‬‬
‫تموز‪ 1-‬در تویثه در کمتر از چهل و پنج ثانیه به‌طور کامل نابود شد‪.‬‬ ‫سه مخزن سوخت رهاشونده و محفظه های جنگ الکترونیک ا ِی ال کیو‪-‬‬
‫سرهنگ دوم راآز نتایج حمله را برای مرکز کنترل در تل آویو مخابره کرد‬ ‫‪ ،6119‬موضع گرفتند‪ .‬به‌مدت بیش از نود دقیقه اسرائیلی ها با آرایشی‬
‫و دسته را در ارتفاع ‪ 39240‬پایی (‪ 12000‬متری) مستقیماً از روی اردن‬ ‫فشرده و در سکوت کامل رادیویی با سرعت ‪ 0/7‬ماخ بر روی بیابان لم یزرع‬
‫عبور داد و به اسرائیل رسید‪ .‬دسته‌ی پروازی مطمئناً در رادارهای عراقی‪،‬‬ ‫النفود پرواز کردند‪ .‬هر هواپیما پس از خالی شدن محفظه‌ی خارجی سوخت‬
‫اردنی‪ ،‬سوری و عربستانی مشاهده شد‪ ،‬اما هیچ موشک یا رهگیری سد راه‬ ‫آن را رها کرد‪ .‬البته این کار بر روی منطقه‌ی مشخصی از صحرا انجام گرفت‬
‫آنها نگردید‪ .‬مرکز کنترل پرواز نیروی هوایی سلطنتی اردن کام ًال متوجه‬ ‫تا اثری باقی نماند و کسی آسیبی نبیند‪ .‬مشخص است که اسرائیلی ها هرگز‬
‫حضور هواپیماهای در حال بازگشت از عراق شد‪ ،‬اما اردنی ها نسبت به‬ ‫توسط دشمن کشف نشدند‪.‬‬
‫درگیری مردد بودند و دو میراژ اف‪ 1.‬مستقر در آن حوالی را بازگرداندند‪.‬‬ ‫بعد از عبور از مرز‪ ،‬دسته سرعت خود را به ‪ 0/8‬ماخ رساند و در‬
‫حتی با وجود این‪ ،‬یک ای‪2-‬سی هاوک آی‪ ،‬یک هواپیمای فرماندهی‪/‬اخالل‬ ‫فاصله‌ی ‪ 21‬مایل دریایی (‪ 40‬کیلومتری) بغداد‪ ،‬اف‪15-‬ها رادارهای خود‬
‫بوئینگ ‪ ،707‬دست کم یک سوخت رسان ‪ 707‬و دو دسته‌ی چهار فروندی‬ ‫را روشن کردند‪ .‬کمی بعد ایگل ها به سه جفت تقسیم شدند و هرکدام‬
‫اف‪ 15-‬بر فراز اسرائیل منتظر بودند تا در صورتی که مهاجمین با هرگونه‬ ‫مشغول به گردش بر روی یکی از سه پایگاه هوایی حبانیه‪ ،‬المثنی و الرشید‬
‫مشکلی در حین برگشت مواجه شدند‪ ،‬به آنها یاری برسانند‪ .‬همه چیز‬ ‫شدند‪ .‬در همین حال دو دسته اف‪ 16-‬باز هم بر سرعت خود افزودند و‬
‫به‌آرامی سپری شد و هر چهارده هواپیمای اسرائیلی به‌سالمت بر زمین‬ ‫برای یافتن هدف خود به ارتفاع ‪ 9810‬پایی (‪ 3000‬متری) رفتند‪ .‬بعد‬
‫نشستند‪ .‬حتی امروز هم نابودی موفقیت آمیز تویثه نمونه ای از یک عملیات‬ ‫از جست‌وجوی چشمی کوتاهی‪ ،‬گنبد بلند راکتور رؤیت شد و گروه از‬
‫تهاجمی هوایی با برنامه ریزی‪ ،‬آماده سازی و اجرای بسیار عالی به حساب‬ ‫یکدیگر فاصله گرفتند‪ .‬عراقی ها هیچ شانسی نداشتند‪ ،‬زیرا دفاع هوایی‬
‫می آید‪ .‬راکتور عراق نابود شد و تمام برنامه‌ی عراق برای تولید جنگ افزار‬ ‫تویثه برای دستور فعال سازی و شناسایی هدف وابسته به فرماندهی مرکزی‬
‫هسته ای‪ ،‬حتی با وجود آنکه برزیل محموله‌ی توافقی اورانیوم را در جوالی‬ ‫دفاع هوایی بود‪ .‬آنها ابتدا می بایست حمله را شناسایی کرده و مهاجمین‬
‫‪( 1981‬تیر ‪ )1360‬تحویل داد‪ ،‬ده سال به تعویق افتاد‪ .‬اما مهم ترین نتیجه‬ ‫را ردیابی می کردندند‪ ،‬سپس با سرفرماندهی در بغداد تماس می گرفتند و‬
‫آن بود که دیکتاتور عراق نتوانست بمب را به‌موقع برای استفاده علیه ایران‬ ‫درخواست دستور آتش می کردند! در این حال‪ ،‬سرهنگ راآز یک شیرجه‌ی‬
‫و یا در جنگ دوم خلیج فارس تولید کند‪.‬‬ ‫سی و پنج درجه‌ای زد و با سرعت ‪ 660‬نات در ارتفاع ‪ 3500‬پایی (‪1066‬‬
‫متری) دو بمب ام کِی‪ 84.‬رها کرد‪ .‬بمب های او گنبد را ویران کردند و‬
‫نجات آبادان‬ ‫راکتور را بدون دفاع گذاشتند‪ .‬سه اف‪ 16-‬دیگر که پرتابه های آتشین رها‬
‫قبل از بمباران مواضع عراق در جنوب دارخوین در طلوع ‪ 11‬ژوئن‬ ‫می کردند به فواصل پنج ثانیه ای از راه رسیدند و وقتی نوبت به گروه چیزل‬
‫رسید‪ ،‬چهار خلبان باقیمانده‌ی آن فقط می توانستند بمب های خود را درون ‪ 21( 1981‬خرداد ‪ )1360‬و چهار روز پیایند آن توسط نیروی هوایی ایران‪،‬‬
‫نیروهای زمینی ایران حمله ای را علیه مواضع عراق در اطراف آبادان ترتیب‬
‫‪ - 1‬قطعاً پادشاه اردن هر چهارده فروند هواپیمای اسرائیلی در حال پرواز در ارتفاع حدود ‪ 730‬دادند‪ .‬طلوع روز بعد‪ ،‬هلیکوپترهای کبرا وارد درگیری شدند و شروع به شکار‬
‫متری باالی سر خود را دید‪ .‬با این حال معلوم نیست که آیا او به کسی در ریاض یا بغداد راجع تانک های عراقی کردند‪ .‬نیروی هوایی عراق هم در مقابل‪ ،‬جنگنده هایی‬
‫به دسته ی کام ًال مسلح اسرائیلی هشدار داده و یا اصوالً کسی در آنجا حرف او را جدی تلقی برای حمله به هلیکوپترهای ایرانی اعزام کرد‪ .‬جنگنده های ایرانی مداخله‬
‫کردند و یک نبرد هوایی بزرگ در منطقه درگرفت‪ .‬در انتهای روز‪ ،‬عراقی ها‬ ‫کرده باشد‪.‬‬
‫‪ 2 - Bunch‬چندین موضع را از دست دادند و این مقدمه ای بود برای پیشروی اصلی‬
‫‪ 3 - Chisel‬ایرانی ها به سمت آبادان‪.‬‬
‫تا اواسط ‪ ،)1360( 1981‬ایران همچنان آمادگی کامل برای یک‬
‫‪4 - AIM-7F‬‬
‫ضدحمله‌ی قاطعانه علیه عراق را نداشت‪ .‬در ‪ 20‬ژوئن (‪ 30‬خرداد)‪ ،‬رئیس‬
‫‪ 5 - AIM-9L‬جمهور‪ ،‬بنی صدر‪ ،‬به دلیل عدم کفایت توسط مجلس استیضاح شد‪ .‬این امر‬
‫‪ 6 - ALQ-119‬اوج یک بحران سیاسی در تهران بود که به عزل بنی صدر ختم شد‪ .‬از آنجایی‬
‫‪185‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬
‫ایران بعد از این موج پناهندگی ها به تندی مورد انتقاد و پرسش قرار‬
‫گرفت و دستگیری ها‪ ،‬تصفیه ها و بازنشستگی های اجباری علیرغم ابراز‬
‫سریع وفاداری به امام  خمینی (ره) توسط رؤسای ستاد مشترک‪ ،‬دوباره‬
‫از سر گرفته شدند‪ .‬تحقیقات نشان داد که کارکنان فنی نیروی هوایی‬
‫ایران در پایگاه یکم شکاری تمامی جنگنده های وضعیت اضطراری را برای‬
‫بازبینی آسیب ناشی از اشیاء خارجی‪ ،‬پیش از خروج بنی صدر‪ ،‬زمینگیر‬
‫کرده بودند‪ .‬سرانجام همانگونه که پیش بینی می شد‪ ،‬در ‪ 21‬سپتامبر (‪30‬‬
‫شهریور) سرهنگ فکوری با سرهنگ محمدحسن معینی پور که نقش مهمی‬
‫در تصفیه های قبلی داشت و عهد کرد نیرو را از لوث خائنین پاک کند‪،‬‬
‫جایگزین گردید‪ .4‬معینی پور از یک جهت به‌عنوان فردی وفادار به روحانیون‬
‫و از سوی دیگر به خاطر توانایی اش در حفظ تجهیزات موجود باقیمانده‪،‬‬
‫معروف بود‪ .‬او مؤثرترین فرد در یک سال و نیم آینده‪ ،‬یعنی زمانی که‬
‫نیروی هوایی ایران توانست قدرت خود را تا حد خاصی بازسازی کند‪ ،‬بود‬
‫و همچنین عامل مأموریت های رزمی و حمالت چشمگیر بسیار کمتری در‬
‫عمق خاک عراق به حساب می آید‪ .‬او تغییرات بسیاری در درجات فرماندهی‬
‫نیروی هوایی ایران به‌وجود آورد‪ .‬رئیس جمهور جدید ایران‪ ،‬محمد علی‬
‫رجایی‪ 5‬نیز نزد رهبری محبوبیت داشت‪ .‬با وجود این‪ ،‬یکی از نتایج این‬
‫تغییرات‪ ،‬بهبود سریع هماهنگی و عملکرد نظامی ایران در میدان‌های جنگ‬
‫بود‪ .‬بهترین نمونه در منطقه‌ی آبادان مشاهده شد‪ ،‬جایی که حمله‌ی جدید‬
‫عراق با حدود شصت هزار سرباز نتوانست مقاومت کمتر از ده هزار مدافع‬
‫متعلق به یک گردان تفنگداران دریایی‪ ،‬سپاه پاسداران‪ ،‬یک تیپ مکانیزه و‬
‫یک گردان زرهی با شصت تانک از لشگر نود و دوم زرهی را در هم بشکند‪ .‬با‬
‫این حال‪ ،‬در جریان عملیات های تدارکاتی برای شهر محاصره شده و نبردها‬
‫در جبهه‌ی مرکزی‪ ،‬هوانیروز تعدادی از هلیکوپترهای خود را به رهگیرها‬
‫و آتش زمینی عراق واگذار کرد‪ .‬به‌عنوان مثال در ‪ 28‬جوالی (‪ 6‬مرداد)‪،‬‬
‫چهار میگ‪23-‬بی ان پایگاه خط مقدم هوانیروز در نزدیکی مریوان را بمباران‬
‫کردند و مدعی شدند پنج بل ‪ 214‬را در کمتر از ده دقیقه سرنگون کرده اند‪.‬‬
‫تا اواسط سپتامبر (شهریور)‪ ،‬نیروی هوایی ایران بیشتر بر رهگیری‬
‫حمالت هوایی عراق تأکید داشت و خیلی زود حمالت بازدارنده عراق به‬
‫تهران‪ ،‬اصفهان و بوشهر تقریباً متوقف شدند‪ .‬شهرهای دیگر نزدیک به مرز‬
‫نظیر اهواز‪ ،‬کرمانشاه و دزفول هم تا مدتی هدف حتی حمله‌ی هوایی هم‬
‫قرار نگرفتند‪ .‬تیمسار فالحی مدعی شد‪ ،‬نیروی هوایی ایران دیگر بر حمله‬
‫به اهداف درون عراق متمرکز نیست‪ ،‬زیرا دیگر هیچگونه هدف ارزشمندی‬
‫باقی نمانده است و همه‌ی اهداف به‌دردبخور شناخته شده‪ ،‬قب ًال مورد حمله‬
‫واقع شده اند‪ .‬نیروی هوایی همچنان پروازهای شناسایی بر روی اهداف مهم‬
‫بیشتر آنها را در زمان جنگ انجام داده بود‪ .‬با وجود این او بعد از بازگشت از مراکش پاکسازی‬
‫‪ - 4‬سرهنگ معینی پور عم ًال از ‪ 16‬آگوست (‪ 25‬مرداد) فرماندهی را در دست داشت‪ .‬فرمانده‬
‫قبلی که پیشاپیش به سمت وزیر دفاع منصوب شده بود‪ ،‬به‌طرز قابل توجهی در شیوه‌ی اداره‌ی‬
‫جنگ با بنی صدر هم‌رأی بود‪.‬‬
‫‪ - 5‬شهید‪ .‬م‬
‫که جان رئیس جمهور مخلوع در خطر بود‪ ،‬در شب ‪ 29‬جوالی (‪ 7‬مرداد)‪،‬‬
‫سرهنگ بهزاد معزی‪ ،‬خلبان شخصی پیشین شاه که خانواده‌ی سلطنتی را‬
‫به مصر و مراکش برده بود‪ ،1‬رئیس جمهور سابق فراری را با لباس سربازی‬
‫به‌صورت مخفیانه سوار یک بوئینگ ‪707‬کِی سی سوخت رسان در پایگاه‬
‫هوایی مهرآباد کرد‪ .2‬معزی برای یک مأموریت آموزشی شبانه‌ی معمول‬
‫پرواز کرد‪ ،‬اما درعوض با اعالم وضعیت اضطراری وانمود کرد که دو موتور‬
‫خود را از دست داده و سپس اعالم کرد هواپیمای او ربوده شده است! او‬
‫مسیر جدیدی را با حداکثر سرعت و ارتفاع بسیار پایین به سمت مرز ترکیه‪،‬‬
‫قبرس‪ ،‬یونان و سرانجام فرانسه انتخاب کرد‪ .‬در فرانسه همه‌ی خدمه به‬
‫غیر از دو نفر تقاضای پناهندگی سیاسی کردند‪ .‬معزی توانست قبل از ترک‬
‫حریم هوایی ایران‪ ،‬از دست فانتومی در فاصله‌ی ‪ 5‬مایل دریایی (‪ 9‬کیلومتر)‬
‫بگریزد‪ .‬بر اساس گزارش‌ها‪ ،‬این فانتوم به‌صورت اضطراری از پایگاه هوایی‬
‫نوژه بلند شده بود تا راه او را سد کند و حتی همراه او وارد آسمان ترکیه‬
‫شود‪ .‬از قرار معلوم خلبانان جنگنده با رادیو تهدید کرده بودند که درصورت‬
‫عدم بازگشت بوئینگ را سرنگون خواهند کرد‪ ،‬اما چنین اتفاقی نیفتاد‪.‬‬
‫بنی صدر بعدا ً در یک مصاحبه مدعی شد دو جنگنده‌ی شوروی نیز همزمان‬
‫در آسمان منطقه حضور داشتند‪ ،‬اما معلوم شد که آن هشدار جعلی رادار‬
‫ایران‪ ،‬برای به تأخیر انداختن خروج ‪ 707‬از حریم هوایی ایران بوده است‪.‬‬
‫این پرده‪ ،‬تنها یکی از چندین تالش انجام شده برای پناهندگی بعد‬
‫از عزل بنی صدر و در بحبوحه‌ی یک کودتای رادیکال بود‪ .‬تنها پنج روز‬
‫قبل‪ ،‬در ‪ 25‬جوالی (‪ 3‬مرداد)‪ ،‬یک بوئینگ ‪ 707‬دیگر نیروی هوایی ایران‬
‫بعد از سوخت رسانی به دو اف‪ 14-‬اعالم وضعیت اضطراری کرد و مستقیم‬
‫به سمت مرزهای جنوبی خلیج فارس رفت‪ .‬سرگرد داریوش خیرخواه‪ ،‬به‬
‫برج مراقبت اطالع داد که فرمان های او قفل شده اند و او نمی تواند بیش‬
‫از پنج درجه در هر سمتی بچرخد‪ .3‬او همان‌روز در قاهره فرود آمد و‬
‫درخواست پناهندگی سیاسی کرد‪ ،‬اما چهار خدمه‌ی دیگر و هواپیما به‬
‫ترتیب سه و سی و شش روز بعد به ایران بازگردانده شدند‪ .‬سپس در‬
‫‪ 14‬اوت (‪ 23‬مرداد)‪ ،‬یک فوکر‪ 27-‬نیروی دریایی ایران با پانزده مسافر‬
‫بعد از فرار از دست یک اف‪ 4-‬که برای رهگیری آن فرستاده شده بود‪،‬‬
‫به عمان رفت‪ .‬پس از اینکه اجازه‌ی فرود داده نشد‪ ،‬خلبان در کنار باند‬
‫فرودگاه السِ یِب‪ ،‬در نزدیکی مسقط‪ ،‬فرود اضطراری انجام داد‪ .‬نیروی هوایی‬
‫‪ - 1‬اما بعدا ً بوئینگ سلطنتی (یک ‪ 707‬سبز با نام شاهین که بعدا ً نامش به سیمرغ تغییر یافت)‬
‫را به دستور شاه به ایران بازگردانده بود‪.‬‬
‫‪ - 2‬سرهنگ معزی‪ ،‬خلبان ترابری شناخته شده ای با بیش از هزار و دویست ساعت پرواز بود که‬
‫شد و پس از آن توسط بنی صدر برای جنگ با عراق به خدمت بازگردانده شد (نامبرده بیش از‬
‫پنج یا شش هزار ساعت پرواز داشت‪ .‬مترجم به نقل از یکی از همکاران ایشان)‪.‬‬
‫‪« - 3‬هواپیمای ما جهت سوخت گیری تقاضای نزدیک شدن کرد ولی خلبان گفت اشکال فنی‬
‫دارد و کنترل پروازش کار نمی کند‪ »...‬یادداشت امیر سرتیپ خلبان پرویز مرادی بر متن‪.‬‬
‫‪186‬‬
 ‫فصل ‪ :6‬مرحله‌ی سوم؛ ضدحمالت ایران‬
‫عملیات ثامن االئمه‪ ،‬نقش پایگاه چهارم شکاری کام ًال برعکس گردید‪ .‬از‬
‫اواسط سپتامبر (شهریور) بنا بر این قرار گرفت که اف‪5-‬ای ها با بمب های‬
‫آهنی و خوشه ای به اهداف زمینی حمله کنند و اف‪4-‬ای ها مأموریت های‬
‫پشتیبانی نزدیک هوایی را انجام دهند‪ .‬تغییر‪ ،‬خیلی زود به بار نشست‬
‫و در ‪ 22‬سپتامبر (‪ 31‬شهریور) دو اف‪4-‬ای دو میگ‪ 21-‬پست پرواز را‬
‫رهگیری کرده و یکی از آنها را از نزدیک ترین فاصله‌ی ممکن با شلیک یک‬
‫سایدوایندر سرنگون کردند‪ .‬گرچه همزمان دست کم شش میگ در منطقه‬
‫بودند‪ ،‬اما همه‌ی آنها بالفاصله موقعیت را ترک کردند و هیچ جنگنده ی‬
‫عراقی طی چند هفته بعد برفراز آبادان دیده نشد‪.‬‬
‫عملیات ثامن االئمه در ‪ 24‬سپتامبر (‪ 2‬مهر) با حمایت گسترده‌ی‬
‫هوانیروز و نیروی هوایی ایران آغاز گردید‪ .‬ایرانی ها توانستند علیرغم از‬
‫دست دادن سه بل ‪ ،214‬دو شینوک و نه کبرا در طول یک هفته نبرد‪،‬‬
‫تلفات سنگینی به دشمن وارد آورند و در ‪ 27‬سپتامبر (‪ 5‬مهر)‪ ،‬بعد از دو‬
‫روز بمباران شدید‪ ،‬دو لشگر ایرانی با عبور شبانه از رودخانه بهمنشیر وارد‬
‫آبادان شدند‪ .‬در همان زمان یک گردان زرهی به یک نقطه‌ی ضعیف از‬
‫خطوط عراق در اطراف شهر نفوذ کرد‪ .‬نیروهای عراقی که غافلگیر شده‬
‫بودند و حمله‌ی تانک ها با پشتیبانی هلیکوپترهای رزمی آشوبی در خطوط‬
‫آنها به‌وجود آورده بود‪ ،‬درحالیکه منتظر دستور بودند در مواضع خود‬
‫باقیماندند‪ .‬صبح روز بعد‪ ،‬اف‪5-‬ای های پایگاه دزفول با موفقیت پل های‬
‫شناور روی کارون را بمباران کردند و آخرین راه های فرار به سمت غرب را‬
‫بستند‪ .‬در بخشی از جبهه‪ ،‬شش جنگنده عراقی بی نتیجه کوشیدند آبادان‬
‫را با بمب های خوشه ای از ارتفاع متوسط هدف قرار دهند‪ .‬این تمرین برای‬
‫بمباران از ارتفاع متوسط و باال به موارد متعددی از حمله به خودی منجر‬
‫شد که در طی آنها نیروهای عراقی چندین بار هدف قرار گرفتند‪ .‬البته‬
‫اینگونه هم نبود که ایرانی ها هرگز در ارتفاع باال پرواز نکنند‪ .‬از آنجایی‬
‫که پروازهای شناسایی تاکتیکال نقش عمده ای در موفقیت این عملیات‬
‫مهم داشتند‪ ،‬آر اف‪4-‬ای ها مکررا ً بر فراز مواضع عراق و نواحی جانبی آنها‬
‫پرواز داشته و اطالعات ارزشمندی درباره‌ی توانایی ها‪ ،‬محدودیت ها‪ ،‬نواحی‬
‫تمرکز‪ ،‬سازمان و حرکات کسب کردند که برای فرماندهان ایرانی اهمیت‬
‫غیر قابل وصفی داشتند‪ .‬در بسیاری از موارد‪ ،‬عملیات آنها در ارتفاع متوسط‬
‫و باال عراقی ها را مجبور به شلیک موشک های زمین به هوای سام‪ 2-‬و‬
‫سام‪ 3-‬می کرد و بدین ترتیب مواضع نامشخص آنها برمال می شد و بالفاصله‬
‫هدف هواپیماها یا توپخانه قرار می گرفتند‪.‬‬
‫به‌دنبال عملیات ثامن االئمه که باید آن را اولین حمله‌ی زمینی ایران‬
‫با پشتیبانی کامل نیروی هوایی دانست و بعدا ً معیاری برای حمالت مهم تر‬
‫و پیچیده تر گردید‪ ،‬ارتش ایران حمالت خود را با فرستادن لشگر نود و  دو‬
‫زرهی جهت حمله ای سنگین در شمال ادامه داد‪ .‬طی دو روز دو لشگر‬
‫عراق‪ ،‬شامل لشگر پنجم مکانیزه‪ ،‬با خسارات و تلفات سنگین به‌سختی‬
‫پایگاه وحدتی آمده بودند‪ .‬همانطور که ذکر گردید‪ ،‬سه فروند سرنگون شدند و سه فروند دیگر‬
‫در هم کوبیده شدند‪ .‬ایرانی ها هم تلفات قابل توجهی داشتند‪ ،‬اما تا ‪29‬‬
‫سپتامبر (‪ 7‬مهر) سرانجام عراقی ها از کرانه‌ی شرقی کارون بیرون رانده‬
‫‪187‬‬
‫و قب ًال بمباران شده را پیگیری می کرد تا درصورت آماده و فعال شدن مجدد‪،‬‬
‫حمله‌ی دیگری علیه آنها ترتیب داده شود‪ .‬در حقیقت تمرکز نیروی هوایی‬
‫ایران تا مدتی بر روی مأموریت های بازدارنده‌ی عمقی و در میدان‌های نبرد‬
‫بود‪ .‬نیروی هوایی عراق هم ظاهرا ً پس از سپری کردن دوره ای ناامید کننده‬
‫و دادن تلفات و خسارات سنگین‪ ،‬سخت مشغول بازسازی و مدرن سازی‬
‫بود و به همین دلیل تعداد درگیرهای هوایی بر روی جبهه ها کاهش یافت‪.‬‬
‫نیروی هوایی ایران هم با استفاده از همین فرصت‪ ،‬در اواخر اوت (مرداد)‬
‫پایگاه چهارم شکاری را با اعزام سه اف‪4-‬دی تقویت کرد‪ .‬یکی از این‬
‫هواپیماها به‌طور دائم مجهز به ا ِی ال  آر‪ 117 -‬و آر  پی آر‪ 2 26-‬بود‪ .‬در آن‬
‫زمان تنها پنج اف‪5 -‬ای‪ ،‬دو اف‪5-‬اف و شش اف‪4-‬ای در پایگاه عملیاتی‬
‫باقی مانده بودند‪ .3‬اکنون این پایگاه تبدیل به موقعیت مهمی در ارتباط با‬
‫عملیات ثامن االئمه شده بود که اولین ضدحمله‌ی مهم ایران علیه عراق در‬
‫آبادان به حساب می آمد‪.‬‬
‫در آن زمان‪ ،‬نیروی هوایی ایران علیرغم خسارات سنگین در ماه های‬
‫آوریل و می (فروردین و اردیبهشت) به همان شیوه ی اعزام جفت ها و‬
‫دسته های فانتوم مسلح به موشک ماوریک برای حمله به واحدهای زرهی‬
‫عراق استفاده می کرد‪ .‬به دلیل اعتماد به نفس بیش از اندازه‌ی ایرانی ها‪،‬‬
‫این هواپیماها با اف‪5-‬ای های اسکادران چهل و سوم شکاری همراهی‬
‫می شدند که فاقد برد و سرعت الزم برای مقابله با رهگیرهای عراقی بودند‪.‬‬
‫از سوی دیگر اف‪4-‬دی ها هم باید با بمب های آهنی علیه مهم ترین اهداف‬
‫در جوانب جبهه‌ی عراق وارد عمل می شدند‪ .‬این قدیمی ترین فانتوم های‬
‫ایران برخالف اینکه توسط افسران بسیار جوانی به پرواز درمی آمدند که‬
‫عمدتاً درجات ستوان دو و ستوان یک داشتند‪ ،‬اما خیلی زود به‌وضوح ارزش‬
‫خود و توانایی خلبانان شان را به رخ همگان کشیدند‪ .‬در ‪ 1‬سپتامبر ‪1981‬‬
‫(‪ 10‬شهریور ‪ ،)1360‬دو اف‪4-‬دی در یک مأموریت بازدارندگی عمقی‪ ،‬با‬
‫یک میگ‪ 23-‬عراقی مواجه شدند‪ .‬تا میگ سرعت خود را کم کرد که دور‬
‫بزند‪ ،‬اف‪4-‬دی پیشرو یک اِی آی ام‪7-‬ای شلیک کرد و موشک از فاصله ای‬
‫دور مستقیماً به هدف خورد‪ .‬علیرغم این درگیری‪ ،‬هر دو فانتوم مأموریت را‬
‫ادامه داده و هدف خود را با موفقیت بمباران کردند‪ .‬در مقابل اف‪5-‬ای های‬
‫اسکادران چهل و سوم شکاری یکی بعد از دیگری آسیب می دیدند‪ .‬در‬
‫بسیار از موارد خلبانان آنها می توانستند خود را به پشت سر میگ‪23-‬ها‬
‫برسانند‪ ،‬اما هیچگاه نتوانستند حتی یکی از آنها را شکار کنند‪ ،‬زیرا هر‬
‫بار عراقی ها با سرعت بیشتر خود‪ ،‬به‌راحتی از دام پهن شده می گریختند‪.‬‬
‫این امر منجر به اعتراضاتی شد و سرانجام در جریان آماده سازی برای‬
‫‪1 - ALR-17‬‬
‫‪2- RPR-26‬‬
‫‪ - 3‬این شش اف‪4-‬ای‪ ،‬باقیمانده دوازده فروندی بودند که در آوریل (فروردین) همان سال به‬
‫در نبردهای قبلی که عمدتاً بر علیه واحدهای زرهی عراق توسط موشک های ماوریک بود‪ ،‬آسیب‬
‫دیده بودند‪.‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫استفاده کند‪ .‬از ابتدای  سپتامبر (شهریور)‪  ،‬جنگنده های میراژ اف‪1 -‬ای کیو‬ ‫شدند و حصر آبادان شکسته شد‪ .‬در بحبوحه‌ی این عملیات ها‪ ،‬نیروی‬
‫عراق مأموریت های بمباران در ارتفاع باال با استفاده از مهمات خوشه ای‪،‬‬ ‫هوایی ایران که همچنان با روحانیونی که در تصمیم گیری ها‪ ،‬طرح ریزی‬
‫بمب ها و راکت های هدایت ناپذیر را انجام می دادند‪ .‬اوج این حمالت بازدارنده‬ ‫عملیاتی و سازماندهی دخالت می کردند‪ ،‬مشکل داشت و دست کم یک‬
‫در ‪ 6‬نوامبر (‪ 15‬آبان) به وقوع پیوست و در جریان آن دسته های چهار‬ ‫سوم از خدمه اش مظنون به داشتن مشکالت عقیدتی جدی بودند‪ ،‬خسارات‬
‫فروندی میراژ مواضع مرکز توپخانه ی قزوین و لشگر پنجاه و پنجم هوابرد‬ ‫سنگینی دید‪ .‬در ‪ 29‬سپتامبر فرمانده پیشین نیروی هوایی ایران و وزیر‬
‫شیراز در نزدیکی سوسنگرد و مواضع لشگر شانزدهم زرهی در حمیدیه‬ ‫دفاع‪ ،‬سرهنگ فکوری‪ ،‬در سقوط مرموز سی‪130-‬اچ هرکولس نیروی هوایی‬
‫را از ارتفاع باال کوبیدند‪ .‬آنها با هیچ مقاومتی مواجه نشدند و خسارات‬ ‫ایران (به شماره ‪ )5-8552‬به شهادت رسید‪ .‬همراه با فکوری چندین افسر‬
‫سنگینی به بار آوردند‪ .‬این حمالت سه بار دیگر هم به اجرا درآمدند و در‬ ‫بلندپایه‌ی دیگر نیز شهید شدند که در میان آنها تیمسار فالحی‪ ،‬فرمانده‬
‫سه روز پیایند هم حمالت مشابهی تکرار شد و دفاع هوایی نمی توانست با‬ ‫ارتش و رئیس ستاد نیروهای مسلح‪ ،‬سرهنگ موسی نامجو (وزیر جدید‬
‫این سبک از بمباران‪ ،‬مقابله‌ی مؤثری بکند‪ .‬افزایش خسارات و توان نیروی‬ ‫دفاع)‪ ،‬دو نفر از فرماندهان سپاه‪ 1‬و سی و چهار نفر دیگر به‌عالوه ‪24‬‬
‫هوایی عراق برای ورود آسان و مکرر به عمق خاک ایران ناراحتی و آزردگی‬ ‫مجروح قرار داشتند‪ .‬آنها از بازدیدی از مناطق جنگی اطراف آبادان باز‬
‫نیروهای زمینی را به همراه آورد‪ .‬فقط بی دقتی و عملکرد نادرست بسیاری‬ ‫می گشتند‪ .‬گرچه علت اصلی سقوط هرگز به‌صورت رسمی اعالم نشد‪ ،‬اما‬
‫از مهمات بود که ایرانی ها را از قتل عام واقعی نجات داد‪ .‬سرانجام در ‪8‬‬ ‫گزارش حاکی از انفجار در هواپیما قبل از سقوط و خرابکاری احتمالی بود‪.2‬‬
‫نوامبر (‪ 17‬آبان)‪ ،‬جنگنده های نیروی هوایی پس از دو هفته که آسمان‬ ‫سکوت خبری محض درباره‌ی این حادثه برقرار و منطقه‌ی سقوط حتی‬
‫منطقه را تقدیم عراقی ها کرده بودند به میدان نبرد بازگشتند و همراه با یک‬ ‫بر روی بسیاری از کارکنان نظامی بسته شد‪ .‬این حادثه در زمان عجیبی‬
‫آتشبار راپییر پنج هواپیمای عراقی را سرنگون کردند‪ .‬با وجود این‪ ،‬جنگنده‪-‬‬ ‫در طی منازعه‌ی قدرت رخ داد و باعث مرگ فرماندهان «عصر بنی صدر»‬
‫بمب افکن های عراقی تا اواخر نوامبر برای جلوگیری از جمع شدن نیروهای‬ ‫گردید که مشخصاً مخالف ورود به خاک عراق بعد از بیرون راندن دشمن از‬
‫پیاده و زرهی برای عملیات بزرگ بعدی که همانا آزادسازی خرمشهر بود‪ ،‬به‬ ‫قلمرو ایران بودند‪ .3‬فرماندهان سپاه پاسداران که حامی پیشروی به درون‬
‫بمباران نواحی اطراف سوسنگرد ادامه دادند‪ .‬اما درست مثل قبل‪ ،‬بیشتر این‬ ‫خاک عراق و تنبیه صدام حسین از طریق ایجاد یک نظام اسالمی حامی‬
‫مأموریت ها فاقد کارآیی الزم بودند و اثری بیشتر از اینکه نیروهای مقابل سر‬ ‫ایران بودند‪ ،‬بسیار قدرت گرفتند و بدین ترتیب مجموعه ای از عملیات های‬
‫خود را پایین بیاورند‪ ،‬نداشتند‪.‬‬ ‫گسترده را طراحی کردند که نه‌تنها موفق به شکست عراقی ها درون خاک‬
‫ایران و آزادی خرمشهر گردید‪ ،‬بلکه باعث باز شدن راه برای یک تالش‬
‫ظهور اگزوست‬ ‫نظام مند جهت سرنگونی رژیم عراق از طریق اشغال خاک آن به‌ویژه شهر‬
‫نیروی هوایی عراق بعد از هزیمت در آبادان‪ ،‬راهبرد شکست خورده‌ی‬ ‫جنوبی بصره شد‪ .‬این راهبرد‪ ،‬گرچه پایگاه قدرت بی نظیری چه به لحاظ‬
‫خود که هدف قرار دادن هر هدف عمده‌ی ایران یا تغییر مسیر جنگ از‬ ‫سیاسی و چه به لحاظ نظامی به سپاه پاسدارن بخشید‪ ،‬اما اشتباه ویرانگری‬
‫طریق کسب برتری هوایی بر فراز میدان‌های نبرد بود را تغییر داد و دست‬ ‫بود که چیزی به جز تداوم بخشیدن به جنگ در بر نداشت‪ .‬روحانیون ایران‬
‫به حمالت جدیدی علیه اهداف اقتصادی ایران زد‪ .‬عملیات هایی از این نوع‪،‬‬ ‫این سیاست را علیرغم مخالفت ارتش ترویج داده و تشویق می کردند و در‬
‫در نیروی هوایی ایران امری رایج بود و فانتوم های این نیرو حتی اهدافی‬ ‫این راه عزم غرب در جلوگیری از برهم‌خوردن تعادل قدرت خاورمیانه به‬
‫در کویت را بمباران کردند‪ .‬به‌عنوان مثال میدان نفتی عبدلی در ‪ 1‬جوالی‬ ‫نفع آنها را به‌طرزی فاحش غلط ارزیابی کردند‪.‬‬
‫(‪ 10‬تیر)‪ ،‬پاالیشگاه ام العیش در فاصله‌ی ‪ 11‬مایل دریایی (‪ 20‬کیلومتری)‬ ‫این عملیات نیروی هوایی عراق را بر آن داشت که از قدرت هوایی خود‬
‫مرز عراق و ‪ 27‬مایل دریایی (‪ 50‬کیلومتری) ساحل خلیج فارس در ‪1‬‬ ‫علیه حمله‌ی بعدی ایرانی ها که قرار بود در منطقه‌ی سوسنگرد اجرا شود‪،‬‬
‫اکتبر (‪ 9‬مهر) و همچنین پاسگاه های مرزی در ‪ 7‬نوامبر (‪ 16‬آبان) هدف‬
‫قرار گرفتند‪ .‬کویتی ها مدعی شدند که در جریان اولین حمله‌ی یک اف‪4-‬‬ ‫‪ -1‬شهیدان جهان آرا و کالهدوز‪ .‬م‬
‫‪ -2‬در سال ‪ 1388‬انتشارات عقیدتی سیاسی ارتش جمهوری اسالمی ایران‪ ،‬کتابی منتشر کرد ایرانی را سرنگون کردند‪ ،‬اما همه‌ی ایرانی ها سالم و به امید رساندن پیغام به‬
‫با نام «چشمی در آسمان‪ :‬یادمان امیر سرتیپ خلبان شهید جواد فکوری»‪ .‬در فصل ششم این کویتی ها به خانه بازگشتند‪ .4‬این حمالت نشان دادند که نیروی هوایی ایران‬
‫کتاب‪ ،‬تحت عنوان «نتایج کمیسیون بررسی سوانح» گزارش نهایی علت سقوط برای اولین بار‬
‫‪ - 4‬ایران مسئولیت این حمالت را نپذیرفت و مدعی شد که هواپیماهای عراقی یا اف‪4-‬های‬ ‫منتشر شده است که عالقه‌مندان می توانند برای اطالعات بیشتر به آن مراجعه کنند‪ .‬م‬
‫مصری که عالئم ایران را بر روی خود داشتند در پشت این حمالت می باشند و هواپیمای‬ ‫‪ -3‬اینکه فرماندهانی همچون شهید و فکوری و فالحی مخالف ورود به خاک عراق بودند آن هم‬
‫سرنگون شده توسط عراقی ها از نوع میگ بوده است‪ .‬اما درحقیقت این مجموعه حمالت به این‬ ‫درست زمانی که بخش عمده ای از سرزمین ایران همچنان در اشغال عراق قرار داشت‪ ،‬فاقد هرگونه پایه‬
‫دلیل انجام شد که ایران از اینکه کویت وامی دو میلیارد دالری در ‪ 1981‬به عراق داد‪ ،‬ناخرسند‬ ‫اساسی است و در هیچ یک از منابع موجود مطلبی دال بر طرح چنین موردی از سوی هیچ یک از فرماندهان‬
‫بود‪ .‬آواکس های آمریکایی که در عربستان مستقر بودند‪ ،‬جنگنده های نیروی هوایی ایران را‬ ‫دیده نمی شود‪ .‬م‬

‫‪188‬‬
 ‫فصل ‪ :6‬مرحله‌ی سوم؛ ضدحمالت ایران‬

‫ضدکشتی اِی ام‪ 39.‬اگزوست بارگذاری شد‪ .‬کمی بعد دو موشک شلیک‬ ‫همچنان برتری هوایی بر فراز خلیج فارس را در اختیار دارد‪ ،‬اما این امر‬
‫شدند و هلیکوپترها بالفاصله به سمت شمال دور زدند‪ .‬در همان زمان‬ ‫چندان دیرپای نبود‪ ،‬زیرا نیروی هوایی عراق قصد داشت عملیات بازدارنده‌ی‬
‫چهار میگ‪ 23-‬عراقی ناگهان در جنوب هلیکوپترها پدیدار شدند و به‬ ‫خطوط دریایی خود را با استفاده از تجهیزات جدید غربی از سر بگیرد و مانع‬
‫سمت بندر امام خمینی چرخیدند‪ .‬خلبانان آنها به دنبال اهداف مناسب‬ ‫از رسیدن کشتی ها به بندرهای شمالی خلیج فارس نظیر خارک‪ ،‬بوشهر‬
‫می گشتند و کشتی باری پانامایی موییرا‪ 1‬اولین کشتی بود که در دید آنها‬ ‫و بندر امام خمینی گردد‪ .‬این بندرها برای رساندن تدارکات به نیروهای‬
‫قرار گرفت و حمله ی برق آسا و ویرانگر آغاز گردید و کشتی هدف چندین‬ ‫ایران در خوزستان و صادرات نفت اهمیتی حیاتی داشتند‪ .‬عراقی ها از بهار‬
‫بمب سنگین قرار گرفت‪ .‬کشتی تخلیه شد و در کمتر از یک‌ساعت غرق‬ ‫‪ )1360( 1981‬هیچ حمله‌ی هوایی در این منطقه انجام نداده بودند‪ ،‬زیرا‬
‫گردید‪ .‬در همین حین‪ ،‬اگزوست ها که همچنان در حال پرواز به سمت‬ ‫هر بار به این امر مبادرت می ورزیدند‪ ،‬تلفات سنگینی می دادند‪ .‬عالوه بر‬
‫کاروان سازماندهی شده‌ توسط نیروی دریایی ایران بودند که توسط دو‬ ‫این‪ ،‬واحد جداسازی نفت از گاز دریایی نزدیک شبه جزیره‌ی فاو همچنان‬
‫ناوچه کالس پی اف‪ 2103 -‬همراهی می شد‪ .‬ایرانی ها کام ًال دربرابر این‬ ‫پس از حمله‌ی هوایی ایران در نوامبر ‪( 1980‬آبان ‪ )1359‬غیر فعال بود‪ .‬اما‬
‫حمله‪ ،‬بی دفاع بودند زیرا کشتی های آنها نه رادار دارای توانایی کشف اشیاء‬ ‫در تابستان ‪ 1981‬شرایط شروع به تغییر کرد‪ .‬ابتدا تیپ دوم دریایی عراق‬
‫پرنده در سطح آب داشتند و نه در آن زمان تجهیزات پشتیبانی و نظارت‬ ‫چندین رادار قدرتمند فرانسوی در فاو و سکوی نفتی البکر مستقر ساخت‪.‬‬
‫الکترونیک آنها در راستای خطر موجود بود‪ .‬اما کمی بخت خوش با کاروان‬ ‫همزمان محوطه های هوایی شعیبیه و ام القصر بازسازی شده و توسعه یافتند‬
‫همراه بود‪ ،‬چراکه از دو اگزوست فقط یکی به هدف خورد و به کشتی‬ ‫و دو پایگاه جدید نیز در صفوان‪ ،‬نزدیک مرز کویت و میدان نفتی رو َمیله‬
‫باری لیبریایی التاجدار‪ 3‬که بر روی وزنه های تعادلی حرکت می کرد‪ ،‬آسیب‬ ‫(شعیبیه‌ی غرب) ساخته شدند‪ .‬در اینجا معموالً هواپیماهای اعزامی از‬
‫رساند‪ .‬این اولین مورد شناخته شده‌ی استفاده‌ی رزمی از ا ِی ام‪ 39.‬اگزوست‬ ‫واحدهای مختلف مستقر بودند ولی در شعیبیه دست کم یک اسکادران‬
‫علیه کشتی ها در خلیج فارس‪ ،‬هفت ماه پیش از حضور آن در جنگ فالکلند‬ ‫میگ‪ 23-‬همراه با بیش از هشت فروند میراژ اف‪1.‬ای کیو به‌صورت دائمی‬
‫و اولین موفقیت جنگ افزاری بود که بعدا ً نقش مهمی در این جنگ ایفا کرد‪.‬‬ ‫حضور داشتند‪ .‬در ام القصر بیشتر مواقع شش اس ا ِی‪  321.‬جی وی همراه‬
‫با وجود این‪ ،‬گزارش‌هایی در دست است که عراقی ها از همان ابتدای جنگ‬ ‫با یک اسکادران میل‪ 25-‬و اس ا ِی‪  342.‬گزل مستقر بودند‪ ،‬درحالیکه در‬
‫از اگزوست علیه نیروی دریایی ایران استفاده می کردند‪.4‬‬ ‫صفوان و رومیله واحدهای اعزامی آلوئت‪ ،‬گزل و میل‪ 8-‬در رفت و آمد‬
‫حمله‌ی اگزوستی بعدی عراق تقریباً یک هفته بعد‪ ،‬صبح روز ‪25‬‬ ‫بودند‪.‬‬
‫اکتبر (‪ 3‬آبان) انجام شد‪ .‬مجددا ً دو سوپر فرلون‪ ،‬با حمایت باالسری چهار‬ ‫عدم اجرای حمالت هوایی علیه خطوط کشتیرانی در شمال خلیج‬
‫فارس برای مدتی طوالنی‪ ،‬ترس و واهمه را در جامعه‌ی کشتیرانی بین المللی‬
‫‪1 - Moira‬‬
‫کاهش داده بود‪ .‬خیلی زود رفت و آمد به بندر امام خمینی به سطح عادی‬
‫بازگشت و کشتی های باری و نفتکش ها بین آنجا و خارک و نیز بندر عباس‬
‫‪2 - PF-103‬‬ ‫و بوشهر در حرکت بودند‪ .‬این رونق به شکلی تکان دهنده در ‪ 19‬اکتبر‬
‫‪3 - Al Tajdar‬‬ ‫‪ 27( 1981‬مهر ‪ )1360‬با آغاز اولین عملیات گسترده در منطقه توسط‬
‫‪ - 4‬در ابتدا عراقی ها شصت تیر ا ِی ام‪ 39.‬خریدند که در سال ‪ 1978‬به همراه پنج هلیکوپتر‬ ‫نیروی هوایی عراق‪ ،‬مختل گردید‪ .‬صبح آن روز‪ ،‬حوالی ساعت ‪،0800‬‬
‫اس ا ِی‪ 321.‬جی وی و پنچ یا شش اس ا ِی‪ 321.‬اچ تحویل داده شدند‪ .‬مدل های اچ بعدا ً به‬ ‫دو هلیکوپتر سوپر فرلون عراقی با حمایت باال سری فاصله دار دو جفت‬
‫استاندارد جی وی ارتقا یافتند‪ .‬رادارهای اُمِرا سگید ا ُ آر بی‪31‬دی هراکلس ‪ 1‬هلیکوپترهای اس‬ ‫میراژ اف‪1.‬ای کیو‪ ،‬با سرعت باال و ارتفاع کم از روی دریا به ساحل ایران‬
‫ا ِی‪321.‬جی وی و رادارهای مشابه ا ُ آر بی‪ 32‬دبلیو هراکلس‪ 2‬که بر روی اس ا ِی‪321.‬اچ های ارتقا‬ ‫نزدیک شدند‪ .‬آنها برای رسیدن به هدف باید در ارتفاع پست از روی خور‬
‫یافته سوار شده بودند‪ ،‬رادارهای بسیار قدرتمندی بودند که در محفظه ای در جلو کابین نصب‬ ‫عبداهلل می گذشتند‪ ،‬سپس کمتر از ‪ 5‬مایل دریایی (‪ 9‬کیلومتر) روی دریا‬
‫می شدند‪ .‬آنتن های اضافی آن بر روی ارابه ها نصب می شد به همین خاطر پوشش ‪ 360‬درجه‬ ‫پرواز کرده و سرانجام به سمت خور موسی که آبراهه‌ی دسترسی به بندر‬
‫داشت‪ .‬بشقاب ُهذلولی شکل زیر محفظه در محورهای پیچ و رول تثبیت می شد و در هوای بارانی‬ ‫امام خمینی بود‪ ،‬می چرخیدند‪ .‬بعد از رسیدن به فاصله‌ی حدود ‪ 19‬مایل‬
‫از فاصله‌ی ‪ 80‬کیلومتری یک کشتی معمولی را شناسایی می کرد‪ .‬عراقی ها در جریان آماده سازی‬ ‫دریایی (‪ 35‬کیلومتر)‪ ،‬هر دو هلیکوپتر به ارتفاع ‪ 650‬پایی (‪ 200‬متری)‬
‫برای این عملیات‪ ،‬توسط تیمی از شرکت ا ِرواسپتیال فرانسه که اگزوست را ساخته بود‪ ،‬پشتیبانی‬
‫رفتند و رادارهای خود را روشن کردند‪ .‬چندین کشتی باری ایرانی پهلو‬
‫می شدند‪ .‬کمک فرانسوی ها بسیار حیاتی بود‪ ،‬زیرا در سابقه‌ی خدمت اگزوست برخی مشکالت‬
‫رادار‪/‬موشک‪/‬بدنه وجود داشتند‪ .‬درحقیقت رادارهای هراکلس به‌خوبی کار می کردند‪ ،‬اما ورودی‬ ‫گرفته شناسایی و انتخاب شدند و موقعیت آنها در سر یابنده‌ی موشک های‬
‫سیستم هدف گیری آنها به بدنه ای که موشک را حمل می کرد و سر جست‌وجوگر مشکالت و‬ ‫به‌موقع شناسایی کرده و آنها را تا درون حریم هوایی ایران ردگیری کردند‪ ،‬اما هیچ هشداری‬
‫نگرانی های زیادی را به‌وجود آورده بود و کمی طول کشید تا عراقی ها و فرانسوی ها همه‌ی این‬ ‫به کویتی ها ندادند‪ ،‬چراکه معمول بود هواپیماهای دو طرف برای حمالت خود از حریم هوایی‬
‫مشکالت را حل کردند‪.‬‬ ‫کویت استفاده کنند‪.‬‬

‫‪189‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬
‫قرار بود همراه با لوله‌ی سوخت گیری هوایی‪ ،‬ارتفاع سنج راداری و‬
‫جایگاه هایی بر روی بدنه برای محفظه های شناسایی سی ا ُ آر‪ 3 2-‬و اچ ا ِی آر‬
‫ا ُ ال دی‪ 4‬و محفظه‌ی سوخت گیری داگالس‪/‬اینترتکنیک‪ 5‬تحویل داده شود‪.‬‬
‫از این تعداد هجده فروند تحویل داده شدند‪ .‬طبق قرارداد‪ ،‬تحویل هواپیماها‬
‫باید از دسامبر ‪( 1982‬آذر ‪ )1361‬آغاز می شد و تا جوالی ‪( 1984‬تیر‬
‫‪ )1363‬ادامه می یافت‪ ،‬اما اولین نمونه ها بین اکتبر و دسامبر ‪( 1983‬مهر‬
‫و آبان ‪ )1362‬به دست عراق رسیدند‪ .‬فرانسه سیاست بی طرفی و توقف‬
‫ارسال سالح به طرفین درگیری ای که اعالم کرده بود را خیلی یک‌طرفه‬
‫اجرا می کرد‪ .‬درحالیکه در ابتدا از تحویل سه ناوچه‌ی موشک انداز کالس‬
‫کمباتانت‪ 2-‬که تهران قب ًال پول آن را پرداخت کرده بود‪ ،‬خودداری کرد‪،‬‬
‫اما جنگ افزارهای هوایی و قطعات یدکی به‌صورت منظم به عراق تحویل‬
‫داده می شدند‪ .6‬بین سپتامبر ‪ 1980‬و مارس ‪( 1981‬شهریور تا اسفند‬
‫‪ )1359‬معاون نخست وزیر عراق‪ ،‬طارق عزیز‪ ،‬چهار بار از پاریس دیدن‬
‫کرد و دیری نپایید که بیش از شصت شرکت ساخت و ساز فرانسوی با‬
‫عراق قرارداد همکاری امضا کردند و فرانسه به اولین خریدار نفت عراق‬
‫تبدیل شد‪ .‬در همین حین‪ ،‬سی و شش فروند میراژاف‪1.‬ای کیو از اولین‬
‫و دومین محموله‌ی سفارش داده شده که دو اسکادران را در پایگاه های‬
‫حوریه‌ی غربی‪ ،‬کوت الحی و گاهی اوقات االسد مجهز می کردند همراه با‬
‫‪7‬‬
‫موشک های ماترا آر‪ 550.‬مجیک‪ ،1‬آر‪530.‬دی و تعداد کمی سوپر ‪530‬اف‬
‫وارد عمل شدند‪ .‬خلبانان عراقی به‌سرعت نحوه‌ی استفاده از موشک های‬
‫هوا به هوای مجیک را یاد گرفتند و شروع به استفاده‌ی گسترده از آنها‬
‫کردند‪ .‬اما از آنجایی که نیروی هوایی عراق با سرعت هشدار دهنده ای در‬
‫حال از دست دادن هواپیما بود و میراژها تجهیزات الکترونیک هوابرد بهتری‬
‫برای مأموریت های هوا به زمین در مقایسه با هواپیماهای ساخت شوروی‬
‫داشتند‪ ،‬نقش میراژها در مأموریت های پشتیبانی هوایی نزدیک نیز به طرز‬
‫فزاینده ای پررنگ شد‪ .‬این امر منجر به از دست دادن اولین هواپیما از این‬
‫نوع در تاریخ خدمتش در نیروهای مسلح عراق گردید‪ .‬بر اساس گزارش‌ها‬
‫در شب ‪ 5‬اکتبر ‪ 13( 1981‬مهر ‪ )1360‬یک میراژ توسط موشک زمین‬
‫به هوا نزدیک اهواز به زیر کشیده شد‪ .‬اولین شکار تأیید شده‌ی میراژ‪،‬‬
‫صبح روز ‪ 3‬دسامبر ‪ 12( 1981‬آذر ‪ )1360‬رخ داد و یک فروند از آن در‬
‫حین عملیات علیه مواضع ایران در بخش جنوبی جبهه توسط یک اف‪14-‬‬
‫تا آخر سال ‪ )1360( 1981‬عراقی ها روز به روز از جنگ افزارهای‬
‫ساخت شوروی ناخشنودتر می شدند و فرانسه را برای تحویل تعداد بیشتری‬
‫‪3 - COR-2‬‬
‫‪4 - HAROLD‬‬
‫‪5 - Douglas/Intertechnique‬‬
‫مجهزتر میراژ اف‪1.‬ای کیو‪ 2 200-4-‬به شرکت داسو ارائه شد‪ .‬این محموله‬
‫‪ -6‬فرانسوی ها می گفتند دلیلی برای عدم ارسال سالح به عراق وجود ندارد زیرا آنها همیشه‬
‫می توانند آنچه می خواهند را از جای دیگر تهیه کنند‪.‬‬
‫‪7 - Super 530F‬‬
‫میراژ‪ ،‬وارد عمل شدند و باز هم با وجود اینکه هر اس ا ِی‪321.‬جی وی‬
‫می توانست دو ا ِی ام‪ 39.‬حمل کند‪ ،‬تنها دو موشک شلیک کردند‪ .‬این‌بار‬
‫هر دو موشک مستقیماً به اهدافشان برخورد کردند‪ ،‬البته یکی از آنها را‬
‫نمی توان کام ًال موفق دانست‪ .‬اولین اگزوست از میان شکم کشتی باری‬
‫هندی ریشی ویشوامیترا‪ 1‬که در مسیر بندر امام خمینی بود‪ ،‬بدون انفجار‬
‫گذشت‪ .‬موشک دوم به موتورخانه اصابت کرد و منفجر شد‪ .‬دو ملوان کشته‬
‫شدند و خسارات به‌حدی بود که مجبور شدند کشتی را تا بوشهر یدک کش‬
‫کنند‪ .‬ریشی ویشوامیترا از رده خارج اعالم شد و بناچار اوراق گردید‪ .‬چند‬
‫ساعت بعد موج دوم از راه رسید و کشتی باری ایران رضوان را هدف قرار‬
‫داد‪ .‬باز هم هر دو اگزوست به هدف خوردند و این دفعه کشتی غرق شد‪ .‬در‬
‫هر دو مورد کشتی های جنگی ایران نزدیک بودند‪ ،‬اما نتوانستند کاری به‌جز‬
‫نجات بازماندگان انجام دهند‪ .‬صبح روز بعد‪ ،‬چهار میگ‪25-‬آر بی عراقی در‬
‫یکی از اولین عملیات ها بر فراز منطقه توانستند ایرانی ها را غافلگیر کرده و‬
‫پایانه‌ی نفتی اصلی خارک و چندین مخزن نفت را بمباران کنند‪ .‬تأسیسات‬
‫محلی به حدی آسیب دیدند که صادرات نفت جزیره از پانصد هزار بشکه‬
‫به سیصد هزار در روز کاهش یافت‪ .‬از آنجایی که صادرات نفت نود و پنج‬
‫درصد ارزهای خارجی تهران را تأمین می کرد‪ ،‬این امر به بحرانی مالی‬
‫بدل شد و نیروهای مسلح ایران بالفاصله ملزم به تقویت پدافند این جزیره‬
‫راهبردی شدند‪ .‬از بخت خوش آنها‪ ،‬صدام حسین اهمیتی به فرستادن‬
‫هواپیماهای شناسایی برای بررسی نتایج حمله در روزها و هفته های بعد‬
‫نداد‪ ،‬به همین خاطر ایرانیان زمان کافی برای تقویت تأسیسات خود داشتند‬
‫و دو آتشبار موشک های زمین به هوا شامل یک ام آی ام‪ 23-‬و یک راپییر‬
‫همراه بیست توپ ضدهوایی هدایت راداری اورلیکان و زد اس یو‪ 4-23-‬در‬
‫خارک مستقر کردند‪ .‬در همان حال‪ ،‬نیروی هوایی ایران گشت های هوایی‬
‫تامکت های اسکادران هشتاد و  دوم شکاری را افزایش داد‪ .‬این اسکادران‬
‫به‌صورت چرخشی در بوشهر با اسکادران هفتاد و دوم شکاری که هشت‬
‫فروند اف‪14-‬ا ِی عملیاتی داشت‪ ،‬بر فراز منطقه پرواز می کرد‪ .‬این امر‬
‫نه‌تنها عملکرد پایگاه ششم شکاری را به‌طرز قابل توجهی باال برد بلکه‬
‫فانتوم های اسکادران های شکاری شصت و یکم و شصت و دوم را برای انجام‬
‫مأموریت های هوا به زمین آزاد ساخت‪ .‬دفعه‌ی بعدی که نیروی هوایی عراق‬
‫به خارک حمله کرد‪ ،‬خلبانانش به‌طرز ناگواری غافلگیر شدند‪.‬‬
‫جنگنده میراژ اف‪1.‬ای کیو و کویت را برای دادن وام های بیشتر تحت‬
‫فشار گذاشته بودند‪ .‬در فوریه‌ی ‪( 1982‬بهمن ‪ )1360‬سفارشی به ارزش‬
‫ششصد  و شصت میلیون دالر برای خرید بیست و هشت فروند جنگنده‌ی‬
‫‪1 - Rishi Vishwamitra‬‬
‫‪2- Mirage F.1EQ-4-200‬‬
‫‪190‬‬
 ‫فصل ‪ :7‬مرحله‌ی چهارم؛ ورود به عراق‬
‫شهریور)‪ ،‬نیروی هوایی عراق به بندرهای بوشهر و امام خمینی حمله کرد‪.‬‬
‫این‌بار اهداف دو کاروان بودند که یکی در حال خروج از بندر امام  خمینی‬
‫و دیگری به‌تازگی از بندرعباس رسیده بود‪ .‬جزئیات این حمالت همچنان‬
‫نامشخص هستند‪ ،‬اما خدمه‌ی ناو زال گزارش کردند که شب هنگام ناو آنها‬
‫در فاصله‌ی ‪ 5‬مایل دریایی (‪ 9‬کیلومتری) غرب خارک بود تا در دفاع هوایی‬
‫جزیره شرکت کند‪ .‬ناگهان سیستم نظارت الکترونیک آنها امواج راداری از‬
‫یک هلیکوپتر ناشناس دریافت کرد که خصوصیاتش شبیه سوپرفرلون بود‪.‬‬
‫خدمه به موقعیت های رزمی خود رفتند و تمام سالح های کالیبر‪-‬کوچک‬
‫زال آماده شد‪ .‬چند دقیقه بعد عالئمی از رادار اگزوست شناسایی شد و‬
‫سرانجام نوری بنفش در افق مشاهده گردید‪ .‬زال مانور ضدموشکی انجام‬
‫داد و با هرآنچه در اختیار داشت ازجمله توپ های ‪ 114‬و ‪ 40‬میلیمتری‬
‫و مسلسل و رهاسازهای چف پاسخ داد و نهایتاً موشک در فاصله‌ی یک‬
‫مایلی ناو سرنگون شد‪ .‬معلوم نیست چند اگزوست در جریان حمله‌ی بعدی‬
‫در صبح ‪ 11‬سپتامبر شلیک شدند‪ ،‬اما به احتمال زیاد یکی از ناوچه های‬
‫موشک انداز کالس پی اف‪ 103-‬ایران (یا مهران یا تیران) توسط اگزوست‬
‫هدف قرار گرفت و به همراه بیست خدمه‌ی خود غرق گردید‪ .‬در حمله‌ی‬
‫دوم سوپرفرلون در صبح همانروز‪ ،‬دسته‌ی چهار فروندی سوخو‪20-‬های‬
‫عراقی به یک کشتی از کاروانی که به سمت بندر امام خمینی می رفت حمله‬
‫کردند‪ .‬دو بمب به کشتی یونانی ایوانجلیا اس‪ 4‬اصابت کردند و کشتی به‌حدی‬
‫آسیب دید که مجبور شدند آن را در ‪ 27‬مایل دریایی (‪ 50‬کیلومتری) بندر‬
‫رها کنند‪ .‬روز بعد عراقی ها مدعی شدند که دو کشتی تجاری و چندین‬
‫ناو نیروی دریایی ایران را با موشک های کرم ابریشم هدف قرار داده اند‪،‬‬
‫اما هیچ تأییدیه ای در این زمینه موجود نیست‪ .‬یک ناوچه‌ی پی اف‪103-‬‬
‫دیگر به نام کهنمویی در ‪ 30‬سپتامبر (‪ 1‬مهر) از ناحیه‌ی سینه‌ی جلویی‬
‫هدف موشک های ضدکشتی عراقی قرار گرفت و تلفات شدیدی داد‪ .‬بعد از‬
‫تحمل این خسارات که با‌دقت مخفی نگه داشته می شدند بود که فرمانده‬
‫نیروی دریایی ایران‪ ،‬ناخدا بهرام افضلی‪ ،‬در ‪ 29‬سپتامبر (‪ 7‬مهر) مدعی شد‬
‫نیروی دریایی اقدامات مناسب برای مقابله با تهدید سوپرفرلون‪/‬اگزوست‬
‫را در پیش گرفته است‪ .‬احتماالً منظور او اعزام یک ناوشکن کالس بدر‪،‬‬
‫مجهز به رادارهایی با برد دویست مایل (که به عنوان رادار پیش هشدار‬
‫عمل و پرنده های عراقی را بالفاصله پس از بلند شدن از پایگاه شان در‬
‫عراق‪ ،‬شناسایی می کرد) و همچنین موشک های زمین به هوای استاندارد‬
‫آر آی  ام‪ 5 66-‬به نقاط راهبردی بود‪ .‬ظاهرا ً خلبانان عراقی از این موشک ها‬
‫دست کم به اندازه‌ی تامکت ها و موشک های فونیکس شان هراس داشتند و‬
‫سعی می کردند به هرقیمتی از برخورد با آنها خودداری کنند‪ .‬نباید نادیده‬
‫گرفت که علیرغم نزدیکی راه دریایی بندر امام خمینی به منطقه‌ی جنگی‪،‬‬
‫نیروی دریایی و هوایی ایران با موفقیت‪ ،‬بیش از هزار و چهارصد کشتی‬
‫‪1 - Mar Transporter‬‬
‫‪4 - Evangelia S‬‬
‫‪5- RIM-66‬‬
‫‪211‬‬
‫تمام سیستم های دفاع هوایی آماده شده بودند‪ ،‬خدمه‌ی او چندین منور در‬
‫امتداد افق به سمت ناوچه های عراقی شلیک کردند‪ .‬این کار بلوف خطرناکی‬
‫بود اما جواب داد‪ ،‬زیرا باعث شد عراقی ها از ترس اینکه با یک حمله‌ی‬
‫ضدکشتی مواجه شده اند‪ ،‬همه‌ی هشت موشک خود را در حداکثر فاصله‪ ،‬به‬
‫سمت سام شلیک کردند و تمام آنها بدون وارد آوردن کوچک ترین آسیبی‬
‫در فاصله‌ی دو مایلی به درون دریا سقوط کردند‪ .‬ناوچه های عراقی بدون‬
‫داشتن موشک های ضدکشتی دیگر وسیله ای برای دفاع از خود نداشتند‬
‫و به همین دلیل دور زده و به سمت شمال گریختند‪ .‬سپس در حدود‬
‫ساعت ‪ 0800‬یک سوپرفرلون که به سکوهای بازسازی شده البکر و االمیه‬
‫اعزام شده بود‪ ،‬از راه رسید و از سمت شمال غرب نزدیک شد و دو موشک‬
‫اگزوست شلیک کرد‪ .‬اما حمله زود کشف شد و تمام سیستم های دفاعی‬
‫آماده شده بودند‪ .‬با وجود این حتی مانورهای گریز هم مانع از اصابت دو‬
‫اگزوست به کشتی باری ترکیه ای مار ترانسپورتر‪ 1‬نشدند‪ .‬یک از خدمه‬
‫کشته شد و سه نفر دیگر زخمی شدند و کشتی به حدی آسیب دید که‬
‫باید اوراق می شد‪ .‬بقیه‌ی کشتی ها به راه خود ادامه دادند و بعدازظهر به‬
‫خورموسی رسیدند‪ .‬در داخل آبراهه‌ی کاروان مورد حمله‌ی چهار موشک‬
‫ساحل پایه ی کرم ابریشم قرار گرفت که یکی از آنها توسط دفاع هوایی‬
‫ساقط گردید و سه موشک دیگر منحرف شدند‪ .‬صبح روز بعد هوا طوفانی‬
‫بود و عراقی ها نتوانستند حمله‌ی دیگری ترتیب دهند و بدین ترتیب کاروان‬
‫به بندر امام خمینی رسید و محموله‌ی خود را تخلیه کرد‪ .‬در همان روز‬
‫عراقی ها مدعی زدن دو نفتکش عازم خارک و دو کشتی در حال ورود به‬
‫بندر امام خمینی شدند‪ .‬درحقیقت با اینکه عراقی ها چهار کرم ابریشم‪،‬‬
‫هشت اس اس‪-‬ان‪ 2-‬و دست کم دو اگزوست خرج کردند‪ ،‬فقط یک کشتی‬
‫هدف قرار گرفت‪ .‬تعجبی ندارد که ادعاهای عراق ک ًال از طرف ایران رد شد‬
‫و گزارش گردید که چهارده کشتی در منطقه حضور دارند و از این تعداد‬
‫چهار فروند در حال بارگیری در خارک هستند‪ .‬با وجود این افت موقتی‬
‫در صادرات نفت ایران از دو میلیون به هشتصد هزار بشکه در روز ایجاد‬
‫شد‪ ،‬زیرا خدمه‌ی دو کشتی ترکیه ای به نام های نازلی‪ 2‬و عثمان اسکوی‪،3‬‬
‫از ترس حمله در حین خروج‪ ،‬تصمیم گرفتند در بندر امام خمینی بمانند‪.‬‬
‫به‌عالوه با وخیم تر شدن اوضاع‪ ،‬چندین شرکت از فرستادن کشتی های‬
‫خود به خارک خودداری کردند‪ .‬مقامات ایرانی مدعی شدند که عراقی ها‬
‫از ترس فرستادن هواپیماهای خود به دفاع هوایی غیرقابل نفوذ خارک‪ ،‬با‬
‫موشک های دور برد بی دقت به خارک حمله می کنند‪ .‬با مطرح کردن این‬
‫ادعاها برای باالبردن روحیه‌ی مدافعان جزیره‪ ،‬آنها آشکارا جا پای عراقی ها‬
‫در زمینه‌ی دفاع هوایی بغداد می گذاشتند‪.‬‬
‫درحقیقت‪ ،‬بعد از صاف شدن هوا‪ ،‬در ‪ 10‬و ‪ 11‬سپتامبر (‪ 19‬و ‪20‬‬
‫‪2 - Nazli‬‬
‫‪3 - Osman Askoy‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫تجاری را به‌سالمت از مبدأ به مقصدشان همراهی کردند و تلفات این مسیر داده بودند‪ .‬بنابراین خلبانان عراقی به‌آسانی می توانستند درون خاک عراق یا‬
‫بر روی مناطق مرزی کمین کنند و با ایرانی ها درون سرزمین خود بجنگند‪.‬‬ ‫تنها یک درصد بود‪.‬‬
‫عموماً عملیات های عراق نتایج مطلوبی همراه نداشتند و فاقد ارزیابی بدین ترتیب‪ ،‬ایرانی ها مجبور شدند به سرعت آگاهی خود را باال ببرند و در‬
‫دقیق خسارت پیایند بودند‪ .‬نیروی هوایی عراق منطقه‌ی اطراف خارک همان حال روند عملیاتی خود را حفظ کنند‪.‬‬
‫را برای اعزام هواپیماهای شناسایی بسیار خطرناک می دانست و البته‬
‫نزدیک شدن به بغداد‬ ‫مأموریت هایی هم به‌ندرت انجام می شدند‪ .‬درنتیجه عراقی ها تصور خوبی‬
‫‪1‬‬ ‫ً‬
‫تحت این شرایط‪ ،‬هر دو نیروی هوایی احتماال می دانستند که حمله‌ی‬ ‫درباره‌ی توانایی نیروی هوایی شان برای انجام عملیات های مؤثر نداشتند و‬
‫به همین خاطر هر روز دستیاران فنی و مستشاران هندی‪ ،‬مصری‪ ،‬روس‪ ،‬بعدی ایران با نام عملیات مسلم ابن عقیل‪ ،‬که در ‪ 1‬اکتبر ‪ 9( 1982‬مهر‬
‫فرانسوی و آلمان شرقی بیشتری دعوت به همکاری می شدند‪ .‬این کمک ها ‪ )1361‬آغاز گردید‪ ،‬در جبهه‌ی مرکزی‪ ،‬نزدیک تپه های سومار که بر شهر‬
‫البته باعث پیشرفت هایی گردیدند‪ ،‬اما در آن حال هم نیروی هوایی عراق مرزی مندلی مشرف بود و در ‪ 65‬مایل دریایی (‪ 120‬کیلومتر) شمال شرق‬
‫به‌جای انجام مأموریت های گروهی متمرکز با جنگنده های همراه‪ ،‬پوشش پایتخت قرار داشت‪ ،‬خواهد بود‪ .2‬بن بست آشکار در جبهه های جنوب‬
‫جنگال و تجهیزات سرکوبگر دفاع هوایی دشمن‪ ،‬به‌صورت گروه های پراکنده ایرانی ها را مجبور کرد تالش بعدی خود را در سمت شمال متمرکز سازند‪،‬‬
‫عملیات می کرد‪ .‬همچنین این نیرو همچنان قادر نبود بیش از صد و پنجاه نخست برای آزادسازی بخشی از قلمروشان در غرب سومار و همچنین‬
‫پرواز در روز انجام دهد‪ .‬درمقابل‪ ،‬نیروی هوایی ایران در نفوذ به عمق خاک تصرف شهر مرزی مندلی‪ ،‬اما با نگاهی نهایی به سمت بغداد‪ .‬ایرانی ها‬
‫عراق در ارتفاع پست و هدف قرار دادن اهداف انتخابی موفق بود و معموالً سعی می کردند‪ ،‬نیروهای عراقی در نفت شهر را از عقبه‌ی خود جدا کنند‪،‬‬
‫رهگیرها و دفاع هوایی عراق قادر به ایجاد مزاحمت نبودند‪ .‬فرماندهی دفاع سپس به جاده‌ی مندلی‪-‬بعقوبه در حدود ‪ 41‬مایل دریایی (‪ 75‬کیلومتری)‬
‫هوایی عراق کماکان برای دفاع ارتفاع متوسط و بلند بهینه سازی می شد‪ ،‬اما بغداد برسند‪ .‬در آنجا یک زاغه‌ی بزرگ نظامی با کارگاه ها و پارکینگ های‬
‫جغرافیای مسطح جنوب عراق بدین معنا بود که هواپیماهای ایرانی بالفاصله بزرگ توسط ارتش عراق برپا شده بود‪ .‬ترکیبی از نیروهای سپاه پاسداران‬
‫بعد از ورود به خاک عراق در معرض خطر شناسایی قرار داشتند‪ .‬همچنین و ارتش با پشتیبانی یک تیپ زرهی از لشگر هشتاد و یکم برای انجام این‬
‫به‌کارگیری موشک های زمین به هوای تازه خریداری شده ی کروتال و رولند وظیفه مأمور شدند‪ .‬در این منطقه از مرز‪ ،‬پرنده ها می توانستند پوشش‬
‫که مخصوص دفاع در ارتفاع پایین بودند‪ ،‬توانایی دفاع در اطراف طلیل‪ ،‬طبیعی بیشتری پیدا کنند و از آنجایی که هدف ایرانی ها این‌بار خود بغداد‬
‫بصره و بغداد را به‌طرز چشمگیری افزایش داد‪ .‬ایرانی ها به‌آرامی این فشار را بود‪ ،‬نبرد هوایی عظیمی در آسمان شکل گرفت‪ .‬بعد از چندین حمله ی‬
‫احساس می کردند‪ ،‬زیرا تقریباً در هر مأموریت نفوذی به عمق خاک عراق تایگرهای دزفول‪ ،‬امیدیه و تبریز به مراکز لجستیک عقبه عراق‪ ،‬فرماندهان‬
‫یک هواپیما از دست می دادند‪ .‬از سوی دیگر‪ ،‬در جریان چندین نبرد هوایی سپاه مجددا ً کوشیدند کمبود خودروهای زرهی خود را با متوسل شدن به‬
‫در این ایام‪ ،‬ایرانی ها متوجه افزایش قدرت آتش میراژ اف‪1.‬ای کیوهای موج های تهاجمی نیروهای پیاده جبران کنند‪ .‬نتیجه کشمکشی خونین‬
‫عراقی و موشک های میانبرد ماترا سوپر‪530‬اف‪ 1-‬با هدایت راداری نیمه برای تصرف هر تپه بود و با شروع ضدحمله‌ی عراق از مندلی به سمت‬
‫فعال شدند‪ .‬نیروی هوایی ایران به خوبی از توانایی این جنگ افزار آگاهی سومار با پشتیبانی توپخانه و هلیکوپترهای رزمی‪ ،‬ایرانی ها تلفات سنگینی‬
‫داشت و خلبانان خیلی زود یاد گرفتند درصورت درگیری چگونه بیرون از متحمل شدند‪ .‬آنها از اس ا ِی‪ 342.‬گزل‪ ،‬میل‪ ،25-‬سوخو‪ 20-‬و میگ‪23-‬ها‬
‫محدوده خطرآفرین آن باقی بمانند‪ .‬با این حال‪ ،‬این تنها یک راهکار مقابله استفاده می کردند‪ ،‬اما دفاع هوایی ایران دست کم دو هلیکوپتر و نیز یک‬
‫به مثل بود و خیلی زود معلوم شد که آنها درصورتی که بخواهند روند میگ‪23-‬بی ان را در ‪ 5‬اکتبر (‪ 13‬مهر) بر فراز ایالم سرنگون کرد‪ .‬گرچه‬
‫عملیاتی خود را بدون تحمل خسارات بیش از حد حفظ کنند‪ ،‬باید آگاهی ایران توانست روند حرکتی خود را حفظ کرده و صد و پنجاه کیلومتر‬
‫محیطی خود را تا حد زیادی باال ببرند‪ .‬همچنین برای اینکه بتوانند با تهدید مربع از خاک خود را آزاد سازد و مدعی شد که بیش از هفت جنگنده‪-‬‬
‫میراژها به‌صورت جدی مقابله کنند‪ ،‬نیاز به موشک های هوا به هوای قابل بمب افکن عراقی را در جریان عملیات ساقط کرده است (عمدتاً توسط یک‬
‫استفاده در فواصل فرای میدان دید داشتند‪ .‬تا آن زمان فانتوم ها در همه‌ی‬
‫حمالت به عمق خاک عراق موشک های اسپارو حمل نمی کردند‪ ،‬اما اکنون ‪ - 1‬عراقی ها کام ًال غافلگیر شدند و پاتک های سنگین آنها بعد از از دست دادن مواضع آغاز‬
‫حمل اسپارو الزامی شده بود‪ .‬به‌عنوان مثال‪ ،‬میراژهای نیروی هوایی عراق گردیدند و تا ‪ 20‬مهر ادامه داشته و سرانجام بدون نتیجه پایان یافتند‪ .‬مترجم به نقل از‪ :‬آتش‬
‫نشان دادند که کمتر از میگ‪21-‬ها و میگ‪23-‬ها به رادار زمینی وابسته اند سرد؛سومار و نفت شهر‪ ،‬ج‪ .‬شیرعلی نیا‪ ،‬م‪ .‬اکبرپور‪ ،‬نشر فاتحان‪ ،1390 ،‬ص ‪.84-76‬‬
‫و سیگنال های راداری آنها گیرنده‌ی پیش هشدار راداری ایرانیان را فعال ‪ - 2‬این نقطه‪ ،‬نزدیک ترین مکان به بغداد بود و در واقع نقطه‌ی شروع زنجیره ای از عملیات های‬
‫نمی کرد‪ ،‬مگر اینکه تکنسین های ایرانی تنظیمات آنها را برای این امر تغییر نظامی بود که فرماندهان سپاه بعد از از بین رفتن امیدهایشان برای رسیدن به یک پیروزی‬
‫قاطع در بصره‪ ،‬می انگاشتند آنها را به سرعت به سمت دروازه های پایتخت عراق پیش خواهد برد‪.‬‬

‫‪212‬‬
 ‫فصل ‪ :7‬مرحله‌ی چهارم؛ ورود به عراق‬

‫حتی چند فانتوم پشتیبانی می شدند‪ ،‬به شهر راه یافتند‪ .‬با وجود این فقط‬ ‫آتشبار هاوک اعزامی به جلو)‪ ،‬اما نتوانست مندلی را تصرف کند‪ .‬همچنان‬
‫توانستند مدت کوتاهی آن را نگه دارند‪ ،‬زیرا عراقی ها با نیروهای ویژه‌ی‬ ‫که نبرد در مرزها ادامه داشت‪ ،‬گزارش‌هایی منتشر شد مبنی بر اینکه‬
‫تازه سازمان یافته‌ی گارد ریاست جمهوری که اختصاصاً برای نبردهای‬ ‫نیروی هوایی ایران وارد حریم هوایی امارات متحده عربی گردیده و یک‬
‫شهری آموزش دیده بودند و حداقل دو اسکادران هلیکوپترهای میل‪25-‬‬ ‫سی‪ 130 -‬هرکولس ربوده شده توسط چهار ایرانی را به ایران بازگردانده‬
‫و دو اسکادران اس ا ِی‪ 342.‬گزل ضدحمله کردند‪ .‬هر دو نوع هلیکوپتر‬ ‫است‪ .‬هواپیمای ترابری نظامی دو روز در کشورهای منطقه سرگردان بود‪،‬‬
‫برای آتش پشتیبانی و عملیات ضدتانک مورد استفاده قرار گرفتند‪ .‬بیشتر‬ ‫زیرا ربایندگان سعی داشتند با تماس با دوستانشان در ایاالت متحده از‬
‫گزل ها و آلوئت های قدیمی به موشک های ضدتانک هات یا ایِ اس‪ 11.‬و‬ ‫آنها برای گرفتن پناهندگی سیاسی کمک بگیرند‪ .‬اما درخواست آنها توسط‬
‫ا ِی اس‪ 12.‬و همچنین راکت اندازهای هدایت ناپذیر ماترا مجهز شده بودند‪.‬‬ ‫کشورهای حاشیه‌ی خلیج فارس رد شد‪.‬‬
‫بدون در نظر گرفتن هلیکوپترهای رزمی‪ ،‬نیروی هوایی عراق همچنان در‬ ‫تهران که هنوز از جدال بین ارتش و سپاه در مورد مدیریت نبرد‬
‫دفع نیروهای زمینی دچار ضعف بود و هربار دست به چنین عملیات هایی‬ ‫در حمله به مندلی دلسرد نشده بود‪ ،‬مرحله‌ی دوم حمله‌ی گسترده‌ی‬
‫می زد خسارات سنگینی می دید‪.‬‬ ‫خود علیه نیروهای پیشرو عراقی را در شب ‪ 6/5‬اکتبر (‪ 14/13‬مهر) آغاز‬
‫ایرانی ها پس از آن به محوطه های هوایی محلی در سوباخو‪ ،‬بعقوبه‬ ‫کرد و صبح روز بعد نیروهای ایرانی که این‌بار بهتر توسط هلیکوپترها و‬
‫و شیخ جاسم حمله کردند‪ .‬در این محوطه ها رهگیرهای میگ‪23-‬بی ان و‬
‫تعداد کمی میگ‪ 21-‬مستقر بودند‪ .‬گویا تنها موفقیت آنها سرنگونی یک‬
‫میگ‪ 21-‬توسط یک اف‪ 4-‬در عملیات علیه سلمان پاک در اواخر اکتبر بود‪.‬‬

‫ادعای بحث برانگیز‬

‫طی درگیری های بعدی‪ ،‬چندین هواپیما و هلیکوپتر از هر دو طرف‬
‫سرنگون شدند‪ .‬به‌عنوان مثال دو میگ‪ 23-‬در نبرد هوایی در ‪ 10‬و ‪ 15‬اکتبر‬
‫(‪ 18‬و ‪ 23‬مهر) ساقط گردیدند و یک یا دو کبرا نیز به دست پیاده نظام‬
‫عراق و با استفاده از موشک های هدایتی ضدتانک میالن شکار شدند‪ .‬با این‬
‫وجود‪ ،‬در ‪ 27‬اکتبر (‪ 5‬آبان)‪ ،‬مجله‌ی عراقی «بغداد آبزرور‪ »1‬مدعی شد که‬
‫یک فانتوم ایرانی به دست یک هلیکوپتر رزمی عراقی سرنگون شده است‪.‬‬
‫طبق متن مقاله‪ ،‬فانتوم مذکور توسط یک میل‪ 25-‬ویژه که توسط شوروی‬
‫به موشک ضدتانک دوربردتر ا ِی ت‪ 6-‬اسپیرال‪ 2‬مجهز شده بود (تا آن زمان‬
‫عراقی ها فقط میل‪25-‬های تنزل یافته دریافت کرده بودند) و موشک در‬
‫حالت رزم هوا به هوا شلیک گردیده بود‪ ،‬در شمال منطقه عین خوش‪ ،‬هدف‬
‫قرار گرفته است‪ .‬تا امروز این ادعا باعث بروز بحث های فراوانی گردیده‪،‬‬
‫چراکه طبق گزارش‌ها این اولین بار در تاریخ نبردهای هوایی بوده که ادعا‬
‫شده یک هلیکوپتر مسلح‪ ،‬یک جت جنگنده‌ی مافوق صوت را سرنگون کرده‬
‫است‪ .‬به همین خاطر الزم است موضوع به تفصیل بیشتر بررسی گردد‪.‬‬
‫حتی خود روس ها هم میل‪25-‬هایی که به عراق تحویل داده شدند‬
‫را «میمون» صدا می کردند و آنها نمی توانستند از موشک های اِی تی‪6-‬‬
‫و راکت های هدایت ناپذیر استفاده کنند‪ .‬اِی تی‪ 2-‬یک موشک ضدتانک‬
‫ابتدایی ساخت شوروی بود‪ .‬اسلحه ای ساده با هدایت چشمی تا لحظه‌ی‬
‫برخورد که به‌سختی می توانست حتی این‌کار را هم به‌درستی انجام دهد‪.‬‬
‫برای اینکه این ادعا منطقی به نظر برسد باید نوع دیگری از سالح مورد‬
‫یک منطقه صنعتی در غرب سلیمانیه بعد از بمباران توسط هواپیماهای ایرانی در‬
‫‪1 - Baghdad Observer‬‬ ‫‪ 16‬اکتبر ‪ 24( 1980‬مهر ‪ .)1359‬دود از مخزن سوخت مجموعه بلند می شود‪.‬‬
‫(مجموعه  عکس نویسندگان)‬
‫‪2 - AT-6 Spiral‬‬

‫‪213‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫در پرونده های اطالعاتی شرکت مکدانل داگالس که به‌تازگی باز‬ ‫استفاده قرار می گرفت و گرنه جعلی به نظر می رسید‪ .‬حال‪ ،‬یک بررسی‬
‫شده اند دو گزارش مربوط به سرنگون شدن میل‪25-‬های عراقی به دست‬ ‫دقیق تر نشان می دهد که این ادعا علیرغم تکرار پی درپی آن در رسانه های‬
‫اف‪4-‬های نیروی هوایی ایران وجود دارند‪ .‬یکی از این گزارش ها متعلق به‬ ‫نوشتاری غربی و همچنین چندین منبع رسمی شوروی که همگی کمابیش‬
‫سال ‪ )1359( 1980‬و دیگری متعلق به سال ‪ )1362( 1983‬است‪ .‬در هر‬ ‫همان داستان چاپ شده در شماره‌ی ‪ 27‬اکتبر بغداد آبزرور را تکرار‬
‫دو مورد‪ ،‬خلبان موفق کسی نبود جز سرهنگ سیاوش بیانی‪ .‬با این‌حال‬ ‫می کردند‪ ،1‬به دالیل مختلف زیر سؤال است‪ .‬به‌عنوان مثال آزمون ارزیابی‬
‫در این پرونده ها هیچ ورودی ای پیرامون سرنگون شدن یک فانتوم توسط‬ ‫اِی تی‪ 6-‬اسپیرال که بیست تیر از آن در ‪ )1358( 1980‬توسط فرانسه‬
‫هلیکوپترهای عراقی با استفاده از سالح یا مانوری خاص ثبت نگردیده است‪.‬‬ ‫در اختیار ایاالت متحده قرار گرفت و نیز ارزیابی دیگری با استفاده از صد‬
‫در دفتر روزانه‌ی نیروی هوایی ایران بین سال های ‪ 1983-1981‬هم هیچ‬ ‫و بیست تیر خریداری شده در ‪ )1370( 1991‬از لهستان نشان دادند که‬
‫اشاره ای به ساقط شدن هرگونه جنگنده‌ی ایرانی به دست هلیکوپترهای‬ ‫موشک اهداف متحرک با سرعت کمتر از ‪ 8‬نات (‪ 15‬کیلومتر بر ساعت)‬
‫عراقی نشده است‪ .‬در زمان عملیات مسلم ابن عقیل‪ ،‬نیروی هوایی ایران‬ ‫را تنها در چهار درصد موارد و اهداف ثابت را تنها در یازده درصد موارد‬
‫برنامه‌ی نجات بسیار سازمان یافته ای داشت که به الشه‌ی تمام هواپیماها‬ ‫هدف قرار می دهد‪ .‬از لحاظ آماری‪ ،‬این امر هرگونه احتمال اینکه یک‬
‫و هلیکوپترهایی که در داخل مرز ایران سقوط می کردند یا آنهایی که‬ ‫ا ِی تی‪ 6-‬علیه جنگنده ای با سرعت بین ‪ 250‬تا ‪ 550‬نات تحت شرایط‬
‫به‌صورت آسیب دیده به پایگاه های نزدیک به جبهه برمی گشتند‪ ،‬رسیدگی‬ ‫جنگی و تحت بار رزمی و در ارتفاع کمتر از ‪ 3000‬پا (‪ 1000‬متر) به کار‬
‫و نظارت دقیق می کرد‪ .‬این برنامه که مسئول بازیابی تعداد زیادی از این‬ ‫رود را از بین می برد‪ .‬بعد از اینکه ماتیاس روست‪ ،‬که در ‪ )1365( 1986‬با‬
‫الشه ها که حتی چند سال بعد تعمیر شده و دوباره به خدمت برگشتند بود‪،‬‬ ‫هواپیمای سسنا‪ 172‬خود بر فراز بخش عمده ای از شرق اروپا پرواز کرد و‬
‫اطالعات دقیقی در ارتباط با هر هواپیما و هلیکوپتر از دست رفته به هر‬ ‫بدون هرگونه مزاحمتی از سوی رهگیرهای شوروی در میدان سرخ مسکو‬
‫دلیل در طی جنگ با عراق ثبت و ضبط می کرد‪ .‬اما اعضای سابق آن در‬ ‫به زمین نشست‪ ،‬روس ها به چند واحد میل‪ 24-‬مأموریت دادند تا دفاع‬
‫مصاحبه‪ ،‬این مورد یا دست کم موردی مشابه با آنچه بغداد آبزرور گزارش‬ ‫هوایی علیه پرنده های پست و کند پرواز را بر عهده بگیرند‪ .‬به‌عنوان مثال‬
‫کرده بود را به اص ًال یاد نمی آورند‪ .‬به‌عالوه هیچ یک از خلبانان نیروی هوایی‬ ‫سرنگونی بالن مسابقه ای توسط میل‪24 -‬ها بر فراز بالروس در سال ‪1995‬‬
‫ایران هم به یاد ندارند که این موضوع در نیرو یا در گفتگوهای خصوصی‬ ‫(‪ )1374‬بر اساس همین قاعده صورت پذیرفت‪ .‬اما برای انجام این وظیفه‪،‬‬
‫مطرح شده باشد‪ .‬آنها قبول دارند که تعدادی از کبراهای ایران توسط‬ ‫میل‪24-‬های شوروی به موشک های آر‪( 60-‬اِی ا ِی‪ )8-‬مجهز شدند نه‬
‫میل‪25-‬ها سرنگون شده اند‪ ،‬اما نه توسط ا ِی  تی‪ 6-‬اسپیرال‪ .‬در نهایت‬ ‫موشک های ضدتانک ا ِی تی‪! 6-‬‬
‫سرویس های اطالعاتی مختلف ایاالت متحده که تمام ارتباطات رادیویی در‬
‫میدان نبرد را با دقت تحت نظر داشتند‪ ،‬هرگز حتی یک پیام رادیویی که‬ ‫‪ - 1‬خبر این ادعا به‌ترتیب زمانی زیر در غرب منتشر شد‪ :‬استیون جِی‪ .‬زالوگا‪« ،‬هایند‪ ،‬بیش‬
‫از حد قدرتمند یا بیش از حد اعتبار یافته؟»‪ ،‬ایر اینترنشنال‪ ،‬می ‪ ،1984‬ص‪252 .‬؛‪ -‬استیون‬
‫بیانگر رویدادی اینچنینی باشد را به ثبت نرسانده اند‪ .‬بر اساس این حقایق‪،‬‬ ‫جی‪ .‬زالوگا و جورج جِی‪ .‬بالین‪ ،‬هلیکوپترهای ضد تانک‪ ،‬اُسپری‪ ،1986 ،‬ص‪36 .‬؛‪ -‬استیون جِی‪.‬‬
‫نویسندگان به این نتیجه می رسند که علیرغم ادعاهایی مبنی بر قطعیت‬ ‫زالوگا‪« ،‬حمله‌ی ضدتانک‪ :‬جنگ و گریز هلیکوپتری»‪ ،‬ویرایش می سِیتلمان؛ هلیکوپترهای‬
‫این شکار که دلیلی جز شادی روس ها و عراقی ها از این پیروزی ندارد و‬ ‫رزمی پیشرفته‪ ،‬نقشه ای درحال تکامل‪ ،‬موتوربوکز اینترنشنال‪ ،1988 ،‬ص‪10 .‬؛‪ -‬دیوید سی‪.‬‬
‫نیز علیرغم آنکه منابع روس که ارتباط مستقیمی با شرکت ها و مقامات‬ ‫آیسبی‪ ،‬جنگ افزارها و تاکتیک های ارتش شوروی‪ ،‬جیِنز‪ ،‬ویرایش دوم‪ ،1988 ،‬ص‪442 .‬؛‪ -‬جان‬
‫هلیکوپترسازی روسی دارند این ادعا را بارها تکرار و تأیید کرده اند‪ ،‬ادعای‬ ‫ا ِو ِرت‪-‬هیث‪ ،‬هلیکوپترهای شوروی‪ ،‬ویرایش دوم‪ ،‬جِینز‪ ،1988 ،‬ص‪131 .‬؛‪ -‬مارات نیکوالئویچ‬
‫تیشنکو‪ ،‬طراح اصلی دفتر طراحی میل‪ ،‬نیز این ادعا را در نمایشگاه بین المللی هوایی پاریس در‬
‫بغداد آبزرور درباره‌ی سرنگونی یک فانتوم توسط موشک اِی تی‪ 6-‬به دلیل‬
‫نداشتن هرگونه پایه و اساس فنی مردود و غیرقابل تأیید است‪ .‬ظاهرا ً‬ ‫‪ 1989‬مطرح کرد؛‪ -‬جان فریکر‪« ،‬گله گردآوری شده روس ها»‪ ،‬ایر اینترنشنال‪ ،‬سپتامبر ‪،1989‬‬
‫ص‪131 .‬؛‪ -‬جان فریکر‪« ،‬ظهور هلکوپترهای جدید شوروی»‪ ،‬ایر اینترنشنال‪ ،‬ژانویه‌ی ‪،1990‬‬
‫نیروی هوایی ایران هیچ جنگنده ای به هلیکوپترهای عراق در حول حوش‬ ‫ص‪19 .‬؛‪ -‬یوزف بودانسکی‪« ،‬جنگ افزارهای چرخان عراق»‪ ،‬بخش اول‪ ،‬جهان هلیکوپترهای‬
‫زمان و مکان مذکور نباخته است‪ .‬به‌جز ادعاهای مکتوب عراقی و روسی‬ ‫دفاعی‪ ،‬جلد ‪ ،9‬شماره‌ی ‪ ،5‬اکتبر‪-‬نوامبر ‪ ،1990‬ص‪24 .‬؛‪ -‬جان ا ِو ِرت‪-‬هیث‪« ،‬هلیکوپترها در‬
‫و حکایت های مقامات رسمی شوروی‪/‬روسیه‪ ،‬هیچ تأییده ای درباره‌ی این‬ ‫نبرد»‪ ،‬پنجاه سال نخست‪ ،‬انتشارات جنگافزار و زره‪ ،1992 ،‬ص‪33 .‬؛‪ -‬جان دبلیو‪ .‬آر‪ .‬تیلور و‬
‫کنٍث مونسون‪« ،‬گالری قدرت هوایی خاورمیانه»‪ ،‬مجله‌ی نیروی هوایی‪ ،‬اکتبر ‪ ،1992‬ص‪-69.‬‬
‫رویداد نه به‌شکل عکس از الشه‪ ،‬نه دوربین توپ و نه روایت خلبان وجود‬ ‫‪68‬؛‪ -‬سرانجام لون نوردین و اسکات بارنز این ادعا را مقاله‌ی «نبرد هوا به هوای هلیکوپتری»‪،‬‬
‫ندارد و حتی جزئیات وقوع این درگیری نیز گفته نشده است‪.‬‬ ‫تکنولوژی نظامی‪ ،‬شماره‌ی ‪ ،1992 ،2‬ص‪ 66.‬و اسکات رینولدز در «تکامل نبرد هوایی جنگنده‬
‫با هلیکوپتر»‪ ،‬ایر اینترنشنال‪ ،‬فوریه‌ی ‪ ،2001‬ص‪ 110.‬تکرار کردند‪ .‬به‌عالوه این ادعا در‬
‫یک غافلگیری دیگر‬ ‫مصاحبه های انجام شده با اسکات «بودا» بارنز‪ ،‬خلبان بسیار با تجربه‌ی ارتش و گارد ملی ایاالت‬
‫متحده‪ ،‬مارات نیکوالئویچ تیشنکو در نمایشگاه هوایی ‪ 1989‬پاریس و سرگئی وی‪ .‬میخییف از‬
‫بعد از اینکه نبردها در جبهه‌ی مرکزی کمی فروکش کرد‪،‬‬ ‫وزارت صنایع هوایی شوروی در «کنفرانس هوا به هوا» که در همان سال با پشتیبانی مجله‌ی‬
‫جنگنده های تاکتیکال عراق مجددا ً حمالت راهبردی پراکنده‌ی خود علیه‬ ‫جهان هلیکوپترهای دفاعی در لندن برگزار گردید نیز مطرح شده است‪.‬‬

‫‪214‬‬
 ‫فصل ‪ :7‬مرحله‌ی چهارم؛ ورود به عراق‬
‫ایرانی ها به‌سوی غرب را بگیرد‪ .‬کمی بعد‪ ،‬رهگیرهای گشتی نیروی هوایی‬
‫ایران با چندین جنگنده‪-‬بمب افکن عراقی درگیر شدند و طبق گزارش‌ها‬
‫هفت فروند از آنها را سرنگون کردند‪ .‬هلیکوپترهای رزمی کبرا هم سهم‬
‫خود را در این نبرد ایفا کردند‪ ،‬اما بیشتر در مراحل بعدی مورد استفاده‬
‫قرار گرفتند‪ .‬عراقی ها هم هلیکوپترهای رزمی خود را به میدان آوردند‪ ،‬اما‬
‫دست کم سه گزل و آلوئت به آتش سنگین ضدهوایی و سام‪7-‬های ایرانی‬
‫واگذار کردند‪ .‬تهران همچنین مدعی شد یک جنگنده‌ی عراقی ها را در نبرد‬
‫هوایی بر فراز خلیج فارس در ‪ 7‬نوامبر (‪ 16‬آبان) سرنگون کرده است‪ .‬این‬
‫درگیری در جریان حمله‌ی ناموفق چهار سوخو‪ 20-‬عراقی علیه گروهی از‬
‫کشتی های جنگی نیروی دریایی ایران که برای همراهی کاروانی از کشتی ها‬
‫عازم بندر امام خمینی بودند‪ ،‬رخ داد‪ .‬گویا عراقی ها که در ارتفاع متوسط‬
‫پرواز می کردند‪ ،‬به هدف خود نرسیدند و خسارتی به بار نیامد‪.‬‬
‫تا مرحله‌ی سوم عملیات محرم‪ ،‬که در ‪ 6‬نوامبر (‪ 15‬آبان) آغاز گردید‪،‬‬
‫نیروهای ایران به جاده‌ی راهبردی شرهانی‪-‬زبیدات رسیده و دیگر راه های‬
‫لجستیکی عراق در منطقه را نیز قطع کرده بودند و حمله‌ی خود علیه زبیدات‬
‫را آغاز کردند‪ .‬با حاد شدن اوضاع برای شهر‪ ،‬تالش های نیروی هوایی عراق‬
‫هم افزایش یافت‪ ،‬اما آنها نتوانستند مانع از اشغال کوتاه‌مدت شهر توسط‬
‫نیروهای ایرانی شوند‪ .‬بعد از چند روز در اثر پاتک گسترده گارد ریاست‬
‫جمهوری‪ ،‬که از نزدیکی بغداد با استفاده از تانک های تی‪ 72 -‬آغاز شد‪،‬‬
‫ایرانی ها از شهر عقب نشینی کردند‪ .‬نیروی هوایی عراق دوباره مأموریت های‬
‫تهاجمی خود را از سر گرفت‪ ،‬ازجمله با استفاده از سوخو‪22 -‬ها از ارتفاع باال‬
‫که همین امر کاهش دقت را در پی داشت‪ .‬یکی از سوخوها که به خلبانی‬
‫سرگرد راجع سلیمان پرواز می کرد‪ ،‬در ‪ 7‬نوامبر (‪ 16‬آبان) توسط رهگیرهای‬
‫ایران سرنگون شد‪ .‬این نهمین هواپیمای عراقی بود که در رخدادهای اخیر‬
‫سرنگون می شد (البته ادعاها بیش از تعداد بود)‪ .‬ایران همچنین مدعی شد‬
‫که عراق قصد داشته تا از هلیکوپترهای مسلح به راکت های شیمیایی علیه‬
‫نیروهای ایرانی استفاده کند‪ ،‬اما مأموریت آنها به دلیل وزش باد شدید در‬
‫منطقه لغو شده بود‪ .‬تمام تالش های عراق برای عقب راندن ایرانی ها به‬
‫مرزهای بین المللی با شکست مواجه شدند‪ .‬در مقابل بین ‪ 10‬و ‪ 12‬نوامبر‬
‫(‪ 19‬و ‪ 21‬آبان) گروهی از کبراهای هوانیروز حدود صد و هفت تانک و‬
‫خودرو زرهی عراق نابود کردند و یک اس  ا ِی‪ 342.‬گزل را با توپ بیست‬
‫میلیمتری سرنگون ساختند‪ .‬به‌عالوه در ‪ 20‬نوامبر (‪ 29‬آبان)‪ ،‬دو دسته‌ی‬
‫بزرگ از پرنده های نیروی هوایی عراق توسط جنگنده ها و هلیکوپترهای‬
‫ایرانی رهگیری شدند‪ .‬یک اف‪4-‬ای از پایگاه سوم شکاری‪ ،‬یک میگ‪23-‬‬
‫را با استفاده از سایدوایندر سرنگون کرد و یک اف‪5-‬ای از پایگاه پنجم هم‬
‫ظاهرا ً روز خوبی داشت زیرا توانست یک میل‪ 8-‬را با توپ و یک میگ‪21-‬‬
‫را با سایدوایندر ساقط کند‪ .‬دو کبرای هوانیروز هم تیمی از میل‪25-‬ها و‬
‫گزل ها را رهگیری کردند و یک گزل را سرنگون ساختند و دست کم دو‬
‫رگبار طوالنی به سمت میل‪ 25-‬روانه ساختند که احتماالً به آن آسیب‬
‫رسید و بعد مجبور شدند به خاطر کمبود سوخت عقب نشینی کنند‪.‬‬
‫‪215‬‬
‫تأسیسات و بندرهای     نفتی ایران در خلیج فارس را از سر گرفتند‪ .‬خارک‬
‫که اکنون دارای تأسیسات عمدتاً زیرزمینی یا سنگر بندی شده (به‌جز‬
‫مخازن و پایانه ها) به همراه شبکه‌ی تقویت شده ای از توپ های ضدهوایی و‬
‫موشک های زمین به هوا بود‪ ،‬هدفی مشکل به نظر می رسید‪ ،‬اما تأسیسات‬
‫بندری گناوه که بخش بزرگی از نفت خوزستان از طریق آن به خارک انتقال‬
‫می یافت و کشتی های عازم آن فاقد این ترتیبات دفاعی بودند و بدین ترتیب‬
‫به‌عنوان هدف حمله‌ی بعدی انتخاب شدند‪ .‬حمله به بندر امام خمینی‬
‫تنها شروع مجموعه ای از عملیات ها بود که نشانگر عزم عراق برای آسیب‬
‫زدن به صنعت نفت ایران به گونه ای بود که این کشور نتواند از ماشین‬
‫جنگی خود پشتیبانی کند و این دقیقاً همان کاری بود که ایرانی ها توانسته‬
‫بودند در ابتدای جنگ با موفقیت نسبی علیه عراق انجام دهند‪ .‬غرق کردن‬
‫کشتی های رافائلو‪ 1‬و اسکاپ مونت‪ 2‬را قطعاً باید از این منظر مورد بررسی‬
‫قرار داد‪ ،‬زیرا این دو کشتی هیچ ارتباطی با صادرات نفت ایران نداشتند‪.‬‬
‫در طی ماه اکتبر (مهر و آبان) عراق به‌شدت بر تعداد پروازهای ارتفاع‬
‫باالی میگ‪25-‬آر بی های خود هم برای بمباران و هم برای شناسایی بر فراز‬
‫جنوب و غرب ایران به‌خصوص منطقه‌ی ایالم افزود‪ .‬ایران مشخصاً سعی‬
‫داشت توجه عراقی ها را از منطقه ای که قصد داشت عملیات بعدی خود را‬
‫در آن به اجرا بگذارد‪ ،‬منحرف سازد‪ .‬در همین حال نیروهای ایران در حال‬
‫تدارک باز کردن جبهه ای جدید در منطقه‌ی دهلران‪-‬موسیان بودند‪ .‬اما‬
‫نیروی هوایی عراق احتماالً با استفاده از اطالعات فرا منطقه ای فعالیت خود‬
‫را در روزهای پیایند افزایش داد و تنها در بعدازظهر ‪ 1‬نوامبر (‪ 10‬آبان) به‬
‫دلیل وضعیت آب و هوایی بد و بارش سنگین باران مجبور شد پروازهای‬
‫خود را متوقف کند‪.‬‬
‫ایرانی ها بدون توجه به فصل بارانی‪ ،‬دور بعدی حمالت زمینی خود‬
‫را در شب ‪ 1‬نوامبر با عملیات‪ 3‬در چندین محور در بخش شمالی جبهه‌ی‬
‫جنوب دهلران‪ ،‬بین عین خوش و موسیان‪ ،‬با چهار لشگر ارتش و تعداد‬
‫زیادی واحدهای بسیج و سپاه آغاز کردند‪ .‬اهداف این عملیات به شرح‬
‫زیر بودند‪ :‬آزادسازی چندین تپه‌ی ایرانی؛ تصرف میدان نفتی بیات که‬
‫در امتداد مرز گسترش یافته بود؛ شهرک های صنعتی طیب‪ ،‬زبیدات و‬
‫ابوغریب و میدان‌های نفتی وابسته به آنها؛ و قطع جاده‌ی شرهانی‪-‬زبیدات‬
‫که درصورتی که همه چیز بر اساس نقشه پیش می رفت راه را برای پیشروی‬
‫به‌سوی شهر بزرگ العماره باز می کرد‪ .‬ایران در ابتدا پیروزی هایی به‌دست‬
‫آورد و حدود پنجاه چاه نفت میدان نفتی بیات را قبل از اینکه عراقی ها دو‬
‫تیپ از میدان‌های نفتی شمالی اعزام کرده و پیشروی آنها را متوقف سازند‪،‬‬
‫تصرف کرد‪ .‬با طلوع خورشید در روز ‪ 2‬نوامبر (‪ 11‬آبان) نیروی هوایی‬
‫عراق هرچه در اختیار داشت از هوا به زمین ریخت تا جلو پیشروی بیشتر‬
‫‪1 - Rafaello‬‬
‫‪2 - Scapmount‬‬
‫‪ - 3‬نام این عملیات محرم بود و به فرماندهی سردار شهید حسن باقری طراحی و اجرا شد‪ .‬م‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫به جبهه نزدیک می شد‪ ،‬ممکن بود دچار کمبود سوخت شوند‪ .‬در فاصله‌ی‬
‫تنها هشت کیلومتری آن‌سوی مرز‪ ،‬اف‪14-‬اِی ها به فرماندهی سرگرد‬
‫م‪  .‬خسروداد در حال همراهی یک سوخت رسان بوئینگ ‪ 707‬بودند که در‬
‫حال سوخت رسانی به دو فانتوم بود‪ .‬ناگهان رادارهای آنها جنگنده های در‬
‫حال نزدیک شدن عراقی را شناسایی کردند‪ .‬آنها نمی توانستند‪ ،‬هلیکوپترهای‬
‫پست ارتفاع و کندرو را ببینند به همین خاطر این‌طور به نظر می رسید که‬
‫میگ ها به سمت آنها می روند‪ .‬خسروداد (مثل دیگر خلبانان تامکت نیروی‬
‫هوایی ایران در مأموریت های مشابه) دستور اکید مبنی بر عدم تنها گذاشتن‬
‫سوخت رسان داشت‪ ،‬اما فرصت بسیار عالی بود‪ .‬تامکت او مسلح به دو‬
‫فونیکس‪ ،‬دو اسپارو و دو سایدوایندر بود در حالیکه هواپیمای همراه او فقط‬
‫اسپارو و سایدوایندر حمل می کرد‪ .‬بنابراین سرگرد هواپیمای همراه خود‬
‫را به محافظت از سوخت رسان گماشت و به‌سرعت دست به کار رهگیری‬
‫دسته‌ی عراقی گردید‪ .‬خلبان تامکت همراه هم از فانتوم ها درخواست کمک‬
‫کرد‪ .‬اما سرگرد خسروداد به کمک نیاز نداشت و کار را خودش به‌تنهایی‬
‫شروع کرد و به پایان رساند‪ .‬او با همکاری افسر رهگیر خود دو فونیکس را‬
‫در فواصل زمانی کوتاه و به دنبال آنها دو اسپارو شلیک کرد‪ .‬در عرض چند‬
‫ثانیه دو هواپیما از روی صفحه رادار آنها محو شدند‪.‬‬
‫در همین حین عراقی ها بی خبر از آنکه مورد حمله‌ی تامکت واقع‬
‫شده اند به راه خود ادامه می دادند‪ ،‬تا اینکه یکی از میل‪8-‬های همراه دور‬
‫زد و خلبانش با فریاد به آنها هشدار داد که سه فروند از جنگنده های‬
‫همراه در حال سوختن و افتادن هستند و دسته باید سریعاً دور بزند و از‬
‫تکه های هواپیما که از چپ و راست در حال باریدن بودند‪ ،‬فاصله بگیرد‪.‬‬
‫ثانیه هایی بعد خلبانان میگ های باقیمانده هم شروع به فریاد زدن کردند‬
‫و اعالم کردند که نمی‌دانند مورد حمله‌ی چه چیزی واقع شده اند و قویاً به‬
‫هلیکوپترها توصیه کردند در همان لحظه دور بزنند و از محل دور شوند‪.‬‬
‫خلبان میل‪ 8-‬که دو افسر برجسته سوار آن بودند با دیدن سه خط دود‬
‫قبول کرد که منطقه را ترک کند و هلیکوپتر را به سمت غرب برگرداند‪ .‬با‬ ‫ســروان راجــع ســلیمان کــه ســوخو‪ 22-‬او در ‪ 7‬نوامبــر ‪ 16( 1982‬آبــان‬
‫از دست دادن یک میگ‪ 21-‬و دو میگ‪ 23-‬سفر سرلشگر رشید و سپهبد‬ ‫‪ )1361‬در منطقــه عیــن خــوش ســرنگون شــد‪( .‬مجموعــه عکــس نویســندگان)‬
‫محسن به جبهه خاتمه یافت‪ .‬اما کمی بعد‪ ،‬تامکت ها دسته‌ی عراقی دیگری‬
‫را شناسایی کردند و این‌بار دو فانتوم که کار سوخت گیریشان به اتمام‬
‫رسیده بود رهگیری را شروع کردند و کار با سقوط یک سوخو‪ 22-‬در‬ ‫رهبری ارتش عراق اکنون به‌شدت نگران تبعات خساراتی بود که‬
‫اثر شلیک ترکیبی از سایدوایندرها و اسپاروها به پایان رسید‪ .‬با توجه به‬ ‫مشابه خسارات وارده در اوایل جنگ بودند و به همین خاطر سرلشگر ماهر‬
‫خسارات گسترده عراق در پاییز ‪ ،)1361( 1982‬مشاهده‌ی گزارش‌هایی‬ ‫عبدالرشید‪ ،‬عضو ستاد کل ارتش عراق و فرمانده سپاه سوم ارتش عراق‬
‫مبنی بر اینکه نیروی هوایی عراق از شصت خلبان مصری به صورت مستقیم‬ ‫و سپهبد عبدل جبار محسن‪ ،‬جانشین فرمانده سپاه چهارم و سخنگوی‬
‫در نبرد استفاده می کرد‪ ،‬تعجب برانگیز نخواهد بود‪.‬‬ ‫ارتش عراق‪ ،‬تصمیم گرفتند از جبهه بازدید کرده و شخصاً با فرماندهان‬
‫بر فراز خلیج فارس‪ ،‬نیروی هوایی عراق روز بهتری را سپری کرد‪ .‬در‬ ‫حاضر در منطقه گفت‌وگو کنند‪ .‬آنها سوار یک میل‪ 8-‬مسلح که توسط دو‬
‫اوایل صبح ‪ 21‬نوامبر (‪ 30‬آبان)‪ ،‬دو جفت هلیکوپتر سوپرفرلون عراقی با‬ ‫هلیکوپتر از همان نوع همراهی می شد‪ ،‬گشتند و یک هلیکوپتر میل‪24-‬‬
‫پوشش چهار جنگنده‌ی میراژ‪ ،‬به بندر بوشهر نزدیک شدند و موشک های‬ ‫هم به صورت قراول در جلو آنها حرکت می کرد‪ .‬پوشش باال سری این دسته‬
‫خود را شلیک کردند‪ .‬حداقل دو اگزوست کشتی تفریحی اقیانوس پیمای‬ ‫توسط چهار فروند میگ‪ 21-‬و چهار فروند میگ‪ 23-‬تأمین می گردید‪ .‬این‬
‫هواپیماها از انجام پروازهای دیگر معاف شدند‪ ،‬زیرا با توجه به اینکه دسته‬

‫‪216‬‬
 ‫فصل ‪ :7‬مرحله‌ی چهارم؛ ورود به عراق‬
‫به چنگ یک اف‪ 14-‬افتاد و با استفاده از موشک هوا به هوا سرنگون گردید‪.‬‬
‫نیروی هوایی عراق علیرغم عقب نشینی به دلیل تحویل گرفتن میراژهای‬
‫بیشتر از فرانسه روحیه گرفته بود و به اهداف مختلفی در خوزستان به‌ویژه‬
‫تأسیسات نفتی و کارخانه ها حمله می کرد‪ .‬اما خلبانان عراقی به خاطر‬
‫نداشتن مهارت الزم و ترس از سرپیچی از بیشتر دستورهای صادره از‬
‫سوی صدام حسین‪ ،‬جرأت مواجهه با دفاع هوایی فعال ایران را نداشتند و‬
‫اغلب مهمات خود را بر روی دریا و یا اهداف غیرنظامی سهل الوصول مانند‬
‫مدارس یا مناطق مسکونی می ریختند‪ .‬ترس آنها بی دلیل نبود زیرا بر‬
‫اساس گزارش‌های ایران‪ ،‬در جریان یک نبرد گسترده‌ی هوایی بر فراز جبهه‬
‫نزدیک بستان در ‪ 1‬دسامبر (‪ 10‬آذر)‪ ،‬اف‪4-‬ای های ایرانی‪ ،‬یک جنگنده‌ی‬
‫هلیکوپترهــای میــل‪ 25-‬عراقــی بــه طــور مــداوم مأموریت هــای پشــتیبانی هوایــی‬
‫عراقی و سه هلیکوپتر را سرنگون کردند‪ .‬حتی گردان تازه فعال شده‌ی یکم‬
‫نیروی هوایی عراق که اکنون با ترکیبی از هشت میگ‪25-‬آر بی و بیست‬
‫و پنج میگ‪25-‬پی دی از پایگاه هوایی نوساز طلیل نزدیک ناصریه عملیات‬
‫می کردند نیز شروع به دادن تلفات کردند‪ .‬امواج شوک آور این خسارات‬
‫حتی در فرماندهی نیروی هوایی عراق نیز احساس شد‪.‬‬
‫در ‪ 16‬سپتامبر (‪ 25‬شهریور)‪ ،‬در ساعت ‪ ،1240‬اف‪14-‬ها با هدایت‬
‫رهگیر زمینی به سمت پرنده ای که در ارتفاع ‪ 70000‬پا و سرعت ‪ 3‬ماخ‬
‫به خارک نزدیک می شد‪ ،‬راهی شدند‪ .‬تامکت پیشرو با گردش به سمت‬
‫هدف با جنگنده عراقی که قطعاً یک میگ‪25-‬آر بی عراقی بود درگیر شد‬
‫و با شلیک یک فونیکس آن را سرنگون کرد‪ .‬دیده شد که خلبان از هواپیما‬
‫به بیرون پریده است‪ ،‬اما کسی نتوانست او را بیابد‪ .‬ظاهرا ً این اولین شکار‬
‫تأیید شده‌ی فاکسبت های عراقی بود‪ .‬در ‪ 1‬دسامبر (‪ 10‬آذر) یک اف‪14-‬ا ِی‬
‫دیگر‪ ،‬به خلبانی سرگرد شهرام رستمی‪ ،2‬در حین گشت رزمی بر فراز‬
‫منطقه‌ی بین خارک و بندر امام خمینی‪ ،‬کاروانی که از بندرعباس می آمد را‬
‫تحت پوشش قرار داده بود‪ .‬طبق معمول تامکت بر فراز کاروان به آرامی دور‬
‫می زد‪ .‬بعد از حدود دو ساعت و پس از اتمام سوخت گیری از سوخت رسان‬
‫بوئینگ کِی  سی ‪ ، 707‬سرگرد رستمی‪ ،‬توسط رهگیر زمینی اطالع یافت‬
‫که پرنده ای در ارتفاع ‪ 70000‬پا (‪ 21400‬متر) با سرعت باال از جانب‬
‫شمال در حال نزدیک شدن است و ویژگی های آن به‌وضوح نشان می دهند‬
‫که یک میگ‪25-‬آر بی می باشد‪ .‬در این لحظه‪ ،‬تامکت گشتی ارتفاعی برابر‬
‫‪ 40000‬پا (‪ 12320‬متر) و سرعت ‪ 0/4‬ماخ داشت‪ .‬رهگیر زمینی هشدار‬
‫داد که میگ فاصله‌ی خود را به‌سرعت کم کرده به فاصله‌ی ‪ 61‬مایل دریایی‬
‫(‪ 113‬کیلومتری) رسیده است‪ ،‬اما افسر رهگیر رادار تامکت همچنان قادر‬
‫به کسب هدف بر روی رادار ا ِی دبلیو جی‪ 9-‬خود نبود‪ .‬سرانجام چند ثانیه‬
‫بعد هدف روی صفحه دیده شد‪ ،‬اما شانس درگیری به دلیل سرعت باالی‬
‫میگ و رسیدن به فاصله‌ی تنها ‪ 38‬مایل دریایی (‪ 70‬کیلومتری) به‌سرعت‬
‫در حال از دست رفتن بود‪ .‬افسر رهگیر رستمی باالخره توانست بر روی‬
‫هدف قفل کند و یک فونیکس در آخرین لحظه از فاصله‌ی ‪ 36‬مایل دریایی‬
‫‪ - 2‬دومین تکخال اف‪ 14-‬تامکت ایران با شش شکار تأیید شده‪ .‬م‬
‫‪217‬‬
‫نزدیــک انجــام می دادنــد‪ ،‬امــا بــه نــدرت بــه خطــوط ایــران نفــوذ می کردنــد‪ .‬ایــن‬
‫هاینــد بــا آرم ملــی بســیار بــزرگ بــر فــراز مواضــع عــراق در نزدیکــی شــلمچه‬
‫در جــوالی ‪( 1982‬تیــر ‪ )1361‬دیــده می شــود‪ .‬تمامــی ادعــای مبنــی بــر ســرنگون‬
‫شــدن یــک فانتــوم ایرانــی توســط ایــن نمونــه یــا نمونــه پیشــرفته تر میل‪ 24-‬توســط‬
‫موشــک ضــد تانــک اِی تــی‪ 6-‬هرگز تأییــد نشــده اند‪( .‬مجموعــه عکس نویســندگان)‬
‫رافائلو که در دهه‌ی ‪ 1970‬توسط شاه خریداری شده و اکنون به‌عنوان‬
‫کشتی سوخت رسانی و باربری استفاده می شد را در مسیر حرکت به سمت‬
‫بوشهر هدف گرفتند‪ .‬هر دو موشک مستقیماً به شکم کشتی برخورد کردند‬
‫و آتشی عظیم به‌راه انداختند که خیلی زود تمام کشتی را دربرگرفت‪ .‬در‬
‫همین حین‪ ،‬موشک سوم به نفتکش شصت و نه هزار تنی شیروان که‬
‫جایی در حوالی شمال خارک از جزیره‌ی سیری به بندر ماهشهر می رفت‬
‫اصابت کرد‪ .‬در صبح ‪ 22‬نوامبر (‪ 1‬آذر)‪ ،‬نیروی هوایی عراق حمالت خود را‬
‫پیگیری کرد‪ ،‬اما نیروی هوایی ایران رهگیرهایش را برای مقابله اعزام نمود‬
‫و بر اساس گزارش‌ها راه را بر تمامی تالش های عراق بست‪ .‬درحقیقت دو‬
‫سوپرفرلون توانستند از چنگ آنها گریخته و کشتی باری هندی آرچانا‪ 1‬و‬
‫یک ناوچه‌ی ایرانی که در اطراف الشه‌ی همچنان در حال سوختن رافائلو‬
‫عملیات می کرد را هدف قرار دهند‪ .‬عراقی ها بعدا ً مدعی شدند که پنج تانکر‬
‫را در طی این دو روز در منطقه‌ی اطراف خارک غرق کرده و میراژها نیز‬
‫دو اف‪14-‬ا ِی را در جریان نبردی کوتاه و سهمگین سرنگون ساخته اند‪ ،‬اما‬
‫هیچ مدرکی دال بر از دست رفتن دو تامکت در این زمان یا حدود آن در‬
‫دست نیست‪.‬‬
‫فونیکس فوق العاده‬
‫در شب ‪ 27‬نوامبر ‪ 6( 1982‬آذر ‪ ،)1361‬یک سوپرفرلون به تنهایی‬
‫عازم یک مأموریت ضدکشتی بود‪ ،‬اما این مأموریت به یک رویداد ناگوار‬
‫ختم گردید‪ .‬در ساعت ‪ 2139‬و در زمانی که جنگنده های ایرانی کمتر بر‬
‫فراز خلیج فارس پرواز می کردند‪ ،‬هلیکوپتر مذکور بدون هرگونه پشتیبانی‬
‫‪1- Archana‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫زیاد فونیکسی به سمت آن شلیک کرد‪ .‬موشک درست عمل نکرد و خطا‬ ‫(‪ 64‬کیلومتری) درحالیکه اف‪ 14-‬با سرعت ‪ 1/5‬ماخ و ارتفاع ‪ 45000‬پا‬
‫رفت و ظاهرا ً خلبان عراقی احساس کرد دیگر خطری وجود ندارد و به‬ ‫(‪ 13760‬متری) پرواز می کرد‪ ،‬شلیک شد‪ .‬فونیکس از بدنه‌ی هواپیما جدا‬
‫همین دلیل سرعت خود را کم کرد و با همین کار حکم قتل خود را به امضا‬ ‫شد‪ ،‬موتور آن روشن گردید و موشک سنگین وزن غرش کنان به سمت‬
‫رساند‪ ،‬زیرا فونیکس دومی که کمی بعد توسط تامکت شلیک شد‪ ،‬میگ را‬ ‫هدف رفت‪ .‬جنگنده‌ی ایرانی هم به سمت شرق چرخید و سرعت و ارتفاع‬
‫در هوا منفجر ساخت‪.‬‬ ‫خود را کم کرد تا فاصله‌ی خود از میگ در حال نزدیک شدن را حفظ کند‬
‫نیروی هوایی عراق تا پایان سال ‪ 1982‬عملیات های فاکسبت خود را‬ ‫و تنها دشمن را در پوشش رادار خود نگه دارد‪ .‬با گذشت زمان رستمی به‬
‫متوقف ساخت و درعوض حمله به اهداف غیرنظامی در خوزستان را شدت‬ ‫سمت راست چرخید و وقتی زمان برخورد محاسبه شده توسط کامپیوتر به‬
‫بخشید‪ .‬در ‪ 19‬دسامبر (‪ 28‬آذر) عراق برای اولین بار از موشک های زمین‬ ‫صفر رسید‪ ،‬عالمت بزرگی حاکی از برخورد بر روی صفحه‌ی رادار نمایان‬
‫به زمین اس اس‪1-‬بی اسکاد‪-‬بی‪ 2‬علیه اهداف غیرنظامی در ناحیه‌ی دزفول‬ ‫گردید‪ .‬چند دقیقه بعد‪ ،‬رادار زمینی نیز تأیید کرد که هواپیمای عراقی‬
‫استفاده کرد و در همین حال نیروی هوایی عراق هم مدعی شد فقط در ‪27‬‬ ‫سرنگون شده است‪.1‬‬
‫دسامبر(‪ 6‬دی)‪ ،‬هفتاد و دو حمله علیه اهدافی در خوزستان انجام داده است‪.‬‬ ‫روز بعد اتفاق مهم دیگری به‌وقوع پیوست‪ .‬در جریان یک حمله‌ی‬
‫همزمان‪ ،‬موفقیت های پراکنده‌ی تامکت های ایرانی علیه سوپرفرلون های‬ ‫هوایی توسط چهار میگ‪ 23-‬عراقی علیه مواضع ایران در جنوب پایگاه‬
‫عراقی برای جلوگیری از آغاز دور جدیدی از حمالت علیه بندر امام خمینی‬ ‫چهارم شکاری و جنوب غربی دزفول‪ ،‬یکی از هواپیماها ناگهان از دسته‌ی‬
‫کافی نبود‪ .‬موفقیت آنها در ماه نوامبر روحیه‌ی نیروهای عراقی را باال برد و‬ ‫پروازی خارج شد و به دو جنگنده‌ی رهگیر ایرانی تمایل خود برای فرود را‬
‫حلقه‌ی محاصره‌ی بندرهای شمال خلیج فارس و جزیره‌ی خارک را تنگ تر‬ ‫نشان داد‪ .‬چند دقیقه بعد‪ ،‬میگ‪23-‬ام اس عراقی‪ ،‬با همراهی یک اف‪ 5-‬و‬
‫ساخت‪ ،‬هرچند که هنوز برای بازداشتن مالکان چند ملیتی شرکت های‬ ‫یک فانتوم بر زمین نشست و در انتهای باند پرواز ایستاد‪ .‬خلبان که عضو‬
‫کشتیرانی از فرستادن کشتی هایشان به شمال خلیج فارس کافی نبود‪ .‬بدین‬ ‫اسکادران هشتاد و چهارم نیروی هوایی عراق بود‪ ،‬از هواپیما بیرون آمد و‬
‫ترتیب در ‪ 9‬دسامبر (‪ 18‬آذر) سوپرفرلون ها در راه هدف قرار دادن کشتی‬ ‫اسلحه‌ی کمری خود را تحویل داد‪ .‬او خیلی سریع برای بازجویی به تهران‬
‫فرستاده شد‪ ،‬اما هواپیمای او در فضای باز و در فضای خالی صد پایی (‪30‬‬
‫متری) بین دو آشیانه‌ی تقویت شده باقی ماند تا آنکه کمی بعد دوباره با‬
‫رفقای قدیمی خود دیدار کرد‪ .‬تنها شش یا هفت ساعت بعد‪ ،‬هشت فروند‬
‫‪2 - SS-1B Scud-B‬‬
‫سوخو‪ 22-‬به پایگاه هوایی دزفول حمله کردند و میگ‪ 23-‬گمشده را بر‬
‫روی زمین یافتند‪ .‬الزم به ذکر نیست که این هواپیما نمی بایست از حمله‬
‫جان به در می برد‪ .‬هرچند دیگر نمی شد از میگ برای ارزیابی بهره برد اما‬
‫خلبان پناهنده‌ی عراقی گنجینه ای از اطالعات بود‪ .‬با این حال اخباری که‬
‫او با خود به همراه آورد‪ ،‬خوب نبود و سرفرماندهی نیروی هوایی ایران با‬
‫شنیدن اینکه نیروی هوایی عراق در حال تحویل گرفتن بیش از صد فروند‬
‫هواپیمای جدید است و بدین ترتیب هر روز قدرتمندتر خواهد شد‪ ،‬به‬
‫وحشت افتاد‪ .‬اکنون مشخص گردید که این جنگ برای نیروی هوایی ایران‪،‬‬
‫جنگی بسیار طوالنی خواهد بود‪.‬‬
‫از دست رفتن اولین دو فروند فاکسبت‪ ،‬نیروی هوایی عراق را به‌سختی‬
‫تکان داد‪ ،‬زیرا مشخص گردید که علیرغم گزارش‌های پیشین‪ ،‬نیروی هوایی‬
‫ایران همچنان سرپا و عملیاتی است و باید منتظر درگیری های دوربرد‬
‫بیشتری بود‪ .‬درحقیقت در ‪ 4‬دسامبر (‪ 13‬آذر)‪ ،‬یک اف‪14-‬ا ِی به خلبانی‬
‫سروان او‪ِ .‬و‪ ،‬یک میگ‪25-‬پی  دی را در شمال ایران رهگیری و از فاصله‌ی‬

‫یــک تصویــر ثابــت از ویدیــو گرفتــه شــده از میــگ‪23-‬ام اس عراقــی بــه‬

‫هدایــت خلبــان پناهنــده عراقــی بــه پایــگاه هوایــی وحدتــی در ‪ 2‬دســامبر ‪1982‬‬ ‫‪ -1‬در جریان درگیری خدمه ی اف‪ 14-‬هیچگاه شکار خود را با چشم ندیدند‪ .‬چند ماه بعد‪،‬‬
‫(‪ 11‬آذر ‪ .)1361‬هواپیمــا در حملــه بعــدی عــراق‪ ،‬تنهــا چنــد ســاعت پــس‬ ‫منابع اطالعاتی و دو خلبان اسیر شده ی عراقی تأیید کردند که در آن روز یک میگ‪ 25-‬سقوط‬
‫کرده است‪ .‬تصور می شود خلبان فاکسبت سرنگون شده همان فردی باشد که هواپیمای لیرجت‬
‫از گرفتــه شــدن ایــن عکــس نابــود گردیــد‪( .‬مجموعــه عکــس نویســندگان)‬ ‫الجزایری را در ماه می آن سال هدف قرار داده بود‪.‬‬

‫‪218‬‬
 ‫فصل ‪ :7‬مرحله‌ی چهارم؛ ورود به عراق‬

‫خلبان سعی کرد هواپیما را نجات دهد ‪ ،‬اما سرانجام مجبور شد با شکم بر‬ ‫باری لیبریایی الت ّمار‪ 1‬بودند که باعث آسیب شدید و مرگ سه خدمه‌ی آن‬
‫روی مزرعه ای در نزدیکی کرکوک فرود بیاید‪ .‬هم خلبان و هم هواپیما به‬ ‫گردید‪ .‬تقریباً دو هفته بعد موفقیتی بزرگ تر برای عراقی ها به‌دست آمد‪.‬‬
‫دست عراقی ها افتادند‪ .‬خلبان در سال ‪ 1990‬آزاد شد‪ ،‬اما اف‪5-‬ای او از آن‬ ‫در ‪ 18‬دسامبر (‪ 27‬آذر)‪ ،‬چهار سوپرفرلون عراقی توانستند به دو کشتی‬
‫زمان در موزه‌ی نظامی بغداد به نمایش گذاشته شده است‪.‬‬ ‫در دهانه‌ی خور موسی حمله کنند‪ .‬نفتکش یونانی اسکاپ مونت‪ 2‬که نفت‬
‫با وجود این‪ ،‬اوضاع در ژانویه ی ‪( 1983‬دی و بهمن ‪ )1361‬تا حدی‬ ‫سفید حمل می کرد هدف دو ا ِی ام‪ 39.‬قرار گرفت‪ 3‬و انفجار وحشتناک‬
‫تغییر کرد‪ .‬تکنسین های واحد تازه سازمان یافته‌ی جهاد خودکفایی و صنایع‬ ‫زیر پل فرماندهی‪ ،‬ناخدا و یک خدمه را کشت و سیستم هدایت کشتی را‬
‫هواپیماسازی ایران باالخره موفق شدند کدهای پایانه های رایانه ای را تحت‬ ‫نابود کرد‪ .‬این امر باعث شد کشتی باسرعت دور خود بچرخد و سرانجام‬
‫کنترل خود در بیاورند و به داده های تعداد بسیار زیادی قطعات یدکی که‬ ‫به گل بنشیند‪ .‬چند ثانیه بعد‪ ،‬دو اگزوست به کشتی باری جامی متعلق به‬
‫توسط شاه خریداری شده بودند‪ ،‬دسترسی پیدا کنند و بدین ترتیب سیستم‬ ‫ایران اصابت و آن را غرق کردند‪ .‬این مسأله نگرانی های زیادی را برای ایران‬
‫دفتر صلح تکمیل گردید‪ .‬این امر جان تازه ای به عملیات های ایران بخشید‬ ‫به‌وجود آورد‪ .‬زیرا نه‌تنها یک محموله‌ی کامل سوخت جت از دست رفت‪،‬‬
‫و به این کشور اجازه داد موقعیت چندین پناهگاه و غار که سی میلیون‬ ‫بلکه شرایط به‌طورکلی در شمال خلیج فارس برای ایران بسیار منفی شده‬
‫قطعه‌ی نظامی به ارزش یک میلیارد دالر در آنها انبار شده بود را پیدا کند‪.4‬‬ ‫بود و نیروی هوایی درماندگی خود در توقف این حمالت را نشان می داد‪.‬‬
‫به مدت دو هفته کارکنان نیروی هوایی ایران بدون وقفه کار کردند که تا‬
‫حد ممکن هواپیما به شرایط پروازی بازگردانند‪ .‬این بار‪ ،‬واحدهای عملیاتی‪،‬‬ ‫تکانه های جدید‬
‫به‌خصوص اف‪14-‬ها را می شد گسترش داد‪ ،‬چراکه به اندازه‌ی کافی قطعه‌ی‬ ‫درحقیقت‪ ،‬در آن زمان نیروی هوایی ایران نمی توانست همه‌ی‬
‫یدکی برای تجهیز دست کم شصت تامکت و عملیاتی نگه داشتن آنها برای‬ ‫واحدهای خود را با تمام قوا مورد استفاده قرار دهد‪ ،‬زیرا تکنسین ها با‬
‫مدت حداقل یک سال‪ ،‬پیدا شده بود‪ .‬از همه مهم تر آنکه ایرانی ها سرانجام‬ ‫کمک قطعات یدکی بر روی تقریباً صد و بیست فروند هواپیمای آسیب‬
‫همه‌ی فونیکس های گمشده که قبل از ‪ 1979‬تحویل داده شده بودند را‬ ‫دیده یا غیرعملیاتی کار می کردند‪ .‬این قطعات به لطف سیستم دوباره فعال‬
‫پیدا کردند‪ .‬اکنون بیشتر تامکت ها را می شد در صورت لزوم به‌طور کامل با‬ ‫شده‌ی دفتر صلح پیدا شده بودند‪ ،‬یا از هواپیماهای تخریب شده برداشته‪،‬‬
‫فونیکس ها مسلح کرد که در مقایسه با قبل که تنها دو تا چهار فروند بود‪،‬‬ ‫یا در داخل تولید و یا به‌صورت مخفیانه از اسرائیل‪ ،‬اروپا و ایاالت متحده‬
‫پیشرفت بزرگی به حساب می آمد‪ .‬همچنین بسیاری از فانتوم ها و تایگرهای‬ ‫خریداری می شدند‪ .‬ایران به دلیل ممنوعیت سختگیرانه وضع شده توسط‬
‫غیر عملیاتی با بال های آسیب دیده یا ازبین‌رفته را می شد به شرایط پروازی‬ ‫کشورهای تولید کننده‌ی هواپیما نتوانسته بود هواپیماهای رزمی تهیه کند‬
‫برگرداند‪ ،‬زیرا زاغه های زیرزمینی حاوی قطعات بزرگ تر نظیر بال های‬ ‫و به همین خاطر قادر به جایگزینی خسارات نبود‪ .‬تعداد هواپیماهای موجود‬
‫یدکی‪ ،‬موتورها و غیره‪ ،‬نیز بودند‪ .‬برخی از آنها حتی هواپیماهای کامل‬ ‫به حدود دویست فروند کاهش یافت‪ .‬بنابراین نیروی هوایی ایران ناگزیر به‬
‫درون خود داشتند‪ .‬جنگ هوایی بعد از این مرحله هیچگاه مانند قبل نشد‪.‬‬ ‫استفاده از فانتوم ها‪ ،‬تایگرها و تامکت ها برای اهداف دفاعی‪ ،‬به‌ویژه دفاع‬
‫چنانچه قب ًال هم توسط خلبان پناهنده شده که با میگ‪23-‬ام اس‬ ‫از محوطه های هوایی‪ ،‬برخی شهرهای مهم‪ ،‬میدان‌های نفتی و تأسیسات‬
‫خود در دسامبر ‪ 1982‬در پایگاه هوایی وحدتی فرود آمد اعالم شده بود‪،‬‬ ‫مرتبط با آنها نظیر پاالیشگاه ها و تلمبه خانه های کلیدی بود‪ .‬اکنون ایرانی ها‬
‫نیروی هوایی عراق درگیر آموزش کارکنان جدید برای تجهیزات تازه‬ ‫دریافته بودند که جنگ با عراق از تمام جنبه های عملی‪ ،‬جنگی فرسایشی‬
‫به‌دست آورده‌ی خود بود‪ .‬اسکاردان یکم در حال تمام کردن بررسی های‬ ‫است و از این رو حفظ منابع تا حد امکان برای آنها اهمیتی حیاتی دارد‪.‬‬
‫پزشکی برای میگ‪25-‬ها بود‪ .‬جنگنده های دفاع هوایی عراق به سه‬ ‫اما این کار همیشه هم مقدور نبود‪ ،‬به‌ویژه به خاطر آنکه نیروی هوایی‬
‫اسکادران کامل میگ‪23-‬ام اس‪/‬ام اف‪ ،‬دو اسکادران میراژ اف‪1.‬ای کیو‪/‬‬ ‫ایران باید به حمالت عمقی درون خاک عراق ادامه می داد‪ .‬در جریان یکی‬
‫ای کیو‪ 2-‬و هشت واحد میگ‪ 21-‬و اف‪7-‬های چینی تحویل داده شده‬ ‫از این حمالت در ماه دسامبر (آذر)‪ ،‬دو اف‪5-‬ای پایگاه تبریز توسط دو‬
‫از سوی مصر توسعه یافتند‪ .‬عراقی ها اولین بار در ‪ )1361( 1982‬این‬ ‫میگ‪25 -‬پی دی عراقی از اسکادران یکم واقع در غرب قیاره رهگیری شدند‪.‬‬
‫با آنکه یکی از ایرانی ها توانست از چنگ موشکی که به سوی آن شلیک‬
‫شده بود بگریزد‪ ،‬تایگر دوم در اثر انفجار نزدیک موشک آر‪40-‬ام آسیب دید‪ - 4 .‬همزمان محموله‌ی بزرگی از قطعات توسط شبکه ای که صادق طباطبایی‪ ،‬معاون سابق‬
‫نخست وزیر‪ ،‬در آلمان غربی سازماندهی کرده بود‪ ،‬به ایران تحویل داده شد‪ .‬این شبکه در اروپای‬
‫غربی‪ ،‬دبی‪ ،‬سنگاپور‪ ،‬و هنگ کنگ فعال بود و می توانست قطعات یدکی و جنگ افزارها را حتی‬ ‫‪1 - Al Tammar‬‬
‫مستقیماً از خود نیروی دریایی ایاالت متحده به‌دست آورد‪ .‬بازرسی های گمرکی در آمستردام‪،‬‬ ‫‪2 - Scapmount‬‬
‫سنگاپور و هنگ کنگ در آن زمان آنقدر سست و بی قید بودند که فرستادن محموله هایی که‬ ‫‪ -3‬طبق چندین منبع ایرانی‪ ،‬این حمله توسط ناوچه های موشک انداز عراقی بیرون از خور‬
‫مستقیماً از ایاالت متحده یا کانادا می آمدند به ایران بدون هرگونه بازرسی ای بسیار آسان بود‪.‬‬ ‫موسی انجام شد‪.‬‬

‫‪219‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫نسخه های چینی میگ‪21 -‬اف‪ 13-‬را وقتی به مصر تحویل داده شدند‪ ،‬بقا می جنگیدند و هرگز اندیشه‌ی شکست را به ذهن خود راه نمی دادند‪.‬‬
‫دیدند و بعدا ً قرار شد عربستان سعودی هزینه‌ی تحویل هشتاد فروند از آنها‬
‫شکار بزرگ میگ‬ ‫به نیروی هوایی عراق را پرداخت کند‪ .‬قبل از تحویل‪ ،‬همه‌ی اف‪7-‬بی های‬
‫سال ‪ 1983‬با یک سلسله فعالیت های گسترده در هوا از سوی هر‬ ‫عازم عراق به گونه ای تغییر می یافتند که بتوانند موشک های فرانسوی‬
‫ماترا  آر‪  550.‬مجیک‪ 1‬را حمل کنند (اف‪7-‬بی های مصری سایدوایندرهای دو طرف آغاز گردید‪ .‬تجهیزات هوایی نوسازی شده آنها اکنون بیش از هر‬
‫آمریکایی حمل می کردند)‪ ،‬اما برخالف میگ‪21-‬ها و اف‪7-‬بی های مصری زمان دیگری به جز چند هفته‌ی ابتدایی جنگ‪ ،‬قادر به انجام وظیفه‌ی خود‬
‫هیچگاه تجهیزات الکترونیک هوابرد بریتانیایی و سیستم های جنگ بودند‪ .‬عراقی ها اولین حرکت را انجام دادند چراکه عدم فعالیت نیروی هوایی‬
‫الکترونیک ایتالیایی دریافت نکردند‪ .1‬در اواخر دسامبر ‪( 1982‬دی ‪ ،)1361‬ایران در مقیاس بزرگ بر فراز جبهه و شهرهای مرزی خوزستان در دسامبر‬
‫تعداد زیادی از خلبانان عراقی به پایگاه هوایی جیانکالیس مصر رفتند و ‪( 1982‬آذر ‪ )1362‬آنها را بسیار به خود امیدوار ساخته بود‪.‬‬
‫در ‪ 2‬ژانویه (‪ 12‬دی)‪ ،‬دو جفت سوپرفرلون به کاروانی که در حال‬ ‫فرآیند تحویل اف‪7-‬بی ها را با پرواز در امتداد مرز عربستان و اردن آغاز‬
‫کردند‪ .‬با این‌حال پس از پشت سر گذاشتن معضالت فراوان برای پروازی رسیدن به بندر امام خمینی حمله برده و برای اولین بار هر چهار اگزوست‬
‫چنین دور و دراز با اف‪7-‬بی ها‪ ،‬محموله های بعدی همگی سوار بر سه شلیک شده به هدف برخورد کردند‪ .‬دو موشک به کشتی باری سنگاپوری‬
‫آنتونوف‪12 -‬بی مصری که برای این عملیات با عالئم نیروی هوایی اردن به نام ایسترن هانتر‪ 2‬اصابت کرده و بالفاصله باعث انفجار بزرگی شدند‪ .‬هفت‬
‫پوشیده شده بودند‪ ،‬به عراق منتقل گردیدند! اف‪7-‬بی های جدید دست نفر از خدمه کشته و هجده نفر زخمی شدند‪ .‬یک دقیقه بعد‪ ،‬کشتی باری‬
‫کم چهار واحد آسیب دیده‌ی عراقی را که قب ًال با میگ‪ 21-‬پرواز می کردند لیبریایی اورینت هورایزون‪ 3‬نیز هدف قرار گرفت و یکی از اگزوست ها باعث‬
‫را تجهیز نمودند‪ .‬به‌عالوه مصری ها هم مقادیر زیادی بمب‪ ،‬مهمات‪ ،‬راکت‪ ،‬بروز آتش سوزی در موتورخانه کشتی گردید‪ .‬کشتی توانست افتان و خیزان‬
‫مخازن سوخت و انبوهی از قطعات یدکی اف‪ ،7 -‬میگ‪ 21-‬و سوخو‪ 20 -/7 -‬به بوشهر بازگردد‪ ،‬اما بعدا ً از رده خارج اعالم گردید‪.‬‬
‫صدام حسین پس از اینکه متوجه شد حتی تشدید این‌گونه حمالت‬ ‫در اختیار عراق قرار دادند‪ .‬همزمان فرماندهی پشتیبانی نیروی هوایی عراق‬
‫بر روی جایگزینی سوخو‪7-‬بی  ام کِی و سوخو‪20-‬ام ها با سوخو‪22-‬ام‪3-‬کِی هم نمی تواند مانع از رفتن کشتی های خارجی به بندرهای شمال خلیج‬
‫و سوخو‪22-‬ام‪ِ 4-‬کی ها که از سوی شوروی تحویل شده بودند‪ ،‬کار می کرد و فارس گردد‪ ،‬دستور داد حمله‌ی بزرگی علیه اهداف واقع در داخل خاک‬
‫در همین حال بیشتر میگ‪23 -‬بی ان های از دست رفته با نمونه های مشابه ایران به‌خصوص پاالیشگاه های نفت و تأسیسات غیرنظامی در خوزستان‬
‫جایگزین شدند‪ .‬اکنون آینده‌ی عراق از لحاظ دریافت هواپیماهای جدیدتر ترتیب داده شود‪ .‬در ‪ 10 ،7 ،3‬و ‪ 11‬ژانویه (‪ 20 ،17 ،13‬و‪ 21‬دی) گروه های‬
‫و جایگزینی خسارات‪ ،‬امیدوار کننده بود‪ .‬جریان خوبی از قطعات یدکی نیز کوچکی از جنگنده های عراقی سعی کردند به چندین شهر خوزستان‬
‫از جانب فرانسه برقرار شده بود‪ .‬تحویل ها از سوی شوروی دوباره به باالترین حمله کنند‪ .‬اما این‌بار نیروی هوایی ایران که در اثر بازگشت تعداد زیادی‬
‫سرعت ممکن خود رسید و همزمان با آن ارتباطات با مصر همکاری بیشتر هواپیمای تازه تعمیر تقویت شده و روحیه گرفته بود و نیز حفره های موجود‬
‫(و ارزان تر از فرانسه) در زمینه‌ی نگهداری هلیکوپترهای اس ا ِی‪342.‬ال در شبکه پیش هشدار راداری خود را که جنگنده های عراقی از آنها برای‬
‫گزل را به همراه داشت‪ .‬روحیه و مهارت خلبانان عراقی از طریق مجموعه ای نفوذ به عمق خاک ایران استفاده می کردند پر کرده بود‪ ،‬با آمادگی کامل‬
‫از دوره های آموزشی در فرانسه‪ ،‬شوروی و همچنین نبردهای تمرینی‪ ،‬باال دست به مقاومت سرسختانه ای زد‪ .‬ایرانی ها اکنون از بوئینگ های ‪707‬‬
‫رفت‪ .‬با این‌حال یک مشکل باقی ماند و آن قدرت روانی خلبانان عراقی چشم چرخان‪ 4‬استفاده می کردند که نیروی هوایی آنها را قادر می ساخت‬
‫بود‪ .‬هرچند خلبانان میراژ اف‪1-‬ای کیو تا اوایل ‪ )1362( 1983‬مدعی زدن جنگنده ها یا مواضع موشک های زمین به هوا را در نزدیکی راهروهای‬
‫بیست شکار با استفاده از بیش از شصت موشک ماترا سوپر‪530‬اف‪( 1-‬عمدتاً ورودی عراق مستقر سازد‪ .‬این هواپیمای ویژه همچنین مسیرهایی که بعدا ً‬
‫جفتی شلیک می شدند) بودند که این امر از هر لحاظ تقویت کننده‌ی روحیه جنگنده‪-‬بمب افکن های ایرانی می توانستند از طریق آنها وارد حریم هوایی‬
‫بود‪ ،‬اما از نظر روانی مانند دیگر درجات نیروی هوایی عراق‪ ،‬هرگز متعهد عراق شوند را نیز شناسایی و نشانه گذاری می کردند‪ 707 .‬مسیریاب نیروی‬
‫به شکست قدرت هوایی ایران نبودند‪ .‬برای آنها تصور پیروزی در این جنگ هوایی ایران می توانست با استفاده از رادارهای دور برد تامکت های همراه‬
‫دشوار بود و به همین خاطر با اندیشه‌ی باختن پرواز می کردند درحالیکه در و تجهیزات الینت خود عمق خاک عراق را از لحاظ هرگونه تهدید هوابرد‬
‫سوی دیگر ایرانی ها حتی پس از آنکه کشورشان به مهاجم بدل شد‪ ،‬برای بررسی کرده و دسته های تهاجمی را از حضور هواپیماهای دشمن در منطقه‬
‫‪2 - Eastern Hunter‬‬ ‫‪ - 1‬در جریان یک جلسه‌ی توجیهی با رئیس جمهور‪ ،‬جورج بوش (پدر)‪ ،‬در سال ‪1990‬‬
‫‪3 - Orient Horizon‬‬ ‫(‪ ،)1369‬یک سرهنگ نیروی هوایی ایاالت متحده اف‪7-‬بی های عراقی را آخرین نسخه‌ی جِی‪7-‬‬
‫توصیف کرد که کام ًال مجهز به تجهیزات الکترونیک هوابرد چینی و در نتیجه‌ی بسیار غیرقابل‬
‫‪4 - Roving Eye‬‬ ‫اطمینان هستند‪.‬‬

‫‪220‬‬
 ‫فصل ‪ :7‬مرحله‌ی چهارم؛ ورود به عراق‬

‫به اهدافی در خوزستان حمله کنند‪ .‬نقشه این بود که رهگیرهای عراقی‬
‫همزمان از چند جهت به تامکت های ایرانی نزدیک شوند و بدین ترتیب‬
‫بمب افکن ها را قادر به حمله به اهدافشان سازند‪ .‬مشکل این طرح آن بود‬
‫که رهبری سیاسی عراق کماکان در طراحی عملیات هایی با این اندازه‬
‫دخالت مستقیم داشت و در عین حال فرماندهان و خلبانان نیروی هوایی‬
‫عراق همچنان برای هماهنگی عملیات های گسترده‌ی اینچنینی مهارت‬
‫الزم را نداشتند و خلبانان هم آموزش کافی در زمینه‌ی پشتیبانی دو طرفه‬
‫و پوشش یکدیگر ندیده بودند‪ .‬بدین ترتیب هر دسته به شیوه ی متفاوتی‬
‫آرایش یافت‪ .‬برخی خلبانان به‌صورت بال جوش خورده‌ پرواز می کردند که‬
‫دراین‌صورت هواپیمای همراه تنها چند سانتیمتر از هواپیمای پیشرو فاصله‬
‫داشت و برخی دیگر ترکیب فاصله‌دار داشته و در اطراف یکدیگر پراکنده‬ ‫دو اف‪ 14-‬منتظــر دریافــت پیــام پــرواز‪( .‬مجموعــه عکــس نویســندگان)‬
‫بودند‪ .‬اشتباه آخر اینکه بیشتر آنها در خط سیری مستقیم و در ارتفاع‬
‫‪ 3000‬پا (‪ 914‬متر) به سمت هدف خود حرکت می کردند‪ .‬حقیقت این بود‬
‫که پرواز به این شکل نه رهگیرهای ایرانی را که برای مواجهه با تعداد زیادی‬ ‫آگاه سازد‪ .‬این هشدارها در باقیمانده‌ی دوران جنگ و حتی پس از آنکه یک‬
‫هدف طراحی شده بودند‪ ،‬اشباع می کرد و نه می توانست آنها را غافلگیر کند‪.‬‬ ‫خائن ایرانی در سال ‪ )1366( 1987‬عراقی ها را از عملیات ها و توانایی های‬
‫اولین چهار فروند میگ‪23-‬بی ان کمی بعد از بلند شدن از پایگاه‬ ‫مسیریاب آگاه کرد‪ ،‬برای خلبانان نقشی حیاتی داشتند‪.‬‬
‫هوایی شعیبیه در ساعت‪ 1210‬کشف شدند‪ .‬ابتدا عراقی ها به سمت جنوب‬ ‫اکنون نیروی هوایی ایران قادر بود در هر لحظه دست کم چهار جفت‬
‫چرخیده و با سرعت باال و ارتفاع پست از روی ساحل شمالی خلیج فارس‬ ‫هواپیمای آماده به رزم را در پایگاه های نزدیک به خط مقدم خود به حالت‬
‫عازم بندر امام خمینی گشتند‪ .‬تنها چند ثانیه بعد از عبور آنها از روی‬ ‫هشدار نگه دارد و در عین حال معموالً یک جفت تامکت و یک جفت‬
‫ساحل ایران دو اف‪ 14-‬که سوخت گیری هوایی شان دقایقی قبل پایان یافته‬ ‫فانتوم در نزدیکی خارک‪ ،‬یک جفت بین دزفول و خرمشهر و یک جفت‬
‫بود‪ ،‬کار رهگیری را آغاز کردند‪ .‬هر دو افسر رهگیر ایرانی به‌سرعت دست‬ ‫نزدیک تبریز در آسمان بودند‪ .‬این گشت های هوایی رزمی معموالً در ارتفاع‬
‫به کار شدند و خلبانان سرعت خود را به ‪ 1/4‬ماخ رساندند و دو موشک‬ ‫نسبتاً پایین و به‌ندرت در ارتفاع بیش از ‪ 6000‬پا (‪ 1800‬متر) برقرار‬
‫فونیکس حتی پیش از اینکه عراقی ها متوجه خطر بشوند در آسمان به‬ ‫می گردیدند تا خارج از پوشش راداری عراق باشند و همچنین بتوانند در‬
‫پرواز درآمدند‪ .1‬اولین موشک‪ ،‬بدون هشدار‪ ،‬از فاصله‌ی بیش از ‪ 38‬مایل‬ ‫حین جست‌وجوی هواپیماهای عراق با نگاه به باال‪ ،‬بهتر از رادارهای خود‬
‫دریایی (‪ 70‬کیلومتری) شلیک شد و مستقیم به هدف خورد‪ .‬دومی هم در‬ ‫استفاده کنند‪ .‬نتیجه این شد که بیشتر حمالت عراق آنقدر زود کشف‬
‫نزدیکی هدف خود منفجر شد و درنتیجه دست کم یک میگ درحالیکه‬ ‫می گردیدند که یا هواپیماهایی برای رهگیری آنها اعزام می شدند و یا‬
‫همچنان داخل عراق بود در شعله های آتش فرورفت و سقوط کرد‪ .‬مابقی‬ ‫هواپیماهای روی زمین برای مقابله با آنها پرواز می کردند و بیشتر دسته های‬
‫دسته‌ی عراقی بالفاصله دور زده و فرار کردند‪ .‬حداقل دو دسته‌ی دیگر نیز‬ ‫عراقی تقریباً برفراز مرز رهگیری می شدند‪ .‬از آنجایی که همچنان به خلبانان‬
‫همین کار را انجام دادند‪ .‬اما کمتر از یک ساعت بعد‪ ،‬حدود ساعت ‪،1315‬‬ ‫عراقی توصیه می شد از درگیری با تامکت ها احتراز کنند‪ ،‬بیشتر دسته های‬
‫رادارهای پیش هشدار ایران دسته‌ی بعدی را مجددا ً بر روی بصره شناسایی‬ ‫آنها به محض مواجهه با تامکت ها‪ ،‬مخازن سوخت و گاهی حتی مهمات شان‬
‫کردند‪ .‬هر دو تامکت همچنان پس از سوخت گیری دوباره از سوخت رسان‬ ‫را رها می کردند و سریعاً به سمت غرب می رفتند‪ .‬این اوضاع بسیار برای‬
‫همراه در منطقه‌ی شمال خلیج فارس بودند‪ .‬دو افسر رهگیر سریعاً واکنش‬ ‫نیروی هوایی عراق ناخوشایند بود و تاکتیک جدیدی در تالش برای اشباع‬
‫نشان داده و یک جفت فونیکس دیگر با فاصله‌ی زمانی کوتاه از یکدیگر‬ ‫رهگیرهای ایرانی و گمراه کردن رادارهای آنها با تعداد زیادی هواپیما که‬
‫شلیک شدند‪ .‬این‌بار هر دو موشک به هدف خوردند و انفجارهای بزرگی‬ ‫همزمان در جهات مختلف پرواز می کردند‪ ،‬به کار گرفته شد‪.‬‬
‫را در آسمان به‌وجود آوردند و دو جنگنده‌ی عراقی را حتی پیش از عبور‬ ‫اولین عملیات از این دست در ‪ 16‬ژانویه‌ی ‪ 26( 1983‬دی ‪)1361‬‬
‫آغاز گردید و طی آن چهل سوخو‪ ،20-‬سوخو‪22-‬ام‪3-‬کِی و میگ‪23 -‬بی  ان‬
‫‪ -1‬اولین میگ‪23-‬بی ان های عراقی (که پس از ناامیدی کاربران روسی آنها بین سال های ‪1974‬‬ ‫با همراهی تعدادی میراژ اف‪1.‬ای کیو و میگ‪23-‬ام اس و میگ‪23-‬ام اف های‬
‫و ‪ 1976‬تحویل داده شدند) فاقد گیرنده‌ی پیش‌هشدار راداری بودند‪ .‬اوایل سال ‪)1361( 1983‬‬
‫فقط تعداد کمی از هواپیماهای عراقی به‌جز میراژها که از ابتدا به گیرنده های پیش هشدار راداری‬
‫تازه خریداری شده‪ ،‬از محوطه های هوایی شیخ جاسم‪ ،‬عبید ابن جراره‪،‬‬
‫تامسون‪-‬سی اس اف بی اف مجهز بودند‪ ،‬دارای ادواتی بودند که کشف هواپیما توسط رادارهای‬ ‫کوت الحی‪ ،‬العماره‪ ،‬جلیبه‪ ،‬بصره ی غربی و شعیبیه به پرواز درآمدند تا‬
‫دشمن را به خلبان هشدار می داد‪.‬‬

‫‪221‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫بین جنگنده ها و سیستم های راداری دفاع هوایی نشدند و همچنین به این‬ ‫از خط مقدم در هوا تکه تکه ساختند‪ .‬کمی بعد‪ ،‬سه دسته‌ی عراقی دیگر‬
‫حقیقت پی نبردند که صنایع هواپیماسازی ایران در حرکتی هوشمندانه سه‬ ‫که به همان منطقه نزدیک می شدند‪ ،‬توسط ایستگاه پیش هشدار راداری‬
‫فروند اف‪ 14-‬را به‌نحوی دستکاری کرده بود که نقش یک آواکس کوچک‬ ‫سکوی نفتی البکر از حضور تامکت ها مطلع شدند و پیش از نزدیک شدن‬
‫را ایفا نمایند‪ .‬این هواپیماها که توسط خدمه‌ی منتخب هدایت می شدند‪،‬‬ ‫آنها برای شکاری دیگر دور زدند‪ .‬رهگیری موفقیت آمیز دو دسته‌ی عراقی‬
‫نه‌تنها کارشان هدایت جنگنده های دیگر برای رهگیری و تهیه‌ی داده های‬ ‫در بازه‌ی زمانی نسبتاً کوتاه در ‪ 16‬ژانویه (‪ 26‬دی) سردرگمی بیشتری‬
‫پیش هشداری و هدفگیری برای آتشبارهای زمین به هوا بود‪ ،‬بلکه برای‬ ‫در نیروی هوایی عراق ایجاد کرد‪ .1‬اما عراقی ها پیش از آن هم از خطر‬
‫خلبانان عراقی که دستور داشتند از رویارویی با اف‪14-‬ها خودداری کنند‪،‬‬ ‫اف‪14-‬ها آگاه بودند‪ ،‬بنابراین تنها امکان برای آنها ادامه‌ی عملیات ها با‬
‫نقش مترسک داشتند‪ .‬طبق گزارش‌ها غیر از مأموریت های عملیاتی با این‬ ‫حمله به اهدافی در عمق خاک ایران بود‪ ،‬به این امید که این امر بتواند‬
‫نقش‪ ،‬به‌ندرت از این هواپیماها برای درگیری استفاده شد‪.‬‬ ‫مشکالتی را برای رادار ا ِی دبلیو جی‪ 9-‬تامکت ها ایجاد کند‪ .‬گزینه‌ی دیگر‬
‫آنها دعوت کارشناسان خارجی برای پیدا کردن راهی برای مقابله با تهدید‬
‫جاماندگان غیرمسلح‬ ‫تامکت های ایرانی بود‪ .‬با وجود این آنها متوجه تاکتیک های جدید همکاری‬
‫بعد از یک دوره اوضاع جوی نامساعد‪ ،‬نیروی هوایی عراق سرانجام‬
‫میدان دید کافی برای حمله به اهدافی در غرب دزفول در ‪ 21‬ژانویه‌ی‬ ‫‪ - 1‬خبرگزاری رسمی عراق‪ ،‬اینا‪ ،‬بعدا ً مدعی شد که در آن روز شصت و شش پرواز بمباران بر‬
‫‪ 1( 1983‬بهمن ‪ )1361‬پیدا کرد‪ .‬این‌بار آنها کوشیدند از طریق بمباران و‬ ‫روی ایران انجام شده و اهداف نظامی‪ ،‬اقتصادی و غیرنظامی مورد حمله قرار گرفته اند و اذعان‬
‫راکت باران مواضع توپخانه و تجمع نیروهای ایران و نیز پایگاه چهارم شکاری‬ ‫کرده که هواپیماهای عراقی با مقاومت جدی مواجه شده اند‪ ،‬بدون اینکه نوع مقاومت را مشخص‬
‫از یک حمله‌ی پیشرو جلوگیری کنند‪ .‬با این حال یکپارچه شدن اف‪14-‬ها‬ ‫کند‪ .‬طبق نوشته‌ی چندین روزنامه‌ی آمریکایی‪ ،‬ادگار ا ُ باالنس در جنگ خلیج و دیلیپ هیرو‬
‫در نقش آواکس‪ ،‬رادارهای دفاع هوایی و دیگر جنگنده ها در یک سیستم‬ ‫در طوالنی ترین جنگ‪ :‬درگیری نظامی ایران و عراق (روتلج‪ ،‬نیویورک‪ ،)1991،‬منابع اطالعاتی‬
‫پیش هشدار مشترک مؤثر واقع گردید و باز هم موفقیت را از آن خود کرد‪.‬‬ ‫ایاالت متحده تخمین زدند که عراقی ها در آن روز تقریباً هشتاد هواپیما از دست داده اند که‬
‫از این تعداد دست کم بیست و چهار فروند به‌طور قطع توسط اف‪14-‬ها و اف‪5-‬ها سرنگون‬
‫در حوالی ساعت‪ ،1120‬اولین جنگنده‌ی عراقی در غرب دزفول سرنگون‬
‫شده اند‪ .‬با وجود این هیچ گونه مدرک مکتوبی از آن دوره‌ی زمانی در دست نیست و مطبوعات‬
‫گردید‪ .‬کمتر از سه ساعت بعد‪ ،‬یک دسته‌ی بزرگ با پوشش چهار رهگیر در‬
‫ایران ژانویه‌ی ‪ 1983‬را دوره ای نسبتاً آرام به لحاظ عملیات های هوابرد اعالم کرده اند‪ .‬علت این‬
‫حال نزدیک شدن به همان منطقه کشف شد و ادعا گردید یکی از مهاجمان‬ ‫ادعای ایاالت متحده درباره‌ی موفقیت ایرانی ها در ‪ 17‬و ‪ 18‬ژانویه نامشخص است‪ .‬آنچه معلوم‬
‫ساقط شده است‪ .‬پنج روز بعد‪ ،‬نیروی هوایی ایران شروع به پاسخ دادن به‬ ‫است این است که در حوالی این زمان رئیس ستاد نیروی هوایی ایران اعالم کرد «در هجده ماه‬
‫این حمالت کرد‪ .‬در صبح ‪ 26‬ژانویه (‪ 6‬بهمن)‪ ،‬حدود چهل فانتوم‪ ،‬تایگر و‬ ‫گذشته صد و هشتاد هواپیمای عراقی توسط جنگنده ها و دفاع هوایی زمین پایه‌ی ایران سرنگون‬
‫تامکت از پایگاه های تبریز‪ ،‬مهرآباد‪ ،‬نوژه‪ ،‬اصفهان‪ ،‬دزفول‪ ،‬امیدیه و بوشهر‬ ‫شده اند‪ ،‬درحالیکه تلفات ایران کمتر از یک دهم عراق بوده است» و اینکه « نیروی هوایی ایران‬
‫به پرواز در آمدند و در همان روز نیروی هوایی ایران یک اف‪4-‬ای را بر فراز‬ ‫تالش کرده نرخ تلفات خود را با استفاده‌ی محافظه کارانه تر از خلبانان و هواپیماها کاهش دهد و‬
‫به همین خاطر از مأموریت های خطرناک غیر ضروری صرف نظر کرده است»‪.‬‬

‫یــک آر اف‪4-‬ای نیــروی هوایــی ایــران در ســرعت بــاال‪ .‬تمامــی مأموریت هــای آر اف‪4-‬ای نیــروی هوایــی ایــران حتــی مأموریت هــای آموزشــی بــه شــدت محرمانــه بودند و‬
‫هیچــگاه راجــع آنهــا گفتگویــی صــورت نمی گرفــت‪ .‬حتــی امــروزه خلبانــان آر اف‪4-‬ای ایــران پرواز بــا چنیــن هواپیمایــی را تکذیــب می کنند‪( .‬مجموعــه عکس نویســندگان)‬

‫‪222‬‬
 ‫فصل ‪ :7‬مرحله‌ی چهارم؛ ورود به عراق‬
‫عموماً بدون داشتن جنگنده‌ی محافظ در داخل خاک عراق عملیات‬
‫می کردند‪ .‬معموالً اف‪14-‬ها بر روی نواحی منتخب مرزی منتظر می ماندند‬
‫خدمه‌ی هواپیما سرگرد علی محمد سلیمانی‪ 1‬و ستوان یکم حسین دلحامد‬
‫تا هرگونه جنگنده‌ی عراقی که در تعقیب بمب افکن های در حال بازگشت‬
‫بود را رهگیری کنند‪.‬‬
‫بیشتر دسته های ایرانی توانستند اهداف خود را بزنند و فعالیت‬
‫گسترده‌ی نیروی هوایی ایران در تمام روز ‪ 27‬ژانویه (‪ 7‬بهمن) ادامه یافت‬
‫و این‌بار ساختمان های نظامی و نواحی استقرار لشگرها و تیپ های عراق از‬
‫ارتفاع باال هدف قرار گرفتند تا کار آنها مختل شده و حالت ناامنی در بین‬
‫سربازان دشمن به‌وجود آید‪ .‬هرچند چندین حمله توسط میگ‪25-‬ها و‬
‫میراژ اف‪1.‬های عراقی رهگیری شدند‪ ،‬اما خسارتی به بار نیامد و ظهر هنگام‬
‫هواپیماهای شناسایی ایران برای شناسایی پس از حمله بر روی اهداف پرواز‬
‫کردند‪ .‬این امر واکنش های تند عراقی ها را در پی داشت‪ ،‬چراکه نیروی هوایی‬
‫عراق به اهمیت نقش آر اف‪4-‬ای ها و توانایی های آنها در موقعیت یابی دقیق‬
‫نیروها‪ ،‬تجهیزات سنگین‪ ،‬آتشبارهای موشکی زمین به هوا و تعیین راه های‬
‫احتمالی ورود برای فرماندهان ایرانی پی برده بود‪ .‬درنتیجه نیروی هوایی‬
‫عراق بخش بزرگی از توانایی های دفاعی خود را به جلوگیری از ورود آنها به‬
‫حریم هوایی عراق و انجام موفقیت آمیز مأموریت شان اختصاص داد‪ .5‬بدین‬
‫ترتیب آر اف‪4-‬ای برخاسته از فرودگاه مهرآباد‪ ،‬ظهر همان‌روز وظیفه‌ی مهم‬
‫عکس برداری از چندین موضع نزدیک العماره را برای حمله‌ی قریب الوقوع‬
‫زمینی بر عهده داشت و با دو اف‪14-‬ا ِی به‌عنوان پوشش باال سری و یک‬
‫بوئینگ ‪3-707‬جِی‪9‬سی یکراست وارد دامی شد که برای آن پهن شده‬
‫بود‪ .‬خدمه‌ی فانتوم عکس بردار برای تعیین امن ترین راه ورود از گیرنده‌ی‬
‫پیش‌هشدار راداری خود در حین چرخیدن بر روی مرز در ارتفاع تقریباً‬
‫‪ 49000‬پا (‪ 15000‬متر) استفاده کردند تا اوضاع را بررسی نموده و موقعیت‬
‫تهدیدها را مشخص کند‪ .‬این یک عمل عمومی توسط پرنده های با ارزش‬
‫ایران در هنگام تالش برای ورود به حریم هوایی عراق بود‪ .‬تحت این شرایط‪،‬‬
‫هواپیما معموالً از یک سوخت رسان سوخت دریافت می کرد و منتظر دستور‬
‫ورود از سوی رهگیر زمینی و یا مسیریاب ‪ 707‬می ماند‪ .‬سپس آر اف‪4-‬ای‬
‫را بیهوش روی آب پیدا کردند‪ .‬او معالجه شد و دوباره پروازهایش را از سر گرفت‪ .‬برادر ایشان‬
‫برای عکس برداری تا ‪ 1900‬پا (‪ 600‬متر) ارتفاع کم می کرد و سرعت خود‬
‫را به ‪ 1/6‬ماخ می رساند‪ .‬اما این‌بار از اولین لحظات شروع مأموریت صفحه‌ی‬
‫گیرنده‌ی پیش‌هشدار راداری پر از نقاط روشن از هر طرف بود و با نزدیک‬
‫شدن اف‪ 4-‬به هدف‪ ،‬تهدید اصلی را به‌صورت یک میراژ اف‪ 1.‬در موقعیت‬
‫ساعت ‪ 11‬نشان می داد‪ .‬محفظه‌ی جنگ الکترونیک ا ِی ال کیو‪(87-‬وی)‪4-‬‬
‫فانتوم برای مقابله با سیستم های تسلیحاتی غربی برنامه ریزی نشده بود و‬
‫درعرض چند ثانیه اولین موشک که یک ماترا مجیک حرارت یاب بود به‬
‫ناحیه‌ی دم آن اصابت کرد‪ .‬با وجود این‪ ،‬خلبان‪ ،‬سروان حمیدرضا نادری نیا‬
‫کوشید تا هوپیمای خود را به سمت ایران بازگرداند‪ .‬به‌عنوان خلبانی که به‬
‫این‌گونه مأموریت ها عادت داشت‪ ،‬او مطمئن بود که با پرواز در ارتفاع پست‬
‫‪ - 5‬این تالش ها و توجه ویژه در تمام طول جنگ تا حدی ادامه یافتند که نیروی هوایی ایران‬
‫تمام آر اف‪4-‬ای های خود به جز شش فروند از آنها را از دست داد!‬
‫‪223‬‬
‫خارک علی الظاهر در اثر شلیک یک موشک هوا به هوای عراقی از دست داد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫هر دو به شهادت رسیدند‪ .‬اما شرایط همچنان در مقایسه با ‪ 1980‬آبستن‬
‫تغییرات چشمگیری بود‪ ،‬زیرا عراقی ها در آن زمان مجموعه‌ی گسترده ای از‬
‫محوطه های هوایی نظیر شیخ مظهور‪ ،‬شیخ جاسم‪ ،‬سوباخو‪ ،‬طلیل و عبید‬
‫ابن جراره را ساخته بودند و در عین حال سازمان و عملکرد دفاع هوایی‬
‫آنها نیز بهبود یافته بود‪ .‬به همین خاطر ایرانی ها تاکتیک جدیدی که به‬
‫بمباران فرشی از ارتفاع باال موسوم بود را عمدتاً از ارتفاع ‪40000-45000‬‬
‫پایی (‪ 12230-13760‬متری) علیه مناطق هدف منتخب نظیر تجمعات‬
‫بزرگ نفرات و تجهیزات و نواحی استقرار اتخاذ کردند‪ .‬این امر فانتوم های‬
‫زیر بار بمب را نسبت به سام‪2-‬ها بسیار آسیب پذیر ساخت‪ ،‬اما تجهیز‬
‫جنگ الکترونیک ا ِی ان‪/‬ا ِی ال کیو‪(101-‬وی)‪3-‬ای‪ 3‬که به‌تازگی از اسرائیل‬
‫خریداری شده بود‪ ،‬در مقابله با سیستم های موشکی زمین به هوای ارتفاع‬
‫متوسط و باالی عراق کارایی بسیار خوبی از خود نشان داد‪ .‬غیر از آن این‬
‫تاکتیک ها مزیت های خوبی علیه موشک های سام‪ 6-‬داشتند‪ .4‬برای حل‬
‫مشکالت ناوبری در ارتفاعات باالیی از این دست و اطمینان از هدف گیری‬
‫دقیق‪ ،‬علیرغم اثرات باد‪ ،‬دسته های تهاجمی در بیشتر موارد توسط یک‬
‫آر اف‪4-‬ای به‌عنوان مسیریاب هدایت و با اف‪14-‬ها همراهی می شدند‪.‬‬
‫هر دو نمونه‌ی ذکرشده‪ ،‬تجهیزات جنگ الکترونیک و توانایی های ناوبری‬
‫پیچیده تر و دقیق تر به‌عالوه گیرنده های پیش‌هشدار راداری بهتری داشتند‪.‬‬
‫افزون بر این‪ ،‬فانتوم های شناسایی می توانستند پیش و پس از حمله‪ ،‬از‬
‫اهداف عکس بگیرند و در عین حال به‌خاطر نزدیکی مابقی دسته‪ ،‬در امنیت‬
‫نسبی‪ ،‬کار خود را انجام دهند‪ .‬با این حال باید در نظر داشت که ورود‬
‫تامکت های ایرانی به درون خاک عراق نادر بود و هواپیماهای تهاجمی‬
‫‪ - 1‬در سامانه‌ی اینترنتی شهدای ارتش تاریخ شهادت ایشان بدون ذکر هرگونه جزئیاتی ‪10‬‬
‫بهمن ذکر شده است! نگاه کنید به ‪ . /www.ajashohada.ir‬م‬
‫‪ - 2‬ایشان یکبار هم در ‪ 4‬آبان ‪ 1360‬در خلیج فارس سقوط کرد‪ .‬چهل و هشت ساعت بعد او‬
‫ابراهیم دلحامد از خلبان های (اف‪ )5-‬بازخرید شده بود که با شروع جنگ داوطلبانه به پایگاه‬
‫بازگشت و در ‪ 18‬مهر ‪ 1359‬برای بمباران پایگاه موصل به همراه اسداهلل بربری رهسپار مأموریت‬
‫شدند‪ ،‬اما متأسفانه هر دو به شهادت رسیدند‪ .‬مترجم به نقل از‪ :‬آسمان مال من بود‪ ،‬ساسان‬
‫ناطق‪ ،‬سوره مهر‪ ،1390 ،‬ص‪.118 .‬‬
‫‪3 - AN/ALQ-101(V)-3E‬‬
‫‪ - 4‬یکی از تکنیک هایی که اسرائیلی ها در ‪ 1973‬علیه سام‪6 -‬ها ابداع کردند و تکنیکی که‬
‫بیشتر علیه این سالح مؤثر بود‪ ،‬پرواز در ارتفاع باال بر فراز آنها یا بمباران شیرجه ای آنها بود‪.‬‬
‫موشک سام‪ 6-‬با زاویه‌ی نسبتاً کمی اوج می گیرد و این زاویه با افزایش سرعت و ارتفاع بیشتر‬
‫می شود و به همین خاطر بیشتر انرژی خود را از دست می دهد‪ .‬هواپیمای مهاجم از ارتفاع باال به‬
‫آتشبار حمله می کند و با شیب هرچه بیشتر به سمت آن شیرجه می زند و بعد از آن در ارتفاع‬
‫بسیار پایین از آن دور می گردد‪ .‬ایرانیان نیز از این تکنیک با موفقیت نسبی علیه سام‪6-‬های‬
‫عراقی استفاده کردند‪.‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬
‫می شدند و در عین حال معموالً دو ناوچه‌ی موشک انداز اوزا‪ 2-‬در نزدیکی‬
‫آن لنگر می انداختند تا با استفاده از توپ های گتلینگ سی میلیمتری‬
‫ال‪ 565‬خود دفاع هوایی آنها را تقویت نمایند‪.‬‬
‫در ساعت ‪ 1140‬روز ‪ 29‬ژانویه (‪ 6‬بهمن ‪ )1361‬چهار خدمه‌ی به‬
‫دقت انتخاب شده‌ی فانتوم از پایگاه ششم شکاری بوشهر با موشک های‬
‫ا ِی  جی  ام‪ 65-‬و بمب های ام کِی‪ 82.‬به البکر حمله کردند و آن را هدف‬
‫قرار دادند‪ .‬دسته‌ی ایرانی به‌سرعت عقب کشید و هدف را غرق در شعله های‬
‫آتش در پشت سر خود برجاگذاشت‪ .‬دقایقی بعد دو رهگیر عراقی کوشیدند‬
‫آنها را تعقیب کنند‪ ،‬اما دو تامکت با استفاده از فانتوم ها به‌عنوان طعمه‬
‫به آنها شبیخون زدند و هر دو را در عرض یک دقیقه سرنگون کردند‪.‬‬
‫حدود بیست دقیقه بعد از حمله‪ ،‬یک آر اف‪4-‬ای در ارتفاع کم بر فراز‬
‫منطقه پرواز کرد و تصاویری جهت ارزیابی خسارت از هدف گرفت که نشان‬
‫دادند حمله دقیق بوده و سکو به‌طرز قابل توجهی آسب دیده است‪ .‬ساختار‬
‫به‌شدت تقویت‌شده‌ی سکو کماکان سالم باقی ماند و امکان بازسازی آن‬
‫وجود داشت‪ .‬مشکل اینجا بود که تنها تعداد کمی از بمب هایی که به هدف‬
‫اصابت کردند‪ ،‬منفجر شدند‪ .‬با وجود این‪ ،‬تا هفته ها هیچ نوع ارسال امواج‬
‫راداری از البکر و االمیه ثبت نشد‪.‬‬
‫ایرانیان ایجاد دردسر می کرد‪ .‬این ایستگاه که به رادار دو بعدی تیگره‪-‬جی‬
‫نیروی هوایی عراق علیرغم متحمل شدن خسارات ناخوشایند در‬
‫دسامبر ‪ 1982‬و ژانویه‌ی ‪( 1983‬طبق گزارش‌ها‪ ،‬هشت هواپیمای عراقی‬
‫بین ‪ 16‬تا ‪ 30‬ژانویه (‪ 26‬دی تا ‪ 10‬بهمن) سرنگون شدند)‪ ،‬روند حمالت‬
‫خود را تا ماه فوریه حفظ کرد و اکنون بیشتر بر بازدارندگی هوایی میدان‬
‫نبرد متمرکز شده بود‪ .‬در ‪ 2‬فوریه (‪ 13‬بهمن)‪ ،‬نیروی هوایی و ارتش‬
‫ایران مدعی زدن دو پرنده‌ی عراقی در منطقه‌ی موسیان شدند‪ .‬یک‬
‫سوخو‪7 -‬بی  ام  کِی توسط سامانه‌ی موشکی ام آی ام‪ 23-‬در ساعت ‪1046‬‬
‫سرنگون شد و ظهرهنگام هم ارتش یک هلیکوپتر رزمی عراق را ساقط‬
‫کرد‪ .‬به‌عالوه حمله‌ی دو فاکسبت به عمق خاک ایران که بدون موفقیت‬
‫کوشیدند با شلیک موشک آر‪ 40-‬یک سی‪ 130-‬را در هنگام فرود بر روی‬
‫باند پایگاه شکاری مهرآباد هدف قرار دهند‪ ،‬نزدیک بود به فاجعه ختم گردد‪،‬‬
‫زیرا یک اف‪4-‬ای توانسته بود پیش از روشن کردن رادار خود‪ ،‬به فاصله‌ی‬
‫‪ 11‬مایل دریایی (‪ 20‬کیلومتری) فاکسبت ها برسد و یک موشک اسپارو‬
‫شلیک کند‪ .‬فقط واکنش سریع خلبانان عراقی که در پاسخ یک آر‪40 -‬‬
‫شلیک کردند و باعث شدند فانتوم مانور گریز انجام دهد‪ ،‬یکی از آنها را از‬
‫خطر سرنگونی نجات داد‪ .‬این فعالیت ها حاکی از رویدادی قریب الوقوع در‬
‫منطقه بود‪ .‬با این حال نیروی هوایی عراق به خاطر دریافت هواپیماهای‬
‫جدیدی (شامل ده میراژ اف‪1.‬ای کیو‪ 2-‬از فرانسه‪ ،‬تعداد زیادی اف‪7-‬بی از‬
‫طریق مصر و دست کم بیست و پنج فروند از هر یک از مدل های میگ‪-‬‬
‫‪21‬پی اف  ام  ا ِی و میگ‪23 -‬ام اف از شوروی در همان زمان) توانست توان‬
‫سیصد و سی و دو فروندی خود را حفظ کند‪ .‬به‌عالوه این نیرو در آستانه‌ی‬
‫‪3- Tigre-G‬‬
‫‪5- L65‬‬
‫می تواند از دست دشمن بگریزد‪ .‬اما چهار رهگیر عراقی از جلو به سمت او‬
‫می رفتند و یکی هم از موقعیت ساعت ‪ 9‬به او نزدیک می شد که در همین‬
‫حال موشک دوم بال راست او را هدف قرار داد‪ .‬اکنون دیگر برای بازگشت‬
‫دیر شده بود‪ .‬لحظاتی بعد‪ ،‬ناوبر‪ ،‬سروان فرج اهلل َفرسیابی متوجه شد که یک‬
‫موشک هدایت راداری ماترا سوپر‪ 530‬از سمت چپ به سوی آنها می آید‪.‬‬
‫موشک درست به ناحیه‌ی کابین برخورد کرد و نادری نیا را بالفاصله به‬
‫شهادت رساند‪ 1‬و کابین عقب مجروح شد و مجبور گردید در ارتفاع حدود‬
‫‪ 48000‬پایی (‪ 14680‬متری) با سرعت مافوق صوت بیرون بپرد‪ .‬او به‌طرز‬
‫معجزه‌آسایی زنده ماند‪ ،2‬از چنگ گروه های جست‌وجوی عراقی گریخت و‬
‫درنهایت‪ ،‬روز بعد راهی برای بازگشت به ایران یافت‪.‬‬
‫در این میان نبردها در امتداد جبهه ها ادامه داشتند و حوالی ساعت‬
‫‪ 1149‬یک هواپیمای عراقی توسط دفاع ضدهوایی ایران در منطقه‌ی‬
‫نفت شهر سرنگون شد‪ .‬چندین حمله‌ی دیگر عراق نیز توسط جنگنده های‬
‫ایرانی که به‌سادگی خود را در موقعیت های رهگیری قرار می دادند خنثی‬
‫شد‪ ،‬اما به لطف رادار پیش هشدار نصب شده بر روی سکوی نفتی تعمیر‬
‫شده البکر خساراتی به بار نیامد‪ .‬این ایستگاه راداری بسیار مؤثر بود و برای‬
‫‪3‬‬
‫ساخت فرانسه مجهز بود‪ ،‬می توانست تمام حرکات هواپیماهای ایرانی تا‬
‫اهواز و از این طرف تا منطقه‌ی بوشهر را پوشش دهد‪ .‬به همین دلیل‬
‫سرفرماندهی نیروی هوایی ایران طرح هایی را برای حمله به البکر آماده‬
‫کرد‪ .‬آسان ترین راه برای حمله به رادار نصب شده بر روی سکوی نفتی‬
‫استفاده از موشک های ضدرادار بود‪ ،‬اما نیروی هوایی ایران چنین سالحی‬
‫در اختیار نداشت‪ ،‬چراکه سفارش هزار تیر موشک ضدرادار ا ِی جی ام‪45-‬‬
‫شرایک قبل از جنگ از طرف ایاالت متحده لغو شده بود و اسرائیل هم‬
‫در طول جنگ هیچ تجهیز مشابهی به ایران تحویل نداد‪ .‬بنابراین خلبانان‬
‫می بایست این مأموریت را تنها با پشتیبانی محفظه های جنگ الکترونیک‬
‫اِی ان‪/‬اِی  ال  کیو‪(101 -‬وی)‪3-‬ای انجام می دادند‪ .‬استفاده از این تجهیز‬
‫به‌خصوص وقتی فانتوم ها به عمق خاک عراق حمله می کردند‪ ،‬اجتناب‬
‫ناپذیر بود و بنابراین در این عملیات که اف‪4-‬ها در برابر پوشش دفاع‬
‫هوایی گسترده‌ی البکر قرار داشتند‪ ،‬نیز مورد استفاده قرار گرفتند‪ .‬نیروی‬
‫هوایی عراق همیشه چندین فروند رهگیر میگ‪ 21-‬و میگ‪23-‬ام اس را‬
‫در شعیبیه به حالت آماده‌باش نگه می داشت تا به دفاع از این سکو و‬
‫سکوی البکر کمک کنند‪ .‬البته هر دو سکو به‌وسیله توپ های ضدهوایی زد‬
‫یو‪ 2-23 -‬و زد پی یو‪ 44 -23 -‬و موشک های دوش پرتاب سام‪ 7-‬پشتیبانی‬
‫‪ - 1‬گویا صندلی ّپران ایشان عمل به درستی عمل نکرد‪ .‬م‬
‫‪ - 2‬هرچند با از دست دادن یک چشم به درجه جانبازی نائل شدند‪ .‬م‬
‫‪4 - ZPU-23-4‬‬
‫‪224‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬
‫هواپیما مشکالتی جدی موتوری و راداری داشته است و نباید با آن شرایط‬
‫به مأموریت اعزام می شد‪ .‬با وجود این‪ ،‬به دلیل نرخ باالی عملیاتی پایگاه‬
‫سوم شکاری گزینه‌ی دیگری نبوده است‪.‬‬
‫نیروی هوایی عراق هم از این‌گونه مشکالت مصون نبود‪ :‬عملیات بعدی‬
‫سوپرفرلون های این نیرو که در ‪ 31‬ژانویه (‪ 11‬بهمن) انجام شد‪ ،‬با مشکالت‬
‫فنی مواجه گردید و خدمه در جست‌وجوی راداری خود قادر به یافتن هیچ‬
‫هدفی نبودند‪ .‬ایرانی ها سیگنال های آنها را کشف کردند و دو اف‪4-‬ای برای‬
‫مقابله با آنها به آسمان فرستادند‪ ،‬اما هنگامی که فانتوم ها به‌دنبال هدفشان‬
‫می گشتند‪ ،‬میراژهای همراه مداخله کرده و یکی از آنها را با دو موشک‬
‫سوپر‪530‬اف‪ 1-‬سرنگون کردند‪ .‬جالب آنکه عراقی ها بدون شلیک حتی‬
‫یک اگزوست الف نابودی پنج هدف دریایی را می زدند‪ ،‬درحالیکه موفقیت‬
‫خلبانان میراژ به‌طور کلی نادیده انگاشته شد‪.‬‬
‫عملیات بزرگ بعدی در ‪ 1‬فوریه (‪ 12‬بهمن) به امید کشاندن‬
‫ابرقدرت ها به درگیری به‌عنوان راهی برای پایان جنگ انجام شد‪ .‬کاروانی‬
‫متشکل از سیزده کشتی‪ ،‬که توسط دو ناوچه‌ی ایرانی همراهی می شدند‪،‬‬
‫بندر امام خمینی را به قصد جنوب خلیج فارس ترک کردند‪ .‬برای ایرانیان‬
‫روشن بود که رادارهای پیش هشدار عراقی که بر روی سکوی تعمیر شده‬
‫االمیه نصب شده بودند‪ ،‬این جا‌به‌جایی بزرگ را کشف خواهند کرد‪ ،‬اما از‬
‫لحاظ نظری این کاروان بهترین سیستم محافظتی علیه حمالت هوایی‬
‫را داشت‪ ،‬به‌خصوص آنکه دست کم یک اف‪ 14-‬باید در نزدیکی سکوی‬
‫نفتی نوروز گشت می زد تا در صورت لزوم واکنش نشان دهد‪ .‬عراقی ها‬
‫کاروان را درحالیکه همچنان در خورموسی‪ ،‬نزدیک ساحل ایران‪ ،‬حرکت‬
‫می کرد شناسایی کردند و آماده‌ی حمله شدند‪ .‬در شعیبیه‪ ،‬چهار میراژ‬
‫اف‪1.‬ای کیو برای مأموریت آماده شدند‪ .‬هر کدام از آنها به‌طور کامل با‬
‫دو موشک سوپر‪530‬اف‪ 1-‬و ماترا آر‪ ،550.‬توپ ‪ 30‬میلیمتری و مخزن‬
‫رهاشونده‌ی هزار و سیصد لیتری در زیر بدنه تجهیز شده بودند‪ .‬در همان‬
‫حال در ام القصر‪ ،‬تیمی از تکنسین های عراقی چهار سوپرفرلون و چهار‬
‫موشک اگزوست را آماده می کردند (این موشک ها معموالً در بخش های‬
‫جانبی زیر بدنه نصب می شدند)‪ .‬بعد از آزمون های متعدد‪ ،‬مشخص شد‬
‫که همه‌ی موشک ها و سیستم های هدایتی فعال و عملیاتی هستند‪ .‬ابتدا‬
‫سوپرفرلون ها پرواز کردند و با ارتفاع کم بر روی جزایر وربه و بوبیان کویت‬
‫چرخیدند و سپس عازم خورموسی شدند‪ .‬آنها به محض اینکه بر روی دریا‬
‫رسیدند‪ ،‬مسیری را در پیش گرفتند که از دید ساحل خارج بود‪ .‬در همین‬
‫حین میراژها با هدایت رهگیر زمینی االمیه باالی سر آنها رسیدند تا عملیات‬
‫آنها را پوشش دهند‪ .‬یک اف‪ 14-‬تنها بین بوشهر و خارک در حال گشت زنی‬
‫بود و تمام دسته‌ی عراقی در داخل برد نظری فونیکس تامکت بودند‪ .‬بدین‬
‫ترتیب برای عراقی ها مهم ترین کار محاسبه‌ی زمان دقیق چرخش تامکت به‬
‫سمت جنوب مسیر گشت زنی اش بود تا بتوانند هلیکوپترهایشان را درست‬
‫به‌موقع بر روی هدف بیاورند‪ .‬از بخت بد ایرانیان و بسیاری از خدمه‌ی‬
‫کشتی های کاروان‪ ،‬کنترل کننده‌ی عراقی این‌بار کار خود را بی‌نقص انجام‬
‫جنگ در دو جبهه‬
‫در ژانویه‌ی ‪( 1984‬دی ‪ ،)1362‬نیروی هوایی عراق به حمالت خود‬
‫علیه مراکز جمعیتی ایران در خوزستان و نیز علیه خارک ادامه می داد و‬
‫معموالً نه‌تنها به رهگیرهای ایرانی بلکه به سالح های جدید و تأیید نشده‌ی‬
‫خود به‌صورت جدی می باخت‪ .‬با وجود این‪ ،‬چندین فرمانده عراقی مدام‬
‫تهدیدهای خود مبنی بر حمله به تمام کشتی های حاضر در شمال خلیج‬
‫فارس را تکرار می کردند‪ .‬درحقیقت در ‪ 2‬ژانویه (‪ 12‬دی)‪ ،‬سوپرفرلون ها‬
‫مدعی اولین شکار سال خود شدند و اگزوست های آنها کشتی باری ایران‬
‫امامت را از بین بردند‪ .‬جالب آنکه در همان زمان‪ ،‬یک اطالعیه‌ی جنگی‬
‫عراق مدعی نابودی پنج کشتی در خلیج فارس و درست در جنوب بندر‬
‫امام خمینی گردید‪ .‬درواقع نیروی هوایی عراق تا تقریباً یک‌ماه بعد قادر به‬
‫انجام حمالت ویران کننده تری نبود و در همان حال درگیر حمالت بیشتر‬
‫علیه شهرهای ایران شد و بی‌نتیجه کوشید مانع از حمله‌ی بعدی ایران‬
‫گردد‪ .‬در ‪ 17‬ژانویه (‪ 27‬دی)‪ ،‬دو اف‪4-‬دی از اسکادران سی و دوم شکاری‬
‫و دو اف‪4 -‬ای از اسکادران سی و سوم شکاری ایستگاه رادار پیش هشدار‬
‫عراق به نام بوردر گارد آی‪ 1 2-‬در حدود ‪ 7/5‬مایل دریایی (‪ 14‬کیلومتری)‬
‫جنوب شرق کرکوک را بمباران کردند‪ .‬بعد از حمله‌ی موفقیت آمیز به هدف‪،‬‬
‫فانتوم ها به سمت ایران دور زدند‪ ،‬اما یکی از فانتوم ها به خلبانی سروان‬
‫گلچین‪ ،‬که پیشتر دچار نقص راداری نیز شده بود‪ ،‬یکی از موتورهای خود را‬
‫به دلیل خرابی کمپرسور از دست داد‪ .‬گلچین مجبور شد برای حفظ سرعت‬
‫خود به ارتفاع باالتری برود و این امر موقعیت او را برمال ساخت و کل دسته‬
‫را دچار مشکل کرد‪ .‬ترک فانتوم آسیب دیده در ذهن هیچکس نمی گنجید‪،‬‬
‫به همین خاطر فرمانده دسته‪ ،‬سرگرد الف‪.‬هداوند که با اف‪4 -‬دی پرواز‬
‫می کرد‪ ،‬تصمیم گرفت دسته را به دو قسمت تقسیم کند‪ .‬بدین ترتیب‬
‫هر اف‪4-‬دی که مسلح به اسپارو بود با یک اف‪4-‬ای مسلح به توپ پرواز‬
‫می کرد‪ .‬خلبان اف‪4-‬ای دیگر‪ ،‬ستوان یکم تقدیس‪ ،‬درحالیکه گلچین را‬
‫به حفظ سرعت خود برای برگشت به خانه و صرف چای تشویق می کرد‪،‬‬
‫عالئمی از میگ‪21-‬ها که از سمت جنوب و میگ‪23-‬ها که از سمت شمال‬
‫نزدیک می شدند را بر روی صفحه‌ی نمایش درخت نبرد خود مشاهده‬
‫کرد‪ .‬فانتوم ها که قادر به فرار نبودند‪ ،‬برای درگیری دور زدند‪ .‬گلچین و‬
‫تقدیس میگ‪23-‬ها را نشانه رفته و با شلیک دو اسپارو آنها را مجبور به‬
‫ترک مخاصمه کردند‪ .‬در همین حال سرگرد هداوند به سمت میگ‪21-‬ها‬
‫چرخید و با شلیک یک اسپاروی دیگر آنها را ترساند‪ .‬مشخص بود که هیچ‬
‫یک از موشک ها به هدف نخواهند خورد اما آنها وظیفه‌ی خود که فراری‬
‫دادن عراقی ها بود را به‌خوبی انجام دادند‪ .‬بدین ترتیب دسته به راه خود‬
‫ادامه داد تا اینکه پس از عبور از مرز فانتوم سروان گلچین موتور دیگر خود‬
‫را نیز از دست داد و سقوط کرد‪ ،‬در حالیکه خلبانان سالم از هواپیما بیرون‬
‫پریدند‪ .‬بررسی بعدی سوابق تعمیراتی این فانتوم به‌وضوح نشان داد که این‬
‫‪1- Border Guard I-2‬‬
‫‪238‬‬
 ‫فصل ‪ :8‬مرحله‌ی پنجم؛ جنگ تمام عیار‬

‫امام خمینی بود‪ .‬با این حال این عملیات همچنان برای ممانعت از کشتی ها‬ ‫داد‪ .‬کمی بعد تامکت به سمت جنوب چرخید‪ .‬هر چهار سوپرفرلون سرعت‬
‫برای ورود به بندرهای مهم ایران ناکافی بود و فقط مثال خوبی از آنچه قرار‬ ‫و ارتفاع خود را افزایش دادند‪ ،‬رادارهای خود را روشن کردند و کاروان را‬
‫بود در آینده رخ بدهد به حساب می آمد‪ .‬در اوایل سال ‪،)1362( 1984‬‬ ‫بر روی صفحه‌ی رادار خود یافتند‪ .‬در کمتر از پانزده ثانیه‪ ،‬چهار اگزوست‬
‫نیروی هوایی عراق همچنان توانایی وارد آوردن تلفات و خسارات کافی برای‬ ‫شلیک شدند و پس از آن هلیکوپترها دور زده و با حداکثر سرعت به سمت‬
‫منصرف کردن خطوط کشتی‌رانی از فرستادن کشتی هایشان به شمال خلیج‬ ‫ساحل عراق پرواز کردند‪.‬‬
‫فارس را نداشت و بزرگنمایی های غیرمنطقی اطالعیه های جنگی عراق اثر‬ ‫این‌بار موشک های عراقی باعث غافلگیری محض شدند و تنها راه حل‬
‫عملیات های بعدی را تضعیف کردند‪ .‬به همین خاطر وقتی چند روز بعد‬ ‫عملی کاروان ایران در این باره کمک به کشتی های آسیب دیده بود‪ .‬موشک‬
‫عراق قصد خود را برای شدت بخشیدن به محاصره‌ی بندرهای شمالی ایران‬ ‫اول درست به زیر سازه‌ی فوقانی کشتی باری سیتی آف ریو‪ 1‬برخورد کرد‬
‫و جزیره‌ی خارک اعالم کرد‪ ،‬کسی آن را جدی نگرفت‪ ،‬به‌خصوص آنکه‬ ‫و چنان بدان آسیب زد که دیگر قابل تعمیر نبود‪ .‬ثانیه هایی بعد‪ ،‬اگزوست‬
‫هوای بد آن موقع از سال بخت کمی برای عملیات موفق هلیکوپترهای‬ ‫دوم‪ ،‬کشتی باری نپتون‪ 2‬را یافت اما منفجر نشد و کشتی توانست به راه‬
‫عراقی باقی می گذاشت‪ .‬در ‪ 11‬فوریه (‪ 22‬بهمن) بعد از اینکه ایران هشدار‬ ‫خود ادامه دهد‪ .‬سرانجام کشتی باری اسکاروس‪ 3‬چنان به‌سختی آسیب دید‬
‫داد اهداف صنعتی عراق را هدف قرار خواهد داد‪ ،‬عراق دو موشک اسکاد‪-‬بی‬ ‫که باید به بندر امام خمینی انتقال می یافت‪ .‬موشک چهارم در اثر مانور‬
‫به دزفول زد و در ‪ 14‬فوریه (‪ 25‬بهمن) ایالم را با بیست هواپیما بمباران‬ ‫سنگین کشتی ها قفل خود را از دست داد و کیلومترها بعد از کاروان به‬
‫نموده و دور بعدی جنگ شهرها را آغاز کرد‪.‬‬ ‫دریا افتاد‪ .‬این اولین پیروزی بزرگ عراقی ها در برابر کاروان های ایرانی بندر‬
‫نیروی هوایی ایران حمالت تالفی جویانه ای بین ‪ 12‬تا ‪ 23( 15‬تا‬
‫‪ 26‬بهمن) انجام داد و با استفاده از بهبود اوضاع جوی با اعزام اف‪4-‬ای ها‬ ‫‪1 - City of Rio‬‬
‫و اف‪5-‬ای‪/‬اف ها اهدافی را با موفقیت در بعقوبه‪ ،‬العماره‪ ،‬کوت العماره و‬ ‫‪2 - Neptun‬‬
‫علی غربی بمباران کرد‪ .‬این حمالت با هدف منحرف ساختن توجه عراقی ها‬
‫به عملیات محدود بعدی ایران بود که در ‪ 15‬فوریه (‪ 26‬بهمن) آغاز شد و‬ ‫‪3 - Skaros‬‬
‫خود حمله ای گمراه کننده برای عملیات بزرگ ایران در مناطق جنوبی به‬
‫حساب می آمد‪ .‬روز بعد‪ ،‬نیروی هوایی عراق مجددا ً به خلیج فارس حمله‬
‫کرد و سوپرفرلون ها کشتی باری لیبریایی الطریق را در خورموسی هدف‬
‫قرار دادند‪ .‬کشتی به‌طرز بدی آسیب دید‪ ،‬اما توسط یدک کش به بندر‬
‫امام  خمینی برده شد‪ .‬یک هفته بعد‪ ،‬این کشتی پس از تعمیر‪ ،‬شتابزده‬
‫بندر را ترک کرد‪ ،‬اما دوباره مورد حمله واقع شد‪ .‬این‌بار سر جنگی اگزوست‬
‫عمل نکرد و کشتی سرانجام توانست منطقه را ترک کند‪ .‬عراقی ها همچنین‬
‫در یک مأموریت «اعصاب خردکن» در شب ‪ 17‬فوریه (‪ 28‬بهمن) سری به‬
‫تهران زدند و یک میگ‪ 25-‬دیوار صوتی را بر روی پایتخت ایران شکست‪.‬‬
‫به‌عنوان اقدامی احتیاطی تمام پایتخت به تاریکی فرو برده شد و فاکسبت‬
‫قبل از اینکه رهگیرهای ایرانی زمانی برای تعقیب آن پیدا کنند‪ ،‬محل را‬
‫ترک کرد‪ .‬هواپیمای عراقی همین کار را هشت دقیقه قبل بر فراز شهر‬
‫مقدس قم انجام داده بود‪.‬‬
‫در همان زمان‪ ،‬در دو ماه اول سال ‪ ،1984‬نیروی هوایی عراق هر‬
‫موقع هوا اجازه می داد‪ ،‬چندین هدف غیرنظامی در اطراف دزفول و آبادان و‬
‫نیز جزیره‌ی خارک را به‌ویژه با میگ‪25-‬آر بی ها بمباران کرد‪ .‬نیروی هوایی‬
‫ایران می کوشید تا هر حمله را تالفی کند و فانتوم های پایگاه سوم شکاری و‬
‫نیز تایگرهای پایگاه های وحدتی و امیدیه حمالت متعددی به اهداف نزدیک‬
‫بصره انجام دادند‪ .4‬سرانجام در ‪ 5‬فوریه (‪ 16‬بهمن) توافقنامه ای با وساطت‬ ‫ســوپرفرلونی مجهــز بــه دو موشــک ضدکشــتی اِی ام‪ 39.‬اگزوســت‪ .‬ایــن‬
‫هلیکوپترهــا کارآیــی خــود را بــه عنــوان ســاحی مؤثــر علیــه کشــتی های‬
‫‪ - 4‬بعد از چهل و یک ماه جنگ و به کارگیری صد و بیست موشک زمین به زمین اسکاد‪-‬بی و‬ ‫تجــاری در خلیــج فــارس بــه اثبــات رســاندند‪( .‬مجموعــه عکــس نویســندگان)‬

‫‪239‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫‪ 1980‬به تعداد زیادی پشتیبانی هوایی نزدیک به عمل می آورد؛ در ‪1982‬‬ ‫سازمان ملل به حمالت متقابل علیه اهداف غیرنظامی پایان داد و خواستار‬
‫و ‪ 1983‬هیچ پرواز پست ارتفاعی انجام نمی شد؛ و در ‪ 1984‬عراقی ها دوباره‬ ‫پایان آن مرحله از جنگ شهرها گردید‪ .‬در آن زمان نیروی هوایی عراق‬
‫سراغ پروازهای پست ارتفاع رفتند! مهم ترین دلیل این تغییرات این بود‬ ‫دوباره تجربه‌ی قبلی خود را فراموش و شروع به عملیات در ارتفاع متوسط‬
‫که عراقی ها در ‪ 1982‬و ‪ 1983‬باید هواپیماهای خود را حفظ می کردند و‬ ‫و باال کرد‪ .‬این امر باعث کاهش دقت گردید‪ .‬به‌عالوه میگ‪25-‬آر  بی ها‬
‫منتظر مقدار زیادی تجهیزات جدید و پیشرفته تر از سوی شوروی می ماندند‪.‬‬ ‫همچنان در سیستم ناوبری‪/‬حمله‌ی خود دچار مشکل بودند‪ .‬تصویر خوبی‬
‫اما این امر به خاطر یک مسأله‌ی جالب دیگر هم بود‪ .‬در ‪)1360( 1981‬‬ ‫از این امر در حمله به خارک در ‪ 26‬فوریه (‪ 7‬اسفند) دیده می شود‪ .‬در طی‬
‫عراقی ها درباره‌ی امکان آموزش خلبانان رزمی خود در بریتانیا از دولت‬ ‫این حمله بمب ها با چنان فاصله ای هدف خود را از دست دادند که کارکنان‬
‫وقت آن کشور استعالم کردند‪ .‬تا آن زمان کالج پرواز هامبل‪ 3‬فقط خلبانان‬ ‫کشتی های خارجی پهلو گرفته در لنگرگاه ها اص ًال متوجه آن نشدند! باز‬
‫خطوط هوایی عراق را آموزش می داد (بسیاری از آنان خلبان هواپیماهای‬ ‫بغداد مدعی شد که این آغاز محاصره ای بوده است که قب ًال اعمال شده بود‬
‫ترابری نیروی هوایی عراق شدند)‪ .‬دولت در لندن آماده‌ی دخالت مستقیم‬ ‫و آسیب شدیدی به تأسیسات خارک وارد آمده و دو نفتکش غرق شده اند‪.‬‬
‫نبود‪ ،‬اما درآمد حاصله بسیار جالب می نمود‪ .‬بدین ترتیب کالج هامبل برای‬
‫تأسیس شرکتی با نام اس تی اف‪ 4‬قرار داد بست‪ .‬اس تی اف در ژوئن ‪1982‬‬ ‫وضعیت جنگ هوایی‬
‫(خرداد ‪ ،)1361‬اولین گروه کارآموزان عراقی متشکل از بیست و دو نفر را‬ ‫تقویت قابل توجه قدرت هوایی عراق تاحدی نتیجه‌ی تصمیم شوروی‬
‫پذیرا شد‪ .‬این افراد تا زمانی‌که تجهیزات بیشتر نظیر ده فروند هواپیمای‬ ‫در فوریه‌ی ‪( 1984‬بهمن ‪ )1362‬در کمک فعاالنه به این کشور برای‬
‫آموزشی اسلینگزبی تی‪67‬ا ِی‪ 5‬و تی‪67‬ام فایرفالی‪ 6‬سازماندهی شوند‪ ،‬زبان‬ ‫پیروزی در جنگ بود‪ .‬در فهرست اقالمی که بر اساس گزارش‌ها در فوریه و‬
‫انگلیسی خود را تقویت کرده و دوره هایی را در زمینه‌ی آیرودینامیک‪،‬‬ ‫مارس ‪( 1984‬بهمن و اسفند ‪ )1362‬به عراق منتقل شدند‪ ،‬بمب افکن های‬
‫ناوبری‪ ،‬هواشناسی‪ ،‬آمادگی های قبل از پرواز و اصول زنده مانی گذراندند‪ .‬تا‬ ‫توپولوف‪22-‬بی ‪  ،‬جنگنده‪-‬بمب افکن ها ی میگ‪23-‬بی  ان ‪  ،‬هلیکوپترهای‬
‫ژوئن ‪( 1983‬خرداد ‪ ،)1362‬اس تی اف به فرودگاه کارلیسل‪ 7‬انتقال یافته‬ ‫رزمی میل‪ 24-‬و بمب های مواد منفجره هواسوز‪ 1‬دیده می شد‪ .‬این‬
‫بود‪ .‬این فرودگاه در نزدیکی لندن قرار داشت و از آب و هوای بهتری برای‬ ‫بمب ها افشانه ی ریزی از مواد شیمیایی آتشزا را بر فراز منطقه ای گسترده‬
‫پرواز برخوردار بود‪ .‬تا آن زمان یک دوره‌ی متداول برای خلبانان عراقی که‬ ‫آزاد می کنند که توسط یک خرج ثانویه مشتعل شده و امواج شوک آور‬
‫حدود هجده ماه طول می کشید شامل هفتاد ساعت آموزش ابتدایی بر روی‬ ‫کشنده ای به وجود می آورند‪ .‬این بمب ها قب ًال توسط جنگنده‪-‬بمب افکن های‬
‫تی‪67‬ام‪ 40 ،‬ساعت کنترل عمومی‪ ،‬شانزده و نیم ساعت ناوبری‪ ،‬دوازده‬ ‫سوخو‪ 22-/20 -‬نیروی هوایی شوروی علیه مجاهدین افغان استفاده شده‬
‫ساعت پرواز با استفاده از ابزارها و یک‌ساعت و نیم پرواز در شب بود‪ .‬پس‬ ‫بودند و بر اساس گزارش‌ها حفره هایی به شعاع دویست متر و عمق پنج‬
‫از آن خلبانان برای پرواز با جنگنده یا هلیکوپتر انتخاب می شدند‪ .‬اگر برای‬ ‫متر ایجاد می کردند و تمام انسانها و حیوانات را در شعاع دویست متری‬
‫فایرکرکِر‪ ،8‬مجهز‬
‫َ‬ ‫جنگنده انتخاب شده بودند‪ ،‬خلبانان آموزش شان را با دو‬ ‫می کشتند و یا یک ساختمان را به‌طور کامل نابود می کردند‪ .2‬چند تیر از‬
‫به موتورهای پی تی‪6‬دی‪25-‬دی‪ 9‬ادامه می دادند و دوره ای پایه ای به مدت‬ ‫آنها می توانست یک محوطه‌ی هوایی را به‌طور کامل نابود کرده و همه‌ی‬
‫صد و بیست ساعت می گذراندند (شامل شصت و یک و نیم ساعت کنترل‬ ‫افراد حاضر در آن را از بین ببرد‪ .‬عراقی ها خیلی زود از آنها استفاده کردند‪.‬‬
‫عمومی‪ ،‬بیست و یک و نیم ساعت پرواز با استفاده از ابزارها‪ ،‬هفده ساعت‬ ‫گویا از این جنگ افزار علیه مواضع ایران در جزیره‌ی مجنون استفاده شد‬
‫ناوبری‪ ،‬ده و نیم ساعت پرواز در شب و نه و نیم ساعت بازبینی) و پس از‬ ‫و احتماالً برخی گزارش‌های مربوط به کاربرد سالح شیمیایی‪ ،‬درحقیقت‬
‫آن نوبت به شصت ساعت دوره های کاربردی می رسید که شامل آموزش‬ ‫اشاره به اثرات آن داشته است‪.‬‬
‫برای پشتیبانی هوایی نزدیک در ارتفاعات باال و متوسط‪ ،‬حمالت ارتفاع باال‬ ‫تا اینجا نیروی هوایی عراق شیوه‌ی عملکرد خود را بارها تغییر داده‬
‫‪3 - Hamble‬‬
‫بود‪ :‬در ‪ 1980‬این نیرو پرواز پشتیبانی هوایی نزدیک انجام نمی داد؛ در‬
‫)‪4 - Specialist Flying Training LTD (STF‬‬ ‫کشتار چهار هزار و ششصد نفر غیرنظامی و زخمی شدن بیست و دو هزار نفر در اوایل دهه دوم‬
‫‪5 - Slingsby T67A‬‬ ‫بهمن ‪ ،1363‬آیت اهلل خامنه ای رئیس جمهوری اسالمی ایران اعالم کرد‪« :‬از این پس‪ ،‬در قبال‬
‫هر حمله به مردم کشورمان‪ ،‬به همانگونه پاسخ خواهیم گفت و چنانچه صدام حسین تهدیدات‬
‫‪6 - T67M Firefly‬‬ ‫خود را به اجرا درآورد شهرهای خانقین‪ ،‬بصره و مندلی را بمباران خواهیم کرد‪ .»...‬مترجم به‬
‫نقل از‪ :‬جنگ شهرها‪ ،‬سید حسین یحیوی‪ ،‬فصلنامه نگین ایران‪ ،‬سال دهم‪ ،‬شماره سی و ششم‪،‬‬
‫‪7 - Carlisle‬‬ ‫بهار ‪.1390‬‬
‫‪8 - Firecracker‬‬ ‫‪1 -Fuel Air Explosive‬‬
‫‪9 - PT6D-25D‬‬ ‫‪ - 2‬دیوید سیگال‪ ،‬جنگ هوایی در خلیج فارس‪ ،‬امور خارجه‪.1985 ،‬‬

‫‪240‬‬
 ‫فصل ‪ :8‬مرحله‌ی پنجم؛ جنگ تمام عیار‬
‫تعداد تامکت هایی که می توانست به هوا بفرستد را بیشتر کرد‪ ،‬برای برخی‬
‫این‌طور توجیه شد که عراق اکنون قدرت برتر هوایی است‪ .‬به نظر می رسید‪،‬‬
‫تلفات با درگیری ها متناسب بودند‪ ،‬اما این مورد همیشه هم صحیح نبود‪.‬‬
‫به‌عنوان مثال با شروع سال ‪ 1984‬نیروی هوایی ایران به‌وضوح با مشکالت‬
‫بی پایانی دست‌وپنجه نرم می کرد که برخی قابل حل بودند و برخی دیگر‬
‫به قیمت هواپیما و جان خلبانان حل می شدند‪ ،‬اما هنوز مشکالت الینحل‬
‫بسیاری نیز وجود داشتند‪ .‬در آن زمان این نیرو هشتاد تا نود فروند اف‪4-‬‬
‫عملیاتی و هفتاد تا هشتاد اف‪5-‬ای‪/‬اف دست‌نخورده داشت که با در نظر‬
‫گرفتن شدت عملیات ها بسیار ناچیز بودند‪ .5‬اما این روند باید حفظ می شد‬
‫چراکه در آن زمان تعداد کبراهای موجود هوانیروز به پنجاه تا شصت فروند‬
‫کاهش یافته بود و همین امر نیروی هوایی ایران را مجبور می کرد در‬
‫بسیاری از امور جایگزین هلیکوپترهای رزمی گردد‪ .‬این نیرو کماکان پنجاه‬
‫تا پنجاه‌وپنج فروند اف‪ 4-‬و اف‪ 5-‬آسیب دیده داشت که نیازمند تعمیرات‬
‫بودند‪ ،‬اما فرآیند بازگرداندن این هواپیماها به شرایط رزمی کند بود‪ .‬درواقع‬
‫تحت شرایط فوق الذکر‪ ،‬نیروی هوایی ایران اغلب مجبور می شد بازرسی های‬
‫ضروری را به تعویق اندازد و بسیاری از جنگنده های آن با موتورهایی پرواز‬
‫می کردند که زمان بسیاری از برنامه بازبینی دوره ای آنها گذشته بود‪ ،‬علت‬
‫هم این بود که نمی شد هیچ هواپیمایی را از نبرد معاف کرد! مشکالت‬
‫دیگری نیز به دلیل افت قابلیت اطمینان و افزایش مشکالت موشک ها و‬
‫مهمات به‌وجود آمدند‪ .‬علیرغم اینها جنگ همچنان ادامه داشت و بر این‬
‫اساس نیروی هوایی ایران باید جنگ را با جنگاوران خود (که مدت ها است‬
‫از یاد بیشتر ناظران و افراد درگیر فراموش شده اند) که هر روز با خطرات‬
‫تازه ای مواجه می شدند‪ ،‬می جنگید‪ .‬در ‪ 24‬فوریه (‪ 5‬اسفند ‪ ،)1362‬نیروی‬
‫هوایی ایران یک اف‪14-‬ا ِی را درحالیکه مشغول رهگیری حمله‌ی هماهنگ‬
‫نیروی هوایی عراق علیه کاروانی عازم خورموسی بود‪ ،‬بر فراز خفاجیه (یکی از‬
‫نام های قدیم سوسنگرد) از دست داد‪ .‬ادعاهای دیگری درباره‌ی تامکت های‬
‫سرنگون‌شده در ‪ 1‬جوالی (‪ 10‬تیر ‪ )1363‬و ‪ 11‬اوت ( ‪ 20‬مرداد ‪)1363‬‬
‫مطرح گردید که همه‌ی آنها به‌شدت از سوی ایران رد گردیدند‪.6‬‬
‫هم ارزش بیشتری داشته اند‪ .‬خالقیت خلبان همچنان تأیید نمی شد و‬
‫‪ - 5‬رسانه های غربی اغلب گزارش می کردند (و هنوز هم گزارش می کنند) که جنگ هوایی بین‬
‫ایران و عراق هرگز بدان شدت نبوده است‪ ،‬اما از زبان یک خلبان سابق نیروی هوایی ایران بشنوید‪:‬‬
‫این کارشناسان غربی هیچگاه این حرف را در برابر فرماندهان نیروی هوایی ایران نخواهند زد!‬
‫برعکس نیروی هوایی ایران به‌طور پیوسته به انجام دست کم صد مأموریت علیه عراق ادامه داد‬
‫و همه این مأموریت‪ ،‬از نوع مأموریت هایی که معموالً در رسانه های غربی به‌عنوان «بزن و در‬
‫رو» نامیده می شدند‪ ،‬نبودند‬
‫‪ - 6‬ادعاها و ردیه های مربوط به سقوط تامکت ها با توجه به اینکه این هواپیماها تاج نیروی هوایی‬
‫ایران تلقی می شدند‪ ،‬امری تازه در تبلیغات جنگ نبودند‪ .‬یک خلبان ایرانی در مارس ‪1982‬‬
‫(اسفند ‪ )1360‬گزارش داد که شاهد برتری میگ‪ 21-‬بر یک تامکت بوده است‪ ،‬اما در حداقل‬
‫یک مورد دیگر که مدت ها بعد رخ داد‪ ،‬یک فروند میگ‪ 29-‬توسط همکار خود سرنگون شد‪،‬‬
‫زیرا خلبان تصور کرده بود هواپیمای دارای دو باله‌ی پشتی تامکت است‪ .‬بسیاری از این ادعاها‬
‫را نمی توان اثبات کرد‪ .‬در پیغامی که روز بعد ارسال شد‪ ،‬عراق هنگام اعالم اینکه هر کشتی که‬
‫‪241‬‬
‫و پایین‪ ،‬دسته بندی های رزمی و مانورهای رزمی بود‪ .‬اگر برای هلیکوپتر‬
‫انتخاب می شدند‪ ،‬شصت ساعت بر روی جت رنجرها و صد و پانزده ساعت‬
‫بر روی هلیکوپترهای گزل که هفت فروند از آنها تا سال ‪ 1985‬خریداری‬
‫شده بود‪ ،‬آموزش می دیدند‪.‬‬
‫اولین گروه خلبانان عراقی دوره‌ی خود را در اواسط ‪)1363( 1984‬‬
‫در اس تی اف به پایان رساندند و با درجه‌ی ستوان دومی به عراق بازگشتند‬
‫و در آنجا آموزش های خود را بر روی پنجاه و دو فروند پی سی‪ 7-‬و‬
‫پانزده پی سی‪ 9-‬که از سوئیس خریداری شده بودند‪ ،‬ادامه می دادند‪ .‬دو‬
‫گروه دیگر نیز تا قبل از اینکه پروژه در ‪ )1364( 1985‬به دلیل کمبود‬
‫بودجه تعطیل گردد از این مؤسسه فارغ التحصل شدند‪ .‬تا آن زمان نیروی‬
‫هوایی عراق به‌طور مشخص بیش از صد خلبان بسیار خوب آموزش دیده‬
‫در بریتانیا تربیت کرده بود‪ ،‬درحالیکه همین تعداد دوره های پیشرفته‌ی‬
‫رزمی در مدرسه‌ی نظامی مون ِد مارسان‪ 1‬فرانسه را دیده بودند‪ .‬آموزش‬
‫پایه در آکادمی پرواز تکریت نیز به‌خاطر اضافه شدن پنجاه و چهار فروند‬
‫هواپیمای آموزشی ا ِی اس‪202-‬ا ِی‪ 18-‬براوو‪ ،2‬هشت پایپر واریور‪ 3‬و شش‬
‫پایپر سنسا‪ ،4‬بسیار پیشرفت کرده بود‪.‬‬
‫آموزش پایه‌ی بهتر و نیز افزایش تجربه‌ی رزمی در تغییر رفتار‬
‫خلبانان عراقی از اواسط ‪ 1984‬نقش مهمی ایفا کردند‪ .‬در اوایل جنگ‬
‫آنها نمی توانستند عملیات خود را به‌خوبی برنامه ریزی کنند‪ ،‬در مواجهه‬
‫با دفاع قاطعانه زود فرار می کردند‪ ،‬در ارتفاعات‪ ،‬اشتباه پرواز می کردند‬
‫و با شیوه ای کام ًال اشتباه با اهداف خود درگیر می شدند‪ .‬رهگیری ها و‬
‫حمالت هوایی به‌طرزی خشک و سختگیرانه توسط افسران کنترل زمین پایه‬
‫هماهنگ می شدند و ابتکار عمل شخصی خلبان به‌طور جدی نفی می گردید‪.‬‬
‫خلبانان عراقی تقریباً چیزی از جدا شدن از گروه و رفتن به‌دنبال اهداف‬
‫دست یافتنی نشنیده بودند و به دلیل اینکه این اهداف غدغن بودند‪ ،‬ممانعت‬
‫مؤثر از تدارکات و حمله به دسته های زمینی دشمن تقریباً غیرممکن بود‪.‬‬
‫این به‌تدریج تغییر یافت‪ .‬آموزش های اخیر نیروی هوایی عراق تفاوت بزرگی‬
‫به‌وجود آورده بود و بعدا ً معلوم گردید این آموزش ها از تجهیزات جدید‬
‫تاکتیک های رهگیری و پشتیبانی هوایی نزدیک همچنان خشک بودند‪،‬‬
‫اما دست کم امکان جست‌وجو برای اهداف دست‌یافتنی میسر بود‪ .‬مربیان‬
‫فرانسوی‪ ،‬روس‪ ،‬مصری و هندی تالش های خود برای باال بردن کارآیی‬
‫نیروی هوایی عراق را شدت بخشیدند‪.‬‬
‫از آنجایی که جنگ هوایی محیطی تشدید شده بود و ایران ظاهرا ً‬
‫‪1 - Mont-de-Marsan‬‬
‫‪2 - AS-202A-18 Bravo‬‬
‫‪3 - Piper Warrior‬‬
‫‪4 - Piper Seneca‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬
‫که معموالً در   این موارد رخ می داد‪ ،‬این‌بار خدمه‌ی عراقی هلیکوپترهای‬
‫میل‪ 25 -‬توانستند با غافلگیر کردن یک گروه از کبراهای ایرانی دو فروند از‬
‫آنها را با مسلسل سرنگون کنند‪.‬‬
‫پنج روز بعد ایران عملیات محدودی به نام تحریرالقدس در منطقه‌ی‬
‫سد دربندیخان واقع در نزدیکی جاده‌ی سلیمانیه‪-‬بغداد انجام داد‪ .‬هدف‬
‫اصلی این عملیات تهدید جاده و نیز اشغال تأسیسات سد بود‪ ،‬اما نیروهای‬
‫ایرانی ‪ 2‬مایل دریایی (‪ 5‬کیلومتر) مانده به آن متوقف شدند‪.‬‬
‫ً‬
‫از ‪ 12‬فوریه (‪ 23‬بهمن)‪ ،‬آتش توپخانه‌ی سنگین ایران مستقیما بر‬
‫روی شهر بصره هدایت شد و خسارات سنگینی به بار آورد و به مرگ دست‬
‫کم پانزده غیرنظامی منجر گردید‪ .‬مشخص بود که ایران صبر خود را برای‬
‫پیوستن شیعیان عراق به نبرد و قیام علیه صدام از دست داده بود‪ .‬تنها سه‬
‫روز بعد‪ ،‬در شب ‪ 15‬فوریه (‪ 26‬بهمن)‪ ،‬ایرانی ها عملیات گمراه‌کننده‌ی‬
‫دیگری به نام والفجر‪ 5-‬بین مهران و دهلران (در منطقه‌ی چنگوله) انجام‬
‫دادند تا سپاه چهارم عراق در منطقه‌ی العماره در شرق دجله را از سپاه‬
‫پنجم در شمال جدا کنند‪ .‬این‌بار هم جبهه به جهنمی تبدیل شد و دو لشگر‬
‫از سپاه پاسداران مجددا ً کوشیدند به جاده‌ی بغداد‪-‬بصره بین العماره و کوت‬
‫برسند‪ .‬با وجود این‪ ،‬آنها به قلب سپاه چهارم زدند که قب ًال هوشیار و آماده‬
‫شده بود و حمله بعد از اشغال بخش های کوچکی به‌سادگی دفع گردید‪.‬‬
‫ایرانی ها به‌سرعت نقطه‌ی کانونی عملیات های خود را تغییر دادند و در عصر‬
‫‪ 21‬فوریه (‪ 2‬اسفند) حمله‌ی جدیدی را با نام والفجر‪ 6-‬در منطقه‌ی چیالت‬
‫واقع در شمال غرب دهلران و درون استان العماره‌ی عراق آغاز کردند که‬
‫باعث نبردهای سردرگمی در چند روز پیایند گردید‪ .‬ایران از هوای غبارآلود‬
‫منطقه که مانع از شناسایی های هوایی می شد به نفع خود بهره برد‪ .‬با وجود‬
‫این هر دو این حمالت گمراه‌کننده و به منظور کشاندن واحدهای ذخیره‌ی‬
‫عراق از جنوب یعنی همان جایی که قرار بود نیروی تهاجمی بزرگی دست‬
‫به حمله بزنند‪ ،‬اجرا شدند‪.‬‬
‫شکست در والفجر‪ 1-‬ایرانی ها را به انتخاب تاالب هورالهویزه به‌عنوان‬
‫منطقه‌ی عملیاتی بعدی تشویق کرد‪ .‬سرانجام برای ایرانی ها مبرهن گردید‬
‫که قدرت هوایی عراق به‌حدی رشد کرده که ادامه‌ی راه با همان طرح های‬
‫قدیمی بی نتیجه خواهد بود‪ .‬تاالب های وسیع هویزه منطقه ای بود که ایران‬
‫می توانست به‌طور گسترده از نیروهای پیاده‌ی خود با پشتیبانی هاورکرافت‬
‫و قایق های تندرو و بدون ترس از حمالت زرهی از جوانب استفاده کند‪ .‬در‬
‫غرب این منطقه‌ی عملیاتی جاده‌ی بصره‪-‬العماره با پل های ع ِزیر‪ ،‬نشوه و‬
‫قرنه قرار داشتند‪ .‬همچنین در مرکز منطقه‪ ،‬جزایر راهبردی مجنون شمالی‬
‫و جنوبی قرار داشتند که مهم ترین خشکی های هور به حساب می آمدند‬
‫و بیش از پنجاه چاه نفت با ذخیره ای معادل هفت میلیارد بشکه را در‬
‫خود جای می دادند‪ .‬درنتیجه فرماندهی عالی ایران قطع جاده‌ی العماره‪-‬‬
‫بصره و تقاطع جاده های بغداد‪-‬بصره‪-‬العماره به‌عالوه تصرف جزایر مجنون‬
‫‪ - 1‬آیت اهلل خمینی شکست های والفجر مقدماتی و یک را «سیلی ای به صورت فرماندهان‬
‫عملیات خیبر‪ :‬حمله به عراق با چاقو‬
‫ارتش عراق بعد از شکست تحقیرآمیز در خرمشهر توانست سازمان‬
‫خود را ترمیم کند و از تجربه های خود درس گرفت که باید موانع‪ ،‬آتش‬
‫متمرکز‪ ،‬پاتک ها و قدرت هوایی را با یکدیگر هماهنگ کند‪ .‬درنتیجه عراق‬
‫توانست در عملیات های رمضان‪ ،‬والفجر مقدماتی و والفجر‪ 1-‬شکست سختی‬
‫به نیروهای ایران تحمیل کند‪ .‬ایرانی ها امید زیادی به تصرف شهرهای بصره‬
‫و العماره داشتند و عدم موفقیت در این راه اوضاع سختی برای آنها رقم زد‪.1‬‬
‫دفاع ضدهوایی تقویت شده‌ی عراق‪ ،‬حمالت هوایی بیشتر درون‬
‫قلمر َوش را بسیار خطرناک و مشکل ساخته بود و با در نظر گرفتن کمبود‬
‫عکس های هوایی‪ ،‬هیچ اطالعات تاکتیکی به روزی از دشمن در اختیار‬
‫نبود‪ ،‬درحالیکه عراقی ها می توانستند با استفاده از میگ‪25-‬ها تقریباً بدون‬
‫مزاحمت مأموریت های شناسایی بلند ارتفاع بر روی ایران انجام دهند‪ .‬این‬
‫برتری به آنها کمک کرد تا اطالعات سودمندی از مواضع و مقاصد ایران‬
‫به‌دست آورند که وقتی با اطالعات ارائه شده از سوی سیا ترکیب می شدند‪،‬‬
‫تصویر کاملی در اختیار فرماندهان عراقی قرار می دادند‪ .‬از سوی دیگر‪ ،‬ارتش‬
‫و سپاه پاسداران بعد از پیروزی در خرمشهر بیشتر از هم فاصله گرفتند و‬
‫ادامه‌ی جنگ در خاک عراق بگو مگوهای بیشتری میان آنها به‌وجود آورد‬
‫و این اختالفات در برنامه ریزی والفجر مقدماتی و والفجر‪ 1-‬به اوج خود‬
‫رسیدند‪ .‬فشار برای ایجاد ساختار فرماندهی منسجم باعث واگرایی بیشتر‬
‫این دو نیرو گردید که در آن زمان به خصومت گرایید‪ .‬سرانجام برای جبران‬
‫کمبودها‪ ،‬در اوایل ‪ ،)1362( 1984‬سخنگوی بانفوذ مجلس‪ ،‬حجت االسالم‬
‫اکبر هاشمی رفسنجانی‪ ،‬توسط امام خمینی (ره) به‌عنوان فرمانده عالی‬
‫جنگ منصوب گردید و قرارگاه خاتم االنبیا با اعضایی از هر دو نیرو تشکیل‬
‫شد تا کل روند جنگ زیر یک سقف هماهنگ گردد‪ .‬رفسنجانی بیش از آنکه‬
‫یک فرمانده نظامی باشد‪ ،‬که به هیچ وجه نبود‪ ،‬یک هماهنگ کننده و «آچار‬
‫فرانسه‌ی» لجستیکی بود که حرف آخر را در راهبردهای بلند مدت می زد‪.‬‬
‫در این حین در فصل بارانی اواخر ‪ )1362( 1983‬ایرانی ها زمینه‬
‫را برای یک حمله‌ی چند جانبه در سالگرد پیروزی انقالب در فوریه‌ی‬
‫‪( 1984‬بهمن ‪ )1362‬آماده کرده بودند‪ .‬هدف مانند سال گذشته قطع‬
‫جاده‌ی بغداد‪-‬بصره و تصرف بصره بود‪ .‬این‌بار سی لشگر متشکل از حدود‬
‫سیصد هزار سرباز و داوطلب به مرزها اعزام شدند و خیلی زود همه چیز‬
‫شروع شد‪ .‬کمی قبل در ‪ 5‬فوریه (‪ 16‬بهمن) درگیری سنگینی در منطقه‌ی‬
‫مهران رخ داده بود‪ .‬هر دو طرف گروه های کوچکی از واحدهای زرهی را با‬
‫حمایت هلیکوپترهای رزمی به محل درگیری اعزام کردند‪ .‬برخالف آنچیزی‬
‫به سمت شمال خلیج فارس برود یک هدف مشروع برای آن کشور خواهد بود‪ ،‬احتمال درگیری‬
‫با اف‪14-‬ها (حتی تامکت های ایاالت متحده) را باال برد‪ .‬درمقابل ایاالت متحده متعهد شد از‬
‫کشتی های کشورهای غیردرگیر حمایت کند و یک ناو هواپیمابر را برای پوشش رفت و آمد‬
‫کشتی های بی طرف به خلیج فارس فرستاد‪.‬‬
‫ایرانی» خواند‪.‬‬
‫‪242‬‬
 ‫فصل ‪ :8‬مرحله‌ی پنجم؛ جنگ تمام عیار‬

‫اطالعاتی به عراق داده بود که نشان می داد ایران بیش از پانصد قایق تندرو‬ ‫را به‌عنوان اهداف اصلی مرحله‌ی نخست تعیین کرد‪ .1‬تثبیت پل های نشوه‬
‫را در ساحل شرقی هورالهویزه متمرکز کرده است‪.‬‬ ‫و دوعیجی و کرانه های شرقی رودخانه‌ی دجله و پیشروی به‌سوی بصره از‬
‫استفاده‌ی گسترده از هلیکوپترهای ترابری از همان ابتدا و برای اولین‬ ‫اهداف مرحله‌ی دوم بودند‪ .‬بنابراین منطقه‌ی عملیاتی جدید به پیاده نظام‬
‫بار درشب‪ ،‬پیشرفت مهمی بود‪ .‬اولین پرواز در ساعت ‪ 0200‬توسط خود‬ ‫اجازه‌ی ایفای نقشی بزرگ تر و فعا ل تر می داد و از ابتکار عمل تاکتیکی‬
‫جاللی همراه تعداد زیادی از فرماندهان سپاه انجام شد و هلیکوپتر در‬ ‫برای شکستن بن بست جنگ استفاده می کرد‪ .‬عراق به دلیل ماهیت باتالقی‬
‫جزیره‌ی مجنون شمالی فرود آمد‪ .‬اما مشکالت پرواز بر روی پوشش زمین‬ ‫هورالهویزه انتظار نداشت حمله‌ی ایران از این ناحیه انجام گیرد‪ ،‬به همین‬
‫در شب بدون تجهیزات مناسب مانع از انجام پروازهای به‌موقع در آن شب‬ ‫خاطر تنها چند تیپ فاقد استحکامات خاص برای دفاع از کل منطقه‌ی‬
‫گردید‪ .‬علیرغم این مشکالت‪ ،‬تا صبح ‪ 23‬فوریه (‪ 4‬اسفند)‪ ،‬بخشی از یک‬ ‫مجنون‪ ،‬قرنه و عزیر مأمور شده بودند‪ .‬اگر ایران می توانست جابه‌جایی های‬
‫لشگر سپاه در عمق خطوط عراق نفوذ کرده بود و ظهر هنگام اف‪4-‬ها و‬ ‫نظامی خود را پنهان نگه دارد‪ ،‬می توانست از این برتری تاکتیکی حداکثر‬
‫اف‪5-‬های ایرانی جاده بصره‪-‬العماره را بی وقفه بمباران کردند و ستون های‬ ‫استفاده را به عمل آورد‪.‬‬
‫سپاه چهارم عراق را در منطقه‌ی قلعه صالح در شمال گذرگاه عزیر در هم‬ ‫مشکالت هماهنگی و فرماندهی مانع از انجام عملیات مشترک دیگری‬
‫کوبیدند‪ .‬صبح روز بعد جنگنده‪-‬بمب افکن ها دوباره وارد عمل شدند و از‬ ‫توسط ارتش و سپاه گردید و درنتیجه در یک عملیات دو منطقه‌ی عملیاتی‬
‫ارتفاع پایین به کاروان بزرگ سپاه چهارم که آماده‌ی پاتک می شد در‬ ‫مجزا تعریف گردید‪ .‬چهار لشگر و یک تیپ هوابرد از ارتش که با دو لشگر و‬
‫جاده‌ی بصره‪-‬العماره حمله کردند‪ .‬تعداد زیادی تانک و خودرو عمدتاً با‬ ‫یک تیپ (زرهی) از سپاه تقویت می شدند‪ ،‬قرار بود حمله‌ی خود را درست‬
‫استفاده از بمب های ام کِی‪ 82.‬اسنیک آی منهدم شدند‪ .‬در همان حال لشگر‬ ‫از مقابل بصره در منطقه‌ی زید‪/‬طالئیه آغاز کنند‪ .‬پیشرانه‌ی اصلی ابتدا باید‬
‫دیگری به مجنون (شمالی و جنوبی) نزدیک شد و دیگری به ُع ِزیر رسید‪.‬‬ ‫به سمت مجنون و پل راهبردی نشوه می رفت‪ .‬درصورت موفقیت ارتباطات‬
‫نیروی هوایی و هوانیروز ایران حمالت هماهنگی را علیه واحدهای عراقی‬ ‫بصره با العماره از شمال قطع می شد و آنها به همراه پیشرانه‌ی جنوبی‬
‫در غرب پل طالئیه انجام دادند و سی و چهار تانک و خودرو زرهی را‬ ‫به پیشروی خود ادامه می دادند تا دومین شهر بزرگ عراق تصرف شود‪.‬‬
‫نابود کردند‪ .‬نقش هلیکوپترهای کبرا بسیار مهم بود‪ .‬اف‪4-‬ها و اف‪5-‬های‬ ‫پیشرانه‌ی اصلی شامل نه لشگر و نه تیپ مستقل از سپاه بود که لشگر نود‬
‫ایرانی همچنین ایستگاه رادار و پادگان رواندوز‪ ،‬شهرهای العماره‪ ،‬مقدادیه‪،‬‬ ‫و دوم زرهی ارتش هم در شمال هورالهویزه تحت فرمان آن قرار داشت‪.‬‬
‫بعقوبه‪ ،‬صاعدیه‪ُ ،‬عقره‪ ،‬اربیل‪ ،‬دیاله‪ ،‬عمادیه‪ ،‬علی غربی و علی شرقی را همراه‬ ‫به دلیل ماهیت باتالقی منطقه‌ی عملیاتی امکان استفاده از خودروها زیاد‬
‫تأسیسات نظامی و مخابراتی شان بمباران کردند‪ .‬این حمله های هماهنگ با‬ ‫نبود و به همین خاطر هوانیروز مأمور شد تا بار عملیات های لجستیکی به‬
‫استفاده از تنها ده فروند هواپیما بود که بیش از شصت‌وسه بمب را بر روی‬ ‫درون و فرای جزایر مجنون را به دوش بکشد‪ .‬مشکالت دیگر آن این بود‬
‫اهدافشان ریختند‪ .‬حمالت هوایی ایران گرچه مؤثر بودند‪ ،‬اما تعداد الزم‬ ‫که مسیرهای لجستیکی روی آب ایران طوالنی و آسیب پذیر بودند و زمین‬
‫برای گذاشتن اثری تعیین کننده بر روی نبرد را نداشتند‪.‬‬ ‫خشک کم بود و انتقال سریع نیروها و تجهیزات ضروری بودند‪ .‬بنابراین‬
‫نقش هلیکوپترها در ناحیه‌ی هور حیاتی بود و به همین خاطر فرمانده‬
‫تهاجم هلی برنی‬ ‫هوانیروز‪ ،‬سرهنگ جاللی‪ ،‬خود شخصاً بر آماده سازی ها نظارت کرد‪ .‬نیروی‬
‫پیشروی به‌سوی منطقه‌ی زید با مقاومت شدیدی مواجه شد و ایرانی ها‬ ‫هوایی ایران هم موظف به دفاع هوایی از منطقه‌ی عملیاتی و انجام وظایف‬
‫را مجبور به عقب نشینی کرد‪ ،‬پس از آن هم لشگرهای سپاه پاسداران در‬ ‫پشتیبانی نزدیک و بازدارندگی شد‪.‬‬
‫قرنه‪ ،‬نزدیک محل تالقی دجله و فرات و در جبهه ی عزیر هم ناچار به‬ ‫بدین ترتیب در شب ‪ 22‬فوریه (‪ 3‬اسفند) ایرانی ها شش لشگر را به‬
‫جزایر مجنون بازگشتند‪ .‬واحدهای آبی ایران نیز با استفاده از چند صد‬ ‫خور تاالب هوالهویزه اعزام نموده و عملیاتی با نام خیبر را به سمت دجله‪/‬‬
‫قایق کوچک و الستیکی به درون و پشت استحکامات دشمن نفوذ کرده و‬ ‫اروندرود و محل تالقی سپاه سوم و چهارم عراق آغاز کردند‪ .‬از آنجایی‬
‫به جزایر مجنون حمله ور شدند‪ .‬آنها سرانجام موفق به درهم‌کوبیدن یک‬ ‫که عراق این منطقه را سدی طبیعی به حساب می آورد که عبور تعداد‬
‫تیپ مدافع از نیروهای جیش الشعبی شدند‪ ،‬اما تثبیت منطقه بیش از آنچه‬ ‫زیادی از نفرات دشمن از آن بعید به نظر می رسید‪ ،‬فرماندهی مرکزی در‬
‫انتظار می رفت طول کشید‪ .‬سپاه و بسیج با تحمل تلفات سنگین توانستند‬ ‫بغداد علیرغم هشدار از سوی آمریکایی ها دچار آشفتگی شد‪ .‬ایاالت متحده‬
‫سرپلی را به‌دست آورده و آن را حفظ کنند‪ .‬ناتوانی واحدهای زمینی عراق‬
‫‪ - 1‬جزایر مجنون مصنوعی بودند و به‌عنوان بخشی از پروژه ی استخراج نفت متشکل از پنجاه در دفع ایرانی ها از جزایر مجنون‪ ،‬به نیروی هوایی عراق فشار آورد تا از‬
‫حلقه چاه نفت و صد و هفتاد کیلومتر مربع‪ ،‬توسط عراقی ها بر روی تپه های شنی و گلی احداث جنگنده‪-‬بمب افکن های خود در ارتفاع پایین استفاده کند‪ .‬به همین خاطر‬
‫شدند‪ .‬سرنوشت جزایر مجنون به‌خاطر منابع عظیم نفت آنها که هفت میلیارد بشکه تخمین زده عملکرد آنها دقیق تر و قاطعانه تر شد و سرانجام میزانی از موفقیت را به‬
‫نمایش گذاشت‪ .‬با این‌حال‪ ،‬خسارات نیز به‌خصوص هنگام حمله به عمق‬ ‫می شد‪ ،‬به اندازه‌ی جنگ نفتکش ها برای شرکت های نفت غربی اهمیت داشت‪.‬‬

‫‪243‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬
‫سی اچ‪ 47-‬شینوک هوانیروز و نیروی هوایی به اضافه‌ی چندین اس‪61 -‬‬
‫نیروی دریایی‪ ،‬نیروهای کمکی سپاه را در عمق جزایر مجنون و دست کم‬
‫‪ 5/5‬مایل دریایی (‪ 10‬کیلومتر) پشت خط دوم دفاعی عراق پیاده کردند‪.1‬‬
‫نیروی هوایی عراق هم همین امر را پیگیر شد و هلیکوپترهای ترابری و رزمی‬
‫خود برای اعزام نیروهای کمکی به اطراف قرنه و رود دجله به کار گرفت‪ .‬اما‬
‫تا آن موقع ایرانی ها تعداد زیادی توپ های ضدهوایی و موشک های سام‪7-‬‬
‫به منطقه آورده بودند و در ‪ 25‬فوریه (‪ 6‬اسفند)‪ ،‬تنها طی پنج ساعت هفت‬
‫میل‪ 8-‬که در تالش برای سد کردن مسیرهای پیشروی ایرانیان‪ ،‬نیروهای‬
‫ویژه را به منطقه می بردند‪ ،‬سرنگون شدند‪ .‬گزل ها و آلوئت های عراقی گرچه‬
‫با راکت انداز و محفظه های توپ مسلح شده بودند‪ ،‬اما طی ضدحمالت به‬
‫دلیل آسیب پذیری نسبت به آتش سالح های سبک دچار مشکالت بسیاری‬
‫گشتند‪ .‬یکی از آنها در بعدازظهر بر فراز رود دجله سقوط کرد و عراقی ها‬
‫باز هم مجبور شدند بار را بر دوش هلیکوپترهای رزمی میل‪ 25-‬و نیروهای‬
‫پیاده‌ی خود بگذارند که به اندازه‌ی ایرانی ها تلفات داده بودند‪ .‬همانروز‪ ،‬پنج‬
‫کبرای هوانیروز مأموریتی خطرناک در عمق خاک عراق و شرق قرنه انجام‬
‫دادند و مواضع واحدهای زرهی عراق را که برای دور بعدی ضدحمالت‬
‫آماده می شدند راکت باران کردند‪ .‬در اوایل صبح ‪ 26‬فوریه (‪ 7‬اسفند)‪ ،‬یک‬
‫اف‪14-‬ا ِی‪ ،‬دامی برای یک دسته‌ی بزرگ میگ‪23-‬بی ان مهاجم پهن کرد‪.‬‬
‫اولین میگ عراقی توسط یک موشک فونیکس سرنگون شد و طی جنگ و‬
‫گریز دو فروند دیگر طی پنج دقیقه به‌وسیله‌ی سایدوایندرها نابود شدند‪.‬‬
‫در آن زمان هلیکوپترهای هوانیروز نیروهای بیشتری را به منظور قطع‬
‫خطوط تدارکاتی عراق به هر دو جزیره منتقل کردند‪ .‬هر دو طرف تعدادی‬
‫هلیکوپتر در این روز از دست دادند (عمدتاً به آتش زمینی)‪ ،‬اما ایرانی ها‬
‫سرسختانه به مأموریت های پروازی خود پشت خطوط جبهه ادامه می دادند‪.‬‬
‫این عملیات ها با پشتیبانی فانتوم ها و تایگرها پیگیری می شد‪ .‬آنها چندین‬
‫مأموریت پشتیبانی هوایی نزدیک انجام دادند و بمب های خوشه ای بر مواضع‬
‫پیاده‌نظام عراق ریختند و نیز با هلیکوپترهای آنها درگیر شدند‪ .‬با این وجود‪،‬‬
‫نیروی هوایی عراق گهگاه برتری هوایی منطقه ای را به‌دست می آورد‪ ،‬زیرا‬
‫تامکت های ایران به‌طور دائم پوشش هوایی ایجاد نمی کردند‪ .‬نقش اف‪-‬‬
‫‪14‬ها آنقدر مهم بود که وقتی بر فراز جبهه پرواز نمی کردند‪ ،‬میگ ها و‬
‫سوخوهای عراقی مانند «پرندگان هورالهویزه» آسمان را پر می کردند و‬
‫به‌راحتی به بمباران مواضع ایران می پرداختند‪ .‬شاید به همین دلیل بود که‬
‫فرمانده جنگ‪ ،‬رفسنجانی‪ ،‬کارایی این هواپیما را بسیار ویژه می خواند‪ .2‬این‬
‫روز شاهد یک رویداد مهم دیگر هم بود‪ .‬عناصری از واحدهای پیشرونده‌ی‬
‫‪ - 1‬در ‪ )1362( 1983‬ایران موفق شد با فشار بر شرکت الیکوپتری مریدیونالی آن را مجبور به‬
‫ارسال قطعات یدکی برای باقیمانده‌ی هلیکوپترهای ترابری کند‪ .‬این هلیکوپترها امروزه ستون‬
‫فقرات هوانیروز هستند‪.‬‬
‫باند با سرعت زیاد با تور بریر برخورد کردند و هواپیما نود درجه به سمت زمین خاکی کنار باند‬
‫‪ - 2‬او در ‪ 26‬فوریه‌ی ‪ 8( 1984‬اسفند ‪ )1362‬گفت‪« :‬نیروی هوایی ما امروز حتی قدرتمندتر‬
‫از روزهای ابتدایی جنگ است‪ .‬ما تاکنون هیچ اف‪14-‬ای از دست نداده ایم و اف‪ 14-‬هواپیمایی‬
‫است که دشمن جرأت نزدیک شدن به آن را هم ندارد‪».‬‬
‫جبهه‌ی ایران سنگین بودند‪ .‬در این منطقه هلیکوپترهای رزمی نیز وارد‬
‫جریان نبرد شدند و دست کم یک میل‪ 25-‬در بعدازظهر در منطقه‌ی‬
‫طالئیه سرنگون شد‪.‬‬
‫فرماندهان ایرانی امید زیادی داشتند تا از این منطقه‌ی عملیاتی‬
‫به سمت بصره پیشروی کنند اما همه دستآوردهای آنها در آستانه‌ی از‬
‫دست رفتن بود‪ .‬نگه داشتن جزایر تحت آتش سنگین و متمرکز عراق‬
‫به نظر غیرممکن می رسید‪ ،‬اما ایرانی ها چاره ای به‌جز مقاومت نداشتند‪.‬‬
‫پیشرفت یکنواخت نیروهای پراکنده شده‌ی سپاه که نیروهایش به‌راحتی‬
‫با هلیکوپتر‪ ،‬قایق و از طریق باریکه‌ی خشکی توسط موتورسیکلت و پیاده‬
‫از باتالق ها می گذشتند‪ ،‬ارزش به‌سزایی برای تهران داشت‪ .‬در همین حال‬
‫عراقی ها برای جابه‌جایی تجهیزات سنگین خود و دفع جابه‌جایی‌های ایران‬
‫مشکالت بسیاری داشتند‪ .‬در ب ِیدا‪ ،‬عراق با پاتکی سنگین هر آنچه داشت‬
‫ازجمله زرهی و هلیکوپتر را به میدان آورد و نبردی سنگین برای چند روز‬
‫ادامه یافت‪ .‬میل‪25-‬ها و آلوئت های آنها نه‌تنها به سرپل بلکه به آبراهه های‬
‫باریکی که اکنون مملو از قایق های کوچک بودند‪ ،‬حمله کردند‪.‬‬
‫در ‪ 25‬فوریه (‪ 6‬اسفند) ایرانی ها دوباره عراقی ها را با حمله ای دیگر‬
‫غافلگیر کردند‪ .‬بیش از صد فروند هلیکوپتر بل ‪ 214‬و ا ِی بی‪ 206.‬و نیز چند‬
‫تعقیب و گریز‬
‫در ظهر ‪ 24‬فوریه‌ی ‪ 5( 1984‬اسفند ‪ ،)1362‬سه یا چهار اف‪5-‬ای‬
‫به فرماندهی سروان عبدالحمید نجفی از پایگاه دوم شکاری در تبریز مأمور‬
‫بمباران ایستگاه رادیو‪/‬تلویزیون و زاغه‌ی مهمات در شمال شرقی عراق‬
‫شدند‪ .‬بر اساس گزارش‌ها پس از نابودی اهداف‪ ،‬دسته در هنگام بازگشت‬
‫از مأموریتی در عمق خاک عراق دچار کمبود سوخت شد و درنتیجه‬
‫هیچ درگیری هوایی مگر در صورت اجبار ممکن نبود‪ .‬خیلی زود چندین‬
‫رهگیر عراقی با سرعت باال در پشت سر دسته‌ی تایگرها ظاهر شدند‪ .‬اما‬
‫دسته توانست با روشن کردن پس سوز و در ارتفاع بسیار پست از دست‬
‫هواپیماهای متعدد عراقی بگریزد و وارد خاک ایران گردد‪ .‬با این‌حال این‬
‫تاکتیک تقریباً تمام سوخت موجود در مخزن آنها را سوزاند‪.‬‬
‫درست قبل از رسیدن به پایگاه موتور سمت راست سروان نجفی‬
‫خاموش شد و لحظاتی بعد موتور دوم به سرنوشت اولی دچار گردید‪ .‬اف‪5-‬‬
‫اکنون بر روی هوا سر می خورد و نجفی علیرغم دستورها مبنی بر ترک‬
‫هواپیما در پرنده باقی ماند و چند دقیقه بعد به‌سالمت بر روی یک جاده‌ی‬
‫خاکی فرود آمد‪.1‬‬
‫‪ - 1‬امیر سرتیپ خلبان عبدالحمید نجفی بعد از شهید اردستانی بیشترین پرواز جنگی را با‬
‫هواپیمای اف‪ 5-‬دارند‪ .‬در این حادثه ایشان در پایگاه چهارم شکاری فرود آمدند ولی در انتهای‬
‫چرخید و از حرکت ایستاد‪ .‬مترجم به نقل از‪ :‬غرش رعد‪ ،‬محمد معما‪ ،‬عماد فردا‪ ،1394 ،‬ص‪.‬‬
‫‪.213‬‬
‫‪244‬‬
 ‫فصل ‪ :8‬مرحله‌ی پنجم؛ جنگ تمام عیار‬

‫را با آتش سنگین توپخانه همراه با حمالت هوایی با بمب ها و راکت های‬ ‫ایران‪ ،‬برای مدت کوتاهی جاده‌ی بصره‪-‬العماره را قطع کردند و با رسیدن به‬
‫شیمیایی‪ ،2‬قبل از رسیدن سپاه سوم و پنجم دفع کردند‪ .‬نیروی هوایی ایران‬ ‫ساحل شرقی دجله‪ ،‬وارد قرنه شدند‪ ،‬اما نتوانستند پل نشوه را تصرف کنند‪.‬‬
‫هم بر فراز جبهه فعال بود و چندین مأموریت پشتیبانی هوایی نزدیک به‬ ‫عراق باعجله در العماره وضعیت اضطراری اعالم کرد و به‌سرعت نیروهای‬
‫انجام رساند‪ ،‬اما یک یا دو اف‪5-‬ای و یک خلبان را در ‪ 28‬فوریه (‪ 9‬اسفند)‬ ‫خود را با هلیکوپترهای میل‪ 6-‬و میل‪ 8-‬به نقاط درگیری فرستاد‪ .‬ایرانی ها‬
‫از دست داد‪ .‬در همان‌روز دو افسر بلندپایه‌ی ایران به دلیل سقوط هلیکوپتر‬ ‫خیلی زود از قرنه و جاده‌ی بصره‪-‬العماره عقب رانده شدند و چون اکنون‬
‫ا ِی بی‪ 206.‬در حین بازگشت از مجنون‪ ،‬به شهادت رسیدند‪.‬‬ ‫در فضای باز و بدون پوشش هوایی مناسب بودند‪ ،‬به اهدافی آسان برای‬
‫تهران مصمم بود که تسلیم نشود‪ .‬در ‪ 29‬فوریه (‪ 10‬اسفند)‪ ،‬دو لشگر‬ ‫نیروهای نظامی عراق در آن‌سوی دجله با سنگرهای مقاوم و نیز نیروی‬
‫دیگر سپاه پاسداران هم که به‌خوبی با زرهی و ماشین های راه سازی غنیمت‬ ‫هوایی عراق بدل گشتند‪.‬‬
‫گرفته شده از عراق مجهز شده بودند‪ ،‬وارد عمل شدند‪ .‬در یک حرکت خیره‬ ‫با وجود این‪ ،‬در اوایل روز ‪ 27‬فوریه (‪ 8‬اسفند)‪ ،‬ایرانی ها موج دیگری‬
‫کننده این دو لشگر توانستند پل معلقی به طول ‪ 8/5‬مایل دریایی (‪16‬‬ ‫متشکل از پنجاه هلیکوپتر و نیروهای سپاه سوار بر آنها را به سمت مجنون‬
‫کیلومتر) به نام پل خیبر به سمت مجنون جنوبی بزنند و همچنین بیشتر‬ ‫فرستادند‪ .‬دسته‌ی بزرگ کشف گردید و عراقی ها سریعاً رهگیرهایشان‬
‫راه هایی که توسط عراق در آنها آب انداخته شده بود را تعمیر کنند‪ .‬نیروی‬ ‫را آگاه کردند‪ .‬دقایقی بعد نبرد سهمگین جنگنده علیه هلیکوپتر بر فراز‬
‫هوایی هم به‌دنبال آن یک آتشبار ام آی  ام‪23-‬بی در منطقه نصب کرد‪.‬‬ ‫هورالهویزه شکل گرفت که در آن خلبانان ایرانی هیچ شانسی نداشتند‪ .‬آنها‬
‫این پل به‌شدت مورد دفاع قرار می گرفت و تعداد زیادی موضع توپ های‬ ‫نه می توانستند فرار کنند‪ ،‬نه مخفی شوند و نه تیراندازی کنند‪ .‬سوخو‪20-‬ها‪،‬‬
‫ضدهوایی اطراف آن و داخل تاالب بر روی سکوهای مخصوص مستقر شده‬ ‫میراژ اف‪1.‬ای کیوها‪ ،‬میگ‪21-‬ها و میگ‪23-‬های عراقی مانند پرندگان‬
‫بودند که مانع از پرواز هواپیماهای عراقی در ارتفاع پایین و هدف گیری دقیق‬ ‫شکاری بر روی آنها شیرجه می رفتند و با موشک های هوا به هوا و توپ‬
‫آنها می شدند‪ .‬ساختار پل به ایرانی ها کمک می کرد که بخش های آسیب‬ ‫بر روی آنها آتش می گشودند‪ .‬در مجموعه ای از جنگ و گریزهای خونین‪،‬‬
‫دیده را به‌سرعت تعویض کنند‪ .‬صبح روز بعد‪ ،‬هر دو لشگر در آن‌سوی‬ ‫خلبانان عراقی مدعی زدن دو شینوک‪ ،‬پنج بل‪ 214-‬و یک ا ِی بی‪206.‬‬
‫اروندرود هجوم بردند و تقریباً به سبک شوروی تالش کردند قرنه را تصرف‬ ‫در کمتر از ده دقیقه شدند‪ .‬طبق گزارش‌ها یک بل ‪ 214‬اصفهان با دیدن‬
‫کنند‪ .‬اما این‌بار نبود پوشش هوایی کافی و دستورات دقیق فرماندهی‪،‬‬ ‫آسیب هایی از مهلکه گریخت‪ .1‬اما برای نیروهای عراقی در مجنون دیگر دیر‬
‫آنها را معرض تلفاتی قرار داد که برای هیچکس قابل قبول نبود‪ .‬جنگنده‪-‬‬ ‫شده بود و آنها در نبردی تن به تن در هم کوبیده شدند‪ .‬جالب آنکه حتی‬
‫سربازان جیش الشعبی شجاعانه جنگیدند و اولین حمله‌ی ایران به دجله‬
‫‪ - 2‬اولین حمله‌ی ثبت شده‌ی شیمیایی عراق در تاریخ ‪ 13‬ژانویه‌ی ‪ 23( 1981‬دی ‪ )1359‬در‬
‫منطقه ای بین هالله و نی خزر در پنجاه کیلومتری غرب ایالم بود‪ .‬مترجم به نقل از‪ :‬اولین های‬ ‫‪ - 1‬جالب آنکه ایران گزارش اولیه‌ی آژانس خبری یوگوسالوی‪ ،‬تانجوگ‪ ،‬در مورد تلفات را انکار‬
‫دفاع مقدس‪ ،‬محمد خامه یار‪ ،‬نشر رهپویان‪ ،1383 ،‬ص ‪.146‬‬ ‫نکرد‪ ،‬اما به دلیل عدم اشاره‌ی یوگوسالوها به تلفات عراق اعتراض خود را ابراز داشت‪.‬‬

‫یک موضع اورلیکن نیروی هوایی ایران در عملیات خیبر‪ .‬اورلیکن ها کارآیی خوبی در‬ ‫بل ‪ 214‬هوانیروز در حال برخاستن از زمین‪ .‬صدها فروند از این هلیکوپترها در طول‬
‫برابر پرنده های عراقی به خصوص هلیکوپترها از خود به نمایش گذاشتند‪.‬‬ ‫جنگ به ویژه عملیات خیبر‪ ،‬مورد استفاده قرار گرفتند‪( .‬مجموعه عکس نویسندگان)‬

‫‪245‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫را همین جا یکسره کنیم‪ ،‬زیرا ادامه‌ی این وضعیت دارد غیرقابل تحمل‬
‫می شود»‪ .‬سپاه پاسداران همه راه های ممکن را امتحان کرد‪ ،‬اما مقاومت‬
‫عراق سریع و مؤثر بود و مانع دست دادن دو محور سپاه در مجنون و طالئیه‬
‫شد‪ .‬طالئیه گلوگاه لجستیکی زمینی بسیار مهمی برای نیروهای ایران بود‬
‫و به همین خاطر عراقی ها تمام آتش خود را بر روی آن متمرکز ساختند‬
‫که شامل بمباران های سنگین هوایی نیز می شد‪ .‬با توجه به عدم موفقیت‬
‫در محورهای دیگر‪ ،‬اکنون تمام تالش ها بر حفظ جزایر مجنون متمرکز‬
‫شده بودند‪ ،‬زیرا از دست دادن آنها می توانست ضربه‌ی ویرانگری به کل‬
‫تالش های جنگی ایران بزند‪ .‬در ‪ 6‬مارس (‪ 16‬اسفند) نیروی هوایی عراق با‬
‫حمالت سنگین هوایی و اعزام جنگنده‪-‬بمب افکن ها و هلیکوپترهای رزمی‬
‫برای پشتیبانی از ضدحمالت علیه مجنون جنوبی پاسخ داد‪ ،‬اما ایرانی ها‬
‫علیرغم کمبود مهمات و آتش سنگین عراق توانستند خطوط خود را حفظ‬
‫کنند‪ .‬کبراهای ایرانی نقش ویژه ای در خنثی کردن پاتک های عراق داشتند‪،‬‬
‫اما در این روز فرماندهی عملیاتی نیروی هوایی ایران با شنیدن خبر شهادت‬
‫فرمانده عملیات هوایی‪ ،‬عملیات خیبر‪ ،‬سرهنگ محمد حق شناس دچار‬
‫ضایعه ای جبران ناپذیر گشت‪ .‬سرهنگ حق شناس‪ ،‬خلبان اف‪5-‬ای‪ ،‬که بر‬
‫فراز مجنون هدف قرار گرفت و به شهادت رسید‪ ،‬دانشجوی خلبانی ممتاز‬
‫در ایاالت متحده بود که در طول جنگ به رزم آرای کلیدی و یکی از بهترین‬
‫خلبانان نیروی هوایی ایران تبدیل گردید‪.2‬‬
‫پاتک دوم روز بعد آغاز گردید و با حمالت هوایی سنگین تری همراه‬
‫را به واشینگتن فرستاد تا ایاالت متحده را از همکاری با اسرائیل در این ماجرا منصرف کند‪.‬‬
‫بود‪ .‬این حمالت توانستند تقریباً تمام مسیرهای لجستیکی به جزیره را‬
‫چه در هوا و چه بر روی زمین مختل کنند‪ .‬عراق همچنین دست به جنگ‬
‫روانی زد و تهدید کرد جزایر را با همه‌ی افراد روی آنها به‌وسیله‌ی موشک‬
‫و بمب نابود خواهد کرد‪ .‬اما ایرانی ها این حمله را نیز دفع کردند و همین‬
‫موجب حمالت شیمیایی کورکورانه بیشتر گردید‪ .‬سومین موج ضدحمالت‬
‫عراق در ‪ 8‬مارس (‪ 18‬اسفند) اجرا گردید و آنها هر آنچه داشتند برای‬
‫پس گرفتن مناطق از دست‌رفته به میدان آوردند‪ .‬این بار نیروی هوایی‬
‫عراق برای اولین بار از بمب های هواسوز و شیمیایی در مقیاس گسترده‬
‫استفاده کرد و ایرانی ها را در وضعیت بغرنجی قرار داد‪ .‬در این عملیات ها‪،‬‬
‫سوخو‪ 22 -‬ام ‪ِ 3-‬کی های بروزرسانی‌شده‌ی حامل بمب های پانصد کیلوگرمی‬
‫بمب افکن ها و هلیکوپترهای عراقی (درحالیکه بر روی زمین لخت خساراتی‬
‫متحمل شدند) با احتراز از دفاع هوایی و هلیکوپترهای رزمی کبرا‪ ،‬بیشتر‬
‫تانک های تی‪ 72-‬و خودروهای زرهی حامل توپ های زد  اس  یو‪4-23 -‬‬
‫ایران را منهدم کردند‪ .‬بنابراین پیشروی ایران به سمت قرنه توسط قدرت‬
‫هوایی و زرهی عراق متوقف شد‪ .‬بین ‪ 29‬فوریه تا ‪ 1‬مارس (‪ 10‬تا ‪11‬‬
‫اسفند)‪ ،‬دو طرف در یکی از بزرگ ترین نبردهای جنگ به زد و خورد‬
‫پرداختند و ایرانی ها با امواج پی در پی تانک ها و هلیکوپترهای رزمی عراق‬
‫مواجه شدند‪ .‬با وجود این‪ ،‬عراقی ها از بیرون راندن دشمن از مجنون عاجز‬
‫بودند‪ .‬حتی پس از استفاده‌ی مکرر از دسته های پنجاه فروندی هواپیما در‬
‫آن واحد و به کارگیری سالح های شیمیایی در ‪ 7 ،3 ،2‬و ‪ 9‬مارس (‪،12‬‬
‫‪ 17 ،13‬و ‪ 19‬اسفند) به دلیل اینکه ایرانی ها تمام پل های شناور‪ ،‬سکوها‬
‫و چند نقطه‌ی محدود خشک در جزایر را در اختیار خود داشتند‪ ،‬این کار‬
‫برای آنها میسر نگردید‪.1‬‬
‫مرحله‌ی دوم عملیات خیبر در ‪ 29‬فوریه (‪ 10‬اسفند) در منطقه‌ی‬
‫طالئیه آغاز گردید‪ .‬صبح هنگام‪ ،‬رفسنجانی به فرماندهان سپاه پاسداران‬
‫فشار می آورد که به هر قیمتی پیشروی کنند و تأکید می کرد «ما باید کار‬
‫‪ - 1‬در اوایل مارس اسرائیل اطالعاتی را پیرامون یک کارخانه‌ی تولید گازهای شیمیایی در‬
‫نزدیکی روثبه منتشر ساخت‪ .‬صدام که از یک حمله‌ی بازدارنده‌ی دیگر اسرائیل مشابه آنچه‬
‫علیه راکتور تویثه انجام شد‪ ،‬هراس داشت‪ ،‬بالفاصله معاون وزیر امور خارجه‪ ،‬عصمت ک ّتانی‪،‬‬
‫درحقیقت‪ ،‬آسیبی به کارخانه نرسید و این قطعاً نشانه ای از حسن نیت ایاالت متحده بود که‬
‫عراق در آن زمان از واشینگتن دریافت کرد‪ .‬بعدا ً در طول جنگ دوم خلیج در دهه‌ی ‪،1990‬‬
‫ایاالت متحده مجبور شد برای نابودی این تأسیسات زحمت زیادی را متحمل شود‪ ،‬زیرا در آن‬
‫هنگام برنامه‌ی تولید سالح های شیمیایی و زیستی عراق بیش از حد پیشرفت کرده بود‪.‬‬

‫‪ - 2‬دست کم سه روایت و دو تاریخ مختلف برای شهادت سرهنگ حق شناس وجود دارد‪.‬‬
‫همانطور که قب ًال ذکر گردید بر اساس گزارش‌ها او در حین انجام مأموریت با اف‪5-‬ای بر فراز‬
‫مجنون در ‪ 6‬مارس ‪ 16( 1984‬اسفند ‪ )1362‬به شهادت رسید‪ .‬با وجود این در آن زمان ایران‬
‫اعالم کرد او در اثر تصادف با یک کامیون در جاده‌ی سوسنگرد‪-‬هویزه در همان تاریخ کشته شده‬ ‫پیــاده شــدن ســربازان ایرانــی از یــک ســی اچ‪47-‬ســی نیــروی هوایــی‬
‫است‪ .‬منابع دیگر اما عنوان می کنند که او در ‪ 26‬آگوست ‪ 4( 1984‬شهریور ‪ )1363‬در حمله‌ی‬ ‫ایــران (بــه شــماره ‪ .)5-9305‬از هلیکوپترهــا بــه تعــداد زیــاد در عملیات هــا‬
‫هوایی عراق به پایگاه چهارم شکاری درحالیکه سعی داشت سوار جنگنده‌ی خود شود به شهادت‬ ‫اســتفاده می شــد و گاهــی حتــی بــا آن نیــرو پشــت خطــوط دشــمن پیــاده‬
‫رسیده است‪ .‬قدر مسلم آن است که او جزو معدود خلبانانی بود که اجازه داشت با سوار کردن‬
‫می گردیــد‪ .‬امــا ایــن پرنــده نســبت بــه جنگنده هــای دشــمن کــه بــه دنبــال‬
‫فرمانده سپاه‪ ،‬محسن رضایی‪ ،‬در کابین عقب اف‪5-‬اف‪ ،‬برای بررسی صحنه‌ی عملیات ها بر فراز‬ ‫اهــداف مناســب می گشــتند‪ ،‬بســیار آســیب پذیر بودنــد و ده فرونــد از‬
‫مناطق عملیاتی پرواز کند‪( .‬یکی از خلبانان در گفتگو با مترجم تأیید کرد که ایشان در جبهه و‬
‫در تصادف خودرویی که برای بازدید می رفت به شهادت رسیدند)‬ ‫آنهــا بــه همیــن شــیوه ســرنگون شــدند‪( .‬مجموعــه عکــس نویســندگان)‬

‫‪246‬‬
 ‫فصل ‪ :8‬مرحله‌ی پنجم؛ جنگ تمام عیار‬

‫زندان های انقالبی آزاد شده بودند علیه رهبری حکومت و حمالت عراق‬ ‫حاوی خردل و تابون مایع و دارای فیوزهای اسپانیایی ام یو‪ 1 9-‬به منطقه‬
‫به‌وجود آمده بود‪ .‬افسران نیروی هوایی ایران به‌ویژه احساس می کردند که‬ ‫اعزام می شدند‪ .‬همچنین گزارش هایی در دست است که هواپیماهای عراقی‬
‫تلفات سنگین آنها برای هیچ بوده است (هشتاد  وپنج درصد تلفات جنگ با‬ ‫بشکه های یک و نیم متری پالستیکی زرد رنگی به وزن صد و سی و پنج‬
‫عراق بین سپتامبر ‪ 1980‬تا تابستان ‪ 1984‬رخ داد)‪ .‬تصفیه های جدیدی‬ ‫کیلوگرم‪ ،‬حاوی مواد شیمیایی پرتاب می کردند که به محض برخورد با زمین‬
‫انجام شدند‪ .‬فشار از سوی دولت ایاالت متحده نیز تحویل تقریباً تمام‬ ‫به دو نیم می شدند‪ .2‬حمالت شیمیایی معموالً شامل دو یا سه موج پی‌درپی‬
‫قطعات یدکی را متوقف ساخته بود و قطعات موجود باید با احتیاط مورد‬ ‫بود و گاهی شامل بمباران با بمب های معمولی نیز می شد‪ .‬این حمالت‬
‫استفاده قرار می گرفتند‪ .‬تنها صادرات نفت بود که کشور را از ورشکستگی‬ ‫هرچند هنوز به حد اعالی خود نرسیده بودند‪ ،‬اما اثرات آنها بر نیروهای‬
‫نجات می داد و نیروی هوایی ایران می بایست بیشتر به دفاع از مراکز نفتی‬ ‫ناآماده سپاه وحشتناک و شوک آور بودند‪ ،‬ولی همچنان نمی توانستند بر‬
‫در اطراف آبادان و خارک و خلیج فارس می پرداخت چراکه این مراکز اکنون‬ ‫روند نبرد تأثیر قاطعی بگذارند‪ .‬درحالیکه جنگ افزارهای شیمیایی و یک‬
‫تحت فشار شدیدی بودند و بیش از هر زمان دیگر باید به‌صورت شبانه‌روزی‬ ‫پاتک دیگر نتوانست ایرانی ها را از جزیره بیرون براند و با دفاع جانانه دفع‬
‫از آنها دفاع می شد‪ .‬به‌عنوان مثال ایاالت متحده که نگران اوضاع جاری‬ ‫گردید‪ ،‬ایران اعالم کرد به‌عنوان بخشی از خسارات جنگ این جزایر را به‬
‫بود‪ ،‬انتقال اطالعات به عراق را فزونی بخشید و به‌صورت غیر مستقیم‬ ‫خاک خود ضمیمه خواهد کرد و بر همین اساس نام آنها را به «جزایر خیبر»‬
‫عراق را تشویق می کرد که از قدرت هوایی اش استفاده‌ی بیشتری کند و‬ ‫تغییر داد‪.‬‬
‫جنگ را برای تضعیف اقتصاد ایران به نواحی پشتی خطوط دفاعی ایران‬
‫بکشاند‪ .‬به همین خاطر بعد از عملیات خیبر‪ ،‬عراق دوباره فشار بر خارک و‬
‫نفتکش ها را افزایش داد‪ .‬در بهار ‪ )1363( 1984‬آواکس های آمریکایی از‬ ‫اولین محاصره‌ی خارک‬
‫راه دور اطالعات فراوانی از مناطق جنگی جمع آوری می کردند تا اطالعات‬ ‫سال ‪ ،)1363( 1984‬سال سختی برای نیروی هوایی ایران بود‪ ،‬چراکه‬
‫ماهواره ای را که قب ًال از طریق عربستان در اختیار عراق قرار می گرفت را‬ ‫ناخشنودی فزاینده ای در میان افسران میان پایه که در ‪ )1361( 1982‬از‬
‫تکمیل کنند‪.3‬‬
‫نیروی هوایی عراق بعد از دفع عملیات خیبر در ‪ 16‬فوریه‌ی ‪27( 1984‬‬ ‫‪1- MU-9‬‬
‫بهمن ‪ ،)1362‬دوباره هواپیماها و هلیکوپترهای خود را برای انجام حمالت‬
‫‪ -2‬جنگ افزارهای شیمیایی عراق در زاغه‌ی مهمات خمیسیه واقع در جنوب قرنه و نزدیک‬
‫ضدکشتی به خلیج فارس اعزام کرد‪ .‬تنها شش روز بعد‪ ،‬در ‪ 22‬فوریه (‪3‬‬ ‫پایگاه هوایی طلیل ذخیره و نگهداری می شدند‪ .‬سیا اولین بار در جوالی ‪( 1984‬تیر ‪ ،)1363‬با‬
‫اسفند)‪ ،‬دسته ای متشکل از میراژ اف‪1.‬ای کیوها و سوخو‪22 -‬ام‪ِ 3 -‬کی ها‬ ‫مشاهده‌ی یک کامیون پاکسازی که معموالً متعلق به دفاع شیمیایی تاکتیکال است‪ ،‬از وجود‬
‫خارک را هدف قرار دادند و لنگرگاه ها و تلمبه خانه‌ی اصلی آن را بمباران‬ ‫خمیسیه اطالع یافت‪ ،‬اما تحلیلگران علت حضور آن کامیون در محل را متوجه نشدند‪ .‬این‬
‫اطالعات توسط نیروی هوایی ایران در اختیار یکی از سفیران ایاالت متحده قرار گرفت و حاوی‬
‫کردند‪ .‬در ‪ 24‬فوریه (‪ 5‬اسفند)‪ ،‬سوپرفرلون ها که تحت پوشش میراژها‬
‫موقعیت جغرافیایی و احتماالً عکس های هوایی بود‪ .‬ایاالت متحده بعدا ً از این اطالعات در جنگ‬
‫عملیات می کردند‪ ،‬بعد از استفاده از حریم هوایی کویت‪ ،‬مدافعان خارک‬ ‫دوم خلیج فارس بهره برد‪.‬‬
‫را غافلگیر کرده و کشتی باری سی‌هزار تنی بریتانیایی چارمینگ‪ 4‬را با دو‬
‫موشک اگزوست در نزدیکی بوشهر هدف قرار دادند‪ .‬ایرانی ها دسته‌ی عراقی‬
‫را در حین عقب نشینی تعقیب کردند و به نظر می رسد هر دو طرف در‬
‫جریان نبردی هوایی که درگرفت خساراتی را متحمل شدند‪ :‬نیروی هوایی‬
‫عراق یک میراژ اف‪1.‬ای کیو و نیروی هوایی ایران یک اف‪14-‬ا ِی‪ .‬درحقیقت‬
‫فرماندهان ایران در تالش برای یافتن راهی برای مقابله با حمالت هوایی‬
‫عراق بودند‪ .‬هم ابزارهای دفاعی فعال و هم غیر فعال با درصدی از موفقیت به‬
‫کار گرفته شده بودند‪ .‬درحالیکه اف‪14-‬اِی ها و اف‪4-‬ای ها مدام گشت های‬
‫رزمی بین خارک و بوشهر انجام می دادند‪ ،‬عملیات آنها فاقد پوشش راداری‬ ‫ســرهنگ محمــد حق شــناس‬
‫مناسب بود‪ .‬از لحاظ نظری به‌خاطر برد موشک های فونیکس‪ ،‬تامکت ها‬ ‫در ایــاالت متحــده دوره دیــد‬
‫و یکــی از بهتریــن رزم آرایــان‬
‫‪ - 3‬جان کِی‪ .‬کولی (خبرنگار شبکه‌ی ا ِی بی سی)‪ ،‬تصفیه حساب‪ -‬جنگ طوالنی آمریکا در‬ ‫جنــگ هوایــی در نیــروی هوایی‬
‫خاورمیانه‪ ،‬مؤسسه‌ی براسیز (بریتانیا)‪ ،1991 ،‬ص‪.129 .‬‬ ‫ایــران بــه حســاب می آمــد‪.‬‬
‫‪4 - Charming‬‬ ‫(مجموعــه عکــس نویســندگان)‬

‫‪247‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫بزرگ نفتکش یونانی فیلیکون ال‪ ،2‬حامل نفت کویت از پایانه‌ی االحمدی‬ ‫می توانستند به‌محض عبور هواپیماهای عراقی از جزیره‌ی بوبیان کویت با‬
‫و کشتی تدارکاتی کره‌ی جنوبی به نام هیان ایلهو‪ 3‬بودند که در ‪ 40‬مایل‬ ‫آنها درگیر شوند‪ .‬درعمل جنگنده های ایرانی معموالً دیر به ناحیه‌ی حمله‬
‫دریایی (‪ 74‬کیلومتری) جنوب غربی خارک هدف قرار گرفتند‪ .‬با این‌حال‬ ‫می رسیدند و آن هم زمانی بود که هواپیماهای عراقی بیشتر مسیر برگشت‬
‫سوپراتانداردهایی که در آسمان از دو میراژ اف‪1.‬ای کیو‪ 4-‬مجهز به لوله‌ی‬ ‫به سمت پایگاه های خود را پیموده بودند‪ .‬علت آن بود که پوشش رهگیر‬
‫سوخت گیری‪ ،‬سوخت دریافت کردند‪ ،‬دچار مشکل فنی شدند و زمان زیادی‬ ‫زمینی ایران نمی توانست جنگنده های عراقی را حتی در هنگام نزدیک‬
‫را در ارتفاع باال بر فراز منطقه‌ی هدف به دنبال کشتی هایی برای زدن تلف‬ ‫شدن در ارتفاع متوسط تا فاصله‌ی ‪ 27‬مایل دریایی (‪ 50‬کیلومتری) شمال‬
‫کردند‪ ،‬تا اینکه مأموریت آنها سرانجام لغو گردید‪ .4‬درحقیقت شکارچیان‬ ‫خارک کشف کند‪ .‬بنابراین دفاع غیرفعال ایران‪ ،‬باشتاب کرجی های منعکس‬
‫واقعی دو اس ا ِی‪321.‬جی وی سوپرفرلون بودند که موشک های خود را بر‬ ‫کننده‌ی رادار ساختند و آنها را در مسیرهای کشتیرانی بین خارک و بندر‬
‫اساس داده های فراهم شده توسط سوپراتانداردها شلیک کردند‪ .‬خدمه‌ی‬ ‫امام خمینی مستقر کردند (اولی در ‪ )1361( 1982‬در محل خود قرار‬
‫کشتی یونانی خوش شانس بودند‪ ،‬چراکه موشک عمل نکرد‪ ،5‬اما کشتی‬ ‫گرفت) و این کرجی ها کارایی خوبی از خود نشان دادند‪ .‬از آنجایی که‬
‫کره ای غرق شد و چندین نفر از خدمه‌ی آن کشته شدند‪ .‬این تحوالت‬ ‫خلبانان عراقی بدون دیده بانی قبلی و انتخاب صحیح به اهداف خود از‬
‫اوضاع را در آسمان خلیج فارس تغییر داد و نقطه‌ی آغازین دور جدیدی از‬ ‫فاصله‌ی دور حمله می کردند‪ ،‬افزایش منحرف کننده ها در منطقه از سال‬
‫جنگ نفتکش ها گردید‪ ،‬به‌ویژه پس از آنکه یک نفتکش یونانی دیگر به نام‬ ‫‪ )1363( 1984‬بسیاری از اگزوست ها را از برخورد به کشتی های تجاری‬
‫لپتوس در ‪ 29‬فوریه (‪ 10‬اسفند ‪ )1362‬در خورموسی احتماالً توسط یک‬ ‫واداشت‪ .‬برخی اوقات نیروی هوایی عراق از روش های دیگری استفاده‬
‫اگزوست هدف قرار گرفت‪.‬‬ ‫می کرد‪ :‬در ساعت ‪ 1624‬روز ‪ 27‬فوریه (‪ 8‬اسفند)‪ ،‬دو سوخو‪22-‬ام‪4-‬کِی‬
‫تحویل سوپراتانداردها توان ضدکشتی نیروی هوایی عراق را به‌طرز‬ ‫تازه تحویل داده شده‪ ،‬در ارتفاع باال‪ ،‬دست کم دو موشک هدایت تصویری‬
‫چشمگیری افزایش داد‪ .‬در ‪ ،)1362( 1983‬عراق به‌صورت پراکنده از‬ ‫خا‪29-‬تی را علیه اهدافی در بندر بوشهر شلیک کردند که یکی از آنها توسط‬
‫هلیکوپترهای سوپرفرلون مجهز به اگزوست استفاده می کرد‪ .‬ا ِی ام‪ 39.‬با‬ ‫دفاع ضدهوایی منهدم شد و دیگری به یک کشتی تجاری ایرانی اصابت کرد‪.‬‬
‫وزن ‪ 1434‬پوند (‪ 650‬کیلوگرم) در بیشتر برد ‪ 27-38‬مایل دریایی (‪-70‬‬ ‫عراقی ها که توسط آنچه به نظر ضعف دفاع هوایی ایران می آمد‪،‬‬
‫‪ 50‬کیلومتری) خود هدایت اینرسایی و در نزدیکی هدف هدف یابی راداری‬ ‫تشویق شده بودند‪ ،‬با هشدار رسمی فرماندهی عالی عراق مبنی بر محاصره‬
‫فعال داشت‪ .‬این موشک مجهز به موتوری راکتی بود که طوالنی تر (‪120‬‬ ‫دریایی پایانه‌ی نفتی خارک و اعالم منطقه به‌عنوان منطقه‌ی جنگی‪ ،‬جنگ‬
‫تا ‪ 150‬ثانیه) از هر سالح مشابهی می سوخت و بدین ترتیب جنگ افزار‬ ‫اقتصادی قاطعی را آغاز کردند‪ .‬هرچند نیروی هوایی عراق فاقد توانایی‬
‫می توانست انفجار قدرتمندی ایجاد کند‪ .‬اما تجربه‌ی شلیک صد موشک‬ ‫اجرای محاصره بود‪ ،‬اما این امر شرکت های کشتیرانی را در استفاده از پایانه‬
‫نخست از مجموع حدود دویست موشکی که تا ‪ )1363( 1984‬تحویل داده‬ ‫مردد ساخت‪ .‬برای نمایش جدی بودن این تهدید سوپرفرلون ها عملیات های‬
‫متعددی بر فراز خلیج فارس انجام دادند و تا ‪ 1‬مارس (‪ 11‬اسفند ‪،)1362‬‬
‫‪2 - Filikon L‬‬ ‫مدعی هدف قرار دادن شش کشتی با اگزوست شدند‪ .‬صبح همان روز یک‬
‫‪3 - Heyan Ilho‬‬ ‫تامکت ایرانی‪ ،‬در نزدیکی سکوهای البکر و االمیه یک سوخو‪22-‬ام‪3-‬کِی‬
‫‪ - 4‬خلبانان عراقی دیر زمانی بود که به قابلیت سوخت گیری هوایی خلبانان ایرانی رشک‬ ‫را سرنگون کرد‪ .‬در ‪ 24‬مارس (‪ 4‬فروردین ‪ ،)1363‬عراقی ها به منطقه‌ی‬
‫می بردند و آشکارا درباره اینکه چرا هواپیماهای ایرانی نیازی به فرود و سوخت گیری ندارند‪،‬‬ ‫بوشهر حمله کردند‪ .‬این حمله توسط یک اف‪14-‬ا ِی به خلبانی سروان‬
‫شکایت می کردند‪ .‬به همین خاطر قبل از اینکه عراق بتواند هواپیمای سوخت رسان خریداری‬ ‫سیدحسین حسینی (کابین عقب ستوان یکم علی اقبالی مقدم) رهگیری‬
‫کند‪ ،‬میراژ اف‪1.‬ای کیوها و بعدا ً تعدادی از میگ‪23-‬بی ان ها به این قابلیت مجهز شدند‪ .‬یک‬ ‫شد‪ .‬با وجود این‪ ،‬تامکت در حین تعقیب یکی از جنگنده های عراقی توسط‬
‫خلبان عراقی که در ‪ )1369( 1990‬به عربستان سعودی پناهنده شد‪ ،‬گزارش داد که دست‬ ‫آتشبار هاوک هدف قرار گرفت و خدمه‌ی آن به شهادت رسیدند‪ .1‬نیروی‬
‫کم دو اف‪ 1.‬عراقی به دلیل انتقال سوخت بیش از حد به هواپیمای گیرنده و نداشتن سوخت‬
‫هوایی عراق سه روز بعد (‪ 7‬فروردین) دوباره بخت خود را آزمود و اعالم‬
‫کافی برای رسیدن به پایگاه از دست رفته اند و اینکه پرواز بسیار نزدیک در حالت اتصال لوله‬
‫کرد سوپراتانداردها اولین موشک ا ِی‪.‬ام‪ 39.‬خود را شلیک کرده و «اهداف‬
‫سوخت گیری برای بسیاری از خلبانان عراقی راحت و خوشایند نبود‪ .‬به عالوه عراقی ها دریافته‬
‫دریایی بزرگ» را هدف قرار داده اند‪ .‬ظاهرا ً منظور آنها از اهداف دریایی‬
‫بودند که استفاده از لوله سوخت گیری دو ایراد اساسی دارد‪ :‬توانایی سیستم ها برای افزایش‬
‫برد کام ًال به میزان سوختی که هواپیمای ناقل می تواند حمل کند بستگی دارد و اینکه در این‬
‫سیستم هرگاه هواپیمایی بخواهد به مأموریت های دوربرد برود‪ ،‬یک هواپیمای دیگر را نیز ناچارا ً‬
‫‪ - 1‬شــهید اقبالــی مقــدم خلبــان اف‪ 5-‬بودنــد و نــه اف‪ .14-‬در حادثـه ی‬
‫درگیر خود خواهد کرد‪.‬‬ ‫فوق الذکــر کابیــن جلــو عبــاس حزیــن و کابیــن عقــب سیدحســین‬
‫‪ -5‬جالب آنکه خدمه فیلیکون ال نگران دخالت آشکار ایاالت متحده بودند و پیشنهاد کمک آنها‬ ‫حســینی بودنــد کــه فقــط جنــاب حســینی بــه شــهادت رســیدند‪.‬‬
‫برای خنثی کردن اگزوست عمل نکرده را رد کردند‪.‬‬ ‫یادداشــت امیــر ســرتیپ خلبــان پرویــز مــرادی بــر متــن‪.‬‬

‫‪248‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫اما خط فهد دربرابر حمالت ایران نیز اهمیت ناچیزی داشت‪ .‬برعکس از‬ ‫در بهترین حالت حدود پنج دقیقه بود‪ .1‬یک اف‪ 4-‬ایرانی با باری به وزن‬
‫سوپراتاندارها و میراژهای عراقی حمایت می کرد و آنها می توانستند از حریم‬ ‫بیش از ‪ 5000‬پوند (‪ 2267‬کیلوگرم) در ارتفاع ‪ 200‬پا (‪ 60‬متر) و سرعت‬
‫هوایی کویت استفاده کرده و بدون مزاحمت در امتداد ساحل غربی خلیج‬ ‫‪ 0/6‬ماخ می توانست شانزده دقیقه بعد از بلند شدن از پایگاه بوشهر با در‬
‫فارس پرواز کنند‪.‬‬ ‫پیش گرفتن مسیر مستقیم به لنگرگاه رأس تنوره برسد‪ .‬اگر ابتدا به ایستگاه‬
‫فرانسه به‌طور پیوسته آخرین تجهیزات جنگ الکترونیک را در اختیار‬ ‫گشت هوایی رزمی در حریم هوایی ایران می رفت و بعد ناگهان با سرعت‬
‫عراق می گذاشت‪ .‬خلبانان نیروی هوایی فرانسه همراه با خلبانان عراقی‬ ‫زیاد مستقیماً به سمت رأس تنوره می پیچید‪ ،‬زمان واکنش سعودی ها به‬
‫پروازهای رزمی انجام می دادند‪ .‬طبق گزارش‌ها وقتی که خلبانان عراقی‬ ‫هشت یا نه دقیقه افزایش می یافت‪ .‬حتی پس از اینکه اف‪ 4-‬شناسایی شد‪،‬‬
‫تجربه‌ی الزم را به‌دست آوردند‪ ،‬خلبانان فرانسوی پرواز در مناطق جنگی را‬ ‫نیروی هوایی عربستان به دوازده تا پانزده دقیقه زمان احتیاج داشت تا آن را‬
‫متوقف کردند اما به روند آموزش ادامه دادند‪ .‬تکنسین های فرانسوی تجهیزات‬ ‫در شرق رأس تنوره رهگیری کند‪ .‬این بدان معنا است که جنگنده های ایران‬
‫الکترونیکی پیچیده را نگهداری می کردند و با دانشمندان فرانسوی برای‬ ‫می توانستند سه دقیقه پس از کشف توسط رادارهای زمینی سعودی ها‬
‫بهینه سازی تجهیزات بر اساس تجربه‌ی عملیاتی همکاری داشتند‪ .‬به همین‬ ‫بر روی هدف خود باشند‪ .‬پنج فروند ای‪3-‬ا ِی از گردان ای ال اف‪ 1-‬در‬
‫دلیل‪ ،‬فروشندگان تسلیحات فرانسوی برای فروش تجهیزات مورد استفاده‬ ‫عربستان سعودی بودند که یکی همیشه در حال بازبینی و تعمیر‪ ،‬یکی در‬
‫و بهینه سازی شده بر فراز خلیج فارس به دیگر کشورها‪ ،‬کار راحت تری در‬ ‫حال گذراندن نگهداری های معمول و سه فروند همواره عملیاتی بودند‪.2‬‬
‫پیش رو داشتند‪ .3‬در اواخر ژوئن (تیر) این کمک ها نیروی هوایی عراق را‬
‫قادر به انجام مأموریت های جدید علیه خارک کرد‪ .‬از این زمان به بعد تقریباً‬
‫تمام حمالت شامل دو سوپراتاندارد (بعدا ً میراژ اف‪1.‬ای کیو‪ )5-‬و چهار‬ ‫چشم در برابر چشم‬
‫سوخو‪22-‬ام‪3-‬کِی با پوشش دو میراژ اف‪1.‬ای کیو مجهز به موشک های‬ ‫رویارویی نیروهای هوایی ایران و عربستان و ادامه‌ی فشار نظامی بر‬
‫ضدرادار آرمات و محفظه های جنگ الکترونیک کِیمن‪ 4‬و دو جنگنده‌ی‬ ‫عراق‪ ،‬هشدار واضحی برای کشورهای عرب همسایه بود که نباید ایران را‬
‫میراژ اف‪1.‬ای کیو به‌عنوان جنگنده‌ی پوششی بودند‪ .‬سوپراتانداردها اول از‬ ‫سرسری گرفت‪ .‬درنتیجه‪ ،‬ایاالت متحده و عربستان سعودی همکاری های‬
‫همه نزدیک می شدند و با رادارهای اَگِیو خود منطقه را بررسی می کردند‪.‬‬ ‫خود برای ایجاد دفاع هوایی و دریایی مشترک علیه ایران را بیشتر کردند و‬
‫تمرین های مشترکی انجام دادند‪ .‬با وجود این‪ ،‬بعد از مشورت های طوالنی‪،‬‬
‫‪ - 3‬جیمز اف‪ .‬دونیگان و آلبرت ا ِی‪ .‬نوفی‪ ،‬رازهای کوچک کثیف‪ ،‬ص‪.149 .‬‬
‫اعضای شورای همکاری خلیج فارس ایدهی محدود کردن حرکت کشتی ها‬
‫‪4 - Caiman‬‬ ‫را رد کردند و بیشتر به ایجاد پوشش هوایی در آب های بین المللی خلیج‬
‫فارس تمایل داشتند‪ .‬در ‪ 20‬ژوئن ‪ 30( 1984‬خرداد ‪ ،)1363‬واشینگتن‬
‫اعالم کرد که از ‪ 25‬می (‪ 4‬خرداد) عربستان سعودی منطقه‌ی رهگیری‬
‫دفاع هوایی ای برقرار کرده که به «خط فهد» نیز معروف بود و محدوده هایی‬
‫فرای قلمرو عربستان را دربرمی گرفت و شامل سیستم دفاع هوایی در نواحی‬
‫نزدیک به ساحل عربستان نیز می شد‪ .‬این امر به هواپیماهای جنگی سعودی‬
‫اجازه می داد تا با هدایت ای‪3-‬اِی های ایاالت متحده و با سوخت گیری‬
‫از سوخت رسان های بوئینگ کِی ای‪ 3-‬تحویل داده شده از سوی ایاالت‬
‫متحده یا کِی سی‪10-‬های نیروی هوایی ایاالت متحده‪ ،‬با هر هواپیمایی‬
‫که کشتیرانی در خلیج فارس را تهدید می کرد‪ ،‬درگیر شوند‪ .‬با این حال‪،‬‬
‫هر موقع کنترل کننده های سوار بر ای‪3-‬ا ِی سنتری های ایاالت متحده یک‬
‫حمله از سوی هواپیماهای عراقی را کشف نموده و از سعودی ها درخواست‬
‫کمک می کردند‪ ،‬آنها از فرستادن رهگیرهایشان خودداری می ورزیدند!‬

‫یــک میــراژ اف‪1.‬ای کیــو‪( 5-‬بــه شــماره ‪ )4560‬در حــال شــلیک اگزوســت‬ ‫‪ - 1‬سرهنگ دوم رونالد سی‪ .‬اسمیث‪ ،‬نیروی هوایی ایاالت متحده‪ ،‬دفاع هوایی نیروهای ائتالف‬
‫در جریــان آزمایشــی بــر فــراز خلیــج بیســ ِکی‪ .‬ایــن هواپیمــا در ابتــدای‬ ‫در خلیج فارس‪ ،‬رویدادنامه ی هوایی‪ ،‬پایگاه هوایی مکسول‬
‫خدمــت خــود مشــکالتی پیرامــون سیســتم کاربــری موشــک داشــت‪ ،‬امــا‬
‫‪ - 2‬آنتونی اچ‪ .‬کوردزمن‪ ،‬خلیج فارس و غرب‪ :‬روابط راهبردی و واقعیت های نظامی‪ ،‬انتشارات‬
‫بعــداً بــه یــک ســاح ضدکشــتی قدرتمنــد تبدیــل گردیــد‪( .‬ارواســپتیال)‬ ‫وست ویو‪ /‬منسل‪ .1988 ،‬ص‪.240 .‬‬

‫‪254‬‬
 ‫فصل ‪ :8‬مرحله‌ی پنجم؛ جنگ تمام عیار‬
‫به یکدیگر برخورد کردند‪ .‬موشک کمی جلوتر رفت و به نفتکش غول پیکر‬
‫الکساندرا دیو‪ 6‬اصابت کرد‪ .‬سپس اگزوست دوم آمد و باعث شد دو کشتی‬
‫قبلی مانورهای سریع تری انجام دهند که آنها را به جلو دو کشتی باری‬
‫پانامایی دیگر به نام های سیتیا ونچر‪ 7‬و فایو اوکز‪ 8‬کشاند‪ .‬هر چهار کشتی‬
‫چند بار با هم برخورد کردند‪ ،‬درحالیکه اگزوست از روی همه‌ی آنها گذشت‬
‫و الکساندرا دیو را برای بار دوم هدف قرار داد و آتش غیرقابل مهاری در‬
‫موتورخانه‌ی آن به راه انداخت‪ .‬این امر تمام کاروان را دچار اغتشاش کرد‪.‬‬
‫نفتکش یونانی در اثر آتش از بین رفت‪ ،‬الکبیر باید یدک کش می شد و‬
‫گرچه شناور بود بعدا ً اوراق گردید‪ .‬آخرین کشتی کاروان‪ ،‬که کشتی ای‬
‫باری متعلق به پاناما بود و ارنه‪ 9‬نام داشت تا رسیدن به بندر امام خمینی‬
‫یدک کش گردید‪ .‬این تنها ضربه‌ی سنگینی نبود که ایرانی ها در آن روز‬
‫متحمل شدند‪ .‬در همان حال که سوپراتانداردها و سوپرفرلون ها دست به‬
‫کار حمله به کاروان راهی بندر امام خمینی بودند‪ ،‬یک دسته‌ی تهاجمی‬
‫دیگر متشکل از میراژها و سوخو‪22-‬ام‪ِ 3-‬کی ها برای حمله‌ی مجدد به‬
‫خارک و اختالل در کارهای تعمیراتی اعزام شدند‪ .‬باز هم چهار فروند سوخو‪،‬‬
‫چهار فروند میراژ را همراهی می کردند که دو فروند از آنها موشک های‬
‫ضدرادار حمل می کردند‪ .‬این‌بار عراقی ها مدعی موفقیت بیشتری شدند‬
‫و اطالعیه‌ی رسمی آنها نتیجه را اینگونه اعالم کرد‪« :‬سه کشتی کوچک‬
‫غرق شدند و دو فروند دیگر آسیب دیدند»‪ .‬با وجود این به نظر می رسد در‬
‫جریان این حمله تامکت های ایرانی بر فراز خارک ظاهر شدند و نبرد هوایی‬
‫شکل گرفت‪ ،‬زیرا عراقی ها در آن روز همچنین مدعی زدن یک اف‪« 14-‬در‬
‫جریان جنگ و گریز بر فراز بوشهر» شدند‪ .‬جالب آنکه نیروی هوایی عراق‬
‫پس از این درگیری موفقیت آمیز تا دو هفته‌ی دیگر هیچ حمله‌ی مشابهی‬
‫انجام نداد! با این حال برای آن که بر ادعای محاصره‌ی دریایی شمال خلیج‬
‫فارس تأکید کنند‪ ،‬سوپرفرلون ها را روز بعد اعزام کردند و آنها دو موشک‬
‫علیه کشتی باری کره ای وویجین‪ 10‬که در اجاره‌ی شرکت ملی نفت ایران‬
‫بود‪ ،‬شلیک کردند‪ .‬هر دو موشک به هدف خوردند و کشتی به‌حدی آسیب‬
‫دید که دیگر قابل تعمیر نبود‪ .‬با این‌حال کشتی را با یدک کش به بندر‬
‫عباس بردند و تمام محموله‌ی آن تخلیه شد‪.‬‬
‫برخالف شکست های فراوان (آسیب وارده در اثر حمالت ایران‬
‫جزئی بود و هیچ تلفات انسانی نداشت) و از دست دادن یک اف‪ 4-‬در‬
‫مقابل اف‪15-‬های سعودی‪ ،‬استفاده از فانتوم های مسلح و این حقیقت که‬
‫ایران به چندین کشتی در بیرون از محدوده‌ی اعالم شده‌ی جنگ حمله‬
‫‪6 - Alexandra Dyo‬‬
‫‪7 - Sitia Venture‬‬
‫‪8 - Five Oaks‬‬
‫‪9 - Erne‬‬
‫‪10 - Woijin‬‬
‫‪255‬‬
‫بعد از به‌دست آوردن اهداف بزرگ دریای که در بیشتر مواقع به معنای یک‬
‫نفتکش بود (اما گاهی هم کرجی های منحرف کننده‌ی ایران که به‌خوبی‬
‫جانمایی شده بودند)‪ ،‬آنها موشک های خود را شلیک می کردند و دور‬
‫می زدند و صحنه را برای دیگر هواپیماهای دسته خالی می گذاشتند‪.‬‬
‫در ‪ 24‬ژوئن (‪ 3‬تیر)‪ ،‬هر دو اگزوست به یک هدف که نفتکش‬
‫غول پیکر اسکندر کبیر‪ 1‬متعلق به یونان و در حال بارگیری در خارک بود‪،‬‬
‫اصابت کردند‪ .‬تنها ثانیه هایی پس از برخورد موشک ها‪ ،‬دو میراژ خود را به‬
‫فاصله‌ی ‪ 10‬مایل دریایی (‪ 18/5‬کیلومتری) خارک رساندند و با موشک های‬
‫آرمات خود به رادارهای دفاع هوایی حمله کردند‪ .‬سرانجام سوخوها در‬
‫ارتفاع ‪ 3000‬پا (‪ 914‬متر) برای زدن تأسیسات نفتی با بمب های خوشه ای‬
‫نزدیک شدند‪ .‬معلوم نیست موشک های فرانسوی تا چه حد دربرابر رادارهای‬
‫ام آی ام‪ 23-‬ایران مؤثر بوده اند‪ ،‬اما بمب های ریخته شده توسط سوخوها به‬
‫چندین لنگرگاه نفتکش اصابت کردند و خسارت سنگینی به اسکله‌ی اصلی‬
‫(آذرپاد) زدند و دامنه‌ی آتش سوزی را گسترش دادند‪ .‬امیدی برای نجات‬
‫اسکندر کبیر نبود زیرا کشتی در شعله های سرکش آتش می سوخت و بعدا ً‬
‫اوراق شد‪ .‬بخش هایی از آذرپاد که برای بارگیری نفتکش های عظیم الجثه‬
‫استفاده می شدند به‌مدت چند روز بسته شدند و این حقیقت که اسکله‌ی ‪T‬‬
‫تنها قادر به پذیرفتن نفتکش های کوچک بود بر مشکالت دامن زد‪ .‬این‌بار‬
‫ایران اعتراف کرد که حمله‌ی عراق به تأسیسات بارگیری نفت غرب خارک‬
‫آسیب زده است‪ .‬با وجود این پس از وقفه ای کوتاه صادرات نفت جزیره به‬
‫نزدیک سطح عادی خود یعنی ‪ 1/6‬میلیون بشکه در روز رسید‪ .‬سه روز‬
‫بعد‪ ،‬در ‪ 27‬ژوئن (‪ 6‬تیر) سوپراتاندارها دوباره حمله کردند و این‌بار نفتکش‬
‫لیبریایی تیبوریون‪ 2‬که کمی قبل خارک را با بار کامل ترک کرده بود هدف‬
‫قرار دادند‪ .‬کشتی به‌مدت دو روز می سوخت تا آنکه نفتکش دیگری به نام‬
‫رینون‪ 3‬که بریتانیایی بود و تحت پرچم جبل الطارق حرکت می کرد‪ ،‬برای‬
‫تخلیه‌ی آن اعزام شد‪ .‬اما عراقی ها به عملیات خود ادامه دادند و در ‪1‬‬
‫جوالی (‪ 10‬تیر)‪ ،‬نیروی هوایی عراق موفقیت چشمگیر بعدی خود را در‬
‫جریان حمله به یک کاروان ایرانی بین بوشهر و بندر امام خمینی و تنها با‬
‫استفاده از اگزوست ها به‌دست آورد‪.‬‬
‫یک ناوچه‌ی همراه ایرانی حمله را به موقع تشخیص داد و زنگ‬
‫اخطار را به صدا آورد‪ ،‬اما این کار باعث هرج و مرج شد‪ .‬دو کشتی که در‬
‫سمت غرب کاروان حرکت می کردند (کشتی های باری پانامایی الکبیر‪ 4‬و‬
‫سنگاپوری الطاهر‪ )5‬درحالیکه سعی داشتند از دست اگزوست اول فرار کنند‬
‫‪1 - Alexander the great‬‬
‫‪2- Tiburion‬‬
‫‪3 - Renown‬‬
‫‪4 - Al-Kabeer‬‬
‫‪5 - Al-Tahir‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫کرد و مدعی شد تعداد زیادی کشتی هدف قرار گرفته و آسیب دیده اند‪.‬‬
‫حتی رفسنجانی هم اذعان کرد که خارک هدف قرار گرفته و آسیب دیده‬
‫است‪ .‬با وجود این شاهدان تنها حمالتی را گزارش می کردند که توسط‬
‫هواپیماهای عراقی در ارتفاع باال انجام می شد و طی آنها بمب ها چندین‬
‫بار بیش از ‪ 3‬مایل دریایی (‪ 5‬کیلومتر) دورتر از اهداف مورد نظر به دریا‬
‫می افتادند‪ .‬درحقیقت بیشتر ملوانان نفتکش هایی که به خارک می آمدند‬
‫نمی توانستند روند وقایعی که در شمال اتفاق می افتاد را ببینند‪ .‬دست کم‬
‫هفته ای یک‌بار نبردهای هوایی رخ می داد و جنگنده های ایرانی گشت های‬
‫فشرده ای انجام می دادند‪ .‬در ‪ 26‬جوالی (‪ 4‬مرداد) نیروی هوایی ایران‬
‫مدعی شکار اولین سوپراتاندارد با شلیک موشک هوا به هوا توسط اف‪14 -‬ها‬
‫شد‪ ،‬اما به نظر می رسد این هواپیما موفق به فرار شد و به هنگام فرود در‬
‫پایگاهش سقوط کرد‪ .‬بر اساس منابع ایرانی رهگیرهای نیروی هوایی در این‬
‫مأموریت از گشت های رزمی ویژه و روش های خالقانه‌ای استفاده کردند‪.‬‬
‫جالب آنکه بعد از این مأموریت و ادعاهای ایران‪ ،‬نیروی هوایی عراق تمام‬
‫عملیات های ضدکشتی خود را به مدت دو هفته متوقف ساخت و حمله‌ی‬
‫بعدی سوپراتانداردها تا ‪ 7‬اوت (‪ 16‬مرداد) به تعویق افتاد‪ .‬اما این‌بار ایرانی ها‬
‫حمله را به موقع تشخیص دادند و یک اف‪14-‬ا ِی یکی از سوپراتانداردها‬
‫را لحظاتی پس از آنکه عراقی ها دو اگزوست شلیک کردند‪ ،‬سرنگون کرد‪.3‬‬
‫تامکت بالفاصله تالش کرد هواپیمای دیگر را با فونیکس هدف قرار دهد اما‬
‫معلوم نیست بعد از آن چه اتفاقی افتاد‪ .‬قدر مسلم آنکه یکی از اگزوست ها‬
‫به نفتکش لیبریایی فرندشیپ ال‪ 4‬برخورد کرد و به خاطر گیر افتادن در‬
‫نفت نتوانست خسارت مهمی به بار آورد‪.‬‬
‫دو روز بعد سوپراتانداردها برای حمله به یکی از سکوهای دکل حفاری‬
‫نفت فروزان با دو اگزوست بازگشتند‪ .‬درحقیقت هدف اصلی در این حمله‬
‫پایانه‌ی خارک بود‪ ،‬اما ظاهرا ً خلبانان عراقی این سازه را اشتباهی به‌جای آن‬
‫کیلومتر) آنطرف تر هدف حمله‌ی عراق قرار گرفته بود) طی مسیر می کرد‪.‬‬
‫‪ - 3‬طبق گفته های مقامات فرانسوی در اوایل ‪ ،)1363( 1985‬تنها چهار سوپراتاندارد از عراق‬
‫بازگشتند‪ .‬هیچ مقام فرانسوی توضیح نداد که هواپیمای پنجم به چه سرنوشتی دچار شده است‪.‬‬
‫حتی درباره‌ی هواپیمای دیگری هم که با وضعیت آسیب دیده بازگردانده شد‪ ،‬عنوان گردید که‬
‫این «اتفاق در جریان مأموریت آموزشی رخ داده»‪ ،‬که در جریان آن خلبان عراقی در تالش برای‬
‫فرود با داشتن یک موشک اگزوست در زیر بال راست سقوط کرده است‪ .‬مجله‌ی معتبر آمریکایی‬
‫‪ ،AW&ST‬در نسخه‌ی ‪ 30‬سپتامبر ‪ 8( 1985‬مهر ‪ )1364‬خود از مقامات فرانسوی نقل قول‬
‫کرد که دست کم سه فروند از سوپراتاندادها در وضعیت بسیار خوب از عراق بازگشتند‪ ،‬درحالیکه‬
‫یکی دیگر از آنها در اثر فرودی سخت در حین آموزش خلبان عراقی آسیب دیده بوده است‪.‬‬
‫دست کم در ‪ 1985‬شرکت داسو و مقامات فرانسوی دلیل خوبی برای افشا نکردن تجارب منفی‬
‫این هواپیما داشتند‪ ،‬زیرا داسو به دنبال صادرات سوپراتاندارد به عنوان رقیبی برای ا ِی ام ایکس‬
‫‪ - 2‬یکی از بزرگ ترین رازهای نیروی هوایی ایران در آن زمان این بود که موشک های ماوریک‬
‫و هاوک‪ 200‬بود‪ .‬امکان بازگشایی خط تولید موجود بود و قطعاً اذعان فرانسوی ها به اینکه دو‬
‫فروند از مجموع پنج فروند سوپراتاندارد در مدت کوتاهی پس از ورود به ناحیه ی درگیری بر‬
‫فراز خلیج فارس توسط تامکت های نیروی هوایی ایران که علی الظاهر «تقریباً وجود خارجی‬
‫نداشتند» سرنگون شده اند‪ ،‬تبلیغ خوبی به حساب نمی آمد‪ .‬اما حتی امروز هم مقامات داسو‬
‫نمونه های باقیمانده در انتهای عمر کاری خود قرار داشتند‪ .‬بنابراین از اواسط ‪ ،1984‬نیروی‬
‫از اظهار نظر درباره ی سرنوشت پنج سوپراتاندارد تحویل داده شده به عراق خودداری می کنند‪.‬‬
‫هوایی ایران استفاده از راکت های هدایت ناپذیر ‪ 57‬میلیمتری چینی را در برخی از حمالت‬
‫‪4 - Friendship L‬‬
‫کرده بود‪ ،‬باز هم جدیت تهران پیرامون مسأله را به همگان نشان می داد‪.‬‬
‫فراوانی حمله ها به‌سرعت موجودی ماوریک های ایران را تقلیل داد و از‬
‫اواسط ‪ )1363( 1984‬اف‪4-‬ها حمالت خود را با راکت های هدایت ناپذیر و‬
‫بمب های آهنی انجام می دادند‪ .‬حمالت ایرانیان آسیب پذیری دفاع هوایی‬
‫کویت و عربستان را نیز برمال ساخت‪ ،‬زیرا هواپیماهای ایرانی هر موقعی‬
‫که اراده می کردند به سپر دفاعی عربستان نفوذ می کردند‪ .‬با وجود این‬
‫نیروی هوایی ایران مجبور شد برخی از حمالت را در مرحله‌ی انتخاب‬
‫هدف به دلیل مشکالت پیش آمده برای پی‪3-‬اف های گشتی لغو کند‪ .‬نبود‬
‫قطعات یدکی و مشکالت نگهداری گاهی تعداد گشت های آنها را به کمتر دو‬
‫پرواز در روز می رساند‪ .‬کمبود موجود‪ ،‬نیروی هوایی را مجبور می کرد برای‬
‫تکمیل پروازهای پی‪ 3-‬از سی‪ 130-‬و بوئینگ ‪ 707‬استفاده کند‪ .‬با وجود‬
‫این پی‪3-‬اف ها در ‪ 5‬جوالی (‪ 14‬تیر) به یک فانتوم کمک کردند تا نفتکش‬
‫لیبریایی پرایم رز‪ 1‬که حامل نفت عربستان سعودی بود را در جنوب خلیج‬
‫فارس با یک موشک ا ِی آی ام‪9-‬پی سایدوایندر هدف قرار دهد! این سومین‬
‫حمله ای بود که در جریان آن از این سالح استفاده می شد و عملکرد خوبی‬
‫از آن حاصل می گردید‪ ،‬زیرا بدنه‌ی اطراف موتورخانه برای هدف یابی موشک‬
‫حرارتی به اندازه‌ی کافی گرم بود و سایدوایندر نشان داد که قادر به نفوذ‬
‫به صفحات ضخیم باالتر از سطح آب می باشد‪ .‬اما حمله‌ی بعدی ایرانی ها‬
‫مایه‌ی خجالت شد‪ .‬در ‪ 10‬جوالی (‪ 19‬تیر)‪ ،‬یک بوئینگ ‪ 707‬رووینگ‬
‫آی کشتی ای را در شمال شرقی بحرین شناسایی کرد و یک فانتوم مسلح‬
‫به شش ماوریک از پایگاه ششم برای حمله به آن به پرواز درآمد‪ .‬کمتر از‬
‫یک‌ساعت بعد فانتوم به هدف رسید و هر شش ماوریک خود را شلیک کرد‪.‬‬
‫نه‌تنها اینکه از شش موشک فقط دو تیر به هدف خوردند‪ ،2‬بلکه بعدا ً معلوم‬
‫شد که قربانی کشتی رینون متعلق به شرکت بریتیش پترولیوم بود که در‬
‫راه تخلیه‌ی نفت کشتی تیبوریون (که در ‪ 27‬ژوئن ‪ 20‬مایل دریایی (‪37‬‬
‫خدمه‌ی رینون خوش شانس بودند که کسی آسیبی ندید و کشتی قادر بود‬
‫به مسیر خود ادامه دهد‪ .‬شب‌هنگام به الشه‌ی تیبوریون رسید و گروه های‬
‫بازیابی ایرانی توانستند بیشتر نفت آن را به رینون منتقل کنند‪.‬‬
‫بعد از یک وقفه ی دو هفته ای نیروی هوایی عراق در ‪ 20‬جوالی (‪29‬‬
‫تیر) نیروی هوایی عراق مجموعه‌ی جدیدی از حمالت را علیه خارک آغاز‬
‫‪1 - Primerose‬‬
‫که قب ًال به‌خوبی عمل می کردند‪ ،‬عملکردشان به‌طور روزافزون رو به زوال می رفت‪ .‬علت آن بود که‬
‫در اوایل جنگ و زمانی که هنوز سیستم دفتر صلح فعال نبود‪ ،‬نیروی هوایی ایران از جدیدترین‬
‫نمونه ها که در سال های ‪ 1977‬و ‪ 1978‬تحویل داده شده بودند به جای نمونه های قدیمی تر‬
‫که در ‪ 1974‬و ‪ 1975‬تحویل داده شده بودند‪ ،‬استفاده می کرد‪ .‬درنتیجه تا سال ‪ 1984‬بیشتر‬
‫بررسی می کرد‪.‬‬

‫‪256‬‬
 ‫فصل ‪ :8‬مرحله‌ی پنجم؛ جنگ تمام عیار‬

‫نسل جدید نیروی هوایی ایران‬ ‫گرفته و موشک های خود را خیلی زود شلیک کرده بودند‪ .‬احتماالً آنها نگران‬
‫چیزی بودند که فقط دفاع هوایی خارک نبود‪ ،‬بلکه احتماالً گیرنده های‬
‫همه‌ی تلفات ایران لزوماً به‌خاطر تسلیحات عراق نبود و اگرچه نیروی‬ ‫پیش‌هشدار راداری آنها نزدیک شدن جنگنده های ایرانی را تشخیص داده و‬
‫هوایی ایران در ‪ 1983‬و بخش عمده ای از ‪ 1984‬بسیار فعال بود‪ ،‬اما در آن‬ ‫آنها می خواستند هرچه زودتر از شر موشک های سنگین خود راحت شوند‪.‬‬
‫هنگام قید و بندهای سیاسی تبدیل به مشکلی اساسی برای این نیرو شده‬ ‫در واحدهای نیروی هوایی عراق که مجهز به سوپراتاندارد (و بعدا ً میراژ‬
‫بودند‪ .‬حقیقت این بود که به دلیل بگو مگوهای بین روحانیون و افسران‬ ‫اف‪1.‬ای کیو‪ )7-/6-/5-‬بودند‪ ،‬انگیزه‌ی قابل توجهی برای شلیک اگزوست ها‬
‫نیروهای مسلح ایران‪ ،‬نیروی هوایی ایران در یک برهه‌ی اساسی از فعالیت‬ ‫به‌محض رسیدن به منطقه‌ی هدف وجود داشت که دالیل آن را می توان‬
‫خود خساراتی دید‪ .‬این نیرو به آفت پناهندگی ها دچار گشته و مظنون و‬ ‫به شرح زیر بیان کرد‪ :‬در صورت عدم موفقیت‪ ،‬انداختن تقصیر بر گردن‬
‫غیرقابل اعتماد شده بود‪ .‬بسیاری از خلبانان نظامی پیوسته تحت نظر بودند‬ ‫موشک آسان بود و در حالت برعکس خلبان به‌صورت خودکار و عمدتاً‬
‫و قبل از هر پرواز برخی از خلبانان و خدمه‌ی پرواز بازرسی بدنی می شدند‪.‬‬ ‫توسط شخص صدام حسین ترفیع می گرفت‪ .‬دلیل دیگر این بود که پرواز با‬
‫برنامه های پروازی تنها پیش از پرواز در اختیار آنها گذارده می شد و گاهی‬ ‫یک اگزوست در زیر بال راست نسبتاً مشکل و فرود در آن حالت خطرناک‬
‫حتی تا هنگام پرواز خلبانان اطالعی از مأموریت خود نداشتند و اغلب فقط‬ ‫بود! به همین خاطر خلبانان عراقی چنانچه اهداف شناوری پیدا نمی کردند‪،‬‬
‫سوخت کافی برای انجام یک مأموریت خاص در مخزن سوخت هواپیما‬ ‫همه‌ی دالیل الزم برای شلیک موشک های شان حتی به سمت مخازن‬
‫ریخته می شد‪ .‬به‌عالوه خدمه ای که از وفاداری شان به نظام اطمینان بود‬ ‫بزرگ جزیره‌ی خارک را داشتند‪ .‬با این حال خلبانانی که دست به چنین‬
‫به‌عنوان افسر تسلیحات در کابین عقب قرار می گرفتند تا خلبانان مظنون‬ ‫کاری می زدند‪ ،‬مورد ظن عمیق افسران سیاسی قرار می گرفتند و برخی‬
‫را کنترل کنند‪ .‬ظاهرا ً اوضاع پس از اینکه سرهنگ هوشنگ صدیق در ‪25‬‬ ‫حتی توسط پلیس مخفی عراق بازداشت شدند‪ .‬البته در این مورد از دست‬
‫نوامبر ‪ 4( 1983‬آذر ‪ )1362‬به‌عنوان فرمانده نیروی هوایی ایران‪ ،‬جانشین‬ ‫دادن دو سوپراتاندارد در دوهفته و اختالل در حمله ای دیگر‪ ،‬فرماندهی‬
‫سرهنگ دوم محمد حسن معینی پور (او استعفا کرده بود و بعدا ً طبق‬ ‫نیروی هوایی عراق را چنان دچار نگرانی کرد که تصمیم گرفت دامی برای‬
‫گزارش‌ها به دلیل اوضاع بد سالمتی بازنشسته شد) گردید‪ ،‬بدتر شد‪.2‬‬ ‫رهگیرهای ایرانی در شمال خلیج فارس پهن کند‪ .‬در ‪ 11‬اوت (‪ 20‬مرداد)‬
‫معینی پور افسر وفاداری به نظام بود‪ ،‬اما در عین حال سعی داشت از هرگونه‬ ‫دو جفت میراژ اف‪1.‬ای  کیو‪ 4 -‬در مسیر پروازی سوپراتانداردها به خارک‬
‫خسارت غیرضروری اجتناب کرده و منابع نیروی هوایی را حفظ کند‪ .‬تحت‬ ‫نزدیک شدند تا ظاهرا ً فانتوم ها و تامکت های گشتی ایران را غافلگیر کنند‪.‬‬
‫فرماندهی صدیق که خواستار استفاده از گروه های متخصص و متدین در‬ ‫آنها نزدیک شدند و موشک های هدایت راداری ماترا‪530‬اف‪ 1-‬خود را از‬
‫کنار یکدیگر بود‪ ،‬موجی از عدم اطمینان سیاسی در نیروی هوایی جمهوری‬ ‫حداکثر فاصله شلیک کردند‪ .‬بعدا ً رادیو بغداد مدعی شد جنگنده های عراقی‬
‫اسالمی ایران به راه افتاد و در ‪ 28‬می ‪ 7( 1984‬خرداد ‪ ،)1363‬پنج‬ ‫سه تامکت را در نزدیکی بندر امام خمینی به درون دریا سرنگون کرده اند‪.‬‬
‫افسر نیروی هوایی بازداشت و به طرح ریزی یک کودتا که شامل بمباران‬ ‫با وجود این مقامات عراقی از اظهار نظر بیشتر در آن روز خودداری کردند‪.‬‬
‫جماران می شد‪ ،‬متهم شدند‪ .‬گویا این کودتا قبل از شکل گیری نهایی توسط‬ ‫نیروی هوایی ایران در واقع یک اف‪ 14-‬به خلبانانی خلبانان سرشناس‬
‫سرویس امنیتی سپاه پاسداران کشف شد‪ .‬هر پنج خلبان متهم که در بین‬ ‫سرهنگ دوم هاشم آل آقا و سرگرد ابوالفضل ظرافتی‪ ،‬به علل «نامعلوم» که‬
‫آنها دو نفر در عملیات معروف اچ‪ 3-‬شرکت داشتند‪ ،‬اعدام شدند‪.3‬‬ ‫به احتمال بسیار زیاد یک موشک هوا به هوای عراقی بوده است از دست‬
‫سپس در ‪ 15‬ژوئن (‪ 25‬خرداد) یک هواپیمای ترابری نظامی‬ ‫داد‪ ،‬هرچند ایران وجود هرگونه جنگنده‌ی عراقی در منطقه را تکذیب کرد‪.1‬‬
‫فوکر  اف‪ 27.‬با هشت خدمه و مسافر به بحرین و سپس لوکسور در مصر‬
‫‪ - 1‬این امکان نیز وجود دارد که هواپیماهای ایرانی دیگری نیز در آن روز سقوط کرده و برده شد‪ .‬هواپیما سرانجام سه روز بعد از نیس فرانسه سر درآورد و در‬
‫نیست‪ .‬آنجا چهار نفر از سرنشینان تقاضای پناهندگی سیاسی کردند‪ .‬در ‪12‬‬ ‫خلبانان آنها به‌سالمت از هواپیما بیرون پریده باشند‪ .‬با وجود این‪ ،‬هیچ مدرکی که ادعای عراق‬
‫مبنی بر سرنگون کردن دو تامکت دیگر در یک نبرد هوایی را پشتیبانی کند در دست‬
‫سال ها بعد نیروی هوایی ایران سقوط تامکت آل آقا توسط موشک های هوا به هوای عراق را‬
‫‪ - 2‬در اوایل ‪ )1365( 1986‬همافر ارشد عطااهلل بازرگان‪ ،‬معاون خودکفایی سرهنگ صدیق شد‬
‫رد کرد‪ ،‬چراکه تأکید می کرد هیچ جنگنده‌ی عراقی در زمان سقوط اف‪ 14 -‬در منطقه نبوده است تا نیروی هوایی ایران را به‌سوی خودکفایی حرکت داده و سازماندهی کند تا این نیرو «دوباره‬
‫برتری هوایی را به‌دست گیرد»‪ .‬بر اساس گزارش‌ها او متخصص بسیار توانایی بود‪ ،‬اما این حرکت‬ ‫و علت سقوط را مشکالت فنی گزارش کرد‪ .‬با این حال سرنوشت قطعی هواپیما و خدمه‌ی‬
‫غیرمعمول به هیچ وجه به مذاق افسران نیروی هوایی ایران خوش نیامد و توسط ناظران غربی‬ ‫آن برای مدت ده سال به‌عنوان رازی باقی ماند و حتی برخی احتمال پناهنده شدن آن به یک‬
‫کشور همسایه را مطرح کردند‪ ،‬تا اینکه الشه‌ی همچنان مسلح به فونیکس آن به‌طور تصادفی‬
‫هم اشتباه برداشت شد‪ .‬رئیس جمهور وقت ایران‪ :‬آیت اهلل خامنه ای درباره‌ی بازرگان گفت‪« :‬یک‬
‫به همراه بقایای جسد خلبانان در کابین در زیر دریا پیدا شد‪( .‬کابین عقب سروان رستم پور بود‪.‬‬
‫چنین حرکت فوق العاده ای برای کارهای بی نظیر بدین سیاق الزم و ضروری بود‪ .‬برخی نتوانستند‬
‫سرهنگ آل آقا شهید شد ولی رستم پور نجات یافت‪ .‬این سانحه بدون درگیری و غافلگیرانه رخ‬
‫این حرکت را بپذیرند‪ ،‬اما سلسله مراتب و تبعیض بین درجات بی‌فایده ترین کلمات هستند»‪.‬‬
‫داد‪ .‬هیچ اثری از هواپیمای ساقط شده و شهید آل آقا بدست نیامد و سروان رستم پور مشروح‬
‫‪ - 3‬این مطلب به احتمال بسیار زیاد صحت ندارد‪ .‬م‬ ‫جریان فوق را برای ما خلبانان تعریف کرد‪ ...‬یادداشت امیر سرتیپ خلبان پرویز مرادی بر متن)‬

‫‪257‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬
‫شایعه ای بوده که بر اساس روابط خوب دالالن اسلحه‌ی ایرانی در لندن‬
‫شکل گرفته است‪ .‬چنانچه پیشتر هم ذکر شد‪ ،‬ایرانی ها شبکه‌ی کاملی از‬
‫شرکت های پوشش دهنده به‌وجود آورده بودند که کارشان خرید سالح ها‪،‬‬
‫قطعات یدکی و حتی هواپیماهای کامل ساخت ایاالت متحده برای نیروی‬
‫هوایی ایران بود‪ .‬این تالش ها از طریق دفتر خرید وزارت دفاع ایران در لندن‬
‫در سرتاسر اروپا از جمله آلمان‪ ،‬فرانسه‪ ،‬بلژیک و مونت کارلو به‌عالوه اسرائیل‬
‫و ایاالت متحده سازماندهی می شد‪ .‬یکی از محموله های بزرگ قطعات اف‪5-‬‬
‫که توسط دفتر لندن خریداری شده بود در ژانویه‌ی ‪( 1984‬دی ‪)1362‬‬
‫توسط عوامل گمرک فرودگاه اُهار‪ 2‬شیکاگو رهگیری شد‪ .‬ارزش قطعات‬
‫مصادره شده در آن محموله دوازده هزار دالر بود‪ .‬محموله‌ی دیگری این‌بار‬
‫حاوی قطعات اف‪ 4-‬در اواخر اکتبر ‪( 1984‬مهر ‪ )1363‬رهگیری گردید‪ .‬اما‬
‫دیگر محموله های مخفی از مقاصد ایاالت متحده‪ ،‬سنگاپور‪ ،‬کره‌ی جنوبی‬
‫و تایوان با موفقیت به دست ایران رسیدند که شامل قطعات الکترونیکی‬
‫ساخت ایاالت متحده برای رادارهای پیش هشدار‪ ،‬مهمات‪ ،‬بال های کامل و‬
‫قطعات یدکی اصلی‪ ،‬کانوپی‪ ،3‬دویست موشک راپییر و موشک های زمین‬
‫به هوای تایگرکت بودند‪ .‬در ‪ 2‬آوریل ‪ 13( 1984‬فروردین ‪ )1363‬دولت‬
‫بریتانیا تأیید کرد که تکنسین های نیروی هوایی ایران در مورد تکنیک های‬
‫کنترل ضدهوایی در آن کشور آموزش دیده اند‪.‬‬
‫در ‪ ،)1362( 1983‬نیروی هوایی ایران محموله‌ی بزرگی از قطعات‬
‫یدکی اف‪ 4-‬تحویل گرفت و در سال بعد نیز گزارش‌هایی مبنی بر تحویل‬
‫بیست و سه یا بیست و چهار فروند اف‪4-‬ای کامل از سوی ایاالت متحده‬
‫و دست کم دوازده فروند اف‪4-‬دی از جانب کره‌ی جنوبی منتشر شدند‪.‬‬
‫هر دو محموله تحت تحریم های ایاالت متحده قرار داشتند‪ .‬اما دایره ی‬
‫دیگری از قاچاقچیان سالح در پایگاه نیروی دریایی ایاالت متحده در‬
‫خلیج سوبیک فیلیپین فعال شده بود که مقادیر زیادی از قطعات یدکی‬
‫موشک های فونیکس‪ ،‬سایدوایندر‪ ،‬اسپارو و هارپون در اختیار ایران گذاشت‪.‬‬
‫مقدار سالح و قطعات یدکی که از این منبع حاصل می گردید آنقدر زیاد‬
‫بود که بر اساس گزارش‌ها‪ ،‬در پاره ای اوقات در سالهای ‪ 1985 ،1984‬و‬
‫‪ 1986‬تامکت های ناوگان هفتم ایاالت متحده (در اقیانوس آرام) به دلیل‬
‫کمبود قطعات زمینگیر می شدند! ارتباطات خوبی نیز با برخی منابع خاص‬
‫در آلمان برقرار گردید که موجب شد دست کم یک بوئینگ ‪747‬اف خطوط‬
‫هوایی ایران پر از موشک های ضدتانک بی جی ام‪ 71-‬تاو جمع آوری شده از‬
‫زاغه های ناتو‪ ،‬در اکتبر ‪( 1984‬مهر ‪ )1363‬از فرودگاه فرانکفورت به پرواز‬
‫درآید‪ .‬اما در اواخر ‪ )1363( 1984‬گمرک ایاالت متحده با دقت بیشتری‬
‫شروع به ردگیری دالالن اسلحه در آمریکا و اروپا کرد و محموله های‬
‫متعددی را متوقف نموده و افراد بسیاری را دستگیر کرد‪ .‬به‌عنوان مثال‬
‫در اواخر ‪ ،)1363( 1984‬یک دالل اسلحه‌ی آمریکایی بازداشت شد که‬
‫‪2 - O’Hare‬‬
‫‪ - 3‬حباب شیشه مانندی که فضای کابین خلبان را می پوشاند‪ .‬م‬
‫جوالی (‪ 21‬تیر) ستوان ایرج فاضلی با اف‪4-‬ای خود به ترکیه پناهنده‬
‫شد‪ .‬هواپیما به دقت توسط تکنسین های آمریکایی جست‌وجو و بررسی شد‬
‫و معلوم گردید قطعات یدکی تحویل داده شده به اسرائیل‪ ،‬اسپانیا‪ ،‬یونان‬
‫و ترکیه در ساختار آن مورد استفاده قرار گرفته اند‪ .‬فراری دیگر نیروی‬
‫هوایی ایران‪ ،‬ستوان رضا اسدی (مسئول قسمت نگهداری پایگاه هوایی‬
‫دوشان تپه) بود که در ‪ )1362( 1983‬به سوئیس رفت‪ .‬هر دو خلبان‬
‫داستان های غم انگیزی از وضعیت فنی ناوگان نیروی هوایی ایران‪ ،‬تلفات‬
‫بسیار به‌خاطر مشکالت فنی و نیز آتش به خودی تعریف کردند‪ .‬به‌عالوه‬
‫آنها عنوان کردند که امکان ارتقا به درجه‌ی باالتر از سرهنگی برای افسران‬
‫عادی وجود ندارد‪ .‬این پناهندگی ها و تصفیه ها اثر منفی قابل توجهی بر‬
‫نیروی هوایی ایران به‌عنوان یک نیروی نظامی داشت‪ .‬از اواخر سال ‪1983‬‬
‫خلبانان‪ ،‬کمک خلبانان‪ ،‬مهندسین پرواز‪ ،‬تکنسین ها و افسرانی که در نیرو‬
‫باقی مانده بودند‪ ،‬بیشتر تحت نظارت افسران عقیدتی‪-‬سیاسی قرار گرفتند‬
‫که شیوه های آنها تقریباً شبیه کمیسرهای سیاسی ارتش اتحاد جماهیر‬
‫شوروی و یا افسران بعث در نیروی هوایی عراق بودند‪ .‬تحت این شرایط‬
‫دشوار‪ ،‬ساختار و روحیه‌ی فرماندهی نیروی هوایی به‌تدریج تضعیف شد و‬
‫بسیاری از خلبانان پناهندگی را مد نظر داشتند‪ ،‬اما هرگز دست به چنین‬
‫کاری نزدند‪ .‬برخی نتوانستند فشار را تحمل کنند و در ‪ 31‬اوت (‪ 9‬شهریور)‬
‫یک خلبان سرخورده‌ی دیگر با فانتومش به عربستان سعودی پناهنده شد‪.‬‬
‫تکنسین های آمریکایی توانستند برای مدت کوتاهی هواپیما را بررسی کنند‬
‫و از روی شماره‌ی سریال قطعات دریافتند که بسیاری از آنها از اسرائیل و‬
‫کشورهای ناتو آمده بودند‪.‬‬
‫در این زمان گزارش‌های عجیبی درباره‌ی جایگزینی موتور فانتوم ها‬
‫با موتورهای رولز‪-‬رویس ا ِس ِپی‪ 1‬ارائه می شد که بعدا ً معلوم شد همه چیز‬
‫‪1 - Rolls-Royce Spey‬‬
‫یک اف‪4-‬ای نیروی هوایی ایران بر فراز سه نفتکش در نزدیکی خارک‪.‬‬
‫(مجموعه  عکس نویسندگان)‬
‫‪258‬‬
 ‫فصل ‪ :8‬مرحله‌ی پنجم؛ جنگ تمام عیار‬
‫تلفات سوپراتاندارهای عراقی در اوت ‪( 1984‬مرداد ‪ )1363‬عملیات‬
‫آنها را به‌مدت دو هفته متوقف ساخت و وقتی در اواخر اوت و سپتامبر‬
‫(شهریور) دوباره به میدان نبرد بازگشتند‪ ،‬تاکتیک خود را کام ًال تغییر دادند‪.‬‬
‫اکنون دو سوپراتاندارد خود را به پنجاه مایل دریایی (‪ 80‬کیلومتری) جنوب‬
‫و جنوب شرقی خارک می رساندند‪ ،‬به دنبال اهداف خود می گشتند و از‬
‫فاصله ی ‪ 15‬تا ‪ 25‬مایل دریایی (‪ 24‬تا ‪ 40‬کیلومتری) در ارتفاع متوسط با‬
‫کشتی ها درگیر می شدند‪ .‬در ‪ 23‬اوت (‪ 1‬شهریور) کشتی تدارکاتی سعودی‬
‫به نام رانا توسط یک اگزوست در نزدیکی خارک غرق شد‪ .‬هفت ملوان کشته‬
‫و سه نفر دیگر زخمی شدند‪ .‬روز بعد نفتکش قبرسی آمثیست‪ 3‬در حال‬
‫خروج از خارک با پنجاه هزار تن نفت توسط یک موشک از بین رفت‪ .‬این‌بار‬
‫سوپراتانداردها قبل از شلیک موشک تا فاصله‌ی ‪ 10‬مایل دریایی (‪18/5‬‬
‫کیلومتر) جلو آمدند‪ .‬مزیت شلیک موشک از فاصله‌ی کم این بود که آسیب‬
‫ناشی از انفجار کالهک صد و شصت و پنج کیلوگرمی موشک با سوختن‬
‫سوخت باقی مانده‪ ،‬موشک که در مجموع صد و پنجاه کیلوگرم بود همراه‬
‫می شد و به بروز آتش سوزی کمک می کرد‪ .‬در سپتامبر یک حمله دیگر علیه‬
‫کاروان های ایران بین بوشهر‪ ،‬خارک و بندر امام خمینی صورت گرفت‪ .‬در‬
‫‪ 1‬سپتامبر (‪ 10‬شهریور) کشتی باری ایران به نام جامی‪ 2‬در نزدیکی بندر‬
‫امام خمینی هدف اگزوست های شلیک شده از سوپراتاندارها قرار گرفت و‬
‫به‌سختی آسیب دید‪ .‬ده روز بعد دو سوپراتاندارد نفتکش لیبریایی سنت‬
‫توبیاس‪ 4‬را هدف قرار دادند و آن را در ‪ 40‬مایل دریایی (‪ 64‬کیلومتری)‬
‫جنوب خارک به آتش کشیدند‪ .‬موشک ها بیش از پنج متر در محموله‌ی‬
‫مایع نفوذ کردند و موج انفجار باعث پارگی مخازن و انفجار شد‪ .‬کشتی از‬
‫رده خارج شد‪ .‬کمتر از ‪ 24‬ساعت بعد‪ ،‬در ‪ 12‬سپتامبر (‪ 21‬شهریور) نوبت‬
‫به سوپرفرلون ها رسید تا به کاروانی در ابتدای آبراه هی خورموسی حمله‬
‫کنند‪ .‬کشتی باری پانامایی گود ویند‪ 5‬شانس نیاورد و به‌شدت آسیب دید و‬
‫کام ًال از گردونه خارج گردید‪ ،‬درحالیکه کشتی باری ایران به نام ابیب بعدها‬
‫تعمیر شد‪ .‬در ‪ 16‬سپتامبر (‪ 25‬شهریور) فانتوم های ایرانی با حمله به دو‬
‫برای نگهداری تجهیزات ساخت شوروی مستقیماً با نیروی هوایی عراق کار‬
‫سال ‪ ،)1363( 1984‬ارواسپتیال به دلیل بدهی باالی عراق ارسال قطعات یدکی هلیکوپترهای‬
‫گزل را متوقف کرد‪ .‬درحالیکه دیپلمات های عراقی می کوشیدند مشکل را هرچه سریع تر در‬
‫پاریس برطرف کنند‪ ،‬دیگران در قاهره و کویت فعال بودند‪ .‬درطول چند روز کویت از طرف‬
‫عراق ‪ 3/2‬میلیون دالر به مصر وام داد تا محموله ای اضطراری شامل شش هزار قطعه (از‬
‫جمله دو موتور کامل آستازو‪3‬ا ِی) از انبارهای مصر ارسال گردد‪ .‬درنتیجه در ‪)1364( 1985‬‬
‫عراقی ها سفارش تعمیر سه گزل به شدت آسیب دیده را به مصر دادند نه به فرانسه‪ .‬جالب آنکه‬
‫پول این معامله از طریق یک وام کشاورزی ایاالت متحده تأمین گردید‪ .‬هر سه گزل در سال‬
‫‪ )1365( 1986‬به عراق بازگردانده شدند‪ .‬در آن زمان دو گروه مصری با بیست و دو تکنسین‬
‫در واحدهای مجهز به گزل عراق خدمت می کردند‪ .‬در همان سال کویت پول محموله دیگری‬
‫از تسلیحات مصری را برای عراق پرداخت که شامل دویست موشک ضدتانک هات‪ ،‬پنجاه‬
‫اس ا ِی‪ 12.‬و دویست هزار گلوله ‪ 30‬میلیمتری بود‪.‬‬
‫‪3 - Amethyst‬‬
‫تحویل داده شده و سپس توسط تکنسین های مصری و عراقی سرهم شدند‪ ،‬اصالتاً در شوروی‬
‫‪4 - St. Tobias‬‬
‫‪5 - Good Wind‬‬
‫‪259‬‬
‫پیش از آن تحویل صد موشک هارپون را هماهنگ کرده بود‪ .‬این موشک ها‬
‫به احتمال زیاد سر از زرادخانه نیروی دریایی ایران درآورده بودند تا در‬
‫ناوچه های موشک انداز کالس کمباتانت‪( 2‬کالس کمان) مورد استفاده قرار‬
‫گیرند‪ .‬در همین حال جهاد خودکفایی نیروی هوایی ایران و کارکنان فنی‬
‫صنایع هواپیماسازی ایران با همکاری برخی از دانشگاه های کشور به‌شدت‬
‫می کوشیدند با استفاده از روش مهندسی معکوس اولین قطعات یدکی برای‬
‫فانتوم ها و تایگرها و نیز برخی قطعات تامکت ها را تولید کنند‪ .‬در ابتدا‬
‫برخی قطعات ساده نظیر بلوک های ترمز و تایرها ساخته شدند‪ ،‬اما بعدا ً‬
‫تولید قطعات پیچیده تر نیز آغاز گردید‪ .‬با وجود این نیروی هوایی ایران در‬
‫بیشتر اوقات سال ‪ )1363( 1984‬تنها بین هفتاد تا هشتاد هواپیمای کام ًال‬
‫عملیاتی در اختیار داشت‪ ،‬چراکه کمبود قطعات یدکی ضروری بقیه ناوگان‬
‫را زمینگیر کرده بود‪.‬‬
‫گسترش منطقه خطر‬
‫در نیروی هوایی عراق خبری از مشکالتی که نیروی هوایی ایران‬
‫پیش رو داشت‪ ،‬نبود‪ ،‬هرچند نشانه هایی وجود داشت که دست کم برخی از‬
‫قطعات یدکی نیروی هوایی عراق هم به آفت «عدم اطمینان سیاسی» دچار‬
‫شده بودند‪ .‬گزارش‌های دیپلماتیک مشخص ساختند که در سپتامبر ‪1983‬‬
‫(شهریور ‪ ،)1362‬گروهی از افسران ارشد نیروی هوایی عراق قصد کودتا‬
‫علیه صدام حسین را داشته اند‪ .‬البته کودتا عقیم ماند و همگی آنها تیرباران‬
‫شدند‪ .‬مخالفان عراقی هم به طور پی‌درپی خرابکاری در هواپیماهای نیروی‬
‫هوایی عراق را گزارش می دادند‪ .‬با وجود این‪ ،‬عراقی ها که منابع مالی‬
‫خوبی از طریق وام های کویت و عربستان در اختیارشان قرار گرفته بود‪ ،‬به‬
‫اندازه‌ی کافی هواپیما‪ ،‬قطعات یدکی و مهمات داشتند‪ .‬تکنسین های داسو و‬
‫ارواسپتیال به منظور نگهداری میراژها‪ ،‬سوپراتانداردها‪ ،‬سوپرفرلون ها‪ ،‬گزل ها‬
‫و آلوئت ها در خط پرواز از نزدیک با نیروی هوایی عراق کار می کردند‪ .‬بین‬
‫هزار و پانصد تا دو هزار مربی روس نیز در عراق بودند که سیصد نفر از آنها‬
‫می کردند‪ .‬نیروی هوایی عراق در میانه های سازماندهی مجدد بود‪ .‬بسیاری‬
‫از هواپیماهایش (به‌عنوان مثال دویست و پنجاه فروند میگ‪ ،21-‬میگ‪،23-‬‬
‫میگ‪ ،25-‬سوخو‪ ،7-‬سوخو‪ ،20 -‬سوخو‪ ،22-‬توپولوف‪ 16-‬و توپولوف‪)22-‬‬
‫همچنان ساخت شوروی بودند‪ .1‬هر ماه محموله های کوچک دو یا چهار‬
‫فروندی هواپیماهای ساخت شوروی مستقیماً از کارخانه به همراه تسلیحات‬
‫و قطعات یدکی به عراق می رسیدند‪ .‬اما تاکتیک ها اکنون به‌طور آهسته اما‬
‫روزافزون توسط فرانسوی ها تعیین می شدند‪ .‬این امر در تابستان ‪1984‬‬
‫(‪ )1363‬به‌خوبی برای ایرانیان نیز مشخص شد‪.2‬‬
‫‪ -1‬حتی اف‪ 6-‬و اف‪7-‬های چینی نیز که درون صندوق و سوار بر سه آنتونوف‪12-‬بی عراقی‬
‫طراحی شده بودند‪.‬‬
‫‪ -2‬همکاری بین عراقی ها و فرانسوی ها همیشه هم بی عیب و نقص نبود‪ .‬در مقطعی در میانه‌ی‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫قرار گرفت و عم ًال به فوارهای از گاز تبدیل شد‪ .‬هرچند حتی یک نفر از‬ ‫کشتی که در مسیر رأس تنوره بودند‪ ،‬دست به تالفی زدند‪ .‬دو ماوریک به‬
‫خدمه‌ی کشته یا زخمی نشدند اما کشتی بالفاصله نابود شد‪ .‬یک هفته‬ ‫نفتکش لیبریایی مد هرون‪ 1‬اصابت کردند‪ ،‬یکی پل فرماندهی را از بین برد‬
‫بعد در ‪ 19‬اکتبر (‪ 27‬مهر) دو خدمه کشتی پشتیبانی غواصی پاسیفیک‬ ‫و دیگری به بخش اقامتی خورد و سه ملوان را کشت‪ .‬دو ماوریک دیگر به‬
‫پروتکتور‪ 7‬در اثر اصابت راکت های هدایت ناپذیر کشته و یازده نفر دیگر‬ ‫موتورخانه‌ی کشتی سریالنکایی رویال کلمبو‪ 2‬خوردند‪ ،‬اما کشتی توانست‬
‫مفقود شدند‪ .‬به‌جاماندگان توسط ناوچه‌ی یو اس اس استارک (اف اف جی‪-‬‬ ‫به سفر خود ادامه دهد‪ .‬چهار روز بعد خارک دوباره هدف حمله‌ی گسترده‌ی‬
‫‪ 8)1‬که در ‪ 20‬مایلی صحنه حضور داشت‪ ،‬از آب گرفته شدند‪.‬‬ ‫هوایی قرار گرفت و آسیب سنگینی به تأسیسات برق آن وارد آمد که تا‬
‫بیست روز بعد تعمیر نشد‪.‬‬
‫سپس در ‪ 21‬سپتامبر (‪ 30‬شهریور)‪ ،‬یک اگزوست برای غرق کردن‬
‫آهای کاروان!‬ ‫کشتی تدرکاتی آلمانی سی ترنس‪ 3 21-‬در ‪ 20‬مایل دریایی (‪ 37‬کیلومتری)‬
‫خارک کافی بود‪ .‬عراقی ها همچنین در ‪ 22‬و ‪ 29‬سپتامبر (‪ 31‬شهریور و ‪7‬‬
‫تالش های مداوم عراق برای فلج کردن اقتصاد ایران از طریق حمله به‬ ‫مهر) به‌ترتیب با موشک های فراگ‪ 7-‬و اسکاد‪-‬بی به کارخانه‌ی پتروشیمی‬
‫خطوط کشتیرانی در شمال خلیج فارس و پایانه‌ی خارک ایرانیان را ناگزیر‬ ‫رازی بندر امام خمینی که توسط یک کنسرسیوم ژاپنی در حال احداث بود‪،‬‬
‫به گسترش و سازماندهی مجدد سیستم کاروان هایشان کرد‪ .‬درحالیکه‬ ‫حمله کردند‪ .‬این حمالت غیرمنتظره تعدادی از کارگران ایرانی و ژاپنی را‬
‫کشتی هایی از کشورهای مختلف دنیا همچنان به‌صورت انفرادی به بندرها‬ ‫کشت و خسارات قابل توجهی به تأسیسات وارد آورد‪.‬‬
‫و پایانه های نفتی ایران سر می زدند‪ ،‬بیشتر نفتکش ها اکنون به‌صورت‬ ‫حمالت تا تقریباً سه هفته بعد یعنی تا ‪ 8‬اکتبر (‪ 16‬مهر) متوقف‬
‫کاروان هایی که با کشتی های جنگی ایران همراهی شده؛ تا جای ممکن‬ ‫گردید و در آن تاریخ نفتکش لیبریایی ورلد نایت‪ 4‬و نفتکش ‪ 215140‬تنی‬
‫نزدیک به ساحل غربی ایران حرکت کرده و اغلب کرجی هایی با منعکس‬ ‫سیوند در ‪ 65‬مایل دریایی (‪ 104‬کیلومتری) جنوب خارک هدف اگزوست ها‬
‫کننده های بزرگ امواج رادار به‌دنبال خود یدک می کشیدند تا اگزوست های‬ ‫قرار گرفتند‪ .‬هر دو نفتکش بر روی وزنه‌ی تعادل بودند و انفجارهای بزرگ‬
‫عراقی را به سمت خود بکشند‪ ،‬وارد منطقه می شدند‪ .‬تمام کاروان ها در‬ ‫مخازن خالی آنها را از هم دریدند‪ .‬خدمه‌ی سیوند برای اینگونه حوادث‬
‫سکوت مطلق رادیویی حرکت می کردند و می کوشیدند حدود پنجشنبه یا‬ ‫آموزش دیده بودند‪ ،‬اما خدمه‌ی ورلد نایت نه و به همین دلیل هفت تا‬
‫جمعه به مقصد خود برسند‪ .‬علت آن بود که عراقی ها عادت داشتند عمدتاً‬ ‫ده خدمه‌ی آن جان خود را از دست دادند و شش نفر مجروح شدند‪ .‬هر‬
‫یکشنبه ها به خارک و اهداف نزدیک آن حمله کنند‪ ،‬درحالیکه جمعه ها‬ ‫دو کشتی از رده خارج اعالم شدند‪ .‬ایرانی ها نمی توانستند این شکست را‬
‫هیچ حمله ای انجام نمی شد‪ .‬البته از آنجایی که مسئولیت سفر در منطقه‌ی‬ ‫نادیده بگیرند و بعد از سه روز در ‪ 11‬اکتبر (‪ 19‬مهر) فانتوم ها برای حمله‬
‫خطر و کاهش خطر بر عهده‌ی ناخدای کشتی ها و مالکان آنها بود‪ ،‬ناخدایان‬ ‫بازگشتند و به نفتکش کوچک هندی جاگ پاری‪ 5‬که بدون بار در آب های‬
‫سعی می کردند حداقل زمان ممکن را در منطقه‌ی خطر سپری کنند و‬ ‫بحرین حرکت می کرد آسیب زدند‪ .‬هفته بعد هم به دو نفتکش که از‬
‫هر جا ممکن بود در طول شب به مسیر خود ادامه می دادند‪ .‬با وجود این‬ ‫رأس تنوره به فجیره می رفتند‪ ،‬حمله ور شدند‪ .‬هواپیماهای ایرانی همیشه‬
‫مسیر خارک به سیری معموالً چهل و هشت تا نود و شش ساعت به طول‬ ‫قبل از شلیک‪ ،‬برای تأیید هویت چند بار از روی کشتی ها عبور می کردند‪.‬‬
‫می انجامید و تازه زمان بارگیری هم بود‪ ،‬بنابراین عراقی ها فرصت کافی‬ ‫این‌بار سه تیر از مجموع چهار تیر ماوریک شلیک شده به خطا رفتند‪ .‬در‬
‫داشتند تا به تقریباً تمام کاروان ها دست کم یک‌بار حمله کنند‪ .‬نفتکش ها‬‫باقیمانده‌ی سال هواپیماهای ایرانی سیزده کشتی دیگر را هدف قرار دادند‬
‫بیشترین آسیب پذیری را در هنگام پهلو گرفتن در خارک داشتند و حتی‬ ‫و دامنه‌ی حمالت خود را در امتداد خلیج فارس گسترش دادند و تا تقریباً‬
‫با وجود تقویت مداوم دفاع هوایی با آتشبارهای هاوک بیشتر و همچنین‬ ‫تنگه‌ی هرمز رسانیدند‪ .‬در ‪ 12‬اکتبر (‪ 20‬مهر)‪ ،‬کشتی گاز فانتِین‪( 6‬در لغت‬
‫توپ های ‪ 35‬میلیمتری دولول اورلیکان با سیستم رادار کنترل آتش اسکای‬ ‫به معنای فواره گاز) با بیست هزار تن پروپان و بوتان مایع هدف سه موشک‬
‫گارد‪ ،‬این خطر باز هم به صورت بالقوه خودنمایی می کرد‪.‬‬
‫در نوامبر (آبان) نیروی هوایی عراق حتی یک حمله هم علیه خطوط‬ ‫‪1 - Med Heron‬‬
‫‪ 2 - Royal Colombo‬کشتیرانی انجام نداد‪ .‬چندین دلیل در پس این امر بود‪ .‬دلیل نخست‬
‫ناکامی های پیاپی اگزوست ها در تابستان ‪ )1363( 1984‬بود‪ .‬موشک علیه‬
‫‪ 3 - Seatrans-21‬نفتکش های بزرگ نامناسب بود‪ ،‬زیرا محموله‌ی نفت خام اغلب نفتکش‬
‫‪4 - World Knight‬‬
‫‪7 - Pacific Protector‬‬ ‫‪5 - Jag Pari‬‬
‫)‪8 - USS Stark (FFG-1‬‬ ‫‪6 - Gaz Fountain‬‬

‫‪260‬‬
 ‫فصل ‪ :8‬مرحله‌ی پنجم؛ جنگ تمام عیار‬
‫اکنون می توانست جنگ نفتکش ها را به مناطقی ورای مناطق درگیری قبلی‬
‫بکشاند‪ .‬میراژهای جدید می توانستند در آسمان سوخت گیری کنند و بدین‬
‫ترتیب دیگر نیازی به پرواز در مسیرهایی که برای صرفه جویی در مصرف‬
‫در نظر گرفته می شدند‪ ،‬نداشتند‪ .‬در عوض اکنون آنها گزینه‌ی عملیات در‬
‫امتداد ساحل عربستان را داشتند و می توانستند بدون مزاحمت رهگیرهای‬
‫ایران به عمق خلیج فارس دسترسی پیدا کنند‪ .‬نیروی هوایی عراق اکنون‬
‫در آستانه‌ی تغییر روند کلی جنگ بود‪ .‬به‌عنوان مثال در ‪)1363( 1984‬‬
‫عراقی ها بیشتر حمالت ضدکشتی خود را در شعاع ‪ 80‬مایل دریایی (‪128‬‬
‫کیلومتری) جزیره‌ی خارک و ‪ 10‬مایل دریایی (‪ 19‬کیلومتری) ساحل ایران‬
‫انجام می دادند‪ .‬این محدوده از لحاظ تعداد اهداف بسیار غنی بود‪ ،‬اما در‬
‫عین حال نشانگر محدودیت توانایی عملیاتی عراق نیز بود‪ .‬بدین ترتیب تا‬
‫آخر سال اولین عملیات ها با برد افزایش یافته جدید اجرا شدند‪ .‬اما پیدا‬
‫کردن هدف در این فواصل مشکالت بیشتری برای هواپیماها‪ ،‬تجهیزات و‬
‫حتی خدمه‌ی شرکت‌کننده در عملیات به‌وجود می آورد‪.‬‬
‫مورد جدید دیگر‪ ،‬استفاده‌ی ایران از خط انتقال (با کشتی) خارک‪-‬‬
‫الرک بود که در اواخر سال ‪ 1984‬شروع به کار کرد‪ .‬با خرید یا اجاره‌ی‬
‫نفتکش های ارزان دست دوم و استفاده از خدمه ای که اختصاصاً برای‬
‫آتش نشانی دوره دیده بودند‪ ،‬ایرانی ها یک خط انتقال نفت از خلیج به‬
‫بخش های پایینی خلیج فارس به راه انداختند‪ .‬در انتهای این مسیر نفت‬
‫خام در امنیت کامل به کشتی هایی که صاحبان آنها از فرستادن شان به‬
‫منطقه‌ی خطر خودداری می ورزیدند‪ ،‬تحویل داده می شد‪ .‬ایرانی ها در ابتدا‬
‫فقط نفتکش هایی با حداکثر پنجاه‌هزار بشکه را اجاره می کردند‪ ،‬اما بعدا ً‬
‫نفتکش های بزرگ تری نیز به کار گرفته شدند‪ .‬در این حال عراقی ها دنبال‬
‫راهی برای مقابله با این ابتکار نظیر حمله به پایانه های جزایر الوان و الرک‬
‫بودند‪.‬‬
‫در ‪ 25‬اکتبر (‪ 3‬آبان) یکی از بزرگ ترین کاروان های انتقال که‬
‫متشکل از سیزده کشتی حامل برنج‪ ،‬گندم و فوالد به مقصد بندر امام‬
‫خمینی و پانزده کشتی دیگر که در حال ترک بندر به سمت تنگه‌ی هرمز‬
‫بود‪ ،‬سفر دریایی خود را آغاز کرد‪ .‬این عملیات با نام رمز «کاروان» با‬
‫همراهی دو ناوچه‌ی کالس پیکان ( به نام های خدنگ و نیزه)‪ ،‬سه هلیکوپتر‬
‫اس اچ‪3 -‬دی (سی کینگ)‪ ،‬یک ا ِی بی‪212.‬ا ِی اس دبلیو‪ ،‬چهار اف‪14-‬‬
‫تامکت‪ ،‬چهار اف‪ 4-‬فانتوم و چندین کشتی پشتیبانی دیگر انجام می شد‪.‬‬
‫در نزدیکی خورموسی‪ ،‬میراژها‪ ،‬سوخو‪22-‬ها و میگ‪23-‬های عراقی در‬
‫حال عملیات در منطقه مشاهده شدند‪ .‬بین ساعت های ‪ 0907‬و ‪1130‬‬
‫شش اگزوست به سمت کشتی های ایرانی شلیک شد که از این تعداد سه‬
‫تیر درون دریا سقوط کردند و سه تیر دیگر به کشتی های ایران اسالمی‪،‬‬
‫گود لرد‪ 4‬و انیس اصابت کرده و خساراتی به بار آوردند‪ .‬تقریباً در همان زمان‬
‫سوپرفرلون هایی مشاهده شدند که رویدادهای صحنه را تحت نظر داشتند‪.‬‬
‫‪4 - Good Lord‬‬
‫‪261‬‬
‫را در برابر وقوع یک فاجعه محافظت می کرد‪ .‬درحالیکه بنزین یا نفت‬
‫تصفیه‌شده یا حتی مخازن خالی در اثر اصابت اگزوست مستعد انفجار بودند‪،‬‬
‫نفت خام غلیظ با کمک بدنه‌ی ضخیم نفتکش به‌راحتی شعله ور نمی شد و‬
‫انفجار را در خود جذب می کرد‪ .‬همچنین گاز ُخنثایی که از موتورخانه به‬
‫درون مخازن پمپ می شد‪ ،‬مانع دیگری در سر راه آتش بود‪ .‬دالیل دیگر‬
‫شکست جنگ نفتکش ها عبارت بودند از‪ :‬منحرف‌کننده های اگزوست ایران‪،‬‬
‫اشتباهاتی که افراد مسئول مسلح ساختن موشک ها مرتکب می شدند‪ ،‬تعداد‬
‫محدود اگزوست ها و در دسترس بودن بدنه های اضافی نفتکش برای بستن‬
‫حفره‌ی ایجاد شده‪ .‬حتی چنانچه توانایی عراق برای حمله به خارک ارتقا‬
‫می یافت باز هم کارایی این عملیات ها در منطقه‌ی یادشده مورد شک و‬
‫تردید بود‪ .1‬با وجود این در ‪ )1363( 1984‬باور بر این بود که تعادل نظامی‬
‫به سمت عراق متمایل شده و این کشور قابلیت وارد آوردن خسارات شدید‬
‫به پایانه‌ی نفتی خارک را دارد‪ .‬در گزارش یکی از سناتورهای عضو کمیته‌ی‬
‫روابط خارجی که در ‪ 27‬اوت ‪ 5( 1984‬شهریور ‪ )1363‬ارائه گردید‪ ،‬آمده‬
‫است‪« :‬عراق به دلیل خریدهای تسلیحاتی ای که از شوروی و فرانسه داشته‬
‫است‪ ،‬اکنون توانایی وارد آوردن خسارات جدی به پایانه‌ی نفتی خارک را‬
‫دارد»‪ .2‬تشدید حمالت عراق به خارک در اوت ‪( 1985‬مرداد ‪ )1364‬تأیید‬
‫کننده‌ی این ارزیابی می باشد‪.‬‬
‫دلیل دیگر این بود که عملیات والفجر‪ 7-‬در ‪ 18‬اکتبر (‪ 26‬مهر) آغاز‬
‫ ‪3‬‬
‫گردید که به بروز نبردهای شدید و نزدیک در امتداد ارتفاعات میمک منجر‬
‫شد و به پشتیبانی هوایی قابل توجه عراق از نیروهای زمینی احتیاج داشت‪.‬‬
‫درحقیقت سیل در تاالب ها و نیاز به بررسی طرح صلح ارائه شده از سوی‬
‫مصر و هند‪ ،‬عملیات ایران را که برای ماه جوالی (تیر) طراحی شده بود‪،‬‬
‫به تأخیر انداخت‪ .‬بدین ترتیب عراق شش ماه زمان یافت تا ماشین جنگی‬
‫خود را تقویت کرده‪ ،‬واحدهایش را بزرگ تر ساخته و آنها را از نو سازماندهی‬
‫کند و استعداد ارتش را بعد از تلفات سنگین در اوایل ‪ 1984‬مجددا ً به‬
‫بیست و دو لشگر برساند‪ .‬به‌عالوه در ماه اکتبر (مهر)‪ ،‬اولین محموله‌ی‬
‫هشت فروندی جنگنده های چند منظوره‌ی میراژ  اف‪1.‬ای  کیو‪200-5 -‬‬
‫همراه با ده خلبان که به‌تازگی دوره‌ی آموزشی خود در فرانسه را تمام‬
‫کرده بودند‪ ،‬به عراق رسید‪ .‬این هواپیماها که به رادارهای اَگِیو مجهز‬
‫بودند و می توانستند موشک های اگزوست حمل کنند‪ ،‬اولین نمونه های‬
‫به‌واقع چند منظوره‌ی اف‪ 1.‬بودند که به عراق تحویل داده می شدند و‬
‫بر همین اساس توانایی های نیروی هوایی عراق را تغییر دادند‪ .‬این نیرو‬
‫‪ - 1‬نگاه کنید به رمضانی‪ ،‬ایران انقالبی‪ ،‬ص‪.222 .‬‬
‫‪ -2‬نیویورک تایمز‪ 28 ،‬آگوست ‪.1985‬‬
‫‪ - 3‬والفجر ‪ ۷‬قرار بود در سال ‪ ۱۳۶۳‬در مناطق زید و کوشک در شمال ایستگاه حسینیه انجام‬
‫شود که به علت موقعیت منطقه و استحکامات دشمن و از همه مهم تر به علت رها کردن آب‬
‫در منطقه توسط دشمن‪ ،‬امکان اجرای آن به وجود نیامد‪ .‬منظور نویسندگان عملیات عاشورا‬
‫(میمک) بوده است‪ .‬م‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫جنگی اعالم کرده بودند‪ ،‬تالفی کردند‪ .‬یکی از خدمه‌ی کشتی کشته شد‪.‬‬ ‫ظاهرا ً جنگنده های ایرانی همراه کاروان در آن روز درگیری خاصی نداشتند‪.‬‬
‫بعدازظهر روز بعد‪ ،‬کشتی اسپانیایی آراگون‪ 7‬خوش شانس تر بود و بسیار از‬
‫راکت های ایرانیان خطا رفت‪ .‬بدین ترتیب سال ‪ ،1984‬به‌عنوان بدترین‬
‫سال برای کشتیرانی بین المللی در خلیج فارس با هدف قرار گرفتن شصت‬ ‫سوپراتانداردها در جست‌وجوی طعمه‬
‫و هشت کشتی که نیمی از آنها نفتکش یا حامل گاز مایع بودند‪ ،‬به پایان‬
‫رسید‪ .‬چهل و نه فروند از این کشتی ها مورد حمله‌ی عراق و نوزده فروند‬ ‫عراقی ها دیر متوجه این تغییرات شدند‪ .‬درعوض از دسامبر ‪1984‬‬
‫مورد حمله‌ی ایران واقع شدند‪ .‬چهار کشتی دیگر هم به دلیل برخورد با‬ ‫(آذر ‪ ،)1363‬آنها اولین مأموریت های دوربرد خود را با استفاده از میراژ‬
‫یکدیگر در حین حمالت عراق آسیب دیدند‪ .‬سی و پنج کشتی ای که غرق‬ ‫اف‪1.‬ای کیو‪200-5-‬ها که در آسمان از میراژ اف‪1.‬ای کیو‪200 -4-‬ها سوخت‬
‫یا اوراق شدند‪ ،‬بیشتر قربانیان اگزوست بودند‪ .‬موفقیت دیگر حمالت عراق‪،‬‬ ‫می گرفتند‪ ،‬به انجام رساندند‪  .‬ای کیو‪200-4-‬ها محفظه‌ی سوخت گیری‬
‫افزایش تعرفه های بیمه برای کشتی هایی بود که به شمال خلیج فارس وارد‬ ‫داگالس حمل می کردند‪ .‬با وجود این‪ ،‬اولین مأموریت میراژهای جدید که‬
‫می شدند‪ ،‬چراکه نینمیا و اجیس کازمیک بسیار دورتر از منطقه‌ی عملیاتی‬ ‫در ‪ 3‬دسامبر (‪ 12‬آذر) انجام شد‪ ،‬به دلیل مشکالت بسیار سیستم آتش‬
‫سوپراتانداردها و سوپرفرلون ها هدف قرار گرفتند و شرکت های بیمه انتظار‬ ‫موشک و سوخت گیری هوایی لغو گردید‪ .‬بدین ترتیب دو یا سه سوپراتاندارد‬
‫حمالت بیشتری را می کشیدند‪ .‬این امر اهمیت ویژه ای داشت‪ ،‬زیرا به‬ ‫سالم‪ ،‬حتی با وجود ادامه‌ی مشکالت شان‪ ،‬به ستون فقرات نیروی ضدکشتی‬
‫لحاظ نظری می توانست منجر به قطع کامل صادرات نفت ایران گردد‪ .‬اما‬ ‫آن زمان بدل شدند‪ .‬یک نمونه از این مشکالت عدم انفجار اگزوستی بود که‬
‫حقیقت آن بود که بازار بین الملل پر از نفتکش های ارزان دست دوم بود‬ ‫در ‪ 9‬دسامبر (‪ 18‬آذر) به قصد نفتکش کالس بهمن اینوستور‪ 1‬شلیک شده‬
‫که نه تنها به کاهش آرام نرخ حمل و نقل کمک می کردند‪ ،‬بلکه ایرانیان‬ ‫بود‪ .‬حمله‌ی بعدی که شش روز بعد به اجرا درآمد موفق تر بود‪ ،‬زیرا عراقی ها‬
‫را قادر می ساختند که خطوط انتقال کارآمد خارک‪-‬سیری‪ ،‬خارک‪-‬الرک‬ ‫کاروانی یافتند که در حال ترک خارک بود و نفتکش یونانی نینمیا‪ 2‬با دو‬
‫و خارک‪-‬الوان را سازماندهی کنند‪ .‬درحقیقت ایران در اوایل سال ‪1985‬‬ ‫اگزوست در ‪ 80‬مایل دریایی (‪ 148‬کیلومتری) خارک از بین رفت‪ .‬دو ملوان‬
‫(‪ )1363‬پنج نفکتش بسیار بزرگ ازجمله نفتکش قبرسی کللیا‪( 8‬وزن خالی‬ ‫کشته شدند و کشتی ابتدا تخلیه گشته و چند ساعت بعد یدک کش شد‪ .‬با‬
‫‪ 393000‬تن)‪ ،‬نفتکش لیبریایی برزیلین هوپ‪( 9‬وزن خالی ‪ 393000‬تن)‪،‬‬ ‫این‌حال در صبح ‪ 19‬دسامبر (‪ 28‬آذر)‪ ،‬عراقی ها از طریق شنود ارتباطات‬
‫نفتکش بریتانیایی سی سانگ‪( 10‬وزن خالی ‪ 351400‬تن) و نفتکش مالتی‬ ‫رادیویی به تالش برای یدک کش کردن کشتی پی بردند و سوپراتانداردها‬
‫آدنا‪( 11‬وزن خالی ‪ 317800‬تن) را به اجاره‌ی خود درآورد‪ .‬از این نفتکش ها‬ ‫آن را با یک اگزوست دیگر هدف قرار دادند‪ .‬این‌بار نه نینمیا و نه محوله‌ی‬
‫برای انتقال نفت از خارک به پایانه های جنوب استفاده می شد این کشتی ها‬ ‫آن قابل نجات دادن نبودند‪ .‬در کمتر از بیست و چهار ساعت کشتی باری‬
‫بارها به‌عنوان مخازن شناور در سیری منتظر رسیدن نفتکش های خارجی‬ ‫یونایی به نام اجیس کازمیک‪ 3‬از ناحیه‌ی سینه‌ی جلویی هدف قرار گرفت‪،‬‬
‫می شدند‪ .‬تمام این تالش ها به کاهش خطرات خرید نفت از ایران کمک‬ ‫اما آسیب چندانی ندید‪ .‬در ‪ 21‬دسامبر (‪ 30‬آذر) سوپراتانداردها به صحنه‬
‫کرد‪.‬‬ ‫بازگشتند و باز هم در نزدیکی ساحل عربستان از میراژ اف‪1.‬ای کیو‪4-‬ها‬
‫عراقی ها سال نو را با هشدارهایی پیرامون تشدید محاصره‌ی خارک‬ ‫سوخت دریافت کردند‪ .‬با گردش به سمت شرق‪ ،‬عراقی ها کاروان دیگری را‬
‫آغاز کردند‪ .‬در ‪ 7‬و ‪ 8‬ژانویه‌ی ‪ 17( 1985‬و ‪ 18‬دی ‪ )1363‬سوپراتانداردها‬ ‫شناسایی کرده و به آن نزدیک شدند‪ .‬این‌بار دو کشتی هدف قرار گرفتند‪:‬‬
‫فصل شکار خود را به ترتیب با هدف قرار دادن کشتی پانامایی توپاز‬ ‫انفجاری شدید نفتکش نروژی ثورشاوت‪ 4‬را از بین برد و نفتکش لیبریایی‬
‫اکسپرس‪ 12‬و کره‌ی جنوبی هانلیم مارینا‪ 13‬آغاز کردند‪ .‬این دو کشتی در‬ ‫مگنولیا‪ 5‬به‌خاطر سقوط سازه‌ی فوقانی بر روی موتورخانه در اثر آتش سوزی‬
‫کاروانی از بندرعباس به سمت بوشهر و بندر امام خمینی بودند‪ .‬در ‪ 11‬ژانویه‬ ‫گسترده‪ ،‬باید اوراق می شد‪ .‬در ‪ 25‬دسامبر (‪ 4‬دی) ایرانی ها با راکت باران‬
‫کشتی هندی کانچنجونگا‪ 6‬بیرون از منطقه ای که خود به‌عنوان منطقه‌ی‬
‫‪7 - Aragon‬‬
‫‪8 - Klelia‬‬ ‫‪1 - Investor‬‬
‫‪9 - Brazilian Hope‬‬ ‫‪2 - Ninemia‬‬
‫‪10 - Sea Song‬‬ ‫‪3 - Aegis Cosmic‬‬
‫‪11 - Adna‬‬ ‫‪4 - Thorshavet‬‬
‫‪12 - Topaz Exress‬‬ ‫‪5 - Magnolia‬‬
‫‪13 - Hanlim Marina‬‬ ‫‪6 - Kanchenjunga‬‬

‫‪262‬‬
 ‫فصل ‪ :8‬مرحله‌ی پنجم؛ جنگ تمام عیار‬

‫اما میراژ اف‪1.‬ای کیو‪ 4-‬همراه آن مدعی سرنگونی یک فانتوم در جنگ و‬ ‫(‪ 21‬دی) موتورخانه‌ی کشتی باری ایران امداد که در راه بندر امام خمینی‬
‫گریزی کوتاه شد‪ .‬صبح روز بعد‪ ،‬مشکالت رابط موشک با پرنده‌ی پرتابگر‬ ‫بود چنان در اثر اصابت اگزوست آسیب دید که کشتی به‌طور کامل از رده‬
‫باز هم در مأموریت بعدی هواپیمای جدید دخالت کرد و خبرگزاری عراق‬ ‫خارج اعالم شد‪ .‬سه روز بعد تهران اعالم کرد جنگنده هایش یک حمله‌ی‬
‫مدعی هدف قرار گرفتن یک هدف دریایی بزرگ شد‪ ،‬اما هیچ کشتی ای تا‬ ‫دیگر را رهگیری کرده و یک هواپیمای عراقی را سرنگون ساخته اند‪ .‬عالوه‬
‫قبل از ‪ 4‬فوریه (‪ 15‬بهمن) آسیب ندید‪ .‬در آن تاریخ سوپراتانداردها نفتکش‬ ‫بر جنگنده‌ی عراقی که به احتمال زیاد یکی از میراژ  اف‪1.‬ای کیو‪5-‬های‬
‫یونانی فِرشیپ ال‪ 5‬را منهدم کردند‪ ،‬درحالیکه نیروی هوایی ایران مدعی‬ ‫جدید بوده است‪ ،‬ادعا شد یک اگزوست عازم هدف نیز از بین رفته است‪ .‬این‬
‫به زیر کشیدن یک جنگنده‌ی عراقی در خلیج فارس‪ ،‬احتماالً با استفاده از‬ ‫نشان می دهد که اف‪14-‬های ایران در این درگیری شرکت داشتند‪ ،‬زیرا‬
‫موشک زمین به هوای هاوک‪ ،‬شد‪ .‬تا آخر ماه فوریه مشکالت رادارهای اگیو‬ ‫تامکت تنها هواپیمای موجود طرفین درگیر بود که می توانست موشک های‬
‫و موشک های اگزوست دست کم دو عملیات دیگر میراژ اف‪1.‬ای کیو‪5-‬های‬ ‫در حال پرواز بر روی سطح دریا را رهگیری کند‪ .‬جالب آنکه عراقی ها این‬
‫عراقی را ناکام گذاشتند‪ .‬با وجود این هنوز عملیات های دیگری در راه بودند‪.‬‬ ‫گزارش را تکذیب نموده و اعالم کردند که جنگنده هایشان در آن روز با‬
‫هیچ جنگنده ای مواجه نشده بودند‪ .‬در ‪ 22‬ژانویه (‪ 2‬بهمن) اولین حمله‌ی‬
‫شبانه به اجرا در آمد و آسیب سختی به یدک کش سنگاپوری ریبوت‪ 1‬وارد‬
‫تشدید دوباره‌ی جنگ شهرها‬ ‫آورد‪ .‬با آنکه عراقی ها در آن ماه مدعی زدن پانزده «هدف بزرگ دریایی»‬
‫شدند‪ ،‬اما فقط پنج کشتی را می توان به‌عنوان اهداف آسیب دیده نام برد‬
‫با رسیدن جنگ به اواخر سال ‪ ،1984‬جنگ زمینی وارد مرحله ی‬ ‫و مابقی به احتمال زیاد منحرف کننده های ایرانی بوده اند‪ .‬با این وجود‪،‬‬
‫جدیدی شد‪ ،‬چراکه ایران تاکتیک خود را از حمله‌ی رودررو به عملیات‬ ‫حمله به ریبوت که در فاصله‌ی ‪ 9‬مایل دریایی (‪ 17‬کیلومتری) رأس تنوره‬
‫نفوذی تغییر داد‪ .‬با این‌حال‪ ،‬عمده‌ی نبردها در هوا و دریا حادث می شدند‪،‬‬ ‫هدف قرار گرفت‪ ،‬نشانه ای بارز از افزایش توانایی و اعتماد به نفس خلبانان‬
‫زیرا هر دو طرف تالش می کردند اقتصاد طرف مقابل خود را مختل کنند‪.‬‬ ‫عراقی بود‪ .‬در اواخر ژانویه (بهمن) عراقی ها به تالش های خود برای وارد‬
‫به منظور جلوگیری از حمله‌ی گسترده‌ی مورد انتظار از سوی ایرانی ها در‬ ‫کردن میراژ اف‪1.‬ای کیو‪5-‬ها به عملیات ضدکشتی ادامه دادند‪ .‬اما عملیات‬
‫اوایل ‪ ،)1363( 1985‬در ‪ 28‬ژانویه (‪ 8‬بهمن)‪ ،‬عراقی ها در بخش جنوبی‬ ‫بعدی آنها در ‪ 28‬ژانویه (‪ 8‬بهمن)‪ ،‬شکست خورد و دو اگزوست گران‌قیمت‬
‫دست به حمله‌ی کوچکی زدند و چهار لشگر زرهی از سپاه سوم را به‬ ‫به دریا سقوط کردند‪ .‬در همان روز فانتوم های ایرانی موفق تر بودند و با‬
‫مصاف ایرانیان در جزایر مجنون فرستادند‪ .‬در طی سه روز درگیری شدید‪،‬‬ ‫ماوریک به نفتکش یونانی سریفوس‪ 2‬که از عربستان به کویت می رفت‪،‬‬
‫عراقی ها توانستند کنترل بخش کوچکی از کرانه‌ی غربی جزایر را در اختیار‬ ‫آسیب زدند‪ .3‬میراژ اف‪1.‬ای کیو‪ 200-5-‬به‌واقع مهم ترین پیشرفت نیروی‬
‫بگیرند‪ ،‬اما معلوم شد که توان عقب راندن ایرانی ها را ندارند‪ .‬مطابق معمول‬ ‫هوایی عراق به شمار می آمد‪ .‬هرچند این هواپیما یک جنگنده‪-‬بمب افکن و‬
‫قبل از حمله‌ی بعدی ایران و در اواخر تابستان و اوایل بهار هم نیروی‬ ‫رهگیر همه شرایط جوی بود که مجهز به سیستم های ناوبری و تهاجمی و‬
‫هوایی ایران و هم نیروی هوایی عراق دست به حمالت بازدارنده می زدند‪.‬‬ ‫محفظه های جنگ الکترونیک و موشک های هوا به هوای پیشرفته بود‪ ،‬اما‬
‫در عصر روز ‪ 12‬فوریه (‪ 23‬بهمن)‪ ،‬عراقی ها اولین تالش خود برای هدف‬ ‫درحقیقت تخصص این هواپیما عملیات ضدکشتی به حساب می آمد و برای‬
‫قرار دادن ساختمان نیروگاه اتمی ایران در نزدیکی بوشهر را انجام دادند‪ .‬دو‬ ‫این منظور با رادارهای تامسون‪-‬سی اس اف‪ 4‬اگیو و موشک های ا ِی ام‪39.‬‬
‫سوپراتانداردی که برای این حمله مورد استفاده قرار گرفتند‪ ،‬هرکدام یک‬ ‫اگزوست تجهیز شده بود‪ .‬این هواپیماها  اختصاصاً برای  جنگ نفتکش های‬
‫اگزوست از فاصله‌ی بیش از ‪ 27‬مایل دریایی (‪ 50‬کیلومتری) شلیک کردند‪.‬‬ ‫عراق ساخته شده بودند و تا انتهای جنگ به این وظیفه خود ادامه دادند‪.‬‬
‫یکی از موشک ها حدود ‪ 300‬پا (‪ 100‬متر) دورتر از دیوار راکتور به زمین‬ ‫با وجود این‪ ،‬میراژ اف‪1.‬ای کیو‪5-‬ها در اوایل کار خود با مشکالت اساسی‬
‫خورد و آسیب ناچیزی به ساختمان های تدرکاتی وارد آورد و متأسفانه یکی‬ ‫زیادی دست و پنجه نرم می کردند و حمله‌ی بعدی آنها علیه اهدافی در‬
‫از نگهبانان به شهادت رسید‪ .‬نیروی هوایی ایران مدعی شد دفاع هوایی‬ ‫منطقه‌ی خارک به تاریخ ‪ 31‬ژانویه (‪ 11‬بهمن) با شکست کامل همراه شد‪.‬‬
‫و جنگنده هایش به‌سرعت پاسخ داده و با رهگیری مهاجمان عراقی آنها‬
‫‪ 1 - Ribut‬را مجبور ساخته موشک های خود را خیلی زود شلیک کنند‪ .6‬دو روز بعد‬
‫‪2 - Serifos‬‬
‫‪5 - Fairship L‬‬
‫‪ - 3‬ایران اعالم کرد سریفوس در نزدیکی ساحل عربستان توسط یک اگزوست عراقی از ناحیه‌ی‬
‫‪ - 6‬اینکه عراقی ها در این حمله از اگزوست استفاده کردند‪ ،‬وقتی تأیید شد که خبرنگارانی که‬ ‫مخزن شماره‌ی سه آسیب دیده و یک سوپرفرلون در همان زمان به‌عنوان ایستگاه ناظر‪/‬هدف گیر‬
‫به محل رفتند قطعات اگزوست را مشاهده کردند‪ .‬عراق بین سال های ‪ )1363( 1984‬تا ‪1988‬‬ ‫در جنوب رأس البیشه مشاهده شده بود‪.‬‬
‫(‪ )1367‬هفت بار و عمدتاً در شب به راکتور هسته ای ایران حمله‌ی هوایی کرد و سرانجام بخش‬
‫بزرگی از تأسیسات را از بین برد‪.‬‬ ‫‪4 - Thomson-CSF‬‬

‫‪263‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫به اوج خود رسید‪ .‬برخالف آنکه در ‪( 1985‬خرداد ‪ )1364‬اف‪ 4-‬ای های‬ ‫خود را تغییر داد‪ .‬در ‪ 1‬ژوئن (‪ 11‬خرداد) هلیکوپترهای ا ِی  اس‪ 61 -‬سی‬
‫بیشتری به اسکادران شکاری نود و دوم بندرعباس منتقل شدند‪ ،‬اما‬ ‫کینگ نیروی دریایی ایران‪ ،‬مستقر در پایگاه دریایی بوشهر‪ ،‬که اکنون به‬
‫ناکارآمدی‪ ،‬منجر به کاهش کلی حمالت ضدکشتی گردید‪ .‬ایران در نیمسال‬ ‫موشک های ماوریک مسلح شده بودند‪ ،‬وارد کارزار شدند‪ .‬در اولین حمله‪،‬‬
‫دوم این سال تنها به چهار کشتی حمله کرد‪ ،‬زیرا کمبود شدید قطعات‬ ‫دو ماوریک شلیک شدند که یکی به خوابگاه های خدمه و دیگری به پل‬
‫یدکی‪ ،‬عملیات فانتوم ها را بسیار مشکل ساخته بود‪ .‬به‌عالوه نیروهای‬ ‫کشتی کانتینربر پانامایی اروینتال ایمپورتر‪ 1‬که از الدمام عازم کویت بود‬
‫زمینی ایران‪ ،‬درگیر حمالت گسترده زمینی شده بودند و همین امر تعداد‬ ‫اصابت کردند‪ .‬انفجاری مهیب و آتش متعاقب آن باعث کشته شدن سه‬
‫درخواست های پشتیبانی هوای نزدیک آنها را باال برده بود‪.5‬‬ ‫ملوان و زخمی شدن یک نفر دیگر شد و کشتی به‌طور کلی از رده خارج‬
‫اعالم گردید‪ .‬در جوالی (تیر) نیروی دریایی عراق کوشید یک عملیات‬
‫کوچک در خلیج فارس انجام دهد و به همین منظور به تأسیسات تولید نفت‬
‫دومین محاصره‌ی خارک‬ ‫دریایی سیروس در ‪ 45‬مایل دریایی (‪ 72‬کیلومتری) خارک با سه ناوچه اوزا‬
‫‪ 2‬حمله کرد‪ .‬چندین موشک اس  اس‪-‬ان‪ 2-‬استیکس در جریان عملیات‬
‫در ادامه‌ی سال ‪ ،1985‬جنگ ایران و عراق در هوا و دریا دنبال شد‪.‬‬ ‫شلیک شد‪ ،‬هیچ کدام به هدف اصابت نکردند و عراقی ها مجبور شدند از‬
‫بین ماه اوت تا دسامبر (مرداد تا آذر) نیروی هوایی عراق بیش از شصت‬ ‫ترس فانتوم های گشتی ایران خیلی سریع عقب نشینی کنند‪ .‬در همان ماه‬
‫بار به خارک حمله کرد‪ .‬در اواخر صبح ‪ 15‬اوت ‪ 24( 1985‬مرداد ‪)1364‬‬ ‫سوپر اتانداردها به‌خاطر تمام شدن مدت اجاره شان بازگردانده شدند‪ .‬البته‬
‫دو دسته‪ ،‬یکی متشکل از چهار میراژ مسلح به یک موشک هدایت شونده‬ ‫در این هنگام تعداد میراژها و خلبانان دوره‌دیده افزایش یافته بود‪ .‬درنتیجه‬
‫ا ِی اس‪30.‬ال و دیگری متشکل از چهار سوخو‪22-‬ام‪3-‬کِی مسلح به دو‬ ‫فقط سه حمله انجام شد و دو نفتکش ترکی ام‪ .‬وطن‪ 2‬و ام‪ .‬سیحان‪ 3‬به‬
‫بمب پانصد کیلویی چتردار اف ا ِی بی‪500-‬اس اچ ان‪ ،6‬اسکله های اصلی‬ ‫ترتیب در ‪ 9‬و ‪ 12‬جوالی (‪ 18‬و ‪ 21‬تیر) هدف قرار گرفتند‪ .‬هر دو کشتی‬
‫بارگیری (عمدتاً لنگرگاه ‪ T‬شرقی) پایانه‌ی خارک را هدف قرار داده و به‬ ‫به‌طور کامل از رده خارج شدند‪ ،‬اما خط انتقال ایران از خارک به سیری‬
‫نفتکش مالتی توریل‪( 7‬بعدا ً طوفان) آسیب رساندند‪ .‬بر اساس گزارش‌ها‪،‬‬ ‫همچنان به‌خوبی در حال کار بود و تا اوت ‪( 1985‬مرداد ‪ )1364‬کشتی های‬
‫عراق در این حمله به خارک از موشک های ضدرادار آرمات استفاده کرد‪.‬‬ ‫به مراتب کمتری در مقایسه با کل سال ‪ )1363( 1984‬در حمالت عراق‬
‫درحالیکه عراقی ها مدعی بودند که خارک را به «ویرانه ای سوزان» یا «تلی‬ ‫هدف قرار گرفتند‪.‬‬
‫از خاکستر» تبدیل کرده اند‪ ،‬اما درحقیقت خسارت کمی وارد آمده بود و‬ ‫این روند تا زمانی که عراق محاصره‌ی جدیدی بر خارک اعمال کرد‪،‬‬
‫حمله باید تکرار می شد‪ .‬این امر در ‪ 17‬اوت (‪ 26‬مرداد) رخ داد و این‌بار‬ ‫ادامه یافت‪ .‬حمالت عراق در تابستان شدت و فراوانی بیشتری یافتند‪ ،‬زیرا‬
‫چهار سوخو‪ 22-‬مسلح به بمب های چتردار‪-‬تأخیری به جزیره یورش بردند‪،‬‬ ‫قبل از آن عراقی ها به دلیل ترس از یک حمله‌ی تالفی جویانه‌ی گسترده‬
‫اما به‌طور کامل بمب ها را خطا زدند‪ .‬ایرانی ها با توسل به یک اف‪4-‬ای فانتوم‬ ‫بر روی زمین از انجام آن خودداری می ورزیدند‪ .‬آنها با این کار ناخواسته به‬
‫تالفی کردند‪ .‬فانتوم ها توانسته بودند از ماه مارس (اسفند) به این طرف با‬ ‫ایران کمک کردند‪ ،‬زیرا ظرفیت دفاعی خارک به دلیل انتقال آتشبارهای‬
‫استفاده از موشک های ماوریک به سه کشتی آسیب برسانند‪ .‬این‌بار نفتکش‬ ‫موشکی و دیگر تجهیزات به تهران در بهار ‪ )1364( 1985‬برای حفاظت از‬
‫نائس لئوپارد‪ 8‬در نزدیکی ساحل عربستان هدف قرار گرفت‪ ،‬اما موشک ها‬ ‫شهر تهران در برابر بمباران های عراق‪ ،‬تضعیف شده بود‪ .‬در ‪ 16‬اوت (‪25‬‬
‫عمل نکردند‪ .‬حمله‌ی بعدی به خارک که در ‪ 20‬اوت (‪ 29‬مرداد) و توسط‬ ‫مرداد)‪ ،‬هواپیماهای عراقی موفق به زدن پایانه‌ی نفتی شدند‪ .‬در سه هفته‬
‫میگ‪25-‬آر بی ها انجام شد هم موفقیت چندانی در بر نداشت‪ ،‬چراکه نه‌تنها‬ ‫بعد‪ ،‬عراق سه حمله‌ی دیگر انجام داد تا روند تعمیرات را مختل کند‪ ،‬اما‬
‫بیشتر بمب ها خطا رفتند‪ ،‬بلکه یکی از میگ ها نیز توسط تامکت های ایران‬ ‫چون این حمالت از ارتفاع باال انجام می گرفتند‪ ،‬کارایی چندانی نداشتند‪.‬‬
‫در هنگام بازگشت سرنگون شد‪ .‬بنابراین اولین مرحله از دور جدید حمالت‬ ‫ایران هم برای مقابله به مثل به میادین نفتی شمال عراق حمله کرد‪.4‬‬
‫علیه خارک که بین ‪ 15‬تا ‪ 20‬اوت (‪ 24‬تا ‪ 29‬مرداد) انجام شد‪ ،‬علیرغم‬ ‫هواپیماهای بال ثابت نیروی هوایی ایران همین الگوی تهاجمی را در‬
‫اینکه ایرانی ها را تحت فشار نگه داشتند‪ ،‬اما تأثیر خاصی نداشتند‪ .‬خلبانان‬ ‫سال ‪ )1364( 1985‬ادامه دادند که در ‪ 31‬جوالی (‪ 9‬مرداد) با دو حمله‬
‫‪ - 5‬همان ص‪ 130 .‬و ناوسروان جان جی‪ .‬واکر‪ ،‬نیروی دریایی ایاالت متحده‪ ،‬راهبرد قدرت‬
‫دریایی ایران‪ ،‬ص‪.74 .‬‬ ‫‪1- Oriental Importer‬‬
‫‪6- FAB-500shN‬‬ ‫‪2 - M. Vatan‬‬
‫‪7 - Torill‬‬ ‫‪3 - M. Ceyhan‬‬
‫‪8 - Naess Leopard‬‬ ‫‪ - 4‬دیلیپ هیرو‪ ،‬ایران تحت حکومت آیت اهلل ها‪ ،‬ص‪.385 .‬‬

‫‪270‬‬
 ‫فصل ‪ :8‬مرحله‌ی پنجم؛ جنگ تمام عیار‬
‫شد که هواپیمای آخر درحالیکه هنوز بمب با خود داشت در آسمان منفجر‬
‫شد‪ .‬ایرانی ها که در نوآوری های فنی و آزمون و خطا متبحر بودند‪ ،‬شیوه‌ی‬
‫حمله‌ی هواپیماهای عراقی را دریافتند و دفاع کوتاه برد خود را با افزودن‬
‫شمار توپ های ضدهوایی تقویت کردند تا بدین‌وسیله عراقی ها را مجبور‬
‫کنند در ارتفاع باالتر بمانند و در برد آی‪-‬هاوک ها عمل کنند‪ .‬پیش از آن‬
‫هم با ایجاد تغییراتی در تأسیسات کلیدی نفتی بازتاب راداری آنها را کاهش‬
‫داده بودند و حتی شروع به استفاده از الشه‌ی کشتی هایی نظیر اسپرانزا‪2‬‬
‫و لنگرگاه های اطراف خارک کردند‪ .‬این لنگرگاه ها به انعکاس‌دهنده های‬
‫بزرگ فلزی مجهز بودند که به‌عنوان سازه های گمراه کننده برای اگزوست ها‬
‫مورد استفاده قرار می گرفتند‪ .‬بر اساس گزارش‌ها یکی از این لنگرگاه ها بیش‬
‫از بیست بار هدف قرار گرفت! همچنین هر موقع که ممکن بود‪ ،‬ایرانی ها‬
‫یک کشتی مجهز به انعکاس دهنده های راداری‪ ،‬نظیر ایران صداقت‪ ،‬را به‬
‫کاروان های خود اضافه می کردند‪ .‬حمله‌ی بعدی عراق در ‪ 13‬سپتامبر (‪22‬‬
‫شهریور) که توسط میراژ اف‪1.‬ای کیو‪4-‬ها و اف‪1.‬ای کیو‪5-‬ها انجام شد‪،‬‬
‫به‌طور کامل مواضع موشک های ضدهوایی و تأسیسات خارک را از دست‬
‫داد‪ ،‬اما یکی از دو اگزوست شلیک شده‪ ،‬به کشتی یدک کش یونانی اسمیث‬
‫ماستاس‪ 1 1‬اصابت و آن را غرق کرد‪.‬‬
‫همه‌ی حمالت برای خلبانان عراقی اضطراب آور و ترسناک بود‪ ،‬زیرا آنها‬
‫می دانستند نیروی هوایی عراق در صورت هدف قرار گرفتن هواپیمایشان‬
‫پینگ پونگ الکترونیک‬
‫عراقی ها اکنون مجبور شده بودند طرح های حمله‌ی خود را بهبود‬
‫بخشند‪ .‬به این ترتیب که در ارتفاع بسیار کم نزدیک می شدند و تنها زمانیکه‬
‫خلبان می خواست بر روی هدف قفل کند هواپیما را با مانوری باال می کشید‪.‬‬
‫در ‪ 19‬سپتامبر ‪ 28( 1985‬شهریور ‪ ،)1364‬دو میراژ اف‪1.‬ای  کیو‪ 5-‬و‬
‫چهار میراژ اف‪1.‬ای کیو‪ 4-‬به همراه چهار سوخو‪22-‬ام‪3-‬کِی‪ ،‬سرانجام‬
‫توانستند خسارت شدیدی به لنگرگاه های پایانه‌ی آذرپاد که قادر بودند‬
‫نفتکش های بسیار بزرگ را بپذیرند‪ ،‬وارد آوردند‪ .‬یکی از اگزوست ها به یک‬
‫گمراه‌کننده برخورد کرد‪ ،‬اما اگزوست دیگر نفتکش کره‌ی جنوبی سونگ‬
‫بونگ‪ 2‬را در حال بارگیری در ترمینال از بین برد‪ .3‬انفجار بزرگی به وقوع‬
‫پیوست و پس از آن میراژ اف‪1.‬ای  کیو‪4-‬ها با موشک های اِی اس‪30.‬ال‬
‫حمله کردند و هر چهار لنگرگاه آذرپاد را به‌دقت هدف قرار دادند‪ .‬دست‬
‫آخر هم سوخوها بمب های تأخیری چتردار خود را بر روی هدف ریختند‪.‬‬
‫آسیب بسیار سنگین بود و هرچند تلفات جانی در بر نداشت‪ ،‬اما اکنون فقط‬
‫لنگرگاه هایی برای ایرانیان باقی مانده بودند که می توانستند کشتی های‬
‫میراژ اف‪1.‬ای کیوها و میگ‪23-‬بی ان ها انجام شد‪ ،‬اما همین درنگ به‬
‫‪1 - Smith mastas I‬‬
‫‪2 - Song Bong‬‬
‫‪ -3‬ظاهرا ً سونگ بونگ تنها نفتکش غول پیکری بود که هدف حمله ی هوایی قرار گرفت و درجا‬
‫غرق شد‪.‬‬
‫‪271‬‬
‫عراقی بر اساس کتاب های مرجعی که طبق دکترین شوروی نگاشته شده‬
‫بود‪ ،‬برای رسیدن به هدف در ارتفاع متوسط و باال پرواز می کردند و مربیان‬
‫هندی و فرانسوی برای متقاعد کردن آنها به پرواز در ارتفاع پست به زمان‬
‫و صبر بیشتری نیاز داشتند‪ .‬با این حال وقتی خلبانان میراژ عراقی متوجه‬
‫شدند که حمالت شان تا چه حد ناکارآمد هستند‪ ،‬بالفاصله طرح حمله‌ی‬
‫خود را به ارتفاع پست که تا آن زمان به‌ندرت توسط نیروی هوایی عراق به‬
‫کار گرفته شده بود‪ ،‬تغییر دادند‪ .‬با این حال یک مشکل وجود داشت‪ .‬خارک‬
‫حدود ‪ 122‬مایل دریایی (‪ 225‬کیلومتر) از ساحل جنوبی عراق فاصله‬
‫داشت و این تقریباً برد نهایی جنگنده های کام ًال مسلح عراق نظیر میراژ‬
‫اف‪1-‬ای کیو‪4-‬ها و سوخو‪22-‬ام‪ِ 3-‬کی ها بود‪ .‬به‌عنوان مثال در صورتیکه‬
‫میراژهای عراقی می خواستند با موشک های هدایت لیزری ا ِی  اس‪30.‬ال به‬
‫خارک حمله کنند فقط می توانستند در جایگاه مرکزی یک موشک و یک‬
‫محفظه‌ی تعیین موقعیت تامسون‪-‬سی اس اف آتلیس‪ 2‬حمل کنند و چهار‬
‫جایگاه دیگر زیر بال ها می بایست با مخازن سوخت رهاشونده‪ ،‬محفظه های‬
‫جنگال و موشک های هوا به هوا اشغال می شدند‪ .‬همچنین هدف قرار دادن‪،‬‬
‫آسیب زدن و نابودن کردن اهداف روی خارک بسیار دشوار بود‪ ،‬چراکه‬
‫در محدوده ای وسیع پراکنده شده بودند و به‌خوبی از آنها دفاع می شد‪.‬‬
‫قادر به اجرای عملیات جست‌وجو و نجات نخواهد بود و این امر روحیه‌ی‬
‫آنها را تضعیف می کرد‪.‬‬
‫در ‪ 25‬اوت (‪ 3‬شهریور) حمله‌ی جدیدی این‌بار با برنامه و دسته بندی‬
‫کام ًال جدید آغاز گردید‪ .‬دسته‌ی چهار فروندی اول میراژها مجهز به‬
‫محفظه های جنگ الکترونیک و موشک های ضدرادار آرمات‪ ،‬در ارتفاع بسیار‬
‫پست به سمت هدف رفتند و بدین شکل به‌طور کامل از چشم رادارهای‬
‫ایران پوشیده ماندند‪ .‬سپس در نزدیکی هدف ناگهان اوج گرفته تا رادارها‬
‫را دچار اختالل کرده و آنها را با آرمات هدف قرار دهند‪ .‬سپس موج بعدی‬
‫نزدیک می شد تا موشک های ا ِی اس‪30.‬ال را از فاصله‌ی ‪ 4/8-3/2‬مایل‬
‫دریایی (‪ 9-6‬کیلومتری) شلیک کند‪ .‬این کار ایرانی ها را کام ًال غافلگیر‬
‫کرد و یک آتشبار آی‪-‬هاوک آسیب دید‪ .‬ولی از آن مهم تر برای عراقی ها‬
‫اسکله ای بود که به‌شدت آسیب دید و ظرفیت صادراتی خارک را تا تقریباً‬
‫یک سوم کاهش داد‪ .‬در ‪ 2 ،1‬و ‪ 3‬سپتامبر (‪ 11 ،10‬و ‪ 12‬شهریور) هم‬
‫مأموریت های مشابهی انجام شد و هر بار آسیب وارده به تأسیسات نفتی‬
‫ایران بیشتر گردید‪.‬‬
‫حمالت بعدی عراق در ‪ 5‬و ‪ 9‬سپتامبر (‪ 14‬و ‪ 18‬شهریور) و توسط‬
‫ایرانیان فرصت داد تا دفاع خود را تقویت کنند‪ .‬در ‪ 5‬سپتامبر (‪ 14‬شهریور)‬
‫یک هواپیمای عراقی و در ‪ 11‬سپتامبر (‪ 20‬شهریور) آخرین هواپیمای یک‬
‫دسته‌ی چهارتایی میگ‪23-‬بی ان که توانسته بودند چندین بمب بر روی‬
‫خارک بیاندازند‪ ،‬توسط موشک های زمین به هوا به زیر کشیده شدند‪ .‬گفته‬
 ‫فصل ‪ :8‬مرحله‌ی پنجم؛ جنگ تمام عیار‬

‫موشک شلیک شدند که یکی از آنها به کشتی انتقالی پولیس‪ 5‬اصابت کرد‪،‬‬ ‫در خلیج فارس به‌ویژه آنهایی که مظنون به حمل سالح‪ ،‬مهمات و دیگر‬
‫اما خسارت زیادی به بار نیاورد‪ .‬موشک دوم به نفتکش نوا‪( 6‬بعدا ً رووا‪)7‬‬ ‫تجهیزات برای عراق بودند را افزایش داد‪ .‬فقط در اوایل نوامبر ایرانی ها‬
‫نخورد اما این کشتی در حین اجرای مانور گریز به کشتی مگنوم‪ 8‬برخورد‬ ‫حدود سیصد کشتی را بازرسی کردند‪ .‬همچنین نیروی دریایی ایران در‬
‫کرد‪ .‬هر دو کشتی به‌طرز قابل توجهی آسیب دیدند‪ ،‬اما می توانستند به سفر‬ ‫طول این سال به‌طور فزاینده وظیفه‌ی حمله به کشتی ها را با استفاده از‬
‫خود ادامه دهند‪ .‬رویدادهایی اینچنین مشکالت بیشتری برای ایرانیان ایجاد‬ ‫هلیکوپترهای ا ِی  بی‪212.‬ا ِی اس دبلیو خود برعهده گرفته بود‪ .‬این نیرو‬
‫می کردند‪ .‬نه‌تنها نفتکش های آسیب‌دیده مدت‌زمان زیادی از خط انتقال‬ ‫با ساختن پایگاه های هلیکوپتری بر روی سکوهای نفتی مجتمع رشادت‬
‫خارج می شدند‪ ،‬بلکه زمان انتظار نفتکش های دیگر در سیری نیز بیشتر‬ ‫(قبل از انقالب رستم) که تنها در ‪ 76‬مایل دریایی (‪ 140‬کیلومتری) ساحل‬
‫می گردید‪ .‬بر اساس گزارش‌ها این تأخیرات در اواخر دسامبر (آذر) به هفت‬ ‫قطر قرار داشت‪ ،‬توانایی هایش را برای هدف قرار دادن کشتی ها در بخش‬
‫تا ده روز رسیده بود‪ .‬حتی با وجود اینکه راه اندازی خط انتقال دستاورد‬ ‫پایینی خلیج فارس افزایش داده بود‪ .‬به‌عنوان مثال در ‪ 9‬نوامبر (‪ 18‬آبان)‬
‫بزرگی برای ایرانیان بود و به‌خوبی هم کار می کرد و گرچه تأسیسات آسیب‬ ‫هلیکوپترهای ا ِی بی‪212.‬ا ِی اس دبلیوی ایران توانستند با شلیک حداقل‬
‫دیده در خارک هم به‌سرعت تعمیر شده و عملیاتی باقی ماندند‪ ،‬باز هم‬ ‫یک موشک ضدتانک هدایت سیمی ا ِی اس‪ 121.‬به کشتی تریلی بر آلمانی‬
‫صادرات نفت ایران تا حداقل چهل درصد کاهش یافت‪ .‬تا پایان سال ‪1985‬‬ ‫جولی اینداکو‪ 2‬آسیب جزئی وارد آورند‪ .3‬با وجود این‪ ،‬ایرانی ها برخالف‬
‫نیروی هوایی عراق که در ‪ 31‬دسامبر (‪ 10‬دی) یک میراژ اف‪1.‬ای  کیو‪5-‬‬ ‫داشتن تجهیزات شناسایی بهتر ازجمله چهار پی‪3-‬اف اوریون‪ ،4‬همچنان در‬
‫دیگر به دفاع هوایی سپاه پاسداران باخته بود‪ ،‬مدعی شد در کل مدت سال‬ ‫شناسایی اهداف به دلیل َدم حرارتی‪ ،‬نبود پوشش راداری مناسب‪ ،‬فقدان‬
‫بیست هزار و یازده پرواز انجام داده و هفتادوهفت بار به خارک حمله کرده‬ ‫توانایی هدف گیری شبانه و حجم آمد و شد و البته ارتباطات نامشخص در‬
‫است (فقط پنجاه و نه بار در اواخر اوت) و صدوبیست‌وچهار هدف دریایی‬ ‫سلسله مراتب فرماندهی‪ ،‬مشکالت فراوانی داشتند‪ .‬بسیاری از اهداف بالقوه‬
‫بزرگ که عموماً به معنای نفتکش بود را مورد اصابت قرار داده است‪ .‬اما‬ ‫گریختند و ساعات پروازی بی شماری هدر رفت‪ .‬به‌عالوه این حمالت روزانه‬
‫هنوز نتوانسته بود صادرات نفت ایران را متوقف ساخته و ایرانیان را بر سر‬ ‫علیه نفتکش ها به دلیل فعالیت منظم رهگیرهای نیروی هوایی سلطنتی‬
‫میز مذاکره بیاورد‪ .‬این امر همچنین به این دلیل بود که عراق تحت لوای‬ ‫عربستان در خلیج فارس هر روز خطرناک تر از قبل می شدند‪ .‬درنتیجه‬
‫برخی محدودیت های خاص دیپلماتیک عمل می کرد‪ .‬حاکمان خلیج فارس‬ ‫هلیکوپترها از بوشهر در جزایر کیش و الوان اعزام می شدند و در آنجا‬
‫که هزینه‌ی ماشین جنگی عراق را تأمین می کردند به‌طور مرتب عراق را از‬ ‫آماده ی حمله منتظر می ماندند‪ .‬بعدها آنها به‌طور دائم در جزایر و بر روی‬
‫کشاندن تهران به سمت افراط گرایی ناشی از ویرانی تأسیسات نفتی خارک‬ ‫سکوی نفتی رشادت مستقر گردیدند و محدوده‌ی عملیاتی خود را به سمت‬
‫بر حذر می داشتند‪ .‬متقاب ًال قدرت های غربی نیز که قصد امن نگه داشتن‬ ‫جنوب گسترش دادند‪.‬‬
‫خلیج فارس را داشتند‪ ،‬عراق را به احتیاط دعوت می کردند‪.‬‬ ‫عراق بین اوت و نوامبر (مرداد و آبان) در تالشی بی حاصل چهل و‬
‫در اواخر اکتبر ‪( 1985‬مهر ‪ )1364‬زمان بازگرداندن باقیمانده‌ی‬ ‫چهار بار به خارک حمله کرد و کوشید تأسیسات آن را نابود کند‪ .‬ایران هم‬
‫سوپراتانداردهای فرانسوی فرا رسید‪ ،‬درحالیکه مربیان فرانسوی‪ ،‬مصری و‬ ‫با حمالت هوایی و موشکی خود به بغداد و دیگر شهرهای عراق پاسخ داد‪.‬‬
‫هندی به تالش های خود برای بهبود آموزش و برنامه ریزی خلبانان عراقی‬ ‫در اواخر ‪ 1985‬میراژ اف‪1.‬ای کیو‪5-‬های عراقی بزرگ ترین موفقیت سال‬
‫ادامه می دادند‪ .‬در این زمان عراق به بزرگ ترین وارد کننده‌ی سالح در دنیا‬ ‫خود را به دست آوردند‪ ،‬اما باز هم فقط به‌صورت غیرمستقیم درگیر بودند‪.‬‬
‫تبدیل شده بود و در این راه حتی از عربستان سعودی هم پیشی گرفت‪.‬‬ ‫در ‪ 7‬دسامبر (‪ 16‬آذر) دو میراژ اولین مأموریت شبانه‌ی خود را آغاز کردند‬
‫ارزش واقعی این واردات فقط در ‪ )1363( 1984‬حدود ‪ 9/5‬میلیارد دالر‬ ‫و به کاروان انتقال نفت در جنوب خارک حمله ور شدند‪ .‬مطابق معمول دو‬
‫می شد‪ .‬در ‪ )1364( 1985‬وزن محموله های نظامی فرانسوی منتقل شده از‬
‫فرودگاه شترو‪-‬دولوس‪ 9‬حدود چهارهزارو سیصدوسی‌وپنج تن برآورد گردید‬ ‫‪1 - AS.12‬‬
‫و نه‌تنها شامل جنگ افزارهای پیشرفته هوا به سطح نظیر ا ِی  اس‪30.‬ال و‬ ‫‪2 - Jolly Indaco‬‬
‫‪ - 3‬جولی اینداکو در ‪ 17‬مهر بدون نتیجه هدف قرار گرفت و در ‪ 9‬مرداد نفتکش بریتانیایی‬
‫‪5 - Polys‬‬ ‫بریتیش اسپی بود که در ساحل ابوالبخوش در مسیرش به سمت جزیره الوان مورد حمله قرار‬
‫گرفت ولی موشک به خطا رفت‪ .‬مترجم به نقل از‪ :‬جنگ نفتکش ها‪ ،‬مارتین اس‪ .‬ناویاس و ای‪.‬‬
‫‪6 - Nova‬‬ ‫آر‪ .‬هوتن‪ ،‬ترجمه پژمان پورجباری و رحمت قره‪ ،‬تهران‪ ،‬بنیاد حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع‬
‫‪7 - Rova‬‬ ‫مقدس‪ ،1391 ،‬ص‪.212 .‬‬

‫‪8 - Magnum‬‬ ‫‪ - 4‬یکی از پی‪3-‬اف ها در ‪ 10‬فوریه‌ی ‪ 21( 1985‬بهمن ‪ )1363‬به دلیلی نامشخص در شیراز‬
‫سقوط کرد و همه‌ی خدمه‌ی آن به شهادت رسیدند‪ .‬یکی دیگر نیز پیش از انقالب در حال فرود‬
‫‪9 - Chateauroux-Delos‬‬ ‫در پایگاه هوایی شیراز به زمین خورده بود‪.‬‬

‫‪273‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫می شد که از دیدگاه نظامی حائز کارایی الزم باشد‪ .‬در موارد دیگر‪ ،‬بمب های‬ ‫آرمات می شد‪ ،‬بلکه بمب های خوشه ای که علی الخصوص برای مقابله با‬
‫شیمیایی در ارتفاعی بسیار پایین رها می شدند و همین امر باعث عمل‬ ‫حمالت گسترده‌ی زمینی ایران اهمیت داشتند را دربرمی گرفت‪ .‬درواقع‬
‫نکردن فیوز آنها می شد‪.‬‬ ‫عراق برای دستیابی به تسلیحات و مهمات در اروپای غربی مشکل خاصی‬
‫توسعه‌ی نیروی هوایی عراق در ‪ 1984‬و ‪ 1985‬چشمگیر بود‪ .‬این‬ ‫نداشت و حتی چندین قرارداد نظامی با ایتالیا منعقد کرده بود تا مجموعه ای‬
‫نیرو از یک نیروی هوایی با نهایتاً سیصد فروند هواپیما (عمدتاً میگ‪ 21-‬و‬ ‫از کشتی های باری کالس لوپو‪ 1‬خریداری کند‪ .‬مهم تر از این کشتی ها که‬
‫سوخو‪7-‬های از رده خارج) که تلفات سنگینی می داد‪ ،‬به نیروی سهمگین با‬ ‫عراقی ها حتی نمی توانستند عبور سالم آنها از تنگه هرمز و خلیج فارس را‬
‫بیش از چهارصد فروند هواپیمای رزمی شامل انواع مدرنی به شرح زیر توسعه‬ ‫تضمین کنند‪ ،‬دریافت دو نوع از مدرن ترین هواپیماهای شوروی بود‪ .‬در‬
‫یافت‪ :‬سی میراژ اف‪1.‬ای کیو‪2-/‬؛ بیست و پنج میگ‪25-‬پی دی؛ حدود صد و‬ ‫پاییز ‪ )1364( 1985‬اولین محموله‌ی سی فروندی از مجموع هفتاد   و  دو‬
‫بیست میگ‪ 21-‬و اف‪7-‬بی؛ بیش از چهل میگ‪23-‬ام اف و میگ‪23-‬ام ال‬ ‫‪3‬‬
‫فروند سوخو‪25-‬کِی‪ 2‬خریداری شده و دوازده فروند سوخو‪25-‬یو بی کِی‬
‫در فرماندهی نبرد هوایی؛ بیست میراژ اف‪1.‬ای کیو‪5-/4-‬؛ سی و نه سوخو‪-‬‬ ‫سوار بر کشتی به بندر عقبه در اردن رسید و از آنجا بر روی کامیون و داخل‬
‫‪22‬ام‪3-‬کِی؛ سی و سه سوخو‪22-‬ام‪4-‬کِی؛ سی سوخو‪ 25 -‬کِی؛ و بیست‬ ‫جعبه به پایگاه هوایی الرشید فرستاده شد‪ .‬در عرض تنها دو ماه یکی از‬
‫هانتر در فرماندهی پشتیبانی‪ .‬این هواپیماها با حدود سی میل‪ ،25-‬سی‬ ‫دو هنگ در نظر گرفته شده به این جنگنده های پشتیبانی نزدیک مجهز‬
‫اس ا ِی‪ 342.‬گزل تکمیل می شدند‪ .‬عالوه‌بر اینها جدیدترین هلیکوپترهای‬ ‫شدند و این امر سادگی مدل جدید و تسلیحاتش را به‌خوبی نشان می داد‪.‬‬
‫تحویل داده شده شامل صد فروند هلیکوپتر رزمی بی او‪ 8105.‬آلمانی بود‬ ‫درحقیقت سوخو‪ِ 25-‬کی های تحویل داده شده به عراق نمونه هایی بودند که‬
‫که از طریق فرانسه خریداری شده بودند‪ .‬این هلیکوپترها که از نمونه های‬ ‫تا حد زیادی تنزل یافته و حتی فاقد کامپیوتر کنترل آتش بودند‪ .‬اما آنها‬
‫سی‪ ،‬دی و پی بودند به موشک های ضدتانک ا ِی اس‪ 11.‬و هات مسلح‬ ‫مسلح به محفظه‌ی راکت های هدایت ناپذیر ‪ 57‬میلیمتری یو بی‪32-‬ا ِی‪،4‬‬
‫می شدند‪ .9‬با وجود این همه تجهیزات باز هم نمی شد استفاده‌ی درستی از‬ ‫انواع مختلفی از بمب های سقوط آزاد و بمب های شیمیایی صد‪ ،‬دویست و‬
‫آنها کرد‪ ،‬زیرا آنچه همچنان وجود نداشت‪ ،‬یک روش تاکتیکی مناسب بود‪.‬‬ ‫پنجاه و پانصد کیلوگرمی بودند که در کارخانه‌ی تولید آفت کش در سامرا‬
‫نیروی هوایی عراق به‌جز در چند مورد استثنایی کماکان به تاکتیک های‬ ‫تولید می شدند‪ .‬دقیقاً مشخص نیست عراق چه زمانی اولین بمب های‬
‫انعطاف ناپذیر سبک شوروی وابسته بود‪ ،‬هرچند تجربه‌ی رزمی به آنها کمک‬ ‫شیمیایی خود را تولید کرد‪ ،‬اما به نظر می رسد نیروی هوایی عراق قبل‬
‫از آن از بمب های تغییر کاربری شده ی بی آر‪ 5250-‬که از کارخانه‌ی‬
‫‪8 - BO.105‬‬ ‫اکسپال‪ 6‬اسپانیا خریداری شده بودند‪ ،‬استفاده می کرد‪ .‬بعد از آن بمب های‬
‫‪ - 9‬بنابر گفته پیتر دام‪ ،‬از یوروکوپتر آلمان (ام بی بی سابق)‪ ،‬بیشتر بی او‪105.‬های تحویل‬ ‫پانصد کیلویی بی آر‪ 7 500-‬که با خردل و تابون پر شده بودند با استفاده‬
‫داده شده به عراق نه توسط آن کشور بلکه توسط کشورهای همسایه‌ی آن سفارش داده و‬ ‫از سوخو‪7 -‬ها و سوخو‪20-‬ها و احتماالً میگ‪23-‬بی ان ها رها می شدند‪ .‬در‬
‫هزینه هایشان پرداخت شدند‪ .‬این امر به‌خصوص درباره‌ی زره و تسلیحات قرار داده شده در بی‬ ‫نهایت راکت های ‪ 90‬میلیمتری هوا به سطح پرشده با عوامل شیمیایی‬
‫او‪105.‬های نیروی هوایی عراق صدق می کرد‪ .‬تعداد کمی از این هلیکوپترها هم به تجهیزات و‬ ‫که توسط میل‪25-/24-‬ها پرتاب می شدند‪ ،‬نیز علیه نیروهای ایرانی مورد‬
‫تزئینات تشریفاتی ویژه ای نظیر صندلی هایی با روکش چرم آهو و بارهای کوچک مجهز شدند‪.‬‬ ‫استفاده قرار می گرفتند‪ .‬در اوایل به کارگیری خردل و تابون در سال های‬
‫‪ )1362( 1983‬و ‪ )1363( 1984‬حمالت به دلیل کاربرد نادرست و شرایط‬
‫آب و هوایی نامناسب‪ ،‬احتماالً از نظر نظامی ناکارآمد بودند‪ .‬در برخی موارد‬
‫خلبان عراقی مهمات شیمیایی را از ارتفاعی بسیار باال می ریختند و خیلی‬
‫به‌ندرت در یک زمان به اندازه‌ی کافی عامل شیمیایی بر یک نقطه ریخته‬
‫‪1 - Lupo‬‬
‫‪2 - Su-25K‬‬
‫‪3 - Su-25UBK‬‬
‫‪4 - UB-32A‬‬
‫از ‪ )1363( 1984‬نیروی هوایی عراق شروع به دریافت محموله ای متشکل از بیست‬ ‫‪5 - BR-250‬‬
‫و چهار میگ‪23-‬ام ال کرد‪ .‬این یکی از اولین نمونه های تحویل داده شده می باشد‪.‬‬
‫(مجموعه عکس نویسندگان)‬ ‫‪6 - EXPAL‬‬
‫‪7 - BR-500‬‬

‫‪274‬‬
 ‫فصل ‪ :8‬مرحله‌ی پنجم؛ جنگ تمام عیار‬

‫کرد تا برخی از مشکالت را تا حدی تصحیح کنند‪ .‬به‌طور کلی موقعیت‬

‫راهبردی عراق همچنان امیدوارکننده نبود‪ ،‬زیرا رهبری آن کشور هنوز‬
‫اوضاع خطرناک به‌وجود آمده را درک نکرده بود و این امر عمدتاً به دلیل‬
‫ناتوانی از فهم توانایی های نیروی هوایی ناشی می گردید‪ .‬آنچه راهبرد عراق‬
‫را محکوم به فنا کرد‪ ،‬ناتوانی آن کشور در تمرکز قدرت هوایی در زمان و‬
‫فضا بود‪ .‬در یک دوره‌ی زمانی ده ماهه بین ‪ 1984‬تا ‪ 1985‬عراق تنها چهار‬
‫حمله علیه خطوط کشتیرانی بین المللی و پایانه های نفتی ایران انجام داد‪.‬‬
‫این حمالت هوایی آسیب های قابل توجهی به تأسیسات نفتی ایران وارد‬
‫آورده و اقتصاد آن کشور را تضعیف کردند‪ .‬اما رویکرد غیرمتمرکز نیروی‬
‫هوایی عراق در حمله به نفتکش های خارجی نتوانست انتقال نفت ایران‬
‫به جهان خارج را متوقف کند‪ .‬ایران به‌سادگی با در اختیار گرفتن ناوگانی‬
‫از نفتکش های انتقال دهنده برای بردن نفت به جنوب خلیج فارس با این‬
‫راهبرد عراق به مقابله برخاست‪.1‬‬
‫در جبهه های طوالنی که در امتداد مرز کشیده شده بود‪ ،‬ایران‬
‫جدیدترین راهبرد خود که حمالت کوچک متناوب به درون خاک دشمن‬
‫که بر اساس گفته‌ی رهبران ایران جهت گرم نگه داشتن کوره‌ی جنگ بود‬
‫را پیگیری می کرد‪ .‬حمله‌ی ایران در ‪ 8‬سپتامبر (‪ 17‬شهریور) در شمال‬
‫رواندوز با پشتیبانی حزب دموکراتیک کردستان که مدعی بود کنترل شمال‬
‫عراق تا مرز سوریه را در اختیار دارد انجام گردید و دستاوردهایی برای‬
‫ایران به همراه داشت‪ .‬تنها سه روز بعد‪ ،‬حمله‌ی جدیدی در جنوب برای‬
‫تأمین بخش جنوب غربی جزیره‌ی غربی مجنون آغاز گردید‪ .‬این عملیات‬
‫هم موفق بود و همه‌ی پاتک های عراق دفع شدند‪ .‬به همین خاطر در اوایل‬
‫اکتبر (مهر) عراق کارزاری را برای محروم ساختن ایرانی ها از پوشش طبیعی‬
‫شروع کرد و اقدام به سوزاندن نی های بلند در مرداب و ساخت برج های‬
‫دیده بانی ده متری مجهز به تجهیزات دید در شب‪ ،‬حسگرهای صوتی و‬
‫رادارهای فرانسوی رازیت‪ 2‬نمود‪ .‬در همین حال‪ ،‬ایران واحدهای تکاوری‬
‫آبی‪-‬خاکی ای با هزار نفر نیرو ایجاد کرد و شبکه ای از جاده ها بر روی‬
‫تپه های پراکنده در تاالب ها و مناطق سیالبی اروندرود ساخت‪ .‬در زمانی‬
‫کوتاه دو طرف مجددا ً برای شروع دور جدیدی از نبردهای بزرگ و خونین‬
‫در جنوب آماده می شدند‪ ،‬بدون اینکه هیچ یک از نیروهای هوایی در این‬
‫نبردها دخالت داده شوند‪.‬‬

‫‪ - 1‬سرگرد گریگوری دبلیو‪ .‬الیسون‪ ،‬ایاالت متحده‌ی آمریکا‪ ،‬هنر عملیاتی‪ :‬حلقه‌ی گمشده‬
‫در جنگ ایران و عراق‪ ،‬ایاالت متحده‪ ،‬فورت لیونورث‪ ،‬کانزاس‪ ،‬مدرسه‌ی تحقیقات پیشرفته‌ی‬
‫نظامی‪ ،‬کالج ستاد و فرماندهی ارتش ایاالت متحده‪ 26 ،‬آوریل ‪ ،1988‬ص‪.25 .‬‬
‫‪Rasit -‬‬ ‫‪ 2‬‬

‫‪275‬‬
 ‫فصل ‪9‬‬

‫مرحله ی ششم؛‬
‫پیروزی نهایی‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬
‫استیال بر آسمان به معنای پیروزی است؛ باخت در آسمان اما‪ ،‬چیزی جز شکست نیست‪.‬‬
‫رابرت مک فارل ِین‪ 3‬تالش کرد ارتباط ویژه ای با چند عضو دولت ایران برقرار‬
‫کند تا از طریق آنها گروگان ها آزاد گردند‪ .‬او می دانست که یک گروه حامی‬
‫ایران‪ ،‬آمریکایی ها را در لبنان ربوده است و تهران نفوذ زیادی در لبنان‬
‫و سوریه دارد و در عین حال مایل بود روابط تهران و واشینگتن بهبود‬
‫یابد‪ .‬تماس های غیرمستقیم ایرانی ها و آمریکایی ها (از طریق همین کانال)‬
‫در ‪ )1364( 1985‬دنبال شدند‪ .‬انگیزه‌ی این تماس ها نه‌تنها در جهت‬
‫آزادسازی گروگان ها‪ ،‬بلکه از ترس این بود که بعد از فوت امام خمینی‬
‫(ره) جنگ های جناحی جدی ای در ایران درگیرد و شوروی نفوذ خود را بر‬
‫تهران افزایش دهد‪ .4‬به دلیل شدت گرفتن جنگ سرد‪ ،‬این امر مسئوالن‬
‫ارشد ایاالت متحده را یک‌بار دیگر مجبور به بازنگری سیاست هایشان کرد‪.‬‬
‫این نگرانی ها چندان بی‌دلیل هم نبودند‪ ،‬زیرا ایران قب ًال در آوریل ‪1985‬‬
‫(فروردین ‪ )1364‬بعد از نشان دادن چراغ سبز از سوی شوروری‪ ،‬اقدام به‬
‫خرید اسکاد‪ ،‬سام‪ ،2-‬سام‪ 7-‬و توپ های ضدهوایی از لیبی و لهستان کرده‬
‫بود‪.‬‬
‫در شرایطی اینچنین پیچیده‪ ،‬دولت در واشینگتن به دنبال راه‬
‫حلی همزمان برای آزادی گروگان ها در لبنان؛ گرفتن دست باال نسبت به‬
‫شوروی در منطقه؛ کسب درآمد برای تأمین هزینه‌ی شورشیان نیکاراگوئه؛‬
‫و همچنین احیای نفوذ بر ایران بود‪ .‬ناگهان به نظر رسید که همه‌ی این‬
‫مشکالت را می توان با فروش سالح به ایران حل کرد‪ .‬این پیشنهاد را‬
‫درحقیقت اسرائیلی ها علیرغم فشار واشینگتن به ایاالت متحده دادند‪.‬‬
‫اسرائیلی ها که بر اساس گزارش‌ها در اوت ‪ 24( 1985‬مرداد ‪ )1364‬دو‬
‫محموله‌ی بزرگ شامل موتورهای جِی‪ 5 79-‬تسلیحات و قطعات یدکی برای‬
‫اف‪4 -‬ای‪ ،‬موشک های ماوریک و هلیکوپترهای کبرا فرستاده بودند‪ ،‬متعاقب‬
‫آن پذیرفتند پانصد و هشت موشک ضدتانک تاو از طریق دالل ایرانی مقیم‬
‫خارج‪ ،‬منوچهر قربانی فر‪ ،‬بفرستند‪ .‬البته این امر درحالی صورت می گرفت‬
‫که آنها مطمئن شده بودند آمریکایی ها همه را به‌صورت نو برایشان جایگزین‬
‫خواهند کرد‪ .‬حوادث بعدی به‌سرعت به وقوع پیوستند‪ ،‬چراکه در ‪ 30‬اوت‬
‫(‪ 6‬شهریور)‪ ،‬این محموله‌ی بزرگ غیرقانونی موشک های تاو سوار بر یک‬
‫‪3- Robert McFarlane‬‬
‫‪ - 4‬بر اساس گفته‌ی گراهام فولر‪ ،‬معاون شورای اطالعات ملی‪ ،‬در گزارشی در اوایل ‪.)1985‬‬
‫‪5 - J-79‬‬
‫‪ -‬گیلیو دوئت‪1921 ،‬‬
‫دروازه‌ی ورود به ایران‬
‫با وجود آنکه خطوط اصطکاک ایران و عراق در اواخر سال ‪1985‬‬
‫(‪ )1364‬به‌ظاهر ساکت بودند‪ ،‬اما رخدادهای پس پرده فاصله‌ی زیادی با‬
‫رکود داشتند‪ .‬ایرانی ها درنهایت قربانی مشکالت ناشی از تهاجمات خود‬
‫شدند‪ .‬ازجمله‌ی این مشکالت می توان به از دست دادن تجهیزات سنگین و‬
‫فقدان برنامه ریزی‪ ،‬آموزش و قطعات یدکی اشاره کرد‪ .‬آنها به‌جای نفوذ به‬
‫خطوط دفاعی سرسخت عراق‪ ،‬به برنامه ریزی و سازماندهی بهتر‪ ،‬سربازان‬
‫بیشتر با آموزش بهتر و سخت افزارهای نظامی بهتر نیاز داشتند‪ .‬مورد آخر‬
‫بیشترین مشکالت را ایجاد می کرد‪ .‬هرچند تا سال ‪ 1985‬تأمین مخفیانه‌ی‬
‫تسلیحات و مهمات از منابع اروپای غربی روندی کام ًال عادی یافته بود‪ ،‬اما‬
‫جریان کلی جنگ افزارها و مهمات به ایران روند نزولی داشت‪ ،‬زیرا در ‪1984‬‬
‫و ‪ 1363( 1985‬و ‪ ،)1364‬دفتر بررسی های فدرال (اف بی آی‪ )1‬چهارده‬
‫کیفرخواست علیه چهل و چهار نفر و هشت شرکت که سالح به ایران قاچاق‬
‫می کردند‪ ،‬مطرح کرد‪ .‬این حقیقت که ساالنه حدود یک درصد مجموع‬
‫سالح ها و قطعات یدکی سفارش داده شده برای ماشین نظامی عظیم ایاالت‬
‫متحده‪ ،‬که در آن زمان ارزشی برابر هشتاد میلیون دالر داشت‪ ،‬گم می شد‬
‫(معموالً به دلیل قرار گرفتن در جای اشتباه) یا قبل از مصرف ناکارآمد اعالم‬
‫می گردید و برای فروش به خریداران شخصی ارائه می شد‪ ،‬به قاچاقچیان‬
‫سالح کمک می کرد‪ .2‬با این حال تا ‪ )1365( 1986‬دست کم سی درصد‬
‫محموله های عازم ایران که عمدتاً از  طریق  لندن  سازماندهی می گردیدند‪،‬‬
‫شناسایی و متوقف می شدند و این درصد در حال باال رفتن بود‪.‬‬
‫با این‌وجود کمک برای نیروی هوایی گرسنه به قطعات یدکی ایران‪ ،‬در‬
‫راه بود‪ .‬اوایل ‪ )1363( 1984‬کنگره‌ی ایاالت متحده تأمین هزینه‌ی گروه‬
‫دست راستی ُکنترا در نیکاراگوئه را متوقف کرد و در ماه مارس (اسفند)‬
‫همان سال و تنها چند ماه بعد از اینکه ایاالت متحده نام ایران را در فهرست‬
‫کشورهای حامی ترورویسم بین الملل قرار داد‪ ،‬یک شهروند آن کشور در‬
‫بیروت ربوده شد‪ .‬تا می ‪ ( 1984‬اردیبهشت ‪ )1363‬پنج آمریکایی در بیروت‬
‫گروگان گرفته شده بودند و متعاقب آن مشاور امنیت ملی ایاالت متحده‬
‫‪1 - FBI‬‬
‫‪ - 2‬درحالیکه اف بی آی و وزارت امور خارجه‌ی ایاالت متحده قاچاقچیان اسلحه را با تمام توان‬
‫دنبال می کردند‪ ،‬سیا‪ ،‬شورای امنیت ملی و کاخ سفید‪ ،‬درگیر بازبینی مخفیانه‌ی سیاست ایاالت‬
‫متحده در برابر ایران بودند که شامل از سرگیری تأمین جنگ افزار و قطعات یدکی می شد و بعدا ً‬
‫به ایران گیت معروف گردید‪.‬‬
‫‪278‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫عراقی بعدا ً تأیید کرد که پایگاه او به‌تنهایی چهل جنگنده‪-‬بمب افکن را برای‬ ‫سیستم های راپییر و یک آتشبار آی‪-‬هاوک در شبه جزیره‌ی آبادان مستقر‬
‫اجرای مأموریت های تهاجمی در منطقه‌ی هور آماده کرده بود‪ ،‬اما نیروی‬ ‫کرده بود‪ .‬دفاع هوایی قرارگاه رعد چند الیه بود‪ ،‬به‌نحوی که رهگیرها ارتفاع‬
‫هوایی عراق هیچ اطالعی از آنچه در اطراف آبادان می گذشت‪ ،‬نداشت‪.‬‬ ‫باال‪ ،‬موشک های زمین به هوای آی‪-‬هاوک ارتفاع متوسط و موشک های‬
‫پنهانکاری و فریب ایرانی ها با پشتیبانی و سازماندهی بد شناسایی‬ ‫دوش پرتاب و توپ های ضدهوایی ارتفاع پایین را پوشش می دادند‪ .‬مرکز‬
‫عراق همراه بود‪ .‬نیروی هوایی عراق علیرغم در اختیار داشتن تجهیزات‬ ‫نظارت در بوشهر قرار داشت و مشتمل بر چندین رادار نظارتی دوربرد بود‬
‫قابل توجه شناسایی نظیر ادوات شناسایی بلند و پست ارتفاع و همچنین‬ ‫که برخی از آنها که به‌صورت متحرک درآمده بودند‪ ،‬به پشت خط مقدم‬
‫توانایی های چشمگیر سیگینت‪ ،‬فقط درصورت نیاز مأموریت های شناسایی‬ ‫اعزام شدند‪ .‬جنگنده‪-‬بمب افکن ها و رهگیرها هم در پایگاه های امیدیه و‬
‫انجام می داد که در بهترین حالت به‌طور میانگین به یک مأموریت در هفته‬ ‫بوشهر استقرار یافتند‪ .‬قرارگاه رعد به منظور باال بردن مهارت های خود‬
‫می رسید و آن هم به‌دنبال اهداف الویت‌بندی شده توسط فرماندهی عالی‬ ‫در زمستان ‪ )1364( 1985/86‬چندین مانور اجرا کرد که در بیشتر موارد‬
‫می رفت‪ .‬سپس نتایج این مأموریت ها با اطالعات ماهواره ای دریافتی از سوی‬ ‫کمتر از انتظار ظاهر شد‪ .‬با وجود این‪ ،‬با در نظر گرفتن تاکتیک های متداول‬
‫ایاالت متحده مقایسه می شدند و تصور بر این بود که این کار تصویری عالی‬ ‫عراقی ها که عملیات بازدارندگی و پشتیبانی نزدیک خود را با طلوع خورشید‬
‫از مقاصد ایران در اختیار آنها قرار می دهد‪ .‬با وجود این اگر هدف بیش از‬ ‫آغاز می کردند (بعد از حمالت شبانه‌ی ایرانی ها) و خصوصیات جغرافیایی‬
‫‪ 8‬مایل دریایی (‪ 15‬کیلومتر) پشت خط مقدم بود‪ ،‬آنگاه بر اساس الویت‬ ‫منطقه‌ی هدف که چند انتخاب محدود و قابل پیش بینی برای عراقی باقی‬
‫بندی نیروی هوایی عراق که همیشه هم بروز نبود‪ ،‬شناسایی می شد‪ .1‬با‬ ‫می گذاشت‪ ،‬باور بر این بود که چینش مناسب دفاع هوایی می تواند به‌طرز‬
‫این‌حال ایرانی ها بسیار محتاط بودند و حتی جریان تدارکات در امتداد‬ ‫قابل توجهی توانایی عراق برای اعمال برتری هوایی را تضعیف کند‪.‬‬
‫رودخانه‌ی بهمنشیر که سرزمین اصلی را از جزیره‌ی آبادان جدا می کرد‬
‫از طریق پل های موجود ممنوع اعالم شده بود‪ .‬در عوض همه ملزومات از‬ ‫مشت زنی با حریف تمرینی‬
‫طریق قایق یا کرجی در طول شب منتقل می شد‪ .‬درحالیکه حدود دویست‬ ‫تا ژانویه‌ی ‪( 1986‬دی ‪ )1364‬ایرانی ها بهتر از هر زمان دیگری برای‬
‫و هفتاد هزار سرباز ایرانی (در حداقل بیست و هفت لشگر) به جبهه‌ی‬ ‫حمله به عراق آماده شده بودند‪ .‬آنها که به‌خوبی از تغذیه‌ی اطالعاتی عراق‬
‫جنوب اعزام شده بودند‪ ،‬عراقی ها درمقابل هر روز بیشتر نگران مناطق شرق‬ ‫توسط ماهواره های جاسوسی ایاالت متحده آگاه بودند‪ ،‬اولویت باالیی برای‬
‫پنهانکاری و فریب قائل شدند‪ .‬نیروی هوایی ایران و سپاه پاسداران حرکات‬
‫‪ - 1‬ارتش عراق‪ :‬سازمان و تاکتیک ها‪ ،‬انتشارات پاالدین‪ ،‬کلرادو‪ ،‬ایاالت متحده‪ ،1991 ،‬ص‪.107 .‬‬ ‫هواپیماهای شناسایی عراق نظیر میگ‪25-‬آر بی ها و میراژ اف‪1.‬ای کیو‪4-‬ها‬
‫(که به محفظه های سی او آر‪ 2-‬مجهز بودند) را از نزدیک دنبال می کردند‪.‬‬
‫سرهنگ دوم بهرام ایکانی بعدها توضیح داد که ایرانی ها می دانستند‬
‫دشمن شان از آماده سازی برای یک حمله‌ی بزرگ در منطقه‌ی عمومی‬
‫جنوب مطلع شده بود و این امر آنها را قادر می ساخت که از توانایی های‬
‫شناسایی خود و همچنین توانایی های شناسایی عراق و ایاالت متحده‬
‫استفاده کنند تا عراق را قانع سازند که عملیات بعدی در تاالب های هویزه‬
‫انجام خواهد شد‪ .‬همزمان ایران شبکه ای از راه ها در نخلستان های امتداد‬
‫اروندرود احداث کرد و درون آنها تعداد زیادی جایگاه آتشبارهای موشکی‬
‫و توپ های ضدهوایی و مکان های فرود هلیکوپتر ساخت‪ .‬به‌عالوه بر اساس‬
‫تجربیات به‌دست آمده از عملیات خیبر‪ ،‬چهار نوع پل شناور مختلف ساخته‬
‫شدند‪ .‬عملیات موفقیت آمیز فریب باعث شد عراق فاو را به‌عنوان صحنه‌ی‬
‫حمله‌ی بعدی ایران نادیده بگیرد و همین امر پروازهای بازدارنده پراکنده‬
‫بر روی جزیره آبادان را هم تقریباً به‌طور کامل تعطیل کرد‪ .‬درعوض فعالیت‬
‫یــک هواپیمــای بی سرنشــین مهاجــر متعلق بــه ســپاه پاســداران در اواخر ســال ‪1987‬‬ ‫هوایی عراق که بر اساس ارزیابی های نادرست بود همچنان علیه تالش های‬
‫(‪ ،)1366‬بعــد از یــک مأموریــت تهاجمــی انجــام نشــده در حــال فرود دیده می شــود‪.‬‬ ‫مهندسی ایران‪ ،‬تجمعات نیروها و تجهیزات و خطوط ترابری شمالی یا‬
‫بــه گلوله هــای شــلیک نشــده آر پــی جــی‪ 7-‬در زیــر بــال دقــت کنیــد‪ .‬آزمایشــاتی‬ ‫خارک هدایت گردید‪ .‬نیروی هوایی عراق مضطربانه به حرکات آشکار‬
‫بــرای اســتفاده از مهاجــر بــر علیــه کشــتی ها در خلیج فــارس بــه انجام رســیدند‪ .‬این‬ ‫ایران در منطقه‌ی هورالهویزه حساس شده بود و بر همین اساس پروازهای‬
‫پرنده هــا در واقــع اولیــن پهپادهــای رزمــی می باشــند‪( .‬مجموعــه عکس نویســندگان)‬ ‫بازدارنده‌ی خود را بر این منطقه متمرکز کرد‪ .‬یک خلبان اسیر شده‌ی‬
‫‪286‬‬
 ‫فصل ‪ :9‬مرحله ی ششم؛ پیروزی نهایی‬

‫را که عکس برداری از مواضع عراق در امتداد اروندرود بود را شروع کرد‪ .‬در‬ ‫و شمال بصره می شدند‪ .‬درنتیجه در اوایل ژانویه (دی) پروازهای تهاجمی‬
‫مسیر برگشت به سمت دریا‪ ،‬خلبان متوجه دو سوخو‪ 22-‬عراقی شد‪ ،‬اما‬ ‫و شناسایی خود را بر فراز این منطقه شدت بخشیدند و همچنین چندین‬
‫آنها مشخصاً برای رهگیری آنجا نبودند و آر اف‪ 4-‬به‌سادگی از دست آنها‬ ‫حمله علیه شهرها و شهرک های ایران انجام دادند و اغلب دیوار صوتی را‬
‫گریخت‪ .‬فانتوم به محض رسیدن بر روی خلیج فارس دوباره سوخت گیری‬ ‫در آسمان آنها شکستند‪ .‬تا ‪ 6‬ژانویه (‪ 16‬دی)‪ ،‬اوضاع چنان پرتنش شد‬
‫کرد و به پایگاه بوشهر برگشت‪ .‬همگان از دیدن هواپیما و خدمه که از چنین‬ ‫که بغداد دست به یک حمله‌ی بازدارنده‌ی کوچک با دو گردان مکانیزه‬
‫مأموریت خطرناکی صحیح و سالم بازگشته بودند‪ ،‬خرسند شدند‪.‬‬ ‫از سپاه سوم علیه ایرانی ها در مجنون زد‪ .‬با پشتیبانی قابل توجه هوا به‬
‫اطالعات جمع شده توسط دو آر اف‪ 4-‬نه‌تنها برای آماده سازی‬ ‫زمین که به طور عمده توسط سوخو‪25-‬های جدید و هلیکوپترهای رزمی‬
‫حمله‌ی بزرگ بعدی ایران مورد استفاده قرار گرفتند‪ ،‬بلکه برای عملیات‬ ‫انجام می شد‪ ،‬عراقی ها مدعی وارد آوردن تلفات سنگین به مدافعان ایرانی‬
‫ایذایی مشترک سپاه و ارتش که در ‪ 8‬فوریه (‪ 19‬بهمن) در منطقه‌ی‬ ‫و همچنین سرنگون کردن یک اف‪5-‬ای شدند‪ .‬با این‌حال تهران از دست‬
‫ام الرصاص به کار آمدند‪ .‬ام الرصاص یک تل شنی باتالقی بین بصره و فاو‬ ‫دادن هرگونه هواپیمایی را رد کرد و حتی با وجود اینکه حمله‌ی عراقی ها‬
‫متشکل از نخلستان ها و چندین روستای کوچک است‪ .‬ایرانی ها به‌سرعت‬ ‫به‌خوبی طراحی و اجرا گردید‪ ،‬بخش اعظم جزایر مجنون همچنان در اختیار‬
‫به اولین هدف خود دست یافتند‪ ،‬اما نتوانستند به سمت سرزمین اصلی و‬ ‫ایرانی ها قرار داشت‪.‬‬
‫جاده‌ی البهار حرکت کنند‪ .‬مطابق معمول‪ ،‬صبح روز بعد عراقی ها نیروهای‬ ‫ایرانی ها نیز شناسایی هوایی خود را فعاالنه انجام می دادند‪ .‬سپاه‬
‫کمکی فرستادند و درخواست پشتیبانی هوایی کردند‪ .‬نیروی هوایی عراق‬ ‫پاسداران هواپیمای بی سرنشین کوچک خود به نام مهاجر را برای تهیه‌ی‬
‫چند پرواز انجام داد و چندین بار پل های شناور مورد استفاده ایرانی ها را‬ ‫اطالعات ارزشمند پیش از عملیات وارد میدان نبرد کرد‪ .‬نیروی هوایی‬
‫هدف قرار داد‪ ،‬اما هربار بخش های آسیب دیده به‌سرعت جایگزین می شدند‪.‬‬ ‫ایران به‌دقت حرکات جنگنده های عراقی را تحت نظر داشت تا بتواند طرح‬
‫کمربندهای موشکی عراق را شناسایی کند‪ .‬در همین حال رادارهای دریایی‬
‫ایران فعالیت های دریایی عراق را زیر نظر گرفته بودند‪ .‬اما در ‪ 17‬ژانویه‬
‫(‪ 27‬دی)‪ ،‬برای اینکه پیش از عملیات تصویر کاملی به دست آید‪ ،‬سرهنگ‬
‫دوم بهرام ایکانی (به همراه سرتیپ بابایی در کابین عقب) پروازی را با‬
‫یک آراف‪4-‬ای در امتداد جبهه‌ی جنوب انجام داد‪ .‬وظیفه‌ی آنها یافتن‬
‫ضعیف ترین نقاط خطوط دفاعی عراق‪ ،‬بهترین نقاط برای عبور از اروندرود و‬
‫ایجاد سرپل ها‪ ،‬الگوهای واکنشی بالقوه عراق و کمک به برنامه ریزی مراحل‬
‫مختلف عملیات بود‪ .‬قبل از آن پرواز‪ ،‬ایکانی چندین مأموریت دیگر انجام‬
‫داده بود‪ ،‬اما هربار با بیش از دوازده تا چهارده فروند رهگیر میگ‪،23-‬‬
‫میگ‪ 25-‬و میراژ مواجه و مجبور به بازگشت شده بود‪ .‬اما این‌بار او از‬
‫مسیری پیش بینی نشده استفاده کرده و از شمال آبادان وارد حریم هوایی‬
‫عراق شد و به‌سرعت به سمت شمال پیچید و دفاع هوایی عراق را به کلی‬
‫غافلگیر کرد‪ .‬الزم به ذکر نیست که پیش از آنکه هواپیماهای عراقی از‬
‫زمین بلند شوند‪ ،‬ایکانی باسرعت از باالی مهم ترین مواضع عبور کرد و به‬
‫حریم هوایی ایران بازگشت و محموله‌ی اطالعاتی ارزشمندی با خود به‬
‫همراه آورد‪ .‬درست هفت روز بعد یک مأموریت مشابه توسط یک آر اف‪4-‬‬
‫از پایگاه بوشهر انجام شد‪ .‬اما این‌بار شناسایی از قسمت های جنوبی تر یعنی‬
‫بر فراز خلیج فارس آغاز گردید‪ .‬فانتوم از یک سوخت رسان بوئینگ‪ 707‬در‬
‫‪ 35‬مایل دریایی (‪ 65‬کیلومتری) شمال خارک سوخت گیری کرد و سپس‬
‫در ارتفاع تنها ‪ 150‬پا (‪ 50‬متر) با سرعت صوت به سمت فاو پرواز کرد‪.‬‬
‫باالی شهر فاو کمی باال آمد تا عکس برداری را انجام دهد و سپس در ارتفاع‬
‫کم به سمت بصره رفت‪ .‬وقتی باالی بصره رسید دست کم ده موشک زمین یــک آر اف‪4-‬ای نیــروی هوایــی ایــران در حــال پــرواز تحــت پوشــش کوه هــای‬
‫به هوا به سمت آن شلیک شد که خلبان با چرخش های تند و تیز به سمت غــرب ایــران‪ .‬ایــران در طــول جنــگ بیشــتر آر اف‪4-‬هــای خــود را بــه‬
‫جنوب غرب از چنگ آنها گریخت و در همین حال بخش دوم مأموریت خود جنگنده هــا و دفــاع هوایــی دشــمن واگــذار کــرد‪( .‬مجموعــه عکــس نویســندگان)‬

‫‪287‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬
‫محل مهاجمان ایرانی را پیدا کنند‪.‬‬
‫همزمان تکاوران تیم تخریب نیروی دریایی تحت پوشش هوای بد به‬
‫یک کانال آبیاری در نزدیکی ام القصر رسیدند و موقعیت را برای حمله‌ی‬
‫تیپ پنجاه و پنجم هوابرد ارتش آماده کردند‪ .‬بااین‌حال این تجمع توسط‬
‫نگهبانان عراقی شناسایی شد و به‌سرعت توسط نیروهای دفاعی خنثی‬
‫گردید‪ .‬به نظر می رسد حمالت تکاوری دیگر به سکوهای البکر و االمیه نیز‬
‫دفع شدند و هر دو طرف تلفات سنگینی دادند‪ .‬این ناکامی ها تیپ پنجاه‬
‫و پنجم هوابرد را مجبور کرد محل فرود خود را برای تشکیل یک سرپل به‬
‫غرب فاو منتقل کند‪ .‬اما چندین شبیخون نیروهای سپاه پاسداران توانست‬
‫عراقی های خواب آلود را در امتداد ساحل بلند اروندرود غافلگیر کرده و‬
‫ایرانی ها خیلی‌سریع چهار پل شناور بر روی رودخانه زدند و از آن لحظه به‬
‫بعد عراقی ها در مخمصه‌ی بدی گیر افتادند‪ .‬آنها کام ًال غافلگیر شدند و از‬
‫جایی ضربه خوردند که انتظار نداشتند‪ ،‬یعنی جایی که دو لشگر مکانیزه‬
‫در امتداد یک خط ‪ 43‬مایل دریایی (‪ 80‬کیلومتری) توسعه یافته بودند‪.‬‬
‫بدین ترتیب پاسخ عراق بسیار کند و ضعیف بود و این امر تقریباً به‌طور‬
‫قطع دلیل فقدان کامل هرگونه گزارشی درباره‌ی نبردهای اطراف فاو در‬
‫جریان مرحله  ی اول حمله است‪ .‬تا صبح ‪ 10‬فوریه (‪ 21‬بهمن) ایرانی ها‬
‫از سرپل های خود به راه افتاده بودند‪ :‬لشگر بیست و یکم پیاده به سمت‬
‫فاو بیش از هزار مدافع عراقی را فراری داد و مقادیر زیادی سالح و مهمات‬
‫به غنیمت گرفت‪ .‬لشگرهای نصر و فجر به سمت بصره در شمال حرکت‬
‫کردند و با تیپ زرهی لشگر پانزدهم مکانیزه عراق درگیر شدند‪ .‬هوای بد و‬
‫باران سنگین و ارتفاع کم ابرها‪ ،‬حتی با وجود اینکه خلبانان نسبتاً با محل‬
‫آشنا بودند‪ ،‬مانع از پرواز مؤثر هواپیماهای نیروی هوایی عراق در صبح روز‬
‫بعد گردید و در آن روز تنها چند پرواز محدود علیه خطوط تدارکاتی ایران‬
‫در شرق اروندرود صورت گرفت‪ .‬با این‌حال میراژها با موشک های ضدرادار‬
‫آرمات و بمب های لیزری به محل احداث موضع آی‪-‬هاوک نیروی هوایی‬
‫ایران به نام «کوثر‪ »3-‬حمله کردند و رادار آن را غیرفعال ساختند‪.‬‬
‫ایرانی ها تا بعدازظهر با پشتیبانی کبراها‪ ،‬که پروازهای متعددی انجام‬
‫دادند و مدعی سرنگون کردن یک هلیکوپتر عراقی شدند‪ ،‬اولین پاتک عراق‬
‫که در هرج و مرج و با پشتیبانی هواپیماهای ریزنده‌ی بمب های شیمیایی‬
‫سازماندهی شده بود را دفع کردند‪ .‬این حمالت معموالً توسط دسته های دو‬
‫یا چهار فروندی سوخو‪22-‬ها یا میگ‪23-‬بی ان ها و عمدتاً با استفاده از همان‬
‫تکنیک های پرتاب بمب های معمولی و بدون در نظر گرفتن زمین و شرایط‬
‫جوی نظیر سرعت و جهت باد‪ ،‬رطوبت و دما انجام می شدند‪ .‬همچنین‬
‫بیشتر مهمات شیمیایی یا از ارتفاع بیش از حد باال ریخته می شدند که به‬
‫این صورت اثری نداشتند و یا از ارتفاع بیش از حد پایین که به این ترتیب‬
‫فیوز بمب ها عمل نمی کردند‪ .‬دست آخر اینکه با پرواز با سرعت کم برای‬
‫افزایش دقت‪ ،‬عراقی ها در برابر دفاع زمینی متحمل تلفات شدیدی شدند‪،1‬‬
‫آن نمی توانستند دشمن را پیدا کرده و بیشتر با ریختن منور سعی می کردند ‪ - 1‬بنابر گفته ی یک خلبان عراقی که بعدا اسیر شد‪ ،‬پایگاه او آماده انجام مأموریت با حدود‬
‫ً‬
‫عراقی ها از اینکه توانسته بودند این عملیات کوچک را دفع کنند‪ ،‬احساس‬
‫موفقیت می کردند‪ .‬آنها که تصور می کردند این یک عملیات ایذایی بوده‬
‫است‪ ،‬توجه خود را سریعاً به سمت شمال معطوف کردند‪.‬‬
‫والفجر‪ :8-‬حمله‌ی تعیین کننده‬
‫عملیات والفجر‪ 8-‬در میانه‌ی شب بارانی ‪ 9‬فوریه‌ی ‪ 20( 1986‬بهمن‬
‫‪ )1365‬در ساعت ‪ 2210‬آغاز گردید‪ .‬این عملیات‪ ،‬حمله ای گسترده‪ ،‬سه‬
‫شاخه و آبی‪-‬خاکی علیه مواضع عراق در کرانه‌ی غربی اروندرود با هدف‬
‫به‌دست گرفتن مجدد ابتکار عمل جنگ بود‪ .‬اهداف اصلی آن عبارت بودند‬
‫از‪ :‬تصرف بندرهای فاو و ام القصر؛ رسیدن به مرز کویت؛ تأمین آبراهه های‬
‫خورعبداهلل و اروندرود و حمل و نقل دریایی به بندرهای ایرانی شمال‬
‫خلیج فارس؛ انسداد راه ورود عراق به خلیج فارس؛ اشغال یا نابودی مواضع‬
‫موشک های ضدکشتی ساحل‪-‬پایه ی عراق؛ و باز کردن راهی برای پیشروی‬
‫به‌سوی بصره از جنوب‪ .‬به‌عالوه بعد از آزادسازی خرمشهر‪ ،‬ایران هیچ پیروزی‬
‫تعیین کننده ای به‌دست نیاورده و دیگر وقت انجام این کار رسیده بود‪.‬‬
‫شمالی ترین شاخه‌ی والفجر‪ 8-‬حمله ای ایذایی توسط لشگر دوازدهم‬
‫پیاده و نود و دوم زرهی علیه لشگرهای مکانیزه‌ی یکم و پنجم عراق در‬
‫نزدیکی قرنه بود که به نبردی زرهی تبدیل گردید و چند روز طول کشید‪.‬‬
‫شاخه‌ی دوم بر ناحیه ای در شمال و جنوب متمرکز شد و به خط دفاعی‬
‫اصلی لشگر یازدهم مکانیزه‌ی عراق که بخشی از سپاه هفتم بود‪ ،‬حمله کرد‪.‬‬
‫در اینجا یک لشگر از سپاه که با نیروهای بسیج تقویت شده بود و غواصان‬
‫پیشقراولی آن را بر عهده داشتند‪ ،‬دفاع عراق را در هم شکست و به‌سرعت‬
‫هدف خود که جاده‌ی بصره‪-‬فاو بود و جاده‌ی شط یا جاده‌ی البهار نیز‬
‫نامیده می شد را تأمین کرد‪ .‬این بزرگراه راهبردی ‪ 70‬مایل دریایی (‪130‬‬
‫کیلومتری) جاده‌ی ارتباطی اصلی با جنوبی ترین شهر بندری عراق‪ ،‬فاو‪،‬‬
‫بود که مرکز حکومتی شبه جزیره‌ی باتالقی فاو و سرفرماندهی سپاه هفتم‬
‫عراق به حساب می آمد! ایرانی ها با استفاده از اصل غافلگیری سنگرهای‬
‫عراق را یکی پس از دیگری تصرف می کردند و عراقی ها که انتظار حمله‌ی‬
‫هلی برنی داشتند‪ ،‬عمدتاً بی هدف به سمت آسمان شلیک می کردند‪ .‬در‬
‫جنوب لشگرهای نصر و فجر سپاه پاسداران از ام الرصاص در آن سوی‬
‫اروندرود گذشتند تا به بال شمالی لشگر پانزدهم مکانیزه‌ی عراق حمله‬
‫کنند‪ .‬آنها به‌سرعت به اهداف خود دست یافتند و جاده‌ی البهار را از نقطه‌ی‬
‫دوم قطع کردند‪ .‬نزدیک سیبه‪ ،‬لشگرهای هفتاد و هفتم و بیست و یکم پیاده‬
‫در میان باران و تندباد در شش نقطه از عرض هزار متری اروندرود گذشتند‬
‫و سومین بخش جاده‌ی البهار را تأمین کردند‪ .‬لشگر بیست و یکم پیاده با‬
‫انتقال سریع نیروها‪ ،‬خودروها‪ ،‬تسلیحات و تدارکات توسط قایق به آن سوی‬
‫رودخانه به سمت قسمت مرکزی جاده‌ی فاو‪-‬بصره و شهر فاو حرکت کرد‪.‬‬
‫از این منطقه دو تیپ باقیمانده از لشگر پانزدهم پیاده عراق دفاع می کرد‪.‬‬
‫پاسخ عراق کند بود و نیروی هوایی عراق چندین پرواز انجام داد‪ .‬اما خلبانان‬
‫‪288‬‬
 ‫فصل ‪ :9‬مرحله ی ششم؛ پیروزی نهایی‬
‫کلیدی بودند‪ .‬تیپ دوم دریایی و پانزدهم مکانیزه‌ی عراق هم تقریباً به‌طور‬
‫کامل از بین رفتند و تنها یک تیپ زرهی بین فاو و بصره باقی مانده بود‬
‫که به‌شدت تالش می کرد پیشروی ایرانیان به سمت شمال را متوقف کند‪.‬‬
‫عراقی ها در هم شکسته شده بودند و اگر ایرانی ها تانک ها و نفربرها و توان‬
‫تدراکاتی بیشتری داشتند‪ ،‬می توانستند به‌راحتی به سمت شمال رفته و‬
‫تقریباً بدون مقاومت وارد دومین شهر بزرگ عراق شوند‪.‬‬
‫در اوایل صبح جنگنده های نیروی هوایی عراق پل یک کیلومتری‬
‫بعثت که تنها پل ثابت ایران بر روی اروندرود و مهم ترین خط تدارکاتی‬
‫به شبه‌جزیره‌ی فاو بود را راکت باران کرده و آن را از دو نقطه قطع کردند‪.‬‬
‫شدت بمباران و حمالت شیمیایی عراق مانع از آن می شد که واحدهای‬
‫مهندسی آن را تعمیر کنند و فرماندهان ایرانی به‌تدریج امید خود برای‬
‫رساندن تدارکات به غرب اروندرود از دست می دادند‪ ،‬چراکه حمل و نقل‬
‫قایقی در امتداد رودخانه نیز به دلیل بمباران شیمیایی مداوم لنگرگاه های‬
‫فعال مختل شده بود‪ .‬تنها روزنه‌ی امید‪ ،‬آتشبار آسیب دیده‌ی آی‪-‬هاوک‬
‫کوثر‪ 3-‬بود که انتظار نمی رفت تا پیش از ظهر عملیاتی شود‪ .‬اما تغییر‬
‫در راه بود‪ .‬تا اوایل بعدازظهر ایرانی ها رادار آسیب دیده را تعمیر کردند و‬
‫موضع موشکی فعال گردید و بالفاصله کارآیی خود را به نمایش گذاشت‪،‬‬
‫زیرا به دلیل آتش سنگین زمینی‪ ،‬پوشش طبیعی نخلستان ها و توده های‬
‫ابر‪ ،‬خلبانان عراقی مجبور بودند در ارتفاع متوسط پرواز کنند‪ .‬از دوازده‬
‫ام آی  ام‪23-‬بی شلیک شده‪ ،‬ده تیر به هدف خورد و این امر زمان الزم برای‬
‫تعمیر پل شناور آسیب دیده و بازگرداندن آن به کار را فراهم آورد‪ .‬در همین‬
‫حین‪ ،‬نیروی هوایی ایران دوری از حمالت را علیه زرهی عراق در جاده‌ی‬
‫بصره‪-‬فاو انجام داد که توسط کبراهایی که تعداد زیادی تانک و نفربر را با‬
‫موشک های تاو نابود کردند تکمیل گردید‪ .‬پشتیبانی از هوا اهمیت بسیار‬
‫زیادی برای نیروهای ایران داشت‪ ،‬زیرا توپخانه در دنبال کردن آنها در آن‬
‫سوی اروندرود دچار مشکالت عمده ای بود‪ .‬نیروی هوایی و هوانیروز ایران‬
‫اکنون رسماً نقش توپخانه‌ی پرنده را ایفا می کردند‪ .‬هلیکوپترهای هوانیروز‬
‫همچنین به‌صورت مستمر تیم های ضدتانک ذوالفقار سپاه که مجهز به‬
‫آر پی جی‪ 1‬و تاو بودند را به نقاط راهبردی در امتداد اروندرود می بردند‪.‬‬
‫نیروی هوایی عراق هم در پاسخ گشت های رزمی هلیکوپتری ترتیب داد‬
‫و حتی برای شکار هلیکوپترهای ایرانی که به تعداد زیاد در منطقه حضور‬
‫داشتند از هواپیماهای پی سی‪ 7-‬استفاده کرد‪ .‬تحت فشار شدید دفاع‬
‫هوایی ایران (تا عصر ‪ 11‬فوریه (‪ 22‬بهمن) ادعا گردید که ده هواپیمای‬
‫عراقی دیگر توسط رهگیرها و دفاع هوایی سرنگون شدند‪ .‬این مأموریت ها‬
‫چندان مؤثر نبودند‪ ،‬اما یک بل ‪ 214‬هدف قرار گرفت و خلبان آن مجبور‬
‫به فرود اضطراری شد‪ .‬تمام خدمه و سرنشینان توانستند پیش از انفجار‬
‫هلیکوپتر از آن خارج شوند‪.‬‬
‫همانطور که قب ًال هم عنوان گردید‪ ،‬یکی از اهداف اصلی والفجر‪8-‬‬
‫ارتفــاع کــم از روی مواضــع ایرانیــان در شــمال غــرب شــهر پیرانشــهر در‬
‫‪1 - RPG‬‬
‫‪289‬‬
‫در عین اینکه این تاکتیک ها مانع ریختن اشتباهی تسلیحات شیمیایی بر‬
‫روی واحدهای خودی نمی شد‪ .‬حتی با وجود گزارش‌های ایران مبنی بر‬
‫زخمی شدن پنج هزار سرباز در اثر حمالت شیمیایی و همچنین ادعای‬
‫عراق مبنی بر متوقف کردن پیشروی ایرانی ها به سمت قرنه و این حقیقت‬
‫که نیروی هوایی عراق چهارصد پرواز ( نیمی از آنها پرواز هلیکوپترها بودند)‬
‫در آن روز انجام داد‪ ،‬تعجبی نبود که دستور تخلیه‌ی شهر بصره صادر‬
‫گردید‪ .‬نیروی هوایی عراق هم درعوض انجام مأموریت بر روی خط مقدم‪،‬‬
‫مأمور بمباران شهرهای ایران گشت‪ .‬در یکی از گسترده ترین حمالت عراق‪،‬‬
‫شش توپولف‪ 22-‬با همراهی میگ‪25 -‬پی دی ها و میراژ  اف‪1.‬ای کیوها‬
‫تهران را بمباران کردند و هرچند میگ ها هم دیوار صوتی را بر روی پایتخت‬
‫ایران شکستند‪ ،‬اما خسارات بسیار ناچیزی به بار آمد‪ .‬حمله‌ی دیگری با‬
‫هشت میراژ علیه پایانه‌ی نفتی خارک صورت گرفت و عراقی ها مدعی غرق‬
‫کردن دو نفتکش شدند‪ ،‬اما هیچ تأییدیه ای بر این ادعا صحه نگذاشت و‬
‫بر اساس گزارش‌ها یکی از میراژها توسط فانتوم های گشتی ایران سرنگون‬
‫شد‪ .‬خلبان توانست از هواپیما بیرون بپرد‪ ،‬اما بنابر گفته‌ی ایرانی ها هیچگاه‬
‫پیدا نشد‪.‬‬
‫شکار کرم ابریشم‬
‫ایرانی ها تحت پوشش باران سنگین در صبح ‪ 11‬فوریه (‪ 22‬بهمن)‬
‫وارد فاو شدند و مقدار زیادی تجهیزات ازجمله یک ایستگاه رادار نظارتی‬
‫رازیت همراه با رادارهای تامسون‪-‬سی اس اف تایگر جی (با برد ‪ 75‬کیلومتر)‬
‫و چهار موضع موشک های زمین به هوا با سیستم های سام‪ 6-‬و تامسون‪-‬‬
‫سی اس اف‪/‬ماترا کروتال اس پی را به‌صورت سالم و دست‌نخورده به غنیمت‬
‫گرفتند‪ .‬این تجهیزات برای دفاع از ورودی حریم هوایی عراق در مرز جنوبی‬
‫چهل فروند هواپیما بود‪.‬‬
‫یــک پــی ســی‪ 7-‬اســتتار شــده ی اســکادران صــد و هفتــم عــراق‪ ،‬مجهــز‬
‫بــه تــوپ و محفظــه راکــت‪ ،‬در ‪ 25‬جــوالی ‪ 3( 1983‬مــرداد ‪ )1362‬بــا‬
‫جریــان عملیــات والفجــر‪ 2-‬عبــور می کنــد‪( .‬مجموعــه عکــس نویســندگان)‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫انتقال نیروها‪ ،‬تجهیزات و تدارکات به شبه جزیره استفاده کردند‪ ،‬اما این‬ ‫تصرف سه پایگاه موشک های ساحل به دریای اچ وای‪ 2-‬کرم ابریشم‪ 1‬در‬
‫کار یک روز بعد از شروع حمله آغاز گردید‪ .‬عملیات های هاورکرافت نه‌تنها‬ ‫جنوب و غرب فاو بود‪ .‬این پایگاه ها در تابستان ‪ )1361( 1982‬بر روی‬
‫به خاطر تلفات سنگین نیروی هوایی عراق در آن روز بلکه به این دلیل که‬ ‫تپه های شنی مصنوعی در نزدیکی خورعبداهلل ساخته شدند و از آن زمان‬
‫هواپیماها برای حمله به اهداف غیر نظامی پشت جبهه فرستاده شده بودند‪،‬‬ ‫به‌طور پیوسته کشتیرانی در داخل و خارج از بندرهای امام خمینی و ماهشهر‬
‫میسر گردید‪ .‬در ساعت ‪ 1030‬یک میگ‪25 -‬آر بی تهران را بمباران کرد و‬ ‫و همچنین رفت‌وآمد نفتکش ها‪ ،‬سکوهای نفتی و پایگاه های دریایی را‬
‫باعث بروز سه انفجار مهیب شد‪ .‬چندین موشک ام آی ام‪23-‬بی و سام‪2-‬‬ ‫تهدید می کردند‪ .‬مدافعان عراقی اولین پایگاه موشکی در جنوب شهر بصره‪،‬‬
‫شلیک شد که یکی به تپه های مشرف بر حومه‌ی شمالی تهران اصابت کرد‪.‬‬ ‫تا ظهر ‪ 11‬فوریه (‪ 22‬بهمن) مقاومت کردند و توانستند مانع از پیشروی‬
‫ایرانی ها با سومین موشک اسکاد خود که در طی دو روز به بغداد شلیک‬ ‫ایرانی ها شوند‪ ،‬اما سرانجام مقاومت آنها در هم شکست‪ .‬تعداد زیادی مواضع‬
‫می شد‪ ،‬تالفی کردند‪.‬‬ ‫ضدهوایی که پایگاه حساس را برای محافظت دربرابر حمالت هوایی محاصره‬
‫کرده بودند در نقش ضدزمینی مورد استفاده قرار گرفتند‪ .‬در همین حال‬
‫نبرد با گارد ریاست جمهوری‬ ‫پایگاه موشکی دوم در شمال غرب شهر‪ ،‬در شب ‪ 10‬فوریه (‪ 21‬بهمن) به‬
‫فرماندهی عراق هنوز بعد از دو روز ام الرصاص را زمین هدف حمله‌ی‬ ‫دست ایرانی ها افتاده بود و پایگاه سوم هم در کرانه های خورعبداهلل بعد از‬
‫اصلی ایرانی ها می دانست و در اعزام نیروهای کمکی به جنوب مردد بود‪.‬‬ ‫درگیری های سنگین در شب ‪ 11‬فوریه (‪ 22‬بهمن) تسخیر شد‪ .2‬عراقی ها‬
‫عراقی ها که با سقوط بهت آور فاو و ادوات مهم بسیاری مواجه شده بودند‪،‬‬ ‫درست بعد از حمله‌ی ایران تالش هماهنگی را شروع کردند تا افسران‬
‫کنترل خود بر میدان نبرد را به کلی از دست دادند‪ .‬وقتی سرانجام واکنش‬ ‫بلند پایه و تجهیزات حساس ازجمله رادارها و تجهیزات نظارت الکترونیک‬
‫نشان داده و شروع به ارسال منابع به سمت فاو کرده بودند‪ ،‬دیگر بسیار‬ ‫را با هاورکرافت خارج کنند‪ .‬اما این جابه‌جایی به این دلیل که خود آنها‬
‫دیر شده بود‪ .‬نیروهای زمینی ایران زمان کافی برای تثبیت دستاوردها و‬ ‫در سواحل برای ممانعت از ورود هاورکرافت های ایرانی موانع سه سر کار‬
‫افزایش ناحیه ی تحت کنترل خود را داشتند‪ .‬در عصر ‪ 11‬فوریه‌ی ‪1986‬‬ ‫گذاشته بودند‪ ،‬دچار اختالل شد‪ .‬درحقیقت ایرانی ها از هاورکرافت برای‬
‫(‪ 22‬بهمن ‪ ،)1365‬صدام تیپ های سوم و چهارم گارد ریاست جمهوری را‬
‫‪ 1 - HY-2 Silkworm‬از طریق جاده‌ی بصره‪-‬فاو از ناصریه به سمت جنوب فرستاد تا صبح روز بعد‬
‫‪ - 2‬تعداد موشک های کرم ابریشم به غنیمت گرفته شده در فاو هنوز جزو اسرار است‪ ،‬اما برخی دست به ضدحمله بزنند‪ .3‬این حرکت توجه ایرانی ها را به خود جلب کرد و‬
‫از تجهیزات غنیمتی عبارتند از‪ :‬سه رادار همراه‪ ،‬یکی با برد ‪ 120‬مایل (‪ 193‬کیلومتر) و یک‬
‫‪ -3‬اجماع آرا بر این است که صدام علیرغم اعزام نیروهای گارد ریاست جمهوری و لشگر دهم‬ ‫تریلی حمل موشک‪ .‬طبق گزارش‌ها موشک و سکوی پرتاب کروتال آن بعدها توسط ایرانی ها‬
‫زرهی در ‪ 12‬فوریه (‪ 23‬بهمن)‪ ،‬همچنان معتقد بود که حمله به فاو ایذایی است‪ ،‬و گرنه ارتش‬ ‫مهندسی معکوس شد‪ .‬اما این امر ممکن است یک داستان ساختگی برای سرپوش گذاشتن بر‬
‫عراق می توانست از دیگر تاکتیک های اثبات شده استفاده کند و به آن ترتیب به نتایج متفاوتی‬ ‫خرید اچ وای‪ 2-‬از چین باشد‪ ،‬زیرا دولت چین سعی می کرد فاصله‌ی خود را از موضوع جنگ‬
‫دست یابد‪.‬‬ ‫ایران و عراق حفظ کند‪.‬‬

‫یک موشک ساحل به کشتی کرم ابریشم عراقی که در ‪ 1991‬در کویت به غنیمت گرفته‬ ‫یک نمونه ایرانی کرم ابریشم که اخیراً در تهران عکس برداری شده است‪ .‬خودروی‬
‫شد‪( .‬وزارت دفاع ایاالت متحده)‬ ‫هدف یاب در پس زمینه قابل رؤیت است‪( .‬مجموعه عکس نویسندگان)‬

‫‪290‬‬
 ‫فصل ‪ :9‬مرحله ی ششم؛ پیروزی نهایی‬

‫کند‪ .‬به‌عنوان مثال با در نظر گرفتن عوارض زمین و آب و هوا فرماندهان‬ ‫هر دو واحد درحالیکه پشت خط مقدم در حال استراحت بودند‪ ،‬با حمله‌ی‬
‫ایرانی به‌سادگی می توانستند گزینه های پیش روی خلبانان دشمن و نحوه‌ی‬ ‫راکتی گسترده ی ایران از آن سوی اروندرود با استفاده از راکت اندازهای‬
‫مانوردهی آنها را پیش بینی کنند‪ .‬همچنین ایرانی ها می دانستند که نیروی‬ ‫بی  ام‪ 21-‬گراد‪ 1‬و پس از آن حمالت متعدد واحدهای سپاه غافلگیر شدند‬
‫هوایی عراق در صبح ‪ 12‬فوریه (‪ 23‬بهمن) بعد از تحلیل اطالعات به‌دست‬ ‫و تا سی درصد توان خود را از دست دادند‪ .‬عراقی ها بالفاصله چندین واحد‬
‫آمده از پروازهای شناسایی عصر روز قبل به احتمال زیاد با تعداد زیادی‬ ‫ارتش را برای نجات تیپ های گارد از تله ای که در آن افتاده بودند‪ ،‬اعزام‬
‫هواپیما در آسمان ظاهر خواهد شد‪ ،‬بدین ترتیب توانستند در زمان مناسب‬ ‫کردند و در سپیده دم ‪ 12‬فوریه (‪ 23‬بهمن)‪ ،‬نیروی هوایی عراق حمله‌ی‬
‫مواضع دفاع هوایی را در حالت هشدار قرار دهند‪ .‬با این وصف ایرانی ها‬ ‫گسترده ای ترتیب داد و واحدهای ایرانی محاصره کننده گاردی ها را با‬
‫می دانستند هواپیماهای عراقی از چه سمت‪ ،‬در چه ارتفاع و کی خواهند‬ ‫تسلیحات شیمیایی بمباران کرد‪ .‬از آنجایی که مبارزین بر روی زمین بسیار‬
‫آمد و درنتیجه چگونه خسارات سنگین به آنها وارد آورند‪ .‬نکته‌ی جالب‬ ‫نزدیک به هم می جنگیدند‪ ،‬واحدهای عراقی هم به اندازه‌ی ایرانیان هدف‬
‫دیگر اینکه‪ ،‬گرچه این‌بار ارتش عراق سه روز برای سازماندهی اولین پاتک‬ ‫قرار می گرفتند‪ .‬تقریباً هفتاد درصد تیپ های سوم و چهارم گارد ریاست‬
‫جدی اش زمان نیاز داشت‪ ،‬اما ایرانی ها مدعی شدند که قصدی برای نگه‬ ‫جمهوری تحت تأثیر مواد شیمیایی قرار گرفتند و حتی آن دسته ای که‬
‫داشتن ام الرصاص نداشتند‪ ،‬هرچند این جایگاه مستحکم می توانست خطوط‬ ‫موفق به فرار شدند‪ ،‬بیشتر تجهیزات سنگین خود را از دست دادند و توان‬
‫تدراکاتی و واحدهای ذخیره‌ی عازم فاو را به‌طرزی خطرناک تهدید کند‪.‬‬ ‫رزمی این دو تیپ به‌طور کامل از میان رفت‪ .‬به‌عالوه نیروی هوایی عراق هم‬
‫در همین حال سپاه پاسداران یک لشگر عازم غرب کرد تا با حرکت در‬ ‫چهار فروند هواپیما به دفاع هوایی ایران واگذار کرد‪.‬‬
‫جاده‌ی موازی با خورعبداهلل پایگاه دریایی و هوایی ام القصر و حتی کویت را‬ ‫با گسترش هرج و مرج در سمت عراق‪ ،‬ایرانی های اکنون به‌طور جدی‬
‫تهدید کند‪ .‬عراقی ها ضدحمله کرده و یک لشگر و یک تیپ مستقل زرهی‬ ‫پیشروی به سمت بصره را مد نظر داشتند‪ .‬با این وجود‪ ،‬دو لشگر سپاه‬
‫را به منطقه اعزام کردند و اکنون هر دو طرف تقاضای پشتیبانی هوایی‬ ‫پاسداران که می توانستند این کار را انجام دهند‪ ،‬همچنان درگیر نبرد با‬
‫داشتند‪ .‬آنچه در ادامه رخ داد‪ ،‬نبرد هوایی‪-‬زمینی گسترده ای برای رسیدن‬ ‫نفرات گارد بودند و پشتیبانی زرهی و آتش توپخانه الزم برای پیشروی را‬
‫به ام القصر در ‪ 13‬فوریه (‪ 24‬بهمن) بود‪ .‬علیرغم هوای ناپایدار‪ ،‬صدام حسین‬ ‫در اختیار نداشتند‪ ،‬در عین حال باقیمانده‌ی تیپ زرهی لشگر پانزدهم‬
‫نیروی هوایی خود را بر فراز شبه جزیره گسیل داشت و زد و خورد شدید‬ ‫مکانیزه‌ی عراق هم در برابر آنها قرار داشت‪ .‬جنگنده های نیروی هوایی‬
‫هلیکوپتری به‌وجود آمد‪ .‬نیروی هوایی عراق مدعی انجام دویست و چهل و‬ ‫و هلیکوپترهای رزمی هوانیروز ایران مجموعه حمالتی را انجام دادند و‬
‫هشت پرواز رزمی در آن روز شد‪ ،‬اما هوانیروز هم به همین شیوه پاسخ داد و‬ ‫عراقی ها را با بمب های چند منظوره و خوشه ای و همچنین موشک های‬
‫مدعی نابودی یک هلیکوپتر رزمی عراق گردید‪ .3‬سپس نیروی هوایی عراق با‬ ‫تاو در هم کوبیدند‪ ،‬اما شدت این حمالت با وجود اینکه خلبانان ایرانی‬
‫حمله به محوطه‌ی هوایی اهواز که پایگاه اصلی هوانیروز در این عملیات بود‬ ‫بدون مزاحمت موشک های زمین به هوای عراقی پرواز می کردند‪ ،‬کافی‬
‫پاسخ داد و مدعی نابودی «تعداد زیادی هلیکوپتر پارک شده بر روی زمین»‬ ‫نبود‪ .‬نیروی هوایی ایران نتوانست بیش از صد پرواز پشتیبانی هوایی نزدیک‬
‫شد‪ .4‬کمتر از دو ساعت بعد در حدود ساعت ‪ ،1355‬دو خلبان میگ‪23-‬‬ ‫در هر روز انجام دهد‪ ،‬درحالیکه هوانیروز چنانچه بیرون از چتر آی‪-‬هاوک‬
‫مدعی سرنگونی دو هلیکوپتر ایرانی بر روی دریای نزدیک فاو با موشک های‬ ‫عملیات می کرد نسبت به جنگنده های عراقی آسیب پذیر بود‪ .‬به‌عالوه در‬
‫هوا به هوا شدند‪ .‬نیروی هوایی عراق همچنین مدعی شد در حدود ساعت‬ ‫باقیمانده‌ی روز‪ ،‬نیروی هوایی عراق تمام توان خود را بر پل های معلق نزدیک‬
‫‪ ،1600‬میل‪25-‬هایش یک کبرای هوانیروز را سرنگون کرده اند و بدین‬ ‫آبادان متمرکز کرد و در بعدازظهر ارتش عراق باز هم با پشتیبانی نیروی‬
‫ترتیب کل تلفات دشمن در آن روز پنج هواپیما و سه هلیکوپتر بوده است‪.5‬‬ ‫هوایی‪ ،‬ضدحمله‌ی گسترده ای را در ام الرصاص و جنوب بصره آغاز نموده‬
‫اما عراقی ها نپذیرفتند که چندین هلیکوپتر آنها از جمله دست کم یک‬ ‫و از راکت اندازهای آستروس‪( 2‬که به‌تازگی از برزیل تحویل گرفته بود) و‬
‫میل‪ 25-‬و یک بی او‪ 105.‬در اثر آتش دشمن از بین رفتند‪.‬‬ ‫حتی موشک های فراگ‪ 7-‬استفاده کرد‪ .‬تا عصر ام الرصاص مجددا ً به دست‬
‫همزمان نیروی هوایی عراق سیصد و هفتاد پرواز رزمی با هواپیماهایش‬ ‫عراقی ها افتاد و پیشروی رو به شمال ایران داخل نخلستان ها به سمت بصره‬
‫انجام داد و سوخو‪22-‬ام‪ِ 4‬کی های آن بمب های دویست و پنجاه کیلوگرمی‬ ‫متوقف گردید‪ ،‬اما نیروی هوایی عراق خسارات جدیدی متحمل شد که‬
‫هواسوز بیشتری بر مواضع استقرار ایرانیان ریختند‪ .‬بر اساس گزارش‌ها این‬ ‫شامل دست کم سه هواپیما و دو هلیکوپتر بود‪ .‬کام ًال واضح بود که نیروی‬
‫هوایی عراق در مواجهه با دفاع هوایی مؤثر و بی امان ایران در اطراف آبادان‬
‫غافلگیر شده و نمی تواند بدون دادن هزینه خطوط تدارکاتی ایران را مختل ‪« - 3‬ایران مصمم در شبه جزیره‌ی فاو» تهران تایمز‪ ،‬جلد هفتم‪ ،‬شماره‌ی ‪ 15 ،262‬فوریه‌ی‬
‫‪ ،1986‬ص‪.1 .‬‬
‫‪« - 4‬رئیس جمهور صدام از جبهه بازدید می کنند» بغداد آبزرور‪ 14 ،‬فوریه‌ی ‪ ،1986‬ص‪.8 .‬‬ ‫‪1 - BM-21 Grad‬‬
‫‪ - 5‬همان‬ ‫‪2 - Astros‬‬

‫‪291‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫می دانستند‪ ،‬پوشش درختان نخل باعث بی‌حرکتی گاز شیمیایی می شد‬

‫و مانع از پراکندگی عوامل گازی توسط باد می گردید و درنتیجه اثر زیانبار‬
‫گاز را به حداکثر می رسانید‪ .‬تا پایان فوریه ایرانی ها چهل و پنج هزار نفر‬
‫تلفات دربرابر تسلیحات شیمیایی عراق دادند و استفاده وسیع از آنها مانع‬
‫از رسیدن آنها به پیروزی تعیین‌کننده در این نبرد گردید‪ .‬بنابر گفته‌ی‬
‫بازماندگان‪ ،‬حمالت شیمیایی عراق ابر سفیدی شبیه به دود متراکم ایجاد‬
‫می کرد‪ .1‬نیروی هوایی عراق عالوه بر مأموریت های پشتیبانی هوایی نزدیک‬
‫با تسلیحات شیمیایی‪ ،‬که به‌خاطر آنها یک تیپ کامل سوخو‪22-‬ام را‬
‫به‌صورت اضطراری از پایگاه هوایی بالد به طلیل (و حتی برخی از هواپیماها‬
‫در ناصریه) منتقل کرده بود‪ ،‬تعدادی پرواز علیه پل های متصل کننده‌ی‬
‫آبادان به شبه‌جزیره‌ی فاو با استفاده از میگ‪25-‬ها انجام داد‪ .‬این حمالت‬
‫به‌حدی موفق بودند که خط تدرکاتی بین شرق و غرب رود بهمنشیر بین‬ ‫مرگ کروکودیل‪ :‬نیروی هوایی عراق تلفات گسترده ای در جربان نبرد فاو در فوریه‬
‫‪ 13‬و ‪ 14‬فوریه (‪ 24‬و ‪ 25‬بهمن) مختل گردید‪ .‬با وجود این‪ ،‬مهندسان رزمی‬ ‫‪ 1986‬متحمل شد؛ این میل‪ 24-‬نیز توسط موشک های دوش پرتاب ایرانی سرنگون شد‪.‬‬
‫ایرانی یک پل شناور و چندین پل خاکی دیگر بر روی رودخانه ساختند و‬ ‫(مجموعه عکس نویسندگان)‬
‫جریان تدارکات ادامه یافت و عراقی ها نتوانستند خطوط تدارکاتی را به‌طور‬
‫کامل قطع کنند‪ .‬تالش نیروی هوایی عراق در نابودی نواحی جلویی و عقبی‬
‫جبهه‌ی ایران قبل از اینکه ایرانی ها بتوانند مواضع خود را تثبیت کرده و‬ ‫بمب ها از یک کنسرسیوم آلمانی‪-‬فرانسوی خریداری شده بودند‪ .‬نیروی‬
‫پل های جایگزین بسازند‪ ،‬آشکارا با شکست مواجه شد‪ .‬به‌عالوه دفاع هوایی‬ ‫هوایی عراق با اجرای یک کارزار هوایی هماهنگ می کوشید تا با زمینگیر‬
‫ایران مقاومت جانانه ای کرد و با وارد آوردن تلفات سنگین‪ ،‬نیروی هوایی‬ ‫کردن نیروهای ایرانی بر روی زمین‪ ،‬برای ارتش زمان بخرد (درست همان‬
‫عراق را دستخوش مصیبت بزرگی ساخت‪ .‬در یک مورد دسته‌ی تهاجمی ای‬ ‫کاری که نیروی هوایی ایران در روزهای ابتدایی جنگ انجام می داد)‪ .‬اما‬
‫متشکل از دو فروند سوخو‪ 22-‬و یک فروند میگ‪23-‬یو بی‪ ،‬در دام آتش‬ ‫بسیاری از بمب های آن خطا رفتند و آن دسته که نزدیک یا بر روی هدف‬
‫مواضع ایران قرار گرفت‪ .‬یکی از سوخوها هدف یک موشک زمین به هوا قرار‬ ‫به زمین خوردند منفجر نشدند‪ .‬حتی یکی از دوازده راکتی که به جاده‌ی‬
‫گرفت و به زمین خورد؛ خدمه‌ی میگ‪ 23-‬که از دیدن این منظره بهت زده‬ ‫ایستگاه پمپاژ فاو شلیک شدند‪ ،‬عمل نکردند‪ .‬گزارش‌های نیروی هوایی ایران‬
‫شده بودند‪ ،‬بدون اینکه حتی هدف قرار گیرند از هواپیما بیرون پریدند‪ .‬تا‬ ‫مؤید آن بودند که در ابتدای جنگ فقط سه بمب از ده بمب ریخته شده‬
‫درون خاک ایران عمل کرده اند‪ ،‬اما بعد از اینکه عراقی ها به آن سوی مرز‬
‫‪ - 1‬چندماه بعد سیا اطالعاتی درباره‌ی انبار تسلیحات شیمیایی عراق در زاغه ی مهمات‬ ‫رانده شدند‪ ،‬این میزان به نه از ده رسیده است‪ ،‬درحالیکه بیشتر بمب های‬
‫خمیسیه واقع در جنوب غربی پایگاه طلیل بدست آورد که شامل ‪ 6293‬بمب ‪ 150‬میلیمتری‬ ‫مورد استفاده‪ ،‬تنها چند هفته یا ماه قبل تولید شده بودند‪ .‬رقم مقایسه ای‬
‫پر شده با گاز خردل برای متوقف ساختن حمالت ایران بود‪ .‬در ‪ )1365( 1986‬عمدتاً خردل و‬
‫مایکوتوکسین معروف به تی‪ 2-‬یا باران زرد مورد استفاده قرار گرفتند‪.‬‬ ‫برای بمب های ریخته شده توسط هواپیماهای ایرانی عدم انفجار چهار بمب‬
‫از هفت بمب بود‪ .‬یکی از دالیل این امر این بود که هر دو اکنون بسیار‬
‫پست پرواز می کردند و فیوزها به‌طرز نامناسبی تنظیم می شدند‪ ،‬درنتیجه‬
‫سالح زمان کافی برای مسلح شدن نداشت‪ .‬ظاهرا ً هر دو طرف دچار کمبود‬
‫تسلیحات تأخیری بودند‪ ،‬با این حال عراقی ها بعدا ً استفاده از بمب های‬
‫تأخیری چتردار ساخت شوروی را افزایش دادند‪ .‬ایرانی ها هم به نوبه‌ی خود‬
‫چندین پروژه برای تولید محلی باله های تأخیری آغاز کردند‪.‬‬
‫در این مرحله از جنگ حمالت گسترده‌ی شیمیایی کارآمدترین‬
‫تاکتیک عراق بود‪ .‬بخش بزرگی از نخلستان های دو سمت اروندرود تحت‬
‫تأثیر این حمالت قرار گرفتند‪ ،‬با وجود این استفاده از مواد شیمیایی بر‬
‫روی این زمین و تحت شرایط آب و هوایی مرطوب الگوهای پراکنشی‬
‫تکنسین های ایرانی مشغول کار بر روی یک بمب ام کِی‪ 117.‬مجهز به باله های تاخیری‬ ‫غیرقابل پیش بینی و غافلگیر کننده ای به‌وجود می آورد‪ .‬درحالیکه ایرانیان‬
‫ساخت ایران‪( .‬مجموعه عکس نویسندگان)‬ ‫درخت های بلند نخل را پناهگاهی مناسب دربرابر حمالت هوایی عراق‬

‫‪292‬‬
 ‫فصل ‪ :9‬مرحله ی ششم؛ پیروزی نهایی‬

‫عراق) را هدف قرار دادند و خسارت سنگینی به بار آوردند‪ .‬این موفقیت‬ ‫نیمه شب ‪ 14‬فوریه (‪ 25‬بهمن)‪ ،‬علیرغم از دست دادن ام الرصاص‪ ،‬بیست‬
‫برای عراقی ها بسیار مهم بود‪ ،‬چراکه این رادار پیش هشدار بیشتر مهاجمان‬ ‫و پنج هزار ایرانی ‪ 550‬مایل مربع (‪ 1424‬کیلومتر مربع) از شبه جزیره‌ی‬
‫عراقی ای که به سمت تهران و تبریز پرواز می کردند را کشف می کرد‪ .‬در‬ ‫فاو را با وجود پاتک های عراق و برتری هوایی نیروی هوایی عراق‪ ،‬در اختیار‬
‫سمت جنوب‪ ،‬دسته‌ی تهاجمی دیگری با موفقیت به الیه های دفاعی پایگاه‬ ‫داشتند‪ .1‬عراقی ها میزان قابل توجهی نیروهای مکانیزه به این بخش جبهه‬
‫چهارم شکاری نفوذ کرد و پایگاه را به‌شدت کوبید‪ .‬با وجود این بعد از حمله‬ ‫سرازیر کردند‪ ،‬اما آنها بهترین فرصت و همچنین ابتکار عمل در آسمان را‬
‫به اهداف‪ ،‬میراژها و سوخو‪22-‬ام‪ِ 3-‬کی ها منطقه را خیلی زود ترک کردند‬ ‫از دست داده بودند‪.‬‬
‫و وقتی بمب افکن های عراقی به روی هدف رسیدند‪ ،‬با واقعیتی بسیار تلخ‬
‫مواجه شدند‪ .‬در طول شب نیروی هوایی ایران دو موضع آی‪ -‬هاوک را به‬ ‫حمله‌ی متقابل عراق‬
‫جبهه نزدیک تر کرده بود و اکنون آن آتشبارها فعال شده بودند‪ .‬دو جنگنده‌ی‬ ‫با از دست دادن فاو و شکست تحقیرآمیز ارتش عراق‪ ،‬به‌ویژه نابودی‬
‫عراقی در منطقه‌ی خرمشهر سرنگون شدند‪ ،‬یک میگ‪23-‬بی ان هم بر فراز‬ ‫لشگرهای اعزامی از گارد ریاست جمهوری‪ ،‬صدام به نیروی هوایی عراق‬
‫فاو و بقیه مجبور شدند بمب های خود را قبل از رسیدن به هدف خالی کنند‪.‬‬ ‫دستور داد تا سنگین ترین حمالت خود را متوجه مراکز تدارکاتی و پل های‬
‫همزمان یک گروه چهار فروندی از سوپرفرلون ها که عازم حمله به پل های‬ ‫ایران سازد‪ .‬برای این عملیات که هدف آن سد کردن راه نیروی مهاجم‬
‫شناور با موشک های اگزوست بودند‪ ،‬کمی پس از خروج از حریم هوایی‬ ‫در پشت اروندرود بود‪ ،‬نیروی هوایی عراق تعداد زیادی میراژ اف‪،1.‬‬
‫کویت توسط تامکت ها رهگیری شدند و یکی از آنها با یک فونیکس سرنگون‬ ‫سوخو‪22-/20 -‬ام‪3-‬کِی و میگ‪23-‬بی ان را در پایگاه های هوایی طلیل‪،‬‬
‫گردید‪ .‬در مجموع و علیرغم موفقیت اولیه‪ ،‬این عملیات هوایی شکست‬ ‫شعیبیه و امام علی (ناصریه) که تکنسین های فرانسوی و هندی نیز در آنها‬
‫سختی بود و نیروی هوایی عراق اعتراف کرد که در هفته‌ی اول عملیات‬ ‫کار می کردند‪ ،‬متمرکز ساخت‪ .‬در آن زمان پایگاه هوایی امام علی به‌طور‬
‫والفجر‪ 8-‬بیش از بیست فروند هواپیما و هلیکوپتر از دست داده است‪ .‬از‬ ‫موقت گردان های متعدد سوخو‪22-‬ام‪3-‬کِی را از پایگاه البکر در خود جای‬
‫آنجایی که بسیاری از پرنده ها در حریم هوایی ایران سقوط کرده بودند و‬ ‫داده بود‪.2‬‬
‫نیروی هوایی عراق فاقد هرگونه توانایی جدی جست‌وجو و نجات رزمی‬ ‫عملیات در اوایل صبح ‪ 14‬فوریه‌ی ‪ 25( 1986‬بهمن ‪ )1364‬با‬
‫بود‪ ،‬هیچ یک از خلبانان نجات یافته نتوانستند به خطوط عراق بازگردند‪.‬‬ ‫اعزام دو دسته‌ی تهاجمی برای حمله به مواضع رادارهای پیش هشدار‬
‫صحنه‌ی فرود خلبانان عراقی با چتر منظره‌ای تکراری بر فراز فاو بود‪ ،‬اما‬ ‫‪3‬‬
‫ایران در امتداد جبهه آغاز گردید‪ .‬هر دسته توسط یک میراژ ‪5‬اس دی ای‬
‫نیروهای ایرانی که پیشاپیش به‌شدت مورد حمله‌ی تسلیحات شیمیایی قرار‬ ‫اعزامی از نیروی هوایی مصر که مجهز به محفظه های اخاللگر ایتالیایی‬
‫گرفته بودند‪ ،‬ترحم کمی از خود نشان دادند و درعوض با سالح های کالیبر‬ ‫ا ِی  ال  کیو‪ 4 234 -‬بودند و خلبانان مصری هدایت آنها را برعهده داشتند‪،‬‬
‫کوچک به سمت آنها شلیک می کردند‪ .‬آنهایی که زنده به زمین رسیدند‬ ‫رهبری می شد‪ .‬در هر دسته حداقل دو سوخو‪22-‬ام‪3-‬کِی مجهز به‬
‫بسیار خوش شانس بودند‪ .‬در سوی دیگر‪ ،‬مشاهده‌ی هواپیماهای عراقی با‬ ‫محفظه های جنگ الکترونیک اس پی اس‪( 5 141-‬تأمین شده توسط آلمان‬
‫شرقی) و مسلح به موشک های ضدرادار ساخت شوروی خا‪( 28-‬ا ِی اس‪)9-‬‬
‫حضور داشتند‪ .‬پشتیبانی جنگنده ای توسط میراژ اف‪1-‬ای کیوهای مجهز‬
‫به موشک های هوا به هوا و محفظه های جنگ الکترونیک تأمین می شد‪ .‬دو‬
‫حمله‌ی اول رادار نیروی هوایی ایران بین پیرانشهر و مهاباد (مقابل رواندوز‬

‫‪ - 1‬سرگرد گریگوری دبلیو‪ .‬الیسون‪ ،‬ایاالت متحده‪ ،‬هنر عملیاتی‪ :‬حلقه‌ی گمشده در جنگ ایران‬
‫و عراق‪ ،‬فورت لیونورث‪ ،‬کانزاس‪ ،‬مدرسه‌ی مطالعات پیشرفته‌ی نظامی‪ ،‬کالج فرماندهی و ستاد‬
‫مشترک ارتش ایاالت متحده‪ 26 ،‬آوریل ‪ ،1988‬ص‪.28 .‬‬
‫‪ - 2‬همزمان نیروی هوایی عراق توسط چهارده خلبان نیروی هوایی سلطنتی اردن که در پایگاه‬
‫هوایی اچ‪ 2-‬مستقر بوده و با واحدهای عراقی میراژ کار می کردند‪ ،‬تقویت شد و بدین ترتیب با‬
‫تجربه ترین خلبانان عراقی را از انجام وظایف آموزشی معاف کرد‪ .‬سی تکنسین اردنی در همان‬
‫پایگاه و نیز پایگاه اچ‪ 3-‬خدمت می کردند‪.‬‬
‫جنگنــده ای کــه عموم ـ ًا نادیــده گرفتــه می شــد‪ :‬ســوخو‪22-‬ها از انــواع مختلــف‪،‬‬
‫‪3 - Mirage 5SDE‬‬
‫در حقیقــت شــاکله ی اصلــی قــدرت نیــروی هوایــی عــراق در طــول جنــگ بودنــد‬
‫و هــزاران مأموریــت رزمــی انجــام دادنــد‪ .‬در اینجــا یــک ســوخو‪22-‬ام‪4 -‬کِی‬ ‫‪4 - ALQ-234‬‬
‫بعــد از جنــگ تصویــر بــرداری شــده اســت‪( .‬وزارت دفــاع ایــاالت متحــده)‬ ‫‪5- SPS-141‬‬

‫‪293‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬
‫شده عراق قطعاً مثل نیروی هوایی در جایگاهی قرار نداشتند که اهداف‬
‫مهم را در داخل ایران هدف قرار دهند‪ .‬بنابراین از بهار ‪،)1365( 1986‬‬
‫جنگ هوایی بین ایران و عراق بیشترین تغییرات را به خود دید‪ .‬نیروی‬
‫هوایی عراق به‌طور همزمان ضرب‌آهنگ نبرد علیه کاروان های نفتکش ایران‬
‫را باال برد و مسئولیت و بار اصلی جنگ را به دوش گرفت‪ .‬اولین تغییر در‬
‫عملیات های نیروی هوایی عراق این بود که فرماندهان واحدها آزادی عمل‬
‫کاملی در برنامه ریزی و سازماندهی عملیات ها علیه اهداف داده شده‪ ،‬پیدا‬
‫کردند‪ .‬این امر آنها را قادر ساخت از تجربیات گذشته‌ی خود استفاده کنند‬
‫و همچنین طرح های تهاجمی توصیه شده توسط مربیان فرانسوی‪ ،‬مصری‬
‫و هندی خود را به اجرا بگذارند و کارآیی خود را نسبت به سطوح نامعلوم‬
‫پیشین باال ببرند‪ .‬معلوم شد که این مورد اخیر ارزش بیشتری نسبت به‬
‫همه ی تجهیزات جدید داشت و در طول سال های پیایند خلبانان عراقی‬
‫بسیار شجاع و باانگیزه عمل می کردند و می توانستند ابتکار عمل را به‬
‫دست گیرند و فی البداهه تصمیم گیری کنند‪ .‬به تدریج اهمیت نیروی هوایی‬
‫عراق به سطحی که قب ًال تصور نمی شد افزایش یافت و مأموریت اصلی این‬
‫نیرو نابودی تجمعات نیروهای ایرانی و بازداشت هرگونه سیستم تدارکاتی‬
‫دشمن گردید‪ .‬قرار بود سرمایه گذاری های عظیم و آموزش های فشرده‌ی‬
‫تکمیلی‪ ،‬این توانایی ها را به سطحی بی سابقه برساند‪ .‬با این حال‪ ،‬تناقض‬
‫ماجرا در این بود که نیروی هوایی عراق باید رسیدن به حد قابل توجهی‬
‫از توانایی های رزمی را با دریافت مقادیر زیادی تجهیزات ساخت شوروی‬
‫به‌دست می آورد‪ ،‬درحالیکه همزمان ناچار بود شیوه‌ی اعمال قدرت هوایی‬
‫شوروی را به‌طور کامل کنار بگذارد!‬
‫این فرآیند توسعه باید قدم به قدم انجام می گرفت‪ .‬در ابتدا‪ ،‬بر‬
‫عراقی ها معلوم گشت که ایرانی ها را نمی توان در کوتاه  ‌مدت از فاو بیرون‬
‫راند مگر با یک عملیات دارای طرح و سازماندهی مناسب‪ .‬از آنجایی که‬
‫تأسیسات بسیار مهمی از دست رفته بودند‪ ،‬تاکتیک های عملیاتی عراق‬
‫بر فراز خلیج فارس و جبهه‌ی جنوبی باید به‌طور کامل بازبینی می شدند‪،‬‬
‫در عین حال آنچه بیش از هر زمان الزم و ضروری می نمود مؤثر بودن‬
‫هر مأموریت بود‪ .‬وزرات صنعت و صنعتی سازی نظامی عراق به سرپرستی‬
‫سپهبد حسین کامل حسن المجید با همراهی تکنسین های فرانسوی‪،‬‬
‫مصری و هندی‪ ،‬کار یکپارچه سازی و ارتقاء جنگ افزارهای ضدکشتی را‬
‫جنگ واقعی هیچگاه در کتاب ها نخواهد آمد‪.‬‬
‫‪ -‬والت وایت من‬
‫سازماندهی مجدد نیروی هوایی عراق‬
‫در جریان عملیات والفجر‪ ،8-‬رژیم عراق با واقعیت تلخی مواجه شد‪.‬‬
‫درحالیکه نبردهای اصلی بر روی زمین انجام می شدند‪ ،‬توانایی نیروی هوایی‬
‫عراق (که اغلب نادیده گرفته می شد و یا خیانتکار تلقی می گردید) برای‬
‫عملیات بر فراز جبهه‪ ،‬بدون در نظر گرفتن تلفات و نواقص آن‪ ،‬عاملی تعیین‬
‫کننده در برد یا باخت جنگ بود‪ .‬درست به همین ترتیب‪ ،‬مشکالت نیروی‬
‫هوایی ایران در به چالش کشیدن برتری هوایی عراق بر فراز میدان‌های جنگ‬
‫عامل مهمی بود که باعث شد ایرانی ها توان پیشروی خود را از دست بدهند‪.‬‬
‫تصمیم صدام حسین برای اعزام نیروی هوایی علیه شهرهای ایران به‌جای‬
‫ادامه‌ی استفاده از آن در جبهه اشتباه فاحشی بود که فرماندهی عالی نیروی‬
‫هوایی عراق بالفاصله به آن پی برد‪ .‬وقتی دستور تغییر یافت‪ ،‬نیروی هوایی‬
‫عراق در ابتدا مانند گذشته عمل کرد‪ ،‬یعنی به‌صورت آشفته و در دسته های‬
‫پراکنده‪ ،‬بدون پشتیبانی متقابل و به‌ندرت دقیق و در عین حال بسیار‬
‫آسیب پذیر به دفاع هوایی جدید و فعال ایران‪ .‬بسیاری از گزارش‌های مربوط‬
‫به والفجر‪ 8-‬حاکی از ترس خلبانان عراقی در برابر رهگیرها‪ ،‬موشک های‬
‫زمین به هوا و آتش توپخانه‌ی ضدهوایی ایران بودند‪ .‬عملیات های آنها‬
‫همچنان بسیار خشک و انعطاف ناپذیر هماهنگ می شدند و بر اساس‬
‫دستورهایی بودند که صدام شخصاً صادر می کرد‪ .‬آنها هیچگاه برای رفتن‬
‫به دنبال هدفی قابل دسترس از دسته خارج نمی شدند‪ ،‬بازدارندگی مؤثر‬
‫علیه مراکز تدارکاتی ایران بسیار نادر بود و مهمات معموالً از ارتفاع متوسط‬
‫شلیک یا ریخته می شدند‪ .‬فرماندهی و کنترل همچنان در دست افسران‬
‫سیاسی ای بود که به فرماندهی واحدهای مختلف منصوب می گردیدند و‬
‫خود آنها هم مستقیماً تحت نظارت رهبری سیاسی و سازمان های مخفی‬
‫بودند‪ .‬بعد از تلفات سنگین در فوریه و مارس ‪( 1986‬بهمن و اسفند ‪)1364‬‬
‫ناآرامی و اعتراض در نیروی هوایی عراق باال گرفت و کارکنان خواستار آزادی‬
‫عملیاتی بیشتری شدند‪ .‬صدام در مواجهه با مقاومتی اینچنین در ارتش‪،‬‬
‫سرانجام راه را باز کرد و همزمان تصمیم گرفت عراق را وارد جنگ تمام عیار‬
‫کند‪ .‬اکنون دست نیروی هوایی عراق دربرابر ایران باز گذاشته شده بود تا‬
‫اقتصاد ایران و توانایی آن کشور برای پشتیبانی از جنگ را نابود کند‪ .‬اهداف‬
‫مشابهی در گذشته مورد حمله قرار گرفته بودند‪ ،‬اما این حمالت بی حساب‬
‫و کتاب و فاقد هرگونه برنامه ریزی نظام مند بودند‪ .‬حال این امر رو به تغییر‬
‫بود‪ ،‬به‌ویژه اینکه نیروی زمینی در هم شکسته و نیروی دریایی محاصره‬
‫‪308‬‬
 ‫فصل ‪ :10‬مرحله ی هفتم؛ تبادل ضربات سخت‬

‫آغار کرد‪ .‬در ابتدا عراقی ها پنج محفظه‌ی سوخت گیری آمریکایی ان ا ِی‬
‫تی‪624-‬ان ا ِی‪ 1‬خریدند‪ .‬آنها نخست به بریتانیا و سپس به فرانسه تحویل‬
‫داده شدند و بعد فرانسه محفظه ها را به عراق برد‪ .2‬محموله شامل مخازن‬
‫سوخت پالت شده بود که درون فضای بار دو فروند آنتونوف‪12-‬بی پی‬
‫باقیمانده (از مجموع پنج فروند) سوار شده و هر یک از آنتونوف ها نیز یک‬
‫محفظه‌ی ان  ا ِی  تی‪624-‬ان ا ِی در زیر هر بال خود دریافت کرد‪ .3‬با وجود‬
‫این به دالیل ایمنی فقط یک هواپیمای رزمی می توانست در هر زمان‬
‫سوخت گیری کند‪ .‬هرچند این تغییرات توانایی های عراق را به‌طرز قابل‬
‫توجهی افزایش داد‪ ،‬اما میراژ اف‪1.‬ای کیو‪5-‬ها و اگزوست ها از لحاظ کمی‬
‫برای تغییر روند جنگ نفتکش ها کافی نبودند‪.‬‬
‫از دو آنتونوف‪12-‬بی پی عراقی شبیه آنچه در عکس دیده می شود‪ ،‬یکی به محفظه های‬ ‫تا فوریه‌ی ‪( 1985‬بهمن ‪ ،)1363‬تمام میراژ اف‪1.‬ای کیو‪5-‬ها به‬
‫سوخت گیری هوایی آمریکایی مجهز شد تا از حمالت دوربرد میراژ اف‪1.‬ای کیوها در‬
‫عراق تحویل داده شده بودند‪ ،‬اما تعدادی از آنها توسط رهگیرهای ایران‬
‫عمق خلیج فارس پشتیبانی به عمل آورد‪( .‬مجموعه عکس نویسندگان)‬
‫سرنگون شدند‪ .‬بنابراین در سپتامبر ‪( 1985‬شهریور ‪ ،)1364‬نیروی هوایی‬
‫عراق هجده فروند میراژ اف‪1.‬ای کیو‪ 6-‬مجهز به گیرنده های پیش هشدار‬
‫(‪ )1365‬حدود دویست و هفتاد موشک اگزوست نیز به عراق تحویل دادند‬ ‫راداری بهتر تامسون‪-‬سی اس اف شرلوک‪ 4‬سفارش داد‪ ،‬اما آنها تا اوایل‬
‫که برابر با هفتاد و پنج درصد کل تولیدات ارواسپتیال بود‪ .‬یک پایگاه هوایی‬ ‫سال ‪ )1366( 1988‬به دست عراق نرسیدند‪ .5‬بین ‪ 1980‬تا ‪1359( 1986‬‬
‫سابق ناتو در فرانسه مرکز بارگیری پروازهای ترابری روزانه ی نیروی هوایی‬ ‫تا ‪ ،)1365‬فرانسه بیش از هشتاد فروند جنگنده‌ی میراژ به عراق تحویل‬
‫عراق بود‪ .‬از اواسط ‪ )1365( 1986‬از هواپیماهای غیرنظامی خطوط هوایی‬ ‫داد‪ .‬آخرین فروش میراژ اف‪ 1.‬در اواخر ‪ )1365( 1986‬به‌عنوان «جایگزین‬
‫عراق نیز برای انتقال تجهیزات نظامی و مهمات ازجمله بمب های خوشه ای‬ ‫تلفات جنگ» اعالم گردید‪ ،‬اما آنها هیچگاه تحویل داده نشده و در انبارها‬
‫از فرانسه استفاده می شد‪ .‬از آن زمان به بعد عراق شروع به استفاده از‬ ‫باقیماندند‪ .‬وزیر اقتصاد فرانسه‪ ،‬باالدور‪ ،6‬تحویل آخرین محموله‌ی میراژ را‬
‫بمب های ساخت خود کرد‪.‬‬ ‫متوقف و آن را به پرداخت وجه از سوی عراقی ها موکول کرد‪.‬‬
‫ً‬
‫فرانسوی ها به ارسال محموله های نسبتا بزرگ جنگ افزار ادامه دادند‬ ‫دستگاه های اطالعاتی فرانسه در اواسط ‪ )1365( 1986‬تخمین‬
‫(عمدتاً موشک های ضدرادار آرمات‪ ،‬اِی  اس‪30.‬ال‪ ،‬بمب های لیزری َسمپ‪ 8‬و‬ ‫زدند که «اگر فرانسه جریان تحویل سالح به عراق را فقط به مدت سه‬
‫راکت های دارتی ‪ 68‬و ‪ 100‬میلیمتری تامسون برندت‪ .10)9‬در آن زمان عراق‬ ‫هفته متوقف کند‪ ،‬بغداد سقوط خواهد کرد‪ .»7‬فرانسوی ها در سال ‪1986‬‬
‫از بمب هایی که خودش ساخته بود استفاده می کرد‪ ،‬اما تولید این بمب ها‬
‫‪1 - NAT-624NA‬‬
‫آنقدر کند بود که نمی شد واردات آنها از خارج را متوقف ساخت‪ .‬از آنجایی‬
‫که تعداد تجهیزات قادر به حمل جنگ افزارهای هدایت شونده ی پیچیده تر‬ ‫‪ - 2‬کیت های سوخت گیری ای که عراق خرید ساخت آمریکا بودند و البته تالش زیادی برای‬
‫بسیار کم بود‪ ،‬وزارت صنایع و صنعتی سازی پروژه ای را آغاز کرد تا هجده‬ ‫مخفی کردن این امر صورت گرفت ازجمله تالش شد مبدأ ساخت و جایی که نصب شده بودند‪،‬‬
‫فروند میگ‪23-‬بی ان را با سیستم های مدرن حمله و ناوبری و گیرنده‌ی‬ ‫برمال نشوند‪ .‬بر اساس گزارش ها عربستان سعودی بودجه ی کل طرح را تأمین کرد‪ .‬دفتر ریگان‬
‫پیش هشدار راداری ارتقا داده و به استاندارد میگ‪23-‬بی کِی برساند‪ 11‬و‬ ‫این کمک را «عامل برقراری موازنه» می نامید‪.‬‬
‫‪ - 3‬برخی از آنها به رنگ خطوط هوایی عراق در آمدند‪.‬‬
‫‪8 - SAMP‬‬ ‫‪4 - Thompson-CSF Sherloc‬‬
‫‪9 - Thompson Brandt‬‬ ‫‪ - 5‬میراژ اف‪1.‬ای کیو‪/‬ای کیو‪/2-‬ای کیو‪ 4-‬وای کیو‪5-‬های قدیمی تر گیرنده‌ی پیش‌هشدار‬
‫راداری بی اف حمل می کردند‪ .‬جالب آنکه همه‌ی میراژهای عراقی به فرستنده های آی اف اف‬
‫‪ - 10‬در طول جنگ عراقی ها پانصد و هشتاد و شش ا ِی اس‪30.‬ال سفارش دادند و تصمیم‬ ‫ساخت شوروی مجهز بودند‪ ،‬اما مشخص نیست آیا آنها برای بازجویی آی اف اف های شوروی‬
‫داشتند تولید تحت لیسانس آن را شروع کنند‪ .‬البته این طرح هیچگاه اجرایی نشد‪ ،‬زیرا عراقی ها‬ ‫دستکاری شده بودند یا خیر‪ .‬به نظر خلبانان سابق ایران که با میگ‪25-‬پی دی‪/‬آر بی ها و میراژ‬
‫نمی توانستند هزینه‌ی آن را پرداخت کنند و سرانجام به دلیل حمله‌ی عراق به کویت لغو گردید‪.‬‬ ‫اف‪ 1.‬درگیر شده بودند‪ ،‬گیرنده‌ی پیش‌هشدار حتی آخرین نمونه های میراژ باز هم به‌خوبی‬
‫فاکسبت ها نبودند‪.‬‬
‫‪ - 11‬بسیاری از فالگر‪-‬اچ های صادراتی معموالً میگ‪23-‬بی ان خوانده می شدند و احتماالً با‬
‫استانداردهای میگ‪23-‬بی کِی ساخته می شدند‪ .‬فالگر‪-‬اچ های عراقی هم از این امر مستثنی‬ ‫‪6 - Balladur‬‬
‫نبودند و با وجود این میگ‪23-‬بی  ِکی های ارتقا یافته ی عراقی با موشک هدایت لیزری نیمه‬ ‫‪ - 7‬کنث آر‪ .‬تیمرمن‪ ،‬البی مرگ‪ -‬غرب چگونه عراق را مسلح کرد‪ ،‬شرکت هوگتون میفلین‪،‬‬
‫فعال خا‪29-‬تی ای سازگار شده بودند و عراقی ها به‌خوبی از آن موشک ها استفاده کردند و‬ ‫‪ ،1991‬ص‪.131 .‬‬

‫‪309‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫نیروی دریایی ایران در صحنه‬ ‫همچنین لوله های سوخت گیری ثابت فرانسوی در جلو کابین آنها نصب‬
‫ً‬
‫در فوریه‌ی ‪( 1986‬بهمن ‪ ،)1364‬بغداد در یک حرکت کامال تبلیغاتی‬ ‫کند‪ .‬این هواپیماها همچنین به قابلیت حمل تسلیحات ساخت فرانسه از‬
‫اعالم کرد که منطقه‌ی ممنوعه ی اطراف بندرهای ایران در شمال خلیج‬ ‫قبیل موشک اِی اس‪30.‬ال و بمب های لیزری سمپ مجهز شدند‪ .‬در همین‬
‫فارس را تا ‪ 70‬مایل دریایی (‪ 130‬کیلومتر) گسترش خواهد داد‪ .‬در ابتدا این‬ ‫حال روس ها نیز میگ‪25-‬پی و میگ‪25-‬آر بی های قدیمی را به‌ترتیب به‬
‫ادعا بی پایه می نمود‪ ،‬زیرا نیروی هوایی عراق درگیر دفع عملیات والفجر‪8-‬‬ ‫استانداردهای میگ‪25-‬پی دی اس‪ 1‬و میگ‪25-‬آر  بی تی‪ /‬اس‪ 2‬ارتقا دادند‪.‬‬
‫بود‪ .‬اما از ماه مارس (اسفند) عراقی ها حمالت ضدکشتی خود را به‌آرامی‬ ‫میگ‪25-‬پی دی اس درحقیقت بروزرسانی نیمه‌ی عمر میگ‪25 -‬پی به‬
‫شدت بخشیدند و سپس حمله‌ی هوایی تمام عیار خود علیه همه‌ی اهداف‬ ‫میگ‪25-‬پی دی بود و این پروژه شامل جایگزینی رادارهای اسمرچ‪ -‬ا ِی‪ 2‬با‬
‫در ایران و خلیج فارس را آغاز کردند‪ .‬حمله به پایانه های نفتی حاضر در‬ ‫رادارهای جدید و سبکتر َسپفیر‪ 325-‬می شد‪ .‬تمامی میگ‪25-‬های باقیمانده‬
‫برد هواپیماهای موجود‪ ،‬بمباران اهداف نظامی‪ ،‬اقتصادی و ارتباطی همگی‬ ‫یک تجهیز جست‌وجو و ردیابی مادون قرمز کوچک و توانایی حمل بیش از‬
‫بخشی از این برنامه بودند‪.‬‬ ‫چهار موشک آر‪60-‬ام‪/‬ا ِی ا ِی‪ 8-‬آفید (دو موشک زیر فضای بیرونی بدنه)‬
‫مارشال هوایی‪ ،‬حمید شعبان‪ ،‬فرمانده نیروی هوایی عراق گفت‪« :‬این‬ ‫دریافت کردند‪ ،‬اما نمی توانستند مخازن رهاشونده‌ی بسیار بزرگ در زیر‬
‫سال شاهد تغییرات سریع و تعیین کننده در روند رویدادها خواهد بود که‬ ‫بدنه حمل کنند و این قابلیت تنها در نمونه های جدیدتر مشاهده می شد‪.‬‬
‫منجر به پایان جنگ به نفع عراق خواهد شد‪ ...‬اولین مرحله ی برنامه‌ی‬ ‫اولین میگ‪25-‬پی دی اس در آوریل ‪( 1986‬اردیبهشت ‪ )1365‬به دست‬
‫شکست ایران با نابودی کامل انرژی آن کشور به‌خصوص منابع نفت تکمیل‬ ‫عراق رسید و تحویل های دیگری تا سال ‪ )1366( 1987‬ادامه یافت‪ .‬در این‬
‫خواهد شد»‪ .‬این حمالت قطعاً به تغییر موازنه‌ی جنگ کمک کردند و‬ ‫میان چندین میگ‪25-‬آر بی تی نیز تحویل داده شدند‪ ،4‬زیرا روس ها بسیار‬
‫حمالت نیروی هوایی عراق با بدتر کردن شرایط اقتصادی شکننده‌ی ایران‬ ‫عالقه‌مند بودند که این نمونه و نیز نمونه‌ی میگ‪25-‬بی ام را آزمایش کنند‬
‫اثرات مهمی بر روند جنگ گذاشتند‪.‬‬ ‫و خلبانان عراقی هم آن را به‌خاطر سرعت باال و آسیب پذیری کم به آتش‬
‫ایرانی ها تالش می کردند به صاحبان کشتی ها اطمینان دهند که با‬ ‫دشمن دوست داشتند‪ .‬وزرات صنایع و صنعتی سازی در ‪ )1365( 1986‬دو‬
‫تصرف رادار و موضع موشکی عراق در فاو کشتیرانی در شمال خلیج فارس‬ ‫پروژه‌ی مهم دیگر را نیز آغاز کرد که نتایج آنها دو سال بعد حائز اهمیت‬
‫دوباره امن شده است‪ ،‬درحالیکه در همان حال هلیکوپترهای نیروی دریایی‬ ‫شدند‪ .‬اولین پروژه که «بغداد» نام داشت با همکاری تکنسین های شرکت‬
‫ایران فشار سنگینی بر کشتی های عازم کشورهای متحد عراق‪ ،‬گذاشته‬ ‫فرانسوی تامسون‪-‬سی اس اف و فرماندهی دفاع هوایی نیروی هوایی عراق‬
‫بودند‪ .‬فقط در ماه مارس (اسفند)‪ ،‬هلیکوپترهای ایرانی نه کشتی را که‬ ‫به انجام رسید‪ .‬هدف این پروژه ساخت یک سیستم پیش‌هشدار هوابرد بر‬
‫پایه‌ی هواپیمای ترابری ایلوشین‪ 76-‬بود‪ .‬پروژه‌ی دیگر «‪ »144‬بود که به‬
‫نام «الحسین» هم شناخته می شد‪ .‬هدف از این پروژه تبدیل موشک های‬
‫سطح به سطح نسبتاً کوتاه برد اس اس‪1-‬سی اسکاد‪-‬بی به سالحی بود‬
‫که قابلیت رسیدن به اصفهان و تهران را داشته باشد و در عین حال بتواند‬
‫کالهک های شیمیایی و میکروبی حمل کند‪.5‬‬
‫بعدا ً آنها را بر میراژ اف‪1.‬ای کیو‪4-‬های خود نیز قرار دادند (میراژ اف‪1.‬ای کیو‪6-‬ها با این قابلیت‬
‫ساخته می شدند)‪ .‬میراژها به هدف یاب لیزری تامسون سی اس اف آتلیس مجهز بودند که گویا‬
‫از فاصله‌ی ده کیلومتری می توانست هدف را مشخص کند‪ .‬جالب آنکه بعد از استفاده آتلیس و‬
‫خا‪ 29-‬ادعا شد حداکثر برد آن دوازده کیلومتر است‪.‬‬
‫‪1 - MiG-25PDS‬‬
‫‪2 - MiG-25RBT/S‬‬
‫‪3 - Sapfir-25‬‬
‫یــک اِی بــی‪212.‬اِی اس دبیلــوی نیــروی دریایــی ایــران در اســتتار پــس از‬
‫جنــگ‪ ،‬درحالیکــه دو محفظــه ی تــوپ جــی پــی یــو‪/2-‬اِی حمــل می کنــد‪.‬‬ ‫‪ - 4‬در این نمونه‪ ،‬بسته های سیگینت اس آر اس‪4-‬ا ِی با واحد پیشرفته تر تانگاژ جایگزین و‬
‫تجهیز جنگ الکترونیک اس پی اس‪ 141-‬سیرن با آی اف اف پارول و گیرنده‌ی پیش‌هشدار‬
‫اینکــه از ایــن ســاح بــرای حملــه بــه کشــتی ها اســتفاده شــده باشــد‬ ‫رادای ال او‪ 06-‬بریوزا ارتقا یافته بود‪.‬‬
‫معلــوم نیســت‪ .‬بــه دوربیــن حــذف شــده بــرای موشــک های ضدتانــک‬
‫اِی اس‪ 12.‬بــاالی کابیــن توجــه کنیــد‪( .‬مجموعــه عکــس نویســندگان)‬ ‫‪ - 5‬علیرغم توضیحات متناقض فراوان‪ ،‬این پروژه به نام نوه پیامبر (ص) نامگذاری شده بود و نه‬
‫صدام حسین‪ .‬نگاه کنید به‪ :‬از متحد تا دشمن‪ ،‬نوشته ی سرهنگ دوم ریک فراکونا‬

‫‪310‬‬
 ‫فصل ‪ :10‬مرحله ی هفتم؛ تبادل ضربات سخت‬

‫همگی با دوستان عراق تجارت می کردند‪ ،‬هدف قرار دادند و آسیب جزئی‬
‫به آنها وارد آوردند‪ ،‬اما در این میان عده ای نیز جان خود را از دست دادند‪.‬‬
‫اولین قربانی کشتی نروژی بو فایتر‪ 1‬بود که در الجبِیل بارگیری کرده بود و‬
‫در ‪ 12‬مارس (‪ 21‬اسفند) هدف یک اِی اس ‪ 12-‬قرار گرفت‪ .‬در بعدازظهر‬
‫همان روز کشتی ترکی اطلس‪ 1‬برای دومین بار مورد حمله واقع شد و‬
‫اصابت ا ِی اس‪ 12-‬منجر به کشته شدن مهندس کشتی و زخمی شدن یکی‬
‫دیگر از خدمه گردید‪ .‬تنها دو روز بعد کشتی فرانسوی چاومونت‪ 2‬درحالیکه‬
‫عازم رأس تنوره بود مورد حمله‌ی ا ِی بی‪212.‬اِی اس دبلیوها قرار گرفت و در‬
‫‪ 6‬مارس (‪ 15‬اسفند)‪ ،‬کشتی قبرسی وایز‪ 3‬که در بحرین بارگیری کرده بود‪،‬‬
‫از قسمت خوابگاه ها هدف دو ا ِی اس‪ 12.‬قرار گرفت و به آتش کشیده شد‪.‬‬
‫این واقعه به مرگ چهار نفر و مجروحیت دوازده نفر دیگر انجامید‪ .‬سرانجام‬
‫در ‪ 13‬مارس (‪ 22‬اسفند)‪ ،‬کشتی لیبریایی کوگو ریجنت‪ 4‬که آن هم در‬
‫بحرین بارگیری شده بود‪ ،‬توسط هلیکوپترهای ایرانی به رگبار بسته شد‪.‬‬
‫میراژ اف‪1.‬ای کیو‪5-‬های عراقی در ‪ 17‬مارس (‪ 26‬اسفند) به خلیج‬
‫از هلیکوپترهای اِی اس‪( 61-‬اس اچ‪3-‬دی سی کینگ) نیروی دریایی ایران در طول‬
‫جنگ استفاده زیادی شد و این هلیکوپترهای برای بسیاری از مأموریت های جستجو و‬
‫فارس بازگشتند و به نفتکش قبرسی اچیومنت‪ 5‬که بر روی وزنه‌ی تعادل‬
‫نجات‪ ،‬حمالت ضدکشتی و تکاوری اعزام می شدند‪( .‬مجموعه عکس نویسندگان)‬ ‫در خارک لنگر انداخته بود‪ ،‬حمله کردند‪ .‬کشتی در اثر اصابت اگزوست‬
‫تخریب شد و خارج از رده اعالم گردید‪ .‬سه روز بعد‪ ،‬عراقی ها یک کاروان‬
‫خارک مورد اصابت یک اگزوست قرار گرفت‪ ،‬خارج از رده اعالم شد‪ .‬این‬ ‫انتقال که تازه به خارک رسیده بود را رهگیری کردند و نفتکش لیبریایی‬
‫دورترین نقطه در جنوب بود که عراق تا به آن زمان رفته و حمله کرده بود‪.‬‬ ‫سوپریور‪( 6‬قب ًال یک‌بار توسط میراژها در ‪ 1‬ژانویه (‪ 11‬دی) هدف قرار گرفته‬
‫ایرانی ها بعدازظهر همان‌روز با ا ِی بی‪ 212.‬ا ِی اس دبلیوها به کشتی نروژی‬ ‫اما موشک عمل نکرده بود) و نفتکش قبرسی آتالنتیکوس‪( 7‬برای بار سوم)‬
‫برگ کینگ‪( 9‬بعدا ً خارک‪ )2‬درحالیکه عازم رأس تنوره بود با دو ا ِی اس‪12.‬‬ ‫که لنگر انداخته بود‪ ،‬اما همچنان روی وزنه‌ی تعادل بود‪ ،‬هدف قرار گرفتند‪.‬‬
‫حمله‌ی کردند‪ ،‬اما هر دو موشک عمل نکردند‪ .‬به همین خاطر صبح روز‬ ‫سوپریور خوش شانس بود زیرا اگزوستی که به آن اصابت کرد باز هم عمل‬
‫بعد حمله‌ی دیگری آغاز شد و این‌بار کشتی پانامایی استلیوس‪ 10‬که آن هم‬ ‫نکرد‪ ،‬اما آتالنتیکوس در اثر آتش سوزی در موتورخانه اش به‌شدت آسیب‬
‫عازم همان بندر بود‪( ،‬برای دومین بار) هدف قرار گرفت‪ .‬در ‪ 31‬مارس (‪11‬‬ ‫دید و از رده خارج اعالم شد‪ .‬در بعدازظهر همان روز‪ ،‬فانتوم های ایرانی با‬
‫فروردین) کشتی ُزر‪ 11‬در حال خروج از رأس تنوره هدف یک ا ِی اس‪12.‬‬ ‫بمباران تأسیسات نفتی در اطراف بغداد و دو پایگاه نظامی نزدیک قرنه‬
‫قرار گرفت‪ .‬نیروی هوایی عراق دور جدیدی از حمالت را در ‪ 2‬آوریل (‪13‬‬ ‫واکنش نشان دادند که نتایج هیچکدام از حمالت معلوم نیست‪ ،‬اما دفاع‬
‫فروردین) از سر گرفت و به یک کاروان انتقال دیگر که عازم خارک بود‬ ‫هوایی عراق فرصتی برای واکنش نیافت‪ .‬سپس یک هفته عملیات ها فروکش‬
‫حمله کرد‪ ،‬اما این حمله نیز به آفت فیوزهای غیرقابل اعتماد اگزوست دچار‬
‫‪8‬‬
‫کردند و در اوایل صبح ‪ 29‬مارس (‪ 9‬فروردین) نفتکش لیبریایی هاوایی‬
‫شد‪ .‬نفتکش قبرسی دبلیو‪ .‬ایگل‪ 12‬هدف قرار گرفت اما موشک عمل نکرد‬ ‫پس از اینکه در راه هرمز و در فاصله‌ی ‪ 60‬مایل دریایی (‪ 111‬کیلومتری)‬
‫و حدود بیست ساعت بعد همین اتفاق برای نفتکش پانامایی پامی‪ 13‬تکرار‬
‫‪ 1 - Bow Fighter‬شد‪ .‬در ‪ 4‬آوریل (‪ 15‬فروردین)‪ ،‬نیروی هوایی عراق یک کاروان دیگر ایران‬
‫‪ 2 - Chaumont‬را درست هنگام رسیدن به بهرگان سر با دسته ای متشکل از چهار میراژ و‬
‫‪3- Wise‬‬
‫‪9 - Berge King‬‬ ‫‪4 - Cogo Regent‬‬
‫‪10 - Stelios‬‬ ‫‪5 - Achievement‬‬
‫‪11 - Zor‬‬ ‫‪6 - superior‬‬
‫‪12 - W. Eagle‬‬ ‫‪7 - Atlanticos‬‬
‫‪13 - Pami‬‬ ‫‪8 - Hawaii‬‬

‫‪311‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫سی کینگ ها تقریباً دو هفته پس از اولین موفقیت شان‪ ،‬به کشتی‬ ‫میگ‪23-‬بی کِی که به تأسیسات ذخیره‌ی نفت محلی هم حمله کردند‪،‬‬
‫پانامایی لیگاس‪ 3‬که حدود سه هزار متر مکعب گاز طبیعی مایع حمل‬ ‫غافلگیر کرد‪ .‬هیچ یک از کشتی هایی که در بندر لنگر انداخته بودند آسیب‬
‫می کرد‪ ،‬حمله کردند‪ .‬دو ماوریک به هدف اصابت کرد و باعث انفجار مخزن‬ ‫ندیدند‪ ،‬اما نفتکش ایرانی شیروان از انفجار ناشی از برخورد یک بمب به‬
‫گاز و از بین رفتن کشتی شد‪ .‬به‌طرز معجزه آسایی فقط یک ملوان کشته و‬ ‫تأسیسات نزدیکش آسیب دید و دو خدمه‌ی آن زخمی شدند‪ .‬بعد از این‬
‫دو نفر دیگر زخمی شدند و مابقی خدمه توسط هلیکوپترهای نیروی دریایی‬ ‫حمله‪ ،‬ایرانی ها تاکتیک خود را تغییر دادند و شروع به تالفی هر حمله‌ی‬
‫عربستان نجات یافتند‪ .‬سرانجام در ‪ 20‬آوریل (‪ 31‬فروردین)‪ ،‬ا ِی اس‪61 -‬های‬ ‫عراق در کمتر از بیست‌وچهار ساعت کردند و تمرکز خود را بر نفتکش های‬
‫ایرانی سومین مأموریت خود را علیه کشتی ترکی اطلس‪ 1‬که به تازگی از‬ ‫سعودی در آب های قطر و امارات گذاشتند‪.‬‬
‫رأس تنوره خارج شده بود انجام دادند‪ .‬این آخرین حمله علیه این کشتی‬ ‫ضرورت مقابله به مثل ایرانی ها را به‌سوی ایجاد مفهومی بی نظیر‬
‫نگون بخت بود‪ ،‬زیرا بعد از تحمل خسارات فراوان و از دست دادن یکی از‬ ‫سوق داد و آن استفاده از هلیکوپترهای تهاجمی نیروی دریایی در حمالت‬
‫خدمه‪ ،‬کشتی از رده خارج شده اعالم گردید‪ .‬ا ِی اس‪61 -‬های نیروی دریایی‬ ‫عمقی علیه نفتکش ها و دیگر کشتی های حاضر در خلیج فارس در مرحله‌ی‬
‫ایران که مجهز به ماوریک بودند‪ ،‬حمالت خود را عمدتاً در تاریکی هوا با‬ ‫دوم جنگ نفتکش ها بود‪ .‬طبق گزارش‌ها ایرانی ها بعد از اینکه تعدادی‬
‫سرعت ‪ 180‬کیلومتر بر ساعت و ارتفاع ‪ 100-115‬پا (‪ 30-35‬متر) انجام‬ ‫تجهیزات دید در شب در ژوئن ‪( 1986‬خرداد ‪ )1365‬به‌دست آوردند‪ ،‬حمله‬
‫می دادند و موشک های خود را از فاصله‌ی ‪ 3/7-5/5‬مایل دریایی (‪7-10‬‬ ‫به کشتی ها در شب را با استفاده از موشک های هدایت سیمی ا ِی  اس‪12.‬‬
‫کیلومتر) شلیک می کردند‪ .‬عملیات های موفق آنها همراه با تغییر جهت آرام‬ ‫و هلیکوپترهای ا ِی بی‪212.‬ا ِی اس دبلیو آغاز کردند‪ .‬برای این قسم حمالت‬
‫حمالت هلیکوپتری نیروی دریایی ایران به سمت جنوب نگرانی های فراوانی‬ ‫چهار اِی    اس ‪   61-‬سی کینگ هم به موشک های ماوریک مجهز گردیدند‪.‬‬
‫را در کشورهای حوزه‌ی خلیج فارس به‌وجود آورد‪ ،‬زیرا هلیکوپترهایی که‬ ‫سی کینگ ها معموالً به‌صورت جفت عمل می کردند‪ .‬به این شکل یک فروند‬
‫در ابوموسی و سکوهای نفتی مستقر می شدند‪ ،‬می توانستند تمامی آمد و‬ ‫عملیات هدف یابی و جست‌وجو و نجات اجرا می کرد و دیگری هدف را مورد‬
‫شد روزانه به درون و بیرون خلیج فارس را هدف قرار دهند‪ .4‬با وجود این‬ ‫حمله قرار می داد‪ .‬ا ِی بی‪212.‬ها و ا ِی اس‪61-‬ها از روی سکوهای نفتی واقع‬
‫به دلیل موجودی کم اِی اس‪61 -‬های عملیاتی‪ ،‬بیشتر حمالت ایرانیان در‬ ‫در امتداد مسیرهای کشتیرانی (رشادت و رستم) یا جزایر الوان و ابوموسی‬
‫باقیمانده‌ی سال ‪ )1365( 1986‬توسط ا ِی بی‪212.‬ا ِی اس دبلیوها انجام شد‬ ‫عملیات می کردند‪ .‬مشخص شد که هلیکوپتر تأثیر بسزایی دارد‪ ،‬با این حال‬
‫که همچنان از موشک های کوچک تر‪ ،‬کم توان تر و دارای نوسان عملکردی‬ ‫نیروی دریایی ایران هیچگاه نتوانست از این ایده‌ی درخشان به‌طور کامل‬
‫اِی اس‪ 12.‬استفاده می کردند و معموالً مجبور بودند قبل از شلیک آنها تا‬ ‫استفاده کند زیرا همواره دچار کمبود قطعات و مهمات مؤثر بود‪ .1‬اولین‬
‫‪ 1/6‬مایل دریایی (‪ 3‬کیلومتری) هدف بروند‪ .‬آسیب ناشی از ا ِی اس‪ 12.‬به‬ ‫حمله‌ی موفق سی کینگ ها در ‪ 5‬آوریل (‪ 16‬فروردین ‪)1365‬از روی سکوی‬
‫دلیل کالهک کوچک و نرخ باالی خطا ناچیز بود‪.‬‬ ‫رشادت انجام شد و در گیر و دار آن نفتکش سعودی پترواستار‪ 14‬که از‬
‫در آوریل ‪( 1986‬فروردین ‪ ،)1365‬نیروی هوایی عراق همچنان‬ ‫بحرین بارگیری کرده و داخل آب های سرزمینی قطر طی مسیر می کرد‪،‬‬
‫مشغول سازماندهی مجدد خود و جنگ در منطقه‌ی فاو بود و به همین‬ ‫هدف قرار گرفت‪ .‬آسیب وارده در اثر انفجار قابل توجه بود و منجر به مرگ‬
‫خاطر حمالت کمی به عمق ایران و بر فراز خلیج فارس انجام داد‪ .‬با وجود‬ ‫یکی از خدمه و زخمی شدن هفت تن دیگر گردید‪ .‬کشتی به دنبال آن از‬
‫این در ‪ 27‬آوریل (‪ 7‬اردیبهشت) یک مأموریت بسیار موفق به انجام رسید‪.‬‬ ‫رده خارج شده اعالم گردید‪ .‬حمله به‌طور هدفمند مقارن با دیدار معاون‬
‫موشک های دو میراژ اف‪1.‬ای کیو‪ 5-‬پیشرو موتورخانه نفتکش انتقالی ایران‬ ‫رئیس جمهور ایاالت متحده‪ ،‬جورج بوش‪ ،‬از عربستان سعودی اجرا گردید تا‬
‫به نام میناب را در ‪ 40‬تا ‪ 50‬مایل دریایی (‪ 74‬تا ‪ 92‬کیلومتری) جنوب‬ ‫«پیامی سیاسی به ایاالت متحده فرستاده شود»‪ .‬عراقی ها با هدف قرار دادن‬
‫خارک هدف قرار دادند‪ .‬آتش سهمگینی کشتی را در برگرفت و آن را به‌طور‬ ‫سکوی نفتی سلمان و وارد آوردن خسارتی صد میلیون دالری به آن پاسخ‬
‫کلی از رده خارج کرد‪ .5‬بقیه‌ی هواپیماهای دسته‪ ،‬تأسیسات نفتی خارک‬ ‫دادند و به همین خاطر این روش دیگر پیگیری نشد‪ .‬توان ایران برای پاسخ‬
‫به حمالت عراق به‌طور روزافزون کاهش می یافت و گران تر تمام می شد‪.‬‬
‫اینگونه حمالت عراق کنترل ایران بر خلیج فارس را زیر سؤال می برد‪ .‬فرمانده اطالعات نیروی دریایی سپاه پاسداران‪ 12 ،‬دسامبر ‪ ،1996‬جنگ ایران و عراق‪ ،‬آغاز تا‬
‫فشارها بر ایران برتری های سیاسی‪-‬نظامی این کشور را نیز تضعیف می کرد پایان‪ ،‬محمد درودیان‪ ،‬مرکز مطالعات جنگ سپاه پاسداران‪ ،1997 ،‬ص‪.178-179 .‬‬
‫‪3 - Leegas‬‬ ‫و آن را در شرایط بسیار خطرناکی فرو می برد‪.2‬‬
‫‪ - 4‬طبق چندین گزارش‪ ،‬عملیات های ا ِی اس‪61-‬ها با ماوریک نسبتاً موفق بودند و تنها نرخ‬
‫عدم عملکرد یک دهم برای ماوریک ها گزارش شد‪.‬‬ ‫‪ - 1‬نگاه کنید به ثروک مورتون‪ ،‬استادان دانش و هنر نظامی‪ ،1987 ،‬هلیکوپترهای تهاجمی‬
‫ارتش‪ :‬آیا آنها می توانند در میدان نبرد هوا به زمین دوام بیاورند‪ .‬فصل چهار‪.‬‬
‫‪ - 5‬البته میناب به‌طور کامل از بین نرفت‪ ،‬قسمت جلویی آن بعدا به قسمت عقبی نفتکش‬
‫ُمکران که در سپتامبر ‪( 1986‬شهریور ‪ )1365‬آسیب دید‪ ،‬متصل شد تا مکران جدید متولد شود‪.‬‬ ‫‪ - 2‬مصاحبه با سرلشگر عالیی‪ ،‬فرمانده سابق نیروی دریایی سپاه پاسداران و سرلشگر فدوی‪،‬‬

‫‪312‬‬
 ‫فصل ‪ :10‬مرحله ی هفتم؛ تبادل ضربات سخت‬

‫یک روز بعد در ‪ 7‬می (‪ 17‬اردیبهشت) هلیکوپترهای نیروی دریایی ایران‪،‬‬
‫مستقر در ابوموسی‪ ،‬با حمله به نفتکش سعودی النصرالعربی که حامل نفت‬
‫کویت بود و در نزدیکی ساحل دوبی حرکت می کرد‪ ،‬مقابله به مثل کردند‪ .‬با‬
‫این حال هر دو ا ِی اس‪ 12.‬خطار رفتند! این تحریکات البته از چشم عراقی ها‬
‫دور نمی ماند و در ‪ 8‬می (‪ 18‬اردیبهشت)‪ ،‬میراژ اف‪1.‬ای  کیوها با استفاده‬
‫از اگزوست آسیب کمی به نفتکش انتقالی هارمونی‪ 11‬وارد آوردند‪ .‬ایرانی ها‬
‫سرسختی نشان دادند و حمالت خود را دنبال کردند‪ .‬اما در حمله‌ی ‪ 9‬می‬
‫(‪ 19‬اردیبهشت) فانتوم های نیروی هوایی ایران باز هم سالح جدیدی را‬
‫آزمایش و برای اولین بار با بمب های ام کِی‪ 82.‬حمله کردند‪ .‬چند تیر از آنها‬
‫به هدف اصابت کردند‪ ،‬اما دو تا منفجر نشدند و خسارت وارده ناچیز بود‪.‬‬
‫به‌طور کلی و با در نظر گرفتن تعداد باالی کشتی هایی که هر روز وارد خلیج‬ ‫پنج روز بعد عراقی ها یک کاروان انتقالی عازم خارک را رهگیری کردند و‬
‫فارس می شدند‪ ،‬حمالت ایرانیان به کشتیرانی بین المللی تا آن زمان بیشتر‬
‫مایه ی دردسر بود تا مرگبار‪ .‬درنتیجه‪ ،‬در تمامی حمالت بعدی از سالح های‬
‫سنگین تر استفاده شد‪.‬‬
‫را بمباران کردند و چند تیر از آنها را مستقیماً به هدف زدند‪ .‬ایرانی ها‬
‫می  توانستند   خسارت  را نسبتاً سریع جبران کنند‪ ،‬اما صادرات نفت تحت‬
‫آن شرایط ممکن نبود‪ .‬درنتیجه آنها پایانه‌ی جزیره‌ی سیری را توسعه‬
‫دادند و یک پایانه هم به نام والفجر در الرک واقع در دهانه‌ی تنگه‌ی‬
‫هرمز ساختند‪ .‬این کار به همراه ناوگان نفتکش های انتقالی جریان صدور‬
‫نفت را دست کم تا مدتی تضمین می کرد‪ .‬در همین حال هلیکوپترهای‬
‫نیروی دریایی ایران در راه تالفی از بین رفتن میناب بودند‪ .‬در ‪ 1‬می (‪11‬‬
‫اردیبهشت)‪ ،‬ا ِی بی‪212.‬ها در نزدیکی جزیره‌ی داس به کشتی السفینه که‬
‫بر روی وزنه‌ی تعادل و عازم رأس تنوره بود‪ ،‬حمله کردند‪ .‬سه نفر از خدمه‬
‫کشته شدند و کشتی باید پیش از ادامه‌ی سفر خود در بحرین تعمیر می شد‪.‬‬
‫نفتکش لیبریایی سوپریور را برای بار سوم هدف قرار دادند‪ .‬این‌بار هم کشتی‬
‫خوش شانس بود و اگزوست سوم هم عمل نکرد! بعد از بارگیری در خارک‪،‬‬
‫کشتی باید به دوبی می رفت تا موشک منفجر نشده از آن خارج گردد‪ .‬تنها‬

‫علیه هلیکوپترها در حاج عمران‬

‫نیروهای هوایی ایران و عراق در باقیمانده‌ی سال ‪)1365( 1986‬‬
‫فعالیت خود را باال نگه داشتند و تقریباً هر روز ضربات سنگینی تبادل‬
‫می کردند و در عین حال پروازهای عملیاتی فشرده ای هم بر روی تمامی‬
‫نقاط جبهه انجام می دادند‪ .‬در ‪ 5‬می (‪ 15‬اردیبهشت) نیروی هوایی ایران‬
‫حمالتی را علیه پایگاه های هلیکوپتری خط مقدم ارتش عراق ترتیب داد‬
‫و با استفاده از بمب های بی ال‪ 755.‬چندین هلیکوپتر را بر روی زمین از‬
‫بین برد‪ .‬در ‪ 10‬می (‪ 20‬اردیبهشت) میراژها کوشیدند به خارک حمله‬
‫کنند‪ ،‬اما چون چیز با ارزشی برای مصرف کردن یک اگزوست پیدا نکردند‪،‬‬
‫جست‌وجوی خود به سمت جنوب را ادامه دادند‪ .‬سرانجام در ‪ 20‬مایل‬
‫دریایی (‪ 37‬کیلومتری) جنوب بوشهر به هارمونی‪ 1‬به‌شدت آسیب دیده که‬
‫در حال یدک کش شدن بود‪ ،‬رسیدند‪ .‬دست کم یک اگزوست به هدف خورد‬
‫و کشتی در جنوب شرقی کنگان غرق شد‪ .‬این جنوبی ترین حمله‌ی عراق تا‬
‫به آن روز بود‪ .‬در بعدازظهر همان‌روز‪ ،‬نیروی دریایی ایران مجددا ً به نفتکش‬
‫سعودی النصرالعربی در نزدیکی دوبی‪ ،‬حمله کرد‪ .‬هرچند کشتی چند بار‬
‫هدف قرار گرفت‪ ،‬اما آسیب ندید و به راه خود ادامه داد‪.‬‬
‫در ‪ 14‬می (‪ 24‬اردیبهشت)‪ ،‬نیروی هوایی ایران فشار خود بر سازمان‬
‫هلیکوپتری ارتش عراق را افزایش داد و حمله ی بسیار مؤثری علیه پایگاه‬
‫هلیکوپتری بزرگ دینانه در فاصله‌ی ‪ 3‬مایل دریایی (‪ 5/5‬کیلومتری)‬
‫یــک هواپیمــای تهاجمــی ســوخو‪ 22-‬عراقــی (احتمــا ًال مســلح بــه بمب هــای‬
‫پیرانشهر به اجرا گذاشت‪ .‬این پایگاه گاهی مورد استفاده تا پنجاه فروند‬
‫شــیمیایی)‪ ،‬کــه در ‪ 16‬فوریــه ‪ 27( 1986‬بهمــن ‪ )1364‬در شــهر فــاو‬
‫هلیکوپتر قرار می گرفت‪ .‬خلبانان ایرانی مدعی نابودی یازده هلیکوپتر شدند‪.‬‬ ‫توســط یــک ام آی ام‪ 23-‬هــاوک بــه زیــر کشــیده شــد‪ .‬خلبــان نتوانســت از‬
‫همزمان اف‪4-‬ای فانتوم های نیروی هوایی ایران از پایگاه یکم شکاری در‬ ‫هواپیمــا بیــرون بپــرد و جســد ســوخته ی او در کابیــن باقــی مانــد‪ .‬دســته ی‬
‫مهرآباد‪ ،‬با سوخت گیری هوایی از سوخت رسان های ِکی سی ‪ 707‬و همراهی‬ ‫پــرش کشــیده شــده نشــان می دهــد کــه خلبــان در آخریــن لحظــه بــرای‬
‫بیــرون پریــدن تــاش کــرده بــوده اســت‪( .‬مجموعــه عکــس نویســندگان)‬
‫‪1 - Harmony I‬‬

‫‪313‬‬
 ‫فصل ‪ :10‬مرحله ی هفتم؛ تبادل ضربات سخت‬

‫خود نمی دید‪ ،‬آگاه کرد‪ .‬چند ثانیه بعد هدف به‌عنوان یک میگ‪ 25-‬که در‬ ‫کرد که بالفاصله دستور داد چندین تیپ از جبهه‌ی اطراف بصره و فاو‬
‫ارتفاعی کمی بیش از ‪ 35970‬پا (‪ 11000‬متر) پرواز می کرد تأیید شد و هر‬ ‫برای تقویت نیروهای از بین رفته آزاد شوند‪ .‬این‌گونه عملیات ها به‌وضوح‬
‫دو تایگر برای حمله دور زدند‪ .‬خلبانان آنها باید خیلی سریع عمل می کردند‪،‬‬ ‫حاکی از افزایش توان تهاجمی ایران بودند و نشان می دادند اگر معامالت‬
‫در غیر این‌صورت دشمن می توانست آنها را کشف کرده و با افزایش سرعت‪،‬‬ ‫مخفی بزرگ اسلحه با ایاالت متحده و اسرائیل (که تا حدی توسط مقامات‬
‫خود را دور کند‪ .‬خلبان اف‪5-‬ای پیشرو‪ ،‬سرهنگ دوم جوادپور‪ ،‬رادار خود‬ ‫ایاالت متحده اما به طور عمده توسط دالالن اسلحه‌ی اسرائیلی ترتیب داده‬
‫را تنها در لحظه ی آخر روشن و یک اِی  آی ام‪9-‬پی سایدوایندر شلیک کرد‪.‬‬ ‫می شدند) در اواخر سال ‪ ،)1364( 1985‬متوقف نشده بودند و اگر تمامی‬
‫موشک هیچ واکنشی از خود نشان نداد و موتور آن روشن نشد‪ .‬خلبان با‬ ‫تعهدات ایران گیت انجام شده بود‪ ،‬آنگاه ایران می توانست خطوط دفاعی‬
‫بد و بیراه گفتن به سالح‪ ،‬هدف خود را بر روی فاکسبت نگه داشت و با‬ ‫عراق را در عملیات های دیگر خود در ‪ 1986‬و ‪ 1365( 1987‬و ‪)1366‬‬
‫توپ به آن شلیک کرد‪ .‬باز هم هیچ نتیجه ای مشاهده نشد‪ ،‬به همین خاطر‬ ‫درهم‌بشکند و به پیروزی نهایی ای که امام خمینی (ره) در نوروز همان سال‬
‫اف‪5-‬ای مانور مختصری داد و جلو مسیر میگ را هدف گرفت و همه ی‬ ‫وعده داده بود‪ ،‬برسد‪.‬‬
‫گلوله های خود را شلیک کرد‪ .‬این‌بار بال راست میگ آتش گرفت و هواپیما‬ ‫علیرغم ادعای انجام به‌طور متوسط صد پرواز رزمی در هر روز‪ ،‬نیروی‬
‫شروع به کج شدن کرد‪ .‬در همین حال تایگر آنقدر نزدیک شده بود که‬ ‫هوایی عراق نتوانست عملیات کربالی‪ 1-‬را متوقف کند و ارتش عراق زیر‬
‫جوادپور می توانست سر خلبان مقابل را که در کابین به این طرف و آن‬ ‫بمباران های پی‌درپی نیروی هوایی ایران به مرز بین المللی عقب نشینی کرد‪.‬‬
‫طرف می رفت ببیند‪ .‬میگ‪25-‬پی دی نگون بخت سرانجام نیروی پیشرانه‌ی‬ ‫رژیم عراق مداخله کرد و به این نتیجه رسید که نزدیک شدن نیروی هوایی‬
‫خود را از دست داد و آرام‌آرام به سمت زمین‪ ،‬جایی بین خوی و سلماس‪،‬‬ ‫و زمینی در عملیات مشترک ممکن است خطر همکاری دو نیرو در برابر‬
‫نزدیک پل قطور در مرز ترکیه شیرجه رفت‪ .‬خلبان هواپیما که بعدا ً معلوم‬ ‫دولت مرکزی را در پی داشته باشد‪ ،‬به همین خاطر دو نیرو از هماهنگی‬
‫تالش هایشان با یکدیگر منع شدند‪ .‬این ممنوعیت به طرز خطرناکی واکنش‬
‫جمعی به حمله را کند کرد و پیشروی نیروهای ایرانی به‌حدی رسید که‬
‫بزرگراه بغداد‪-‬بصره به‌طور موقت تهدید شد‪ .‬درحقیقت در ‪ 2‬جوالی (‪11‬‬
‫تیر) نیروی هوایی عراق فقط مأموریت هایی درعمق خاک ایران انجام داد‬
‫که در یکی از آنها میراژ اف‪1.‬ای کیو‪4-‬ها دومین حمله (این‌بار بسیار مؤثر)‬
‫را علیه ایستگاه گیرنده‌ی ماهواره ای اسدآباد انجام دادند‪ .‬عراقی ها بدون‬
‫جلب توجه رادارهای ایران وارد شدند و در مواجهه با دفاع هوایی سهمگین‬
‫چندبار هدف را مستقیم کوبیدند و به تأسیسات خسارت وارد آوردند‬
‫و ارتباطات تلفنی و تلکس ایران را برای چند روز مختل کردند‪ .‬تهران‬
‫بعدا ً مدعی شد که یک کارمند آمریکایی ایستگاه در هدف گیری و برآورد‬
‫خسارت به عراقی ها کمک کرده است‪ ،‬اما به احتمال زیاد عراقی ها از ایاالت‬
‫متحده نوعی دیگر از کمک به شکل تصاویر ماهواره ای و دیگر داده های‬
‫هدف گیری دریافت کرده بودند‪.‬‬
‫در جریان نبرد در ‪ 3‬جوالی (‪ 12‬تیر)‪ ،‬حدود ساعت ‪ 0500‬رادارهای‬
‫ایران یک جنگنده‌ی میگ‪ 25-‬را در حریم هوایی شمال غرب ایران کشف‬
‫کردند که آشکارا قصد داشت یک هواپیمای مسافربری که در گذرگاه‬
‫غیرنظامی در استان آذربایجان شرقی پرواز می کرد را رهگیری کند‪ .‬دو‬
‫اف‪5 -‬ای باشتاب از پایگاه هوایی تبریز به آسمان فرستاده شدند‪ .1‬هر دوی‬
‫آنها به‌سرعت خود را به ارتفاع ‪ 19620‬پایی (‪ 6000‬متری) رساندند و‬
‫رهگیر زمینی آنها را از موقعیت هدف که اکنون در ارتفاع باالتر از آنها به‬
‫در کنــار فانتوم هــا‪ ،‬بــار تهاجمــی نیــروی هوایــی ایــران بــر عهــده اف‪5-‬هــا‬ ‫فاصله‌ی ‪ 11/5‬مایل دریایی (‪ 21‬کیلومتری) رسیده بود و آنها را در زیر‬
‫بــود و واحدهــای تایگــر‪ 2‬بیشــترین مأموریــت رزمــی را انجــام دادنــد و بیشــترین‬
‫تلفــات را هــم متحمــل شــدند‪ .‬در اینجــا یــک تایگــر‪ 2‬در حــال پــرواز بــر فــراز‬ ‫‪ - 1‬خلبانان این دسته به ترتیب محمد زارع نژاد (سردسته) و مجید شعبانی (همراه) بودند و‬
‫رودخانــه کرخــه در خوزســتان مشــاهده می شــود‪( .‬مجموعــه عکــس نویســندگان)‬ ‫شکار توسط جناب زارع نژاد انجام شد که در سطور بعدی به اشتباه نام سرهنگ دوم جوادپور‬
‫آورده شده است‪ .‬م‬

‫‪317‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬
‫جزیره‌ی ابوموسی لنگر انداخته بود‪ ،‬عمل نکرد‪ .‬باقی حمالت ایران در آن‬
‫ماه در آب‌های سرزمینی امارات متحده‌ی عربی و با جنگ افزارهای نامطمئن‬
‫انجام شدند‪ .‬در ‪ 23‬ژوئن (‪ 2‬تیر) نفتکش فیلیپینی دیگو سیالنگ‪ 2‬بعد از‬
‫بارگیری در رأس تنوره با ا ِی اس‪ 12.‬در نزدیکی رأس الخیمه مورد حمله‬
‫قرار گرفت‪ .‬دست کم یک موشک به هدف خود برخورد کرد و منجر به‬
‫آسیب گسترده‪ ،‬کشته شدن یک نفر و مجروح شدن دو خدمه‌ی دیگر‬
‫شد‪ .‬در ‪ 28‬ژوئن (‪ 7‬تیر) دو فانتوم چندین کشتی را در حدود ‪ 10‬مایل‬
‫دریایی (‪ 18/5‬کیلومتری) ساحل دبی کشف کردند و تصمیم به حمله‬
‫گرفتند‪ .‬اولین قربانی آنها نفتکش یونانی کوریانا بود که منتظر خارج کردن‬
‫ا ِی  اس‪ 12.‬عمل نکرده باقیمانده از حمله‌ی چهارده روز پیش ایران‪ ،‬از‬
‫سازه‌ی فوقانی خود بود‪ .‬این‌بار کشتی با ماوریک هدف قرار گرفت‪ ،‬اما آن هم‬
‫عمل نکرد! همزمان فانتوم دوم کشتی لیبیایی سوپریور (که منتظر خارج‬
‫کردن اگزوست بود) را با یک ماوریک دیگر هدف قرار داد‪ ،‬اما فقط خسارتی‬
‫ناچیز به بار آورد و سه خدمه‌ی آن مجروح شدند‪.‬‬
‫وقتی نیروی هوایی عراق بار دیگر در ماه جوالی (تیر) در صحنه حضور‬
‫یافت‪ ،‬حمالت میگ‪25-‬آر بی ها‪ ،‬توپولف‪22-‬بی ها و میراژهایش به عمق‬
‫خاک ایران به اوج خود رسید و به‌صورت روزانه اهدافی در نواحی اصفهان‬
‫و تهران مورد حمله واقع می شدند‪ .‬بیشتر مواقع عراقی ها می توانستند‬
‫نقاط کور شبکه‌ی رادار پیش‌هشدار دشمن را پیدا کرده یا با استفاده از‬
‫گذرگاه های چف و اخاللگری سنگین‪ ،‬راه خود را باز کنند‪ .‬گاهی اوقات‬
‫آنها تا زمانی که بمب ها شروع به فرو ریختن می کردند‪ ،‬کشف نمی شدند‪ .‬با‬
‫وجود این در مواقع بسیار توپولف‪ 22-‬و میگ‪25-‬آر  بی ها بلند پرواز بعد از‬
‫مواجهه با رهگیرها یا شلیک موشک های زمین به هوای ایران مأموریت خود‬
‫را لغو می کردند‪ .‬تا آن زمان‪ ،‬هرچند خوی تهاجمی عراقی ها افزایش یافته‬
‫بود‪ ،‬اما همچنان به توانایی های خود اطمینان نداشتند و خلبانان آنها مانند‬
‫پیش از والفجر‪ ،8-‬دیگر پشتیبانی رهگیر زمینی را نداشتند‪ .‬نیروی هوایی‬
‫عراق با شتاب می کوشید اوضاع را بهبود بخشد‪ .‬به‌خصوص تالش می کرد‬
‫سکوهای البکر و االمیه که به‌شدت در اثر حمله‌ی ماه فوریه‌ی (بهمن)‬
‫ایران آسیب دیده بود را تعمیر کرده و آنها را به حسگرهای بهتر ازجمله‬
‫رادارهای تیگره‪-‬جی و جنگ افزارهای دفاعی مجهز کند‪ .‬معلوم نیست که‬
‫آیا این ایستگاه راداری جدید می توانست حرکت کشتی ها در اطراف خارک‬
‫را کشف کند یا خیر‪ ،‬اما در ‪ 11‬جوالی (‪ 20‬تیر)‪ ،‬جنگنده های میراژ عراق‬
‫‪3‬‬
‫یک کاروان را در جنوب جزیره رهگیری کرده و به نفتکش مالتی لیدی رز‬
‫که بر روی وزنه ی تعادل بود به‌نحوی آسیب زدند که دیگر قابل تعمیر نبود‪.‬‬
‫به نظر می رسد که این حمله‪ ،‬نیروی دریایی ایران را بر آن داشت تا در‬
‫نیمه شب ‪ 12‬جوالی (‪ 21‬تیر) به سکوی نفتی االمیه حمله کند‪ .‬بر اساس‬
‫ادعای عراق‪ ،‬حضور ایرانی ها خیلی زود کشف شد و بسیاری از آنها قبل از‬
‫کوریانا‪ 1‬که در ‪ 23‬مایل دریایی (‪ 42/5‬کیلومتری) ساحل دبی و نزدیک‬
‫‪2 - Diego Silang‬‬
‫‪3 - Lady Rose‬‬
‫شد سرهنگ محمد ریان بود بدون توجه به عالمت خروج جوادپور فقط به‬
‫او خیره شده بود و شاید نمی توانست باور کند توسط چیزی مانند اف‪5-‬‬
‫محکوم به فنا شده است! فاکسبت درحالیکه به سمت مرز می رفت شروع به‬
‫از دست دادن سرعت کرد‪ ،‬اما هر دو تایگر کم سوخت اکنون مطلع شدند‬
‫که یک جنگنده‌ی دیگر عراقی به سمت آنها می آید‪ ،‬پس به‌ناچار دور زدند و‬
‫بدین ترتیب خلبانان ایرانی نتوانستند تأیید کنند که فاکسبت سقوط کرده‬
‫است یا خیر‪ .‬ظاهرا ً ایستگاه های جمع آوری اطالعات و رادار مسیر هواپیمای‬
‫آسیب دیده‌ی عراقی را دنبال کردند و بعدا ً تأیید شد که درون خاک عراق‬
‫سقوط کرده است‪ .‬عراقی ها بالفاصله یک عملیات گسترده‌ی جست‌وجو و‬
‫نجات را آغاز کردند که سه روز به طول انجامید و نشانگر اهمیت سرهنگ‬
‫ریان برای رژیم بغداد و نیروی هوایی عراق بود‪ .‬او که نتوانسته بود از هواپیما‬
‫بیرون بپرد‪ ،‬احتماالً به‌طرز کشنده ای در اثر شلیک توپ زخمی شده بود‪.‬‬
‫چهار روز بعد از عملیات ایرانیان‪ ،‬در ‪ 4‬جوالی (‪ 13‬تیر) عراقی ها‬
‫با گارد ریاست جمهوری که با ده فروند هلیکوپتر رزمی و چندین فروند‬
‫میگ‪ 21 -‬پشتیبانی می شد‪ ،‬پاتک کردند‪ .‬هرچند نیروی هوایی عراق مدعی‬
‫بود در حمله به پایگاه خط مقدم هوانیروز دویست و پنجاه کامیون و سه‬
‫کبرا را نابود کرده است‪ ،‬اما پاتک شکست خورد‪ ،‬زیرا ایرانی ها واحدهای‬
‫محلی خود را تقویت کردند و ضربه جذب گردید و با پشتیبانی سنگین‬
‫هوانیروز و نیروی هوایی ایران که مرتباً زرهی عراق را می کوبیدند و به‬
‫خطوط تدارکاتی حمله می کردند‪ ،‬بدان پاسخ داده شد‪ .‬در کل روند پاتک‬
‫عراق‪ ،‬نیروی هوایی ایران فقط یک اف‪5-‬ای در حمله ای بازدارنده به داخل‬
‫خاک عراق در ‪ 2‬جوالی (‪ 11‬تیر) از دست داد و خلبان آن‪ ،‬سرگرد عباس‬
‫ایالمی‪ ،‬اسیر شد‪.‬‬
‫تامکت در راه نجات‬
‫در اواخر ژوئن و اوایل جوالی (تیر) نیروی هوایی عراق نه‌تنها در‬
‫نبردهای جبهه‌ی مهران غایب بود‪ ،‬بلکه هیچ عملیات ضدکشتی ای هم در‬
‫خلیج فارس انجام نداد‪ .‬پشت پرده‌ی این امر مشخص نیست‪ .‬شاید حمالت‬
‫ضدهواپیمای نیروی هوایی ایران در می و ژوئن (اردیبهشت و خرداد)به‬
‫نتایج مطلوب خود رسیده بودند‪ .‬یعنی تعداد زیادی هلیکوپتر و هواپیما بر‬
‫روی زمین و در هوا نابود و عراقی ها متوسل به عقب کشیدن ادوات خود‬
‫از جبهه شده بودند‪ ،‬یا نیروی هوایی عراق مشغول سازماندهی مجدد خود‬
‫بود‪ .‬تنها امر قطعی این است که عراقی ها در حال مذاکره بر روی مسیرهای‬
‫ورودی جدید در خلیج فارس برای نیروی هوایی خود بودند‪.‬‬
‫در همین حال ایرانی ها هم کم تحرک بودند و نبود جنگ افزار مناسب‬
‫باعث شد در عملیات ضدکشتی کار زیادی از پیش نبرند‪ .‬در ‪ 14‬ژوئن‬
‫(‪ 24‬خرداد)‪ ،‬یکی از دو موشک ا ِی اس‪ 12.‬شلیک شده به نفتکش یونانی‬
‫‪1 - Koriana‬‬
‫‪318‬‬
 ‫فصل ‪ :10‬مرحله ی هفتم؛ تبادل ضربات سخت‬

‫عراقی وادار شوند‪ ،‬نزدیک تر بیایند‪ .‬فانتوم همین کار را کرد و خدمه‌ی‬
‫تامکت به او کمک می کردند‪« :‬هواپیمای عراقی اکنون در ‪ 25‬مایلی پشت‬
‫سر شماست‪ ،‬به چپ بچرخ!» سپس ادامه دادند‪« :‬حاال ‪ 20‬مایل‪ 15 ،‬مایل»‬
‫و سرانجام ‪ 10« ...‬مایل! تو رادار دارمش‪ ...‬هدف قفل شد! ‪ ...‬منتظر شکار‬
‫باشید» پس از آن خدمه‌ی اف‪ 4-‬برای آنها آرزوی موفقیت کردند‪ .‬یک‬
‫موشک هوا به هوا‪ ،‬احتماالً اسپارو از اف‪ 14-‬جدا شد و مسیر تعیین شده را‬
‫دنبال کرد‪ .‬خدمه‌ی فانتوم ناگهان از دور جنگنده ی عراقی را دیدند که به‬
‫تلی از آتش تبدیل شد و به درون آب های خلیج فارس سقوط کرد‪.‬‬
‫واکنش عراقی ها به این حمالت و خسارات‪ ،‬اعزام چندین دسته‌ی‬
‫شکار نفتکش در صبح ‪ 13‬جوالی (‪ 22‬تیر) بود‪ .‬هرچند میراژها یک کاروان‬
‫را در ‪ 100‬مایل دریایی (‪ 185‬کیلومتری) جنوب خارک شناسایی نموده و‬
‫چهار اگزوست شلیک کردند‪ ،‬اما دفاع هوایی ایران هشیار و آماده بود‪ .‬دست‬ ‫اف‪5-‬ای ســرهنگ جوادپــور کــه بــا آن میگ‪25-‬پــی در ‪ 3‬ژوئــن ‪ 13( 1986‬خــرداد‬
‫‪ )1365‬ســرنگون گردیــد نیــز از جنــگ جــان بــه در نبــرد‪ .‬کمــی بعــد ایــن هواپیمــا‬
‫کم یکی از موشک ها ساقط شد‪ ،‬دو تیر دیگر با چف منحرف شدند و تنها‬
‫توســط موشــک های زمیــن بــه هــوای عــراق ســاقط شــد‪ .‬در اینجــا نیروهــای‬
‫یکی از آنها به نفتکش لیبریایی آکیلیس‪ 1‬اصابت کرد‪ .‬کمتر از دو روز بعد‪،‬‬ ‫جیش الشــعبی عــراق از الشـه ی آن محافظــت می کننــد‪( .‬مجموعه عکس نویســندگان)‬
‫در ‪ 15‬جوالی (‪ 24‬تیر)‪ ،‬نیروی هوایی عراق بر اساس گزارش‌ها دست به‬
‫حمله‌ی بزرگی علیه منطقه‌ی خارک‪/‬بوشهر زد‪ .‬تهران بعدا ً از یک «نبرد‬
‫بزرگ هوایی» بر فراز خلیج فارس خبر داد‪ ،‬اما سقوط هواپیما از سوی هیچ‬ ‫وارد آوردن هرگونه خسارت یا تلفات کشته شدند‪ .‬اما ایرانی ها هم به نوبه‌ی‬
‫یک از طرفین گزارش نگردید‪ .‬گویا حمله‌ی عراق دفع شده بود و خلبانان‬ ‫خود مدعی شدند در جریان پنج ساعت نبرد‪ ،‬تکاوران تیم تخریب توانسته اند‬
‫مجبور شدند مأموریت خود را لغو کنند‪ .‬این درحقیقت یک نبرد بزرگ‬ ‫با کارگذاری مواد منفجره‪ ،‬یک رادار نظارتی و تجهیزات الینت و یک محل‬
‫هوایی بود‪ ،‬اما تنها از نظر تعداد هواپیماهای عراقی شرکت کننده در آن‪ .‬در‬ ‫فرود هلیکوپتر را پیش از تخلیه توسط هلیکوپترهای نیروی دریایی منهدم‬
‫صبح همان‌روز‪ ،‬رادار رهگیر زمینی ایران یک دسته‌ی تهاجمی عراق شامل‬ ‫کنند‪ .‬باز هم به نظر می رسد حقیقت جایی در این بین باشد‪ .‬ایرانی ها‬
‫هفت سوخو‪ 22-‬و چهار میراژ اف‪1.‬ای کیو را کشف کرد که از سمت شمال‬ ‫خیلی زود دیده شدند و قبل از بروز هرگونه درگیری عملیات‪ ،‬لغو گردید‪.‬‬
‫نزدیک می شدند‪ .‬فقط یک اف‪4-‬ای در حالت هشدار در پایگاه بوشهر بود‪،‬‬ ‫کمی بعد‪ ،‬جنگنده های ایرانی بر فراز منطقه ظاهر شدند و به دو ناوچه‌ی‬
‫اما خلبان پرواز کرد و باسرعت به سمت شمال رفت‪ .‬او با نزدیک شدن به‬ ‫موشک انداز اوزا‪ 2‬که در تعقیب کشتی های شرکت کننده در عملیات بودند‪،‬‬
‫اولین بخش دسته‌ی عراقی متوجه شد که رادارش نمی تواند به دلیل جنگ‬ ‫حمله بردند‪ .‬در همان زمان فرماندهی منطقه ای نیروی هوایی ایران اطالع‬
‫الکترونیک دشمن روی اهداف قفل کند و مجبور شد نزدیک تر رفته و با‬ ‫یافت که یک هلیکوپتر عراقی بر روی سکوی البکر یا االمیه فرود آمده‬
‫سایدوایندر درگیر شود‪ .‬او همه ی موشک هایش را در برد مناسب شلیک‬ ‫است تا سوخت گیری کند‪ .‬یکی از اف‪4-‬ای های آماده به پرواز پایگاه بوشهر‬
‫کرد‪ ،‬اما وقتی برای دنبال کردن مسیر آنها نبود‪ ،‬زیرا افسر تسلیحات به‬ ‫به‌سرعت اعزام شد و به سمت شمال خلیج فارس رفت‪ .‬خلبان با استفاده‬
‫خلبان هشدار داد که جنگنده های دشمن از جهت دیگری در حال نزدیک‬ ‫از دوربین تیسئو یک دور شناسایی زد و به‌وضوح سوپرفرلون را روی سکو‬
‫شدن هستند‪ .‬خلبان هواپیما را به سمت نزدیک ترین هواپیمای دشمن‬ ‫مشاهده کرد که موتورهایش همچنان روشن و ملخش در حال چرخش بود‪.‬‬
‫چرخاند‪ ،‬از باالی سر آن عبور کرد‪ ،‬به همان سمت دور زد و با توپ ‪20‬‬ ‫عراقی ها متوجه فانتوم شدند و به خلبان هلیکوپتر دستور دادند روی سکو‬
‫میلیمتری ولکان به سمت وی آتش گشود‪ .‬در همان حال افسر تسلیحات به‬ ‫بماند‪ .‬در همین حال فانتوم دور زد و رهگیر زمینی یک اف‪ 14-‬را به‌عنوان‬
‫خلبان هشدار داد که دو میراژ باالی سرشان در ارتفاع ‪ 3000‬پایی (‪1000‬‬ ‫پوشش باال سری اعزام کرد‪ ،‬زیرا معلوم بود که درگیری باال خواهد گرفت‪.‬‬
‫متری) و در حال دور شدن می باشند‪ .‬خلبان ایرانی که اصابت گلوله ها به‬ ‫خلبان فانتوم مسیر خود را به دقت برای حمله تنظیم کرد‪ ،‬سرعت خود را‬
‫بدنه‌ی جنگنده‌ی عراقی جلو خود را می دید (که ظاهرا ً باعث سقوط آن‬ ‫کاهش داد و یک ماوریک شلیک کرد که درست به هدف خورد و هلیکوپتر‬
‫شد)‪ ،‬برای درگیری با میراژ مانوری انجام داد‪ .‬سوخت و مهمات توپ فانتوم‬ ‫عراقی را تکه تکه کرد‪ .‬لحظاتی بعد‪ ،‬خدمه‌ی تامکت که از جنوب نزدیک‬
‫بسیار کم بود و دشمن داشت دور می شد‪ .‬بنابراین تصمیم بر این شد که‬ ‫می شدند‪ ،‬جنگنده های عراقی را در رادار خود مشاهده کردند و به خدمه‌ی‬
‫به پایگاه برگردند‪ .‬اما درست زمانیکه اف‪ 4-‬داشت برای بازگشت به سمت‬ ‫فانتوم هشدار دادند که سریع تر کار خود را انجام داده و منطقه را ترک کند‪.‬‬
‫در همین حال که فانتوم داشت به سمت پایگاهش دور می زد‪ ،‬خلبان تامکت‬
‫‪1 - Achilles‬‬ ‫از آن خواست تا در منطقه بماند و در ارتفاع باالتری پرواز کند تا هواپیماهای‬
‫‪319‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫حمله کرده و آتش عظیمی به راه انداختند‪ .‬پنج دقیقه بعد‪ ،‬یک دسته از‬ ‫پایگاه دور می زد همزمان هدف چند موشک قرار گرفت‪ ،‬زیرا خدمه به‌طرز‬
‫سوخو‪20-‬ام ها پاالیشگاه نفت اهواز را بمباران کردند و چهار میگ‪23-‬بی ان‬ ‫عجیبی فراموش کرده بودند مراقب ساعت شش خود باشند! هر دو بال و‬
‫به خطوط نفتی در تنگ فنی حمله بردند‪ .‬در بعدازظهر حمله ای در سه‬ ‫بیشتر سطح کنترلی به‌سختی آسیب دید و هیدرولیک ها تا حد زیادی از‬
‫موج پیاپی علیه خارک انجام گرفت و میراژ اف‪1.‬ای کیو‪5-‬ها توانستند یک‬ ‫کار افتاده بودند‪ ،‬اما خلبان هواپیما را تحت کنترل خود نگه داشت و آن را‬
‫نفتکش را هدف قرار دهند‪ .‬سرانجام‪ ،‬دسته ای متشکل از میگ‪23-‬بی ان ها‬ ‫دقایقی بعد در پایگاه بوشهر بر زمین نشاند‪.‬‬
‫و سوخو‪22-‬ها به پایگاه هوانیروز در دهلران حمله کردند‪ .‬برای اولین بار در‬ ‫در آن زمان نیروی هوایی ایران تعداد حمالت عمقی‪/‬بازدارنده به درون‬
‫طول جنگ نیروی هوایی عراق برآوردی از توانایی کامل خود به‌دست آورد‬ ‫خاک عراق را کاهش داده بود و معدود مأموریت های این‌چنینی توسط‬
‫و بدین ترتیب توانست زیرساخت های اقتصادی ایران که با جنگ در ارتباط‬ ‫اف‪5-‬ای های تبریز علیه تأسیسات نفتی شمال عراق انجام می شدند‪ .‬در‬
‫بودند را تضعیف کند‪.‬‬ ‫همین حال عراقی ها به سعی خود برای بستن مسیرهای نفوذ و فرار ایرانی ها‬
‫با استفاده از تجهیزات فرماندهی دفاع هوایی ادامه می دادند‪ ،‬اما سرانجام‬
‫مهاجمان دوربرد‬ ‫شروع به استفاده از تورها و کابل های آویزان از بالن های هلیومی در نقاط‬
‫به مدت شش سال از سپتامبر ‪ 1980‬تا بهار ‪( 1986‬شهریور ‪ 1359‬تا‬ ‫راهبردی درون دره ها و گذرگاه های کوهستانی نزدیک مرز کردند تا آنها‬
‫‪ )1365‬بخش مهمی از تالش های نیروی هوایی عراق بر حمله به تأسیسات‬ ‫را برای هواپیماهای پست پرواز غیرقابل عبور کنند‪ .‬همچنین یک گروه‬
‫نفتی و کشتیرانی در شمال خلیج فارس متمرکز شده بود و این نیرو بیهوده‬ ‫از مهندسان لهستانی برای مدرن سازی شبکه‌ی راداری و باال بردن توان‬
‫می کوشید راه های دسترسی به خارک را مسدود کند‪ .‬این جزیره‌ی بزرگ‬ ‫کشف اهداف پست پرواز به عراق آورده شدند‪ .‬علیرغم همه‌ی این‌ها و وجود‬
‫با آن دفاع هوایی مصمم و تأسیسات تقویت شده و جایگذاری شده ی‬ ‫همیشگی خطر برخورد با پرنده و تصادف با عوارض زمین‪ ،‬ایرانی ها به‬
‫خوبش به همراه خطوط کشتیرانی بین المللی سرسخت‪ ،‬استخوانی در زخم‬ ‫عملیات بسیار کم ارتفاع و زیر پوشش راداری دشمن ادامه می دادند‪.‬‬
‫نیروی هوایی عراق باقیمانده بود و هرگونه تالش عراق برای متوقف ساختن‬ ‫در طول بهار و تابستان ‪ ،)1365( 1986‬هر دو نیروی هوایی تالش‬
‫صادرات نفت ایران را ناکام می گذاشت‪ .‬در طول سال های ‪-65( 1984-86‬‬ ‫کردند از حمله به اهداف غیرنظامی اجتناب کنند‪ ،‬اما نیروی هوایی عراق‬
‫‪ )1363‬عراق به‌طور پیوسته برد حمالت هوایی خود را افزایش داد و کم‌کم‬ ‫که به‌آرامی خسارات وارد آمده را جبران می کرد‪ ،‬از اواخر جوالی (مرداد)‬
‫به تقریباً تمام اهداف دریایی‪ ،‬نفتی و نفتکش های منطقه‌ی خلیج فارس‬ ‫با دسته های بزرگی متشکل از چهل تا پنجاه سوخو‪ ،20-‬سوخو‪25-‬کِی‬
‫دسترسی پیدا کرد‪ ،‬اما هیچگاه نتوانست صادرات نفت ایران را قطع کند‪.‬‬ ‫و میگ‪23-‬بی ان‪/‬بی کِی‪ ،‬تحت پوشش سوخو‪22-‬ام‪ِ 3-‬کی های حامل‬
‫این تالش عراق احتماالً برای اولین بار بعد از شروع درگیری ها‪ ،‬در جوالی‬ ‫موشک های ضدرادار و محفظه های جنگ الکترونیک‪ ،‬شروع به عملیات کرد‪.‬‬
‫‪( 1986‬تیر ‪ ،)1365‬به اوج خود رسید و عراقی ها یک کارزار هماهنگ‬ ‫بیشتر این پروازها علیه مراکز تجمع نیروهای زمینی ایران و با استفاده‌ی روز‬
‫علیه خارک به راه انداختند و ایران را مجبور کردند تا بر تأسیسات موقتی‬ ‫افزون تسلیحات شیمیایی و با پوشش باالسری جنگنده ها از جهات مختلف‬
‫خود در جزایر سیری و الوان اتکا کنند‪ .‬ایرانی ها به این نتیجه رسیده‬ ‫انجام می شدند‪ .‬با وجود این‪ ،‬حمالت عمقی به درون خاک ایران همچنان با‬
‫بودند که برای داشتن مواضعی ایمن دربرابر حمالت عراق باید پایانه های‬ ‫دسته های کوچک اجرا می شدند‪ .‬در ‪ 23‬جوالی (‪ 1‬مرداد) مجتمع صنایع‬
‫نفتی و تأسیسات انباشت نفت خود را توسعه بخشند‪ .‬در آوریل ‪1986‬‬ ‫نظامی پارچین مجددا ً مورد حمله قرار گرفت‪ .‬بر اساس گزارش‌ها این حمله‬
‫(فروردین ‪ ،)1365‬تعدادی از نفتکش های مستقر در سیری (شامل برزیلین‬ ‫توسط دو سوخو‪ 22-‬حامل شش بمب انجام شد که سه تیر از بمب ها به یک‬
‫پراید‪ ،2‬دماوند‪ ،‬انرجی اکسپلورر‪ 3‬و زنیت کراکا‪ )4‬به پایانه‌ی والفجر‪2-‬‬ ‫انبار پنبه اصابت کردند‪ .‬با این حال چندین بار هم اهداف غیرنظامی به‌عمد‬
‫در الرک منتقل شدند‪ ،‬درحالیکه نفتکش برمودایی بورمه اندیور‪( 5‬وزن‬ ‫هدف قرار گرفتند‪ .‬در جریان یک حمله توسط دست کم دو میگ‪25-‬آر بی‬
‫خالی ‪ 437842‬تن) و نفتکش نروژی هپی سِیلور‪( 6‬وزن خالی ‪432642‬‬ ‫علیه شهر اراک در ‪ 27‬جوالی (‪ 5‬مرداد)‪ ،‬هفتاد نفر به شهادت رسیدند‪.‬‬
‫درحقیقت این حمله پاسخی به کشته شدن خلبان میگ‪25-‬آر بی‪ 1‬سرنگون‬
‫شده توسط مردم اراک در ‪ 15‬فوریه (‪ 26‬بهمن) بود‪ .‬طبق گزارش‌ها‪ ،‬همه‌ی‬
‫‪2 - Brazilian Pride‬‬ ‫سی و شش خلبان گردان دهم قسم خورده بودند که انتقام این عمل را‬
‫‪3 - Energy Explorer‬‬ ‫بگیرند‪ .‬در همان روز نیروی هوایی عراق عملیات هایی به شرح زیر انجام داد‪.‬‬
‫چهار سوخو‪22-‬ام‪4-‬کِی با همراهی چهار میراژ به مجتمع نفتی بید بلند‬
‫‪4 - Zenit Kraka‬‬
‫‪5 - Burmah Endeaver‬‬ ‫‪ - 1‬هواپیمای سرنگون شده میگ‪ 25-‬نبوده‪ ،‬بلکه سوخو بوده که توسط تامکتی به خلبانی‬
‫سرگرد پیروان و سروان کازرونی هدف قرار گرفته بود‪ .‬یادداشت امیر سرتیپ خلبان پرویز مرادی‬
‫‪6 - Happy Sailor‬‬ ‫بر متن‪.‬‬

‫‪320‬‬
 ‫فصل ‪ :10‬مرحله ی هفتم؛ تبادل ضربات سخت‬

‫ایران‪ ،‬اراک‪ ،‬به‌شدت بمباران شدند‪ .‬اهداف عبارت بودند از‪ :‬یک کارخانه‌ی‬ ‫‪1‬‬
‫تن) دربست اجاره شدند تا به همراه کللیا (وزن خالی ‪ )392985‬و ونچر‬
‫ماشین سازی‪ ،‬کارخانه‌ی ساخت کمباین‪ ،‬کارخانه‌ی آلومینیوم و کارخانه‌ی‬ ‫(  وزن خالی‪ 322660‬تن) به‌عنوان مخزن موقت در سیری خدمت کنند‪ .‬این‬
‫واگن سازی پارس‪ .‬بعد از این حمله‌ی ویرانگر‪ ،‬تمامی کارخانه های منطقه‌ی‬ ‫هم یکی دیگر از دالیلی بود که حمالت عراقی ها علیه خارک در ماه های‬
‫اراک تعطیل شدند‪ .‬بیش از دویست و پنجاه کارگر و تکنسین به شهادت‬ ‫می‪ ،‬ژوئن و جوالی چندان موفقیت آمیز نبودند‪ ،‬زیرا هدف قابل توجهی‬
‫رسیدند‪ .‬بعد از بمباران کارگاه ها‪ ،‬هواپیماهای عراقی افراد کارخانه را در‬ ‫برای زدن وجود نداشت‪ .‬به‌عالوه دو نفتکش کوچک تر ایرانی به نام های‬
‫حیاط ها با توپ های سنگین هدف قرار دادند‪ .‬جنگ سرانجام به داخل خانه‬ ‫سنندج و سوسنگرد‪ ،‬محصوالت نفتی را در الرک ذخیره می کردند‪ .‬در‬
‫کشیده شده بود‪ .‬در تالفی این حمله برای اولین پس از سال ها‪ ،‬در ‪ 11‬اوت‬ ‫عین حال تأسیسات جدید نظیر تلمبه خانه‌ی نفت در گناوه درست در‬
‫(‪ 20‬مرداد)‪ ،‬چهار فانتوم نیروی هوایی ایران پاالیشگاه الدوره در حومه‌ی‬ ‫ساحل مقابل خارک‪ ،‬یک پایانه‌ی جدید در جاسک‪ ،‬آن سوی تنگه ی هرمز‬
‫جنوب غربی بغداد را بمباران کردند‪ .‬هرچند برخی از بمب ها عمل نکردند‪،‬‬ ‫و پایانه های بندر لنگه و جزیره‌ی قشم قرار بود تا انتهای سال یا اوایل سال‬
‫اما بیشتر آنها به هدف خوردند و خسارات سنگینی به بار آوردند‪.‬‬ ‫‪ 1987‬عملیاتی شوند‪ .‬بیشتر کشتی های انتقال دهنده به رهاسازهای چف‬
‫پاسخ نیروی هوایی عراق ایرانی ها را به کل غافلگیر کرد‪ ،‬هرچند‬ ‫و انعکاس دهنده های راداری برای منحرف ساختن موشک ها مجهز شده‬
‫مشخص بود که عراقی ها برای انتقام گیری آماده می شوند‪ .‬در اوایل صبح‬ ‫بودند‪ .‬برخی از آنها به رنگ خاکستری درآمده بودند تا بهتر از دید دشمن‬
‫‪ 12‬اوت (‪ 21‬مرداد)‪ ،‬شش میراژ اف‪1-‬ای کیو‪ 4-‬که دو فروندشان مجهز به‬ ‫مخفی بمانند و از آنجایی که دودکش برخی از آنها با رنگ سیاه رنگ آمیزی‬
‫دو بمب دویست و پنجاه کیلوگرمی و مابقی به موشک های اِی اس‪30.‬ال‬ ‫شده بود‪ ،‬شایعاتی به‌وجود آمد که برای کاهش انعکاس راداری و مادون‬
‫(که محموله‌ی بزرگی از آنها در ماه جوالی از راه رسیده بود) بودند با‬ ‫قرمزی‪ ،‬از رنگ های جاذب امواج رادار و مادون قرمز روی سطح آنها استفاده‬
‫پشتیبانی دست کم یک سوخت رسان آنتونوف‪12-‬بی پی‪ ،‬از پایگاه هوایی‬ ‫شده است‪ .‬با وجود این هیچ تأییدیه ای مبنی بر اینکه ایرانیان در آن زمان‬
‫شعیبیه بلند شدند‪ .‬در بخش اول مسیر که از روی کویت و ساحل عربستان‬ ‫به اقالم پیشرفته ای نظیر مواد جاذب امواج رادار دسترسی پیدا کرده باشند‪،‬‬
‫می گذشت‪ ،‬دست کم چهار میراژ اف‪1.‬ای  کیو‪ 4-‬دیگر‪ ،‬که دو فروندشان‬ ‫موجود نیست و برخالف گزارش‌های متعدد هیچکدام از کشتی ها توپ‬
‫مسلح به موشک های سوپر‪530‬اف‪ 1-‬و مجیک‪ 1‬و دو فروند دیگر مجهز به‬ ‫ضدهوایی نداشتند‪ .‬در ماه ژوئن (خرداد) پایانه‌ی الرک قربانی موفقیت خود‬
‫محفظه های جنگ الکترونیک کیمن بودند‪ ،‬آنها را همراهی می کردند‪ .‬به‬ ‫شد‪ ،‬چراکه تنها شش هفته پس از آغاز به کار‪ ،‬طوفان عملیات بارگیری را‬
‫نظر می رسد این چهار فروند بعد از رسیدن به نقطه ای در ‪ 81‬مایل دریایی‬ ‫به‌شدت مختل کرد و پایانه بناچار بسته شد و برخی نفتکش های ذخیره به‬
‫(‪ 150‬کیلومتری) جنوب کویت به پایگاهشان بازگشتند‪ .‬جنگنده های میراژ‬ ‫سیری منتقل شدند‪ .‬این حرکت کشمکش های جدیدی را رقم زد‪ .‬اولین‬
‫با استفاده از خط ساحلی برای ناوبری و استفاده از گذرگاه های هوایی‬ ‫آنها در ‪ 7‬اوت (‪ 16‬مرداد) رخ داد و در جریان آنها میراژها کاروانی از خارک‬
‫غیرنظامی و همچنین پرواز در ارتفاع ‪ 25000‬پایی (‪ 7600‬متری) با‬ ‫به الرک را کشف و دو اگزوست به سمت آن شلیک کردند‪ .‬هر دو موشک به‬
‫سرعت ‪ 0/4‬ماخ برای فریب دادن ایستگاه های راداری در خارک و الرک‪،‬‬ ‫هدف خوردند و نفتکش های لیبریایی میسترا‪ 2‬و پانامایی مگنوم‪ 3‬را به آتش‬
‫دوبار در هوا سوخت گیری کردند‪ ،‬یک‌بار در حدود ‪ 54‬مایل دریایی (‪100‬‬ ‫کشیدند‪ .‬ایرانی ها هر دو کشتی را به الرک یدک کش کرده و محموله ی آنها‬
‫کیلومتری) شمال بحرین و بار دیگر در ‪ 100‬کیلومتری شرق دوحه‌ی قطر‪.‬‬ ‫را نجات دادند‪ ،‬اما مگنوم در زمان رسیدن به الرک در چنان اوضاع وخیمی‬
‫بعد از سوخت گیری هر شش میراژ به سمت سیری چرخیدند‪ ،‬درحالیکه‬ ‫قرار داشت که باالجبار به ساحل کشیده شد تا غرق نشود‪ .‬کشتی بالفاصله‬
‫پس از تخلیه از رده خارج اعالم گردید‪.‬‬
‫در اوایل اوت (مرداد)‪ ،‬ایاالت متحده کوشید کمک خود به ایران را با‬
‫دادن مداوم اطالعات الکترونیکی و ماهواره ای از فعالیت های نظامی ایران به‬
‫عراق‪ ،‬متعادل سازد‪ .‬عالوه بر آن‪ ،‬بر اساس گزارش‌ها‪ ،‬یک تیم از سیا که در‬
‫بغداد مستقر بودند‪ ،‬اثر بمباران های عراق بر تأسیسات اقتصادی و صنعتی‬
‫ایران را ارزیابی می کردند‪ .‬این عمل به‌وضوح برای به‌وجود آوردن تعادل در‬
‫جنگ انجام می شد‪ .‬یکی از میوه های این همکاری در ‪ 1‬اوت (‪ 10‬مرداد)‬
‫به بار نشست و آن هنگامی بود که چندین کارخانه در شهر صنعتی مرکزی‬
‫‪1 - Venture‬‬
‫دو اف‪4-‬ای در حال چرخش‪ .‬هر دو به موشک های هوا به زمین ماوریک مسلح هستند‪.‬‬ ‫‪2 - Mistra‬‬
‫(مجموعه عکس نویسندگان)‬ ‫‪3 - Magnum‬‬

‫‪321‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬
‫برخی از این خلبانان علیه ایران تجربیات رزمی کسب کرده بودند‪ .6‬البته‬
‫این گروه چند ملیتی برای اینکه بتوانند عملیات های پیچیده انجام دهند‬
‫به مقداری زمان احتیاج داشتند‪ .‬از آنجایی که آنها تمام توان خود به‌عنوان‬
‫خلبان میراژ را جمع کرده بودند‪ ،‬بیشترشان بسیار خسته به پایگاه بازگشتند‪.‬‬
‫عراقی ها دالیل زیادی برای حمله به سیری داشتند‪ .‬در آن زمان برای‬
‫بیشتر هواپیماهای موجود در زرادخانه نیروی هوایی عراق خارک آخرین حد‬
‫دسترسی بود و با تصرف فاو توسط ایرانیان‪ ،‬اوضاع بدتر از قبل هم شده بود‪.‬‬
‫فقط میراژ اف‪1.‬ای کیو‪5-/4-‬ها‪ ،‬سوخو‪22-‬ام‪ِ 4-‬کی ها و میگ‪-23-‬بی   ِکی ها‬
‫می توانستند به آن هدف برسند‪ .‬به‌عالوه عراقی ها هر روز با مشکالت‬
‫بیشتری برای نفوذ به دفاع هوایی ایران مواجه می شدند‪ .‬حتی اگر آنها‬
‫می توانستند باموفقیت از کشف شدن توسط رهگیرها و خدمه ی باتجربه‌ی‬
‫رادارهای زمینی نیروی هوایی ایران اجتناب کنند‪ ،‬باز هم باید درون پوشش‬
‫موشک های آی‪-‬هاوک پرواز می کردند‪ .‬بنابراین باید برنامه های جدیدی‬
‫برای حمله پیدا می شدند که استفاده از هواپیماهای دارای محفظه های‬
‫جنگ الکترونیک بهتر و پیشرفته تر‪ ،‬موشک های ضدرادار‪ ،‬بمب های‬
‫روسی هدایت لیزری و الکترواپتیکی با برد ‪ 8‬مایل دریایی (‪ 15‬کیلومتر) و‬
‫تسلیحات پیشرفته‌ی دیگر را در بر می گرفتند‪ .‬در سال های ‪ 1986‬و ‪1987‬‬
‫(‪ 1365‬و ‪ )1366‬هر حمله به خارک شامل حداقل دو موج حمله‌کننده و‬
‫دو موج همراه بود‪ .‬به طور فزاینده از میگ‪23 -‬ام  اف و میگ‪23 -‬ام ال ها‬
‫به‌عنوان گمراه‌کننده یا گشت هوایی بازدارنده استفاده می شد تا رهگیرهای‬
‫ایرانی را به سمت خود بکشند و به مهاجمان اجازه دهند بدون مزاحمت‬
‫وارد منطقه شده و عملیات خود را انجام دهند‪ .‬خلبانان عراقی دوره دیده در‬
‫فرانسه نسبت به محدودیت های حالت فرکانس تکرار پالس باالی اف‪14-‬ها‬
‫توجیه شده بودند و از این ضعف به نفع خود استفاده می کردند‪ .‬تامکت های‬
‫ایرانی گیرنده های پیش‌هشدار راداری ا ِی پی آر‪ 725-‬داشتند‪ ،‬اما بعدا ً که‬
‫معلوم شد این گیرنده ها دچار مشکل هستند‪ ،‬توسط نیروی دریایی ایاالت‬
‫متحده با ا ِی ال آر‪ 50-‬جایگزین شدند که می توانست خدمه را از شلیک‬
‫موشک های زمین به هوا به‌خصوص سام‪ 6-‬و رادار استریت فالش همراه آن‬
‫آگاه سازد‪.‬‬
‫به محض اینکه گشت هوایی رزمی یک یا دو تامکت شناسایی می شد‪،‬‬
‫سه یا چهار میگ‪23-‬ام اف یا میراژ اف‪1.‬ای کیو علیه آنها اعزام می شدند‬
‫و سعی می کردند هواپیماهای ایرانی را به سمت خود بکشند‪ ،‬درحالیکه‬
‫یکی از آنها مخفیانه نزدیک می شد و موشک های خود را از سمت نیم‬
‫کره‌ی پشتی شلیک می کرد و بالفاصله دور می زد و باسرعت زیاد ناپدید‬
‫می شد‪ .8‬در همین حال موج نخست تهاجمی برای اجتناب از شناسایی‬
‫‪2 - Gustav Miller‬‬
‫‪ -6‬برخی گزارش‌ها‪ ،‬عنوان می کنند که فقط دو خلبان در این دسته‌ی عراقی بوده اند!‬
‫‪7 - APR-25‬‬
‫‪ - 8‬میگ‪23-‬ام اف صادراتی ‪ :2‬نمونه‌ی بهبود یافته میگ‪ 23-‬فالگر ای با رادار الرک کامل بود‪.‬‬
‫این نمونه‌ی صادراتی با رادار جِیبِرد خود دامنه‌ی جست‌وجوی ‪ 18‬تا ‪ 53‬مایل و دامنه‌ی ردگیری‬
‫هواپیمای سوخت رسان در فاصله‌ی کمی از ساحل امارات متحده‌ی عربی‬
‫منتظر آنها ماند‪ .‬با نزدیک شدن به هدف‪ ،‬دو میراژ اول اِی اس‪30.‬ال های‬
‫خود را شلیک کردند و نفتکش آذرپاد که در حال بارگیری نفت خام را بود‬
‫را هدف قرار دادند‪ .‬انفجارهای قدرتمند شانزده خدمه‌ی آن را به شهادت‬
‫رساند و با در بر گرفتن نفتکش ذخیره ی کللیا‪ ،‬سه ملوان آن را به کام‬
‫مرگ کشاند‪ .‬پس از آن جفت بعدی میراژها از راه رسیدند و بمب های‬
‫خود را ریختند که یکی دوباره به کللیا اصابت کرد و دیگری به نفتکش‬
‫ذخیره ی لیبریایی ونچر آسیب رساند‪ .‬در ابتدا لنگرگاه ها دستخوش آشوب‬
‫گردیدند‪ ،‬اما حدود سی دقیقه بعد دو یدک کش ایرانی برای کمک به مهار‬
‫آتش نزدیک شدند‪ .‬ناخدای آذرپاد مجبور شد برای جلوگیری از غرق شدن‬
‫آن‪ ،‬کشتی را به ساحل بکشاند‪ ،‬اما کشتی جوری آسیب دیده بود که دیگر‬
‫نمی شد آن را تعمیر کرد‪ .‬کللیا و ونچر با آسیب های جزئی از مهلکه جان‬
‫به در بردند‪ .‬با وجود اینکه خسارات ناچیز بودند‪ ،‬نتیجه‌ی مستقیم این‬
‫حمله‪ ،‬آن بود که ایرانی ها پایانه را تعطیل کردند و تأسیسات بارگیری‬
‫خود را به قسمت های جنوبی تر خلیج فارس در الرک و دیگر جزایر تنگه‌ی‬
‫هرمز بردند‪ .‬عراقی ها بعدا ً مدعی شدند که جنگنده هایشان قبل از بازگشت‬
‫به خانه‪ ،‬پنج نفتکش را در سیری هدف قرار داده و غرق کرده اند‪ .‬با این‬
‫حال‪ ،‬یکی از خلبانان اسیر عراقی بعدا ً فاش کرد که در مسیر برگشت دست‬
‫کم برخی از هواپیماها سوخت کم آورده و برای سوخت گیری در فرودگاه‬
‫بین المللی کویت به زمین نشسته بودند‪.‬‬
‫در آن زمان این حمله به چشم همه ی ناظران یک غافلگیری محض‬
‫بود‪ .‬خلبانان عراقی به‌راستی توانایی و ایستادگی قابل توجهی در مسیریابی‬
‫دقیق‪ ،‬اجتناب از دفاع هوایی ایران و اجرای طرح دشوار حمله و پرواز با‬
‫هواپیمای زیر بار سنگین و همچنین دست کم سه بار سوخت گیری در‬
‫یک مسیر ‪ 700‬مایل دریایی (‪ 1300‬کیلومتری) از خود نشان دادند‪ .‬اما‬
‫حقیقت این بود که بیشتر خلبانان شرکت کننده در این حمله ملیت عراقی‬
‫نداشتند‪ ،‬بلکه مزدوران خارجی ای بودند که بیست و سه نفر از آنها در اواخر‬
‫سال ‪ )1364( 1985‬به عراق رفته بودند‪ .‬تعدادی از این خلبانان عبارتند از‪:‬‬
‫دو بلژیکی (ماکسول فون روسن‪ 1‬و گوستاو میلر‪ ،3)2‬دو پاکستانی (شمس‬
‫الفاهی و اقبال ذکی اهلل)‪ ،4‬شش آلمانی‪ ،‬یک استرالیایی‪ ،‬یک نیوزیلندی و‬
‫یک خلبان اهل آفریقای جنوبی (راسل کارگیل‪ .)5‬تا زمان حمله به سیری‬
‫‪1 - Maxwell von Rosen‬‬
‫‪ - 3‬هر دو احتماالً خلبانان سابق میراژ ‪ 5‬نیروی هوایی بلژیک بودند‪ .‬میلر تا ‪)1358( 1979‬‬
‫ساکن ایاالت متحده بود تا اینکه به دلیل فعالیت های غیرقانونی از آن کشور اخراج شد‪.‬‬
‫‪ - 4‬مستشاران پیشین نیروی هوایی امارات متحده‌ی عربی‬
‫‪5 - Russel Cargill‬‬
‫‪322‬‬
 ‫فصل ‪ :10‬مرحله ی هفتم؛ تبادل ضربات سخت‬

‫شدن‪ ،‬در ارتفاع بسیار پایین نزدیک می شد (گاهی در ارتفاع تنها ‪200‬‬
‫چشم ها و گوش های عراق در خلیج فارس‬ ‫پا (‪ 60‬متر) و موشک های ضدراردار را علیه مواضع موشک های زمین به‬
‫عراق کارخانجات جداسازی گاز از نفت البکر و االمیه را در اواسط‬ ‫هوا و زد اس  یو‪4-23 -‬ها شلیک می کرد‪ .‬این موشک ها دقیق و کشنده‬
‫دهه‌ی ‪ 1960‬در محل تقاطع اروندرود و خورعبداهلل با خلیج فارس ساخت‪.‬‬ ‫بودند‪ .‬سپس موج دوم نزدیک می شد و تسلیحات هدایت شونده خود را از‬
‫خیلی زود بیش از یک سوم صادرات نفت عراق از طریق این سازه های‬ ‫فاصله‌ی دست کم ‪ 4/5‬مایل دریایی (‪ 8‬کیلومتری) شلیک می کرد‪ .‬اگر الزم‬
‫عظیم فوالدی انجام می گرفت‪ .‬این دو سکو ‪ 6‬مایل دریایی (‪ 11‬کیلومتر)‬ ‫بود (هرچند به‌ندرت اتفاق افتاد) موج سومی‪ ،‬مجهز به بمب های آهنی و‬
‫از یکدیگر فاصله دارند که مسافت بین نزدیک ترین آنها یعنی االمیه با‬ ‫خوشه ای برای حمله به نفتکش ها اضافه می شد‪.‬‬
‫نیروهای ایرانی در نهر قاسمیه تنها ‪ 25‬کیلومتر است‪ .‬آب های اطراف‬ ‫بدون در نظر گرفتن کارایی افزایش یافته‪ ،‬هنوز یک خطر برای‬
‫سکوها در هنگام جزر ‪ 105‬پا (‪ 32‬متر) و در هنگام مد ‪ 100‬پا (‪ 30‬متر)‬ ‫خلبانان عراقی بدون تغییر باقی مانده و آن هم سقوط بر فراز خلیج بود‪.‬‬
‫عمق دارند‪.‬‬ ‫نیروی هوایی عراق توانایی جست‌وجو و نجات محدودی داشت که اکنون‬
‫االمیه ‪ 3142‬پا (‪ 961‬متر) طول و ‪ 343‬پا (‪ 105‬متر) عرض دارد (در‬ ‫به تعدادی هلیکوپتر بی او‪ 105.‬مجهز بود‪ ،‬اما به دلیل حضور رهگیرهای‬
‫پهن ترین نقطه) و ارتفاع آن در هنگام جزر ‪ 38‬پا (‪ 10‬متر) و در هنگام مد‬ ‫ایرانی‪ ،‬کام ًال ناتوان از عملیات در داخل خلیج فارس بود‪ .‬وقتی یک هواپیمای‬
‫‪ 20‬پا (‪6‬متر) است‪ .‬این سکو چهار لنگرگاه دارد که می توانند نفتکش هایی‬ ‫عراقی سقوط می کرد‪ ،‬ایرانی ها به‌ندرت دست به تالش برای نجات خلبان‬
‫با ظرفیت بیش از ‪ 450‬الی ‪ 500‬هزار تن وزن خالی را برای بارگیری نفت‬ ‫آن می زدند و علت امر هم تا حدی روشن است‪ .‬در بیشتر موارد‪ ،‬خلبانان‬
‫در خود بپذیرند‪.‬‬ ‫سرنگون شده سرنوشت شان غرق شدن‪ ،‬مرگ آرام درون قایق نجات در اثر‬
‫البکر دو سکوی بارگیری (ا ِی و بی) دارد که هرکدام دارای دو لنگرگاه‬ ‫از دست دادن آب بدن و یا حمالت کوسه ها بود‪ .‬در این شرایط از دست‬
‫با توان پذیرش نفتکش های با ظرفیت بیش از ‪ 350‬هزار تن وزن خالی‬ ‫دادن هر هواپیما به منزله ی از دست دادن یک خلبان بود‪ .‬با وجود این‪،‬‬
‫هستند‪ .‬طول البکر ‪ 975/5‬و عرض آن در پهن ترین نقطه ‪ 106/7‬متر است‪.‬‬ ‫عراقی ها با همکاری آواکس های ایاالت متحده‪ ،‬کویتی ها و عربستانی ها‪،‬‬
‫در باریکترین نقطه که گذرگاه بین سکوهای بارگیری است عرض آن فقط‬ ‫همه ی جوانب احتیاط را در نظر گرفته بودند و می دانستند سیری و الرک‬
‫‪ 1/5‬متر می باشد‪.‬‬ ‫به‌خوبی خارک محافظت نمی شوند‪ ،‬تأسیسات نسبتاً جدیدی  هستند و   این‬
‫عراق ‪ 154000‬تا ‪ 178000‬بشکه نفت در هر ساعت با استفاده از دو‬ ‫عملیات ارزش تبلیغاتی بسیار باالیی خواهد داشت‪ .‬معلوم شد که کام ًال هم‬
‫خط لوله زیردریایی ‪ 48‬اینچی از رأس البیشه در شبه جزیره فاو به سکوها‬ ‫حق با آنها بود‪.‬‬
‫می فرستاد‪.‬‬ ‫بعد از حمله‌ی موفقیت آمیز به سیری‪ ،‬نیروی هوایی عراق پنج روز‬
‫بعد از شروع جنگ ایران و عراق و توقف صادرات نفت از این پایانه ها‪،‬‬ ‫استراحت کرد‪ ،‬اما بعد از حمله‌ی ایران به کشتی ژاپنی کیوکژو لیلی‪ 1‬در‬
‫عراقی ها رادارهای نظارتی قدرتمند و ایستگاه های رهگیری زمینی‪ ،‬الینت‬ ‫‪ 15‬اوت (‪ 24‬مرداد) هم حمالت ضدکشتی و هم حمالت علیه خارک دو‬
‫و سیگینت بر روی سکوهای نصب کردند و آنها را قادر ساختند که نه تنها‬ ‫‪2‬‬
‫روز بعد از سر گرفته شدند‪ .‬اولین قربانی جدید عراق کشتی پانامایی پامیت‬
‫بیشتر حرکات دریایی و هوایی و نیز خطوط کشتیرانی تجاری در شمال‬ ‫بود که در حال بارگیری در خارک هدف یک اِی اس‪30.‬ال قرار گرفت‪ .‬تا‬
‫خلیج فارس را کنترل کنند‪ ،‬بلکه تحرکات هوایی در عمق خاک ایران را‬ ‫اواخر ماه دو کشتی دیگر نیز هدف قرار گرفتند که یکی از آنها غرق شد و‬
‫تحت نظارت خود درآورند‪ .‬بدین ترتیب ایستگاه رهگیر زمینی می توانست‬ ‫دیگری (که کشتی لیبریایی میسترا بود و برای بار دوم هدف قرار می گرفت)‬
‫حمالت هلیکوپترها و هواپیماها علیه همه ی اهداف ایرانی در منطقه را‬ ‫خارج از رده اعالم گردید‪ .‬حمالت ضدکشتی ایران همچنان قاطعانه ادامه‬
‫هدایت و هماهنگ کند‪.‬‬ ‫یافت و در همان ماه هفت کشتی هدف قرار گرفتند ازجمله کشتی پانامایی‬
‫اما همانگونه که بارها به اثبات رسید‪ ،‬االمیه و البکر نسبت به حمالت‬
‫هوایی بسیار آسیب پذیر بودند و درنتیجه هر دو توسط تعداد زیادی‬
‫‪ 12‬تا ‪ 34‬مایل داشت‪ .‬برخالف نمونه های صادراتی پیشین میگ‪ ،23 -‬این جنگنده از توان نگاه‬
‫تجهیزات ضدهوایی نظیر تعداد زیادی (احتماالً سیزده توپ روی هر سکو)‬
‫به باالی خوب و نگاه به پایین محدودی برخوردار بود‪ .‬تجهیزات الکترونیک هوابرد پیشرفته تری‬
‫توپ های ضدهوایی ‪ 23 ،14/7‬و ‪ 57‬میلیمتری و موشک های دوش پرتاب‬ ‫داشت و می توانست از موشک های ا ِی ا ِی‪ 8-‬و ا ِی ا ِی‪( 8-‬شبیه ا ِِی آی ام‪ )9-‬در برد ‪ 3/5-4‬مایل‬
‫سام‪ 7-‬محافظت می شدند‪ .‬پشتیبانی تکمیلی توسط رهگیرهای فرماندهی‬ ‫استفاده کند‪ .‬ممکن است در سال های ‪ 1985‬یا ‪ 1986‬وارد خدمت در نیروی هوایی عراق شده‬
‫دفاع هوایی نیروی هوایی عراق انجام می شد و حداقل دو فروند به‌طور‬ ‫باشد‪ .‬آنتونی اچ‪ .‬کوردزمن‪ ،‬خلیج و غرب –روابط راهبردی و حقایق نظامی‪ ،‬انتشارات وست ویو‪/‬‬
‫پیوسته بر فراز جزایر کویتی وربه و بوبیان عملیات می کردند‪ .‬باز هم برای‬ ‫انتشارات منسل‪.1988 ،‬‬
‫پشتیبانی بهتر‪   ،‬معموالً  سوپرفرلون های مجهز به اگزوست در پایگاه های‬ ‫‪1 - Kyokzho Lily‬‬
‫هوایی ام القصر‪ ،‬شعیبیه و ناصریه مستقر بودند‪ .‬مواضع موشکی کرم ابریشم‬ ‫‪2 - Pamit‬‬

‫‪323‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫هوایی کویت از ‪ 1986‬تا ‪ 1988‬می رساندند) و همچنین کشتی های‬ ‫نیز در نزدیکی فاو و بعدا ً امالقصر نیز در دسترس بودند‪.‬‬
‫کوچک تدارکاتی برقرار می ماند را قطع کند‪ .‬کشتی ها و هلیکوپترهای‬ ‫حمله ی تکاوران نیروی دریایی ایران در ‪ 28‬نوامبر ‪ 7( 1980‬آذر‬
‫فوق الذکر معموالً توسط هلیکوپترهای رزمی میل‪ 25-‬یا بی او‪105.‬‬ ‫‪ ،)1359‬آسیب سنگینی به هر دو سکو وارد آورد‪ ،‬اما مانع از این نشد که‬
‫همراهی می شدند‪ .‬شناورهای عراقی معموالً برای رسیدن به سکوها سه‬ ‫عراقی ها آنها را تعمیر کرده و نیروها و تجهیزات بیشتری بر رویشان مستقر‬
‫ساعت در راه بودند و توسط سوپرفرلون های مجهز به اگزوست همراهی‬ ‫سازند‪ .‬بعد از آن سپاه پاسداران و نیروی دریایی ایران تالش های ناموفق‬
‫می شدند‪.‬‬ ‫زیادی برای نابودی سکوها انجام دادند‪ .‬یکی از آنها در اواخر سال ‪1983‬‬
‫(‪ )1362‬لغو گردید و دیگری با حمله به فاو در ‪ 12‬فوریه‌ی ‪23( 1986‬‬
‫بهمن ‪ )1364‬همزمان شد‪ .‬نیروی هوایی ایران نیز چندین بار بخت خود‬
‫ویلِک شماره ‪ 1 3‬که توسط یک ا ِی جی ام‪ 65-‬هدف قرار گرفت‪ .‬کشتی بر‬ ‫را برای نابودی سکوها آزمود که در آخرین آنها در ‪ 12‬فوریه‌ی ‪7( 1986‬‬
‫روی وزنه ی تعادل در نزدیکی الجبیل قرار داشت که آسیب شدیدی دید و‬ ‫شهریور ‪ )1365‬یک اف‪4-‬ای آسیب جزئی به البکر وارد آورد و یک شناور‬
‫سه نفر از خدمه ی آن کشته و چند نفر زخمی شدند‪ .‬بدین ترتیب حمله‌ی‬ ‫عراقی را غرق کرد‪.‬‬
‫دوربرد بعدی عراق در ‪ 28‬اوت (‪ 6‬شهریور) توسط دست کم چهار میراژ‪،‬‬ ‫والفجر‪ 8-‬اهمیت هر دو سکو که عم ًال چشم و گوش های عراق در‬
‫ایستگاه رادار محلی ایران (که برای نظارت بر آن منطقه از خلیج فارس‬ ‫خلیج فارس بودند را افزایش داد‪ .‬در جریان عملیات کربالی‪ 3-‬نیروی‬
‫اهمیت داشت) و پایانه‌ی بارگیری جزیره‌ی فارسی که به‌جای سیری با تمام‬ ‫دریایی ایران نیز قرار بود به آنها حمله کند‪ ،‬اما شناورهای آنها به محض‬
‫توان به کار گرفته شده بود را هدف قرار داد‪.‬‬ ‫ترک پایگاه کشف شدند و مأموریت لغو گردید و ایرانی ها به گلوله باران‬
‫اهداف از راه دور قناعت کردند‪.‬‬
‫دژی از فوالد‬ ‫همه ی این تالش ها باعث شدند عراقی ها با به‌کارگیری تجهیزات‬
‫در همین حین‪ ،‬ایرانی ها کام ًال مشغول جنگ خود در جبهه ها بودند‪.‬‬ ‫بیشتر ضدهوایی و پوشش دریایی و هوایی بهتر آنها‪ ،‬موقعیت خود را روی‬
‫در اولین ساعات ‪ 1‬سپتامبر ‪ 10( 1986‬شهریور ‪ )1365‬آنها عملیات‬ ‫البکر و االمیه تقویت کنند‪ .‬تا سال ‪ )1365( 1986‬سیستم های راداری‬
‫کربالی‪ 2-‬را در تالشی بی ثمر برای تصرف مواضع سپاه پنجم عراق در‬ ‫موجود بر روی االمیه عبارت بودند از‪ :‬یک رادار رازیت فرانسوی با برد ‪16‬‬
‫دره ی حاج  عمران آغاز کردند‪ .‬هواپیماهای عراقی آسمان شب را با منور‬ ‫مایل دریایی (‪ 30‬کیلومتر) برای جست‌وجوی سطح (بر اساس گزارش‌ها‬
‫روشن و سپس در اوایل روز با سالح های شیمیایی حمله کردند‪ .‬این شکست‬ ‫حتی قایق های کوچک و شناگران را نیز شناسایی می کرد!)‪ ،‬یک رادار‬
‫فرماندهی عالی ایران را مجبور کرد قرارگاه جنگ های نامنظم رمضان را‬ ‫جست‌وجوی هوا و دریای چینی (معروف به ایستگاه ‪ 404‬که در اختیار‬
‫جهت عملیات کارآمدتر در مناطق کوهستانی‪ ،‬پایه گذاری کند‪ .‬کمتر از‬ ‫نیروی هوایی عراق بود)‪ ،‬یک رادار نظارت دریایی سلمار‪ 1‬ساخت ایتالیا با‬
‫بیست و چهار ساعت قبل‪ ،‬قرارگاه نوح نیروی دریایی سپاه پاسداران‪،‬‬ ‫برد ‪ 24‬مایل (‪ 36‬کیلومتر) و سرانجام رادار نظارت هوایی ساخت شوروی‬
‫کوشیده بود عملیات کربالی‪ 3-‬را علیه سکوی االمیه به اجرا بگذارد‪ ،‬اما‬ ‫با برد ‪ 56/7‬مایل دریایی (‪ 105‬کیلومتر)‪ .‬بر روی البکر یک رازیت‪ ،‬دو‬
‫غواصان جوان سپاه و بسیج بعد از پشت سر گذاشتن ‪ 8/7‬مایل دریایی (‪16‬‬ ‫رادار جست‌وجوی هوا‪/‬دریا از نوع نامشخص‪ ،‬یک رادار جست‌وجوی هوایی‬
‫کیلومتر) مسیر در تاریکی مطلق نتوانستند به اهداف مورد نظر خود برسند‪.‬‬ ‫و تجهیزات شنود و اخالل پیشرفته مستقر بودند‪ .‬رادارهای جست‌وجوی‬
‫بنابراین زمان حمله بناچار به تعویق افتاد و واحدها عقب نشینی کردند‪ .‬شب‬ ‫هوایی بر روی سکوها به‌نوبت روشن می شدند‪ ،‬درحالیکه جست‌وجوگران‬
‫بعد‪ ،‬غواصان مجددا ً موضع تهاجمی گرفتند و نبردهای سنگینی در ساعت‬ ‫دریایی باید برای داشتن آگاهی محیطی از آب‌های اطراف به‌صورت‬
‫‪ 0400‬روز ‪ 2‬سپتامبر (‪ 11‬شهریور) درگرفت‪.2‬‬ ‫شبانه‌روزی کار می کردند‪ .‬این امر فشار سنگینی بر تجهیزات موجود وارد‬
‫می آورد‪.‬‬
‫‪1 - Weelek No.3‬‬ ‫ارتباطات با پایگاه های هوایی ام القصر‪ ،‬شعیبیه و البکر نیز از طریق‬
‫یک راکال‪ 2‬انگلیسی و نیز رادیوهای دوربرد تامسون‪-‬سی اس اف برقرار‬
‫‪ - 2‬در این روز یک اف‪ 14-‬به خلبانی سروان احمد مرادی طالمی و ستوان حسن نجفی رأس‬
‫می گردید‪ .‬ایران هیچگاه نتوانست خطوط حیاتی سکوها را که بیشتر با‬
‫ساعت ‪ 1400‬از پایگاه هشتم شکاری به پرواز درمی آید و توسط خلبان مرادی به عراق پناهنده‬
‫کمک هلیکوپترهای سوپرفرلون و پوما (که تدارکات را از طریق حریم‬
‫می گردد‪ .‬دست کم دو روایت در مورد این واقعه موجود است که یکی حاکی از هدف قرار گرفتن‬
‫تامکت توسط هواپیماهای عراقی و در نتیجه بیرون پریدن خلبانان و نابودی هواپیما است‪ .‬روایت‬ ‫‪1 - Selmar‬‬
‫دیگر عنوان می کند که این داستان سقوط کام ًال ساختگی است و عراقی ها در یک طرح کام ًال‬
‫‪2 - Racal‬‬
‫دقیق هم با ایاالت متحده و هم با شوروی وارد معامله شدند‪ .‬بدین ترتیب که برخالف گزارش ها‪،‬‬
‫تامکت بدون کوچک ترین آسیب در یک فرودگاه متروکه فرود آمد و در آنجا گروه آمریکایی با‬

‫‪324‬‬
 ‫فصل ‪ :10‬مرحله ی هفتم؛ تبادل ضربات سخت‬

‫‪ 14/7‬میلیمتری زد پی یو‪ 1-‬آن را در ارتفاع ‪ 20-25‬متری هدف قرار دادند‪.‬‬ ‫اهداف عملیات کربالی‪ 3-‬تکمیل عملیات والفجر‪ 8-‬با اشغال و حفظ‬
‫زیر شکم هواپیما از هم درید و هواپیما به درون دریا سقوط کرد‪ .‬خلبان هم‬ ‫االمیه و نابودی البکر به‌منظور تأمین جنوب شبه‌جزیره‌ی فاو و اعمال فشار‬
‫از پرنده‌ی خود بیرون پرید و چترش در فاصله‌ی دویست متری از سکو باز‬ ‫بر کویت با تهدید جزیره‌ی بوبیان (که مورد استفاده‌ی ارتش عراق قرار‬
‫شد‪ .‬بعد از این موفقیت اولیه‪ ،‬بر اساس گزارش‌ها پاسداران بدون پشتیبانی‬ ‫داشت) بودند‪ .‬واحدهای شرکت کننده در این عملیات شامل سه واحد از‬
‫دریایی مناسب رها شدند و این امر عراقی ها را قادر ساخت برای یک پاسخ‬ ‫نیروهای ویژه‌ی دریایی یونس سپاه پاسداران بودند که عمدتاً از نیروهای‬
‫کوبنده آماده شوند و حمالت هوایی فشرده‌ی خود را آغاز کنند‪ .‬تحت فشار‪،‬‬ ‫غواص تشکیل می شدند‪ .‬این واحدها قایق های کوچک فایبرگالسی‬
‫ایرانی ها مجبور شدند تا حدی بر روی قایق هایی که دور سکو می چرخیدند‬ ‫داشتند که شش فروند از آنها مجهز به توپ ضدهوایی ‪ 23‬میلیمتری زد‬
‫پراکنده شوند تا آسیب پذیری شان نسبت به حمالت هوایی کمتر شود‪.‬‬ ‫اس یو‪ 2-23 -‬و یک فروند مجهز به توپ ‪ 57‬میلیمتری بودند و مابقی‬
‫پس از سقوط میگ‪21-‬آر‪ ،‬عراقی ها نیاز به توضیح بیشتری نداشتند‪ .‬در‬ ‫نردبان هایی به ارتفاع چهارده متر برای صعود سریع نیروها به روی سکوها‬
‫سپیده دم ‪ 4‬سپتامبر (‪ 13‬شهریور)‪ ،‬هفت موشک کرم ابریشم از موضعی در‬ ‫داشتند‪ .‬هوادریای نیروی دریایی ایران موظف شده بود سه گردان هوایی‬
‫نزدیکی ام القصر شلیک شدند که آسیب هایی به سازه‌ی االمیه وارد آوردند‪.‬‬ ‫اعزام کند‪ :‬یکی برای جست‌وجو و نجات‪ ،‬دیگری با هلیکوپترهای ا ِی اس‪61.‬‬
‫کمی بعد نیروی هوایی عراق یکی از متمرکزترین عملیات های تاکتیکی‬ ‫مسلح به ماوریک و یکی هم با ا ِی بی‪212.‬ا ِی اس دبلیوهای مجهز به ا ِی‬
‫خود در تمام طول جنگ را آغاز کرد که حدود پنجاه جنگنده و هلیکوپتر‬ ‫اس‪ .12-‬هوانیروز هم کبراهای ویژه ی مسلح به ماوریک و چهار بل ‪214‬‬
‫در آن شرکت داشتند‪.‬‬ ‫به ساحل اعزام کرد‪ ،‬اما علی الظاهر آنها فرصت مداخله پیدا نکردند‪ .‬دو‬
‫در مجموعه ای از بمباران و گلوله باران های نفس گیر‪ ،‬خلبانان عراقی‬ ‫ایستگاه رادار نیروی دریایی نیز برای عملیات اعزام شدند‪ :‬یکی با برد ‪48‬‬
‫ابتدا به‌دنبال نابودی باقیمانده‌ی توپ های ضدهوایی فعال بر روی االمیه و‬ ‫مایل دریایی (‪ 89‬کیلومتر) در نزدیکی دهانه‌ی رود بهمنشیر قرار گرفت و‬
‫سپس قایق های ایرانی نزدیک آن رفتند و سپس فشار نابود کننده‌ی خود بر‬ ‫دیگری با برد ‪ 24‬مایل دریایی (‪ 45‬کیلومتر) در دهانه‌ی اروندرود مستقر‬
‫باقیمانده‌ی نیروهای ایرانی را حفظ کردند‪ .‬حتی سوپرفرلون های مجهز به‬ ‫شد‪ .‬نیروی هوایی ایران که قرار بود یک آتشبار هاوک را به ساحل خلیج‬
‫اگزوست هم به حمله پیوستند‪ ،‬چرا که نیروی هوایی عراق کنترل بالمنازع‬ ‫فارس بفرستد به دلیلی نامعلوم (احتماالً دالیلی که در فصل بعد ارائه خواهد‬
‫آسمان را در اختیار داشت‪ .‬این نیرو موشک هوا به سطح جدید خود به نام‬ ‫شد) در عملیات شرکت نکرد و افسران نیروی دریایی ایران که می گفتند‬
‫خا‪ 25-‬را با استفاده از سوخو‪22-‬ها (هرکدام دو تیر) به کار گرفت‪ .‬موشک‬ ‫این عملیات انتحاری بدون پوشش هوایی شکست خواهد خورد‪ ،‬از برعهده‬
‫حداکثر بردی برابر با ‪ 4/3‬مایل دریایی (‪ 8‬کیلومتر) داشت و می توانست‬ ‫گرفتن هرگونه نقش فعالی سرباز زدند‪.‬‬
‫از ارتفاع ‪ 1650‬تا ‪ 16400‬پایی (‪ 500‬تا ‪ 5000‬متر) شلیک شود‪ .‬آنها‬ ‫سپاه پاسداران به هیچ‌وجه از انجام این عملیات رویگردان نبود‪.‬‬
‫برای یافتن کشتی های بزرگ فلزی خریداری شده بودند‪ ،‬اما اولین بار علیه‬ ‫رطوبت بسیار باالی خلیج فارس در آن فصل‪ ،‬خدمه‌ی رادارهای زاریت را‬
‫مجبور می کرد متناوباً سیستم های خود را خاموش کنند و ایرانی ها از یکی‬
‫از این خاموشی ها برای نفوذ به محدوده‌ی االمیه استفاده کردند‪ .‬در روزهای‬
‫قبل از حمله‪ ،‬به عراقی ها توصیه شده بود مراقب هواپیماهای ایرانی که در‬
‫ارتفاع بسیار پایین روی دریا پرواز می کنند باشند‪ ،‬اما باز هم توسط غواصان‬
‫ایرانی که بیشترشان بین هفده تا بیست سال سن داشتند غافلگیر شدند‪.‬‬
‫محافظان االمیه خیلی زود سالح های خود را بر زمین گذاشتند و ایرانی ها‬
‫توانستند سکو را در ساعت ‪ 0800‬روز ‪ 3‬سپتامبر (‪ 12‬شهریور) به کنترل‬
‫خود درآورند‪ .‬اولین هواپیمای نیروی هوایی عراق احتماالً یک میگ‪21-‬آر‬
‫از پایگاه هوایی کوت بود که در شعیبیه مستقر شده بود و در ساعت ‪0611‬‬
‫در ارتفاع بسیار پایین بر سر صحنه رسید‪ .‬هواپیما با نزدیک شدن به االمیه‬
‫شروع به باال رفتن کرد که ایرانی ها به سمتش آتش گشودند و با یک توپ‬

‫میــراژ اف‪1.‬ای کیــو‪( 5-‬بــه شــماره ‪ )4568‬در ایــن تصویــر بــا تمــام جزئیــات مربوط‬ ‫آمادگی قبلی قطعات اصلی را برداشته و قطعاتی جعلی روی هواپیما بستند تا اطالعاتی نادرست‬
‫بــه ایــن نمونــه از جملــه میله ســوخت گیری و مخــزن رها شــونده ‪ 4400‬پونــدی دیده‬ ‫در مورد این هواپیمای پیشرفته در اختیار روس ها قرار گیرد‪ .‬روس ها هم بعد از برداشتن قطعات‬
‫می شــود‪ .‬بــر اســاس گفتــه خلبانــان ســابق عراقــی‪ ،‬پــرواز بــا ایــن هواپیمــا هنگامیکه‬ ‫حساس الشه باقیمانده را به عراق دادند و آنها هم به عنوان نماد پیروزی آن را در یک میدان‬
‫زیــر بــار ســنگین قــرار داشــت‪ ،‬مشــکل بــوده اســت‪( .‬مجموعه عکــس نویســندگان)‬ ‫به نمایش گذاشتند‪ .‬م‬

‫‪325‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫هواپیماهای عراقی تا چند ساعت بعد به کوبیدن سکوی غرق در آتش و‬
‫قایق های ایرانی اطراف آن پرداختند‪ .‬این حقیقت که تعداد پروازهای آنها‬
‫تا حدی کمتر از انتظار ایرانی ها بود اهمیت چندانی نداشت‪ ،‬چراکه نیروی‬
‫هوایی ایران بر اساس گزارش‌های سپاه پاسداران‪ ،‬به هیچ وجه وارد منطقه‬
‫نشد و هیچ پشتیبانی ای از نیروهای در حال عقب نشینی به عمل نیاورد‪.‬‬
‫گزارش‌های دیگر عنوان می کنند که علیرغم ناخشنودی سپاه پاسداران از‬
‫فقدان پوشش هوایی‪ ،‬نیروی هوایی ایران درواقع کم و بیش در منطقه فعال‬
‫بوده و اهداف عراقی را هدف قرار می داده و یک هواپیمای عراقی را نیز در‬
‫نزدیکی بوشهر سرنگون کرده است‪ .‬برخی از گزارش‌ها نیز مبین این امر‬
‫هستند که هلیکوپترهای هوادریای نیروی دریایی ایران خط تدارکاتی ای‬
‫را زیر آتش سنگین عراق برقرار ساخته بودند که بدون آن نیروهای سپاه‬
‫پاسداران هرگز نمی توانستند سکوی االمیه را به مدت دو روز حفظ کنند‪.‬‬
‫معلوم نیست که آنها چگونه تحت حضور مستمر هوایی عراق توانسته اند به‬
‫عملیات خود ادامه دهند‪ ،‬با وجود این‪ ،‬گزارش های ایرانی عنوان می کنند‬
‫که در این بازه‌ی زمانی آنها توانسته اند با شتاب دو رادار نظارت هوایی‪ ،‬یک‬
‫رادار رازیت و یک رادار جست‌وجوی دریایی‪ ،‬انواع مختلفی از تجهیزات‬
‫جنگ الکترونیک و اخالل‪ ،‬چندین مین‪ ،‬دوازده توپ ضدهوایی و دو پرتابگر‬
‫سام‪ 7-‬را اوراق و خارج کنند‪ .‬همچنین در جریان نبرد‪ ،‬یک ناوچه ی اوزا نیز‬
‫در نزدیکی البکر هدف قرار گرفت و سرانجام در آتش سوخت و غرق شد‪.‬‬
‫ایران بعدا ً مدعی شد که این عملیات تقریباً انتحاری باعث کاهش‬
‫قابل توجه توان جمع آوری اطالعات عراق در شمال خلیج فارس برای مدتی‬
‫متر پایین آمده بود‪ .‬سپس به سمت رأس غایر بر روی جزیره‌ی بوبیان رفته و در ارتفاع ‪2000‬‬
‫طوالنی شده است و بر اساس گزارش‌ها‪ ،‬نیروی هوایی ایاالت متحده مجبور‬
‫گردیده برای پر کردن این خالء تعداد عملیات های آواکس خود را افزایش‬
‫دهد‪ .‬نتیجه‌ی غیرمستقیم هم می توانست تشدید عزم عراق برای ضربه زدن‬
‫به اراده‌ی ایرانی ها برای جنگیدن باشد‪.‬‬
‫قایق های تندروی فایبرگالسی ایران در عملیات کربالی‪ 3-‬مورد استفاده‬
‫قرار گرفتند و بنابر گزارش‌ها نتایج حاصله رضایت بخش نبودند‪.‬‬
‫االمیه به‌شدت توسط بمب و راکت هدف قرار گرفت و خسارات و‬
‫تلفات سنگینی به بار آمد که فرماندهان سپاه پاسداران را وادار به بازنگری‬
‫تصمیمشان مبنی بر ماندن روی سکو کرد‪ .‬تا ساعت ‪ ،1000‬جنگنده های‬
‫عراقی دویست و یازده پرواز و هلیکوپترها نود و شش پرواز انجام دادند و‬
‫پس از آن نیروی دریایی عراق ناوچه های موشک انداز اوزا را اعزام کرد و‬
‫حمالت خود را بر خطوط تدارکاتی و قایق های نیروبر ایران متمرکز ساخت‪.‬‬
‫هرچند ایرانی ها توانسته بودند البکر را نیز عالوه بر تسلیحاتی که با خود به‬
‫االمیه برده بودند‪ ،‬با توپخانه‌ی دوربرد ساحلی نیز هدف قرار دهند که باعث‬
‫انفجارهای عظیمی بر روی سکو گردید‪ ،‬اما پس از دادن حدود شصت شهید‪،‬‬
‫سپاه پاسداران دستور ترک االمیه را صادر کرد‪ ،‬زیرا نیروهای اعزامی اکنون‬
‫دچار کمبود مهمات شده و توپ های باقیمانده هم به دلیل داغ شدن بیش‬
‫از حد از کار افتاده بودند‪ .‬این حقیقت که تا آن زمان یک سوخو‪ 22-‬توسط‬
‫یک سام‪ 7-‬ایرانی ساقط شده بود هم تغییری در اوضاع ایجاد نمی کرد‪.‬‬
‫هرگونه تالش برای نگه داشتن موقعیت کام ًال غیرمنطقی و انتحاری بود‪.1‬‬
‫‪ - 1‬بازجویی از خلبان اسیر شده‌ی سوخو‪ ،22-‬ستوان یکم عبدل اسماعیل غدایی از گردان‬
‫شصت و نهم نیروی هوایی عراق مستقر در پایگاه هوایی ناصریه نشان داد که عراقی ها فعاالنه از‬
‫حریم هوایی کویت و عربستان برای حمله به اهداف خود در خلیج فارس استفاده می کردند‪ .‬بر‬
‫اساس گفته‌ی خلبان عراقی او ابتدا به سمت جنوب و ام القصر پرواز کرده و سپس تا ارتفاع پانصد‬
‫متری به سمت البکر ادامه داده و از آنجا به طرف االمیه چرخیده بود که هدف دفاع هوایی ایران‬
‫بر روی االمیه قرار گرفت‪ .‬او تأیید کرد که نیروی هوایی عراق با هماهنگی نزدیک با کویتی ها‬

‫آیا می توانند یا نه؟‬

‫جابه‌جایی تقریباً کامل تمامی منابع موجود ایران در سپتامبر‬
‫‪( 1986‬شهریور ‪ )1365‬به اوج خود رسید و ماهواره های اطالعاتی ایاالت‬
‫متحده تأیید کردند که بیش از ششصد هزار نیرو در نزدیکی جبهه مستقر‬
‫شده اند‪ .‬احتمال زیادی می رفت که عملیات های موفق ایران علیه خطوط‬
‫کشتیرانی بین المللی و سکوهای دریایی عراق در خلیج فارس در ماه های‬
‫بعدی هم ادامه یابد‪ .‬در همین برهه‌ی زمانی نیروی هوایی ایران دوباره به‬
‫دلیل پناهنده شدن چندین خلبان به همراه هواپیماهایشان به عراق‪ ،‬دچار‬
‫آشفتگی و سرافکندگی گردید‪ .‬پیش زمینه‌ی این پناهندگی ها روشن نیست‪،‬‬
‫ظاهــراً نیــروی دریایــی ایــران از شــرکت در عملیــات کربــای‪ 3-‬خــودداری اما در مصاحبه با یکی از این افراد و همچنین منابع اطالعاتی ناشناس ایاالت‬
‫کــرد‪ ،‬هرچنــد می توانســت بــا اســتفاده از امکاناتــی کــه در اختیــار داشــت از متحده جزئیات بسیار جالب توجهی آشکار گردید و مشخص شد که این‬
‫قبیــل هاورکرافــت و اِی بــی‪212.‬اِی اس دبلیــو از ایــن عملیــات پشــتیبانی کنــد‪ .‬فرارها با دخالت طرف سومی همراه بوده است‪.‬‬
‫در ایــن تصویــر تجهیــزات فوق الذکــر در جریــان یــک مانــور رزمــی در ســال‬
‫به‌طور مستمر از جزیره‌ی بوبیان برای مأموریت های خود استفاده می کند‪.‬‬ ‫‪ )1367( 1988‬در دریــای عمــان دیــده می شــوند‪( .‬مجموعــه عکــس نویســندگان)‬

‫‪326‬‬
 ‫فصل ‪ :10‬مرحله ی هفتم؛ تبادل ضربات سخت‬

‫فهرستی از صد و سی و دو قطعه‌ی اف‪ 14-‬به همراه نه پرونده که شامل‬ ‫همه چیز در ‪ 2‬سپتامبر (‪ 11‬شهریور) آغاز گردید یعنی زمانیکه‬
‫قطعات زیادی از تامکت بودند‪ ،‬ارائه شد‪ .‬اهداف این گردهمایی عبارت بودند‬ ‫رسانه های عراق مدعی شدند در هفته‌ی قبل سه فانتوم در محوطه های‬
‫از‪ :‬مشخص شود آیا ایران قادر به تولید این قطعات خاص برای اف‪14-‬‬ ‫هوایی عراق بر زمین نشسته اند‪ .‬برای یک ناظر ناآگاه چنین حرکتی از‬
‫هست یا خیر؛ مشخص شود آیا ایران به کسی برای تولید قطعات پول‬ ‫سوی خلبانان ایرانی کام ًال بی معنی خواهد بود‪ .‬چرا خلبانان نیروی هوایی‬
‫می دهد یا اینکه آیا کسی جز ایران این قطعات را تولید می کند یا خیر و‬ ‫ایران باید هواپیمای خود را دو دستی تقدیم دشمن کنند؟ برای آنهایی که‬
‫اگر هست چه کسی؟‬ ‫با نیروی هوایی ایران در ارتباط بودند مبرهن است که بیشتر خلبانان به‬
‫نتایج این نشست نامعلوم هستند اما نتیجه‌ی کلی این بود که ایران در‬ ‫دالیل مختلف دست کم یک بار پناهنده شدن را مد نظر قرار داده بودند‬
‫حال تولید قطعات جایگزین برای ناوگان اف‪ 14-‬خود بود‪.‬‬ ‫که عمدتاً با افسران عقیدتی و هدایت غیرمنطقی جنگ هوایی مرتبط بود‪.‬‬
‫در همان حول و حوش زمانی‪ ،‬یک شبکه‌ی قاچاق قطعات اف‪ 14-‬از‬ ‫همچنین باید به خاطر داشت که برای خلبانانی که در اواخر ‪ 1980‬و اوایل‬
‫انبار نیروی دریایی ایاالت متحده در ناو یو اس اس کیتی هاوک‪ 4‬که شامل‬ ‫‪ 1981‬توسط بنی صدر از زندان آزاد شدند‪ ،‬عراقی ها نه فقط مهاجم بلکه‬
‫دو نفر از کارکنان بود‪ ،‬کشف شد‪ .‬آنها به‌خاطر ثبت شرکت های سوری در‬ ‫ناجی آنها از مرگ تقریباً حتمی بودند‪.‬‬
‫نیویورک و ارسال کامپیوترها و دیگر قطعات اف‪ 14-‬به ارزش هفت میلیون‬ ‫آخرین هواپیما از گروه فانتوم های فراری ذکر شده در رسانه های عراق‬
‫دالر به ایران از طریق لندن مجرم شناخته شدند‪.‬‬ ‫درحقیقت یک اف‪ 14-‬بود که در ‪ 1‬سپتامبر (‪ 10‬شهریور) پرواز کرد‪ .‬در‬
‫جریان پرواز افسر رهگیر رادار (کابین عقب) بعد از اینکه متوجه شد خلبان‬
‫دیگ جوشان‬ ‫تغییر مسیر داده و در ارتفاع پایین به سمت عراق می رود‪ ،‬با تصمیم خلبان‬
‫ً‬
‫نیروی هوایی عراق قطعا می دانست در اواخر اوت و اوایل سپتامبر‬ ‫برای پناهندگی مخالفت کرد و مشاجره‌ی سختی بین آن دو از طریق‬
‫‪( 1986‬شهریور ‪ )1365‬چیزی در نیروی هوایی ایران درست کار نمی کند‬ ‫رادیوی داخلی هواپیما درگرفت‪ .‬وقتی تامکت فرود آمد‪ ،‬هواپیما بالفاصله به‬
‫و از زمینگیری امنیتی ناوگان نیروی هوایی ایران (به دلیل پناهندگی ها)‬ ‫محاصره‌ی کارکنان آمریکایی در آمد و آنها با توقف هواپیما سریعاً مسئولیت‬
‫استفاده کرد و عملیات های خود را در خلیج شدت بخشید و چهار کشتی را‬ ‫هواپیمای مسلح به دو فونیکس را بر عهده گرفتند‪ .‬خلبان توسط آمریکایی ها‬
‫در ابتدای ماه هدف قرار داد‪ .‬همزمان حمالت بازدارنده‌ی گسترده ای به پشت‬ ‫بیرون برده شد‪ ،1‬حال آنکه افسر رهگیر به عراقی ها تحویل و تا آخر جنگ‬
‫جبهه ها صورت گرفت‪ ،‬زیرا منابع اطالعاتی ایاالت متحده گزارش کرده بودند‬ ‫به‌عنوان اسیر زندانی گردید‪ .2‬آمریکایی ها به‌طور قطع تامکت را به مکانی امن‬
‫که تمام مجوزهای خروج نیروهای مسلح ایران لغو شده و تأسیسات درمانی‬ ‫بردند و آن را برای بازرسی دقیق اوراق کردند‪ ،‬اما اینکه بعد از آن چه بر سر‬
‫در انتظار یک حمله‌ی نهایی دیگر به حالت آماده باش کامل درآمده اند‪.5‬‬ ‫هواپیما آمد‪ ،‬معلوم نیست‪.‬‬
‫اما اوضاع خیلی زود تغییر کرد و ایرانی ها با مشکالت فراوان در جابه‌جایی‬ ‫به غیر از این رویداد‪ ،‬جزئیات دیگری هم در اختیار است که نشان‬
‫نیروها و خسارات ناشی از حمالت بی وقفه علیه صادرات نفت مواجه شدند‪.‬‬ ‫می دهد این پناهندگی ها حاصل یک برنامه ریزی دقیق بوده اند‪ .‬دو ماه بعد‪،‬‬
‫پایانه‌ی اصلی صادرات نیز به الرک که تصور می شد از برد حمالت هوایی‬ ‫در ‪ 7‬دسامبر (‪ 16‬آذر)‪ ،‬گروه مشترک اطالعاتی پنتاگون به همراه سیا‪،‬‬
‫عراق خارج است برده شد‪ .‬درحقیقت این حرکت صادرات نفت را به‌طرز‬ ‫یک گروه از مهندسان ارشد گرومن و یک گروه نسبتاً بزرگ از مهندسان و‬
‫قابل توجهی از یک میلیون و ششصد هزار بشکه به هشتصد هزار بشکه در‬ ‫تکنسین های نیروی دریایی ایاالت متحده در یک گردهمایی دو هفته ای در‬
‫روز کاهش داد‪ .‬با وجود این نه‌تنها رفتن به خارک بسیار طوالنی تر بود‪ ،‬بلکه‬ ‫آزمایشگاه های فناوری های خارجی پنتاگون‪ 3‬شرکت کردند‪ .‬در این نشست‬
‫فقط دو نفتکش در هفته به خارک می رسیدند‪ .‬به‌عالوه خطر بارگیری در‬
‫‪ - 1‬به او در غرب پناهندگی دادند تا اینکه چند سال بعد به ضرب گلوله‌ی افراد ناشناس به خارک‪ ،‬نفتکش های انتقالی را مجبور کرد در خط لوله‌ی انعطاف پذیر گناوه‬
‫بارگیری کنند (فرآیندی که به‌جای دوازده ساعت سه روز طول می کشید)‬ ‫هالکت رسید‪.‬‬
‫‪ - 2‬تمام داستان های مربوط به انتقال اسرار اف‪14-‬ا ِی به روس ها توسط ایرانیان کام ًال بی پایه و و نفتکش هایی  که در  پایانه‌ی  دریایی  الرک  بارگیری می کردند در آب و‬
‫اساس هستند‪ .‬حتی چند سال بعد‪ ،‬پس از اینکه روس ها میگ‪ 29-‬و سوخو‪24-‬ام کِی به ایران هوای موسمی و بادهای شدید دوره ای که معموالً تا ماه سپتامبر (شهریور)‬
‫فروختند‪ ،‬باز هم اجازه‌ی پرواز با هیچ یک از هواپیماهای ساخت ایاالت متحده حتی اف‪5-‬اف‬
‫را هم پیدا نکردند!‬
‫‪4 - USS Kitty Hawk‬‬
‫‪ - 5‬در سالگرد شروع جنگ‪ ،‬یک رژه‌ی عظیم در تهران برگزار شد که در آن نه‌تنها غواصان با‬ ‫‪ - 3‬یک واحد بسیار محرمانه در پنتاگون که معموالً با دفتر فناوری های خارجی که بخشی‬
‫تجهیزاتشان بلکه کامیون های ضدشیمیایی با مخازن پاششی و اسکاد‪-‬بی ها به نمایش گذاشته‬ ‫از فرماندهی پشتیبانی نیروی هوایی ایاالت متحده است همکاری می کند‪ .‬این واحد مسئول‬
‫شدند‪ ،‬درحالیکه دوازده فروند اف‪14-‬ا ِی به همراه دیگر پرنده های نیروی هوایی و هوانیروز بر‬ ‫به‌دست آوردن و آزمایش سیستم های نظامی و تسلیحاتی خارجی نظیر میگ‪23-/21-/17-‬‬
‫فراز سر آنها پرواز کردند‪.‬‬ ‫ساخت شوروی می باشد‪.‬‬

‫‪327‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬
‫پمپاژ اهواز‪ ،‬یک ایستگاه پمپاژ دیگر در نزدیکی آغاجاری‪ ،‬تأسیسات نفتی‬
‫مارون در نزدیکی اهواز و کارخانجات نیشکر و کاغذ هفت‌تپه مورد حمالت‬
‫ویرانگر هوایی قرار گرفتند‪ .‬تلفات شامل هجده شهید و تعداد زیادی زخمی‬
‫بود‪.‬‬
‫کمتر از بیست و چهار ساعت بعد حمالت مشابهی تکرار شدند و هر‬
‫چهارده اسکله‌ی بارگیری خارک را از مدار خارج کردند‪ .‬این امر شرایط را‬
‫برای ایرانی ها که اکنون مجبور شده بودند تمامی نفتکش های انتقالی را به‬
‫گناوه منتقل کنند‪ ،‬بسیار دشوار ساخت‪ .‬صادرات نفت باز هم کاهش یافت‬
‫و اکنون حتی دویست هزار بشکه در روز‪ ،‬نفت پاالیش شده وارد می گردید‪.‬‬
‫بالفاصله پایگاه ششم شکاری دستور یافت تا به این عملیات های عراق پایان‬
‫دهد و در صبح ‪ 8‬اکتبر (‪ 16‬مهر) یکی از چند تامکتی که برای ایفای نقش‬
‫یک آواکس کوچک بهینه سازی شده بودند‪ ،‬بر فراز آسمان بوشهر گشت‬
‫می زد و به‌دقت منتظر حمله‌ی بعدی عراق بود‪ .‬کمی بعد از ساعت ‪0600‬‬
‫اولین هواپیماهای عراقی شناسایی شدند و بالفاصله دو اف‪ 14-‬از پایگاه‬
‫بوشهر به پرواز درآمدند و افسران رهگیر آنها کار رهگیری را آغاز کردند‪.‬‬
‫هرچند عراقی ها همچنان از اف‪ 14-‬وحشت داشتند اما علی الظاهر این‌بار با‬
‫آگاهی از محدودیت های ا ِی دبلیو جی‪ 9-‬تصمیم به ادامه دادن مسیر و نبرد‬
‫گرفتند و از تاکتیک  حمله‌ی  همزمان  چهار  هواپیما از جهات مختلف با‬
‫پشتیبانی سنگین جنگال استفاده کردند‪ .‬این تاکتیک قب ًال چندین بار جواب‬
‫داده بود‪ .‬مطابق معمول‪ ،‬عراقی ها کوشیدند با استفاده از برتری عددی‪،‬‬
‫گشتی های ایران را فریب داده و به سمت خود بکشند و به همین خاطر‬
‫بدون هرگونه تغییر مسیر و یا تغییر ارتفاع نزدیک شدند‪ .‬رادارهای آنها در‬
‫حالت غیرفعال قرار داشت و خلبانان منتظر بودند اهداف به محدوده‌ی‬
‫تسلیحات (یعنی تا ‪ 15-20‬مایل دریایی (‪ )28-37‬کیلومتری) برسند و‬
‫آنگاه رادار را روشن کرده‪ ،‬بر روی اهداف قفل و دو موشک از فاصله‌ی‬
‫‪ 10-13‬مایل دریایی (‪ 18/2-24‬کیلومتری) شلیک کنند‪ .‬با وجود این‪،‬‬
‫تامکت پیشرو موشک فونیکس خود را فعال نموده و از فاصله‌ی زیاد آن را‬
‫شلیک کرد و یکی از میراژها را هدف قرار داد و مابقی را به وحشت انداخت‪.‬‬
‫باقیمانده‌ی دسته‌ی عراقی اکنون بدون پوشش مانده بودند و رهگیر زمینی‬
‫عراق چند ثانیه دیر به آنها هشدار داد‪ .‬درحالیکه دست کم دو میراژ اف‪1.‬‬
‫توانستند به خارک رسیده و یک اسکله‌ی بارگیری را هدف قرار دهند‪ ،‬دو‬
‫تامکت با مابقی دسته درگیر شده و آنها را بالفاصله پراکنده ساختند‪ .‬این‌بار‬
‫دیگر عراقی ها نمی توانستند دور زده و فرار کنند و جنگ و گریزی سهمگین‬
‫در جنوب بوشهر درگرفت که کام ًال در دید کشتی های نیروی دریایی ایاالت‬
‫متحده قرار داشت‪ .‬خلبانان عراقی که گیر افتاده بودند‪ ،‬نهایت تالش خود را‬
‫برای بقا به خرج دادند و با شلیک موشک های هوا به هوا رهگیرهای ایرانی‬
‫را وادار به انجام مانورهای گریز کردند‪ .‬هرچند یکی از اف‪14-‬ها مورد اصابت‬
‫‪1 - Angel‬‬
‫چندین گلوله قرار گرفت‪ ،‬اما هیچکدام سرنگون نشدند و دو جنگنده‌ی‬
‫عراقی از بین رفتند‪.‬‬
‫در این میان عملیات های ایران هم ادامه می یافتند‪ .‬در ‪ 11‬اکتبر‬
‫ادامه می یافتند‪ ،‬دچار مشکل بودند‪ .‬اما این خط لوله‌ی منفرد حسنش این‬
‫بود که آسیب پذیری کمتری نسبت به حمالت هوایی عراق داشت‪.‬‬
‫در ‪ 25‬سپتامبر (‪ 3‬مهر) عراق یک حمله‌ی عمده‌ی دیگر علیه اهداف‬
‫صنعتی واقع در عمق خاک ایران انجام داد و کارخانه هایی را در اراک و‬
‫اصفهان بمباران کرد‪ .‬اولین دو دسته ی چهار فروندی میراژ اف‪1.‬ای  کیو‪4 -‬‬
‫به کارخانه های هپکو‪ ،‬آذر آب و آلومینیوم اراک حمله کردند‪ .‬در این حمله از‬
‫شانزده موشک اِی اس‪30.‬ال و بمب های لیزری استفاده شد‪ .‬هپکو تجهیزات‬
‫سنگین ساخت و ساز نظیر بولدوزر‪ ،‬لودر و بیل مکانیکی تولید می کرد‪ .‬آذر‬
‫آب واحدهای بخار برای نیروگاه های حرارتی می ساخت‪ .‬مجتمع صنایع‬
‫دفاعی اصفهان که با کمک سوئدی ها ساخته می شد نیز هدف هشت موشک‬
‫اِی اس‪30.‬ال قرار گرفت که از آن تعداد فقط سه تا عمل کردند‪ .‬ارتفاع‬
‫پروازی آنها آنقدر کم بود که خلبانان در داخل کابین دیده می شدند‪ .‬آنها‬
‫به‌صورت موازی پشت سر هم پرواز می کردند و در مسیر بازگشت یک روستا‬
‫را به رگبار گلوله بستند‪ .‬پاسخ ایران سه روز بعد در قالب یک حمله‌ی بزرگ‬
‫شکل گرفت‪ .‬اف‪4-‬ای های پایگاه ششم شکاری ایستگاه پمپاژ نفت رومیله‬
‫و مخازن نفت جنوب غرب بصره را بمباران کردند‪ .‬فانتوم ها عصر همان روز‬
‫برای حمله به مرکز کنترل کامپیوتری بازگشتند‪.‬‬
‫ماه اکتبر (مهر) با حمالت بیشتر عراق آغاز شد‪ .‬در ‪ 1‬اکتبر (‪ 9‬مهر)‬
‫نفتکش انتقالی قبرسی به نام آنجل‪ 1‬درحین ترک خارک هدف یک اگزوست‬
‫واقع شد‪ .‬تنها دو روز بعد نفتکش انتقالی فری انترپرایز‪ 2‬متعلق به مالت که‬
‫به سیستم جنگ الکترونیک بریتانیایی و رهاساز چف مجهز بود هدف قرار‬
‫گرفت‪ .‬هر دو کشتی با خوش شانسی از هر گونه آسیب جدی ای در امان‬
‫ماندند‪ .‬در اواخر بعدازظهر ‪ 6‬اکتبر (‪ 14‬مهر)‪ ،‬حوالی ساعت ‪ ،1645‬عراقی ها‬
‫با دسته ای متشکل از حداقل دوازده جنگنده به خارک حمله کردند‪ .‬در‬
‫طول حمله‪ ،‬میراژها توانستند دست کم یک موضع آی‪-‬هاوک را با هدف‬
‫قرار دادن رادار هدایت کننده‌ی آن با موشک ضدرادار از گردونه خارج کنند‬
‫و چندین اسکله‌ی بارگیری در آذرپاد را با تعداد زیادی موشک اِی اس‪30.‬ال‬
‫بکوبند‪ .‬با وجود این‪ ،‬مهاجمین در خروج از منطقه‌ی چابک عمل نکردند‬
‫و یکی از آنها توسط دفاع هوایی سرنگون شد‪ .‬لحظاتی بعد (حدودا ً دوازده‬
‫دقیقه) در ‪ 40‬مایل دریایی (‪ 74‬کیلومتری) غرب خارک‪ ،‬تامکت های ایرانی‬
‫دو میراژ که به نفتکش یونانی فاروشیپ ال (فریدوم شیپ ال؟)‪ 3‬در ‪80‬‬
‫کیلومتری جنوب خارک با یک اگزوست آسیب زده بودند را رهگیری کردند‪.‬‬
‫در یک درگیری کوتاه‪ ،‬میراژ پیشرو سرنگون شد و خلبانش با چتر بیرون‬
‫پرید‪ ،‬درحالیکه خلبان هواپیمای همراه او دستپاچه شد و درون دریا افتاد‪.‬‬
‫در این روز دیگر اهداف اقتصادی ایران از گزند حمالت هوایی عراق در امان‬
‫نماندند‪ .‬پاالیشگاه گاز بیدبلند (بین بهبهان و آغاجاری)‪ ،‬واحد یک تأسیسات‬
‫‪2 - Free Enterprise‬‬
‫)?‪3 - Faroship L (Freedomship L‬‬
‫‪328‬‬
 ‫فصل ‪ :10‬مرحله ی هفتم؛ تبادل ضربات سخت‬

‫توسط شرکت های سوئدی ساخته می شد و قرار بود به‌زودی شروع به کار‬
‫کند‪ .‬تلویزیون عراق همان شب تصاویر دوربین اسلحه ی هواپیماهای مهاجم‬
‫را پخش کرد‪.‬‬
‫حمله ی دوم توسط چهار میراژ اف‪1.‬ای کیو انجام شد که تمامی‬
‫بخش های اصلی پاالیشگاه شیراز را هدف قرار داد و تلفات سنگینی به‬
‫بار آورد و آن را از مدار خارج کرد‪ .‬باز هم نیروی هوایی ایران کوشید برای‬
‫جبران مافات پاالیشگاه جدید کرکوک که در دوازده کیلومتری غرب شهر‬
‫و بیست کیلومتری جنوب پاالیشگاه قدیمی بود و به تازگی مورد حمله‬
‫پاسداران قرار گرفته بود را بمباران کند‪ ،‬اما خسارات ناشی از این حمله‬
‫ناچیز بودند‪.‬‬
‫نیروی هوایی عراق در خلیج فارس نیز فعال بود و اولین حمله‌ی‬
‫شبانه‌ی ضدکشتی خود را باز هم علیه نفتکش یونانی فاروشیپ ال (فریدوم‬
‫شیپ ال؟) این‌بار در ‪ 14‬مایل دریایی (‪ 28‬کیلومتری) بوشهر انجام داد‪.‬‬
‫سیستم های جنگ الکترونیک مستقر بر روی کشتی هیچ هشداری به خدمه‬
‫ندادند‪ ،‬اما خسارت وارده به کشتی گسترده نبود‪ .‬حمله‌ی بعدی عراق به‬
‫خارک در ‪ 14‬اکتبر (‪ 22‬مهر) با سرنگونی یکی از دو مهاجم به دست یک‬
‫تامکت در نزدیکی بوشهر نافرجام ماند‪ .‬مابقی دسته‌ی عراقی بالفاصله به‬
‫سمت شمال غرب چرخیده و فرار کردند‪ .‬در همین حین در اقدامی چالش‬
‫برانگیز‪ ،‬به نیروی دریایی ایران دستور داده شد تا تمامی کشتی های در‬
‫حال عبور از تنگه‌ی هرمز را برای یافتن محموله های نظامی عازم عراق‬
‫بازرسی کند‪ .‬تمام ناوهای جنگی ایران برای این منظور مورد استفاده قرار‬
‫گرفتند و خیلی زود تعداد عملیات های بازرسی به بیست عدد در روز رسید‪.‬‬
‫ناوچه های کالس سام در این میان بیشترین نقش را بر عهده داشتند‪ .‬در ‪17‬‬
‫اکتبر (‪ 25‬مهر) ناو سبالن به نفتکش پانامایی فایو بروکس‪ 1‬که از پایانه‌ی‬
‫االحمدی می آمد‪ ،‬حمله کرد و آن را با یک موشک سی کیلر‪ 2‬در فاصله‌ی‬
‫سه مایلی ساحل عمان از بین برد‪ .‬ده نفر از خدمه‌ی این کشتی کشته‬
‫شدند‪ .‬حمله‌ی بعدی سی کیلر سه روز بعد انجام شد و نفتکش کویتی‬
‫خالی الفیها شب هنگام از ناحیه‌ی عقب هدف قرار گرفت‪ .‬این درحقیقت‬
‫تغییر تاکتیک از حمالت روزانه‌ی هلیکوپتری بود‪ .‬کشورهای جنوب خلیج‬
‫فارس خواستار حضور یک نیروی دریایی قدرتمند برای مداخله و بازداشت‬
‫اینگونه حمالت شدند‪.‬‬
‫(‪ 19‬مهر) نیروهای ویژه ی سپاه پاسداران یک حمله‌ی کماندویی (عملیات‬
‫فتح‪ )1-‬در شمال عراق انجام دادند و تأسیسات نفتی بابا گورگور و خطوط‬
‫نفتی نزدیک کرکوک و نیز فرودگاه آن شهر‪ ،‬پایگاه هوایی محلی و سه‬
‫موضع موشکی زمین به هوای محافظ آن را در ‪ 81‬مایل دریایی (‪150‬‬
‫کیلومتری) عمق خاک آن کشور هدف قرار دادند‪ .‬چریک های کرد طالبانی‬
‫هم در این حمالت موفق شرکت داشتند‪ .‬سه هلیکوپتر و هواپیمای سبک‬
‫از روی تپه های اطراف پایگاه هوایی کرکوک هدف آتش خمپاره قرار گرفته‬
‫و از بین رفتند‪ .‬آتش مداوم خمپاره مانع از بلند شدن اضطراری هواپیما‬
‫از پایگاه شد و درنتیجه بالفاصله درخواست کمک گردید و دو هواپیما از‬
‫موصل اعزام شدند تا با زدن منور اوضاع را بررسی کنند‪ .‬ایرانی ها ایستگاه‬
‫شنود و اخاللگری سقزلی که مانع از عملیات نیروی هوایی ایران بر فراز‬
‫منطقه می شد را نابود کردند‪.‬‬
‫چنانچه انتظار می رفت‪ ،‬پاسخ عراق دو حمله‌ی دقیق علیه مجتمع‬
‫صنایع دفاعی زرین‌شهر در جنوب غرب اصفهان و پاالیشگاه نفت شیراز در‬
‫‪ 12‬اکتبر (‪ 20‬مهر) بود‪ .‬آسیب وارده به هر دو هدف قابل توجه بود‪ .‬اولین‬
‫حمله در ساعت ‪ 1400‬و با استفاده از شش فروند میراژ اف‪1.‬ای کیو‪ 4-‬انجام‬
‫شد که به شهادت سیزده نفر و مجروح شدن چندین تن منجر شد‪ .‬دو فروند‬
‫از هواپیماهای مهاجم موشک های ضدرادار آرمات حمل و در ارتفاع ‪15000‬‬
‫پایی (‪ 4572‬متری) پرواز می کردند تا توجه رادارهای دفاع هوایی ایران را‬
‫به خود مشغول کنند‪ .‬چهار فروند دیگر با پرواز در ارتفاع ‪ 150‬پایی (‪45‬‬
‫متری) به دقت اهداف خود را مورد اصابت قرار دادند‪ .‬مجتمع مهمات سازی‬

‫برادران کالمی و رفتاری‬

‫رهبران ایران به‌خوبی می دانستند که چرخ اوضاع آهسته اما پیوسته‬
‫بر علیه ایران می چرخد‪ .‬نیروهای مسلح ایران که با مشکالت صدور نفت‬
‫در اثر حمالت بسیار دقیق هوایی عراق مواجه بودند‪ ،‬درگیر آماده سازی‬
‫برای یک حمله‌ی سرنوشت ساز دیگر علیه عراق می شدند و با وجود این‬
‫یــک اف‪4-‬ای در حــال چرخــش بــر روی کشــتی های نیــروی دریایــی ایــران‪.‬‬
‫‪1 - Five brooks‬‬ ‫نیــروی هوایــی و دریایــی ایــران اغلــب بــه صــورت مشــترک عملیــات می کردنــد و‬
‫‪2 - Sea Killer‬‬ ‫همــکاری آنهــا در طــول جنــگ مثــال زدنــی بــود‪( .‬مجموعــه عکــس نویســندگان)‬

‫‪329‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫فرودگاه کرمان را تقویت کرد‪ .‬حمله‌ی مؤثر دیگر میراژها در آن روز علیه‬ ‫قادر نبودند به‌نحوی مناسب به روش جدید تهاجمی عراق پاسخ دهند‪.‬‬
‫نیروگاه برق‌آبی سد دز (شهید عباسپور) بین مسجد سلیمان و اندیمشک‬ ‫خلبانان عراقی اکنون نشان می دادند که آماده‌ی مواجهه با خطر و حمله‬
‫بود‪ .‬دو میراژ اِی اس‪30.‬ال و بمب های لیزری خود را بر روی تأسیسات واحد‬ ‫به هر هدف ممکن هستند‪ .‬حتی دفاع ضدهوایی نیروی هوایی ایران هم‬
‫یک و دوی برق‌آبی‪ ،‬ترانسفورماتور و شش واحد تولید نشانه رفتند‪ .‬این‬ ‫شروع به تحمل ضربات سنگین کرده بود و نیروی هوایی عراق چندین‬
‫حمله باعث شد چهار واحد تولید دویست و سی کیلوواتی برای مدتی از کار‬ ‫مأموریت چشمگیر را با سطوح قابل توجه غافلگیری انجام داد‪ .‬به‌عنوان‬
‫بیافتند‪ .‬پاسخ ایران محدود به شلیک اسکاد‪-‬بی به بغداد و فعالیت هوایی‬ ‫مثال در ‪ )1365( 1986‬نیروی هوایی عراق دور جدیدی از حمالت دوربرد‬
‫محدود به بمباران ساختمان های نظامی در جنوب شرق سلیمانیه توسط‬ ‫را آغاز کرد‪ ،‬اما نه در خلیج فارس بلکه علیه فرودگاه بین المللی شیراز و‬
‫یک جفت اف‪ 5-‬بود‪.‬‬ ‫پایگاه هفتم شکاری‪ .‬هدف اصلی عراق در ‪ 15‬اکتبر ‪ 23( 1986‬مهر) ظاهرا ً‬
‫رهبری عراق آشکارا مصمم بود توان نبرد ایران را به زانو درآورد و‬ ‫پایگاه هفتم شکاری یعنی مرکز اصلی ترابری و آموزش خلبانی جت نیروی‬
‫رهبری ایران را با چشاندن طعم جنگ تمام‌عیار‪ ،‬قبل از انجام حمله‌ی‬ ‫هوایی ایران بود‪ .‬نیروی هوایی عراق بعد از حمله مدعی نابودی بیست و سه‬
‫زمینی دیگر به ستوه آورد‪ .‬روز بعد ایستگاه پمپاژ نفت نزدیک گچساران و‬ ‫فروند هرکولس بر روی خط پرواز شد‪ .‬درحقیقت سه سوخت رسان راهبردی‬
‫بهبهان و سکوهای نفتی رشادت (رستم سابق) و سلمان (ساسان سابق) مورد‬ ‫بوئینگ ‪ 747‬نیروی هوایی ایران درحالیکه در قسمت تعمیر نگهداری بودند‪،‬‬
‫حمله‌ی نیروی هوایی عراق قرار گرفتند‪ .‬اصابت چند بمب به رشادت (واقع‬ ‫در حمله‌ی میراژها به آتش کشیده شدند‪ .‬دو فروند از ‪747‬ها کام ًال سوختند‬
‫در جنوب الوان) باعث شهادت دو نفر و مجروح شدن هفت نفر از کارکنان‬ ‫و از بین رفتند‪ .‬آنها یک روز قبل به پایگاه هفتم شکاری منتقل شده و در‬
‫شرکت ملی نفت ایران شد‪ .‬با وجود این‪ ،‬جنگنده های عراقی به اشتباه به‬ ‫زمان حمله با فاصله ی کمی از یکدیگر در فضای باز پارک شده بودند‪.1‬‬
‫یک سکوی متعلق به ابوظبی در نزدیکی ساحل امارات هم حمله کردند‪.‬‬ ‫جمبوجت سوم تا بیست درصد آسیب دید‪ .‬در این حمله‌ی ویرانگر تعداد‬
‫ایران دو روز بعد تالش کرد با فرستادن یک فانتوم برای حمله به البکر تالفی‬ ‫زیادی تجهیزات زمینی و ساختمان های پایانه و پشتیبانی از بین رفته یا‬
‫کند‪ ،‬اما بمب ها همگی به درون آب افتادند‪ .‬بر اساس گفته‌ی فرمانده نیروی‬ ‫به‌شدت آسیب دیدند‪ .‬طبق گزارش‌ها همه‌ی این ویرانی ها توسط شش‬
‫هوایی عراق‪ ،‬مارشال هوایی حمید شعبان‪ ،‬تا ‪ 17‬اکتبر (‪ 25‬مهر) این نیرو‬ ‫بمب و موشک ا ِی  اس‪30.‬ال رقم خوردند و گودال هایی به عمق یک و نیم‬
‫در راستای برنامه ای هماهنگ برای توقف صادرات نفت از خارک‪ ،‬دویست و‬ ‫متر در بتن ضخیم محوطه‌ی تعمیر نگهداری ایجاد گردیدند‪ .‬با وجود این‪،‬‬
‫چهل و یک بار به آن جزیره حمله کرده بود‪ .‬او قول داد این حمالت تا زمانی‬ ‫دفاع ضدهوایی پایگاه و فرودگاه کام ًال غافلگیر شدند و نتوانستند به‌سرعت‬
‫که ایران بر سر میز مذاکره با عراق بنشیند‪ ،‬تشدید خواهند شد‪ .‬حمالت‬ ‫پاسخ مناسبی بدهند‪ .‬همین امر دست عراقی ها را باز گذاشت تا دور بزنند‬
‫مؤثر به پاالیشگاه های نفت ایران باعث کمبود‪ ،‬گازوئیل‪ ،‬نفت سفید و بنزین‬ ‫و ساختمان های پایانه و تشریفات‪ ،‬برج مراقبت و یک بوئینگ ‪200-737‬‬
‫خطوط هوایی ایران را که از بندرعباس آمده بود و مسافران آن در حال پیاده‬
‫شده بودند را به رگبار ببندند‪.2‬‬
‫چندین گلوله و احتماالً یک راکت هدایت ناپذیر به عقب کابین هواپیما‬
‫برخورد کردند و با ایجاد آتش باعث شهادت شش نفر و زخمی شدن سی تن‬
‫دیگر گردیدند‪ .‬یک اِی اس‪30.‬ال هم به صنایع الکترونیک شیراز شلیک شد‬
‫که ظاهرا ً خسارتی در پی نداشته است‪ .‬میراژهای عراقی از سمت غرب و در‬
‫ارتفاع بسیار پایین به هدف نزدیک شدند و به‌جای باندهای پرواز‪ ،‬محوطه‌ی‬
‫تعمیر و نگهداری مقابل پایانه‌ی اصلی را هدف قرار دادند‪ .‬با وجود این‪ ،‬منابع‬
‫اطالعاتی ایران بعدا ً اظهار داشتند که هواپیماها در بازگشت به سمت جنوب‬
‫رفته و برای سوخت گیری در یک پایگاه هوایی ابوظبی فرود آمدند‪ .‬به‌دنبال‬
‫این رویداد‪ ،‬نیروی هوایی ایران باشتاب چندین هواپیمای خود را از شیراز‬
‫به فرودگاه کرمان برد و با این کار شایعه ی آماده شدن عراق برای حمله به‬
‫‪ 15‬اکتبــر ‪ 23( 1986‬مهــر ‪ :)1365‬بوئینــگ ‪ 737‬هواپیمــای جمهــوری‬
‫اســامی ایــران در نقطــه ی پایــان حملــه هوایــی راکتــی عــراق قــرار گرفــت‪.‬‬
‫‪ -1‬عراقی ها قطعاً توسط اطالعات ماهواره ای از این امر مطلع شده بودند‪.‬‬
‫در ایــن حملــه بــه فــرودگاه شــیراز تنــی چنــد از شــهروندان ایرانــی بــه‬
‫شــهادت رســیدند‪ .‬نیــروی هوایــی عــراق بــه جــای آن مدعــی نابــودی‬ ‫‪ - 2‬در این حمله به رمپ پرواز فرودگاه آسیب رسید و یک فروند هواپیمای مسافربری بوئینگ‬
‫مورد برخورد بمب قرار گرفت و هیچ گونه بمب یا راکت به هواپیماهای نظامی اصابت نکرد‪.‬‬
‫بیســت و ســه فرونــد ســی‪ 130-‬شــد‪( .‬مجموعــه عکــس نویســندگان)‬ ‫یادداشت سرهنگ خلبان فریدون علی مازندرانی بر متن‪.‬‬

‫‪330‬‬
 ‫فصل ‪ :10‬مرحله ی هفتم؛ تبادل ضربات سخت‬

‫تأسیسات نظامی اُقرا و الکومیِت در روزهای پیایند‪ ،‬پاسخ داد‪ .‬مناطق‬
‫مسکونی کوت در صد و پنجاه کیلومتری جنوب بغداد به‌شدت توسط‬
‫نیروی هوایی ایران بمباران گردیدند‪ .‬اما این عراقی ها بودند که نقطه‌ی‬
‫پایان بر درگیری های اکتبر را گذاشتند و در ‪ 30‬اکتبر (‪ 8‬آبان) با هجده‬
‫فروند هواپیما به پاالیشگاه نفت کرمانشاه حمله کردند و خسارات زیادی‬
‫به مخازن و دیگر تأسیسات وارد آوردند‪ .‬آتش حاصل از این حمله آنچنان‬
‫گسترش یافت که کسی نمی توانست به مرکز پاالیشگاه نزدیک شود و تا‬
‫عصر‪ ،‬انفجارهای عظیم و شعله های آتش که مجتمع را دربرگرفته بود از‬
‫فاصله‌ی ‪ 45‬کیلومتری دیده می شدند و دود آسمان کرمانشاه را تیره و تار‬
‫کرد‪ .‬عراق مصمم بود نگذارد ایران پاالیشگاه کلیدی خود در کرمانشاه را‬
‫که برای خودروهای نظامی بنزین تولید می کرد‪ ،‬تعمیر کند‪ .‬در همین حال‬
‫عراق هم یک میگ‪ 23-‬در حمله به یک شهر نزدیک کرمانشاه از دست داد‪.‬‬
‫خلبان آن به احتمال زیاد توسط مردم خشمگین شهر کشته شد‪ ،‬زیرا مردم‬
‫را در خیابان ها به گلوله بسته بود و باعث شهادت بیست نفر و مجروح شدن‬
‫عده‌ی زیادی گردیده بود‪.‬‬
‫ایران در موقعیتی نبود که بتواند عملیات بزرگی را به این زودی ها‬
‫ترتیب دهد‪ .‬درحقیقت ایرانی ها بدون اقالم آمریکایی که توسط مقامات‬
‫ایاالت متحده در پاییز ‪ )1364( 1985‬متوقف شده بودند و تنها با استفاده از‬
‫تجهیزات درجه د ِو اسرائیلی‪ ،‬حتی اگر ابتکار عمل را نیز به دست می گرفتند‪،‬‬
‫امیدی به پیروزی دربرابر عراق نداشتند‪ .3‬درحقیقت مذاکرات مخفیانه با‬
‫ایاالت متحده شکست خورده بودند‪ .‬سفر عجوالنه ی مک فارلین و سرهنگ‬
‫نورث به ایران در ماه می (اردیبهشت) هم موفقیت آمیز نبود‪ .‬حتی در‬
‫‪ 3‬جوالی (‪ 12‬تیر) محموله ای شامل هفت تن تسلیحات ساخت ایاالت‬
‫متحده و قطعات یدکی فانتوم و تامکت که توسط اسرائیلی ها سازماندهی‬
‫شده بود‪ ،‬بعد از سفری از طریق اسپانیا و یوگوسالوی به ایران رسید و‬
‫پس از آن تا آخر تابستان فقط یک محموله تحویل گردید‪ .‬در ‪ 3‬اوت (‪12‬‬
‫مرداد) یکی از گروگان های آمریکایی در لبنان در ازای نیاز فوری به قطعات‬
‫هاوک و رادارهای تی پی اس‪ 43-‬آزاد شد‪ .‬عراقی ها با استفاده‌ی روزافزون از‬
‫موشک های ضدرادار فرانسوی و روسی خود خسارات سنگینی به آنها وارد‬
‫آورده بودند‪ .‬با وجود آنکه ایرانی ها برای تحویل بیشتر قطعات ام آی ام‪23 -‬بی‬
‫فشار می آوردند‪ ،‬تمامی محموله های دیگر به‌خصوص محموله ی بزرگی که‬
‫حاوی تعداد زیادی اِی آی ام‪ ،7-‬اِی آی ام‪ 9-‬و اِی آی ام‪ 54 -‬و دیگر موشک ها‬
‫و همچنین قطعات یدکی اف‪ 4-‬و اف‪ 14-‬بود و توسط گروهی از کارکنان‬
‫نیروی دریایی ایاالت متحده در سوبیک ب ِی‪ 4‬سازماندهی شده بود‪ ،‬توسط‬
‫فردی بود به نام کارلوس کاردوین که از طریق یک تاجر لبنانی به نام ناصر بدوان با مقامات عراقی‬
‫‪ - 3‬به‌عنوان شاهدی بر مشکالت اساسی ایرانیان در آن زمان‪ ،‬در شب ‪ 2‬نوامبر (‪ 11‬آبان)‪ ،‬یک‬
‫هواپیمای سی‪ 130-‬نیروی هوایی ایران که اعضای لشگر زرهی هشتاد و هشتم زاهدان را از‬
‫کرمانشاه به زاهدان می برد‪ ،‬در نزدیکی باند فرودگاه زاهدان سقوط کرد و تمام نود و هشت مسافر‬
‫کردن عراق در جنگ با ایران‪ ،‬سرگرد احمد عدنان القیسی‪ ،‬محمد حسن مقیسه‪ ،‬سوره مهر‪،‬‬
‫و خدمه اش به شهادت رسیدند‪ .‬طبق گزارش‌ها خلبان با مشکل ساده ای در ارتفاع‌سنج مواجه‬
‫شده و به دامنه‌ی تپه خورده بود‪.‬‬
‫‪ - 2‬در میان اطالعات به‌دست آمده از خلبان عراقی مشخص شد که حدود هفت ماه قبل چهار‬
‫‪4 - Subic Bay‬‬
‫گشت و صف های طوالنی درمقابل پمپ بنزین ها شکل گرفت‪.‬‬
‫با وجود این‪ ،‬پس از سه روز آرام‪ ،‬در ‪ 20‬اکتبر (‪ 28‬مهر)‪ ،‬یک حمله‌ی‬
‫هوایی بزرگ دیگر توسط بیش از بیست سوخو‪ 20-‬علیه قطارهای نیروبر‬
‫در ایستگاه اندیمشک به اجرا درآمد‪ .‬حدود هفتادوسه واگن خالی بمباران‬
‫و گلوله باران شدند و تلفاتی در میان کارکنان محلی حادث گشت‪ .‬در ‪23‬‬
‫اکتبر (‪ 1‬آبان) بزرگ ترین حمله‌ی طراحی شده تا آن زمان با حدود پنجاه‬
‫هواپیما علیه اهداف متعددی در اطراف آبادان و خرمشهر به انجام رسید‬
‫تا مانع از حمله‌ی نهایی احتمالی ایرانیان گردد‪ .‬روز بعد تقریباً تمامی‬
‫شهرهای بزرگ و کوچک غرب کشور به‌عالوه ی فرماندهی سپاه پاسداران‬
‫و پایگاه هوانیروز کرمانشاه توسط هواپیماهای عراقی بمباران شدند که در‬
‫جریان آنها یک سوخو‪ 22-‬توسط دفاع هوایی کرمانشاه و یکی هم توسط‬
‫جنگنده های ایرانی سرنگون شد‪ .‬دو پایگاه نظامی توسط بمب های خوشه ای‬
‫ساخت شیلی‪ 1‬که از هجده فروند هواپیما ریخته شدند‪ ،‬مورد حمله قرار‬
‫گرفتند‪ .‬سوخوی سرنگون شده توسط ستوان یکم خالد مهدی عباس از‬
‫پایگاه هوایی البکر (‪ 65‬کیلومتری سامرا) هدایت می شد که حمله را با‬
‫همراهی سه سوخو‪ 22-‬و هشت میگ‪ 23-‬انجام می داد‪ .‬حمله ی گسترده‬
‫علیه پایگاه هوانیروز در نزدیکی کرمانشاه که انتظار می رفت فعاالنه در‬
‫حمالت آینده‌ی ایران نقش بازی کند‪ ،‬در ‪ 25‬اکتبر (‪ 3‬آبان) تکرار شد و باز‬
‫هم یک هواپیما در جریان حمله به زیر کشیده شد‪ .‬ظاهرا ً عراق یک هواپیما‬
‫هم در ده کیلومتری شمال بندر االحمدی به موشک های زمین به هوای‬
‫کویتی که آن را با یک فانتوم ایرانی اشتباه گرفته بودند واگذار کرد‪.‬‬
‫سپس در ‪ 28‬اکتبر (‪ 6‬آبان) حمله ی دیگری اجرا شد و در طی‬
‫آن شش میگ‪23-‬بی  ان و سه سوخو‪22-‬ام‪3-‬کِی به پایگاه چهارم شکاری‬
‫دزفول و مواضع نظامی اطراف آن حمله کردند‪ .‬سوخوها مسلح به موشک های‬
‫ضدرادار خا‪ 28-‬بودند و وظیفه داشتند رادارها و موشک های زمین به هوای‬
‫ایران را خنثی کنند‪ .‬با وجود این باز هم یک سوخو‪ 22-‬توسط دفاع هوایی‬
‫ایران شکار شد و خلبانش به اسارت درآمد‪ .2‬اما گویا عراقی ها قصد نداشتند‬
‫به حمالت ماه اکتبر خاتمه دهند‪ .‬صبح روز بعد‪ ،‬بیست و یک میگ‪ 23-‬و‬
‫سوخو‪ 22-/20-‬بی رحمانه چندین ساختمان نظامی و مناطق مسکونی در‬
‫اسالم آباد غرب و کرمانشاه را با بمب های خوشه ای و رگبار گلوله هدف‬
‫قرار دادند و خسارات عمده و تلفات بسیاری به بار آوردند‪ .‬ایران با بمباران‬
‫‪ - 1‬این بمب ها در بندری به نام «ایکیکی» ساخته می شدند و یک هواپیمای باری عراقی ماهی‬
‫یکبار در مکانی دور از انظار فرود می آمد و محصوالت این شهر را بار می زد‪ .‬صاحب این کارخانه‬
‫ارتباط برقرار کرد‪ .‬در آغاز سال ‪ )1362( 1984‬اولین محموله به قیمت بیست و یک میلیون‬
‫دالر تحویل داده شد و کار به جایی رسید که کاردوین سه چهارم از درآمد صد میلیون دالری‬
‫خود را از طریق صدور اسلحه به عراق تأمین می کرد‪ .‬مترجم به نقل از‪ :‬محرمانه‪ ،‬اسرار مسلح‬
‫چاپ چهارم ‪ ،1392‬صص ‪.43-44‬‬
‫خلبان عراقی برای آموزش کار با بمب های لیزری به فرانسه اعزام شده بودند‪.‬‬

‫‪331‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬
‫افکار عمومی ایاالت متحده خوش نیامده بود‪ .‬حتی با وجود اینکه ایران‬
‫گروگان های آمریکایی را کمی بعد از آغاز جنگ آزاد کرده بود تا از میزان‬
‫خصومت ایاالت متحده بکاهد‪ ،‬اما این کار خیلی دیر انجام شد‪ .‬ارتباط عراق‬
‫با تروریسم و سابقه‌ی آن در نقض حقوق بشر هم آن کشور را در نظر افکار‬
‫عمومی آمریکا محبوب نساخته بود‪.‬‬
‫درواقع گرچه دیپلمات های بسیاری در وزارت امور خارجه طرفدار‬
‫ایران بودند‪ ،‬موضع ایاالت متحده نسبت به ایران و عراق در آغاز جنگ‬
‫همیشه مبهم بود‪ .‬از همان ابتدا ایاالت متحده از دیدن جنگ ایران و عراق‬
‫خوشحال بود و امید داشت این امر ایران را بار دیگر به سمت اتکا به غرب‬
‫سوق دهد‪ .‬اما با ادامه‌ی جنگ‪ ،‬دولت ایاالت متحده گاهی به سمت عراق‬
‫متمایل می شد‪ .‬این تمایل با گذشت زمان پررنگ تر گشت‪ ،‬به‌خصوص وقتی‬
‫که ایران در نبرد دست باال را گرفت‪ .‬ریگان اولین چرخش قاطعانه به سمت‬
‫عراق را در ‪ )1361( 1982‬تأیید کرد‪ .‬او معتقد بود این تنها راه مطمئن برای‬
‫مهار ایران انقالبی است‪ .‬حتی ماجرای ایران گیت ریگان‪ ،‬انحرافی بود که‬
‫بیشتر بازتاب نیازهای کوتاه‌مدت دولت ریگان در آن زمان به حساب می آمد‬
‫تا نیت های واقعی دولت ایاالت متحده برای آینده‌ی ایران‪ .‬تغییر رویه ی‬
‫آمریکا از بی‌طرفی در جنگ ایران و عراق تا تبدیل شدن به متحد عراق‬
‫تدریجی‪ ،‬اعالم نشده و تا حد زیادی دور از توجهات جهان به‌جز ایران بود‪.‬‬
‫این همکاری حاصل از اتحاد جدید‪ ،‬اثرات سیاسی‪ ،‬مالی‪ ،‬نظامی‪ ،‬اطالعاتی‬
‫و روانی بسیاری در پی داشت‪ .‬در ‪ )1361( 1982‬وقتی ایاالت متحده شروع‬
‫به کمک به عراق کرد‪ ،‬فرانسه‪ ،‬مصر و دیگر متحدان ایاالت متحده به آن‬
‫کشور پیوستند و از طریق فروش اسلحه شروع به تقویت نظامی عراق با‬
‫اطالع و تأیید کامل ایاالت متحده کردند‪ .‬فرانسه آشکارا به تأمین کننده‌ی‬
‫اصلی اسلحه برای عراق تبدیل شد‪ .‬جت های میراژ اف‪ 1.‬به‌طور پیوسته‬
‫و مخفیانه به الرناکای قبرس منتقل می شدند و پس از آن در یک پایگاه‬
‫هوایی سری در اردن که اختصاصاً برای این امر تخصیص یافته بود‪ ،‬استقرار‬
‫می یافتند‪ .‬ریگان وزارت امور خارجه‌ی ایاالت متحده را بر آن داشت تا عراق‬
‫را از فهرست کشورهای حامی تروریسم خارج سازد و این کار زمینه را برای‬
‫برقراری روابط دیپلماتیک با عراق و قرار دادن اطالعات ماهواره ای در اختیار‬
‫عراقی ها میسر می ساخت‪ ،‬اطالعاتی که ارتش عراق را در مواردی بیش از‬
‫آنچه پذیرفته شده نجات داد‪ .‬در ابتدا این قسم اطالعات به طور مستقیم در‬
‫اختیار عراق قرار نمی گرفت‪ ،‬بلکه انتقال از طریق ارتش عربستان یا اردن‬
‫صورت می پذیرفت‪ .‬اما از اواخر سال ‪ )1365( 1986‬این روند تغییر کرد‪.‬‬
‫در واقع ارتباطات مستقیمی از طریق دفتر سیا و آژانس اطالعات دفاعی‬
‫در بغداد برقرار گردید و دادن هشدار به خلبانان نیروی هوایی پیرامون‬
‫موقعیت جنگنده های ایرانی امری عادی برای کشتی های نیروی دریایی و‬
‫آواکس های ای‪3-‬ا ِی نیروی هوایی ایاالت متحده گشت و همین جان تعداد‬
‫زیادی عراقی را نجات داد‪.‬‬
‫نکرد‪.‬‬
‫مقامات ایاالت متحده توقیف شدند‪ .‬در این بین مقامات ایاالت متحده موفق‬
‫شدند یک کانال ارتباطی دیگر از طریق یکی از بستگان آیت اهلل رفسنجانی با‬
‫تهران برقرار کنند‪ .‬این شخص پیشنهاد داده بود که اگر ایاالت متحده پانصد‬
‫موشک تاو به ایران بفرستد آزادی یکی از گروگان های آمریکایی را تضمین‬
‫خواهد کرد‪ .‬درحقیقت این محموله در ‪ 29‬اکتبر (‪ 7‬آبان) ارسال شد و چند‬
‫روز بعد یک گروگان دیگر آزاد گردید‪.‬‬
‫اما کمتر از یک هفته بعد‪ ،‬یک روزنامه‌ی لبنانی توسط عامل فروش‬
‫‪1‬‬
‫سالح اسرائیلی رقیب که نسبت به این فروش های پرمنفعت رشک می برد‪،‬‬
‫مخفیانه از ماجرای ایران گیت اطالع یافت و آن را برمال ساخت و توضیح داد‬
‫ایاالت متحده چگونه در ازای آزادی گروگان های گرفته شده در لبنان به‬
‫ایران سالح می فروشد‪ .2‬کمی بعد گزارش‌های بیشتر با جزئیات فوق العاده‬
‫در رسانه های غربی منتشر شدند‪ .‬ریگان به نوبه‌ی خود با انتقادهای شدیدی‬
‫پیرامون عملکردش مواجه شد‪ ،‬اما او کوشید با بیان این مطلب توضیح دهد‬
‫که جغرافیا و منابع طبیعی ایران آن را به نقطه ای کلیدی در خاورمیانه بدل‬
‫کرده که از طریق آن دشمنان بالقوه می توانند در جریان آزاد نفت مداخله‬
‫کنند‪ .‬ماحصل کار ضربه‌ی شدید به اعتبار دولت ریگان و تصویر رئیس‬
‫جمهور بود و مذاکره کنندگان آمریکایی چانه زن های ضعیفی به نظر رسیدند‬
‫که گویا کمتر از آنچه داده بودند‪ ،‬به‌دست آوردند‪ .‬حاکمان ایران اشتباه‬
‫پرهزینه ای مرتکب شدند‪ ،‬چراکه اکنون سرانجام مشخص شد که ایران‬
‫برای پیروزی در برابر عراق که حال به‌طور روزافزون مورد حمایت آمریکا‬
‫قرار می گرفت‪ ،‬باید به‌تنهایی عمل کند‪ .‬آیت اهلل رفسنجانی که با آشکار‬
‫شدن معامله ی مخفیانه با «شیطان بزرگ» سردرگم شده بود‪ ،‬به‌سرعت یک‬
‫کنفرانس خبری برگزار کرد و در جریان آن اهمیت معامالت را ناچیز قلمداد‬
‫کرد و تنها ارزش آن را تحقیر ایاالت متحده دانست‪.‬‬
‫درمقابل‪ ،‬همکاری بین عراق و ایاالت متحده که بی شک یکی از‬
‫ناشناخته ترین فصول این درگیری می باشد‪ ،‬قرار بود به سطح بی سابقه ای‬
‫برسد‪ .‬این همکاری ها در سطح حداکثری بود‪ ،‬از طرح های سری ایاالت‬
‫متحده برای استفاده از نیروی دریایی و هوایی اش در صورت هرگونه برتری‬
‫اساسی ایران در برابر عراق گرفته تا تأیید فروش بیست ایستگاه رادیویی به‬
‫ارتش عراق‪ .3‬لحن ضدغربی ایران و اشغال سفارت ایاالت متحده به مزاق‬
‫‪ - 1‬الشراع‪ .‬م‬
‫‪ - 2‬در ابتدا گزارش شد که این حقایق توسط عناصر تندروی موجود در بدنه ی سپاه پاسداران‬
‫که مخالف نفوذ و قدرت بیشتر آیت اهلل رفسنجانی بودند به رسانه ها درز پیدا کرده اند‪ .‬اما بعدا ً‬
‫مشخص گردید که مشاجره ای بین دالالن اسلحه‌ی اسرائیلی بوده است‪ .‬به‌عنوان مثال چندین‬
‫شرکت اسرائیلی مهم و پرنفوذ نظی ر �‪Damiel, ELTA, ELBIT, ELISRA, IAI, IMI, MA‬‬
‫‪ ZLAT, YAG, SHL, Simat, TAT, Teldor, Tadiran‬سودهای هنگفتی از فروش سالح به‬
‫ایران به جیب زده بودند و گاهی رقابت بسیار شدید بوده است!‬
‫‪ - 3‬بعد از موفقیت عملیات والفجر‪ 8-‬پنتاگون پیشنهاد کرد بیش از دو گردان از هواپیماهای‬
‫تهاجمی ا ِی‪10-‬ا ِی تاندربولت‪ 2‬را در عربستان سعودی مستقر کند تا درصورت هرگونه برتری‬
‫اساسی ایرانیان مورد استفاده قرار گیرند‪ .‬در آن زمان رژیم سعودی چندان از این ایده استقبال‬
‫‪332‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬
‫آورد‪ .‬با در نظر گرفتن کوتاه ترین راه تا بصره‪ ،‬زمین شلمچه برای حمله‌ی‬
‫سرنوشت ساز انتخاب شد‪ .‬در این منطقه نیروهای ایران تنها ‪ 10/5‬مایل‬
‫دریایی (‪ 20‬کیلومتر) با شهر فاصله داشتند‪ .‬حمله باید مرز بین سپاه سوم‬
‫و هفتم عراق را هدف می گرفت و از سمت راست جزیره‌ی بوارین به سمت‬
‫نهر جاسم و سرانجام اروندرود در حومه ی شرقی بصره به پیش می رفت‪.‬‬
‫علیرغم زمان کوتاه موجود‪ ،‬حمله ی جدید ایران به نام کربالی‪ 5-‬دست کم‬
‫از بعد آمادگی در حد والفجر‪ 8-‬بود‪ ،‬به‌خصوص از لحاظ دفاع هوایی‪ .‬عالوه‌بر‬
‫تجهیزاتی که از عملیات قبل در منطقه وجود داشتند‪ ،‬نیروی هوایی ایران‬
‫مواضع خود را بین آبادان و شلمچه تقویت کرد و چندین موضع جدید‬
‫موشک های زمین به هوا در آن منطقه مستقر ساخت‪.‬‬
‫با وجود این‪ ،‬عراقی ها در اوایل ‪ )1365( 1987‬پنج خط دفاعی بین‬
‫شلمچه و بصره ساخته و در منطقه ی حائل آب انداخته بودند‪ .‬بدین ترتیب‬
‫کانال خشکی به طول حدود ‪ 42‬کیلومتر و عرض ‪ 1/5‬کیلومتر به نام کانال‬
‫ماهی به‌وجود آمده بود‪ .5‬پنج لشگر کامل از این منطقه دفاع می کردند‪ :‬دو‬
‫لشگر در شرق‪ ،‬دو تا در شمال و یکی در جنوب اروندرود‪ .‬به‌عالوه پنچ تیپ‬
‫گارد ریاست جمهوری به‌عنوان ذخیره در پشت جبهه موضع گرفته بودند‪.‬‬
‫علیرغم این تمرکز و شکست های قبلی‪ ،‬رهبری ایران همچنان بر این عقیده‬
‫پافشاری می کرد که تصرف بصره و تأسیسات نفتی آن از لحاظ اقتصادی‬
‫چنان عرصه را بر عراقی ها تنگ خواهد کرد که آنها را مجبور به سر خم‬
‫کردن در برابر خواست های ایران خواهد ساخت و یا از آن باالتر موفقیت‬
‫بزرگ ایرانیان‪ ،‬سران دول غربی که تاکنون از هیچ کمکی به عراق دریغ‬
‫نکرده بودند را تشویق می کند‪ ،‬تا صدام حسین را از قدرت برکنار کنند‪.‬‬
‫وقتی سرانجام عملیات کربالی‪ 5-‬کمی بعد از نیمه شب ‪ 9‬ژانویه‬
‫(‪ 19‬دی) آغاز شد‪ ،‬ایرانی ها توانستند دشمن را تا حدی غافلگیر کرده و‬
‫دستارودهایی به‌خصوص در نوک جنوبی کانال ماهی کسب کنند‪ .‬در این‬
‫نقطه‪ ،‬شهرک دوعیجی توسط نیروهای بسیجی که به خط اول دفاعی عراق‬
‫رخنه کرده بودند تصرف گردید‪ ،‬اما مقاومت شدید نیروهای عراقی مانع از‬
‫کسب هرگونه موفقیت چشمگیر دیگر ایرانیان شد‪ .‬با وجود آنکه مه غلیظ‬
‫روز قبل از عملیات‪ ،‬نیروهای ایران که مشغول آماده سازی نهایی بودند را تا‬
‫حدی از دید پنهان داشت‪ ،‬اما در روز اول حمله‪ ،‬هوا صاف بود و طبق معمول‬
‫همیشه طلوع خورشید شاهد ضدحمالت نیروی هوایی عراق گشت‪ ،‬ولی‬
‫دفاع هوایی قدرتمند ایران توانست شش هواپیما را سرنگون کند‪ .‬ایرانی ها‬
‫که انتظار پاتک سنگین عراق از سمت بصره را داشتند‪ ،‬به سمت شمال‬
‫کانال ماهی حرکت کردند و با اعزام تعدادی خودر ِو زرهی از خطوط دوم و‬
‫‪ 1 - Galerie‬سوم عراق گذشتند و مقداری از زمین شلمچه در کرانه‌ی خاوری اروندرود‬
‫‪2 - Matterhorn‬‬
‫‪ - 5‬بر اساس منابع ایرانی طول این کانال ‪ 29‬کیلومتر و عرض آن به‌طور متوسط ‪ 1‬کیلومتر‬
‫بوده و در آن زمان آب به داخلش پمپاژ می شده‪ .‬مترجم به نقل از‪ :‬بربلندای شلمچه‪ ،‬مروری بر‬
‫عملیات کربالی‪ ،5-‬سید مسعود جزایری‪ ،‬نسیم حیات‪ ،1384 ،‬ص‪.44 .‬‬
‫کربالی‪5-‬‬
‫سال ‪ 1987‬با حمالت بازدارنده ی شدید نیروی هوایی عراق در اقصا‬
‫نقاط خاک ایران و خلیج فارس و در پس زمینه ی ماجرای ایران گیت که‬
‫اکنون عنوان اول روزنامه های غربی را به خود اختصاص داده بود‪ ،‬آغاز‬
‫گردید‪ .‬در ‪ 1‬ژانویه (‪ 11‬دی ‪ )1365‬نیروی هوایی عراق قرارگاه فرماندهی‬
‫و آشیانه ی هوانیروز را در مسجد سلیمان‪ ،‬احتماالً با بمب های هواسوز‪،‬‬
‫بمباران کرد و عالوه بر وارد آوردن خسارات سنگین‪ ،‬نه نفر از فرماندهان‬
‫ارشد هوانیروز ازجمله سرهنگ نصرت اهلل آسیایی را به شهادت رساند‪.‬‬
‫توپولوف‪16-‬کِی‪16-11-‬ها‪ ،‬میگ‪25-‬آ ر بی ها و میراژهای عراقی‬
‫شهرهای واقع در برد خود را بی‌امان بمباران و تلفات سنگینی به غیرنظامیان‬
‫تحمیل می کردند‪ .‬در خلیج فارس‪ ،‬اولین قربانی میراژ اف‪1.‬ای کیو‪5-‬ها‬
‫نفتکش گالری‪ 1‬بود که در ‪ 2‬ژانویه (‪ 12‬دی) در حدود ‪ 100‬مایلی (‪160‬‬
‫کیلومتری) جنوب خارک هدف قرار گرفت‪ .‬روز بعد‪ ،‬یک دسته ی تهاجمی‬
‫بزرگ از میراژها و میگ‪23-‬بی  ِکی ها به خارک حمله کردند و به نفتکش‬
‫انتقالی مترهورن‪ 2‬آسیب زدند که این کشتی بعدا ً از رده خارج اعالم شد‪.‬‬
‫نیروی دریایی ایران عملیات دریایی دقیقی را در پیش گرفت و روزانه‬
‫به‌طور متوسط پانزده کشتی را بازرسی می کرد و بر روی هرکشتی ای که‬
‫از دستورهایش پیروی نمی کرد‪ ،‬آتش می گشود‪ .‬در ‪ 6‬و ‪ 8‬ژانویه (‪ 16‬و ‪18‬‬
‫دی) به‌ترتیب کشتی های کازمو جوپیتر‪ 3‬و ورلد داون‪ 4‬هدف موشک های‬
‫سی کیلر قرار گرفتند‪ .‬موشکی که به ورلد داون خورد عمل نکرد و باعث‬
‫هشیاری بیشتر گردید‪ ،‬زیرا در ‪ 5‬ژانویه (‪ 15‬دی)‪ ،‬موشکی که ظاهرا ً یک‬
‫موشک زمین به هوا بود از یک کشتی تجاری اشتباهی به سمت یک‬
‫هلیکوپتر نیروی دریایی ایاالت متحده شلیک شد‪.‬‬
‫حمالت هوایی عراق علیه مراکز مسکونی و اقتصادی ایران که هر‬
‫روز موفقتر می شدند‪ ،‬ایرانی ها را به ستوه آورده بود و فشار را بر روی‬
‫رهبران جهت انجام عملی قاطع بیشتر می کرد‪ .‬آنها در عین حال باید‬
‫فشار بر عراق را حفظ می کردند تا این کشور نتواند حمله‌ی جدیدی برای‬
‫بازپس گیری فاو طراحی کند‪ .‬تهران برای کاهش تهدید جدی علیه ماشین‬
‫جنگی اش درمانده شده بود و درنتیجه سپاه پاسداران (که باید عجله می کرد‬
‫تا عراقی ها نتوانند ابتکار عمل را دوباره به دست گیرند و حمله‌ی قدرتمندی‬
‫علیه فاو انجام دهند) در عرض دوازده روز عملیات دیگری را علیه بصره با‬
‫استفاده از اطالعات آر اف‪4-‬ای ها و هواپیماهای بی سرنشین مهاجر طراحی‬
‫کرد و برای این منظور بیش از دویست گردان متشکل از دویست و پانزده‬
‫هزار بسیجی که بیشترشان بی‌تجربه و آموزش ندیده بودند را به منطقه‬
‫‪3 - Cosmo Jupiter‬‬
‫‪4 - World dawn‬‬
‫‪340‬‬
 ‫فصل ‪ :11‬مرحله ی هشتم؛ آشوب در خلیج فارس‬

‫حتی بنابر گزارشات میگ‪29-‬های جدید به کوبیدن موفقیت آمیز جاده های‬
‫تدارکاتی ایران به‌ویژه جاده‌ی فجر (شمال شلمچه) و جاده‌ی شلمچه ادامه‬
‫دادند‪ .‬یک دفاع هوایی مؤثر می توانست مانع از این عمل گردد‪ ،‬اما مواضع‬
‫اورلیکان‪/‬اسکای گارد و هاوک نیروی هوایی ایران هنوز به‌طور کامل به‬
‫منطقه اعزام و عملیاتی نشده بودند‪ .‬بنابر گزارش‌ها‪ ،‬نیروی هوایی عراق‬
‫در کاربرد تسلیحات شیمیایی علیه مراکز تجمع و تدارکاتی ایران موفقیت‬
‫بیشتری در برابر اهداف خاص در پشت جبهه نظیر مراکز فرماندهی و کنترل‬
‫داشت‪.‬‬
‫به‌طور کلی نیروی هوایی عراق تجربه‌ی موفقی از کاربرد سالح های‬
‫شیمیایی داشت‪ ،‬اما با وجود این‪ ،‬ایرانی ها توانستند جاده‌ی شلمچه را باز‬
‫نگه دارند و خطوط مقدم را تثبیت کنند و به این ترتیب مرحله ی دوم‬
‫عملیات در ‪ 10‬ژانویه (‪ 20‬دی) آغاز گردید‪ .‬این بخش شامل تالش برای‬
‫پیشروی در امتداد جاده‌ی شلمچه و الحاق خطوط در جنوب کانال ماهی‬
‫بود‪ .‬عراقی ها به‌شدت به این پیشروی پاسخ دادند و بالفاصله فشار سنگینی‬
‫به مهاجمان وارد آوردند و فرماندهان سپاه را وادار کردند تا از هوانیروز‬
‫و نیروی هوایی درخواست پشتیبانی هوایی بیشتری بکنند‪ .‬گزارش‌های‬
‫سپاه پاسداران نشان می دهند که پشتیبانی مؤثری به عمل نیامد و وقتی‬
‫انجام شد که امور از کنترل خارج شده بودند‪ .‬اما حقیقت این بود که در‬
‫آن زمان نیروی هوایی ایران تنها شصت جنگنده‌ی کام ًال عملیاتی داشت‬
‫که به اندازه‌ی ده‌درصد نیروی هوایی عراق می شد‪ .‬درنتیجه حتی اگر صد و‬
‫پنجاه پرواز در هر روز هم انجام می داد باز هم کمک چندانی نمی توانست‬
‫بکند‪ .‬به این ترتیب حتی با وجود آنکه تیم های آتش کبراهای هوانیروز‬
‫پشتیبانی هوایی مؤثری به عمل آوردند و تعداد زیادی از توپ های ضدهوایی‬
‫زد  اس  یو‪ 2-23‬و زد پی یو‪ 4-23‬که برای نیروهای پیاده مرگبار بودند را‬
‫از بین بردند‪ ،‬اما لشگرهای سپاه پاسداران نتوانستند در جنوب کانال ماهی‬
‫را تصرف کردند‪ .‬تا صبح ‪ 9‬ژانویه (‪ 19‬دی)‪ ،‬یک سرپل توسط دو لشگر سپاه‬
‫پاسداران تأمین شد‪ .‬عراقی ها مجبور شدند با پیاده‌نظام پاتک کنند و تلفات‬
‫بسیاری بدهند‪ .‬در همین حال هر دو نیروی هوایی نیز به‌شدت درگیر بودند‬
‫و تعداد زیادی حمالت بازدارنده در پشت جبهه و مأموریت های پشتیبانی‬
‫هوایی نزدیک در منطقه‌ی شلمچه انجام دادند‪ .‬فانتوم ها و تایگرهای ایران‬
‫حدود سی مأموریت انجام دادند و دست کم دو فروند از آنها قبل از بازگشت‬
‫اهدافی را در بصره بمباران کردند‪ .‬عراقی ها هم واحدهای زمینی ایران را با‬
‫استفاده از تسلیحات شیمیایی به‌شدت بمباران کردند‪ ،‬اما حمالت هوایی‬
‫و آتش توپخانه ی آنها کارایی قبل را نداشت‪ .‬نیروی هوایی عراق تلفات‬
‫سنگینی هم از نظر هواپیما و هم هلیکوپتر متحمل گردید‪ ،‬ازجمله حداقل‬
‫یک میگ‪23-‬بی ان که توسط هاوک در شمال خرمشهر سرنگون شد و‬
‫یک بمب افکن توپولف‪16 -‬کِی‪ 16-11 -‬که باز هم به دست هاوک بر فراز‬
‫شلمچه ساقط گردید‪ .‬بمب افکن غول پیکر در اتفاع ‪ 40000‬پایی (‪12000‬‬
‫متری) هدف دست کم یک موشک قرار گرفت‪ ،‬سقوط کرد و تنها یکی از‬
‫خدمه‌ی آن زنده ماند‪ .‬بعد از آن هواپیماهای عراقی عموماً بر فراز منطقه‌ی‬
‫عملیاتی دیده نشدند و میدان نبرد تبدیل به صحنه ی تبادل دیوانه وار آتش‬
‫اسلحه های سبک‪ ،‬توپخانه و جنگ هلیکوپترهای رزمی شد‪.‬‬
‫با وجود این‪ ،‬عراقی ها توانستند بر نیروهای ایرانی محاصره شده در‬
‫غرب کانال ماهی فشار بیاورند و خطوط تدارکاتی آنها را قطع کنند‪ .‬سپاه‬
‫پاسداران که نیروهای خود را در خطر محاصره شدن می دید‪ ،‬درخواست های‬
‫متعددی برای پشتیبانی هوایی و دفاع ضدهوایی داشت و هوانیروز اولین‬
‫نیرویی بود که به این درخواست ها پاسخ داد و در ساعت ‪ 1400‬تعدادی‬
‫کبرا اعزام کرد‪ .‬کبراها علیه پاتک زرهی عراق در غرب کانال ماهی دخالت‬
‫کردند‪ ،‬اما به دلیل اینکه عراقی ها نیروهای کمکی را به موقع رساندند‪،‬‬
‫نتوانستند آن را متوقف کنند‪ .‬سوخو‪22-‬ها‪ ،‬سوخو‪25-‬ها‪ ،‬میگ‪23 -‬ها و‬

‫تصاویــر نشــان دهنــده دم یــک توپولوف‪16-‬کِــی‪ 16-11-‬عراقــی هســتند‬

‫کــه در ‪ 9‬ژانویــه ‪ 19( 1987‬دی ‪ )1365‬در جریــان عملیــات کربــای‪ 5-‬توســط‬
‫موشــک زمیــن بــه هــوای هــاوک ایــران ســرنگون شــد‪ .‬تــوپ دو لــول دم‬
‫هواپیمــا در عکــس چــپ قابــل مشــاهده اســت‪( .‬مجموعــه عکــس نویســندگان)‬

‫‪341‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬
‫اضطراب در سمت ایران مشهود بود‪ ،‬اما عراقی ها به‌جای آن‪ ،‬علیه‬
‫لشگر نصر ضدحمله کردند که سرانجامی جز نبردی بدون حاصل برای هر‬
‫دو طرف نداشت و درنتیجه نقطه ی پایان بر عملیات کربالی‪ 5-‬گذاشته شد‪.‬‬
‫سپاه پاسداران مجبور شد اهداف خود را از تصرف بصره به اشغال بخش هایی‬
‫از زمین شلمچه ازجمله جزیره‌ی بوارین تقلیل دهد‪.‬‬
‫بعدها سپاه پاسداران به‌خاطر اجرای عملیات توسط نیروهای عادی‬
‫مورد انتقاد قرار گرفت‪ ،‬اما حقیقت آن بود که سپاه پاسداران نمی توانست‬
‫به مستحکم ترین خطوط دفاعی ساخته شده توسط عراق به‌شیوه ی حمله‬
‫از روبروی جنگ جهانی اول یورش ببرد و پیروز بازگردد‪ .‬شکی نیست که‬
‫نیروی هوایی و هوانیروز ایران هرآنچه در توان داشتند به اجرا گذاشتند‪،‬‬
‫به‌ویژه با دانستن این حقیقت که سپاه پاسداران قبل از شروع عملیات به‌جز‬
‫توپ های ضدهوایی و موشک های زمین به هوا‪ ،‬تمایلی برای بازی دادن آنها‬
‫نداشت‪ .‬در بعدازظهر ‪ 12‬ژانویه (‪ 23‬دی) ارتش ایران هم عملیاتی‪ 1‬برای‬
‫بازپس گیری شهر مرزی نفت شهر انجام داد و با موفقیت توانست عراقی ها‬
‫را مجبور به اعزام تعدادی از واحدهای در حال نبرد خود از شلمچه به آن‬
‫منطقه کند‪.‬‬
‫در ‪ 12‬ژانویه نیروی هوایی عراق مأموریت یافت تا دور سوم جنگ‬
‫شهرها را آغاز کند‪ .‬این دور جدید چهل و دو روز به طول انجامید‪ ،‬شصت‬
‫و شش شهر را هدف قرار داد و سه هزار و پنجاه نفر از شهروندان ایران‬
‫را به شهادت رساند‪ .‬از ابتدای صبح‪ ،‬چندین موج متشکل از صد فروند‬
‫هواپیمای عراقی از مرز عبور کرده و به اهداف مختلفی در ایران ازجمله‬
‫تأسیسات صنعتی و مخابراتی (و البته غیرنظامی) در سوسنگرد‪ ،‬قم‪ ،‬اراک‪،‬‬
‫بروجرد و اصفهان حمله کردند‪ .‬دفاع هوایی ایران یک میگ‪23-‬بی ان را‬
‫بر فراز استان خوزستان با هاوک سرنگون کرد و جسد خلبان هم داخل‬
‫الشه ی هواپیما پیدا شد‪ .‬چندین جنگنده‌ی دیگر عراق هم مجبور شدند‬
‫به دلیل حضور رهگیرهای ایرانی مأموریت خود را لغو کنند‪ .‬هر دو طرف‬
‫عملیات گسترده ای نیز در خلیج فارس انجام دادند‪ .‬ایرانی ها علیرغم حضور‬
‫‪2‬‬
‫کشتی های جنگی نیروی دریایی بریتانیا متعلق به گشت دریایی آرمیال‬
‫وارد کشتی خودروبر پرسیوس‪ 3‬در نزدیکی ساحل عمان شدند‪ .‬چند‬
‫ساعت بعد کشتی باری آمریکایی پرزیدنت تیلور‪ 4‬درحالیکه عازم فجیره‬
‫بود‪ ،‬علیرغم حضور چندین کشتی نیروی دریایی ایاالت متحده‪ ،‬متوقف‬
‫و بازرسی شد‪ .‬درحقیقت حتی ایاالت متحده هم حق ایران را برای انجام‬
‫چنین بازرسی هایی بر اساس قوانین حقوق بین الملل به رسمیت شناخته‬
‫بود‪ .‬اما میراژ اف‪1.‬ای کیو‪5-‬های نیروی هوایی عراق هم فعال بودند و در‬
‫‪ - 1‬عملیات کربالی‪ .6-‬م‬
‫‪2 - Armilla‬‬
‫‪3 - Barber Perseus‬‬
‫‪4 - President Tylor‬‬
‫با هم دست بدهند‪ .‬کبراهای ایرانی حمله‌ی زرهی گارد ریاست جمهوری‬
‫به جناح چپ ایران در شلمچه را در بعدازظهر همان روز به‌طرز کارآمدی‬
‫به‌وسیله ی ده ها موشک تاو با موفقیت در هم کوبیدند‪ .‬عراقی ها که بیشتر‬
‫خودروهایشان نابود شده یا در گل گیر افتاده بودند‪ ،‬عقب‌نشینی کردند‪.‬‬
‫دست یافتنی‬
‫پیروزی دربرابر پاتک عراق به ایرانیان این فرصت را داد که برای‬
‫حمله‌ی دیگری آماده شوند‪ .‬این‌بار پاسداران با تجربه تر که در شب ‪12‬‬
‫ژانویه (‪ 22‬دی) به خط چهارم دفاعی عراق نفوذ کرده بودند‪ ،‬برای حمله‬
‫انتخاب شدند‪ .‬ایرانی ها با اعزام تجهیزات سنگین راه سازی در پس حمله ی‬
‫نیروهای پیاده‪ ،‬در مرکز کانال ماهی جاده ای ساختند که تدارکات را‬
‫مستقیماً به نیروهای درگیر برساند‪ .‬عراقی ها که هم از نظر هواپیما و هم‬
‫زرهی خسارات سنگینی متحمل شده بودند‪ ،‬چاره ای نداشتند جز اینکه با‬
‫توپخانه پاسخ دهند و آن هم قادر به متوقف ساختن ایرانی ها نبود‪ .‬درنتیجه‬
‫در ساعت ‪ 0900‬نیروی هوایی عراق بر فراز منطقه پدیدار شد و عمدتاً به‬
‫بمباران مواضع ایران در انتهای جنوبی کانال ماهی و همچنین بازداشت‬
‫خطوط تدارکاتی با تسلیحات شیمیایی پرداخت‪ .‬این امر پیشروی ایرانی ها‬
‫را کند و فشار بر روی نیروهای زمینی عراق را کم کرد‪ .‬برای اینکه عراقی ها‬
‫نتوانند نیروی کمکی به جزیره ی بوارین هلی برن کرده و لشگر ‪ 5‬نصر را‬
‫عقب بزنند‪ ،‬هوانیروز و نیروی هوایی دستور یافتند تجهیزات بیشتری به‬
‫جبهه اعزام کنند‪ .‬در آن زمان چنین حرکتی از سوی عراق می توانست‬
‫نقش تعیین کننده ای در سرنوشت کل عملیات ایفا کند‪ ،‬زیرا با این عمل‬
‫جاده های تدارکاتی ایران در شلمچه تهدید می شدند‪ ،‬به همین خاطر سپاه‬
‫پاسداران خواستار فعال شدن توپ های اورلیکان و اعزام مواضع هاوک به‬
‫جلو بود‪.‬‬
‫یک پرتابگر هاوک درست پشت منطقه عملیاتی جنوب در حال آماده سازی برای‬
‫عملیات‪( .‬مجموعه عکس نویسندگان)‬
‫‪342‬‬
 ‫فصل ‪ :11‬مرحله ی هشتم؛ آشوب در خلیج فارس‬

‫حمله به خارک با دو اگزوست نفتکش تبریز را هدف قرار دادند‪ .‬یکی از‬
‫موشک ها به سازه‌ی فوقانی اصابت کرد و باعث شهادت یکی از خدمه شد‪.‬‬
‫اما کشتی همچنان به بارگیری خود ادامه داد‪.‬‬
‫در ‪ 13‬ژانویه (‪ 23‬دی)‪ ،‬نیروی هوایی ایران با مأموریت های مؤثر‬
‫بمباران پاسخ داد و خطوط تدارکاتی عراق به شلمچه را برای ساعت ها قطع‬
‫کرد و با بمب های بی ال‪ 755.‬مناطق استقرار چندین تیپ زرهی عراق را در‬
‫هم کوبید و تلفات سنگینی به آنها وارد آورد‪ .‬سپس نیروهای ایرانی شروع‬
‫به ساختن خاکریز کردند و تحت پوشش هوایی خودی دست به پاکسازی‬
‫یــک اف‪4-‬ای ایرانــی مســلح بــه بمــب خوشــه¬ای ضدنفــر بــی ال‪ 755.‬ثانیه هایــی‬ ‫غرب جزیره‌ی بوارین زدند‪ .‬با وجود این‪ ،‬غبار و ابر ضخیم حاصل از انفجار‬
‫بعــد از عملیــات موفــق ســوخت گیری و اکنــون عــازم بمبــاران هدفــی در داخــل‬ ‫بر فراز منطقه ی عملیاتی‪ ،‬دید خلبانان ایرانی و عراقی را تا صبح روز بعد‬
‫عــراق‪ .‬نمــا از داخــل سوخت رســان می باشــد‪( .‬مجموعــه عکــس نویســندگان)‬ ‫محدود ساخته بودند‪.‬‬
‫درگیری ها در ‪ 14‬ژانویه (‪ 24‬دی) ادامه یافتند و نیروهای هوایی برای‬
‫کسب برتری بر فراز میدان جنگ وارد نبرد شدند‪ ،‬درحالیکه هر دو طرف‬
‫اچ  کیو‪2-‬جِی‪ 1‬را در نزدیکی اصفهان مستقر سازد تا به‌ویژه با این حمالت‬ ‫بر روی زمین مواضع خود را مستحکم می کردند‪ .‬نیروی هوایی عراق بعد‬
‫مقابله کند‪ .‬فرماندهان نیروی هوایی سپاه پیش بینی می کردند که دو تا‬ ‫از اینکه گشت های رزمی اش توسط رهگیرهای ایرانی مختل گردید‪ ،‬اشتباه‬
‫سه هفته طول می کشد تا این موضع عملیاتی شود‪ .‬فقط شش روز زمان‬ ‫بزرگی کرد و تجهیزات بیشتری را به‌جای جبهه به جنگ شهرها اختصاص‬
‫نیاز بود تا منطقه‌ی باتالقی مورد نظر برای استقرار آتشبار آماده گردد‪ .‬در‬ ‫داد و بیشتر اصفهان و تهران را هدف گرفت‪ .‬هر دو شهر هر بیست و‬
‫طول آماده سازی‪ ،‬میگ‪25-‬ها عملیات خود را ادامه می دادند و هر روز از‬ ‫چهار ساعت دست کم یک‌بار توسط میگ‪25-‬آر بی ها بمباران می شدند‪.‬‬
‫همان مسیر می آمدند و در ارتفاع باال مستقیم از روی مکان ساخت موضع‬ ‫این هواپیماها که در ارتفاع ‪ 71940-65400‬پا (‪ 22000-20000‬متر)‬
‫موشکی عبور می کردند‪ ،‬بمب های خود را می ریختند و پیش از واکنش‬ ‫خارج از برد بیشتر تجهیزات مستقر در اطراف هر دو شهر پرواز می کردند و‬
‫رهگیرهای نیروی هوایی ایران ناپدید می شدند‪ .‬این امر به ایرانی ها نشان‬ ‫همگان می توانستند آنها را ببینند و صدایشان را بشنوند‪ ،‬در ابتدا غیرقابل‬
‫می داد که بهترین مکان ممکن را برای ساخت آتشبار انتخاب کرده اند و آنها‬ ‫دسترس به نظر می رسیدند‪ .‬فقط در جریان یک حمله به اصفهان چهل و‬
‫را تشویق می کرد‪ .‬تنها یک روز بعد از اتمام کار ساخت موضع‪ ،‬در یک صبح‬ ‫پنج غیرنظامی به شهادت رسیدند‪.‬‬
‫صاف آفتابی در ‪ 14‬ژانویه‌ی ‪ 24( 1987‬دی ‪ ،)1365‬یک میگ‪ 25-‬دیگر‬ ‫با وجود این از دسامبر ‪( 1986‬آذر ‪ ،)1365‬نیروی هوایی سپاه‬
‫از همان مسیر همیشگی آمد و با سرعت ‪ 2/2‬ماخ در ارتفاع ‪ 71940‬پایی‬ ‫پاسداران تصمیم گرفت یک آتشبار موشک های زمین به هوای چینی‬
‫(‪ 22000‬متری) ظاهر شد‪ .‬خدمه ی آتشبار سپاه پاسداران منتظر لحظه ی‬
‫مناسب شدند و سپس یک موشک اچ کیو‪ 2-‬شلیک کردند و به فاصله‌ی‬
‫کمی دومی را هم روانه کردند‪ .‬هر دو موشک چرخیدند و میگ را تعقیب‬
‫کردند‪ ،‬اما به آن نرسیدند و در هوا منفجر شدند‪ .‬سپس یک موشک زمین‬
‫به هوای دیگر‪ ،‬این‌بار یک آی‪-‬هاوک نیروی هوایی ایران از موضع واقع در‬
‫شاهین شهر شلیک شد و مستقیماً به سمت فاکسبت رفت و بعد از فعال‬
‫شدن فیوز مجاورتی منفجر گردید‪ .‬انفجار بزرگ میگ را بدجور لرزاند و‬
‫چندین قطعه از آن را جدا کرد و باعث شد هواپیما ارتفاع از دست بدهد‪.‬‬
‫اما خلبان توانست قبل از تسلیم شدن‪ ،‬کنترل هواپیما را در دست گرفته و‬
‫حتی کمی ارتفاع بگیرد‪ .‬میگ زخمی مستقیم به درون یک مزرعه در شمال‬
‫اصفهان سقوط کرد‪ .‬بیش از یک میلیون نفر از ساکنان اصفهان شاهد این‬
‫شکار بودند و بعدا ً نیروی هوایی سپاه و ارتش هر دو مدعی زدن هواپیمای‬
‫یــک خــودروی مهمات بــر ایران بمب ششــصد پونــدی خوشـه ای بــی ال‪ 755.‬را برای مذکور شدند‪ .‬اما این فقط دومین میگ‪ 25-‬ساقط شده‌ی درون ایران بود‪.‬‬
‫اســتفاده یــک اف‪4-‬ای از پایگاه ســوم شــکاری علیه تجمعــات نیروی عراق در شــرق‬
‫بصــره در جریــان عملیــات فتح المبیــن حمــل می کنــد‪( .‬مجموعــه عکس نویســندگان)‬
‫‪1 - HQ-2J‬‬

‫‪343‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫به‌محض مشاهده‌ی بیرون پریدن خلبان از هواپیما‪ ،‬هلیکوپترهای نیروی بهبود جزئی توانایی‪ ،‬حتی گیرنده‌ی پیش‌هشدار راداری نه چندان عالی‬
‫هوایی برای بازداشت او اعزام شدند‪ ،‬اما خلبان نگون بخت در حین فرار فاکسبت های عراقی هم نمی توانست امنیت آن را تضمین کند‪.‬‬
‫از دست هلیکوپترها مستقیم وارد یکی از پایگاه های سپاه پاسداران شد و‬
‫اوقات ناخوشایند برای ایران‬ ‫همان شب تلویزیون او را‪ ،‬درحالیکه لباس سنتی طرح شوروی برای ارتفاع‬
‫در ‪ 16‬ژانویه (‪ 26‬دی) نیروی هوایی عراق با علم به اینکه سیستم‬ ‫باال به تن داشت‪ ،‬نشان داد‪ .1‬میگ‪ 25-‬آر بی باالخره دست یافتنی شده بود‬
‫و شهر اصفهان بعد از چهل روز بمباران بی وقفه‪ ،‬دست کم یک روز روی دفاع هوایی طرف مقابل همچنان تا حدودی غیرفعال است‪ ،‬برای ضربه‬
‫زدن به مناطق جانبی نیروهای ایران در شلمچه بازگشت‪ .‬سپس ایرانی ها‬ ‫آرامش را دید‪.2‬‬
‫کمتر از بیست و چهار ساعت بعد یک تامکت برای تعقیب دو تهاجم دیگری را در جبهه ی مرکزی در پیش گرفتند تا از فشار بر شلمچه‬
‫میگ‪25 -‬آر بی به‌صورت اضطراری به پرواز درآمد‪ .‬بعد از مقداری مانور بکاهند‪ .‬نیروی هوایی عراق ناچار شد در آنجا هم مأموریت های رزمی انجام‬
‫سریع‪ ،‬اف‪ 14-‬با بستن راه فرار دو هواپیما از ایران با آنها درگیر شد‪ .‬بعد دهد و تعداد پروازهای رزمی را به‌طور متوسط برای جنگنده ها به سیصد‬
‫از تعقیبی کوتاه یکی از بمب افکن های عراقی در ارتفاع بسیار باال توسط و برای هلیکوپترها به صدوهشتاد پرواز در روز افزایش دهد‪ .‬درحالیکه این‬
‫یک فونیکس ارتقاءیافته سرنگون شد و الشه اش در کوه های زاگرس افتاد‪ ،‬عملیات ها هزینه‌ی گزافی برای عراقی ها در پی داشت به‌نحوی که روزانه‬
‫درحالیکه دیگری توانست بگریزد‪ .‬با وجود این در همان روز یک اف‪ 14 -‬دست کم دو یا سه هلیکوپتر و هواپیما توسط ایران سرنگون می شدند‪ ،‬اما‬
‫گشتی به خلبانی سرگرد بهرام قانعی و کابین عقب سرگرد غالمرضا اصل نیروی هوایی عراق در پراکنده ساختن تجمعات نیروهای ایران و ممانعت از‬
‫داوطلب‪ 3‬بر فراز حومه ی دزفول سقوط کرد و کمک خلبان کشته شد‪ .‬اعزام تدارکات و نیروهای کمکی بسیار کارساز بود‪ .‬درحقیقت بدون برتری‬
‫درحالیکه برخی گزارش‌های غیررسمی سقوط هواپیما را به شورشیان کرد عددی و پروازی نیروی هوایی عراق و همچنین توانایی اثبات شده‌ی آن‬
‫نسبت می دادند‪ ،‬ممکن است سقوط در اثر آتش خودی نیز بوده باشد‪ .‬برای عملیات مؤثر علیرغم تلفات وارده‪ ،‬ارتش عراق به احتمال بسیار زیاد‬
‫تا ‪ ،)1366( 1987‬مأموریت های میگ‪25-‬آر بی های نیروی هوایی عراق نمی توانست این یورش های گسترده‌ی ایران را مهار کند‪ .5‬نیروی هوایی‬
‫به دالیل مختلف (اما به احتمال زیاد دخالت مزدوران خارجی‪ )4‬به آفت عراق در ‪ 17‬ژانویه (‪ 27‬دی) یک ضربه ی دیگر به ماشین جنگی ایران‬
‫اعتماد به نفس بیش از حد و برنامه ریزی ضعیف دچار شده بود و علیرغم زد و کارخانه ی خمپاره سازی در دانشگاه تبریز را بمباران کرد که باعث‬
‫نابودی کامل ساختمان و ماشین آالت داخل آن و شهادت بیست و دو‬
‫‪ - 1‬در میگ‪ 25-‬خلبان یک لباس سرهمی حافظ فشار به نام وی کِی کِی بر تن می کند‪ .‬او به کارگر که بیشترشان دانشجو بودند‪ ،‬شد‪ .‬سپاه پاسداران برای افزودن بر‬
‫دو نفر احتیاج دارد تا او را به بندهای داخل لباس ببندند‪ .‬عالوه بر بندها‪ ،‬یک اسکلت پنوماتیک دستاوردهایش‪ ،‬در شب ‪ 19‬ژانویه (‪ 29‬دی) لشگر ‪ 7‬ولیعصر را برای تأمین‬
‫هم در امتداد شانه ها وجود دارد که لباس را در ارتفاع محکم می کند‪ .‬زیپ هایی در جلو‪ ،‬عقب و یک سرپل در غرب نهر جاسم اعزام کرد‪ ،‬اما نیروی هوایی عراق برای اولین‬
‫در امتداد شانه ها هستند که فرآیند پوشیدن را بعد از قرار گرفتن داخل لباس تسریع می کنند‪ .‬بار ده ها هواپیما را در یک تهاجم شبانه‌ی گسترده به کار گرفت و ایرانی ها را‬
‫با این لباس خلبان می تواند به‌صورت عادی تا ارتفاع ‪ 40000‬پا (‪ 12000‬متر) از طریق ماسک به عقب راند‪ .‬حمالت هوایی بیشتر و گلوله باران توپخانه ای و نیز تسلیحات‬
‫اکسیژن تنفس کند‪ .‬باالی ‪ 40000‬پا فشار آنقدر کم است که خون به جوش می آید و اکسیژن شیمیایی‪ ،‬تمام تالش های دیگر ایران را خنثی کرد و کربالی‪ 5-‬به‌طور قطع‬
‫باید تحت فشار وارد ریه ها شود (تنفس فشاری)‪ .‬بنابراین اگر خلبان فشار کابین را از دست بدهد در ‪ 27‬ژانویه (‪ 7‬بهمن) به پایان رسید‪ .‬تنها نتیجه‌ی عملی این عملیات‬
‫کم کردن فاصله‌ی بین نیروهای ایرانی و بصره بود و باعث شد دومین‬ ‫لباس فشار و تنفس فشاری او را تا رسیدن به ارتفاع پایین تر زنده نگه می دارند‪.‬‬
‫‪ -2‬مترجم که خود در آن زمان کودکی پنج ساله بود‪ ،‬شخصاً آن روز و اخباری که بزرگ ترها با شهر بزرگ عراق تخلیه گردد و در برد توپخانه‌ی میان برد و کاتیوشا قرار‬
‫گیرد‪ .‬در طول بیست روز عملیات نواقص دفاع هوایی ایران شامل فقدان‬ ‫یکدیگر رد و بدل می کردند را به خاطر می آورد‪ .‬م‬
‫‪ - 3‬شهید اصل داوطلب افسر تسلیحات و خلبان کابین جلو مرحوم سرگرد بهرام قانعی بودند چتر هاوک‪/‬اورلیکان بر فراز منطقه‌ی عملیاتی به‌خصوص باالی سر نیروهای‬
‫و علت سقوط هم بنابر منابع ایرانی افتادن در دام جنگنده های عراقی و اصابت موشک هوا به سپاه پاسداران بود‪ .‬این نیروها درحالیکه به سمت خطوط شدیدا ً تقویت‬
‫هوا بوده است‪ .‬هر دو خلبان بیرون می پرند‪ ،‬اما شهید اصل داوطلب متأسفانه به دلیل پیچیدن شده عراق پیشروی می کردند‪ ،‬تحت بمباران بی امان قرار داشتند‪ .‬حتی‬
‫بندهای چتر دور گردنش به درجه‌ی شهادت نائل می شود و مرحوم قانعی هم به‌طرز معجزه آسایی‬
‫‪ - 5‬در مجموع حمالت نیروی هوایی عراق طی ده روز اول عملیات شامل چهارصد و هشتاد‬ ‫توسط یک بانوی ایلیاتی نجات می یابد‪ .‬م‬
‫‪ - 4‬می دانیم که مزدور بلژیکی‪ ،‬ماکسول فون روسن‪ ،‬به پاداش رهبری حمالت دوربرد مختلف حمله در غالب هشتصد و ده پرواز بود‪ .‬فعال ترین پایگاه‪ ،‬پایگاه ناصریه بود و از پایگاه کوت –‬
‫بر فراز خلیج فارس‪ ،‬اجازه گرفت با میگ‪ 25-‬پرواز کند‪ .‬بدین ترتیب فون روسن اولین اروپایی و به علت داشتن هواپیماهای میراژ‪ -‬بیشتر برای رهگیری و پوشش هوایی و عملیات ضدراداری‬
‫استفاده می شد‪ .‬مترجم به نقل از‪ :‬گزارش عملیات نیروی هوایی در عملیات کربالی ‪ 4‬و ‪،5‬‬ ‫اولین خلبان غربی شد که با این نوع از هواپیما پرواز می کرد‪ .‬توجه داشته باشید در ادامه‌ی سال‬
‫حسین سعادتی‪ ،‬فصلنامه نگین ایران‪ ،‬سال هشتم‪ ،‬شماره سی ام‪ ،‬پاییز ‪ ،1388‬ص ‪.138‬‬ ‫‪ ،)1366( 1987‬عملیات های میگ‪25-‬های عراقی شاخص تر از قبل شدند‪.‬‬

‫‪344‬‬
 ‫فصل ‪ :11‬مرحله ی هشتم؛ آشوب در خلیج فارس‬

‫عراق خساراتی را متحمل شدند‪ .‬واحدهای دفاع هوایی نیروی هوایی‬
‫ایران یکی از بهترین عملکردهایشان را به نمایش گذاشتند که مستقیماً‬
‫قابل مقایسه با دستاوردهای والفجر‪ 8-‬بود‪ .‬رادارهای هوابرد عراق توسط‬
‫تجهیزات اخاللگری ساخته شده در داخل ایران که بر روی تپه های ویژه‬
‫نصب شده بودند‪ ،‬به‌طرز کارآمدی کور شدند‪ .‬تلفات ناشی از موشک های‬
‫ضدرادار عراقی با استفاده از تاکتیک های مؤثر فریب‪ ،‬برخالف والفجر‪،8-‬‬
‫در سطح حداقل نگه داشته شد‪ .‬توپ های هدایت راداری به سرعت اعزام‬
‫گشته و به‌صورت پی‌درپی جابه‌جا می شدند‪ .‬آنها را می شد همه جا یافت‪:‬‬
‫در بستر نیزارها‪ ،‬تاالب ها‪ ،‬حتی مناطق باز شلمچه؛ حضور دفاع زمین به‬
‫هوای ایران ازجمله موشک های هاوک‪ ،‬به‌طرز قابل توجهی ابتکار عمل را از‬
‫خلبانان عراق گرفت‪.‬‬
‫در طول عملیات کربالی‪ ،5-‬حضور یک آتشبار فعال سام‪ 2-‬عراقی‬
‫در منطقه‌ی عملیاتی همراه با کاربرد تعداد قابل توجهی پرتابگر سام‪6-‬‬
‫توسط نیروهای عراقی در امتداد اروندرود‪ ،‬جنگنده‪-‬بمب افکن های نیروی‬
‫هوایی ایران را مجبور به حمالت کم ارتفاع کرد‪ .‬بنابراین در ابتدای حمله‪،‬‬
‫عملیات های نیروی هوایی ایران به مناطق نزدیک خط مقدم ایران محدود‬
‫بودند و تنها درصورت ضرورت مأموریت های بازدارنده‌ی عمقی انجام‬
‫می شدند‪ .‬درنتیجه فانتوم ها و تایگرهای ایرانی در ارتفاع بسیار پست به‬
‫اهداف خود حمله می کردند که درعوض دقت و بقای آنها را به‌طرز قابل‬
‫توجهی افزایش می داد‪.‬‬
‫همچنین با هماهنگی استثنایی موجود بین تجهیزات دفاع هوایی‬
‫و هواپیماهای ایران‪ ،‬خلبانان با ایمنی بیشتری وارد منطقه ی عملیاتی‬
‫می شدند و بدون ترس از آتش خودی مأموریت خود را انجام می دادند‪.‬‬
‫وقتی قرار بود پرواز انجام شود‪ ،‬موقعیت هدف به ناظران میدانی توپ ها داده‬
‫می شد و از طریق یک کانال رادیویی امن به تمام توپ های ضدهوایی دستور‬
‫آتش بس به‌مدت پنج دقیقه داده می شد‪ .‬در این بازه‌ی زمانی جنگنده‪-‬‬
‫بمب افکن ها وارد می شدند‪ ،‬هدف خود را می زدند و به‌سرعت باز می گشتند‪.‬‬
‫ناظران دقت حمله را برای استفاده های آتی گزارش می کردند‪ .‬در این موارد‬
‫مشاهده‌ی دقیق‪ ،‬تجهیزات ضدهوایی هماهنگ‪ ،‬فاصله‌ی نزدیک اهداف‬
‫با خطوط خودی و در نهایت وضعیت عوارض زمین در کارایی نیروی‬
‫هوایی ایران در کربالی‪ 5-‬تأثیر داشتند‪ .‬جالب آنکه هیچ یک از جنگنده‪-‬‬
‫بمب افکن های ایران توسط دفاع دشمن یا نیروهای خودی سرنگون نشدند‪.‬‬
‫اما ایراد برنامه ریزان عملیاتی نیروی هوایی ایران این بود که خیلی سریع‬
‫نوع اهداف و درنتیجه نوع مهمات الزم برای آنها را تغییر می دادند‪ .‬این امر‬
‫عمدتاً ریشه در کمبود عددی هواپیماهای عملیاتی داشت و هر بار تغییر‬
‫هدف‪ ،‬متخصصان تسلیحات ایران را وادار به تغییر تسلیحات و تجهیزات‬
‫نگه‌دارنده یا پرتاب‌کننده‌ی آنها می کرد و زمان زیادی (بیش از سه ساعت)‬
‫را بین هر مأموریت از بین می برد و درنتیجه پاسخگویی و نرخ پرواز نیروی‬
‫هوایی ایران را کاهش می داد‪ .‬به‌عالوه این مسأله اثر منفی بر خدمه‌ی‬
‫پروازی که مجبور بودند در هر مأموریت از تاکتیک ها و تسلیحات متفاوت‬
‫در انتهای عملیات هم تعداد اورلیکان های اعزامی ناکافی بود‪ ،‬درحالیکه‬
‫تنها موضع ام آی ام‪ 23-‬استقرار یافته آنقدر از میدان نبرد دور بود که‬
‫نمی توانست آن را به‌خوبی پوشش دهد‪ .‬با این حال‪ ،‬در ‪ 22‬ژانویه (‪ 2‬بهمن)‬
‫ایران گزارش کرد که تا این مرحله از عملیات پنجاه‌وهفت هواپیمای عراقی‬
‫سرنگون شدند که از این تعداد عراقی ها فقط به از دست رفتن پانزده فروند‬
‫معترف بودند‪ .‬اما دفاع هوایی ایران به‌راستی مؤثر بود و عراقی ها بعدا ً به یک‬
‫سناتور ایاالت متحده گفتند ده‌درصد نیروی هوایی عراق در اثر تاکتیک های‬
‫خالقانه ی دفاع هوایی ایران از دست رفته و بدین ترتیب به‌طور غیرمستقیم‬
‫گزارش‌های بعدی ایران مبنی بر سرنگونی بین هفتاد و چهار تا هشتاد و دو‬
‫فروند هواپیما و هفت هلیکوپتر و آسیب دیدن دوازده فروند دیگر را تأیید‬
‫کردند‪ .‬به نظر می رسد این موفقیت خارق العاده ی دفاع هوایی ایران بر‬
‫اساس توسعه‌ی تاکتیک همکاری رهگیرها و دفاع هوایی زمین پایه‪ ،‬به‌طور‬
‫عمده هاوک و راپییر‪ ،‬بوده باشد‪ .‬در این تاکتیک هواپیماهای عراقی توسط‬
‫رهگیرها به درون تله های مرگ مواضع موشکی تعقیب می شدند‪.‬‬
‫نیروی هوایی ایران علیرغم گزارش‌های سپاه پاسداران و رسانه های‬
‫غربی‪ ،‬در طول عملیات بسیار فعال بود‪ .‬به دلیل تالش گسترده برای‬
‫بازگرداندن هواپیماهای زمینگیر به شرایط پروازی و کارآمدتر ساختن‬
‫هدف گیری‪ ،‬این نیرو بیشتر تجهیزات موجود خود را به میدان آورد‪.‬‬
‫جنگنده های نیروی هوایی و کبراهای هوانیروز در مراحل اولیه‌ی عملیات‬
‫بیش از سیصد و سی پرواز انجام دادند و به‌ویژه در حین حمله به زرهی‬
‫شــبکه دفــاع هوایــی ایــران بــه ســختی تــاش کــرد تــا حمــات میــراژ‬
‫اف‪1.‬هــای عراقــی بــه داخــل خــاک ایــران را متوقــف کنــد و در ایــن‬
‫رابطــه چنــد فرونــد از آنهــا را ســرنگون کــرد‪ .‬ایــن میــراژ در مرکــز تولیــد‬
‫نفــت مــارون در اهــواز در ‪ 14‬ژانویــه ‪ 24( 1987‬دی ‪ )1365‬ســرنگون‬
‫گردیــد‪ .‬خلبــان دســتگیر و اســیر شــد‪( .‬مجموعــه عکــس نویســندگان)‬

‫‪345‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫برده بودند‪ .‬اما متعاقب آن به‌آهستگی معلوم شد که توان ایران برای انجام‬ ‫استفاده کنند داشت‪.‬‬
‫عملیات هایی در این ابعاد در حال تحلیل رفتن است‪ .‬علیرغم نظر تحلیلگران‬ ‫با این حال‪ ،‬این مرحله از جنگ جنبه ی بسیار منفی ای برای سپاه‬
‫غربی که معتقد بودند اگر ایران دو حمله را همزمان در فاو و شرق بصره‬ ‫پاسداران داشت‪ .‬این نیرو در کربالی‪ 4-‬و کربالی‪ 5-‬بیش از سیصد گردان‬
‫اجرا کند‪ ،‬عراق دچار مشکل جدی خواهد شد‪ ،‬ایران در واقع هرگز در‬ ‫بسیجی که هر کدام متشکل از هشتصد و پنجاه تا هزار نفر بود را مصرف‬
‫موقعیتی نبود که بتواند بیش از یک حمله در هر زمان انجام دهد‪ .‬نظرات‬ ‫کرده بود که اگر قرار بود جنگ همچنان ادامه یابد‪ ،‬باید حتماً جایگزین‬
‫دیگر در مورد راهبرد ایران برای پیشروی آهسته اما پیوسته به سمت بصره‬ ‫می شدند‪ .‬این حقیقت که ایران توانسته بود کربالی‪ 5-‬را اجرا کند نشان‬
‫هم نادرست بودند‪ .‬هرچند ایرانی ها توانستند برخی از دستاوردهای خود‬ ‫می داد که نیروهایش از دادن تلفات گسترده در کربالی‪ 4-‬جان به در‬
‫در شمال شرقی شهر را تثبیت کنند‪ ،‬اما معلوم شد که توان استفاده از‬
‫آنها به‌عنوان سرپل و برداشتن خیز به سمت جلو و انجام حمله ی نهایی را‬
‫ندارند‪ .‬با وجود این‪ ،‬شکی نیست که هر کدام از این عملیات ها از هر لحاظ‬
‫حمله ی نهایی به حساب می آمدند و رهبری ایران انتظار داشت هر کدام از‬
‫آنها طومار عراق بعثی را در هم پیچد‪ .‬مشکل اینجا بود که آنها قدرت آتش‬
‫عراق را دست کم یا نادیده گرفته بودند و اگر بهتر بگوییم ایرانی ها چنین‬
‫توان آتشی نداشتند و در عین حال تهران فاقد جدیت و آگاهی الزم برای‬
‫مانوردهی در سطح بین المللی بود‪ .‬به‌عنوان مثال با هر بار حمله‌ی شدید به‬
‫عراق‪ ،‬ایرانی ها متحدان بیشتری پشت سر عراقی ها جمع می کردند و اگر‬
‫یک حمله‌ی ناموفق از آب در می آمد‪ ،‬نه‌تنها نیرو و امکانات بلکه زمان هم از‬
‫دست می رفت و زمان اکنون به‌وضوح علیه ایران بود‪ .‬در آخرین تالش برای‬
‫اصالح اشتباهات گذشته‪ ،‬بخش هایی از رهبری ایران کوشیدند تا رابطه ی‬
‫خود با ایاالت متحده را ادامه دهند و به‌طرز عجیبی تالش کردند تا اهداف‬
‫آمریکایی ها را ارزیابی کنند‪ .‬با وجود این‪ ،‬جریان امور قطعاً به جهت دیگری‬
‫تغییر یافته بود‪.‬‬
‫از دیگر نتایج کربالی‪ 5-‬این بود که رهبری عراق دریافت تنها راه‬
‫برای نومید کردن امیدهای ایران برای ادامه‌ی جنگ‪ ،‬بین المللی ساختن‬
‫جنگ یا کسب یک پیروزی قاطع در میدان نبرد همزمان با نابودی اقتصاد‬
‫ایران توسط قدرت هوایی اش است‪ .‬راه حل اول در کوتاه‌مدت قابل حصول‬
‫بود و عمدتاً از روابط خوب با ایاالت متحده ناشی می شد‪ .‬درنتیجه تالش‬
‫قابل توجهی برای نیل به این هدف از بهار ‪ )1366( 1987‬آغاز شد‪ .‬حمالت‬
‫ایران واشینگتن را هشیار کرده بود و ایاالت متحده مخفیانه عراق را به‬
‫انجام حمالت بیشتر علیه ایران به‌خصوص اهداف اقتصادی تشویق می کرد‬
‫و اطالعات در اختیار عراق قرار می داد‪ ،‬به‌خصوص اطالعاتی که عراقی ها‬
‫را  قادر   به   ارزیابی  اثرات  بمباران   پایانه های   نفتی و  نیروگاه ها  می کرد‪  .1‬بر‬
‫اساس   گزارش‌ها    مدیر   سیا  ‪  ،‬ویلیام   کِیسی ‪  ،‬شخصاً تالش می کرد تا مطمئن‬
‫شود عراق تسلیحات نظامی‪ ،‬مهمات و خودرو کافی برای نباختن جنگ در‬
‫اختیار دارد‪ .‬ایاالت متحده همچنین نظارت اطالعاتی بر منطقه را تشدید‬
‫کرد‪ .‬طبق اطالعات موجود‪ ،‬چندین مهندس ناسا از مرکز فضایی کندی به‬
‫الشــه یــک هلیکوپتــر کبــرای ایرانــی کــه بــه طــور کامــل در شــمال‬
‫‪ -1‬باب وودوارد‪ ،‬نقاب‪ ،‬جنگ های مخفی سیا‪ ،1981-87 ،‬نیویورک‪ :‬سیمون و شوستر‪،1987 ،‬‬ ‫دریاچــه ماهــی توســط موشــک هــوا بــه هــوای عراقــی نابــود شــده‬
‫اســت‪ .‬ایــن هلیکوپتــر توســط ســتوان غالمعلــی اشــتری و یــک افســر‬
‫ص‪480 .‬؛ استفانی جی‪ .‬نیومن‪ ،‬تسلیحات‪ ،‬کمک و ابرقدرت ها‪ ،‬امور خارجه‪ ،‬سال ‪ ،66‬شماره ‪،5‬‬
‫تابستان ‪ ،1988‬ص‪.1052 .‬‬ ‫تســلیحات ناشــناس پــرواز می کــرد‪( .‬مجموعــه عکــس نویســندگان)‬

‫‪346‬‬
 ‫فصل ‪ :11‬مرحله ی هشتم؛ آشوب در خلیج فارس‬

‫توانست با پیشنهاد شرایط مالی بهتر عراق را از خریدن شصت میراژ ‪2000‬‬ ‫پایگاه هوایی اینجرلیک ترکیه فرستاده شدند تا تجهیزات ثابت و بسیار‬
‫فرانسوی به ارزش تقریبی سه میلیارد دالر منصرف کند‪ .‬یک قرارداد فروش‬ ‫حساس جمع آوری الینت و سیگینت که به سمت شوروی بودند را به حالت‬
‫سه میلیارد دالری دیگر برای هلیکوپتر و تجهیزات رادار هم احتماالً به‬ ‫چرخشی در بیاورند تا بتوان از آنها برای نظارت بر ایران نیز استفاده کرد‪.‬‬
‫فرانسوی ها بازگردانده شد‪ ،‬اما نمی شود دقیقاً معلوم کرد که آیا روس ها‬ ‫راه حل دوم عراق ارتقای گسترده‌ی توانایی های نظامی هم در هوا‬
‫موافقت کرده اند به هر دو نیاز پاسخ دهند یا خیر‪ .‬عراق همچنین ممکن‬ ‫و هم بر روی زمین بود و به پول‪ ،‬زمان و تالش بیشتری احتیاج داشت‪.‬‬
‫است سفارش‌هایی برای جت های آموزشی‪/‬تهاجمی سبک آلفا که در مصر‬ ‫احتماالً به همین دلیل‪ ،‬این جوانب به میزان زیادی مورد توجه رهبری ایران‬
‫سر هم می شدند‪ ،‬مد نظر قرار داده باشد‪.‬‬ ‫قرار نگرفت‪.‬‬
‫درحقیقت رقابت بین شوروی و فرانسه شدید بود‪ ،‬چراکه فرانسه هم‬
‫نقش مهمی در احیای عراق داشت‪ .‬از رئیس جمهور وقت فرانسه‪ ،‬فرانسوا‬ ‫موفقیت یا شکست‬
‫میتران‪ ،‬نقل شده است که همکاری فرانسه مستقیماً به هدف ممانعت از‬ ‫در جریان عملیات کربالی‪ 5-‬ایرانی ها موفق شدند دشمن خود را از‬
‫شکست عراق در جنگ بوده است‪ .‬در ‪ )1366( 1987‬بدهی عراق به فرانسه‬ ‫چندین موضع دفاعیش عقب برانند‪ ،‬اما ضعف قدرت آتش و تحرک برای‬
‫سه میلیارد دالر برآورد می گردید‪ ،‬اما شوروی که از ‪ )1359( 1980‬بیش‬ ‫نفوذ بیشتر به داخل عراق باعث شد آنها نهایتاً در دوازده کیلومتری بصره‬
‫از هشت میلیارد دالر سالح به عراق فروخته بود‪ ،‬همچنان مهم ترین تأمین‬ ‫متوقف شوند‪ .‬این فاصله برای توپخانه‌ی ایران کافی بود تا قسمت شرقی‬
‫کننده‌ی سالح عراق به حساب می آمد‪ .‬بغداد که با بحران مالی روبرو بود‪،‬‬ ‫شهر را با کمک توپ های خودکششی ‪ 170‬میلیمتری تحویل داده شده‬
‫از تمدید وام های کم بهره ی مسکو برای این تجهیزات استقبال می کرد‪.‬‬ ‫از سوی کره‌ی شمالی به‌صورت مستمر بکوبد‪ .‬با این حال‪ ،‬این پیروزی‬
‫تحویل های جدید آشکارا برای بازگرداندن ابتکار عمل به دست عراقی ها بود‪،‬‬ ‫همچنان با پیروزی نهایی ای که فرماندهان در تهران پیش بینی می کردند‬
‫به‌ویژه وقتی که عراقی ها نتوانستند جنگ شهرها را قبل از پایان حمله‌ی‬ ‫فاصله داشت‪ .‬صدام حسین هم به نوبه‌ی خود یک جلسه‌ی طوالنی‌مدت‬
‫ایران‪ ،‬متوقف کنند‪.‬‬ ‫با فرماندهان ارشد خود برگزار کرد و تصمیم گرفت به ترکیبی از حمالت‬
‫علیرغم افزایش فعالیت دفاع هوایی زمین پایه ی ایران در ‪ 25‬ژانویه (‪5‬‬ ‫هوایی علیه مراکز غیرنظامی ایران ادامه دهد تا دولت و مردم را از هم‬
‫بهمن)‪ ،‬میراژ اف‪1.‬ای کیو‪5-/4-‬ها و سوخت رسان های آنتونوف‪12-‬بی  پی‬ ‫جدا سازد‪ .‬در همین حین عراقی ها شوروی را تحت فشار گذاشته بودند‬
‫عراق حمله‌ی جدیدی را علیه پایانه الرک تدارک دیدند‪ .‬این حمله که در‬ ‫تا هواپیماهای رزمی بهتر و جدید نظیر نمونه های بهینه سازی شده ی‬
‫ارتفاع بسیار پست انجام شد باعث گردید نفتکش ذخیره‌ی الموت در اثر‬ ‫میگ‪23 -‬بی ان (درحقیقت عراقی ها میگ‪ 27-‬خواسته بودند)‪ ،‬سوخو‪،24 -‬‬
‫اصابت یک بمب به‌شدت آسیب ببیند و نفتکش لیدی‪.‬ا ِی‪ 1‬هم در اثر برخورد‬ ‫سوخو‪ ،25-‬میگ‪ 29-‬و سیستم های جنگ الکترونیک برای مقابله با‬
‫دو اگزوست از بین برود‪ .‬علیرغم این حمله‪ ،‬ایرانی ها توانستند صادرات نفت‬ ‫آتشبارهای هاوک ایران به آنها تحویل دهد‪ .‬بر اساس گفته ی خلبانان اسیر‬
‫خود را به میزان یک میلیون و ششصد هزار بشکه ی تعیین شده توسط اوپک‬ ‫شده‌ی عراقی‪ ،‬تا اواخر اکتبر ‪( 1986‬آبان ‪ ،)1365‬بالغ بر شانزده خلبان‬
‫برگردانند‪ .‬سه روز بعد دو نفتکش انتقالی به نام های دین و تاکتیک هدف‬ ‫در پایگاه هوایی آموزشی بزرگ کراسنودار واقع در جنوب روسیه‪ ،‬نزدیک‬
‫اگزوست ها قرار گرفتند که دومی بعد از تحمل آسیب شدید در موتورخانه و‬ ‫دریای سیاه‪ ،‬بر روی سوخو‪ 25-‬آموزش دیده بودند و قرار بود خلبانان‬
‫خوابگاه ها‪ ،‬از رده خارج اعالم شد‪ .‬هوادریای نیروی دریایی ایران بعدازظهر‬ ‫بیشتری برای آموزش پرواز با سوخو‪ 24-‬فنسر به آنجا اعزام شوند‪ .‬عراق‬
‫همان‌روز واکنش نشان داد و دو ا ِی بی‪212.‬ا ِی اس  دبلیو را برای حمله به‬ ‫همچنین چندین سوخو‪22-‬ام‪4-‬کِی از شوروی خریده بود که قرار بود تا‬
‫کشتی باری توموإ‪ 2‬اعزام کرد‪ .‬دو موشک ا ِی اس‪ 12.‬به کشتی اصابت کردند‪،‬‬ ‫جوالی ‪( 1986‬تیر ‪ )1365‬تحویل داده شوند‪ ،‬ولی تحویل به دالیل نامعلوم‬
‫اما آسیب خاصی به بار نیامد‪ .‬حمالت بازدارنده‌ی بیشتری در ‪ 31‬ژانویه (‪11‬‬ ‫تا حداقل نوامبر ‪( 1986‬آبان ‪ )1365‬به تأخیر افتاد‪.‬‬
‫بهمن) انجام شدند‪ ،‬اما نیروی هوایی ایران مدعی شد سه جنگنده‌ی عراقی‬ ‫در مارس ‪( 1987‬اسفند ‪ ،)1365‬روس ها پذیرفتند با تحویل یک‬
‫را در نبردهای هوایی مختلف سرنگون کرده است و بدین ترتیب شمار‬ ‫محموله ی اولیه‌ی بیست و چهار فروندی میگ‪ ،29-‬سطح همکاری های‬
‫تلفات نیروی هوایی عراق از ‪ 6‬ژانویه (‪ 16‬دی) تا آن زمان به رقم سرسام آور‬ ‫نظامی خود را با عراق به‌سرعت افزایش دهند‪ .‬میگ‪ 29-‬که پیشرفته ترین‬
‫هفتادویک فروند رسید‪ .‬با وجود این‪ ،‬نیروی هوایی عراق به بمباران اصفهان‪،‬‬ ‫جنگنده ی موجود در زرادخانه شوروی محسوب می شد‪ ،‬قب ًال فقط به هند‬
‫قم‪ ،‬همدان و دزفول در ‪ 1‬فوریه (‪ 12‬بهمن) ادامه داد و مدعی شد در‬ ‫و سوریه فروخته شده بود‪ .‬طرح صدور میگ‪ 29-‬به عراق برنامه‌ی پرداخت‬
‫جریان نبردهای هوایی آن روز یک اف‪4-‬ای و یک اف‪5-‬ای را سرنگون کرده‬ ‫بسیار بهتری در مقایسه با هرگونه پیشنهاد از سوی غرب در اختیار آن‬
‫کشور قرار می داد و در عین حال منعکس کننده ی حمایت شوروی از‬
‫‪1 - Lady.A‬‬ ‫یکی از متحدان قدیمی خود در خاورمیانه بود‪ .‬شوروی در تالشی موفق‬
‫‪2 - Tomoe‬‬

‫‪347‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫است‪ .‬اما تامکت های نیروی هوایی ایران گرچه اکنون توسط خلبانان جوان‬
‫و نسبتاً بی تجربه به پرواز در می آمدند‪ ،‬همچنان مؤثر بودند و در ‪ 9‬فوریه‬
‫(‪ 20‬بهمن) دو فروند از آنها (یکی از آنها به خلبانی اولین خلبان کام ًال دوره‬
‫دیده در ایران)‪ ،‬دو دسته ی چهار فروندی میراژ اف‪1.‬ای کیوها را بر فراز‬
‫خلیج فارس رهگیری نموده و سه فروند از آنها را سرنگون کردند‪ .‬دو تا با‬
‫اسپارو و دیگری با دو سایدوایندر‪.‬‬
‫ظاهر شدند‪ ،‬اما جنگنده های نیروی هوایی ایران آنها را رهگیری کردند و‬
‫جنگ ممانعت از صدور نفت‬ ‫ِ‬
‫در خلیج فارس میراژها پس از دادن تلفاتی به رهگیرها و موشک های‬
‫هاوک ایران در دو روز پایانی ژانویه و اوایل فوریه (بهمن)‪ ،‬در عملیات‬
‫ضدکشتی خود کمتر متهورانه عمل می کردند و در طول فوریه فقط به‬
‫اهدافی در نزدیکی خارک حمله بردند‪ .2‬جنوبی ترین هدف در کل ماه‬
‫نفتکش خارک‪ 4-‬بود که در ‪ 10‬فوریه (‪ 21‬بهمن)‪ ،‬در فاصله ی تقریباً ‪70‬‬
‫مایل دریایی (‪ 130‬کیلومتری) جنوب خارک هدف قرار گرفت‪ .‬جالب آنکه‬
‫سوابق ایرانی ها عنوان می کند که یکی از موشک ها توسط چف منحرف شده‬
‫و خطا رفته و دومی هم عمل نکرده است‪ .‬در ‪ 11‬و ‪ 12‬فوریه (‪ 22‬و ‪23‬‬
‫بهمن)‪ ،‬شش حمله عمدتاً توسط میگ‪25-‬آر بی ها علیه تهران انجام شد‪.3‬‬
‫همانطور که انتظار می رفت نیروی هوایی ایران هم تالفی کرد و چندین‬
‫اف‪ 5-‬ایستگاه رادار عراق در نزدیکی اربیل را در همان روز بمباران کردند و‬
‫چندین بمب را دقیقاً به هدف زدند‪ .‬برای ایرانی ها بسیار مهم بود که بتوانند‬
‫بدون مزاحمت به بمباران تأسیسات نفتی شمال عراق ادامه دهند‪ .‬به‌عالوه‪،‬‬
‫در ‪ 13‬فوریه (‪ 24‬بهمن) یک بمب افکن نامشخص عراقی توسط دفاع هوایی‬
‫بر فراز اراک سرنگون شد‪ .4‬در ‪ 15‬فوریه (‪ 26‬بهمن) واحدهای دفاع هوایی‬
‫نیروی هوایی سپاه پاسداران‪ ،‬گزارش کردند که دو میگ‪25-‬آر بی را با‬
‫موشک های زمین به هوای دور برد بر فراز ایران ساقط کرده اند‪ .‬گویا یکی‬
‫در ساعت ‪ 1230‬نزدیک مسجد سلیمان و دیگری یک دقیقه بعد بر فراز‬
‫اصفهان هدف قرار گرفتند‪ .‬خلبان هواپیمای دوم به نام ستوان سائر صبحی‬
‫عالی‌رتبه‌ی سپاه پاسداران ازجمله سید محسن صفوی‪ ،‬برادر فرمانده سابق‬
‫‪ - 2‬به‌عنوان مثال در ‪ 2‬فوریه (‪ 13‬بهمن)‪ ،‬یک میراژ اف‪1.‬ای کیو از گردان نودویکم‪ ،‬مستقر در‬
‫پایگاه کوت الحی‪ ،‬توسط موشک های زمین به هوای ایران شکار شد‪ .‬خلبان بیرون پرید و اسیر‬
‫شد‪ .‬او مانند دیگر خلبانان اسیر شده در قبل و بعد از آن زمان اعتراف کرد که هواپیماهای عراقی‬
‫برای حمله به اهداف جنوب خلیج فارس از حریم هوایی عربستان و بحرین استفاده می کردند‪.‬‬
‫‪ - 3‬ظاهرا ً ماکس فون روسن چندین فقره از این مأموریت ها که الزمه شان مواجهه با تامکت های‬
‫ایرانی بود را انجام داد‪ .‬تا این زمان میگ‪25-‬آر بی های عراق هرگاه گیرنده های راداریشان حتی‬
‫کشف توسط اف‪ 14-‬را نشان می دادند به سمت عراق باز می گشتند‪ .‬اما اوضاع به‌طرز قابل‬
‫توجهی در اوایل ‪ )1365( 1986‬تغییر کرد‪ .‬همچنین به نظر می رسد نمونه های پیشرفته تر‬
‫میگ‪ 29 -‬نیز دست کم در برخی از این عملیات ها شرکت داشتند‪ ،‬چرا که روزنامه های ایران یک‬
‫مخزن رهاشونده ی پنج متری رها شده در شمال غربی پایتخت ایران را نشان دادند‪.‬‬
‫‪ - 4‬تعداد زیادی از مردم سقوط هواپیما را گزارش کردند‪ ،‬اما هیچ گزارشی درباره‌ی سرنوشت‬
‫خلبان در دسترس نیست‪.‬‬
‫است‪ .‬میراژها هم به خارک حمله کردند و دو نفتکش انتقالی (خارک‪ 3-‬و‬
‫تفتان) را با اگزوست هدف قرار دادند‪ ،‬اما نتوانستند خسارت جدی ای به‬
‫بار بیاورند‪ .‬سه موشک اگزوست در نزدیکی تنگه ی هرمز به سمت راست‬
‫خارک‪ 3-‬اصابت کرده و هر سه علی الظاهر به دلیل مشکل فیوزگذاری‪ ،‬عمل‬
‫نکرده‌اند‪ .‬هر سه موشک نه ساعت بعد با موفقیت توسط نیروی دریایی ایران‬
‫خنثی شده و به ساحل آورده شدند‪ .‬کمی بعد هواپیماهای عراقی دوباره‬
‫جنگ و گریز قبل از رسیدن آنها به برد تهدید کننده‪ ،‬آغاز شد‪ .‬بر اساس‬
‫منابع عراقی‪ ،‬نیروی هوایی عراق در ‪ 2‬فوریه (‪ 13‬بهمن) رکورد ششصد‬
‫پرواز را از خود بر جا گذاشت‪ ،‬اما تعداد کمی از آنها به‌ویژه هلیکوپترهای‬
‫میل‪ ،25-‬گزل‪ ،‬بی او‪ 105.‬و هواپیماهای پی سی‪ 9-/7 -‬بر فراز جبهه پرواز‬
‫کردند‪ .‬تلفات سنگین هواپیماهای عراقی باعث شد نیروهای زمینی عراق تا‬
‫حد زیادی به آتش دفاعی خود و موانع آبی برای مهار حمالت ایران وابسته‬
‫گردند‪ ،‬چراکه سپاه پاسداران به پیشروی خود به سمت بصره که اکنون‬
‫تحت آتش مداوم راکت ها و توپخانه‌ی ایران قرار داشت‪ ،‬ادامه می داد‪ .‬اوضاع‬
‫برای نیروی هوایی عراق که همچنان به دادن تلفات سنگین ادامه می داد‬
‫اص ًال خوشایند نبود‪ .‬در همان روز‪ ،‬یک میراژ اف‪1.‬ای کیو در مأموریتی به‬
‫عمق خاک ایران بعد از یک نبرد هوایی سهمگین توسط فونیکس شلیک‬
‫شده از یک اف‪ 14-‬در نزدیکی اراک سرنگون گردید‪ .1‬بر اساس گزارش‌ها‬
‫خلبان توانست از هواپیما بیرون بپرد‪ ،‬اما توسط شهروندان خشمگین کشته‬
‫شد‪.‬‬
‫افزایش کارایی دفاع هوایی ایران به همراه رقابت های درون نیرو باعث‬
‫رویدادهای آتش به خودی شد‪ .‬در ‪ 7‬فوریه (‪ 18‬بهمن ‪ ،)1365‬یک جت‬
‫ترابری فالکون ‪ 20‬نیروی هوایی ایران به خلبانی سرهنگ محمود یارپرور‬
‫در  مسیر  تهران  به  اهواز  اشتباهاً هدف یک سیستم اورلیکان‪/‬اسکای گارد‬
‫واقع در نزدیکی پایگاه هوایی امیدیه قرار گرفت و سرنگون شد و همه ی‬
‫یازده سرنشین آن به شهادت رسیدند‪ .‬مسافران هواپیما عد های از مقامات‬
‫این نیرو بودند‪ .‬این رویداد برای اولین بار توسط خلبان فراری نیروی هوایی‬
‫ایران سرهنگ بهزاد معزی (که به‌غلط آن را به یک موشک زمین به هوای‬
‫هاوک نسبت داد) برمال گردید‪ .‬او مدعی شد تا آن زمان ایران به دلیل‬
‫عدم عملکرد آی اف اف و رادار پنجاه و پنج فروند از هواپیماهای خود را‬
‫سرنگون کرده است‪ .‬درحقیقت رادارهای جست‌وجو‪ ،‬ردگیری و کنترل آتش‬
‫اسکای گارد که به همراه توپ های ضدهوایی ‪ 35‬میلیمتری اورلیکان در‬
‫اواسط دهه‌ی ‪ 1980‬از اتریش خریداری شدند‪ ،‬فاقد توانایی یکپارچگی با‬
‫ام آی  ام‪ 23-‬و سیستم آی اف اف بودند‪ .‬معلوم شد که این کمبود نه‌تنها‬
‫در این مورد بلکه در موارد بسیار دیگر تا انتهای جنگ بسیار مهلک بوده‬
‫‪ - 1‬در ‪ 25‬مارس ‪ 5( 1987‬فروردین ‪ ،)1366‬الشه ی یک میراژ اف‪1.‬ای کیو به خبرنگاران‬
‫خارجی بازدید کننده از اراک نشان داده شد‪.‬‬

‫‪348‬‬
 ‫فصل ‪ :11‬مرحله ی هشتم؛ آشوب در خلیج فارس‬

‫موفقیت عملیات رعد‪ 2-‬و فشار سنگین شوروی‪ ،‬عراق را مجبور کرد‬ ‫احمد علی‪ ،‬که از پایگاه هوایی ناصریه پرواز کرده بود‪ ،‬زنده اسیر شد‪.1‬‬
‫حمالت بیشتر به مراکز جمعیتی ایران را در ‪ 18‬فوریه (‪ 29‬بهمن) متوقف‬ ‫در همان روز طی یک حرکت غافلگیرانه‪ ،‬نیروی هوایی ایران یکی‬
‫کند‪ .‬نیروی هوایی عراق درعوض در کمتر از بیست و چهار ساعت حمالت‬ ‫از سخت ترین عملیات های خود به عمق خاک عراق را انجام داد‪ .‬عملیات‬
‫ضدکشتی را از سر گرفت‪ .‬در صبح ‪ 19‬فوریه‌ی ‪ 30( 1987‬بهمن ‪،)1365‬‬ ‫رعد‪ 2-‬حمله ای علیه ایستگاه پمپاژ اچ‪ 2-‬بر سر راه خط لوله ی نفت به‬
‫نفتکش انتقالی تفتان (توریل‪ 4‬نوروژی سابق) مورد اصابت یک اگزوست قرار‬ ‫اردن‪ 350 ،‬مایل دریایی (‪ 650‬کیلومتر) در خاک عراق بود‪ .2‬برای این‬
‫گرفت و آسیب دید‪ .‬اما حمله‌ی دوربرد بعدی عراق علیه تأسیسات جزیره‌ی‬ ‫عملیات چهار اف‪4-‬ای از گروه اعزامی به پایگاه چهارم شکاری‪ 3‬مجهز به‬
‫فارسی که در ‪ 20‬فوریه (‪ 1‬اسفند) توسط هشت فروند میراژ انجام شد‪ ،‬در‬ ‫محفظه های جنگ الکترونیک اِی ان‪/‬اِی ال کیو‪ ،101-‬شش بمب ام کِی‪،82.‬‬
‫ساعت ‪ 1230‬با نبرد هوایی سهمگینی با اف‪14-‬ها در نزدیکی جزیره‌ی‬ ‫دو اسپارو‪ ،‬مهمات توپ ‪ 20‬میلیمتری و سه مخزن رها شونده بر فراز‬
‫فارسی به پایان رسید و در طی آن دو میراژ بالفاصله سرنگون شدند‪ .‬میراژ‬ ‫مرز از سوخت رسانی که منتظرشان بود سوخت گرفتند‪ .‬حمله با پشتیبانی‬
‫سوم درحالیکه خط دود پشت سر خود به جا می گذاشت توسط نیروهای‬ ‫شش اف‪5-‬ای انجام می شد که قرار بود تمام رهگیرهای واقع در مسیر‬
‫ایرانی در فاو مشاهده شد که به سمت عراق می رفت‪ .‬بنابر منابع اطالعاتی‪،‬‬ ‫ورود به عراق را به سمت خود بکشانند‪ .‬دسته ی فانتوم ها توانست بدون‬
‫این هواپیما یکی از شش هواپیمای نجات یافته بود که احتماالً درون عراق‬ ‫هیچگونه مزاحمتی به عمق عراق نفوذ کرده و هدف را بمباران کند و‬
‫سقوط کرد‪ .‬خلبانان تامکت متعاقب این درگیری رؤیت چندین هلیکوپتر‬ ‫چندین آتش سوزی راه بیاندازد‪ .‬اما در حین خروج‪ ،‬دسته توسط دو میراژ‬
‫سعودی را در منطقه گزارش کردند که احتماالً به دنبال اثری از خلبانان‬ ‫اف‪1.‬ای  کیو رهگیری شد و میراژها یک ‪530‬اف‪ 1-‬شلیک کردند که به‬
‫عراقی می گشتند‪ .‬در روزهای بعد هم چند جنگنده‌ی دیگر عراقی سرنگون‬ ‫کناری ترین فانتوم ها آسیب زد‪ .‬درحالیکه خدمه‌ی پرنده‌ی آسیب دیده‬
‫شدند‪ ،‬ازجمله یک میراژ اف‪1.‬ای کیو در ‪ 22‬فوریه (‪ 3‬اسفند) توسط هاوک‬ ‫می کوشیدند آن را با سرعت ‪ 600‬نات در ارتفاع بسیار پایین نگه دارند‪،‬‬
‫در نزدیکی شهر بیجار استان کردستان بعد از حمله با موشک آرمات به‬ ‫فرمانده آنها توانست به سمت تهدیدها دور بزند و هر دو میراژ را با شلیک‬
‫ایستگاه رادار پیش‌هشدار نیروی هوایی ایران که بر قله ای مشرف بر تهران‬ ‫توپ ولکان از روبه‌رو بترساند‪ .‬میراژها از یکدیگر جدا شده و ناپدید شدند‪.‬‬
‫و کرج قرار داشت‪ ،‬هدف قرار گرفت‪ .‬یک میراژ دیگر (یا میگ‪23-‬ام اف) هم‬ ‫شش دقیقه بعد فانتوم ها زخمی دیگر نمی توانست به راه خود ادامه دهد و‬
‫در ‪ 24‬فوریه (‪ 5‬اسفند) بر فراز خلیج و باز هم در جنگ و گریز با رهگیرهای‬ ‫خلبانان آن بیرون پریدند‪ .‬شانس نجات دادن آنها بسیار پایین بود‪ .‬نیروی‬
‫ایرانی ساقط شد‪.5‬‬ ‫هوایی ایران قب ًال مأموریت های جست‌وجو و نجات داخل خاک عراق انجام‬
‫هر دو طرف به‌طرز غیرقابل انکاری در نبردهای دو ماهه‌ی نخست سال‬ ‫داده بود‪ ،‬اما هیچکدام بیشتر از ‪ 57‬مایل دریایی (‪ 100‬کیلومتر) پشت‬
‫‪ 1987‬تلفات سنگینی دادند‪ .‬بر اساس گفته‌ی خبرگزاری جمهوری اسالمی‬ ‫جبهه نبودند‪ .‬این‌بار اوضاع فرق داشت و در صبح ‪ 16‬فوریه (‪ 27‬بهمن)‬
‫ایران (ایرنا)‪ ،‬در این مرحله از جنگ سی‌وپنج شهر ایران بمباران و بیش‬ ‫شش فانتوم ‪ ،‬یک پی سی‪6-‬بی را در عملیات خطرناک دیگری همراهی‬
‫از سه‌هزار نفر از شهروندان به شهادت رسیدند‪ .‬در سوی دیگر‪ ،‬ایران یازده‬ ‫کردند تا خدمه ی هواپیمای سرنگون شده را نجات دهد‪ .‬با وجود پاسخ‬
‫موشک اسکاد‪-‬بی به بغداد و دیگر مناطق شهری عراق شلیک کرد که گویا‬ ‫قابل توجه نیروی هوایی عراق فقط یک جنگنده‌ی ایرانی آن هم به دلیل‬
‫در اثر آن سیصد شهروند عراقی کشته شدند‪ .‬در همین حال برای نیروهای‬ ‫مشکالت فنی در ایران سقوط کرد و پی سی‪6-‬بی کند توانست به همراه‬
‫هوایی و دریایی ایران و عراق توقف جنگ بر روی زمین به معنای فعالیت‬ ‫خدمه‌ی نجات یافته به ایران باز گردد‪.‬‬
‫بیشتر در خلیج فارس بود‪.‬‬
‫در ‪ 27‬فوریه (‪ 8‬اسفند)‪ ،‬ا ِی بی‪212.‬ا ِی اس دبلیوهای نیروی دریایی‬ ‫‪ -‬احمدعلی پیش از سرنگونی صد و ده ساعت پرواز و یازده مأموریت رزمی با میگ‪ 25-‬ثبت‬
‫ایران از روی یک کشتی دوزیست کالس هنگام حمالت ضدکشتی خود را‬ ‫کرده و دوره ی آموزشی سه ساله ای را پشت سر گذاشته بود‪ .‬بر اساس گزارش ها او اعتراف کرد‬
‫آغاز کردند و به نفتکش قبرسی سیامپرس‪ 6‬در آب های سرزمینی امارات‬ ‫که پانزده هواپیما از پایگاه او در کربالی‪ 4-‬و ‪ 5‬ساقط شدند و تا آنجایی که او می داند‪ ،‬دفاع‬
‫هوایی ایران تا آن زمان چهار فروند میگ‪ 25-‬را سرنگون کرده بود‪.‬‬
‫متحده‌ی عربی حمله بردند‪ .‬کشتی های کالس هنگام معموالً در امتداد‬
‫خطوط کشتیرانی تنگه ی هرمز عملیات می کردند و حمالت هلیکوپتری‬ ‫‪ - 2‬عملیات رعد‪ 2-‬درحقیقت نمونه‌ی کوچک شده ی رعد‪ 1-‬یک بود که برای تالفی حمله‌ی‬
‫از روی آنها تنها در شعاع ده کیلومتری کشتی انجام می شد‪ .‬با وجود این‬ ‫عراق به سیری در ‪ 12‬آگوست ‪ 21( 1986‬مرداد ‪ )1365‬طراحی شده بود‪ .‬برنامه ریزی این‬
‫عملیات عمدتاً با استفاده از اطالعات فراهم شده از جانب اسرائیل و سوریه که چندین حفره در‬
‫پوشش دفاع هوای عراق را نشان می دادند‪ ،‬انجام شد‪ .‬رعد‪ 1-‬شامل بیست و چهار فانتوم ها بود‬
‫‪4 - Torill‬‬
‫که می بایست به مواضعی در عمق خاک عراق ازجمله محوطه های هوایی اچ‪ 1-‬و اچ‪ 2-‬و ایستگاه‬
‫‪ - 5‬خلبان میراژ اول‪ ،‬ستوان یکم یحیی قاسم احمد (خلبان سابق میگ‪ )21-‬که از پایگاه هوایی‬ ‫پمپاژ اچ‪ 2-‬حمله می کردند‪.‬‬
‫صدام در نزدیکی موصل پرواز کرده بود‪ ،‬به اسارت درآمد‪.‬‬
‫‪ -3‬خلبانان انتخابی برای این مأموریت بسیار باتجربه بودند و هیچکدام کمتر از سیزده سال‬
‫‪6 - Seaempress‬‬ ‫سابقه پرواز با اف‪ 4-‬نداشتند‪.‬‬

‫‪349‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫رهگیرهای نیروی هوایی ایران اکنون به‌طور ویژه بین خارک و بوشهر فعالیت‬ ‫تهران هم از نتایج حمالت هلیکوپتری نیروی دریایی و هم از عملیات های‬
‫می کردند‪ .‬بدین ترتیب عراقی ها مجبور بودند از حداکثر فاصله‌ی ممکن‬ ‫کشتی های باری ایران ناامید شد‪ .‬بین ‪ 6‬ژانویه و ‪ 28‬مارس ‪16( 1987‬‬
‫برای تسلیحات شان عمل کنند (اگر چنان تسلیحاتی به دلیل مشکالت‬ ‫دی ‪ 1365‬تا ‪ 8‬فروردین ‪ )1366‬یعنی تا زمانی که قسمت خوابگاه نفتکش‬
‫معمول تدارکات در اختیارشان می بود) و بکوشند ایرانی ها را غافلگیر سازند‪.‬‬ ‫سنگاپوری سدرا‪ 1‬در حدود ‪ 10‬مایل دریایی (‪ 18/5‬کیلومتری) ام القوین‬
‫حمله در اواخر ماه مارس به اوج خود رسید‪ .‬در ‪ 21‬مارس ‪1987‬‬ ‫هدف دو موشک سی کیلر قرار گرفت و نه نفر از خدمه‌ی آن کشته شدند‪،‬‬
‫(‪ 1‬فروردین ‪ ،)1366‬هر دو ا ِی ام‪ 39.‬شلیک شده به کرجی منحرف‌کننده‬ ‫ایرانی ها تنها به ده کشتی (تقریباً تمام آنها با کویت تجارت می کردند)‬
‫اصابت کردند‪ ،‬اما چهار سوخو‪22-‬ام‪3-‬کِی یک کاروان را در حال بارگیری‬ ‫عمدتاً در نزدیک ساحل امارات متحده حمله کردند‪ .‬اما روند این حمالت‬
‫در خارک غافلگیر کردند و نفتکش غول پیکر آوایی را با یک بمب هدف قرار‬ ‫قرار بود به‌طرز قابل توجهی افزایش یابد‪ .‬بنابراین حمالت ضدکشتی بعدی‬
‫دادند‪ .‬یکی از خدمه کشته شد‪ ،‬اما کشتی آسیب ناچیزی دید‪ .‬هرچند معلوم‬ ‫به قایق های تندروی سبک سپاه پاسداران سپرده شدند‪ .‬این حرکت جنگ را‬
‫شده بود که نیروی هوایی عراق قادر به توقف خط انتقال نیست و ایرانی ها در‬ ‫وارد مرحله ی جدیدی کرد‪ ،‬چراکه پاسداران قصد نداشتند جنگ نفتکش ها‬
‫جایگزینی نفتکش های آسیب‌دیده یا از دست‌رفته سریع عمل می کردند‪،3‬‬ ‫را به شیوه ی مرسوم ادامه دهند‪.‬‬
‫اما به نظر می رسید عراقی ها مایل بودند یک بار دیگر این راه را امتحان‬
‫کنند‪ .‬به همین خاطر دو روز بعد‪ ،‬در ‪ 23‬مارس (‪ 3‬فروردین)‪ ،‬یک حمله‌ی‬ ‫آخرین تالش هماهنگ علیه خارک‬
‫بامدادی دیگر انجام شد‪ .‬مثل همیشه دسته (که قبل از طلوع خورشید‬ ‫تا اوایل ‪ )1365( 1987‬بیشتر تأسیسات نفتی آسیب دیده در خارک‬
‫پرواز کرده بود) متشکل از دو میراژ اف‪ 1.‬ای کیو‪ 4-‬مسلح به اگزوست در‬ ‫بازسازی شدند و دفاع هوایی با یک کشتی گمراه‌کننده‌ی جدید مجهز به‬
‫جلو و پشت سر آنها چهار سوخو‪22-‬ام‪3-‬کِی در ارتفاع ‪ 2000‬پایی (‪609‬‬ ‫منعکس کننده های راداری‪ ،‬یک موضع نوساز ام آی ام‪23-‬بی و دست کم دو‬
‫متری) و چهار میراژ اف‪1.‬ای کیو‪ 4-‬در ارتفاع ‪ 5000‬پایی (‪ 1524‬متری)‬ ‫ایستگاه جنگ الکترونیک تقویت شد و توپ های ضدهوایی بیشتر در اطراف‬
‫اسکله ی نفتکش ها‪ ،‬نفتکش های ذخیره‪ ،‬پایانه‌ی اصلی و همچنین اطراف‬
‫‪ - 3‬فقط در مارس ‪( 1987‬اسفند ‪ 1365‬و فروردین ‪ )1366‬چهار کشتی با ظرفیت صدوپنجاه‬ ‫موضع ام آی ام‪23-‬بی مستقرگردیدند‪.2‬‬
‫این بهینه سازی ها با شدیدترین حمله ی نیروی هوایی عراق علیه هزار تن وزن خالی ازجمله لیدی اسکای و آکوآمارین خریداری یا اجاره شدند‪.‬‬
‫جزیره و نفتکش های انتقالی تا آن زمان همزمان شدند‪ .‬این حمالت با‬
‫سه حمله‌ی اصلی در هر روز به اوج خود رسیدند‪ .‬الگوی این حمالت کم‬
‫و بیش یکسان بودند به این ترتیب که در شب تنها دسته های یک یا دو‬
‫فروندی میراژ اف‪1.‬ای کیو‪6-‬ها عملیات ضدکشتی را انجام می دادند‪ .‬در‬
‫اوایل صبح یا اواخر بعدازظهر دسته های تهاجمی تا دوازده فروند کار را پی‬
‫می گرفتند‪ .‬این دسته ها در بیشتر موارد شامل دو میراژ اف‪1.‬ای کیو‪-5-‬‬
‫‪ 200‬مجهز به اگزوست در جلو بودند که توسط دو میراژ اف‪1.‬ای کیو‪-4‬‬
‫‪ 200‬مجهز به موشک های ضدرادار ا ِی اس‪ 37.‬تعقیب می شدند‪ ،‬سپس‬
‫چهار جنگنده ی زیر بار بمب (به‌ندرت میراژ‪ ،‬بیشتر سوخو‪22-‬ام‪3-‬کِی یا‬
‫سوخو‪22-‬ام‪ِ 4-‬کی های تازه تحویل داده شده یا میگ‪23-‬بی کِی) که با دو‬
‫جفت میراژ همراهی می شدند می آمدند و در نهایت پشت سر همه‌ی آنها‬
‫تا چهار فروند میگ‪23 -‬ام اف قرار می گرفتند‪ .‬این حمالت پیچیده معموالً‬
‫با شلیک ا ِی ام‪39.‬ها آغاز می شدند و مابقی دسته‪ ،‬رد موشک ها را دنبال‬
‫می کردند‪ .‬از آنجایی که هر دو طرف اکنون در این گونه عملیات ها بسیار‬
‫کارکشته شده بودند‪ ،‬این نبردها بسیار تلخ و هزینه بر بودند‪ ،‬به‌خصوص آنکه‬
‫یــک کبــرای هوانیــروز مســلح بــه راکت انــداز بــاالی مواضــع ایرانیــان در‬ ‫‪1 - Sedra‬‬
‫منطقــه ی شــلمچه در جریــان عملیــات کربــای‪ .5-‬کبراهــا عــاوه بــر کوبیــدن‬
‫پیــاده نظــام و زرهــی عــراق بــا حضــور خــود بــاالی ســر نیروهــای زمینــی‬ ‫‪ - 2‬گزارش های همزمان در رسانه های غربی مبنی بر اینکه سیستم بسیار پیشرفته‌ی دفاع هوایی‬
‫از خارک برده شده بود‪ ،‬کام ًال نادرست هستند‪ .‬دفاع هوایی جزیره و خط انتقال بهتر از همیشه‬
‫ایــران روحیــه مضاعفــی بــه ایشــان می بخشــیدند‪( .‬مجموعــه عکــس نویســندگان)‬
‫کار می کرد‪ .‬تنها تفاوت با دوره های پیشین‪ ،‬پیچیدگی باالتر حمالت عراقی ها بود‪.‬‬

‫‪350‬‬
 ‫فصل ‪ :11‬مرحله ی هشتم؛ آشوب در خلیج فارس‬

‫موجود نیز به‌سرعت کم می شد و فرانسوی ها تحویل موشک های بیشتر را‬ ‫پرواز می کردند‪ .‬عراقی ها ابتدا مسیر جنوب را در پیش گرفتند و سپس به‬
‫منوط به پرداخت بدهی های قبلی کرده بودند‪ .‬در‌نتیجه‌ی این امر ذخیره ی‬ ‫شرق چرخیدند و تا ‪ 500‬پا (‪ 150‬متر) پایین آمدند‪ .‬هنگامی که خورشید‬
‫موشک های اِی اس‪30.‬ال که حمله به خارک از فاصله دور را میسر می ساخت‬ ‫تقریباً در افق قرار داشت‪ ،‬دو میراژ مسلح به اگزوست اوج گرفتند‪ ،‬رادارهای‬
‫هم رو به نقصان گذاشت و مشخصاً به خطر انداختن خلبانان و هواپیماها‬ ‫اَگیو خود را روشن کردند‪ ،‬به دنبال اهداف گشتند‪ ،‬سپس دو موشک شلیک‬
‫وقتی نمی توانستند صادرات نفت از خارک را متوقف سازند‪ ،‬بی حاصل بود‪.‬‬ ‫کردند و سریع به سمت شمال غرب دور زدند‪ .‬یکی از موشک ها به نفتکش‬
‫هرچند تا پایان جنگ چندین حمله‌ی دیگر علیه خارک به انجام رسید‪ ،‬اما‬ ‫دنا که در حال ترک خارک بود‪ ،‬اصابت کرد‪ ،‬اما بعد از برخورد با نفت خام‬
‫نیروی هوایی عراق دیگر هیچگاه دست به حمله ای درازمدت علیه خارک‬ ‫آسیب خفیفی به بار آورد‪.‬‬
‫نزد‪.‬‬ ‫سپس نوبت به سوخوها رسید که خیز سریعی به سمت خارک برداشته‬
‫بودند‪ .‬میراژهای همراه آنها نیز که مجهز به موشک های ماترا آر‪550.‬‬
‫پرده ی مرگبار آخر در جنوب‬ ‫مجیک‪ 1‬بودند نیز به مواضع گشتی خود صعود کردند‪ .‬روی هدف سوخوها‬
‫رهبری ایران و سپاه پاسداران علیرغم ناکامی ها در جبهه و نداشتن‬ ‫با آتش ضدهوایی شدید ایران مواجه شدند‪ ،‬اما به هر ترتیب بمب های‬
‫تسلیحات سنگین‪ ،‬همچنان متعهد بودند تا اهداف سیاسی و نظامی جنگ‬ ‫تأخیری‪-‬چتردار خود را رها کردند‪ .‬با وجود این در هنگام چرخش کم‬
‫را به هر قیمتی تأمین کنند‪ .‬زمان ایران کم بود و همه عجله داشتند‪.‬‬ ‫زاویه ی به سمت راست‪ ،‬موضع ام آی ام‪23-‬بی بر روی فرمانده دسته قفل‬
‫نزدیک ترین نقطه به بصره (شمال جزیره‌ی بوبیان بین دریاچه‌ی ماهی‬ ‫کرد و ثانیه هایی بعد گلوله ی آتشینی در جلو او منفجر شد و هواپیما درست‬
‫و شلمچه) با علم به اینکه دیگر غافلگیرکردن دشمن به هیچ روی ممکن‬ ‫به میان آن رفت‪ .‬از آن‌سوی گلوله‌ی آتش‪ ،‬هواپیما درحالیکه چند قطعه اش‬
‫نیست‪ ،‬باز هم به‌عنوان منطقه‌ی عملیاتی جدید انتخاب شد‪ .‬آماده سازی ها‬ ‫بیرون می ریخت‪ ،‬خارج شد و به درون آب سقوط کرد‪ .‬مابقی دسته ی‬
‫از ‪ 22‬فوریه ‪ 3( 1987‬اسفند ‪ ،)1365‬آغاز شدند‪ 1‬و در جریان یک مأموریت‬ ‫عراقی که از دیدن این صحنه بهت زده شده بودند‪ ،‬تقریباً فراموش کردند‬
‫شناسایی در ‪ 3‬آوریل (‪ 14‬فروردین)‪ ،‬نیروی هوایی ایران یک آر اف‪5-‬ا ِی‬ ‫مراقب آسمان اطراف خود باشند و این دقیقاً همان لحظه ای بود که دو‬
‫و خلبانش سروان جلیل قدیری را در نزدیکی بصره از دست داد‪ .‬مشخص‬ ‫اف‪4-‬ای ایرانی ظاهر شدند‪ .‬میراژها بالفاصله به سمت تهدیدها چرخیدند‪،‬‬
‫بود که توان زرهی‪ ،‬قدرت آتش و قدرت هوایی باالیی برای پیشروی در‬ ‫درحالیکه سوخوها می کوشیدند به سمت شمال بروند‪ .‬در فاصله ی ‪3000‬‬
‫شرق بصره الزم بود و با اینکه برخی از نیازها برآورده شدند‪ ،‬سپاه پاسداران‬ ‫متری فرمانده دسته ی فانتوم ها یک سایدوایندر به سمت عمومی میراژها‬
‫آشکارا برای انجام یک عملیات گسترده دیگر دچار نقصان بود‪ .‬به عالوه عدم‬ ‫و در حالت مواجهه از روبرو شلیک کرد و باعث سردرگمی آنها شد‪ ،‬چراکه‬
‫موفقیت کربالی‪ 5-‬در نفوذ به خطوط دفاعی بصره ضربه ای روانی در پی‬ ‫اکنون جفت میراژ همراه که در جوانب بودند با انجام مانور گریز به سمت‬
‫داشت و اعتماد عمومی به نظام را کاهش داد‪.‬‬ ‫شمال می رفتند‪ .‬بدین ترتیب آنها پشت خود را به سمت فانتوم ها کردند‬
‫عملیات کربالی‪ 8-‬در ساعات اولیه‌ی روز ‪ 7‬آوریل (‪ 18‬فروردین) با‬ ‫و فانتوم ها با افزایش سرعت از باالی سر جفت جلویی عراقی رد شدند‪ .‬در‬
‫شیوه ی موج انسانی علیه خطوط دفاعی آماده ی عراق آغاز گردید‪ .‬بیشتر‬ ‫همین لحظه‪ ،‬فرمانده میراژهای عراقی به سمت چپ چرخید و پشت سر‬
‫واحدهای مهاجم این‌بار نتوانستند به اهداف خود برسند و روزهای بعد شاهد‬ ‫فرمانده فانتوم های ایران قرار گرفت و موشک آر‪ 550.‬خود را بر روی او‬
‫پاتک های سنگین عراق با پشتیبانی سنگین هواپیماها و هلیکوپترها بود‪.‬‬ ‫قفل کرد‪ .‬خلبان ایرانی متوجه خطر شد و به سمت راست پیچید‪ ،‬درحالیکه‬
‫نیروهای ایرانی آنچنان ضربه‌ی سنگینی خوردند که بسیاری از مجروحین‬ ‫خلبان هواپیمای همراه او به مسیر مستقیم ادامه داد‪ .‬اما خلبان عراقی‬
‫حین عقب نشینی جا ماندند‪ .‬شکست نهایی تالش های جنگی ایران در‬ ‫سریع تر بود و بدون تردید هر دو موشک مجیک خود را به سمت فانتوم ها‬
‫جنوب در ‪ 11‬آوریل (‪ 22‬فروردین) با ضدحمله ی واحدهای گارد ریاست‬ ‫شلیک کرد‪ .‬موشک اول بدون منفجر شدن از هدف رد شد‪ ،‬اما موشک دوم‬
‫جمهوری پس از بمباران گسترده‌ی شیمیایی خطوط ایران‪ ،‬رقم خورد‪.‬‬ ‫چند متر پایین تر از فانتوم منفجر شد و به آن آسیب رساند‪ .‬یک صفحه‌ی‬
‫نیروی هوایی عراق پشتیبانی نزدیک و بازدارندگی استثنایی به‌خصوص‬ ‫دراز آتش در زیر شکم فانتوم ها شکل گرفت و خدمه از هواپیما بیرون‬
‫از خرمشهر تا شلمچه به عمل آورد‪ .‬سپاه پاسدارن در جریان این پاتک‬ ‫پریدند‪ .‬مابقی دسته ی عراقی بدون دادن تلفات بیشتر به پایگاه شعیبیه‬
‫آنچنان خسارت دید که دیگر هیچ حمله ای در جنوب انجام نداد‪ .‬برای‬ ‫بازگشتند‪ ،‬البته یکی از دالیل این امر عمل نکردن چندین موشک شلیک‬
‫حفظ وجهه‪ ،‬سپاه پاسداران بعدا ً توضیح داد که کربالی‪« 8-‬پاسخی به‬ ‫شده از سوی ایرانی ها بود‪.‬‬
‫علیرغم پیروزی در این نبرد هوایی کوتاه‪ ،‬نیروی هوایی عراق متعاقباً‬
‫‪ - 1‬در روز ‪ 20‬اسفند ‪ 1365‬یک فروند اف‪5-‬اف به خلبانی عبدالحمید نجفی و صمدعلی‬
‫تمام حمالت علیه خارک و کشتیرانی در خلیج فارس را به‌مدت تقریباً‬
‫باالزاده‪ ،‬برای اولین بار بمب ‪ 3200‬پوندی (‪ 1450‬کیلویی) ساخت ایران را با موفقیت در جزیره‬ ‫سه هفته متوقف کرد‪ .‬نه‌تنها دفاع هوایی ایران قدرتمند و هشیار بود و به‬
‫ام الرصاص پرتاب کرد‪ .‬مترجم به نقل از‪ :‬غرش رعد‪ ،‬محمد معما‪ ،‬عماد فردا‪ ،1394 ،‬ص‪.270 .‬‬ ‫سرنگون کردن هواپیماهای دشمن ادامه می داد‪ ،‬بلکه تعداد اِی ام‪39.‬های‬
‫‪351‬‬
 ‫فصل ‪ :11‬مرحله ی هشتم؛ آشوب در خلیج فارس‬

‫با این وجود نیروهای آمریکایی به‌جای مواجهه با عراقی ها‪،‬‬ ‫دریایی (‪ 240‬کیلومتری) جنوب خارک قرار داشت برای چهارمین بار مورد‬
‫عملیات های خود علیه ایرانیان را شدت بخشیدند و بیست و چهار ساعت‬ ‫حمله قرار گرفت‪ .‬در ‪ 14‬می ‪ 24( 1987‬اردیبهشت ‪ )1366‬اولین رویداد‬
‫بعد‪ ،‬ناو یو اس اس دیوید دبلیو‪ِ .‬ری دی دی‪ 3 971-‬مانع از آن شد که کشتی‬ ‫دربرگیرنده‌ی کشتی های ایاالت متحده زمانی اتفاق افتاد که دو میراژ‬
‫‪4‬‬
‫باری ایران به نام سلمان جلو کشتی تجاری آمریکایی پرزیدنت مک کینلی‬ ‫اف‪1.‬ای  کیو‪ 5-‬به شیوه ی تهاجمی به ناو یو اس اس کونتز دی دی جی‪40-‬‬
‫ ‪1‬‬

‫را در ‪ 32‬مایل دریایی (‪ 60‬کیلومتری) جنوب شرقی فجیره بگیرد‪ .‬اوضاع تا‬ ‫نزدیک شدند‪ .‬خدمه‌ی ناوشکن به سرعت واکنش نشان دادند و کشتی خود‬
‫زمان حمله ضدکشتی بعدی عراق در ‪ 17‬می (‪ 27‬اردیبهشت) که در جریان‬ ‫را برای دفاع آماده و در رادارهای کنترل آتش خود عراقی ها را پیدا کردند‪.‬‬
‫آن دو کشتی هدف قرار گرفتند‪ ،‬متشنج باقی ماند‪ .‬یکی از این کشتی ها‬ ‫دو میراژ بالفاصله مسیر خود را تغییر دادند‪ ،‬به سمت شمال چرخیدند و‬
‫آکوآمارین‪ ،‬یک کشتی سنگ‪/‬نفت بر متعلق به لیبریا (تنها کشتی موجود در‬ ‫به اهداف دیگری در منطقه ازجمله نفتکش های رودوسئا و استیلیکون‬
‫ناوگان انتقالی ایران که نفتکش نبود) و دیگری نفتکش قبرسی زئوس‪ 5‬بود‪.‬‬ ‫(سومین حمله) حمله کردند‪ .‬هر یک از کشتی های فوق الذکر مورد اصابت‬
‫هر دو کشتی در حدود ‪ 130‬مایل دریایی (‪ 240‬کیلومتری) جنوب خارک‬ ‫یک اگزوست قرار گرفتند‪.2‬‬
‫خاموش شدند‪ ،‬اما تعمیرات در هر دو جواب داد و کشتی ها چند ساعت بعد‬
‫‪1 - USS Coontz DDG-40‬‬
‫راه خود را ادامه دادند‪ .‬با این وجود در بعد از ظهر همان روز نیروی هوایی‬
‫عراق عملیات دیگری را آغاز کرد‪.‬‬ ‫‪ - 2‬البته اولین رویدادهایی که ابرقدرت ها را درگیر کردند کمی قبل تر رخ دادند و آنهم هدف‬
‫قرار گرفتن کشتی شوروی در ‪ 18‬اردیبهشت و پس از آن حمله به نفتکش شوروی تحت اجاره‬
‫حدود ساعت ‪ ،2030‬یک فروند میراژ اف‪1.‬ای کیو‪ 5-‬به خلبانی سرگرد‬ ‫کویت به نام مارشال چخوف در ‪ 26‬اردیبهشت بود‪ .‬روس ها به این حمالت به شدت اعتراض‬
‫احمد سالم‪ 6‬از پایگاه هوایی شعیبیه برخاست و به سمت مسیری چرخید که‬
‫او را بر روی کویت و عربستان سعودی آورد‪ .‬هواپیمای سالم تقریباً بالفاصله‬
‫پس از بلند شدن توسط آواکس ای‪3-‬ا ِی آمریکایی که در شمال ظهران‬
‫عربستان همراه با دو اف‪15-‬سی ایگل از نیروی هوایی عربستان گشت‬
‫می زد‪ ،‬کشف شد‪ .‬میراژ سالم برخالف عملیات های پیشین عراق زیر بار‬
‫سنگینی قرار داشت و مسلح به دو اگزوست و یک مخزن سوخت بزرگ بود‪.‬‬
‫او درحقیقت عازم یک مأموریت آزمایشی ویژه بود تا عملی بودن عملیات با‬
‫دو اگزوست مورد بررسی قرار گیرد‪ .‬میراژ به‌آرامی به سمت جنوب رفت و‬
‫به بحرین نزدیک شد‪ ،‬تا اینکه سرانجام در یک گردش سریع به چپ حمله‬
‫را آغاز کرد‪ .‬سالم درحالیکه به ارتفاع ‪ 5000‬پا (‪ 1500‬متر) صعود می کرد‪،‬‬
‫سرعت خود را به ‪ 550‬نات رساند و رادار اَگیو خود را برای جست‌وجوی‬
‫هدف روشن کرد‪ .‬او ناو یو اس اس استارک اف اف جی‪ 31-‬را در صفحه‌ی‬
‫رادار خود کسب کرد و بدون اینکه مستقیماً به سمت آن پرواز کند‪ ،‬به‬
‫مسیر شمال غربی ادامه داد‪ .‬در ساعت ‪ 2109‬هنگامی میراژ به فاصله‌ی‬
‫تنها ‪ 12‬مایلی (‪ 19‬کیلومتری) رسیده بود‪ ،‬بی‌سیم‌چی استارک با عراقی‬
‫تماس گرفت و به آن هشدار داد که به ناو جنگی ایاالت متحده نزدیک‬

‫کردند و روابط ایران و شوروی تیره شد‪ .‬آقای هاشمی رفسنجانی در خاطراتش نوشت‪« :‬هم جالب‬
‫است هم نگرانی دارد»‪ .‬مترجم به نقل از‪ :‬دائرة المعارف مصور تاریخ جنگ ایران و عراق‪ ،‬جعفر‬
‫شیرعلی نیا‪ ،‬سایان‪ ،‬چاپ چهارم‪ ،1394 ،‬ص‪.399 .‬‬
‫‪3 - USS David W.Ray DD-971‬‬
‫‪4 - President McKinley‬‬
‫‪5 - Zeus‬‬
‫‪ - 6‬احمد سالم درحقیقت اسمی مستعار است که برای حفظ هویت خلبان باتجربه‌ی نیروی‬ ‫یک تصویر ماهواره ای از جزیره خارک که در سال ‪ )1366( 1987‬گرفته شده است‬
‫هوایی عراق‪ ،‬که تجربه‌ی شرکت در عملیات های رزمی فراوانی را دارد‪ ،‬انتخاب شده است‪ .‬او با‬ ‫(مجموعه عکس نویسندگان)‬
‫هانتر و میگ‪ 21-‬هم پرواز کرده بود و در پانزده عملیات ضدکشتی شرکت داشت‪.‬‬

‫‪353‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫بسیار باتجربه بود و این امر به‌طور قطع دلیل انتخاب او برای انجام چنین‬ ‫می شود‪ .‬هیچ پاسخی در کار نبود و هواپیما به همان مسیر ادامه داد‪ .‬نیم‬
‫مأموریت آزمایشی غیر معمولی در شب همراه با دو اگزوست بود‪ .‬درحقیقت‬ ‫دقیقه بعد هشدار دیگری داده شد‪ ،‬اما باز هم بی پاسخ ماند‪ .‬افسران فرمانده‬
‫عملیات نشان داد که پرواز با دو اگزوست بسیار دشوار و خسته کننده است‬ ‫استارک متوجه تهدید نشدند و دفاع خود را فعال نکردند‪ .‬تجهیز جنگ‬
‫و دیگر هیچگاه تکرار نشد‪.‬‬ ‫الکترونیک آنها نشانه ای از قفل شدن بر روی کشتی بروز نداد‪ .‬درحقیقت‬
‫بعد از آن ایران اعالم کرد که رادارهایش میراژ را رهگیری کرده بودند‬ ‫گرفتن چنین عالمتی غیرممکن بود زیرا رادار اَگیو میراژ اف‪ 1.‬ای کیو در‬
‫و دست کم یکی از کشتی های نیروی دریایی ایران در زمان حمله در آن‬ ‫حالت جست‌وجوی سطحی به صورت ردیابی و پویش کار می کرد و برای‬
‫نزدیکی عملیات می کرده است‪ .‬حتی فرمانده اطالعات نیروی دریایی ایران‪،‬‬ ‫دادن اطالعات هدف گیری به سر جست‌وجوگر اگزوست نیازی به قفل بر‬
‫ناخدا بهروزی‪ ،‬عنوان کرد که این ایرانی ها بودند که با استفاده از ابزارهای‬ ‫روی هدف نداشت‪ .‬درواقع خدمه ی آواکس متوجه مشاهده استارک بر روی‬
‫سری موشک های اگزوست عراقی را از هدف اصلی‬ ‫الکترونیکی ویژه و ّ‬ ‫رادار میراژ شدند‪ ،‬اما آن را هشداردهنده تلقی نکردند‪ .‬درعوض دقایقی بعد‪،‬‬
‫خود منحرف کرده تا درعوض به کشتی ناآماده ی نیروی دریایی ایاالت‬ ‫پس از رسیدن به فاصله‌ی زیر ‪ 10‬مایل (‪ 16‬کیلومتر) هواپیمای عراقی دور‬
‫متحده برخورد کنند‪ .‬بررسی پنتاگون پیرامون حمله به این نتیجه رسید‬ ‫تندی به سمت جنوب زد و با مانور گریز از موشک اوج گرفت و سرانجام به‬
‫که یو اس اس استارک ‪ 12‬مایل دریایی (‪ 22/5‬کیلومتر) بیرون از محدوده ی‬ ‫سمت     شمال دور شد‪.‬‬
‫ممنوعه‌ی اعالم شده توسط ایران بوده که مورد اصابت دو اگزوست شلیک‬ ‫ظاهرا ً نه رادار استارک و نه رادار ای‪3-‬ا ِی دو اگزوستی که ثانیه هایی‬
‫شده از یک میراژ ارتقا یافته برای مأموریت های دوربرد‪ ،‬قرار گرفته است‪.‬‬ ‫پیش از گردش هواپیمای عراقی شلیک شده بودند را کشف نکردند و اولین‬
‫عراق مدعی شد که خلبان (که انگلیسی می دانست و فرکانس های اضطراری‬ ‫نشانه از اینکه چیزی در حال نزدیک شدن به کشتی است‪ ،‬خط دود بود‬
‫بین المللی را تحت نظارت خود داشت) استارک را با یک کشتی ایرانی‬ ‫که توسط دیده بانان مشاهده شد‪ .‬دیگر زمانی برای واکنش نبود و اولین‬
‫اشتباه گرفته‪ ،‬زیرا سیستم ناوبری اینرسایی میراژ‪ ،‬استارک را ‪ 20-25‬مایل‬ ‫اگزوست به بخش خدمه و زیر عرشه خورد و عمل نکرد‪ .‬اگزوست بعدی‬
‫دریایی (‪ 37/5-48‬کیلومتر) در جهت شرق و درون محدوده‌ی ممنوعه‬ ‫نیز تقریباً به همان نقطه خورد و منفجر شد‪ .‬بیش از سی و هفت آمریکایی‬
‫نشان داده بود‪.‬‬‫کشته و یازده نفر به‌شدت زخمی شدند‪ .‬هرچند کاربر تاکتیکی سوار بر‬
‫ای‪3-‬ا ِی بالفاصله به دو اف‪ 15-‬سعودی که نزدیکی آواکس گشت می زدند‪،‬‬
‫فالکروم در افق‬ ‫دستور داد میراژ را تعقیب کنند‪ ،‬اما خلبانان آنها که ظاهرا ً مشتاق بودند‬
‫برخالف انتظار‪ ،‬حمله‌ی عراق به یو اس اس استارک پیامد منفی‬ ‫تبعیت کنند‪ ،‬اجازه‌ی انجام آن کار را نیافتند و قبل از اینکه هدف تأیید‬
‫شود‪ ،‬میراژ به حریم هوایی عراق رسید‪ .1‬خلبانی که این حمله را انجام داد شدیدی برای ایران به همراه داشت! بعد از آن دفاتر اطالعاتی ایاالت متحده‬
‫حضور دائمی در بغداد به‌هم رساندند و روابط نزدیک تر و فشرده تری با‬
‫‪ - 1‬انتشار گزارش اجتناب خلبانان سعودی اف‪15-‬ها برای رهگیری میراژی که به یو اس اس نیروی هوای عراق برقرار ساختند تا علی الظاهر و به‌صورت رسمی مانع‬
‫استارک حمله کرد‪ ،‬خشم زیادی را در ایاالت متحده برانگیخت‪ .‬درحقیقت خلبانان اجازه و از آسیب رساندن عملیات های ضدکشتی عراق به کشتی های کشورهای‬
‫دوست و ایاالت متحده شوند‪ .‬با وجود این‪ ،‬وظیفه‌ی اصلی افسران آمریکایی‬
‫تنها برقراری ارتباط با عراقی ها نبود‪ ،‬بلکه نظارت بر خط مشی عملیاتی‬
‫عراقی ها و کمک به آنها با داده های ماهواره ای‪ ،‬مد نظر قرار داشت‪ .‬در همان‬
‫زمان‪ ،‬ایاالت متحده با کویت به توافق رسید تا ناوگان نفتکش های کویت‬
‫را تحت پرچم خود درآورد و شروع به همراهی کشتی ها در خلیج فارس‬
‫کند‪ .‬به همین خاطر ایاالت متحده اکنون نه‌تنها بیشتر در جنگ ایران و‬
‫عراق درگیر شده بود‪ ،‬بلکه عملیات نیروی دریایی آن کشور که کشتی های‬

‫همچنین سوخت کافی برای انجام این کار نداشتند‪ .‬به‌عالوه قرارداد دوطرفه خرید ای‪3-‬اِی ها‬
‫برای نیروی هوایی عربستان سعودی استفاده از آنها در هدایت جنگنده ها به خارج از مرزهای‬
‫عربستان را ممنوع ساخته بود‪ .‬مأموریت اف‪15-‬ها محافظت از ای‪3-‬ا ِی بود که کارکنان آمریکایی‬
‫و عربستانی همراه با هم درون آن کار می کردند‪ .‬بعدها یک مقام وزارت دفاع گفت دولت سعودی‬ ‫یــک اف‪4-‬ای نیــروی هوایــی ایــران مســلح بــه اِی آی ام‪9-‬پــی در حین گشـت زنی بر‬
‫قب ًال از ایاالت متحده خواسته بود آنها را درباره‌ی چگونگی همکاری در موارد مشابه راهنمایی‬
‫روی خلیــج فــارس‪ .‬رهگیرهــای ایرانی تلفــات زیــادی از جنگنده های عراقــی در حین‬
‫کند‪ ،‬اما پاسخ این بود که نیروهای آمریکایی در این زمینه رأساً عمل می کنند‪ .‬هفته‌نامه‌ی‬ ‫عملیــات ضدکشتی شــان بر فــراز خلیج فــارس گرفتنــد‪( .‬مجموعه عکس نویســندگان)‬
‫هوانوردی و فناوری فضایی‪ 8 ،‬ژوئن‪ .1987‬ص‪.17 .‬‬

‫‪354‬‬
 ‫فصل ‪ :11‬مرحله ی هشتم؛ آشوب در خلیج فارس‬
‫‪3‬‬
‫موشک هوا به هوای پیشرفته ی ویمپل آر‪27‬آر و آر ‪27‬تی‪ 2‬تحویل دادند‬
‫که (گرچه با استفاده از چف و پرتابه‌ی آتشین نسبتاً راحت می شد آنها را‬
‫منحرف کرد) نسبت به آر‪23-‬های مورد استفاده میگ‪23-‬ها و از بسیاری‬
‫جهات نسبت به اِی آی ام‪7-‬ای های موجود در زرادخانه‌ی ایران‪ ،‬برتری‬
‫قابل توجهی داشتند‪ .‬با وجود این‪ ،‬میگ‪29-‬های عراقی نمی توانستند به‬
‫دلیل توان خروجی پایین ان‪ 091‬از برد کامل آر‪27‬آرها (از لحاظ نظری‬
‫بیش از ‪ 60‬کیلومتر) استفاده کنند‪ .‬آر‪27‬آر وقتی در ارتفاع متوسط توسط‬
‫میگ‪ 29 -‬شلیک می شد‪ ،‬حداکثر حدود ‪ 25‬کیلومتر برد داشت‪ .‬آر‪27‬آر‬
‫مانند بسیاری از موشک های مشابه وقتی در ارتفاع پایین (یعنی جایی که‬
‫ایرانی ها تقریباً همیشه آنجا پرواز می کردند) شلیک می شد خطای بسیاری‬
‫داشت‪ .‬درنهایت میگ‪ 29-‬برخالف آنکه پیشرفته ترین چیزی بود که به‌طور‬
‫کلی توسط روس ها و فرانسوی ها تا آن زمان به عراق تحویل داده شده بود و‬
‫درحالیکه می توانست بیش از شش هدف را به‌طور همزمان ردیابی کند‪ ،‬اما‬
‫تنها قادر بود حداکثر یک موشک را به سمت یک هدف هدایت کند و بدین‬
‫ترتیب قابل مقایسه با رادار قدرتمند اِی ان‪/‬اِی دبلیو جی‪ 9-‬تامکت های ایرانی‬
‫نبود‪ .‬رادار ان‪ 019‬به‌عنوان مشابه ناقصی از فناوری پیشرفته‌ی غربی (بیشتر‬
‫قطعاتش از روی اِی ان‪/‬اِی پی جی‪ 4 65-‬به کار گرفته شده در اف‪ /‬ا ِی‪18-‬‬
‫نسخه‌برداری شده بود) و اجزای ساخت شوروی‪ ،‬بسیار مستعد خرابی بود و‬
‫نیاز به نگهداری پی در پی داشت‪ .‬بسیاری از قطعات و تجهیزات میگ‪29-‬‬
‫هم همین داستان را داشتند‪ ،‬ازجمله سیستم ناوبری‪ ،‬گیرنده‌ی پیش‌هشدار‬
‫راداری اس پی او‪ 5 15-‬و موتورهای آر دی‪( 6 33-‬که معلوم شد در اقلیم گرم‬
‫عراق بسیار پرمصرف هستند)‪ .‬مشکل دیگر ان‪( 019‬که ایرانی ها خیلی زود‬
‫متوجه آن شدند)‪ ،‬این بود که این رادار برخالف آنکه با دامنه‌ی وسیعی از‬
‫فرکانس ها (بین ‪ 8‬تا ‪ 12‬گیگاهرتز) کار می کرد‪ ،‬اما به‌راحتی دچار اختالل‬
‫می شد و در مواجهه با پادکارهای الکترونیکی از کار می افتاد‪ .‬درحقیقت‬
‫فرکانس کاری را فقط قبل از پرواز می شد تنظیم کرد و در حین پرواز قابل‬
‫تغییر نبود‪ .‬سیستم های جنگ الکترونیک ساخت ایاالت متحده و ارتقاءیافته‬
‫توسط اسرائیل که در اختیار ایران بود و بیشترشان روی حالت خودکار فعال‬
‫بودند‪ ،‬اغلب رادار میگ‪29-‬های عراقی را به‌طور کامل مختل می کردند و‬
‫خلبانان آنها را عم ًال کور می ساختند‪ .‬با وجود این به دلیل اینکه رهگیرهای‬
‫عراقی همچنان بر اساس تاکتیک های خشک قدیمی و با همکاری بسیار‬
‫نزدیک کنترل‌کننده های زمین پایه عملیات می کردند‪ ،‬مشکل این تجهیزات‬
‫‪2 - Vympel R27R & R27T‬‬
‫میراژ اف‪1.‬ای کیو‪6-‬هایی که تحویل آنها از ژانویه‌ی ‪( 1988‬دی ‪ - 3 )1366‬با نام رمز ا ِی ا ِی‪ 10-‬آالمو در ناتو‪ .‬آر‪27-‬آر هدف یابی راداری نیمه‌فعال داشت و آر‪27-‬تی‬
‫آغاز گردید) این توانایی را فقط بر روی دریا داشتند و حالت نگاه به پایین حائز هدف یابی فروسرخ بود‪.‬‬
‫‪4- AN/APG-65‬‬
‫‪5 - SPO-15‬‬
‫‪6- RD-33‬‬
‫‪355‬‬
‫بیشتری را به خلیج فارس اعزام کرده بود‪ ،‬مستقیماً توانایی خلبانان عراقی‬
‫در عملیات بر فراز منطقه را افزایش می داد‪ ،‬چراکه آمریکایی ها عراقی ها را‬
‫از نیات ایرانی ها آگاه می ساختند و آنها می توانستند از چنگ رهگیرهای‬
‫ایرانی بگریزند‪ .‬هرچند این امر نمی توانست مانع از تلفات سنگین بیشتر‬
‫عراقی ها شود‪ ،‬اما سرانجام باعث درگیری مستقیم ایاالت متحده در جنگ‬
‫شد‪.‬‬
‫درحالیکه ایاالت متحده آماده سازی خود برای همراهی نفتکش های‬
‫کویتی را به اتمام می رساند‪ ،‬در ژوئن ‪( 1987‬خرداد ‪ ،)1366‬نیروی هوایی‬
‫عراق یک‌بار دیگر روند عملیات ها علیه اهداف صنعتی ایران را افزایش‬
‫داد‪ .‬در ‪ 8‬ژوئن (‪ 18‬خرداد)‪ ،‬میراژ اف‪1.‬ای کیوها و سوخو‪22-‬ام‪ِ 4-‬کی ها‬
‫دوباره به خارک حمله برده و اسکله های بارگیری را بمباران کردند‪ .‬به‌عالوه‬
‫عراقی ها مدعی شدند یک نفتکش هدف قرار گرفته و در اثر آتش به‌وجود‬
‫آمده از بین رفته است‪ ،‬البته تأییدی بر این مدعا وجود ندارد‪ .‬درحقیقت‬
‫بعد از حمله به استارک‪ ،‬نیروی هوایی عراق هرگونه حمله به جنوب خارک‬
‫را متوقف کرد و به نظر می رسد بین حمله به رشیده (که در ‪ 22‬می (‪1‬‬
‫خرداد) هدف اگزوست شلیک شده از سوپر فرلون ها قرار گرفت) تا حمله‌ی‬
‫‪ 20‬ژوئن (‪ 30‬خرداد) که به نفتکش تناسیتی آسیب زد‪ ،‬حتی یک حمله‌ی‬
‫ضدکشتی هم انجام نشد‪ .‬ایرانی ها از این دوره نسبتاً آرام استفاده کردند و‬
‫تعداد زیادی کشتی باری و نفتکش را به شمال خلیج فارس فرستادند تا‬
‫تدارکات ضروری را به بوشهر‪ ،‬بندر امام خمینی و بندرهای دیگر برسانند و‬
‫در عین حال نفت بیشتری از خارک بارگیری کنند‪ .‬عراقی ها سعی کردند‬
‫با فرستادن سوپرفرلون ها برای انجام حمالت ضدکشتی به این روند پایان‬
‫بخشند‪ ،‬اما اولین مأموریت در ‪ 24‬ژوئن (‪ 3‬تیر) به فاجعه ختم شد‪ .‬هرچند‬
‫یک اگزوست به نفتکش ترکی هیرا‪ 3‬اصابت کرد و به آن آسیب رساند‪ ،‬اما‬
‫کوتاه‌زمانی پس از آن‪ ،‬سوپر فرلون در اثر اصابت مستقیم فونیکس شلیک‬
‫شده از یک اف‪14-‬ا ِی ایرانی سرنگون شد‪.‬‬
‫سپس نیروی هوایی عراق کوشید از این دوره‌ی آرام برای دور جدیدی‬
‫از نوسازی گسترده استفاده کند‪ .‬آخرین محموله ی سوخو‪ِ 22 -‬کی ها در‬
‫اوایل ‪ )1365( 1987‬و بیست و چهار فروند میگ‪29-‬فالکروم نیز از راه‬
‫رسیدند‪ .‬میگ‪29-‬های عراقی شبیه به نمونه های تحویل داده شده به‬
‫یوگوسالوی مجهز به گونه ی تضعیف شده و توسعه نیافته ی رادار فازاترون‬
‫ان‪ 1 019‬بودند که درواقع نوعی سرهم بندی بود‪ .‬با این حال این هواپیما‬
‫اهمیتی حیاتی برای نیروی هوایی عراق داشت و اولین رهگیر این نیرو با‬
‫توان کامل نگاه‪/‬شلیک به پایین بود‪ .‬میراژ اف‪1.‬ای کیو‪5-‬های عراقی (و بعدا ً‬
‫آنها بر روی زمین محدودیت داشت‪ .‬روس ها همراه با میگ‪29-‬ها تعدادی‬
‫‪1 - Phazatron N019‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫نیروی هوایی عراق از سوخو‪24-‬ها استفاده کرده است! درحقیقت نیروی‬
‫هوایی عراق دست کم سه حمله ی ضدهواپیما در زمان های مذکور آغاز‬
‫کرد‪ ،‬که گاهی متشکل از بیش از پنجاه‌وچهار فروند هواپیما می شدند و‬
‫می کوشیدند رهگیرهای نیروی هوایی ایران در پایگاه وحدتی را از بین‬
‫ببرند‪ .‬اما پیشقراولی هر دسته ی پروازی را سوخو‪22-‬ها بر عهده داشتند‬
‫نه سوخو‪24-‬ها‪ .2‬عاملی که باعث این ارزیابی غلط نیروی هوایی ایران‬
‫شد‪ ،‬می توانست تجهیزات جدید سرکوب دفاع هوایی و جنگ الکترونیک‬
‫سوخوها بوده باشد‪.‬‬
‫تا ‪ ،)1365( 1986‬نیروی هوایی عراق فقط دو تجهیز سرکوبگر دفاع‬
‫هوایی داشت‪ :‬سوخو‪22-‬ام‪3-‬کِی که برای حمل سیستم شناسایی رادار و‬
‫هدف گیری مایتل در محفظه ای در زیر بال راست‪ ،‬یک موشک ضدرادار‬
‫خا‪( 28-‬ا ِی اس‪ 9-‬کایل) زیر بدنه‪ ،‬ارتقاء یافته بود و میراژ اف‪1.‬ای کیوهای‬
‫مسلح به آرمات‪ .‬میراژها و آرمات ها برای انجام عملیات های تاکتیکی بسیار‬
‫پرهزینه بودند و در آن زمان نیروی هوایی عراق بیشتر به تجهیزات ساخت‬
‫شوروی متکی شد‪ .‬سیستم مایتل زمانی به نیروی هوایی عراق تحویل‬
‫داده شد که نیروی هوایی شوروی سیستم هدف یابی فیلین‪ 3‬را بر روی‬
‫سوخو‪24 -‬ها گذاشت‪ .‬این سیستم توانایی پایین تری نسبت به فیلین‬
‫داشت و اص ًال با سیستم بعدی به نام ویوگا‪ 4‬که می توانست رادار تمامی‬
‫موشک های زمین به هوای غربی را هدف گیری کند‪ ،‬قابل مقایسه نبود‪ .‬با‬
‫وجود این مایتل بیشتر به‌خاطر توانایی اش در پوشش دامنه‌ی گسترده ای‬
‫از فرکانس ها‪ ،‬مورد نیاز بود تا هدایت سرجست‌وجوگر خا‪ 28-‬اولیه‌ را بر‬
‫عهده بگیرد زیرا این موشک قادر نبود رادارهای اِی ان‪/‬ام پی کیو‪ 33-‬و اِی ان‪/‬‬
‫ام پی کیو‪ 5 39-‬هاوک ها را پیدا کند‪ .‬خا‪ 28-‬با یک موشک ایده ال فاصله‌ی‬
‫زیادی داشت‪ .‬این موشک مافوق صوت با بال های دلتایی و دم کالسیک‬
‫غیرقابل تحمل به حساب نمی آمد‪ .‬تاکتیک های قدیمی رهگیری عراق‬
‫(آوردن رهگیر به برد تقریباً ده مایلی پشت هدف و روشن کردن رادار فقط‬
‫در زمان آغاز حمله و آتش) همچنان مورد استفاده‌ی خلبانان میگ‪29-‬‬
‫بود‪ .‬از لحاظ نظری‪ ،‬این بدان معنی بود که ایرانی ها تقریباً هیچ زمانی برای‬
‫پادکاری علیه آر‪27-‬آری که به‌سویشان می رفت نداشتند‪ .‬اما درعمل اوضاع‬
‫کام ًال متفاوت بود‪ ،‬چراکه تجهیز درخت نبرد بسیار قابل اطمینان ایرانیان‪،‬‬
‫به آنها در آگاهی از حضور هرگونه رهگیر عراقی کمک می کرد‪ .‬جنگ افزار‬
‫دیگر میگ‪29-‬های عراقی در آن زمان موشک هدف یاب مادون قرمز سبک‬
‫آر‪60-‬ام کِی (ا ِی ا ِی‪8-‬آفید) بود که به‌طور کلی توان همه‌جانبه ی محدودی‬
‫داشت‪ ،‬اما همچنان شبیه به آر‪60-‬ام مورد استفاده‌ی میگ‪23-‬ام اف ها و‬
‫میگ‪23-‬ام ال ها‪ ،‬دارای برد کوتاهی بود‪ .‬با این‌حال آر‪60-‬ام کِی را می شد‬
‫با دوربین هایی که بر روی کاله پرواز سوار می گردید و همراه با میگ‪29-‬ها‬
‫تحویل داده می شد‪ ،‬سازگار کرد‪ .‬این امر برتری مهمی در جنگ و گریز به‬
‫خلبان می داد‪ .‬آر‪60-‬ام همچنین سالح دفاع شخصی سوخو‪22-‬ام‪3-‬کِی‪-/‬‬
‫‪ِ 4‬کی ها بود که نمونه های ارتقایافته‌ی آن اکنون به‌طور روزافزون بر فراز‬
‫جبهه مورد استفاده قرار می گرفت‪ ،‬به‌ویژه در حین حمله به اهدافی در عمق‬
‫ایران نظیر پایگاه شکاری وحدتی که به‌شدت از آنها دفاع می شد‪ .‬شواهدی‬
‫وجود دارد که نیروی هوایی عراق قصد داشته تمام میگ‪23-‬ام اس‪ ،‬ام اف‬
‫و ام ال های خود را با میگ‪29-‬ها جایگزین کند و به همین خاطر بیش از‬
‫صدوبیست فروند فالکروم به اتحاد جماهیر شوروی سفارش داده شدند‪ ،‬اما‬
‫تنها یک چهارم از این تعداد پیش از حمله‌ی عراق به کویت در سال ‪1990‬‬
‫(‪ )1369‬تحویل داده شدند‪.‬‬
‫ضدرادارهای عراقی‬
‫‪1‬‬

‫شامل سطوح متحرک عمود و افقی که با موتور سوخت مایع آر‪300-253 -‬‬

‫ ‪6‬‬
‫تا اوایل سال ‪ )1365( 1987‬همکاری بین عراق و شوروی هنوز به‬
‫پرواز می کرد‪ ،‬بسیار بزرگ‪ ،‬بدقواره و سنگین (‪ 715‬کیلوگرم) بود‪ .‬بعد از آن‬ ‫گستردگی آنچه از این رابطه ابراز می شد نبود‪ .‬با وجود این‪ ،‬برخی جنبه های‬
‫عراقی ها خا‪28-‬ام دریافت کردند که در عراق به آن نیسان‪ 28-‬گفته می شد‬ ‫خاص آن بسیار مهم و جالب بودند‪ ،‬چراکه نیروی هوایی عراق اکنون محل‬
‫و می توانست رادارهای اِی ان‪/‬ام پی کیو‪ 32-‬و رادارهای ارتفاع پست اِی ان‪/‬‬ ‫اصلی آزمایش جنبه های مختلف تجهیزات و تاکتیک های سرکوب دفاع‬
‫ام پی کیو‪ 34-‬مورد استفاده ام آی ام‪23-‬اِی های ایرانی را هدف گیری کند‪.‬‬ ‫هوایی شوروی شده بود‪ .‬این امر به‌ویژه در حمالت هوایی متمرکز عراق‬
‫نیسان‪28-‬های عراقی توانایی هدف گیری رادارهای اِی ان‪/‬ام پی کیو‪ 39-‬را‬ ‫به اهداف مختلف در خوزستان مشاهده می شد‪ .‬از لحاظ نظری‪ ،‬نمونه های‬
‫نیز دریافت کردند‪.‬‬ ‫بهینه سازی شده ی سوخو‪ 22-‬نظیر ام‪3-‬کِی و ام‪4-‬کِی توانایی های کام ًال‬
‫جدیدی ازجمله رادار پویشگر عوارض زمین‪ ،‬تسلیحات دوربرد و تجهیزات‬
‫جنگ الکترونیک جدید (و ناشناخته برای ایرانیان) در اختیار نیروی هوایی ‪ - 2‬با وجود این‪ ،‬سوخو‪ 24-‬از دید ایرانی ها هواپیمای بسیار توانایی بود که به سختی می شد با‬
‫عراق قرار می دادند‪ .‬ظاهرا ً این مسأله زنگ خطر را در نیروی هوایی ایران آن مقابله کرد و حتی اگر این گزارش ها نادرست هم بودند‪ ،‬ایرانی ها به شدت عالقه مند به خرید‬
‫به صدا درآورد‪ .‬گزارش هایی به نیروی هوایی ایران رسید که نشان می دادند آن از شوروی در اولین فرصت ممکن شدند‪.‬‬
‫‪3 - Filin‬‬ ‫حداقل در یک عملیات در زمستان‪ ،‬بهار و تابستان ‪)1365-66( 1987‬‬
‫‪4 - Vyuga‬‬
‫‪ - 1‬عنوانی که در متن اصلی آمده است ‪ Wild Weasel‬می باشد که نام رمزی است که در ارتش‬
‫‪5- AN/MPQ-33 and AN/MPQ-39‬‬ ‫ایاالت متحده و به‌خصوص در نیروی هوایی آن کشور به هرگونه هواپیمایی که به موشک های‬
‫‪6- R-253-300‬‬ ‫جست‌وجوگر امواج رادار مجهز باشد و برای نابودی رادارها به کار رود‪ ،‬اطالق می گردد‪ .‬م‬

‫‪356‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫درواقع خانواده ای از موشک ها با سیستم های هدایتی متغیر در رأس و بسیار مهم هدف یابی اخالگر را داشت‪ 4‬که به نظر می رسد دست کم یک‌بار‬
‫باله های مختلف متصل به انتهای یک هسته ی مرکزی بود‪ .‬از آن مهم تر مورد استفاده قرار گرفت‪ .‬این امر یکی از دالیل افزایش کار‌ایی دفاع هوایی‬
‫اینکه واحدهای هدایتی را می شد در سطح واحدهای آتش تغییر داد‪ .‬ایران و تلفات بیشتر عراق در سال ‪ )1366( 1987‬بود‪.‬‬
‫این سالح همراه با سیستم هدف یابی و تعیین موقعیت ویوگا می توانست‬
‫پروژه‌ی پایگاه بزرگ‬ ‫با همه رادارهای مورد استفاده در ام آی  ام‪23 -‬ا ِی و ام آی ام‪ 23 -‬بی ها از‬
‫ِ‬
‫همزمان با از راه رسیدن میگ‪29-‬ها و سوخو‪22-‬ام‪4-‬کی ها‪،‬‬ ‫جمله اِی ان‪/‬ام پی کیو‪ 46- ، 34- ،39- ،33-‬و ‪ 48-‬درگیر شود‪ .‬هرچند‬
‫یک سوخو‪22-‬ا‪3-‬کِی‪4-/‬کِی می توانست چهار خا‪ 25-‬حمل کند‪ ،‬اما بار عراقی ها دوازده فروند میراژ اف‪ 1.‬ای کیو‪ 200-7-‬هم سفارش دادند‪،‬‬
‫معمول دو موشک در زیر بدنه (بر روی شلیک کننده های ا ِی پی یو‪ ،)1 68-‬اما میراژ‪5 2000 -‬های بسیار پیشرفته تر را رد کردند و وزارت صنایع و‬
‫یک محفظه ی ویوگا در زیر بال راست و یک محفظه‌ی جنگ الکترونیک صنعتی سازی نظامی همراه با تکنسین های فرانسوی و هندی تالش های‬
‫خود برای تولید قابلیت پیش‌هشدار راداری هوابرد را بر اساس هواپیماهای‬ ‫اس  پی  اس‪ 141-‬در زیر بال چپ بود‪.‬‬
‫در سال ‪ )1366( 1987‬سوخو‪22-‬های عراقی مجهز به مایتل‪ ،‬ایلوشین‪ 76-‬موجود‪ ،‬رادارهای فرانسوی تیگره تامسون‪-‬سی اس اف و‬
‫خا‪ 28  -‬و اس پی اس‪ 141 -‬علیرغم محدودیت هایشان‪ ،‬در ابتدا در رایانه های فرانسوی شدت بخشید‪ .‬این پروژه که بغداد نامیده می شد باید تا‬
‫مختل سازی ام آی  ام‪23-‬اِی ها و تا حدی ام آی ام ‪23-‬بی های ایرانی موفق انتهای سال ‪ )1366( 1987‬به مرحله‌ی تولید پیش‌نمونه می رسید‪ .‬بغداد‬
‫نشان دادند‪ .‬تاکتیک ضدرادرهای عراقی نسبتاً ساده بود‪ :‬نخست یک یک سیستم نسبتاً ابتدایی و کم هزینه بود که طی آن رادار مذکور (که تحت‬
‫سوخو‪22-‬یو ام‪3 -‬کِی‪4-/‬کِی به منطقه‌ی هدف هدایت می شد تا دست به لیسانس در عراق ساخته شده بود و معموالً بر روی کامیون سوار می شد) در‬
‫اخاللگری فعال بزند‪ ،‬در همین حال سوخو‪22-‬های همراه‪ ،‬سیستم های جایگاه مخصوصی در زیر باله ها قرار می داد‪ .‬بسیاری از تجهیزات پشتیبانی‬
‫دفاع هوایی را با استفاده از خا‪ 28-‬و خا‪25-‬ها از کار می انداختند‪ .‬سپس رادار در داخل هواپیما سوار می شدند و توسط چهار کاربر مورد استفاده‬
‫بقیه‌ی دسته ی پروازی وارد عمل می شدند و توسط ضدرادارها پوشش قرار می گرفتند‪ ،‬اما بخش اعظم عملیات پردازش داده باید با همکاری‬
‫داده می شدند‪ .‬هواپیماهای ضدرادار آخرین هواپیماهایی بودند که منطقه ایستگاه زمینی انجام می شد و رادار تنها پوشش ‪ 180‬درجه داشت‪ .‬به‌عالوه‬
‫را ترک می کردند‪ .‬برای مقابله با این تهدید‪ ،‬فرمانده نیروی هوایی ایران رادار دارای برد مؤثر ‪ 190‬مایل دریایی (‪ 350‬کیلومتر) بود‪ ،‬اما فقط برای‬
‫سرلشگر ستاری‪ 2‬دستور داد سیستم های ویژه ی جنگ الکترونیک و شناسایی اهداف متوسط و بلند پرواز به کار می آمد‪ .‬درنتیجه قابل درک‬
‫ضدجنگ الکترونیک بر روی تپه های مشرف بر پایگاه وحدتی مستقر شوند‪ .‬بود که عراقی ها از این پیش نمونه‌ی نخستین راضی نبودند‪ .‬بنابراین وزرات‬
‫این سیستم های قدرتمند به‌طور مؤثر هواپیماهای عراقی را دچار اختالل و صنایع و صنعتی سازی نظامی به‌سرعت دست به کار ساخت یک سیستم‬
‫جنگ الکترونیک آنها را ضعیف می کردند و آنها را مجبور می ساختند باالتر پیش هشدار راداری هوابرد جدید و پیشرفته تر شد که عدنان نام گرفت‪ .‬این‬
‫پرواز کرده و موشک های ضدرادار خود را از فاصله ی دورتری شلیک کنند‪ .‬امر منجر به تجهیز دو ایلوشین‪ 76-‬عراقی به یک آنتن گنبدی چرخان شد‬
‫این امر سوخو‪22-‬ها و مابقی دسته ی عراقی را نسبت به رهگیرهای نیروی که بسیار شبیه به هواپیمای ا ِی‪ 50-‬مِین ا ِستِی‪ 6‬شوروی بود‪ .‬اما هیچ یک‬
‫هوایی ایران بسیار آسیب پذیر می ساخت و همچنین آنها را به دامنه‌ی از عدنان ها قبل از پایان جنگ ایران و عراق وارد کارزار نشدند (یکی از آنها‬
‫عملکرد مؤثر موشک های زمین به هوای هاوک و استاندارد‪ 3‬می آورد‪ .‬تا سال ‪ 1989‬به استاندارد عدنان‪ 2-‬ارتقا یافت)‪.‬‬
‫به‌عالوه به منظور افزایش توانایی واحدهای مجهز به میراژ‬ ‫به‌عالوه اس پی  اس‪ 141 -‬نمی توانست تمام انواع فرستنده های راداری‬
‫اطراف پایگاه های ایران را به‌ویژه از فاصله‌ی زیاد مختل سازد‪ ،‬در عین حال اف‪1.‬ای کیو‪ ،‬که اکنون به دلیل کمبود تسلیحات هدایت شونده ی دوربرد‬
‫اِی آی  ام‪ 54-‬که توسط اف‪14-‬اِی های ایران حمل می شد دارای توانایی نظیر اِی اس‪30.‬ال های گران‌قیمت‪ ،‬دچار مشکل شده بودند‪ ،‬وزرات صنایع‬
‫و صنعتی سازی تعدادی از میراژ اف‪1.‬ای کیو‪4-‬ها و هدف یاب لیزری آتلیس‬
‫‪1- APU-68‬‬
‫‪ - 2‬شهید‬
‫‪ - 4‬بر اساس گفته ی خلبانان تامکت ایرانی‪ ،‬این امکان دست کم بر روی فونیکس های ایران‬
‫وجود نداشت‪ .‬م‬ ‫‪ - 3‬موشک استاندارد در پروژه ای به نام شباهنگ بر روی پرتابگر هاوک مورد آزمون قرار گرفت‪.‬‬
‫موضع هاوک شماره ‪( 2‬مستقر در احمدآباد مستوفی) و موضع هاوک مستقر در جزیره خارک‬
‫‪ -5‬با وجود این در ایران همواره این شایعه وجود داشت که تعدادی میراژ‪ 2000-‬به عراق تحویل‬
‫داده شده و خلبانان ایرانی حتی مدعی شکار سه هواپیمای بال دلتایی شدند و با اطمینان آنها‬ ‫از جمله مواضعی بودند که پروژه شباهنگ در آنها به اجرا درآمد‪ .‬با وجود پرتاب موفقیت آمیز‬
‫را میراژ‪ 2000-‬معرفی کردند‪.‬‬ ‫موشک شباهنگ از پرتابگر‪ ،‬یکی از مشکالت عمده در آن مقطع‪ ،‬هدایت دقیق موشک استاندارد‬
‫به سمت هدف بود‪ .‬مترجم به نقل از‪ :‬پدافند هوایی در تقابل با میگ‪ ،25-‬رضا جهانفر‪ ،‬محمود‬
‫‪6 - A-50 Mainstay‬‬ ‫حجامی‪ ،‬ماهنامه صف‪ ،‬شماره ‪ ،375‬اردیبهشت ‪ ،1391‬ص‪.17 .‬‬

‫‪358‬‬
 ‫فصل ‪ :11‬مرحله ی هشتم؛ آشوب در خلیج فارس‬
‫عراق پل می ساختند به‌طور روزافزون درگیر کار شدند تا اینکه به‌طور کامل‬
‫عملیات ساخت پنج پایگاه جدید با نام رمز ‪202‬ا ِی (اچ‪ 1-‬جدید)‪202 ،‬بی‪،‬‬
‫‪202‬سی‪202 ،‬دی و ‪202‬ای (طلیل) را برعهده گرفتند و کار از اواسط‬
‫دهه‌ی ‪ 1980‬کلید خورد‪ .‬این پایگاه ها به‌واقع شایسته‌ی نام پایگاه بزرگ‬
‫بودند‪ :‬هریک از آنها منطقه ای به‌وسعت ‪ 40‬کیلومتر مربع را دربرمی گرفت و‬
‫دو باند پرواز بتنی با ‪ 12430‬پا (‪ 3800‬متر) طول و ‪ 200‬پا (‪ 60‬متر) عرض‬
‫داشت‪ .‬هر باند پرواز تعداد زیادی تقاطع و مسیرهای تاکسی داشت که از‬
‫برخی از آنها می شد برای بلند شدن و نشستن هواپیما استفاده کرد‪ .‬به‌عالوه‬
‫بزرگراه های نزدیک برخی از پایگاه های بزرگ به خط مستقیم کشیده شدند‬
‫تا در صورت نیاز از عملیات هواپیماها پشتیبانی کنند‪ .‬اساساً تأسیسات‬
‫حفاظتی هواپیماها در این پایگاه ها به دو دسته ی سطحی و زیرزمینی تقسیم‬
‫می شدند‪ .‬ضعیف ترین تأسیسات سطحی‪ ،‬آشیانه های نگهداری بودند‪ .‬این‬
‫آشیانه ها سازه های فلزی ای بودند که با تخته های موجدار پوشیده می شدند‬
‫و تنها در عملیات های زمان صلح حافظ هواپیما از عناصر طبیعی به حساب‬
‫می آمدند‪ .‬دسته ی دیگر سازه های سطحی‪ ،‬آشیانه های تقویت شده بودند‬
‫که یوگوسالوها دویست عدد از آنها را ساختند‪ .‬این آشیانه ها پهن تر از‬
‫سازه های مشابه در اروپای شرقی یا غربی بودند و بدون هرگونه مشکل‬
‫می توانستند هواپیماهای بزرگ تر از میگ‪ 25-‬و سوخو‪ 24-‬را در خود جای‬
‫دهند‪ .‬دیوارهای هر آشیانه متشکل از یک پوسته ی بتنی به قطر یک متر‬
‫بود که با صفحات فوالدی به ضخامت ‪ 30‬سانتیمتر تقویت می شد‪ .‬آشیانه‬
‫فقط یک ورودی داشت و آن هم با یک درب ریلی ساخته شده از صفحات‬
‫فوالدی به قطر ‪ 50‬سانتیمتر بسته می شد‪ .‬آشیانه های تقویت شده معموالً‬
‫در گروه های کمتر از پنج تا ساخته می شدند و هر گروه منبع آب و برق‬
‫مشترک داشت‪ .‬البته هر یک از آشیانه ها از ژنراتور برق بنزینی اضطراری‬
‫برخوردار بود‪ .‬در اچ‪ 1-‬جدید و اچ‪ 3-‬جنوب غرب‪ ،‬به‌ترتیب بیست و چهار و‬
‫دوازده آشیانه‌ی نیمه سطحی وجود داشتند‪ .‬این آشیانه ها به همان شکل اما‬
‫به‌طور کامل از بتن ساخته شدند و دو ورودی داشتند‪ .‬سپس آنها را به‌طور‬
‫کامل با شن پوشاندند تا اینکه فقط ورودی ها باز ماندند‪.‬‬
‫در انتهای هر آشیانه‌ی تقویت‌شده که کام ًال نزدیک باند پروازی قرار‬
‫داشت (در اچ‪ 3-‬جنوب غرب‪ ،‬در نزدیک انتهای باند پرواز)‪ ،‬سکوهایی وجود‬
‫داشت که به هواپیما اجازه می داد از یک ورودی وارد و از ورودی دیگر خارج‬
‫شود‪ .‬برای ساختن این آشیانه ها از تجهیزات و تکنیک های ساخت مخازن‬
‫زیرزمینی نفت استفاده می شد و بدین ترتیب گستره و هدف واقعی پروژه‬
‫تا حد زیادی مخفی نگه داشته می شد‪ .‬هر یک از تأسیسات اینچنین از‬
‫طریق شبکه ای از راه های زیرزمینی‪ ،‬به یک مجموعه ی عملیاتی‪ ،‬نگهداری‬
‫و ترابری اصلی مرتبط بود‪ .‬تمام این تأسیسات به گونه ای در زیر زمین قرار‬
‫گرفته بودند که در برابر هر انفجاری به جز انفجار هسته ای مقاوم باشند‪.‬‬
‫برای جابه‌جایی هواپیما از آشیانه به بیرون و برعکس‪ ،‬باالبرهای مخصوص‬
‫پروژه های مشابهی در یوگوسالوی (پایگاه هوایی سابق زلجاوا نزدیک بیهاک و پایگاه هوایی‬
‫در عراق بازدید کنند‪.‬‬
‫‪359‬‬
‫آنها را با موشک های هدایت لیزری خا‪29-‬ال ساخت شوروی سازگار کرد‪.1‬‬
‫با وجود این‪ ،‬گرچه نیروی هوایی عراق سرانجام شکاف فناوری با نیروی‬
‫هوایی ایران را پر کرد و خلبانان کافی برای پرواز با تمام هلیکوپترها و‬
‫هواپیماهای موجود تربیت شدند‪ ،‬اما هنوز کمبود قابل توجه خدمه‌ی‬
‫باتجربه بیش از هر زمان دیگر احساس می شد‪ .‬ستوان یکم های جوانی که‬
‫به‌سختی صدوپنجاه ساعت پرواز در پرونده‌ی خود داشتند مجبور می شدند‬
‫قبل از اینکه بر روی هواپیماهای ساده تر تجربه اندوزی کنند‪ ،‬مأموریت های‬
‫پیچیده و دشوار با میراژ اف‪1.‬ای کیو یا میگ‪ 25-‬انجام دهند‪ .‬به دلیل تلفات‬
‫گسترده ی خلبان و هواپیما در سال ‪)1366( 1987‬به نظر نمی رسید این‬
‫اوضاع بهتر شود تا اینکه سرانجام توافقی برای دوره های فشرده ی تربیت‬
‫خلبان‪ ،‬مهندس و تکنسین در یوگسالوی امضا شد و یک واحد ویژه در‬
‫پایگاه هوایی موستار‪ 2‬برای تربیت خلبان عرب ایجاد گردید‪ .3‬این توافق‬
‫عراقی ها را قادر ساخت میگ‪ 21-‬و آنتونوف‪26-/24-‬های خود را برای‬
‫بازسازی به یوگوسالوی بفرستند‪ ،‬اما به نظر می رسد یوگوسالوها نه‌تنها‬
‫هواپیماهای عراقی را بازسازی کردند‪ ،‬بلکه درحقیقت آنها را جایگزین کرده‬
‫و هواپیماهای بازسازی شدهی خود را به‌جای آنها فرستادند! دوره های‬
‫سقوط برای خلبانان رزمی در فرانسه و چکسالواکی سازماندهی شد و‬
‫کاربران موشک های زمین به هوا در لهستان آموزش دیدند و یک تیم‬
‫از تکنسین های لهستانی برای ارتقای موشک های زمین به هوای ساخت‬
‫شوروی استخدام شدند‪.‬‬
‫پروژه ی مهم دیگری که در عراق شاهد شرکت گسترده یوگوسالوها‬
‫و نزدیک به تکمیل بود‪ ،‬پروژه‌ی پایگاه بزرگ نام داشت‪ .‬در نتیجه جنگ‬
‫اعراب و اسرائیل در سال ‪ )1352( 1973‬تصمیم بر آن شد که پایگاه ها تا‬
‫آنجا که ممکن است مقاوم سازی و چهار پایگاه بزرگ هم ساخته شوند‪ .‬روند‬
‫آغاز کار در سال ‪ )1354( 1975‬آغاز شد و در ابتدا تعداد زیادی آشیانه‌ی‬
‫تقویت شده در سیزده پایگاه هوایی مختلف توسط پیمانکاران بریتانیایی‬
‫ساخته شدند‪ ،‬اما بعد از آن شرکت های یوگوسالوی سابق‪ 4‬که در آن زمان در‬
‫‪ - 1‬مشکل خرید ا ِی اس‪30.‬ال با کمک عربستان در سال ‪ )1368( 1989‬حل شد و سرانجام‬
‫عراق آخرین محموله شامل سیصد و چهل و شش موشک را دریافت کرد‪.‬‬
‫‪2 - Mostar‬‬
‫‪ - 3‬در پایگاه هوایی موستار (اکنون در بوسنی و هرزگوین)‪ ،‬که پایگاه آکادمی هوایی نیروی‬
‫هوایی یوگوسالوی بود‪ ،‬از قبل یک واحد ویژه برای آموزش خلبانان عرب وجود داشت‪ ،‬چراکه در‬
‫دهه‌ی ‪ 1980‬یوگوسالوها بیشتر کارکنان نیروی هوایی لیبی را آموزش دادند‪ .‬به نظر می رسد که‬
‫این واحد با میگ‪ 23-‬پرواز می کردند که به‌طور کلی در نیروی هوایی یوگسالوی وجود نداشت‪.‬‬
‫تکنسین های عراقی (و لیبیایی) در تأسیسات تعمیر و بررسی زمج در نواگوریکا‪ ،‬نزدیک زاگرب‬
‫(اکنون در کرواسی) آموزش می دیدند‪.‬‬
‫‪ - 4‬یکی از این شرکت ها به نام آی بی تی‪ ،‬که اکنون در بلگراد مستقر است‪ ،‬یک گروه ساخت‬
‫و ساز بلگرادی را اختصاصاً برای طراحی پایگاه ها استخدام کرد‪ .‬اعضای این گروه که قب ًال در‬
‫باتانیکا نزدیک بلگراد) تجربه کسب کرده بودند‪ ،‬اجازه‌ی مخصوصی یافتند تا از مکان های ساخت‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫هلیکوپتری قطعی خواهد بود‪ .‬جالب آنکه آمریکایی ها متوجه شده بودند‪،‬‬
‫اگر یک کشتی نیروی دریایی ایاالت متحده در منطقه‌  عملیات می کرد‪،‬‬
‫هواپیمای گشتی حتماً موقعیت آن را به مرکز فرماندهی اطالع می داد تا‬
‫مبادا به‌اشتباه هدف قرار گیرد! با این‌حال در طول سال ‪،)1366( 1987‬‬
‫تعداد این مأموریت های ویژه‌ی شناسایی و هدف یابی رو به کاهش نهاد‪ ،‬زیرا‬
‫هلیکوپترهای اعزامی از روی کشتی های نیروی دریایی ایران می توانستند‬
‫بدون نیاز به کمک از نزدیک اهداف بالقوه را مورد بررسی قرار دهند‪.‬‬
‫در سوی دیگر‪ ،‬نیروی هوایی عراق بعد از اینکه آخرین حمله به‬
‫خارک و پایگاه های هوایی ایران تا حد زیادی شکست خورد و همچنین‬
‫بعد از رسیدن یک محموله‌ی بزرگ اگزوست‪ ،‬در اوایل جوالی ‪( 1987‬تیر‬
‫‪ )1366‬با تمام توان به خلیج فارس بازگشت و گسترده ترین مرحله ی جنگ‬
‫نفتکش ها را آغاز کرد‪ .‬خلبانان میراژ اف‪1.‬ای کیو‪5-‬های عراقی اکنون طرح‬
‫حمالت ضدکشتی خود را کمی تغییر داده بودند و در بیشتر موارد با سرعت‬
‫‪ 360‬تا ‪ 500‬نات و ارتفاع کمتر از ‪ 300‬متر به اهداف خود نزدیک می شدند‪.‬‬
‫در جریان اولین حمله از این قسم‪ ،‬در ‪ 1‬جوالی (‪ 10‬تیر) نفتکش دنا برای‬
‫پنجمین بار در ‪ 30‬مایل دریایی (‪ 55/5‬کیلومتری) جنوب شرق بوشهر‬
‫هدف قرار گرفت‪ .‬دیگر اکنون خیلی متداول بود که کشتی های نیروی‬
‫دریایی و هواپیماهای پیش هشدار هوابرد ایاالت متحده به خلبانان عراقی‬
‫راجع به نزدیک شدن جنگنده های نیروی هوایی ایران هشدار بدهند‪ .‬این‬
‫امر بدون شک جان تعداد زیادی از خلبانان عراقی را نجات می داد و اعتماد‬
‫به نفس آنها را نیز باال می برد‪ .‬بنابراین جای تعجب نداشت که تقریباً نیمی‬
‫از حمالت عراق در زمان باقیمانده‌ی سال در جنوب شرق جزیره‌ی فارسی‬
‫واقع شدند‪ ،‬ازجمله نفتکش قبرسی نیکوس کازانتزاکیس‪ 2‬که در ‪ 6‬جوالی‬
‫(‪ 15‬تیر) نزدیک این جزیره هدف یک ا ِی اس‪30.‬ال قرار گرفت‪ .‬یک حمله‌ی‬
‫عراق در ‪ 13‬جوالی (‪ 22‬تیر) بعد از بمباران موفقیت آمیز کشتی ایران اتحاد‬
‫توسط تامکت های نیروی هوایی ایران رهگیری شد و روز بعد ایرانی ها یک‬
‫اف‪ 14-‬به خلبانی سرهنگ دوم علیرضا بی طرف را از دست دادند‪ .‬البته‬
‫شهادت وی ظاهرا ً به خاطر آتش دشمن نبوده‪ ،‬بلکه بعد از انجام مأموریت‬
‫بر روی خلیج فارس‪ ،‬بی طرف نتوانست چرخ های خود را باز کند و مجبور‬
‫شد در جاده ای نزدیک پایگاه هشتم شکاری روی شکم هواپیما بنشیند‪ .‬در‬
‫حین فرود هواپیما از بین رفت و خلبانان به شهادت رسیدند‪ .3‬شش روز‬
‫وجود این‪ ،‬سی‪ 130-‬هرکولس های مستقر در فرودگاه بین المللی شیراز هم‬
‫‪2 - Nikos Kazantzakis‬‬
‫‪ - 3‬در ابتدای جنگ علیرضا بی طرف اجازه ی پرواز نیافت و درعوض برای انجام کارهای ستادی‬
‫هواپیماهای گشت دریایی صبح خیلی زود (بین ‪ 0100‬و ‪ 0300‬صبح)‬
‫به پایگاه دوم شکاری مأمور شد و در آنجا به سمت افسر عملیات در معاونت عملیات منسوب‬
‫شد‪ .‬با وجود این برخی گزارش های دیگر عنوان می کنند که وقتی او به خاطر مواجهه با مشکل‬
‫سیستم سوخت جنگنده اش مجبور شد به پایگاه بازگردد‪ ،‬قبل از اینکه به زمین بخورد در‬
‫چرخش غیرقابل کنترلی افتاده بود‪( .‬خلبان دوم‪ ،‬منصور خانپور‪ ،‬توانست از هواپیما بیرون بپرد و‬
‫زنده بماند‪ « .‬خانپور به ما گفت‪ :‬در حال بررسی فرمان ها بودیم که هواپیما از کنترل خارج شد‬
‫و چون نزدیک زمین بودیم من بیرون پریدم و دیگر چیزی نفهمیدم‪ .‬متأسفانه شهید بی طرف‬
‫هیدرولیکی ساخته شده بودند که استانداردهای غیرنظامی داشتند‪ ،‬اما‬
‫به شیوه ای تقویت شده بودند که بتوانند اصابت مستقیم را تحمل کنند‪.‬‬
‫استاد پرواز میگ‪ 29-‬شوروی سابق‪ ،‬سرهنگ دوم سرگئی بزلیودنی‪ ،1‬در‬
‫مصاحبه ای پیرامون یکی از این پایگاه های بزرگ عراق گفت‪:‬‬
‫« باید اعتراف کنم که این پایگاه مرا به معنای کلمه تحت تأثیر خود‬
‫قرار داد‪ .‬هرچند در طول مدت خدمتم در شوروی در پایگاه های متعددی‬
‫به سر برده ام‪ ،‬اما در عمرم چنین چیزی ندیده بودم‪ .‬تجهیزات‪ ،‬آشیانه ها و‬
‫سنگرها همگی از بهترین نوع و دارای کیفیت فوق العاده بودند‪ .‬تا آنجا که‬
‫من فهمیدم از بین بردن این آشیانه های تقویت شده با تسلیحات تاکتیکال‬
‫ولو بسیار دقیق‪ ،‬تقریباً غیرممکن است‪ ،‬مگر اینکه از کالهک هسته ای‬
‫استفاده شود‪».‬‬
‫هزینه‌ی ساخت این پنج پایگاه که شامل پایگاه هوایی البکر هم‬
‫می شد‪ ،‬به‌تنهایی به ‪ 4/3‬میلیارد دالر می رسید و تا ‪ )1366( 1987‬پروژه‬
‫تقریباً کامل شد و هر پنج پایگاه به نیروی هوایی عراق تحویل داده شدند‪.‬‬
‫این پایگاه ها بنا بود بقای نیروی هوایی عراق را حتی در صورت یک حمله ی‬
‫هوایی ویرانگر تضمین کنند‪.‬‬
‫آشوب در خلیج‬
‫تا جوالی ‪( 1987‬تیر ‪ )1366‬اوضاع در خلیج فارس با آماده سازی‬
‫نهایی نیروی دریایی ایاالت متحده برای همراهی اولین کاروان نفتکش های‬
‫کویتی تا کویت‪ ،‬داشت به نقطه‌ی انفجار خود نزدیک می شد‪ .‬در همین‬
‫حال عملیات های ضدکشتی ایران هم در حال شدت گرفتن بودند‪ .‬در طول‬
‫ماه می‪ ،‬ژوئن و جوالی (اردیبهشت‪ ،‬خرداد و تیر) کشتی ها و هلیکوپترهای‬
‫هوادریای نیروی دریایی ایران به همراه قایق های تندروی سپاه پاسداران‬
‫به شانزده کشتی در قسمت های پایینی خلیج فارس حمله برده و تعداد‬
‫بسیار بیشتری را متوقف و بازرسی کردند‪ .‬از اواسط ‪)1366( 1987‬‬
‫کشتی تدارکاتی نیروی دریایی ایران به نام خارک با یک ا ِی بی‪212.‬ا ِی‬
‫اس دبلیوی مسلح به موشک توسط واحدهای عملیاتی ایاالت متحده در‬
‫خلیج عمان دیده شد‪ .‬استفاده از هلیکوپترهای مستقر بر روی کشتی شعاع‬
‫حمالت ضدکشتی هوایی هوادریا را تا آن آب‌ها گسترش داده بود‪ .‬داده های‬
‫هدف یابی بیشتر حمالت ایران همچنان توسط پی‪3-‬اف ها تأمین می شد‪ ،‬با‬
‫اکنون به‌صورت روزانه مأموریت های گشت دریایی انجام می دادند‪.‬‬
‫پرواز می کردند و ابتدا در بندرعباس مستقر می شدند و معموالً دست کم‬
‫یک پرواز انجام می دادند‪ .‬برای شناسایی قطعی هدف تا پنج بار عبور با ارتفاع‬
‫‪ 200‬پا (‪ 50‬متر) از روی هدف انجام می شد‪ .‬مشخص بود که اگر هواپیمای‬
‫گشتی بیش از یک ساعت و نیم بر روی یک کشتی چرخید‪ ،‬حمله‌ی‬
‫‪Sergey Bezlyudny - 1‬‬

‫‪360‬‬
 ‫فصل ‪ :11‬مرحله ی هشتم؛ آشوب در خلیج فارس‬

‫کرم ابریشم)‪ ،‬درحالیکه دست کم چهار فروند هواپیمای گشتی پی‪3-‬سی‬ ‫بعد‪ ،‬شش فروند میراژ اف‪1.‬ای کیو‪ 5-‬استتار شده با رنگ آبی تیره مأموریت‬
‫اوریون در منامه‌ی بحرین مستقر شدند‪ .‬شرایط عملیاتی این واحدها به‬ ‫بسیار موفقی را به انجام رسانیدند و با حمله به سکوهای نفتی جنوب الرک‬
‫هیچ روی آسان نبود‪ .‬حرارت (تا بیش از ‪ 50‬درجه‌ی سانتیگراد)‪ ،‬مه و‬ ‫تعدادی از آنها و همچنین یدک کش پانامایی اسکن فیوری‪ 1‬را با بمب های‬
‫بادهای حامل شن از سوی شبه‌جزیره‌ی عربستان می توانستند سیستم های‬ ‫لیزری هدف قرار دادند‪.‬‬
‫الکترونیک هوابرد را به‌هم بریزند یا مشکالت قابل توجهی در دید مؤثر‬ ‫اما بعد از آن و تحت فشار ایاالت متحده‪ ،‬عراقی ها ناچار شدند وقفه‌ی‬
‫به‌وجود آورند‪ .‬در ناوهای هواپیمابر نیروی دریایی ایاالت متحده که در‬ ‫طوالنی تری بدهند و هیچ حمله ی ضدکشتی تا اواخر اوت ‪( 1987‬شهریور‬
‫ایستگاه گونزو گشتزنی می کردند‪ ،‬شن مرطوب سطح عرشه ها را می پوشاند‬ ‫‪ )1366‬انجام نشد‪ .‬اکنون نیروهای مسلح آمریکا در خلیج فارس بسیار فعال‬
‫و آنها را بسیار لیز می کرد‪ .‬سرانجام در اواسط جوالی ‪( 1987‬تیر ‪)1366‬‬ ‫شده بودند‪ .‬از اوائل ژوئن (خرداد) یو‪2-‬آر‪2‬ها و اس آر‪71-‬ا ِی‪3‬های گردان‬
‫ناوگان ایاالت متحده به توانی که تصور می شد برای «عزم راسخ‪»10‬‬ ‫نهم شناسایی پرواز کرده و از مواضع اچ وای‪ 1-‬کرم ابریشم و اچ وای‪2-‬‬
‫در حمایت از نفتکش های کویتی ضروری بود‪ ،‬رسید‪ .‬این عملیات بعدا ً‬ ‫های جدید در نزدیکی کوهستک‪ ،‬فاو و قشم عکس برداری کرده بودند‪ .‬در‬
‫به همین نام خوانده شد‪ .‬با اعزام گروه رزمی ناو هواپیمابر کانستلیشن‪،‬‬ ‫اوائل جوالی (تیر) واشینگتن به تهران هشدار داد که اگر موشک ها برای‬
‫همچنین رزمناوهای یو اس اس فاکس سی جی‪ ،1133-‬یو اس اس واردن‬ ‫تهدید کویت مورد استفاده قرار گیرند‪ ،‬نابود خواهند شد‪ .‬همزمان یک‬
‫سی  جی‪ 12 18-‬و یو اس اس ریوز سی جی‪ 1324-‬به‌عالوه ناوشکن یو اس اس‬ ‫واحد نیروهای ویژه متشکل از نیروهای سیل‪ ،4‬دلتا فورس‪ 5‬و گروه ضربت‬
‫کید دی دی   جی‪ 14 995 -‬و پاسناوهای یو اس اس کروملین اف اف جی‪-‬‬ ‫‪ 160‬از ارتش ایاالت متحده مجهز به هلیکوپترهای ا ِی اچ‪/6-‬ام اچ‪ 6-‬لیتل‬
‫‪ ،15 37‬یو اس اس جا ِرت اف اف جی‪ ،16 33-‬یو اس اس فلتلی اف اف جی‪،1721-‬‬ ‫برد‪ 6‬و همچنین گروه ضربت ‪ 118‬مجهز به هلیکوپترهای او اچ‪58-‬دی‬
‫‪19‬‬
‫یو  اس اس اولت اف اف جی‪ 181077-‬و یواس اس کوک اف اف جی‪1083-‬‬ ‫کیووآ واریور‪ 7‬به بحرین اعزام شدند و یک کرجی بزرگ توسط کویتی ها‬
‫به خلیج فارس و خلیج عمان و درحالیکه یک گروه عملیات سطحی که‬ ‫اجاره شد و در نزدیکی بحرین مستقر گردید‪ .‬خلبانان این هلیکوپترها (که‬
‫در اطراف نبردناو یو اس اس میزوری بی بی‪ 20 62-‬متمرکز شده و متشکل‬ ‫معموالً به توپ های اتوماتیک و راکت های ‪ 68‬میلیمتری مجهز بودند)‬
‫از رزمناوهای یو اس اس النگ بیچ سی جی ان‪ ،219-‬یو اس اس بانکر هیل‬ ‫به‌طور فشرده برای عملیات های شبانه با استفاده از عینک های دید در شب‬
‫سی جی‪ ،2252-‬ناوشکن یو اس اس هوئل دی دی جی‪ ،2313 -‬پاسناو یو اس‬ ‫و دوربین های مادون قرمز در ارتفاعات بسیار پست آموزش دیده بودند‪.‬‬
‫به‌عالوه ناو هواپیمابر یو اس اس کانستلِیشن‪ 8‬در ایستگاه گونزو جایگزین‬
‫یو اس اس کیتی هاوک گردید‪ .‬این ناو با استفاده از اف‪14-‬اِی های (از‬
‫گردان بال متغیر ‪ )154‬مجهز به محفظه‌ی شناسایی تارپس‪ 9‬خود چندین‬
‫‪10 - Earnest Will‬‬ ‫مأموریت شناسایی بر فراز خلیج فارس انجام داد (عمدتاً برای یافتن مواضع‬
‫‪11 - USS Fox CG-33‬‬
‫‪12- USS Warden CG-18‬‬ ‫در شعله های آتش گیر کرد‪ .‬در ضمن پرواز آزمایشی بوده است و هواپیما در منطقه ی مخصوص‬
‫پرواز آزمایشی سقوط کرد‪ .‬علت سقوط هم افتادن هواپیما در پیچش بوده است‪ .‬سرهنگ دوم‬
‫‪13 - USS Reeves CG-24‬‬
‫بی طرف در ابتدای جنگ ستوان بود و نمی توانست معاون فرمانده پایگاه شود‪ .‬یادداشت امیر‬
‫‪14- USS Kidd DDG-995‬‬ ‫سرتیپ خلبان پرویز مرادی بر متن)‬
‫‪15- USS Cromelin FFG-37‬‬ ‫‪1 - Scan Fury‬‬
‫‪16- USS Jarret FFG-33‬‬ ‫‪2 - U-2R‬‬
‫‪17 - USS Flately FFG-21‬‬ ‫‪3 - SR-71A‬‬
‫‪18 - USS Oulet FFG-1077‬‬ ‫‪4 - SEAL‬‬
‫‪19 - USS Cook FFG-1083‬‬ ‫‪5 - Delta Force‬‬
‫‪20- USS Missouri BB-62‬‬ ‫‪6 - AH-6/MH-6 Little Bird‬‬
‫‪21 - USS Long Beach CGN-9‬‬ ‫‪7 - OH-58D Kiowa Warrior‬‬
‫‪22 - USS Bunker Hill CG-52‬‬ ‫‪8 - USS Constellation‬‬
‫‪23 - USS Hoel DDG-13‬‬ ‫‪9 -TARPS‬‬

‫‪361‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫تمام عملیات های ضدکشتی خود را متوقف کردند‪ ،‬اما ایرانی ها به گشتزنی‬ ‫‪2‬‬
‫اس کار اف اف جی‪ ،152-‬کشتی آبی‪-‬خاکی یو اس اس رالی ال پی دی‪1 -‬‬
‫خود ادامه دادند و این امر به نبرد دریایی کوچکی بین ناوچه های موشک‬ ‫و کشتی هلیکوپتربر یو اس اس گوادالکانال ال پی اچ‪ 3 7-‬به راه افتاده و به‬
‫انداز ایرانی و عراقی در نزدیکی سکوی االمیه انجامید که در جریان آن دو‬ ‫اقیانوس هند رسیده بودند‪ ،‬این نیرو هر روز قدرتمندتر می شد‪ .‬به‌عالوه‬
‫‪9‬‬
‫اوزا‪ 1‬غرق شدند‪ .‬یک هفته بعد‪ ،‬یو اس اس کید نفتکش سی آیسل سیتی‬ ‫اسکادران نیروی دریایی ایاالت متحده در خلیج فارس با رزمناو یو اس اس‬
‫را بدون هیچ مشکلی تا پایین خلیج همراهی کرد‪ .‬یو اس اس رالی هم که‬ ‫موبایل بِی سی جی‪ 4 50-‬و ناوشکن یو اس اس کوچ ِرین دی دی جی‪ 5 21-‬که‬
‫اکنون به شش مین روب کوچک مجهز شده بود‪ ،‬وارد خلیج فارس شد و‬ ‫هر دو مخصوص دفاع هوایی بودند تقویت شد‪ ،‬زیرا کانستلیشن در فاصله‌ی‬
‫در بحرین لنگر انداخت‪ .‬همزمان فرانسه هم یک ناوگروه هواپیمابر شامل‬ ‫نسبتاً دور‪ ،‬فرای مرزهای عمان و امارات متحده‌ی عربی عملیات می کرد‪.‬‬
‫ناو هواپیمابر کلمانسو آر‪ ( 10 98-‬با دوازده اف‪8-‬ای اف کروسِیدر‪ ،11‬دوازده‬
‫کاروان ها عازم کویت‬
‫‪9 - Sea Isle City‬‬ ‫اولین کاروان متشکل از نفتکش های غول پیکر بریجتون و گاز‬
‫‪6‬‬

‫‪10 - Clemanceau R98‬‬

‫پرینس‪ 7‬که توسط یو اس اس فاکس‪ ،‬یو اس اس کید و یو اس اس کروملین‬
‫همراهی می شدند‪ ،‬در ‪ 22‬جوالی ‪ 31( 1987‬تیر ‪ )1366‬از فجیره لنگر‬
‫‪11 - F-8EF Crusader‬‬ ‫کشیدند‪ .‬کاروان همان شب از تنگه‌ی هرمز گذشت و هنوز در جنوب خلیج‬
‫فارس بود که صبح روز بعد دو اف‪4-‬ای ایرانی خود را به فاصله‌ی حدود ‪25‬‬
‫مایلی (‪ 40‬کیلومتری) آن رساندند‪ .‬به هر دو هواپیما هشدار داده شد که‬
‫نزدیک تر نشوند و آنها نیز از این دستور پیروی کردند‪ .‬همچنین با وجود‬
‫هشدار ایرانی ها هیچ حمله ای با موشک های کرم ابریشم علیه کشتی ها‬
‫انجام نشد و همه چیز آرام بود تا اینکه در صبح ‪ 24‬جوالی (‪ 2‬مرداد)‬
‫بریجتون نزدیک جزیره‌ی فارسی با یک مین برخورد کرد‪ .‬این امر برای‬
‫نیروی دریایی ایاالت متحده که تعداد قابل توجهی کشتی های گرانقیمت‬
‫و قدرتمند به آن منطقه اعزام کرده بود‪ ،‬ناکامی بزرگی به حساب می آمد‪.‬‬
‫آنها اعالم کرده بودند آماده‌ی مواجهه با هر گونه تهدید هوایی یا سطحی‬
‫هستند‪ ،‬اما نتوانستند از پس مین ها برآیند‪ .‬چندین کشور عضو ناتو پیشنهاد‬
‫کمک دادند و تعدادی مین روب برای اعزام به خلیج فارس آماده کردند‪ ،‬اما‬
‫قبل از اینکه آن کشتی ها بتوانند به منطقه برسند‪ ،‬ایاالت متحده تصمیم‬
‫گرفت هشت هلیکوپتر مین روب آر اچ‪53-‬دی سی استالیون را اعزام کند‪.‬‬
‫آنها سوار بر چند هواپیمای ترابری سی‪5-‬ا ِی گلکسی‪ 8‬به جزیره‌ی دیگو‬
‫گارسیا فرستاده شدند و آنجا ناو یو اس اس گوادالکانال درحالیکه عازم خلیج‬
‫فارس بود‪ ،‬میزبان آنها گشت‪ .‬در حین عبور کاروان ایاالت متحده‪ ،‬عراقی ها‬

‫‪1 - USS Karr FFG-52‬‬

‫‪2 - USS Raleigh LPD-1‬‬
‫‪3- USS Guadalcanal LPH-7‬‬
‫‪4 - USS Mobile Bay CG-50‬‬
‫‪5 - USS Cochraine DDG-21‬‬
‫حریــف مرگبــار‪ :‬ام آی ام‪ 23-‬موفق تریــن موشــک زمیــن بــه هــوای جنــگ‬
‫‪6 - Bridgeton‬‬
‫اول خلیــج فــارس بــود کــه بیــن پنجــاه تــا صــد هواپیمــای عــراق (و‬
‫چندیــن هواپیمــای ایرانــی) را ســرنگون کــرد‪ .‬در اینجــا یــک ســکوی‬ ‫‪7 - Gas Prince‬‬
‫پرتــاب و ســه موشــک دیــده می شــوند‪( .‬مجموعــه عکــس نویســندگان)‬ ‫‪8 - C-5A Galaxy‬‬

‫‪362‬‬
 ‫فصل ‪ :11‬مرحله ی هشتم؛ آشوب در خلیج فارس‬

‫و دو هواپیمای گشت دریایی نمرود‪ 10‬در عمان مستقر شدند‪ .‬با این حال‬ ‫سوپراتاندارد‪ ،‬چهار اتاندارد آی وی پی‪ ، 1‬چهار آلیزس‪ 2‬و بیست هلیکوپتر)‬
‫یو اس اس گوادالکانال که چند روز بعد از راه رسید‪ ،‬به‌آرامی از تنگه‌ی هرمز‬ ‫را به خلیج عمان اعزام کرد و اوضاع تا حدی آرام شد‪.‬‬
‫گذشت و بدون هیچ مشکلی در بحرین لنگر انداخت‪ .‬محموله‌ی ارزشمند‬ ‫با وجود این‪ ،‬سفر کاروان بعدی به سمت کویت در ‪ 7‬اوت (‪ 16‬مرداد)‬
‫این کشتی شامل هشت فروند آر اچ‪53-‬دی تقریباً بالفاصله عملیات های‬ ‫آبستن حادثه ای بود‪ .‬در ‪ 8‬اوت (‪ 17‬مرداد) دو اف‪4-‬ای به ناوگروه ایاالت‬
‫جست‌وجوی مین خود را آغاز کردند‪.‬‬ ‫متحده نزدیک شدند و طبق معمول به خلبانان هشدار داده شد که زیاد‬
‫نزدیک پرواز نکنند‪ .‬اما این‌بار به نظر می رسید ایرانی ها قصد داشتند به هر‬
‫مرده یا زنده؟‬ ‫ترتیب به راه خود ادامه دهند و به همین خاطر دو اف‪14-‬ا ِی از گردان بال‬
‫اضطراب مربوط به عبور دو کاروان نخست کویت با از سرگیری‬ ‫متغیر‪ 21-‬برای مواجهه با آنها به پرواز درآمدند‪ .‬بعد از رسیدن به فاصله‌ی‬
‫فعالیت عراق در خلیج فارس‪ ،‬به‌سختی تخفیف یافت‪ .‬در ‪ 29‬اوت ‪1987‬‬ ‫ده مایلی (‪ 16‬کیلومتری)‪ ،‬تامکت پیشروی آمریکایی یک اِی آی  ام‪7-‬اف‬
‫(‪ 7‬شهریور ‪ ،)1366‬نیروی هوایی عراق که محموله‌ی جدیدی از اگزوست ها‬ ‫شلیک کرد‪ ،‬اما موتور موشک روشن نشد‪ .‬آنچه بعد از آن اتفاق افتاد تا حدی‬
‫دریافت کرده بود و بعد از یک‌ماه وقفه در عملیات ضدکشتی اکنون بسیار‬ ‫زیادی نامشخص است‪ ،‬اما ظاهرا ً انواعی از مانورهای جنگی به اجرا درآمد‪،‬‬
‫آماده می نمود‪ ،‬عملیات های بسیار فشرده ای را در پیش گرفت و تقریباً‬ ‫چراکه بر اساس گزارش‌ها‪ ،‬خلبان همان تامکت یک اِی آی ام‪7-‬ام هم از‬
‫همه‌ی میراژ اف‪1.‬ای کیو‪200-5-‬های باقیمانده را به میدان نبرد فرستاد‪.‬‬ ‫کمترین فاصله‌ی ممکن شلیک کرد‪ ،‬اما خلبان ایرانی به‌آسانی از دست آن‬
‫طبق گزارش خبرگزاری رسمی عراق‪ ،‬در آن روز بیست اگزوست شلیک‬ ‫گریخت‪ .3‬چند روز بعد از این رخداد‪ ،‬حادثه‌ی دیگری به‌وقوع پیوست و آن‬
‫شد و ده کشتی هدف قرار گرفتند‪ ،‬اما اوضاع واقعی چیز دیگری نشان‬ ‫این بود که در ‪ 11‬اوت (‪ 20‬مرداد) نفتکش پر از نفت تکساکو کاریبین‪ 4‬در‬
‫می دادند‪ .‬درحقیقت برخالف تمامی گزارش‌های منتشر شده‪ ،‬درباره‌ی آن‬ ‫‪5‬‬
‫خلیج عمان با یک مین برخورد کرد و چهار روز بعد کشتی تدارکاتی آنیتا‬
‫زمان که ادعا می کردند نیروی هوایی ایران دیگر توان عملیاتی ندارد و تعداد‬ ‫توسط مین دیگری در همان منطقه منهدم شد‪ .‬به خاطر این خطر‪ ،‬ناوگروه‬
‫پروازهای هواپیماهای آن به اندازه‌ی انگشتان یک دست هم نمی رسد‪ ،‬این‬ ‫هواپیمابر یو اس اس کانستلیشن مجبور شد از هرمز فاصله بگیرد و چندین‬
‫نیرو همچنان بسیار فعال بود‪ .‬گرچه حتی منابع اطالعاتی ایاالت متحده‬ ‫کاروان بعدی به‌سوی کویت باید بدون پوشش هوایی طی طریق می کردند‪.‬‬
‫عنوان می کردند نیروی هوایی ایران بیش از یک سال است (از اکتبر ‪1986‬‬ ‫همزمان نیروی دریایی بریتانیا که گروه گشتی آرمیالی آن شامل ناوشکن‬
‫تا نوامبر ‪ )1987‬حتی یک موشک هوا به هوا شلیک نکرده‪ ،‬اما تامکت ها و‬ ‫اچ ام اس کاردیف‪ ،6‬پاسناو اچ ام اس اکتیو‪ 7‬و اچ ام اس برودسورد‪ 8‬و کشتی‬
‫فانتوم های ایرانی هر روز بین بندر عباس و بوشهر گشت می زدند و به نظر‬ ‫تدارکاتی اچ ام اس اورنجلیف‪ 9‬بود‪ ،‬از نیروی هوایی درخواست کمک کرد‬
‫می رسید نیروی هوایی ایران به گزارش‌های خارجی توجهی نمی کند‪ .‬قطعاً‬
‫این نیرو نمی توانست جلو تمام حمالت عراق را بگیرد‪ ،‬اما عملیاتی و فعال‬
‫‪1 - Etandard IVP‬‬
‫بود و از آن مهم تر اینکه به فواصل زمانی منظم هواپیمای عراقی سرنگون‬
‫می کرد‪ .‬در عین حال بسیاری از حمالت عراقی ها فقط به‌خاطر حضور‬ ‫‪2 - Alizes‬‬
‫رهگیرهای ایرانی در منطقه لغو می شدند‪ .‬به هر ترتیب ادعای عراق مبنی‬ ‫‪ - 3‬شایعاتی وجود دارد مبنی بر اینکه دو اف‪4-‬ای نه بلکه یک سی‪130-‬اچ نیروی هوایی ایران‬
‫بر کسب یک پیروزی بزرگ در ‪ 29‬اوت (‪ 7‬شهریور) مبالغه ای بیش نبود‪.‬‬ ‫در این رویداد درگیر شده بوده و خدمه‌ی اف‪14-‬ا ِی آمریکایی ظاهرا ً موشک را روی وضعیت‬
‫نادرست گذاشته و شلیک کرده بودند‪ ،‬به همین دلیل موشک دور زده و نتوانسته بود هدف را از‬
‫درحقیقت در جریان عملیات ضدکشتی صبح‪ ،‬میراژها توانستند نفتکش‬ ‫بین ببرد‪ .‬نویسندگان نتوانستند برای این اطالعات تأییدیه ای حاصل کنند‪ ،‬به جز نقل قولی از‬
‫ایرانی شوش را نزدیک سیری با اگزوست هدف قرار دهند‪ ،‬اما یکی از آنها‬ ‫یک گزارش نیروی دریایی ایاالت متحده که عنوان می کرد روحیه‌ی خدمه اف‪14-‬ا ِی بعد از عدم‬
‫توسط یک اف‪14-‬ا ِی به خلبانی سرگرد جلیل زندی سرنگون شد (نهمین‬ ‫موفقیت در زدن هدف افت کرد‪ .‬بنابراین این شایعه که هویت خلبانان به دلیل عدم صالحیت‬
‫شکار تأیید شده ی او)‪ .11‬در بعد از ظهر دست کم چهار میراژ به پایانه‌ی‬ ‫محرمانه نگه داشته شد نیز قابل تأیید نیست‪ .‬با وجود این حتی خلبانان سابق نیروی دریایی‬
‫ایاالت متحده هم میلی به صحبت پیرامون این رویداد نداشتند‪.‬‬
‫الوان حمله بردند و نفتکش الوند را با بمب هدف قرار دادند‪ ،‬اما در ساعت‬
‫‪ 1643‬یکی از آنها توسط یک موشک زمین به هوا سرنگون شد و خلبان‬ ‫‪4 - Texaco Caribbean‬‬
‫‪5 - Anita‬‬
‫‪10 - Nimrod‬‬ ‫‪6 - HMS Cardiff‬‬
‫‪ - 11‬شادروان امیر سرتیپ جلیل زندی با یازده شکار (هشت شکار قطعی و سه شکار احتمالی)‬ ‫‪7 - HMS Active‬‬
‫موفق ترین خلبان ایران در جنگ ایران و عراق و همچنین رکوردار شکار با جنگنده ی اف‪14-‬‬ ‫‪8 - HMS Broadsword‬‬
‫تامکت در جهان است‪ .‬متأسفانه این شکارچی هواپیماهای عراقی و تکخال نیروی هوایی ایران در‬
‫‪ 12‬فروردین ‪ 1380‬در یک حادثه رانندگی جان به جان آفرین تسلیم کرد‪ .‬م‬ ‫‪9 - HMS Orangleaf‬‬

‫‪363‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬
‫قبلی در ‪ 22‬نوامبر (‪ 1‬آذر) شامل سوخو‪22-‬ها و میگ‪23-‬بی ان ها‪ ،‬به‌طور‬
‫کامل دفع شد‪ .‬ایرانی ها ام آی ام‪23-‬بی هایی که خود ارتقا داده بودند را به‬
‫محل اعزام کردند و میگ‪ 23-‬پیشرو را زدند که باعث مرگ خلبان آن شد‪.‬‬
‫مابقی دسته به یک حمله‌ی پراکنده روی آوردند‪ ،‬اما باز هم یک اف‪4-‬ای‬
‫به‌صورت اضطراری پرواز کرد‪ .‬بعد از ‪ 43‬مایل دریایی (‪ 80‬کیلومتر) تعقیب‪،‬‬
‫فانتوم ها به مهاجمان رسید و یک میگ‪ 23-‬دیگر را سرنگون کرد‪ .‬این‌بار‬
‫خلبان توسط نیروهای عراقی نجات یافت‪ .‬بعد از این شکست‪ ،‬حمله‌ی بعدی‬
‫در ‪ 24‬نوامبر (‪ 3‬آذر) فقط با سوخو‪22 -‬ها انجام شد‪ ،‬زیرا مشخص شده بود‬
‫که آنها برای عملیات در محدوده‌ی خطرناک اطراف وحدتی تجهیزات بسیار‬
‫بهتری دارند‪ .‬با وجود این‪ ،‬یک سوخو‪ 22-‬در حال راکت باران تأسیسات در‬
‫محوطه‌ی هوایی توسط توپ ضدهوایی به زیر کشیده شد‪ .‬خلبان بیرون‬
‫پرید و با جراحات مختصری بر روی دست چپش‪ ،‬اسیر شد‪ .‬سرانجام در‬
‫‪ 25‬نوامبر (‪ 4‬آذر) یک حمله‌ی دیگر سوخو‪22-‬ها درحالیکه هنوز ‪ 21‬مایل‬
‫دریایی (‪ 40‬کیلومتر) با پایگاه فاصله داشتند‪ ،‬توسط یک جفت اف‪5-‬ای‬
‫رهگیری شده و یک فروند سوخو ساقط گردید‪ .‬خلبان‪ ،‬ستوان یکم محمد‪،‬‬
‫به اسارت درآمد‪.‬‬
‫بعد از این تلفات سنگین‪ ،‬نیروی هوایی عراق دستور داد تعدادی‬
‫از میگ‪25-‬آر بی تی ها به موشک های ضد رادار خا‪58-‬ای (ا ِی اس‪11-‬‬
‫کیلتر)‪( 4‬نسخه‌برداری شده از آرمات های فرانسوی) مجهز شوند‪ ،‬چراکه‬
‫مشخص بود که سوخو‪22-‬ها همچنان توانایی الزم برای انجام عملیات‬
‫از فواصل امن را ندارند‪ .‬خا‪58-‬ای نمونه‌ی صادراتی این موشک بود که‬
‫درحقیقت نمونه‌ی تنزل یافته ی خا‪58-‬یو به حساب می آمد و برد آن‬
‫در ارتفاع پایین ‪ 19/5‬مایل دریایی (‪ 36‬کیلومتر)‪ ،‬در ارتفاع ‪ 32700‬پا‬
‫(‪ 10000‬متر) ‪ 65‬مایل دریایی (‪ 120‬کیلومتر) و در ارتفاع ‪ 49000‬پایی‬
‫(‪ 15000‬متر) ‪ 85/5‬مایل دریایی (‪ 160‬کیلومتر) بود‪ .‬این موشک سر‬
‫جست‌وجوگر بهینه سازی شده ی خا‪58-‬یو را داشت که عمدتاً برای درگیری‬
‫با اِی ان‪ /‬تی پی اس‪43 -‬های مورد استفاده ایستگاه های رهگیر زمینی ایران‪،‬‬
‫به کار می آمد‪ .‬با این حال خا‪58 -‬ای فاقد حالت قفل پس از شلیک بود‪.‬‬
‫اما تجهیزات بهتر سرکوب دفاع هوایی نمی توانست عراقی ها را دربرابر آتش‬
‫تجهیزات سبک ضدهوایی یا رهگیرهای نیروی هوایی ایران مصون سازد‪.‬‬
‫برعکس‪ ،‬از سپتامبر تا دسامبر ‪( 1987‬شهریور تا آذر ‪ ،)1366‬دفاع هوایی‬
‫ایران مدعی سرنگون کردن شش میراژ بود‪ ،‬درحالیکه تلفات سوخو‪22-‬ها‬
‫و میگ‪23-‬ها حتی سنگین تر از این تخمین زده می شد‪ .‬به‌عالوه ایرانی ها‬
‫اکنون قصد داشتند سالح ضدهوایی جدید دیگری معرفی کنند و آن هم‬
‫اف آی ام‪92-‬ا ِی استینگر‪ 5‬بود که مجاهدین افغان در اختیار ایران قرار داده‬
‫بودند و یکی از آنها برای سرنگونی یک میگ‪ 21-‬که در ‪ 7‬دسامبر (‪ 16‬آذر)‬
‫کوشیده بود مواضع ایرانیان در فاو را بمباران کند‪ ،‬مورد استفاده قرار گرفته‬
‫)‪4 - Kh-58E (AS-11 Kilter‬‬
‫‪5 - FIM-92A Stinger‬‬
‫و هفتم موشکی یک کرم ابریشم دیگر به تأسیسات نفتی کویت شلیک کرد‬
‫و اسکله ی ترمینال دریایی به طول ‪ 760‬متر و ارتفاع ‪ 30‬متر در ‪ 9‬مایلی‬
‫(‪ 14/5‬کیلومتری) شرق پایانه‌ی االحمدی را هدف قرار داد و مرکز کنترل‬
‫لوله های نفتی تحت فشار را نابود کرد‪ .‬این تنها سازه‌ی کویتی بود که‬
‫می توانست نفتکش هایی با ظرفیت بیش از ‪ 500000‬تن وزن خالی را در‬
‫خود بپذیرد‪ .‬در نتیجه‌ی این حمله‪ ،‬کویت یک پایگاه شناور به نام وینگرون‬
‫‪ 17‬و تأسیسات الکترونیک در اختیار ایاالت متحده قرار داد و آمریکایی ها‬
‫هم به کویت کمک کردند یک آتشبار ام آی ام‪23-‬بی بهینه سازی شده را‬
‫به نزدیکی پایانه‌ی دریایی منتقل کند‪ .‬در هفته های بعد یک کرجی با‬
‫چند منعکس کننده‌ی راداری هم مستقر شد‪ .‬اما اوضاع یک‌بار دیگر برای‬
‫مدتی آرام شد و تا پایان نوامبر (اوایل آذر) حمله ای علیه کشتی ها صورت‬
‫نگرفت‪ .‬شرکت ملی نفت ایران به‌سرعت برای بازسازی خسارات سنگین‬
‫وارد شده به نفتکش های انتقالی در طول این جنگ محدود در اکتبر ‪1987‬‬
‫(مهر ‪ )1366‬اقدام کرد‪ .‬قربانیان پیشین عراق‪ ،‬ولکان‪( 2‬اکنون آوایی) و‬
‫برگ کینگ‪( 3‬اکنون خارک ‪ )3‬اجاره شدند و در طول ماه اکتبر (مهر) ناوگان‬
‫انتقالی به بیست و یک فروند کشتی گسترش یافت‪.‬‬
‫مقابله با هواپیماها بر فراز خوزستان‬
‫فرماندهی پشتیبانی نیروی هوایی عراق با توجه به درگیری ایران‬
‫با آمریکایی ها در خلیج فارس‪ ،‬در طول ماه نوامبر (آبان) دور جدیدی از‬
‫حمالت علیه پایگاه های نیروی هوایی ایران در خوزستان را آغاز کرد و با‬
‫وارد آوردن فشار بر محوطه های هوایی وحدتی‪ ،‬امیدیه‪ ،‬اهواز و مسجد‬
‫سلیمان قصد داشت آنها را برای نیروی هوایی و هوانیروز ایران بالاستفاده‬
‫سازد‪ .‬این حمله با پرواز سوخو‪22-‬ها شروع شد‪ .‬طبق معمول فرمانده‬
‫دسته ی تهاجمی در هواپیمایی مجهز به محفظه های جنگ الکترونیک‬
‫اس  پی اس‪ 141-‬قرار داشت که دو یا سه فروند هواپیمای شلیک کننده‌ی‬
‫موشک های ضدرادار همراه او بودند‪ .‬روز ‪ 3‬نوامبر (‪ 12‬آبان) موعد این حمله‬
‫بود که با سرنگونی یک میگ‪23-‬بی ان به شکست انجامید‪ .‬تنها یک روز‬
‫بعد یک میگ‪ 21-‬در نزدیکی مسجد سلیمان و در ‪ 15‬نوامبر (‪ 24‬آبان)‬
‫یک میراژ اف‪1.‬ای کیو ساقط شدند‪ .‬در ‪ 17‬نوامبر (‪ 26‬آبان)‪ ،‬عملیات علیه‬
‫وحدتی نسبتاً موفق بود‪ ،‬اما دست کم یک اف‪4-‬ای توانست درحالیکه پایگاه‬
‫زیر حمله قرار داشت به صورت اضطراری پرواز کند و یکی از سوخوها را در‬
‫‪ 7/5‬مایل دریایی (‪ 14‬کیلومتری) وحدتی سرنگون کند‪ .‬خلبان سوخو به‬
‫هالکت رسید‪ .‬حمله‌ی بعدی که کمتر از بیست و چهار ساعت بعد انجام شد‬
‫متشکل از تعداد زیادی سوخو بود که خساراتی به بار آورد و مهاجمان بدون‬
‫مشکل از مهلکه گریختند‪ .‬با وجود این‪ ،‬حمله با دسته ای حتی بزرگ تر از‬
‫‪1 - Wingrown 7‬‬
‫‪2 - Vulcan‬‬
‫‪3 - Berg King‬‬
‫‪368‬‬
 ‫فصل ‪ :11‬مرحله ی هشتم؛ آشوب در خلیج فارس‬

‫مهندس ارشد میگ‪ ،‬روستیسالو بلیاکوف‪ ،3‬انجام می شد و لیبی هم خیلی‬ ‫بود‪ .‬علیرغم این موضوع‪ ،‬عامل سرکوب دفاع هوایی قرار بود در پرده ی‬
‫زود به جمع عالقه‌مندان آن پیوست‪ .‬این تغییرات آزمایشی تا حد زیادی‬ ‫بسیار جالب اما کام ًال ناشناخته دیگری از جنگ اهمیت قابل توجهی یابد‪.‬‬
‫بر پایه‌ی تغییرات مشابهی بود که دفتر میگ در سال ‪)1361( 1982/83‬‬
‫بر روی هجده فروند میگ‪25-‬پی دی زد اعمال کرد و تا حد زیادی موفق‬ ‫وحشت ضد رادارهای شوروی ‬
‫از آب درآمدند‪ ،‬زیرا معلوم شد نصب تجهیزات الزم بر روی نمونه های‬ ‫روس ها به‌دقت استفاده از اقالم ضدرادار و سرکوب‌گر دفاع هوایی خود‬
‫تهاجمی‪/‬شناسایی فاکسبت ساده تر از نمونه های رهگیر است‪ .‬آزمایش‌ها با‬ ‫در عراق را تحت نظر داشتند و همکاری بسیار نزدیکی با نیروی هوایی عراق‬
‫میگ‪25 -‬آر بی وی زد و میگ‪ 25-‬آر بی اس اچ زد تا ‪ 1987‬و ‪1366( 1988‬‬ ‫به عمل می آوردند تا هم توانایی های رزمی آنها را ببینند و هم تجربیاتی در‬
‫و ‪ )1367‬ادامه یافتند‪ ،‬اما در آن زمان سوریه‪ ،‬لیبی و عراق به دالیل مختلف‬ ‫مقابله با سیستم های موشکی زمین به هوای غربی به‌دست آورند‪ .‬مطالعه‌ی‬
‫پای خود را از این برنامه بیرون کشیدند‪ .‬سوری ها عنوان کردند که بودجه‌ی‬ ‫کارزار هوایی گسترده ی نیروی هوایی عراق در سال های ‪ 1986‬و ‪1987‬‬
‫الزم برای خرید سوخت رسان های ایلوشین‪ 78-‬و کیت های تبدیل را ندارند‬ ‫(‪ 1365‬و ‪ )1366‬نشان داد‪ ،‬این نیروی هوایی فاقد جنگنده‪-‬بمب افکن‬
‫و پیشاپیش بدهی زیادی به اتحاد جماهیر شوروی دارند‪ .‬لیبیایی ها گفتند‬ ‫بزرگی است که قدرت کافی برای نفوذ به عمق خاک ایران و حمله به‬
‫فاقد توانایی تشکیل و نگهداری واحد سوخت رسان هستند و هواپیماهای‬ ‫اهداف منتخب را داشته باشد و در عین حال با ادوات جنگ الکترونیک‬
‫موجود خود را هم به‌سختی نگهداری می کنند و به اندازه‌ی کافی خلبان‬ ‫و موشک های هوا به هوا محافظت شود‪ .‬به همین خاطر از سال ‪1986‬‬
‫برای آنها هم ندارند‪ .‬عراقی ها که در ابتدا بیشتر از دیگران به این برنامه‬ ‫(‪ )1365‬نیروی هوایی عراق همزمان با نیروی هوایی سوریه‪ ،‬نیاز به چنین‬
‫عالقه نشان می دادند‪ ،‬نظر خود را عوض کردند و به دنبال سوخو‪ 24-‬رفتند‪.‬‬ ‫هواپیمایی را به شوروی اعالم کرد‪ .‬در آوریل ‪( 1986‬فروردین ‪،)1365‬‬
‫دلیل تصمیم عراقی ها شکست آزمون نهایی میگ‪ 25-‬در عراق بود‬ ‫چهار فروند سوخو‪24-‬ام مجهز به تجهیزات سوخت گیری هوایی‪ ،‬همراه‬
‫که در اوایل نوامبر ‪( 1987‬آبان ‪ )1366‬آغاز شد‪ .‬چهار فروند میگ‪25-‬بی  ام‬ ‫با دو هواپیمای ترابری ایلوشین‪ 76-‬حامل خدمه‌ی تعمیرات‪ ،‬چند افسر‬
‫فاقد عالمت که در سال ‪ )1365( 1986‬ساخته شده بودند‪ ،‬توسط زبده ترین‬ ‫بلندپایه‌ی شوروی و تجهیزات به سوریه پرواز کردند تا افسران نیروی هوایی‬
‫خلبانان گردان صد و شصت و چهارم شناسایی که معموالً در کریزوا‪4‬ی‬ ‫سوریه به مدت هشت روز ادوات مذکور را بررسی کنند‪ .‬بعد از آن هم هر‬
‫لهستان مستقر بود و از گردان نود و هشتم شناسایی که معموالً در‬ ‫چهار فروند به پایگاه اچ‪ 3-‬در عراق پرواز کردند‪ .‬دمشق بالفاصله بعد از این‬
‫مونتشگورسک‪ 5‬واقع در شبه‌جزیره‌ی کوال‪ 6‬مستقر بود به پایگاه هوایی اچ‪3-‬‬ ‫عمل بدون هماهنگی به شوروی شکایت کرد‪ ،‬اما به نظر می رسد این کار‬
‫پرواز کردند‪ .‬چندین هواپیمای ترابری هم همراه آنها آمدند و با خود بیش‬ ‫فقط برای نیازردن خاطر ایرانی ها انجام شد‪ ،‬چراکه سوریه یکی از معدود‬
‫از صد و سی نفر از کارکنان شوروی‪ ،‬تجهیزات پشتیبانی‪ ،‬قطعات یدکی و‬ ‫دوستان ایران بود‪ .‬چهار سوخو‪24-‬ام به مدت هشت روز توسط خلبانان‬
‫تسلیحات آوردند‪ .‬هدف از این مأموریت آزمایش جدیدترین سیستم های‬ ‫عراقی به پرواز درآمدند و بررسی شدند و پس از آن از طریق سوریه به‬
‫جنگ الکترونیک‪ ،‬عمدتاً برای استفاده علیه اف‪ 14-‬تامکت ها و همچنین‬ ‫شوروی بازگشتند (دمشق برای این عمل هم به شوروی شکایت کرد)‪ .‬بدون‬
‫آزمایش جدیدترین جنگ افزارهای سرکوب دفاع هوایی شوروی بود‪ .‬روس ها‬ ‫در نظر گرفتن شایعات متعدد مبنی بر اینکه نیروی هوایی عراق در آن زمان‬
‫به‌سرعت دست به کار شدند و تا ‪ 8‬نوامبر (‪ 17‬آبان) هر چهار میگ‪25-‬بی ام‬ ‫سوخو‪ 24-‬داشت‪ ،‬این تنها زمانی بود که در طول جنگ اول خلیج فارس‬
‫برای اولین مأموریت رزمی خود آماده شدند‪ .‬این مأموریت در شب و از‬ ‫سوخو‪ 24-‬در عراق به‌سربرد‪.‬‬
‫پایگاه هوایی سامرا علیه دفاع هوایی پایگاه یکم شکاری که دست کم دو‬ ‫برخالف برتری هایی که سوخو‪24-‬داشت‪ ،‬وقتی با میگ‪25-‬آربی و‬
‫آتشبار ام آی ام‪23-‬بی آی‪-‬هاوک و پانزده فروند اف‪14-‬ا ِی اعزامی داشت‪،‬‬ ‫توپولوف‪ 22-‬مقایسه گردید‪ ،‬هیچ سفارشی نه از سوی عراق و نه از سوی‬
‫آغاز گردید‪ .‬اولین و دومین حمله که توسط خلبانان شوروی انجام شد‬ ‫سوریه داده نشد‪ .‬به نظر می رسید هر دو نیروی هوایی ترجیح می دادند‬
‫بسیار موفقیت آمیز به نظر رسید و روس ها از موشک های ضدرادار خا‪58-‬‬ ‫نیازهای جدید خود را مطرح کنند و این‌بار خواهان افزودن سیستم‬
‫و خا‪25-‬ام پی (ا ِی اس‪ )12-‬با موفقیت نسبی استفاده کردند‪ ،‬درحالیکه‬ ‫سوخت گیری هوایی برای میگ‪25-‬آر بی های خود شدند! درنتیجه در‬
‫میگ‪25-‬بی ام های آنها برای اولین بار در یک عملیات رزمی از مخازن‬ ‫اکتبر ‪( 1986‬مهر ‪ )1365‬منابع اطالعاتی ایاالت متحده متوجه شدند‬
‫که نیروی هوایی شوروی شروع به انجام آزمایشات سوخت گیری هوایی‬
‫‪3 - Rostislav Belyakov‬‬ ‫با یک میگ‪25 -‬آر بی وی‪ 1‬و میگ‪ 25-‬آر بی اس اچ‪ 2‬کرده است (به‌ترتیب‬
‫میگ‪25 -‬آر بی وی زد و میگ‪ 25-‬آر بی اس اچ زد) ‪ .‬این برنامه به سرپرستی‬
‫‪4 - Kryzwa‬‬
‫‪5 - Montshegorsk‬‬ ‫‪1 - MiG-25RBV‬‬
‫‪6 - Kola‬‬ ‫‪2 - MiG-25RSh‬‬

‫‪369‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫عراقی ها دوباره به جزیره‌ی الوان حمله کردند و به فورچونشیپ ال (دومین‬
‫بار) که در کاروانی نزدیک بندر مقام در شمال شرقی الوان قرار داشت‪،‬‬
‫آسیب زدند‪ .‬به نظر می رسد میراژهایی که این مأموریت را انجام دادند به‌طور‬
‫اتفاقی به کاروان برخوردند‪ ،‬زیرا نیروی دریایی ایران مدعی سرنگونی یکی از‬
‫آنها شد‪ .‬دو روز بعد‪ ،‬حمله‌ی جدیدی به همان منطقه باز هم فورچونشیپ‬
‫را هدف قرار داد‪ ،‬همچنین کشتی یدک کش و تدارکاتی ایران به نام یوسف‬
‫که سعی می کرد به مهار آتش کمک کند‪ ،‬به‌سختی آسیب دید‪ .‬نیروی‬
‫هوایی عراق قصد نداشت دوباره حمالت را متوقف کند و سه روز بعد‪ ،‬در ‪13‬‬
‫نوامبر (‪ 22‬آبان) میراژها برای سومین بار پیاپی (چهارمین بار در مجموع)‬
‫فورچونشیپ ال را هدف قرار دادند و باعث انفجاری شدند که به یدک کش‬
‫سالویتال از جزیره فارسی که به سمکو تعلق داشت خسارت شدیدی وارد‬
‫آورد‪ .‬سه نفر از کارکنان سالویتال کشته شدند‪ .‬این کشتی نقشی بسیار‬
‫کلیدی داشت و باعث شده بود تنها شش کشتی از میان کشتی هایی که‬
‫در نیمه‌ی دوم ‪ )1366( 1987‬مورد حمله واقع شده بودند‪ ،‬غرق یا از رده‬
‫خارج شوند‪ .‬حمله ی دیگر در ‪ 14‬نوامبر (‪ 23‬آبان) توسط تامکت ها به‬
‫فرماندهی سرگرد افخمی رهگیری شد و عراقی ها با اسپارو درگیر شدند و‬
‫و یک اِی آی ام‪54-‬ا ِی ارتقا یافته را بر روی حالت هدف گیری اخاللگر‬
‫دو شکار محتمل ثبت گردید‪ .‬اما پنج روز بعد‪ ،‬در ‪ 19‬نوامبر (‪ 28‬آبان)‪ ،‬سه‬
‫حمله ی پیاپی کاروانی از نفتکش های انتقالی ایران را که توسط دو پاسناو‬
‫کالس سام (اکنون الوند) همراهی می شدند را در عرض چند ساعت هدف‬
‫قرار دادند‪ .‬ابتدا نفتکش توچال دوبار در طول دو حمله‌ی متفاوت هدف قرار‬
‫گرفت و در آب بی حرکت ماند‪ .‬وقتی یدک کش سالونوس متعلق به سمکو‬
‫برای کمک به مهار آتش نزدیک شد موج سوم از راه رسید و این کشتی‬
‫توسط یک اگزوست هدف قرار گرفت و با دادن یک کشته غرق شد‪ .‬هرچند‬
‫کمک فوری این یدک کش ها عامل نجات کشتی های بسیاری بود‪ ،‬اما آنها‬
‫مسلح نبودند و نمی توانستند از خود دفاع کنند‪ .‬درحقیقت یدک کش ها با‬
‫عملیات نزدیک کشتی هایی که مورد حمله قرار گرفته بودند‪ ،‬ک ًال در معرض‬
‫خطر قرار داشتند‪ .‬بعد از دو حمله ی موفقیت آمیز در ‪ 20‬و ‪ 22‬نوامبر (‪29‬‬
‫آبان و ‪ 1‬آذر)‪ ،‬حمله ی دیگر در ‪ 28‬نوامبر (‪ 7‬آذر) نفتکش استیلیکون‪ 3‬در‬
‫‪ 40‬مایل دریایی (‪ 74‬کیلومتری) شمال غرب الوان هدف دو اگزوست قرار‬
‫گرفت و فلج شد‪ .‬اصابت موشک به موتورخانه در سیستم کنترل خودکار‪،‬‬
‫آتش سوزی به راه انداخت و استیلیکون از رده خارج اعالم شد‪.‬‬
‫بعد از آن ضرب‌آهنگ حمالت افزایش یافت‪ ،‬هرچند بسیاری از‬
‫موشک ها عمل نمی کردند یا منحرف می شدند‪ .‬اگزوستی که در ‪ 2‬دسامبر‬
‫(‪ 11‬آذر) به آناکس‪ 4‬خورد عمل نکرد‪ ،‬همانطور که دو اگزوستی که در دو‬
‫حمله ی متفاوت به اکتینا خوردند‪ ،‬عمل نکردند‪ .‬در هر دو مورد خسارتی به‬
‫بار نیامد‪ .‬در ‪ 6‬دسامبر (‪ 15‬آذر) تیپ بیست و ششم موشکی سپاه پاسداران‬
‫با شلیک یک موشک کرم ابریشم به پایانه‌ی دریایی کویت پاسخ داد‪ .‬اما‬
‫‪3 - Stilikon‬‬
‫‪4 - Anax‬‬
‫رهاشونده ی بزرگ در زیر بدنه بهره می بردند‪ .‬بیشتر این مأموریت ها مطابق‬
‫روش معمول روس ها در استفاده از تجهیزات سرکوب دفاع هوایی علیه‬
‫اهداف کام ًال بررسی شده انجام می شد‪ .1‬میگ‪25 -‬بی ام نشان داد که‬
‫قادر است در ارتفاع ‪ 68900‬پا (‪ 21000‬متر) عملیات کند و این ارتفاع‬
‫بیشتر از منطقه‌ی درگیری ام آی ام‪ 23-‬ا ِی‪-/‬بی بود‪ .‬اما مانند موارد بسیار‬
‫پیشین‪ ،‬نیروی هوایی ایران ثابت کرد به‌طرزی استثنایی قادر به تشخیص‬
‫تهدیدها می باشد و می تواند به‌سرعت راهکارهای جدیدی برای مقابله با آنها‬
‫سازماندهی یا نوآوری کند‪.‬‬
‫بدین ترتیب سومین حمله ی میگ‪25-‬بی ام علیه پایگاه یکم شکاری‬
‫که در ‪ 11‬نوامبر (‪ 20‬آبان) انجام شد و احتماالً به‌عنوان شبیه سازی یک‬
‫حمله ی هسته ای علیه تجمع مواضع موشکی زمین به هوا برنامه ریزی‬
‫گردید‪ ،‬تقریباً به فاجعه ختم شد‪ .‬علیرغم در نظر گرفتن همه‌ی اقدامات‬
‫احتیاطی‪ ،‬هر دو فاکسبت خیلی زود توسط رادارهای ایران کشف و کمی‬
‫پس از ورود به ایران به‌وسیله دست کم یک اف‪ 14-‬رهگیری شدند‪ .‬در‬
‫مواجهه با اخاللگری شدید‪ ،‬یکی از تامکت ها بر روی روس ها قفل کرد‬
‫‪2‬‬
‫شلیک کرد‪ .‬موشک بدون هیچ مشکلی هدایت شد و به هدف خورد‪ ،‬اما‬
‫سر جنگی اش عمل نکرد‪ .‬با وجود این‪ ،‬میگ‪25-‬بی ام چنان آسیب دید‬
‫که خلبان مجبور شد در نزدیک ترین نوار فرود در عراق فرود اجباری کند‬
‫و هواپیما به‌طور کامل از بین رفت‪ .‬بقایای فاکسبت با سرافکندگی کامل‬
‫دولت و نیروی هوایی شوروی و زیر نظر ماهواره های شناسایی ایاالت متحده‬
‫سوار بر یک ایلوشین‪ 76-‬شده و به شوروی بازگردانده شد‪ .‬چهار روز بعد‪،‬‬
‫کارکنان شوروی در اچ‪ 3-‬تجهیزات خود شامل ادوات جنگ الکترونیک و‬
‫سه فروند میگ‪25-‬بی ام را جمع کرده و رهسپار خانه شدند‪ .‬نتیجه‌ی دیگر‬
‫این رویداد‪ ،‬لغو کامل برنامه ی تجهیز فاکسبت ها به توانایی سوخت گیری‬
‫هوایی بود که در ‪ 8‬ژانویه‌ی ‪ 18( 1989‬دی ‪ )1367‬قطعی شد‪.‬‬
‫آشوب‬
‫در نوامبر و دسامبر ‪( 1987‬آبان و آذر ‪ )1366‬جنگ نفتکش ها به اوج‬
‫خود رسید و ایران و عراق بی وقفه و با میانگین یک کشتی در هر دو یا سه‬
‫روز به کشتی ها حمله می کردند‪ .‬حمالت قایق های تندرو فقط در نوامبر‬
‫(آبان) به ده کشتی آسیب رساند‪ ،‬درحالیکه اگزوست های عراقی پانزده بار‬
‫سیزده کشتی مختلف را هدف قرار دادند‪ .‬بنابراین خط انتقال ایران به‌شدت‬
‫به کشتی های جایگزین نیاز داشت‪ .‬به‌عنوان مثال در ‪ 10‬نوامبر (‪ 19‬آبان)‪،‬‬
‫‪ -1‬برای مطالعه‌ی بیشتر درباره‌ی برنامه‌ریزی‪ ،‬تاکتیک ها و جنگ افزارهای سرکوب دفاع هوایی‬
‫شوروی نگاه کنید به مقاله‌ی سرکوب دفاع هوایی سرخ‪ ،‬نوشته مایکل فیزر و جرزی گروزینسکی‪،‬‬
‫مجله دفاع الکترونیک‪ ،‬شماره‌ی اکتبر‪.2001 ،‬‬
‫‪ - 2‬وقتی فونیکس روی این حالت قرار می گیرد‪ ،‬سر جست‌وجوگر آن به‌دنبال قوی ترین منبع‬
‫اخالل می رود‪.‬‬

‫‪370‬‬
 ‫فصل ‪ :11‬مرحله ی هشتم؛ آشوب در خلیج فارس‬

‫دادند که در طی آن کشتی های بریتیش ریسپکت‪ ،4‬فری انترپرایز‪ ،‬سیوایز‬

‫جاینت‪ ،‬ورلد پتروبراس‪ 5‬و همچنین نفتکش ذخیره‌ی برمه انترپرایز با بمب‬
‫آسیب دیدند (همگی آنها متعاقباً تعمیر شدند)‪ .‬سرانجام در ‪ 31‬دسامبر (‪10‬‬
‫دی) کشتی صداقت احتماالً هنگامی که به‌عنوان منحرف کننده‌ی موشک‬
‫عمل می کرد در نزدیکی خارک غرق شد‪ .‬کشتی نتوانست از سوراخ بزرگی‬
‫که توسط اگزوست در بدنه‌ی کناری اش ایجاد شده بود جان به‌درببرد‪.‬‬
‫موشک با زاویه‌ی تند به آن خورد و باعث انفجاری نزدیک به صفحات بدنه‬
‫گردید که خود منجر به انفجار وحشتناک گازها شد‪.‬‬

‫در طــول جنــگ‪ ،‬نیــروی هوایــی عــراق هرچــه داشــت بــرای مقابلــه بــا‬
‫اف‪14 -‬اِی هــا بــه میــدان آورد‪ ،‬از میگ‪21-‬هــای ســاده تــا میگ‪25-‬هــای چابــک‬
‫و میــراژ اف‪1.‬ای کیوهــای پیشــرفته‪ .‬بــا ایــن وجــود تامکت هــای نیــروی هوایــی‬
‫ایــران نظیــر ایــن نمون ـه ی مســلح بــه دو فونیکــس‪ ،‬دو اســپارو و دو ســایدوایندر‪،‬‬
‫تــا پایــان جنــگ عملیاتــی و کشــنده باقـی  ماندنــد‪( .‬مجموعــه عکــس نویســندگان)‬

‫موشک به یک کرجی دارای منحرف کننده‌ی راداری در آن نزدیکی برخورد‬

‫کرد‪ .‬ایران در آن روز تلفاتی در خلیج فارس داد که یکی از آنها سقوط یک‬
‫اف‪4-‬ای در اثر موشک های هوا به هوای عراقی بر فراز خورموج در نزدیکی‬
‫بوشهر بود‪ .‬هر دو خلبان‪ ،‬سرگرد علیرضا دباغیان و ستوان دوم مسعود‬
‫سرهندی‪ ،‬به شهادت رسیدند‪.‬‬
‫نیروی هوایی عراق حمله کرم ابریشم را در ‪ 8‬دسامبر (‪ 17‬آذر) با‬
‫دو حمله تالفی کرد که هر دو‪ ،‬کشتی الموت را هدف قرار دادند‪ .‬اما در‬
‫کمال شگفتی میراژها روز بعد باز به خلیج فارس برگشتند و به یک کاروان‬
‫عازم الرک حمله کردند‪ .‬دو اگزوست شلیک شدند و هر دو به سوسنگرد‬
‫خوردند و خسارت سنگینی به آن وارد آوردند و باعث شدند کشتی شبانه از‬
‫محدوده‌ی خطر خارج شود‪ .‬اما نفتکش انتقالی بزرگ در حمله‌ی روز بعد با‬
‫به شهادت رسیدن بیست و یک نفر از خدمه اش به پایان راه خود رسید‪ .‬در‬
‫حمالت ‪ 15‬و ‪ 16‬دسامبر (‪ 24‬و ‪ 25‬آذر) کشتی باری قبرسی به نام میمی‬
‫ام‪ 1‬در دو حمله ی پی در پی هدف دو اگزوست قرار گرفت‪ 2‬و در ‪ 16‬دسامبر‬
‫(‪ 25‬آذر) تفتان در شرق جزیره‌ی فارسی مورد اصابت اگزوست واقع شد‪.3‬‬
‫در ‪ 22‬دسامبر (‪ 1‬دی) میراژها حمله ی دوربرد بعدی خود به الرک را انجام‬
‫‪1 - Mimi M‬‬
‫‪ -2‬بار دوم از رده خارج اعالم گردید‪ .‬مترجم به نقل از‪ :‬جنگ نفتکش ها‪ ،‬مارتین اس‪ .‬ناویاس‬
‫و ای‪ .‬آر‪ .‬هوتن‪ ،‬ترجمه پژمان پورجباری و رحمت قره‪ ،‬تهران‪ ،‬بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش های‬
‫دفاع مقدس‪ ،1391 ،‬ص‪.259 .‬‬
‫‪4 - British Respect‬‬ ‫‪ - 3‬این ششمین باری بود که تفتان هدف قرار می گرفت و بدین ترتیب رکورد هدف قرار‬
‫گرفتن را شکست‪ ،‬اما این کشتی سرسخت همچنان به کار خود ادامه داد‪ .‬مترجم به نقل از‪:‬‬
‫‪5 - World Petrobars‬‬ ‫همان ‪.‬‬

‫‪371‬‬
 ‫فصل ‪12‬‬

‫مرحله ی نهم؛‬
‫آخرین نبرد هوایی‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫ما سواره نظام هستیم پیتر‪ ،‬ما طبق برنامه از راه نمی رسیم‪ ،‬اما وقتش که برسد کار خود را به‌خوبی انجام می دهیم‪...‬‬

‫‪ -‬جمله ای از مایکل کِین در فیلم سینمایی «پلی در دوردست»‬

‫جنگجویان فراموش شده‬
‫ایران به سطح بی سابقه ای تحلیل رفت و از هفتاد فروند هواپیمای سالم‬ ‫اواخر سال ‪ )1366( 1987‬نیروی هوایی ایران یک‌بار دیگر هواپیماهای‬
‫فقط به‌طور متوسط پانزده فروند کام ًال عملیاتی بودند‪ 30-35 .‬فروند دیگر‬ ‫خود را در اوضاع نسبتاً بدی می دید‪ .‬در بیشتر اوقات سال‪ ،‬این نیرو بیش از‬
‫نیز می توانستند پرواز کنند‪ ،‬اما سیستم ا ِی دبلیو جی‪ 9-‬آنها فعال نبود‬ ‫صدوپنجاه مأموریت رزمی در هر روز انجام داده بود و استفاده از هواپیماها‬
‫و آنها فقط می توانستند از سایدوایندر و توپ استفاده کنند‪ .‬حتی نمی شد‬ ‫آنچنان فشرده بود که زمان کافی برای نگهداری مناسب آنها دست نمی داد‪.‬‬
‫آنها را به‌درستی مسلح کرد‪ .‬کمبود باتری های فونیکس تعداد موشک های‬ ‫به‌عنوان مثال پایگاه هوایی وحدتی تنها نه اف‪4-‬ای‪ ،‬دو اف‪4-‬دی و یازده‬
‫عملیاتی را به زیر صد تیر از مجموع دویست تیر موجود رسانده بود‪ .‬بنابراین‬ ‫اف‪5-‬ای‪/‬اف عملیاتی داشت‪ .‬شش اف‪4-‬ای و چهار اف‪5-‬ای هم باید تعمیر‬
‫باید از معدود هواپیماهای عملیاتی به‌خوبی محافظت می شد و این‌کار میسر‬ ‫اساسی می شدند یا قطعات آنها برای استفاده در هواپیماهای دیگر باز‬
‫نبود مگر دسته بندی آنها در گروه های کوچک در پایگاه های هوایی مختلف‪.‬‬ ‫می شدند‪ .‬در کنار اینها چند هواپیمای ترابری و هلیکوپتر برای پشتیبانی‬
‫تحت شرایط فوق استفاده از این هواپیماها به عنوان جنگنده‪-‬بمب افکن و‬ ‫از جبهه ی جنوب باقی مانده بودند که همگی به‌طور متوسط تا حد ‪%60‬‬
‫نصب آویزگاه های مخصوص در زیر بدنه برای حمل بمب های ام کِی‪83.‬‬ ‫قابلیت استفاده داشتند‪ .‬با وجود این نرخ کلی سی پرواز در روز (به‌طور‬
‫به‌جای فونیکس هم به تعویق افتاد‪ ،‬چراکه استفاده از اف‪ 14-‬به‌عنوان‬ ‫متوسط) در پایگاه چهارم شکاری حفظ شده بود‪ .‬حتی تحویل سی و شش‬
‫رهگیر مهم تر بود‪.2‬‬ ‫فروند چنگدو اف‪7-‬ان و چهار یا پنج فروند اف تی‪ 7-‬که در سال ‪1987‬‬
‫(‪ )1366‬از چین آمدند هم نمی توانست اوضاع را بهبود بخشد‪ .‬آنها درابتدا به‬
‫به شرایط پذیرش درخواست ایران برای موشک ها افزود‪« :‬یا اف‪ 7-‬هم بخرید و یا ک ًال موضوع را‬ ‫نیروی هوایی سپاه پاسداران تحویل داده شدند و در زاهدان مستقر گشتند‪،‬‬
‫فراموش کنید!» بنابراین ایران اف‪ 7-‬را بدون داشتن نیاز به آن خرید‪.‬‬
‫سپس به پایگاه هوایی فجر نزدیک قم انتقال یافتند‪ .‬تنها پس از اینکه معلوم‬
‫‪ - 2‬نیروی هوایی ایران از سال ‪ )1364( 1985‬بر روی تجهیز اف‪ 14-‬به آویزگاه های بمب کار‬ ‫شد کارکنان سپاه پاسداران قادر به نگهداری و پراندن اف‪7-‬ها نیستند‪ ،‬آنها‬
‫را در اختیار نیروی هوایی ایران گذاشتند و این نیرو هم گردان پنجاه و یکم‬
‫شکاری مستقر در پایگاه امیدیه را با آنها تجهیز کرد‪ .‬با این حال‪ ،‬این واحد‬
‫آنقدر دیر عملیاتی شد که جنگ به اتمام رسید‪ .‬کیفیت و قابلیت نگهداری‬
‫اف‪ 7-‬آنقدر پایین بود که مشکالت بسیاری ایجاد کرد و نیروی هوایی ایران‬
‫به این نتیجه رسید که تایگر‪2‬های قدیمی تر به درد بخورتر هستند‪ .‬اف‪7-‬‬
‫در مقایسه با هواپیماهایی که در خدمت ایران بودند‪ ،‬اسباب بازی ای بیش‬
‫نبود‪ .1‬همچنین تا پایان سال ‪ )1366( 1987‬ناوگان اف‪14-‬ا ِی نیروی هوایی‬

‫‪ - 1‬جنگنده های دفاع نقطه ای اف‪ 7-‬تقریباً توسط چین به ایران تحمیل شدند‪ .‬در آن زمان‬
‫ایران برای اینکه بتواند با حمالت روزافزون علیه شهرهایش مقابله و همچنین آتشبارهای سام‪2-‬‬
‫دستخوش خرابکاری شده ی خود را تقویت کند‪ ،‬به‌شدت به موشک های سطح به سطح اسکاد‪-‬‬
‫بی و سیستم های موشکی زمین به هوای اچ کیو‪2-‬جِی (سی اس ا ِی‪ )1-‬احتیاج داشت‪ .‬موشک‬
‫زمین به هوای چینی در مقایسه با اس ا ِی‪ 2-‬نوع جدیدی از سر جنگی با مواد فوق انفجاری با‬
‫دو جنگنــده دفــاع نقطــه ای و پشــتیبانی نزدیــک اف‪7-‬ان متعلــق بــه‬
‫نیــروی هوایــی ایــران در یــک دســته بندی فاصلــه دار‪ .‬ایــن هواپیمــا‬ ‫ترکش زایی بهبود یافته‪ ،‬شعاع تخریب بیشتر و زاویه‌ی پراکنش بیشتر ترکش ها برخوردار بود‬
‫بعــد از پایــان جنــگ عملیاتــی شــد‪( .‬مجموعــه عکــس نویســندگان)‬ ‫که می توانست توان وارد کردن آسیب جدی به میگ‪25-‬آر  بی ها را افزایش دهد‪ .‬چین با آگاهی‬
‫از این استیصال‪ ،‬فرصت را برای باال بردن صادرات جنگنده‌ی خود مغتنم شمرد و خرید آن را‬

‫‪374‬‬
 ‫فصل ‪ :12‬مرحله ی نهم؛ آخرین نبرد هوایی‬

‫هلیکوپترهایی نظیر اچ اچ‪43-‬هاسکی که قطعات یدکی شان موجود بود‬ ‫اما توانایی های ایران در تعمیر و بازبینی هر نوع هواپیما و موتور‬
‫را بازسازی کرده و به خدمت بازگرداند‪ .‬همزمان این نیرو شروع به ساخت‬ ‫موجود در خدمت خود به‌طور پیوسته پیشرفت می کرد‪ .‬بعد از اینکه کار‬
‫بمب های هدایت شونده‪ ،‬تجهیزات الکترونیک هوابرد و تجهیزات اطالعاتی‬ ‫هسته های خودکفایی در سال ‪ )1360( 1981‬آغاز گردید‪ ،‬یک زیرساخت‬
‫تلویزیونی برای هواپیماهای بی سرنشین و پی‪3-‬اف ها و پروژه های نوسازی‬‫نگهداری بومی به‌تدریج شکل گرفت و تا سال ‪ )1367( 1988‬به سطوح‬
‫موشک های هدایت شونده موجود کرد‪.‬‬‫بسیار باالیی دست یافت‪ .‬تحت فرماندهی سرلشگر ستاری‪ ،‬فرد مسئول‬
‫به‌عالوه در ژانویه‌ی ‪( 1988‬دی ‪ )1366‬نیروی هوایی ایران محموله‌ی‬ ‫تعمیرات‪ ،‬بازبینی و تولید قطعات یدکی برای نیروی هوایی ایران‪ ،‬سرهنگ‬
‫عظیمی از قطعات یدکی برای فانتوم ها و تامکت هایش دریافت کرد و قادر‬ ‫مصطفی اردستانی بود‪ .‬او یک خلبان طراز اول اف‪ 5-‬با بیشترین پرواز رزمی‬
‫گردید تعداد بیشتری هواپیما را به حالت کام ًال عملیاتی دربیاورد‪ .‬این‬
‫با این هواپیما به حساب می آمد‪ .‬اردستانی مجدانه مشغول به کار شد و به‬
‫امر همزمان با پایان دوره‌ی آموزشی اولین نسل خلبانان بود که توسط‬ ‫نصب تأسیسات آزمایش موتور که از زمان شاه درون انبارها بودند کمک کرد‬
‫نیروی هوایی ایران آموزش دیده بودند‪ .‬با وجود اینکه این مردان جوان‬ ‫و آنها در بسیاری از پایگاه ها را به‌راه انداخت‪ .‬کارگاه های تعمیر موتور ایران‬
‫به‌خوبی آموزش دیده بودند‪ ،‬اما هنوز نمی توانستند جای کهنه سربازان‬ ‫از مجهزترین کارگاه های منطقه بودند و ایران پیشرفت فنی و تخصصی الزم‬
‫باتجربه ی دوره دیده در دهه‌ی ‪ 1970‬را پر کنند‪ ،‬به‌خصوص که آنها در‬ ‫برای بازسازی کامل موتور بیشتر جنگنده های موجود در خدمت نیروی‬
‫فراز و نشیب جنگ هوایی به‌خوبی آزموده شده بودند و بیشترشان عالوه بر‬‫هوایی‪ ،‬هوانیروز و هوادریا را داشت‪ .‬توانایی تولید قطعات یدکی نیز به‌دست‬
‫اینکه تجربیات گسترده رزمی بر روی هواپیمای خود داشتند‪ ،‬بر روی انواع‬‫آمد  و نفرات   فنی نیروی  هوایی  ایران  که  قب ًال توسط مربیان آمریکایی شان‬
‫دیگر هم آموزش دیده بودند‪ ،‬مث ًال می توانستند با اف‪ 5-‬و اف‪ ،4-‬یا اف‪5-‬‬
‫از دسترسی به اطالعات فنی حساس منع می شدند‪ ،‬به متخصصان کهنه کار‬
‫و اف‪ ،14-‬یا اف‪ 4-‬و اف‪ ،14-‬یا هر سه پرواز کنند‪ .‬با وجود این‪ ،‬آموزش‬ ‫و خالق که کارشان را هنری می دانستند‪ ،‬بدل گشتند‪ .‬سالح مخفی آنها‬
‫«نبود گزینه‌ی دیگر» بود‪ .‬هرچند گزارش‌هایی موجود است که به منظور‬
‫نبرد هوا به هوای خلبانان جدید ایرانی از همتایان عراقی خود بهتر بود‪ .‬این‬
‫خلبانان تازه‌وارد به همراه هسته‌ی جنگجویان قدیمی قرار بود در آخرین‬‫جلوگیری از دلشوره و امتناع در میان خلبانان‪ ،‬گاهی قطعات تولید شده در‬
‫سال جنگ تفاوت چشمگیری به‌وجود آورند؛ عاملی که حتی نظام ایران هم‬ ‫ایران در جعبه هایی با برچسب ها و شمایل جعبه های خارجی بسته بندی‬
‫می شدند تا ماهیت بومی آنها مخفی گردد‪ ،‬اما ظاهرا ً هیچ مشکل خاصی با‬
‫به‌کلی آن را فراموش کرد‪.‬‬
‫آن قطعات گزارش نشد‪ .‬خلبانان ایرانی عموماً از کیفیت خدمات نگهداری‬
‫شکارچیان نفتکش‬ ‫که گاهی شامل تعمیر فراگیر هواپیماهای به‌شدت آسیب دیده (برخی اوقات‬
‫در اواخر ‪ ،)1366( 1987‬صحنه برای نبرد هوایی نهایی بر روی خلیج‬ ‫بیش از ‪ )%75‬می شد‪ ،‬راضی بودند‪ .‬کارکنان جهاد خودکفایی میلیون ها نفر‪/‬‬
‫ساعت برای تعمیر و بازسازی هواپیماهای آسیب دیده که به زمین خورده فارس مهیا گشت‪ .‬تا اینجا عراقی ها بین هفتصد و سی و چهار تا هفتصد و‬
‫و توسط هلیکوپترهای شینوک بازگردانده شده بودند‪ ،‬صرف می کردند و با‬
‫ساخت بدنه و مهندسی معکوس قطعات یدکی و تسلیحات‪ ،‬آنها را به شرایط‬
‫عملیاتی باز می گرداندند‪ .‬در بسیار از موارد کاری که صورت می گرفت نوعی‬
‫اعجاز فنی بود‪.‬‬
‫نیروی هوایی ایران همچنین تصمیم گرفت هواپیماهای قدیمی تر‬
‫نظیر تی‪33-‬اِی ها (که بعد از توقف درگیری ها به خدمت بازگشتند) و‬
‫می کرد‪ .‬در ‪ )1365( 1986‬چند پرواز آزمایشی با تامکتی به شماره ی ‪ 3-6020‬انجام شد و پس‬
‫از آن یک هواپیمای دیگر به همین شکل تغییر یافت‪ .‬با این حال گزارش های اطالعاتی درباره ی‬
‫این تحوالت نگرانی های عمیقی در نیروی دریایی ایاالت متحده به وجود آورد‪ .‬درحقیقت اولین‬
‫استفاده از تامکت به عنوان یک هواپیمای تهاجمی هوا به زمین (از همین رو باید آن را بمبکت‬
‫نامید) در جنگ‪ ،‬بمباران یک ایستگاه شنود در اوایل سال ‪ )1365( 1986‬در عمق شمال شرق‬
‫عراق بود که به طور مشترک مورد استفاده ی عراق و مجاهدین خلق قرار داشت‪ .‬اف‪ 14-‬به‬
‫ایــن اف‪4-‬دی شــدیداً آســیب دیــده و تقریبــ ًا ســوخته توســط خلبانانــش بــه‬ ‫گونه ای تغییر یافت که بتواند بمب های موجود در خدمت ایران را حمل کند‪ ،‬زیرا مشخص شد‬
‫ایــران بازگردانــده شــد و فــرود اضطــراری کــرد! ایــن عکــس ادای احترامــی‬ ‫این هواپیما می تواند تقریباً شش برابر بیشتر از اف‪ 5-‬و حتی بیشتر از اف‪ 4-‬بمب حمل کند و در‬
‫اســت بــه فانتــوم کــه جــان ده هــا خلبــان ایرانــی را نجــات داد و همچنیــن بــه‬
‫عین حال به خوبی قادر به دفاع از خود بود‪ .‬پایگاه چنان توسط تعداد کمی هواپیما درهم کوبیده‬
‫مهــارت پــروازی بی نظیــر خلبانــان ایرانــی‪( .‬مجموعــه عکــس نویســندگان)‬ ‫شد که عراقی ها و مجاهدین تا مدتی مبهوت بودند که چه چیزی آنها را هدف قرار داده است‪.‬‬

‫‪375‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬
‫‪3‬‬
‫ضدکشتی بهینه سازی شده بود‪ ،‬درحالیکه سی‪( 601.‬یا وای جِی‪6-‬ال‬
‫کرکن‪ 4‬در ناتو) درحقیقت نمونه هواپرتاب‬ ‫در چین و سی اس ا ِی‪َ 1-‬‬
‫اس اس‪ -‬ان‪2 -‬استیکس‪/‬اچ وای‪ 2-‬کرم ابریشم به حساب می آمد ‪ .‬سی‪601-‬‬
‫‪5‬‬
‫فراوانی داشتند‪ .‬وقتی خلبان‪ ،‬یک اگزوست را برای شلیک آماده می کرد‪،‬‬
‫بردی در حدود ‪ 64‬مایل دریایی (‪ 120‬کیلومتر) و ‪ 0/8‬ماخ سرعت داشت و‬
‫می توانست سرجنگی قدرتمندی که قادر به نابودی ناوهای جنگی بزرگ تر‬
‫بود با خود حمل کند‪ .‬این سر جنگی می توانست نفتکش های غول پیکر را‬
‫از کار بیندازد یا دست کم آسیب شدیدی به آنها وارد آورد‪ .‬چهار اچ‪6-‬دی‬
‫با پوشش سبز تیره در دسامبر ‪( 1987‬آذر ‪ )1366‬به عراق تحویل داده‬
‫شدند و خدمه‌ی آنها بالفاصله تمرینات فشرده ای را بر فراز مناطق غربی‬
‫عراق و پایگاه هوایی اچ‪ 5-‬اردن آغاز کردند‪ .‬همراه با بمب افکن ها حدود‬
‫سی موشک سی‪ 601-‬تحویل داده شدند‪ ،‬اما ظاهرا ً عراقی ها دست کم دو‬
‫اچ‪6-‬دی را به‌نوعی تغییر دادند که بتوانند محفظه های سوخت گیری هوایی‬
‫روسی یو پی اِی زد‪ 6‬حمل کنند و قادر باشند به جنگنده های همراه خود‬
‫سوخت برسانند‪ .‬این توانایی بسیار مهم بود‪ ،‬زیرا اچ‪6-‬دی هواپیمای نسبتاً‬
‫کند و آسیب پذیری بود که به‌راحتی توسط رادار کشف می شد و بنابراین‬
‫احتیاج زیادی به پوشش باالسری داشت‪ .‬هرچند برخی گزارش‌ها حاکی از‬
‫این هستند که میراژها بمب افکن های اچ‪6-‬دی را در عملیات دوربردشان‬
‫در قسمت های پایینی خلیج فارس همراهی می کردند‪ ،‬اما اطالعات مربوط‬
‫به این فعالیت های مبهم هستند و مشخص نیست که آیا این تاکتیک مؤثر‬
‫بوده یا خیر‪.‬‬
‫نیروی هوایی عراق درحالیکه اچ‪6-‬دی می خرید و خود را برای انجام‬
‫عملیات با آن آماده می کرد‪ ،‬روس ها را واداشت تا هفت توپولوف‪22-‬‬
‫باقیمانده که از اوایل ‪ )1364( 1986‬ندرتاً پرواز کرده بودند را برای‬
‫عملیات رزمی نوسازی کنند‪ .‬این امید وجود داشت که با ترکیب این‬
‫دو هواپیمای راهبردی و قدرت آتش سنگین شان با تجهیزات الکترونیک‬
‫‪1 - H-6D‬‬
‫هوابرد پیشرفته‌ی میراژها‪ ،‬میگ‪25-‬آر بی های قدرتمند و چابک و قدرت‬
‫آتش تاکتیکی میگ‪23 -‬بی  ِکی های ارتقا یافته‪ ،‬نیروی هوایی عراق سرانجام‬
‫ضربه ای به صنعت نفت ایران بزند که برای رسیدن به نقطه‌ی چرخش‬
‫در جنگ کافی باشد‪ .‬بدین ترتیب مرحله ی نهایی جنگ ایران و عراق در‬
‫آسمان آغاز شد‪.‬‬
‫سه شکار در دو ساعت‬
‫با وجود این‪ ،‬علیرغم آماده سازی ها و سازماندهی های مجدد گسترده‬
‫در اواخر ‪ ،1987‬در ژانویه ی ‪( 1988‬دی ‪ )1366‬نیروی هوایی عراق‬
‫‪3 - YJ-6L‬‬
‫‪4 - CSA-1 Kraken‬‬
‫‪ - 5‬این موشک بعدا ً توسط موشک هوا به سطح وای جِی‪( 61-‬سی‪ )611-‬که بردی معادل‬
‫دویست کیلومتر داشت جایگزین گردید‪.‬‬
‫‪6 - UPAZ‬‬
‫هفتاد موشک اگزوست خریده بودند که به خاطر نرم افزار این موشک که‬
‫برای کشتی های جنگی کوچک تر و سبک تر برنامه ریزی شده بود‪ ،‬مشکالت‬
‫موشک بر روی هدف قفل نمی شد‪ ،‬بلکه فقط برنامه ریزی شده بود که در‬
‫امتداد مسیری مشخص به آن نزدیک گردد‪ .‬جست‌وجوگر راداری فعال‬
‫آن تنها در مرحله ی نهایی پرواز و زمانی که موشک در ارتفاعی بین دو‬
‫تا هشت متر به هدف نزدیک می گردید‪ ،‬روشن می شد‪ .‬موشک به گونه ای‬
‫بهینه سازی شد که به باالترین نقطه ی مقطع راداری کشتی برخورد کند‪،‬‬
‫با این‌حال از آنجایی که نفتکش های حامل نفت عمدتاً دو متر بخش خارج‬
‫از آب داشتند‪ ،‬موشک ها بخش عقب کشتی را هدف می گرفتند که محل‬
‫سازه‌ی فوقانی و موتورخانه بود‪ .‬همانطور که قب ًال توضیح داده شد‪ ،‬این امر‬
‫می توانست در برخی موارد خسارات مرگباری به بار آورد‪ ،‬به‌خصوص وقتی‬
‫که آتش سوزی در موتورخانه یا نزدیک مخازن سوخت به راه می افتاد یا‬
‫سکان کشتی آسیب می دید‪ .‬با این حال این اتفاق فقط در یک چهارم‬
‫موارد رخ داد و این برای عراقی ها اص ًال کافی نبود‪ .‬به همین دلیل آنها به‬
‫دنبال یک جنگ افزار مرگبارتر بودند‪ ،‬اما مذاکرات با شوروی برای تحویل‬
‫گرفتن تسلیحات کارآمدتر ضدکشتی ناموفق مانده بود‪ .‬روس ها تا آن زمان‬
‫برخی از پیشرفته ترین سالح هایشان را به عراق داده بودند و مشخصاً فع ًال‬
‫قصد نداشتند کار بیشتری انجام دهند‪ .‬در سال ‪ ،)1366( 1987‬عراق با‬
‫ ‪2‬‬
‫درخواست تحویل بمب افکن های اچ‪6-‬دی‪ 1‬مجهز به موشک های سی‪601.‬‬
‫(نمونه ی هواپرتاب کرم ابریشم) به چین روی آورد‪ .‬هم اچ‪6 -‬دی و هم‬
‫سی‪ 601.‬فناوری های آشنایی برای نیروی هوایی عراق داشتند‪ .‬اچ‪6 -‬دی‬
‫نسخه‌ی چینی توپولوف‪16-‬کِی‪ 16-11-‬بود که برای عملیات های‬
‫‪2- C.601‬‬
‫یــک بمب افکــن چینــی اچ‪6-‬دی قبــل از تحویــل بــه نیــروی هوایــی عــراق‪.‬‬
‫بــه دمــاغ قابلمــه ای شــکل هواپیمــا دقــت کنیــد کــه محــل اســتقرار رادار‬
‫هدایــت موشــک ضدکشــتی ســی‪ 601.‬اســت‪ .‬اچ‪6-‬دی می توانســت دو‬
‫تیــر از ایــن موشــک ها را حمــل کنــد‪( .‬مجموعــه عکــس نویســندگان)‬
‫‪376‬‬
 ‫فصل ‪ :12‬مرحله ی نهم؛ آخرین نبرد هوایی‬

‫هوایی عراق در بخش عمده ی ژانویه‌ی ‪( 1988‬دی ‪ )1366‬بر فراز جبهه‬ ‫همچنان بایستی بار اصلی جنگ را به دوش می کشید‪ .‬حال مشکل اصلی‬
‫دیده نشد و هنگامی که ایرانیان عملیات محدودی را در بخش مهران آغاز‬ ‫کمبود خلبانان باتجربه بود‪ ،‬به‌ویژه آنکه قرارداد با مزدوران خارجی برای‬
‫کردند‪ ،‬فقط هلیکوپترهای ارتش عراق واکنش نشان دادند‪ .‬تا آخر ماه و‬ ‫پرواز با میراژها رو به پایان می رفت و آنهایی که تا آن لحظه زنده مانده‬
‫هنگامیکه نیروی هوایی به میدان نبرد بازگشت‪ ،‬هیچ تغییری مشاهده نشد‪.‬‬ ‫بودند‪ ،‬از این امر بسیار خوشحال بودند‪ .‬این مسأله بار سنگینی بر شانه های‬
‫در ‪ 29‬ژانویه (‪ 9‬بهمن)‪ ،‬دستهی عظیمی متشکل از میراژها‪ ،‬سوخو‪22-‬ها‬ ‫نیروی هوایی عراق که دچار کمبود خلبانان کام ًال شایسته برای پرواز با‬
‫و میگ‪23 -‬بی ان ها از چند جهت به خارک حمله کردند و تأسیسات آن‬ ‫هواپیماهای پیشرفته بود‪ ،‬انداخت‪ .‬تلفات سنگین در ‪ 1986‬و ‪1365( 1987‬‬
‫را هدف قرار دادند‪ .‬همزمان چندین اگزوست هم شلیک شدند که یکی از‬ ‫و ‪ )1366‬ضربه‌ی سختی به نیروی هوایی عراق وارد آورد و تمام تالش های‬
‫آنها به کورال کِیپ که در حمله‌ی دو روز پیش آسیب دیده بود و اکنون‬ ‫آن نیرو برای آموزش تعداد زیادی خلبان در اواسط دهه‌ی ‪ 1980‬بر باد‬
‫توسط سال ِور ِوه‪ 2‬در ‪ 108‬مایل دریایی (‪ 201‬کیلومتری) خارک یدک کش‬ ‫رفت و البته این نیرو همچنان تلفات قابل توجهی می داد‪ .‬درحقیقت در‬
‫می شد‪ ،‬اصابت کرد‪ .‬نه ملوان کورال کیپ و دو ملوان سالوروه که آن هم‬ ‫اوایل ‪ ،)1366( 1988‬بسیار از خدمه ای که به واحدهای عملیاتی فرستاده‬
‫هدف  قرار گرفت ‪ ،‬کشته  شدند ‪ ،‬با این  وجود هر  دو  کشتی   بعدا ً تحت‬ ‫می شدند به‌طور میانگین کمتر از صدوپنجاه ساعت سابقه‌ی پرواز داشتند‪.‬‬
‫تعمیر قرار گرفتند‪ .‬یک اگزوست دیگر هم  به دنبال نفتکش خارک رفت و‬ ‫این امر مشکالت فراوان و سرخوردگی بسیاری به‌وجود آورد‪ ،‬آن هم وقتی‬
‫به آن اصابت کرد‪ ،‬اما آسیب قابل توجهی به بار نیاورد‪ .‬نیروی هوایی ایران‬ ‫که نیروی هوایی عراق شروع به ایفای نقش حیاتی خود در جنگ با ایران‬
‫عصر ‪ 2‬فوریه (‪ 13‬بهمن) با شلیک دو موشک از یکی از فانتوم هایش به‬ ‫کرد‪ .‬ماحصل مطلب آنکه نیروی هوایی عراق درست هنگامیکه برای جنگ‬
‫نفتکش لیبریایی پتروبالک پایلوت‪ 3‬در جنوب خلیج فارس‪ ،‬پاسخ داد‪ .‬یکی‬ ‫آماده نبود‪ ،‬موظف به انجام مأموریت هایی بیش از هر زمان دیگر شد‪ .‬در‬
‫از موشک ها در هوا منفجر شد و دیگری به سمت دریا رفت و در تماس با آب‬ ‫سوی دیگر‪ ،‬نیروی هوایی ایران کمبود هواپیماهای رزمی داشت‪ ،‬اما بر‬
‫منفجر شد‪ .‬خلبانان عصبانی فانتوم پیش از آنکه به سمت شمال بازگردند‪،‬‬ ‫اساس تجربیات به‌دست آمده در هفت سال گذشته کام ًال نیروی انسانی‬
‫کشتی را ارتفاع پایین به گلوله بستند‪ .‬کمی بعد ترافیک سنگین رادیویی‬ ‫آمادهای داشت و هیچ ضربه‌ی سنگینی به آن وارد نشده بود‪ .‬ایرانی ها نیز‬
‫از سوی کشتی های نیروی دریایی ایاالت متحده در منطقه شنیده شد‪ .‬این‬ ‫شاهد ورود نسل جدیدی از خلبانان رزمی بودند و این خلبان نشان دادند‬
‫ترافیک  احتماالً با حمله‌ی دوربرد عراق که در ساعات اولیه‌ی ‪ 3‬فوریه (‪14‬‬ ‫بسیار قابل هستند‪.‬‬
‫بهمن) انجام شد مرتبط بود‪ .‬در آن حمله یک اگزوست به کشتی مکران در‬ ‫نیروی هوایی عراق که کار آموزش خلبانان جدید میراژ را به یک‬
‫نزدیکی تنب آسیب زد و یکی از خدمه‌ی آن را به شهادت رساند‪ .‬دو شب‬ ‫واحد اعزامی از اردن مستقر در اچ‪ 3-‬سپرده بود‪ ،‬باتجربه ترین خلبانان‬
‫بعد‪ ،‬نیروی هوایی عراق اچ‪6-‬دی ها را به میدان آورد و موفقیت چندانی‬ ‫باقیمانده را در دو اسکادران متمرکز کرد که یکی از این اسکادران ها در‬
‫حاصل نکرد‪ ،‬زیرا از دو سی‪ 601-‬فقط یکی به نفتکش ایران انتخاب که در‬ ‫ژانویه‌ی ‪( 1988‬دی ‪ )1366‬با دوازده فروند میراژ اف‪1.‬ای کیو‪ 6-‬تجهیز‬
‫‪ 70‬مایل دریایی (‪ 130‬کیلومتری) جنوب بوشهر قرار داشت‪ ،‬اصابت کرد‪.‬‬ ‫گردید‪ .‬برخالف میراژ اف‪1.‬ای کیو‪5-‬ها‪ ،‬این پیشرفته ترین نمونه‪ ،‬مجهز به‬
‫حمله‌ی دوم اچ‪6-‬دی در شب ‪ 7‬فوریه (‪ 18‬بهمن)‪ ،‬تقریباً بی فایده بود و‬ ‫رادار سیرانو‪ -‬آی  وی بود که مشخصات و امکانات نمونه‌ی پیشرفته تر  ام آر‬
‫را داشت و قابلیت نقشه برداری از زمین و عوارض آن‪ ،‬فاصله یابی هوا به‬
‫‪2 - Salverve‬‬
‫زمین و پرواز با دید کور در هر نوع هوا و شب را دارا بود‪ .‬اما از همه‌ی اینها‬
‫مهم تر این بود که با این هواپیما تعداد زیادی از خلبانان عراقی آموزش‬
‫‪3 - Petrobulk Pilot‬‬ ‫دیدند تا با اف‪14-‬های ایران مبارزه کنند‪ .‬همزمان فرانسوی ها بیست تا‬
‫سی موشک میانبرد ماترا سوپر‪530‬دی با هدایت نیمه‌فعال راداری در‬
‫اختیار عراق گذاشتند‪ .‬این موشک نمونه‌ی توسعه یافته ی سوپر‪530‬اف‪1-‬‬
‫‪1‬‬
‫با توانایی شیرجه به پایین ارتقاء یافته بود که در اصل برای رادار آر دی آی‬
‫میراژ ‪ 2000‬ساخته شده بود‪ ،‬اما می شد آن را با سیرانو‪-‬آی وی هم‬
‫استفاده کرد‪ .‬میراژ اف‪1.‬ای کیو‪6-‬ها‪ ،‬خلبانان و موشک های جدید خیلی‬
‫زود به‌طور گسترده به خدمت گرفته شدند‪ .‬آنها در سال ‪)1367( 1988‬‬
‫با گردان اعزامی از تیپ هشتاد و یکم شکاری نیروی هوایی ایران که آن‬
‫زمان در بوشهر مستقر بود‪ ،‬وارد جنگی محدود شدند‪ .‬با وجود این نیروی‬
‫مرگبارتریــن نــوع میراژهــای عراقــی‪ ،‬میــراژ اف‪1.‬ای کیــو‪ 6-‬کــه در ‪1987‬‬
‫(‪ )1366‬قبــل از تحویــل بــه عــراق عکس بــرداری شــده اســت‪( .‬جــی‪ .‬فاســاری)‬ ‫‪1 - RDI‬‬

‫‪377‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫موقعیت ساعت شش او برساند‪ .‬بعد از یک چرخش سریع دیگر‪ ،‬در ساعت‬
‫‪ 1242‬خلبان اولین ا ِی آی ام‪ 9-‬خود را شلیک کرد‪ ،‬اما به خاطر اینکه میراژ‬
‫دیگر در موقعیت خطرناکی پشت سر او قرار گرفته بود‪ ،‬مجبور شد چرخش‬
‫تند و تیزی انجام دهد و دست به مانورهای سنگین بزند تا اینکه سرانجام‬
‫هواپیمای عراقی دست از تعقیب برداشت و به سمت غرب رفت‪ .‬تامکت هم‬
‫دوباره به موقعیتی که سایدوایندر را شلیک کرده بود بازگشت و خلبانان‬
‫توانستند یک الشه‌ی در حال سوختن را بر روی سطح آب مشاهده کنند‪.‬‬
‫خدمه‌ی کشتی های کاروان هم شکار را تأیید کردند‪.‬‬
‫در مجموع نیروی هوایی عراق علیرغم انجام چهارده پرواز در کمتر‬
‫از شش ساعت نتوانست در آن روز به کاروان ایران حمله کند‪ ،‬زیرا تمام‬
‫مهاجمان یا رهگیری شدند یا به محض کشف توسط تامکت مأموریت خود‬
‫را لغو کردند‪ .‬جالب بود که خلبانان میراژ با دیدن ظاهر تامکت غافلگیر‬
‫شدند‪ ،‬هرچند با توجه به استفاده از جنگ الکترونیک در اولین حمله‪ ،‬انتظار‬
‫می رفت مقداری مقاومت کنند‪ .‬این امر نشان می داد گیرنده پیش هشدار‬
‫راداری آنها قادر نبود امواج ا ِی دبلیو جی‪ 9-‬را هنگامی که در حالت ردگیری‬
‫در حین پویش‪ 1‬بود‪ ،‬شناسایی کند‪ .‬از طرفی‪ ،‬عراقی ها در حین فرار از دست‬
‫تامکت‪ ،‬مشخصاً کوشیدند تا از ضعف ا ِی دبلیو جی‪ 9-‬استفاده کنند‪ ،‬چراکه‬
‫این رادار وقتی در حالت کار بر روی فرکانس تکرار پالس باال کار می کرد‬
‫نمی توانست اشیاء دورشونده را به‌خوبی اشیاء نزدیک شونده شناسایی کند‪.‬‬
‫در این مورد‪ ،‬به دلیل اینکه خلبانان ایرانی تجهیزات الکترونیک هوابرد‬
‫خود را به‌درستی مورد استفاده قرار دادند‪ ،‬تمام پادکاری های عراقی ها‬
‫ناکام ماند و این خسارت سنگین نیروی هوایی عراق را مجبور کرد تمام‬
‫عملیات های ضدکشتی بر فراز شمال خلیج فارس را متوقف نماید‪ .‬تهران‬
‫از موفقیت دربرابر سه میراژ به خود می بالید و بیشتر ناظران از بازگشت‬
‫مجدد و ناگهانی نیروی هوایی ایران و همچنین  توانایی ها و برتری آن کام ًال‬
‫شگفت زده شدند‪ .‬قطعاً این موفقیت مورد رصد نیروهای ایاالت متحده حاضر‬
‫در منطقه قرار گرفت و آنها متعاقباً «اشتیاق و بی باکی خلبانان ایرانی برای‬
‫درگیری های هوایی و شلیک موشک های هوا به هوا» را گزارش کردند‪.‬‬
‫با نبود هیچ نفتکش دیگر در منطقه و کمبود مهمات‪ ،‬تامکت به سمت‬
‫شکارچیان شکار می شوند‬
‫در اواسط فوریه (بهمن) نیروی هوایی عراق شیوه‌ی عمل خود را به‬
‫حمالت شبانه به عمق نواحی جنوبی خلیج فارس تغییر داد‪ .‬مأموریت بعدی‬
‫نیز از همان ابتدا مستعد بروز مشکل بود‪ .‬این مأموریت همزمان با سفر یک‬
‫کاروان تحت پوشش ایاالت متحده به کویت بود‪ .‬کمی بعد از نیمه شب ‪12‬‬
‫فوریه‌ی ‪ 23( 1988‬بهمن ‪ ،)1366‬یک میراژ اف‪1.‬ای کیو در مسیر شمال‬
‫به جنوب از روی ناو یو اس اس چندلر دی دی جی‪ 2 996-‬که بین جزیره‬
‫سیری و ساحل ابوظبی قرار داشت عبور کرد‪ .‬دقایقی بعد خدمه‌ی کشتی‬
‫تامکت به سمت نزدیک ترین عراقی چرخید و با استفاده از سرعت بیشتر‬
‫‪1 - Track-while-Scan‬‬
‫‪2 - USS Chandler DDG-996‬‬
‫فقط یک سی‪ 601.‬خسارات جزئی به خارک ‪ 5‬در شمال خلیج فارس وارد‬
‫آورد‪ .‬حمالت شبانه‌ی گسترده ی عراق در خلیج فارس‪ ،‬نیروی هوایی ایران‬
‫را هشیار کرد و این نیرو با اعزام یک واحد تامکت به بوشهر واکنش نشان‬
‫داد‪ .‬با وجود این ایرانی ها برای سازگار شدن با تاکتیک های جدید عراق به‬
‫زمان نیاز داشتند‪ .‬این زمان در ساعت ‪ 0930‬روز ‪ 9‬فوریه (‪ 20‬بهمن) به‬
‫اتمام رسید‪ .‬مواضع پیش هشدار نیروی هوایی ایران که آسمان باالی سر‬
‫یک کاروان انتقالی از خارک را بررسی می کردند‪ ،‬سرانجام توانستند یک‬
‫حمله‌ی دیگر عراق را به‌درستی شناسایی کنند‪ .‬بالفاصله دو اف‪ 14-‬برای‬
‫رهگیری به‌صورت اضطراری از بوشهر به پرواز درآمدند‪ ،‬اما به دالیل نامعلوم‬
‫فقط یکی از آنها با جنگنده ه ای عراقی درگیر شد‪ .‬رهگیر زمینی تامکت را به‬
‫سمت شمال هدایت کرد و از افسر تسلیحات خواست منطقه را با رادار خود‬
‫بررسی کند‪ .‬خلبان دماغه‌ی هواپیما را به سمت جهت اعالم شده قرار داد و‬
‫خیلی زود شش میراژ اف‪1.‬ای کیو کشف شدند‪ .‬افسر تسلیحات جوان‪ ،‬سریع‬
‫دست به کار شد و علیرغم جنگ الکترونیک شدید از سوی جنگنده های‬
‫عراقی‪ ،‬رهگیری را بدون نقص انجام داد و در ساعت ‪ 1011‬اولین اسپارو‬
‫را از ‪ 5/5‬مایل دریایی (‪ 10/2‬کیلومتری) شلیک کرد‪ .‬ا ِی آی ام‪7-‬ای‪4-‬‬
‫بدون خطا هدایت شد و درست به هدف خورد و انفجاری به‌راه انداخت‬
‫که میراژ پیشرو را در آسمان محو کرد‪ .‬در همان حال خدمه متوجه شدند‬
‫که دو میراژ در کنار هم با ارتفاع کم و بر روی آب در حال نزدیک شدن‬
‫هستند‪ .‬هر دوی آنها با دیدن تامکت به‌شدت به راست چرخیدند‪ .‬درست‬
‫مانند موارد مشابه دیگر و به خاطر ترس بیش از حد از موشک های هدایت‬
‫راداری‪ ،‬عراقی ها کوشیدند از درگیری بیشتر اجتناب کنند و سرعت خود‬
‫را به حداکثر رساندند‪ .‬معموالً این کار برای پایان درگیری کافی بود‪ ،‬اما‬
‫این‌بار یکی از میراژ اف‪1.‬ای کیو‪5-‬ها‪ ،‬با آن رنگ آبی تیره مخصوص عملیات‬
‫دریایی‪ ،‬با چرخیدن به چپ اشتباه مرگباری کرد و دم داغ خود را در برابر‬
‫تامکت که در حال چرخش به چپ با سرعت باال بود‪ ،‬قرار داد‪ .‬با رسیدن به‬
‫برد مناسب‪ ،‬بعد از کمی تردید‪ ،‬یک سایدوایندر شلیک شد و مستقیم به‬
‫سمت دم جنگنده‌ی عراقی رفت و آن را در هوا متالشی ساخت‪.‬‬
‫بوشهر بازگشت‪ ،‬اما تنها یک ساعت بعد دوباره با همان خلبانان به آسمان‬
‫اعزام گردید‪ .‬خدمه‌ی تامکت وقتی باالی سر کاروان رسیدند‪ ،‬چند بار محیط‬
‫اطراف را با ا ِی دبلیو جی‪ 9-‬بررسی کردند اما چیزی نیافتند‪ .‬در حین‬
‫چرخش به سمت جنوب شرق‪ ،‬چند هدف در فاصله‌ی ‪ 10‬مایل دریایی‬
‫(‪ 18/7‬کیلومتری) شناسایی شد‪ .‬خلبان هواپیما را روی پس سوز گذاشت و‬
‫به سمت عراقی هایی که در ارتفاع پست پرواز می کردند‪ ،‬شیرجه زد‪ .‬میراژها‬
‫که متوجه تامکت تنومند شده بودند‪ ،‬به هر سو پراکنده شدند و کوشیدند‬
‫با پرواز در ارتفاع پایین و سرعت زیاد تعقیب کننده را جا بگذارند‪ .‬اما خلبان‬
‫خود‪ ،‬هواپیمای همراه جنگنده‌ی عراقی را پشت سر گذاشت تا خود را به‬

‫‪378‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫عملیاتی سطحی ایجاد کرد‪ .‬گروه براوو‪ 1‬که یو اس اس ساموئل بی‪ .‬رابرتز در‬
‫ابتدا به آن تعلق داشت و متشکل از ناوشکن یو اس اس مریل دی دی‪،2976-‬‬
‫یو اس اس مک کورمیک دی دی جی‪ ،3 8-‬یو اس اس ترنتون ال پی دی‪ 4 14-‬و‬
‫دسته های اعزامی از اسکادران هلیکوپتری اچ اس ال‪ 544-‬بود‪ .‬گروه چارلی‬
‫مرکب از یو اس اس ِوین رایت سی جی‪ ،6 28-‬یو اس اس باگلی اف اف‪،71068-‬‬
‫یو اس اس سیمپسون اف  اف جی‪ ،8 56-‬هلیکوپترهای اچ اس ال‪ 935-‬و‬
‫یک گروه از نیروهای ویژه ی سیل بود‪ .‬گروه دلتا از یو  اس اس  وینسنس‬
‫سی جی‪ ،1049-‬یو اس اس اوبراین دی دی‪ ،11 975 -‬یو  اس اس جوزف‬
‫اشتراوس دی دی جی‪ ،1216-‬یو اس اس ویلیامز  اف اف  جی‪ ،1324-‬یو اس  اس‬
‫‪16‬‬
‫مونتگمری اف اف‪ ،141082-‬هلیکوپترهای اچ اس ال‪ 15 32-‬و اچ اس ال‪33 -‬‬
‫و واحد ویژه ی قایقی شماره ‪ 12‬تشکیل یافته بود‪ .‬به‌جز یو اس اس وینسنس‬
‫و یو اس اس مونتگمری که در ناحیه‌ی بین تنگه‌ی هرمز و ناوگروه هواپیمابر‬
‫یو اس اس انترپرایز باقی ماندند و یو اس اس آرکانزاس سی جی ان‪ 1741-‬و‬
‫دو کشتی تدارکاتی در ایستگاه گونزو در خلیج عمان مستقر شدند‪ ،‬همه ی‬
‫این واحدها باید درون خلیج فارس عملیات می کردند و می توانستند بر‬
‫روی پشتیبانی پی‪3 -‬سی های مستقر در بحرین و همچنین اِی اچ‪1-‬تی ویرانــه ی برجــای مانــده از کارخانه جداســازی نفــت از گاز نصــر‬
‫(ســیری‪-‬دی) کــه در بخشــی از عملیــات آخونــدک توســط نیــروی‬
‫دریایــی ایــاالت متحــده نابــود شــد‪( .‬مجموعــه عکــس نویســندگان)‬
‫سی کبراهای اسکادران هلیکوپترهای تهاجمی سبک نیروی دریایی‬
‫حساب کنند‪ .‬گروه های براوو و چارلی باید به سکوی جداسازی نفت از گاز‬
‫سیری‪ -‬دی که همچنین توسط نیروی دریایی ایران برای نظارت‪ ،‬شناسایی‬ ‫‪1 - Bravo‬‬
‫و گزارش رفت‌وآمد در تنگه‌ی هرمز مورد استفاده قرار می گرفت و سکوی‬
‫‪2 - USS Merill DD-976‬‬
‫نفتی سلمان که در اصل نظامی بود و لنگرگاه قایق های تندروی سپاه‬
‫پاسداران به حساب می آمد‪ ،‬حمله می کردند‪ .‬از سلمان با توپ های ضدهوایی‬ ‫‪3- USS McKormick DD-8‬‬
‫زد یو‪ 2-23-‬و موشک های سام‪ 7-‬دفاع می شد‪ ،‬درحالیکه سیری‪-‬دی فقط‬ ‫‪4 - USS Trenton LPD-14‬‬
‫زد‪-‬یو‪ 2-23-‬داشت و هر دو تأسیسات راداری خوبی داشتند‪ .‬گروه دلتا‬ ‫‪5 - HSL-44‬‬
‫به‌عنوان پشتیبان عمل می کرد و در عین حال باید مراقب حرکات سبالن‬
‫‪6- USS Weinright CG-28‬‬
‫می بود‪ .‬قرار شد هواپیماهای یو اس اس انترپرایز در صورت لزوم پشتیبانی‬
‫هوایی را تأمین کنند‪.‬‬ ‫‪7 - USS Bagley FF-1068‬‬
‫‪8- USS Simpson FFG-56‬‬
‫آغاز عملیات‬ ‫‪9 - HSL-35‬‬
‫کماندار چابک در ساعت ‪ 0900‬به وقت محلی روز ‪ 18‬آوریل (‪29‬‬
‫‪10 - USS Vincennes CG-49‬‬
‫فروردین) با حمله ی گروه های عملیات سطحی نیروی دریایی ایاالت متحده‬
‫به اهدافشان آغاز شد‪ .‬آنچه در ادامه رخ داد به‌عنوان «سهمگین ترین نبرد‬ ‫‪11- USS O’Brien DD-975‬‬
‫دریایی نیروی دریایی ایاالت متحده بعد از جنگ جهانی دوم» توصیف‬ ‫‪12 - USS Joseph Strauss DDG-16‬‬
‫گردید‪.‬‬ ‫‪13 - USS Williams FFG-24‬‬
‫گروه براوو با پشتیبانی ا ِی اچ‪1-‬تی ها در نزدیکی سلمان موضع گرفت‬
‫‪14 - USS Montgomery FF-1082‬‬
‫و به خدمه‌ی آن اخطار داد تا سکو را تخلیه کنند‪ .‬گرچه برخی از ایرانی ها‬
‫از دستورها پیروی کردند‪ ،‬دیگران باقی ماندند و با شلیک توپ های زد‬ ‫‪15- HSL-32‬‬
‫یو‪ 2-23-‬پاسخ دادند‪ .‬یو اس اس مریل با چند گلوله واکنش نشان داد و‬ ‫‪16 - HSL-33‬‬
‫آتش روی سکو را خاموش کرد‪ .‬در آن لحظه تعداد دیگری از ایرانی ها‬ ‫‪17 - USS Arkansas CGN-41‬‬

‫‪388‬‬
 ‫فصل ‪ :12‬مرحله ی نهم؛ آخرین نبرد هوایی‬

‫شروع به تخلیه‌ی سکو کردند و ناوهای ایاالت متحده برای فراهم ساختن‬
‫امکان تخلیه دست از شلیک کشیدند‪ .‬وقتی قایق ها عقب کشیدند‪ ،‬سازه‬
‫با شلیک گلوله های ‪ 127‬میلیمتری به مدت دوازده دقیقه درهم کوبیده‬
‫شد‪ .‬در هنگام عقب نشینی خدمه‌ی ایرانی‪ ،‬چندین اف‪ 4-‬ایرانی از دور‬
‫پدیدار شدند‪ ،‬اما قبل از هرگونه مواجهه بازگشتند‪ .‬وقتی مقاومت خنثی و‬
‫سکو تخلیه گردید‪ ،‬یک گروه تخریب دریایی از یو اس اس ترنتون در ساعت‬
‫‪ 1039‬به روی سلمان رفتند‪ .‬چهار زد یو‪ 2-23-‬و چند سام‪ 7-‬بر روی آن‬
‫پیدا شد و مواد منفجره‌ی سی‪ 4-‬قبل از تخلیه کار گذاشته شدند‪ .‬پس از آن‬
‫انفجار سکو را از بین برد و تا پایان جنگ آن را بالاستفاده ساخت‪.‬‬
‫حوالی ساعت ‪ ،0910‬گروه چارلی به سیری‪-‬دی (بعدا ً نصر) در ‪100‬‬
‫مایل دریایی (‪ 187‬کیلومتری) دبی نزدیک شد و به ایرانیان هشدار داد که‬
‫سکو را ترک کنند‪ .‬کارکنان سکو بالفاصله پاسخ ندادند‪ ،‬اما بعد از مدتی‬
‫آن را ترک کردند‪ .‬در ساعت ‪ 0932‬تمام کشتی های گروه چارلی آتش‬
‫یــک اِی‪6-‬ای از گــردان پــروازی وی اِی‪ ،95-‬ملقــب بــه مارمولک هــای‬ ‫گشودند و تا ‪ 0945‬سیری‪-‬دی در شعله های آتش فرو رفت‪ .‬بعد از آن قرار‬
‫ســبز‪ ،‬در حیــن حملــه بــا بمــب خوشــه ای علیــه شــناورهای ایرانــی در‬ ‫بود هلیکوپترها یک گروه از نیروهای ویژه ی سیل را بر روی سکو پیاده‬
‫‪ 18‬آوریــل ‪ 29( 1988‬فروردیــن ‪( .)1367‬وزارت دفــاع ایــاالت متحــده)‪.‬‬ ‫کنند‪ ،‬اما چون توپچی های نیروی دریایی ایاالت متحده به‌جای مهمات‬
‫ضدزره از مهمات آتش زا استفاده کرده بودند‪ ،‬تمام سکو غرق در آتش بود‬
‫و امکان پیاده شدن مهیا نشد‪ .‬در ساعت ‪ ،0925‬هواپیماهای نیروی دریایی‬
‫ایاالت متحده برای عملیات وارد منطقه شدند و به حضور تعدادی قایق‬
‫تندرو که برای تالفی حمله‌ی ایاالت متحده اعزام شده بودند و همچنین‬
‫نیروی هوایی ایران واکنش نشان دادند‪ .‬در ساعت ‪ 1000‬رادار بندرعباس‬
‫هدفی را شناسایی کرد که شبیه به یک ای‪2-‬سی هاوک آی نیروی دریایی‬
‫ایاالت متحده رفتار می کرد و آن را تا رسیدن به فاصله‌ی حدود ‪ 12‬مایل‬
‫دریایی (‪ 23‬کیلومتری) ردگیری کرد‪ .‬نیروی هوایی ایران که مشخصاً از‬
‫حمله‌ی نیروی دریایی ایاالت متحده به سکوهای نفتی مطلع نشده بود‪،‬‬
‫نمی توانست عملیات کشتی ها و هواپیماهای ایاالت متحده را تا این حد‬
‫نزدیک به ساحل ایران تحمل کند‪ ،‬چراکه ایرانی ها می دانستند آمریکایی ها‬
‫تمام اطالعات ممکن را به عراق می دهند‪ .‬بنابراین فرمانده پایگاه نهم‬
‫شکاری سرهنگ ذوقی دستور یافت ای‪2-‬سی را به هر ترتیب مجبور به‬
‫دور شدن کند‪ .‬وظیفه‌ی ذوقی آسان نبود‪ ،‬چرا که تنها پنج فروند از مجموع‬
‫یازده فروند فانتوم موجود عملیاتی بودند و پایگاه نهم شکاری همچنان در‬
‫شوک سقوط سه روز قبل یک سی‪ 130-‬به دلیل نقص فنی موتور بود که‬
‫به شهادت تعدادی از افسران‪ ،‬خلبانان و کارکنان زمینی منجر شده بود‪ .‬با‬
‫وجود این حدود ساعت ‪ 1020‬تمام پنج فروند فانتوم عملیاتی (سه فروند‬
‫از اسکادران شصت و یکم شکاری بودند که برای تقویت پایگاه نهم بدان جا‬
‫گسترش یافته بودند) مجهز به سایدوایندر و اسپارو به‌صورت اضطراری به‬
‫تفنگــداران دریایــی ایــاالت متحــده بعــد از کار گذاشــتن مــواد پرواز درآمده و به سمت آنچه در نظر فرماندهی ایران یک ای‪2-‬سی به نظر‬
‫منفجــره در تمــام قســمت های ســکوی ســلمان یــک کارت تبریــک می رسید‪ ،‬هدایت شدند‪ .‬کمی بعد‪ ،‬ایستگاه شنود ایران پیامی از هاوک آی‬
‫هــم از خــود بــه جــای گذاشــته اند‪( .‬مجموعــه عکــس نویســندگان) شنود کرد که به چهار تامکت دستور رهگیری جنگنده های ایرانی را می داد‪.‬‬

‫‪389‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫پی کیو‪ 7148-‬برای به‌دست آوردن هدف و سپس سیستم های شناسایی‬ ‫به‌محض شنود این دستور‪ ،‬زنگ خطر برای ایرانی ها به صدا درآمد‪ .‬خلبانان‬
‫هدف هیوز ا ِی ان‪/‬ا ِی ا ِی اس‪ 8 23-‬به اهداف خود نزدیک شدند و با استفاده‬ ‫ایرانی می دانستند تامکت های نیروی دریایی ایاالت متحده می توانند در هر‬
‫از بمب های خوشه ای سی بی یو‪/59 -‬بی آپام راک آی‪( 92‬هر کدام حاوی‬ ‫لحظه و به احتمال زیاد بدون هشدار با فونیکس به آنها حمله کنند‪ .‬نیروی‬
‫هفتصدوهفده بمبچه ی بی ال یو‪ /77-‬بی‪ )10‬حمله کردند‪ .‬دست کم یک‬ ‫هوایی ایران می دانست ا ِی آی ام‪ 54-‬تا چه حد کارآمد است و نمی خواست‬
‫قایق تندرو غرق شد و یکی دیگر آسیب دید و سومی مجبور شد در جزیره‌ی‬ ‫با مواجهه با هواپیماهای کام ًال مسلح آمریکایی‪ ،‬هواپیماها و خلبانان خود را‬
‫ابوموسی پناه بگیرد‪.‬‬ ‫به خطر بیاندازد‪ .‬بنابراین در ابتدا به دسته دستور گردش به سمت جنوب و‬
‫با وجود دقتی که عملیات ایاالت متحده تا این مرحله داشت‪ ،‬اوضاع‬ ‫دور ماندن از هواپیماهای نیروی دریایی ایاالت متحده و سپس بازگشت به‬
‫بدتر شد‪ .‬بعد از حمله‌ی ایاالت متحده به سکوی سیری‪-‬دی‪ ،‬فرمانده منطقه‬ ‫پایگاه داده شد‪ .‬به احتمال بسیار زیاد هواپیمایی که ایرانی ها یک ای‪2-‬سی‬
‫یکم دریایی‪ ،‬ناخدا امیر یگانه‪ ،‬به ناوچه‌ی کالس کمان جوشن به فرماندهی‬ ‫‪1‬‬
‫تصور کرده بودند‪ ،‬درحقیقت یک پی‪3-‬سی یا حتی ای پی‪ 3-‬آریس ‪2‬‬
‫ناوسروان عباس ملک که به‌تازگی از همراهی یک کاروان نفتکش از خارک‬ ‫بوده است‪ ،‬زیرا نیروی دریایی ایاالت متحده هیچگاه هاوک آی ها را به خطر‬
‫به الوان فارغ شده بود‪ ،‬دستور داد به سمت جنوب رفته و به عملیات‬ ‫نمی انداخت و ندرتاً آنها را نزدیک به پایگاه های هوایی دشمن می فرستاد‪.‬‬
‫آمریکایی ها واکنش نشان دهد‪ .‬حوالی ساعت ‪ ،1230‬جوشن خود را به‬ ‫هواپیما هرچه بود‪ ،‬عمل تهاجمی جواب داد و آمریکایی ها در آن روز برتری‬
‫‪ 20‬مایل دریایی (‪ 27/5‬کیلومتری) گروه چارلی رساند و توسط رادارها‬ ‫هوایی بر فراز خلیج فارس را به‌دست آوردند‪.‬‬
‫و هلیکوپترهای ایاالت متحده کشف شد‪ .‬بالفاصله ناوهای آمریکایی سه‬ ‫حوالی ساعت‪ 1200‬یک درگیری مختصر بین چند هلیکوپتر اِی  اچ‪1 -‬تی‬
‫هشدار برای جوشن مخابره کردند که نزدیک تر نشود یا خطر غرق شدن را‬ ‫و اس اچ‪ 2-‬سی اسپریت‪ 2‬از ناو یو اس  اس سیمسون و قایق های تندرو رخ داد‬
‫بپذیرد‪ .‬حوالی ساعت ‪ 1240‬به خدمه‌ی جوشن دستور داده شد موتورها‬ ‫که در طی آن ایرانی ها مدعی سرنگون کردن یکی از هلیکوپترهای ایاالت‬
‫را خاموش کرده و کشتی را ترک کنند‪ .‬در همین حال چهار هلیکوپتر‬ ‫متحده شدند‪ .‬درحقیقت حوالی ساعت ‪ 1215‬یک اس اچ‪ 2-‬از سیمپسون‬
‫آمریکایی در نزدیکی آن موضع گرفتند‪ .‬ده دقیقه ی بعد به تبادل پیام های‬ ‫هدف سام‪ 7-‬قرار گرفت‪ ،‬اما بدون آسیب به کشتی بازگشت‪ ،‬درحالیکه ادعا‬
‫شدیداللحن سپری شد تا اینکه فرمانده یو اس اس وین رایت‪ ،‬ناخدا چندلر‪،11‬‬ ‫می شد یکی از قایق های تندرو آسیب دیده است‪ .‬کمتر از نیم ساعت بعد‪،‬‬
‫به روی خط آمد و گفت « این ناخدای سی جی‪ 28-‬است که صحبت‬ ‫در حدود ساعت‪ 1245‬یک گروه دیگر از قایق های تندرو و یک هلیکوپتر‬
‫‪7 - Norden AN/APQ-148‬‬
‫ا ِی بی‪212.‬ا ِی اس دبلیوی ایرانی به پایانه‌ی نفتی مبارک امارات متحده‬
‫نزدیک شدند و دست به حمله ای هماهنگ علیه کشتی تدارکاتی آمریکایی‬
‫‪8- Hughes AN/AAS-23‬‬ ‫اس اس ویلی تاید‪ ،3‬یدک کش پانامایی اسکن  ب ِی‪ ،4‬کشتی ذخیره سازی‬
‫‪9 - CBU-59/B‬‬ ‫بریتانیایی یورک مارین‪ 5‬و کشتی قبرسی اومینوم پراید‪ 6‬زدند‪ .‬بسیاری از‬
‫‪10 - BLU-77/B‬‬ ‫این کشتی ها هدف آر پی جی‪ 7-‬قرار گرفتند و برخی در اثر آتش آسیب‬
‫دیدند که در بدترین مورد یکی از راکت ها عقب کشتی یورک مارین را درید‬
‫‪11 - Chandler‬‬
‫و در موتورخانه آتش به راه انداخت‪ .‬ناخدای اس اس  ویلی  تاید از نیروی‬
‫دریایی ایاالت متحده درخواست کمک کرد و چون تمام ناوهای آمریکایی‬
‫فاصله‌ی زیادی داشتند‪ ،‬بالفاصله حمله ی دو یا چهار فروند ا ِی‪6-‬ای و چهار‬
‫فروند ا ِی‪7-‬ای از یو اس اس انترپرایز مستقیماً از سوی ریگان تأیید گردید‪.‬‬
‫اینترودرها با استفاده از رادارهای جست‌وجوی چندحالته نوردن اِی ان‪/‬ا ِی‬

‫‪1 - EP-3 Aries II‬‬

‫‪2 - SH-2 Seasprit‬‬
‫‪3 - SS Willie tide‬‬
‫‪4 - Scan Bay‬‬
‫ناوچــه تبرزیــن (پــی‪ ،)232‬دوقلــوی جوشــن‪ ،‬کــه در اواخــر ‪1987‬‬ ‫‪5 - York Marine‬‬
‫(‪ )1366‬عکس بــرداری شــده اســت‪( .‬وزارت دفــاع ایــاالت متحــده)‬
‫‪6 - Ominum Pride‬‬

‫‪390‬‬
 ‫فصل ‪ :12‬مرحله ی نهم؛ آخرین نبرد هوایی‬
‫بین ساعت های ‪ 1241‬و ‪ ،1255‬سیمپسون با دو موشک اس‬
‫ام‪1 -‬ام  آر و باگلی با یک بی جی ام‪ 84-‬هارپون کار را دنبال کردند که هر‬
‫سه به هدف خوردند و یکی از آنها سازه‌ی فوقانی را در هم کوبید و ناخدای‬
‫جوشن را به دریا انداخت‪ .‬پس از آن موشک های پنجم و ششم به برجک‬
‫توپ ‪ 76‬میلیمتری و میانه‌ی کشتی خوردند و آتش وحشتناکی در کشتی‬
‫به‌راه انداختند‪ .‬کشتی ایرانی با وجود تحمل خسارات سنگین غرق نشد و‬
‫آمریکایی ها مجبور شدند با گلوله های توپ ‪ 127‬میلیمتری کارش را یکسره‬
‫کنند‪ .‬بیشتر خدمه‌ی (بیست و نه ملوان) جوشن از جمله ناخدای زخمی آن‬
‫نجات یافتند‪ ،‬اما پانزده نفر از آنها به شهادت رسیدند‪.‬‬
‫کمتر از بیست دقیقه بعد‪ ،‬پایگاه نهم شکاری که اکنون در جریان‬
‫رویدادها قرار گرفته بود و موقعیت گروه چارلی را می دانست‪ ،‬دو فروند‬
‫اف‪4-‬ای‪ ،‬هر کدام مجهز به چهار ا ِی جی ام‪65-‬ا ِی ماوریک برای ضدحمله‬
‫اعزام کرد‪ .‬در حوالی ساعت ‪ ،1352‬هر دو هواپیما درحالیکه هنوز تقریباً‬
‫‪ 100‬مایل دریایی (‪ 190‬کیلومتر) فاصله داشتند‪ ،‬توسط رادارهای وین‬
‫رایت و سیمپسون کشف شدند‪ .‬خدمه‌ی کشتی های ایاالت متحده چندین‬
‫بار به خلبانان ایرانی هشدار دادند‪ ،‬اما آنها به راه خود ادامه داده و به‬
‫شکل خطرناکی به یک پی‪3-‬سی نزدیک شدند و خود را به فاصله‌ی ‪40‬‬
‫مایل دریایی (‪ 75‬کیلومتری) گروه چارلی رساندند‪ .6‬بنابراین وین رایت‬
‫یک اس  ام‪2-‬ای آر شلیک کرد‪ .‬فانتوم پیشرو موشک را دید و شیرجه زد‪،‬‬
‫موشک از کنار آن گذشت و پشت آن منفجر شد‪ .‬ترکش  های حاصل از‬
‫انفجار موشک به خطوط هیدرولیک‪ ،‬دم و موتور سمت چپ آسیب رساندند‪.‬‬
‫آمریکایی ها اصابت موشک را ندیدند و یک اس ام‪2-‬ای آر دیگر به سمت‬
‫فانتوم که اکنون به سمت باند فرود اضطراری در ابوموسی می  رفت شلیک‬
‫کردند‪ .‬این‌بار موشک استاندارد از پشت نزدیک شد و خلبان که پیشاپیش‬
‫حالت فرود گرفته بود‪ ،‬یک‌بار دیگر کوشید با پرواز در ارتفاع کم و انجام‬
‫مانورهای گریز قفل را بشکند‪ .‬وقتی فانتوم درست بر روی باند قرار داشت‪،‬‬
‫استاندار باسرعت از کنارش عبور کرد و درون دریا افتاد‪ .‬از آنجایی که‬
‫محوطه‌ی هوایی فاقد تورها و موانع الزم برای متوقف کردن اف‪4-‬ای آسیب‬
‫دیده بود و به نظر می  رسید کشتی های آمریکایی در همان نزدیکی در حال‬
‫عملیات می  باشند‪ ،‬خلبان ایرانی تصمیم گرفت چرخ  های خود را بر زمین‬
‫بگذارد و دوباره بلند شود و با ارتفاع کم خود را به بندرعباس برساند‪ .‬او‬
‫سرانجام توانست علیرغم نقص نسبی سیستم هیدرولیک‪ ،‬مشکالت موتوری‬
‫و آسیب دیدگی شدید بال  ها و بدنه در بندرعباس بر زمین بنشیند‪ .‬به دلیل‬
‫اینکه وین رایت تماس راداری خود با فانتوم را در لحظه‌ی رسیدن موشک به‬
‫نقطه‌ی برخورد از دست داد‪ ،‬خدمه تصور کردند هواپیما سرنگون شده است‪.‬‬
‫البته نیروی دریایی ایاالت متحده هیچگاه این ادعا را تأیید نکرد‪« :‬هدف‬
‫‪4 - RIM-67B/SM-2ER Standard‬‬
‫‪ - 6‬جزئیات دقیق این درگیری مشخص نیست‪ .‬به‌عنوان مثال ادعا شده دو فانتوم تا ‪ 40‬مایل‬
‫دریایی وین رایت نزدیک شدند و حتی چند ماوریک به سمت این ناو شلیک کردند‪ .‬طبق اسناد‬
‫نیروی هوایی ایران‪ ،‬هر دو هواپیما فقط مسلح به موشک های هوا به هوا بودند و به‌عنوان همراه‬
‫شش جنگنده‌ی دیگر که عازم حمله به اهدافی نامعلوم در خلیج فارس بودند‪ ،‬پرواز می کردند‪.‬‬
‫‪391‬‬
‫می کند‪ .‬توصیه می کنم کشتی را ترک کنید چون ما می خواهیم آن را‬
‫غرق کنیم!» در این لحظه ناوسروان ملک اطالع یافت که هلیکوپترها و‬
‫هواپیماهای ایاالت متحده آشکارا حالت تهاجمی گرفته اند‪ .‬با این وضع‬
‫در ‪ 10‬مایل دریایی (‪ 19‬کیلومتری) ناوهای آمریکایی‪ ،‬ناخدای جوشن در‬
‫یک سرپیچی محرز از قوانین کلی درگیری نیروی دریایی ایران‪ ،‬که به‌طور‬
‫اخص شلیک نخست علیه ناوهای ایاالت متحده را ممنوع می کرد‪ ،‬دستور‬
‫حمله داد‪ .‬یک موشک بی جی ام‪84-‬ا ِی هارپون علیه وین رایت شلیک شد‬
‫و موشک مستقیم به سمت هدف رفت‪ .‬موشک همانگونه که برنامه ریزی‬
‫شده بود در مرحله‌ی نهایی پرواز با زاویه‌ی تند اوج گرفت و سر جستجوگر‬
‫راداری خود را روشن کرد تا از باال به هدفش بخورد‪ ،‬اما در آن لحظه ناو‬
‫آمریکایی تقریباً تمام چف های خود را رها کرده و سیستم جنگ الکترونیک‬
‫ا ِی ان‪/‬اس ال کیو‪(32-‬وی)‪ 1 2-‬خود را فعال ساخته بود و همه‌ی اینها دست‬
‫به دست هم دادند تا موشک منحرف شود‪ .2‬با وجود این‪ ،‬هارپون با چنان‬
‫اختالف کمی از روی کشتی رد شد که خدمه‌ی حاضر بر روی پل کشتی از‬
‫غرش موشک کر شدند‪.‬‬
‫در همان نزدیکی‪ ،‬یو اس اس سیمپسون هم چف پرتاب کرد و مانور‬
‫شدیدی داد تا هرگونه قفل انجام شده بر روی خود را بشکند‪ .‬کمتر از یک‬
‫دقیقه‌ی بعد این ناو اولین کشتی ایاالت متحده بود که با شلیک دو موشک‬
‫آر آی ام‪/66-‬اس ام‪1-‬ام آر بالک ‪ 6‬استاندارد‪ 3‬در حالت حمله ی سطحی‬
‫پاسخ داد‪ .‬تقریباً همزمان‪ ،‬وین رایت هم دست کم یک آر آی ام‪67 -‬بی‪/‬اس‬
‫ام‪2-‬ای آر استاندارد‪ 4‬باز هم در حالت حمله ی سطحی شلیک کرد‪ .5‬معلوم‬
‫نیست کدام موشک اول به هدف رسید‪ ،‬اما چف های جوشن و گردش سریع‬
‫به سمت چپ آن را منحرف کرد و موشک در حدود ‪ 70‬متری کشتی در‬
‫آب منفجر شد‪ .‬در همین لحظه ملک به خدمه دستور داد یک هلیکوپتر‬
‫سی کبرای ایاالت متحده که در همان نزدیکی قرار داشت را با سام‪ 7-‬بزنند‬
‫و بنابر شهادت خدمه‌ی جوشن‪ ،‬موشک درست به هدف خورد و هلیکوپتر‬
‫را در هوا منهدم کرد‪ .‬اما چند ثانیه بعد‪ ،‬یک موشک استاندارد دیگر در‬
‫موتورخانه منفجر شد و کشتی ایرانی خاموش و بدون سیستم فرمان در‬
‫میان دریا متوقف گردید‪ .‬ناخدا و معاون او هر دو زخمی شدند‪ ،‬اما این تازه‬
‫شروع ماجرا بود‪.‬‬
‫‪1- AN/SLQ-32(V)-2‬‬
‫‪ -2‬همچنین به نظر می رسد ایرانی ها موشک را روی حالت خودکار و بدون دادن مختصات دقیق‬
‫هدف به آن شلیک کردند‪ .‬بدین ترتیب هارپون به سراغ بزرگ ترین هدف در منطقه عمومی رفت‬
‫و توسط چف و اس ال کیو‪(32-‬وی)‪ 2-‬منحرف شد‪.‬‬
‫‪3 - RIM-66/SM-1MR Block 6 Standard‬‬
‫‪ - 5‬ناو یو اس اس وین رایت کشتی آزمایشی برای بررسی کارآیی سیستم هایی نظیر رادارهای‬
‫کنترل آتش اس ام‪2-‬ای آر‪ ،‬ان  تی دی اس و اس پی جی‪55-‬دی بود که همگی بعدا ً بخشی از‬
‫سیستم بسیار پیشرفته ا ِجیس شدند‪.‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫هدف اصلی‬
‫درحالیکه گروه چارلی مشغول درگیری های پشت سر هم بود‪ ،‬ماجرای‬
‫جدیدی در غرب‪ ،‬یعنی محل استقرار گروه دلتا‪ ،‬در شرف وقوع قرار داشت‪.‬‬
‫این گروه به فرماندهی ناخدا دونالد ا ِی‪ .‬درایر‪ 1‬در تنگه‌ی هرمز عازم حمله‬
‫به سکوی نفتی رخش بود و همچنین به‌دنبال پاسناو سبالن می  گشت‪.‬‬
‫آنها خیلی زود شکار خود را یافتند‪ ،‬هرچند این چیزی نبود که دنبالش‬
‫می  گشتند‪.‬‬
‫در جریان حمله به سیری‪-‬دی‪ ،‬تهران یک مأموریت اضطراری به‬
‫پاسناو سهند داد و به آن ناو ابالغ کرد علیه واحدهای نیروی دریایی ایاالت‬
‫متحده عملیات تالفی  جویانه انجام دهد‪ .‬نیروی دریایی جمهوری اسالمی‬
‫ایران مشخصاً تصمیم به نبرد گرفته بود‪ ،‬هرچند تمام محاسبات نشان‬
‫می داد این کار خارج از توانش است‪ .‬آمریکایی ها دستورات سهند را شنود‬
‫کردند و خیلی سریع ناوهای خود را در موقعیت مناسب قرار دادند و دامی‬
‫برای آن گستردند‪ .‬کمی بعد از ساعت ‪ ،1500‬در حدود ‪ 10‬مایلی (‪15‬‬ ‫خدمــه یـو اس اس وین رایــت (ســی جــی‪ )28-‬مدعــی ســرنگون کــردن یــک اف‪4-‬‬
‫کیلومتری) جنوب غربی الرک‪ ،‬ناو ویلیامز سهند را رهگیری کرد و به‬ ‫نیــروی هوایــی ایــران در ‪ 18‬آوریــل ‪ 29( 1988‬فروردیــن ‪ )1367‬شــدند‪ .‬ایــن همــان‬
‫فارسی و انگلیسی به آن هشدار داد منطقه را ترک کند یا بالفاصله به روی‬ ‫هواپیمــا اســت کــه شــماره ســریال و شــماره پایگاهــش محــو شــده اند‪ .‬هواپیمــا‬
‫آن آتش گشوده خواهد شد‪ .‬دقایقی بعد وقتی دو ا ِی‪6-‬ای از روی کشتی‬ ‫بــه شــدت آســیب دیــد ولــی خلبــان توانســت آن را بــه بندرعبــاس بازگردانــد‪ .‬بــه‬
‫‪2‬‬
‫ایرانی عبور کردند‪ ،‬سهند با شلیک چند موشک زمین به هوای سی  کت‬ ‫آســیب دیدگــی شــدید بال هــا و دم توجــه کنیــد‪( .‬مجموعــه عکــس نویســندگان)‬
‫و توپ ‪ 76‬میلیمتری نبرد را آغاز کرد‪ .‬کمی بعد‪ ،‬بر اساس گزارش‌ها‪،‬‬
‫‪1 - Donald A. Dryer‬‬
‫همچنان در حریم هوایی ایران بود و راهی برای اثبات شکار وجود ندارد»‪.‬‬
‫در جریان این درگیری تامکت های آمریکایی ظاهرا ً بر فراز تنگه‌ی‬
‫‪2 - SeaCat‬‬ ‫هرمز پرواز می کردند‪ ،‬اما اجازه‌ی درگیری نیافتند‪ .‬البته گزارش  های نیروی‬
‫هوایی ایران نشان می  دهند که در یک لحظه دو تامکت نیروی دریایی‬
‫ایاالت متحده به سمت فانتوم ها هدایت شدند و این یکی از دالیلی بود که‬
‫فانتوم ها مأموریت خود را لغو کرده و به گروه چارلی حمله نکردند‪ .‬ناحیه‌ی‬
‫اطراف ابوموسی از لحاظ نظری به‌راحتی در برد اِی  آی  ام‪54-‬سی فونیکس‬
‫قرار داشت‪ ،‬اما از آنجایی که همیشه خطر هدف قرار گرفتن هواپیماهای‬
‫مسافربری  ای که در بندرعباس فرود می آمدند وجود داشت‪ ،‬به احتمال زیاد‬
‫نیروی دریایی ایاالت متحده در آن روز اف‪14-‬هایش را فقط با اسپارو و‬
‫سایدوایندر مسلح کرده بود (البته خلبانان ایرانی که قابلیت  های فونیکس‬
‫را به‌خوبی می  شناختند‪ ،‬عالقه  ای برای به چالش کشیدن آن نداشتند)‪.‬‬
‫به‌عالوه اف‪14-‬های نیروی دریایی ایاالت متحده برای رسیدن به منطقه  ای‬
‫که گروه چارلی عملیات می کرد مجبور بودند وارد حریم هوایی عمان‪ ،‬ایران‬
‫یا امارات متحده بشوند و ایاالت متحده قصد نداشت روابط خوب خود‬
‫با کشورهای عربی را به خطر اندازد‪ .‬در عین حال عملیات درون حریم‬
‫هوایی ایران به‌خاطر حضور جنگنده های ایرانی و موشک های زمین به هوای‬
‫دوربرد چینی اچ  کیو‪ 2-‬که بر اساس گزارش‌ها به منطقه اعزام شده بودند‬
‫و گفته می شد دارای توانایی های ضدجنگ الکترونیک نامعلومی هستند‪ ،‬یــک تصویــر نزدیــک از خراشــیدگی بــر روی اف‪ 4-‬متعلــق بــه پایــگاه‬
‫نهــم شــکاری کــه در اثــر دو موشــک اس ام‪/2-‬آر آی ام‪66-‬شــلیک شــده از‬ ‫بسیار خطرناک بود‪.‬‬
‫نــاو یــو اس اس وین رایــت بوجــود آمده انــد‪( .‬مجموعــه عکــس نویســندگان)‬

‫‪392‬‬
 ‫فصل ‪ :12‬مرحله ی نهم؛ آخرین نبرد هوایی‬

‫شد‪ .‬ناخدای سهند‪ ،‬فرمانده شاهرخ فر‪ ،‬که با چند دنده ی شکسته و جراحات‬
‫ترکش زنده ماند‪ ،‬مدعی شد که هواپیماهای ایاالت متحده بازماندگان را‬
‫هدف گرفتند و با توپ و راکت به قایق های نجات حمله کردند‪.‬‬
‫با وجود این نیروی دریایی ایران بدون توجه به نابودی سهند‪ ،‬به اعزام‬
‫کشتی های خود برای درگیری با ناوهای ایاالت متحده که درحقیقت نوعی‬
‫خودکشی بود‪ ،‬ادامه داد‪ .‬بنابر گفته ی دریادار دوم‪ ،‬زلر‪ ،4‬فرمانده ناوگروه‬
‫انترپرایز‪ ،‬به نظر می رسید ایرانی ها حتی نمی دانستند چه اتفاقی و در کجا‬
‫دارد رخ می دهد‪ .‬در ساعت ‪ ،1717‬سرانجام پاسناو سبالن از بندرعباس لنگر‬
‫کشید و به یو اس اس جک ویلیامز نزدیک شد و چندین موشک سی کیلر‬
‫به سمت ناو آمریکایی و دست کم یک موشک سی کت به سمت یک دسته‬
‫از ا ِی‪6-‬ای اینترودرها که برای بررسی نزدیک شده بودند‪ ،‬شلیک کرد‪ .‬اما‬
‫برخالف آنچه ناخدای سبالن‪ ،‬ناوسروان عبداهلل معنوی‪ ،‬مدعی شد‪ ،‬هیچ‬
‫موشکی به هدف نخورد (البته معنوی شلیک سی کیلر به سمت ویلیامز را‬
‫مطرح نکرد)‪ ،‬اما اینترودرها دور زدند و یکی از آنها با یک اسکیپر‪ 2‬پاسخ‬
‫داد‪ .‬موشک با دقتی مرگبار به موتورخانه‌ی سبالن خورد و تقریباً بالفاصله‬
‫منفجر شد‪ .‬سبالن فرو رفته در آتش و دود‪ ،‬بدون حرکت در دریا به جا‬
‫ماند‪ .‬برای پایان دادن به ماجرای این کشتی‪ ،‬هواپیماهای حاضر بر روی ناو‬
‫هواپیمابر یو اس اس انترپرایز به کمی وقت احتیاج داشتند تا سوخت گیری‬
‫کرده و مهمات دریافت کنند و در همین حین اجازه‌ی حمله را هم بگیرند‪.‬‬
‫تا آن لحظه‪ ،‬دو سکوی مهم نفتی‪ ،‬دو ناو جنگی بزرگ و یک ناو جنگی‬
‫کوچک تر و حداقل یک قایق تندروی ایران غرق شده یا به‌سختی آسیب‬
‫دیده بودند‪ .‬بدین ترتیب دریادار کرو و وزیر دفاع‪ ،‬کارلوچی‪ ،‬خواستار توقف‬
‫درگیری ها شدند‪ ،‬هرچند که دریادار لس ترجیح می داد سبالن را غرق کند‪.‬‬
‫‪3 - AGM-62BER/DL Walleye II‬‬
‫به همین خاطر با وجود آنکه یک ا ِی‪6-‬ای همچنان در حال پرواز بر روی‬
‫کشتی ایرانی بود و چهار ا ِی‪7-‬ای هم در راه رسیدن به آن بودند‪ ،‬اما حمله‬
‫لغو شد و عملیات آخوندک به پایان رسید‪.5‬‬
‫عملیات آخوندک فقط نمایش قدرت آتش و توانایی های نیروی‬
‫دریایی ایاالت متحده نبود‪ ،‬بلکه نشان داد نیرویی که خوب فرماندهی‬
‫شود و با تجهیرات مناسب تغذیه گردد و همچنین همراهی هواپیماهای‬
‫پیشرفته را دارا باشد‪ ،‬می تواند در آب های محصور هم به‌خوبی عمل کند‪.‬‬
‫یک موشک ضدکشتی سی  کیلر در جهت عمومی کشتی های ایاالت متحده‬
‫شلیک شد که حاصلی در بر نداشت‪ .‬این امر واکنش گسترده  تری را از‬
‫سوی ناوگروه هواپیمابر یو  اس  اس انترپرایز به همراه داشت‪ .‬بالفاصله چندین‬
‫اینترودر و کورسیر مسلح از روی ناو برخاستند و به سمت سهند پرواز‬
‫کردند‪ .‬دو اینترودر اول با دو اِی  جی  ام‪84-‬دی هارپون از فاصله‌ی امن‬
‫حمله کردند‪ .‬هر دو موشک به هدف خوردند و سهند را از کار انداختند و‬
‫آن را کام ًال بدون دفاع ساختند‪ .‬اما سهند پیش از آن هم بی  دفاع بود‪ ،‬زیرا‬
‫تجهیزات آن سال  ها بود که نوسازی نشده بودند و دارای مشکالت اساس‬
‫نگهداری بود‪ .‬دست کم یکی از دو رادار کنترل آتش آر  تی  ان‪10-‬ایکس‪ 1‬آن‬
‫کار نمی کرد و سهند حتی در هنگام حمله به نفتکش ها در خلیج فارس هم‬
‫از آن استفاده نمی کرد‪ .‬پرتابگرهای موشک آن هم ایراد داشتند‪ .‬با وجود این‬
‫ا ِی‪6  -‬ای  های دیگری هم به نبرد پیوستند و سهند را با چهار بمب هدایت‬
‫لیزری راکتی اِی     جی  ام‪123-‬ا ِی اسکیپر‪ 2 2‬هدف قرار دادند‪ .‬سرانجام شش‬
‫فروند (احتماالً هشت فروند) ا ِی‪7-‬ای کشتی را با بمب های هدایت تصویری‬
‫اِی جی ام ‪ 62-‬بی ای آر‪/‬دی ال وال آی‪ 32‬و چندین ام کِی‪ 82.‬و ام  کِی‪83.‬‬
‫درهم کوبیدند‪ .‬سهند غرق در آتش‪ ،‬درحالیکه سازه‌ی فوقانی و بدنه‌ی آن‬
‫از هم دریده شده بود‪ ،‬بر جای ماند‪ .‬بازماندگان قایق های نجات سالم را به‬
‫آب انداختند و کشتی را تخلیه کردند‪ .‬سهند چند ساعت بعد‪ ،‬پس از اینکه‬
‫آتش به انبار مهمات رسید و چندین انفجار مهیب درون آن رخ داد‪ ،‬غرق‬
‫‪1 - RTN-10X‬‬
‫‪2- AGM-123A Skipper II‬‬

‫‪4 - Zeller‬‬
‫‪ - 5‬اگر تالش بی شائبه ی گروه کنترل خسارت سبالن و دریای آرام و هوای خوب نبود‪ ،‬سبالن‬
‫هرگز نمی توانست یدک کش شده به بندرعباس بازگردد‪ ،‬چراکه بخش عقبی و پاشنه ی ناو تا‬
‫حدی به زیر آب فرو رفته بودند‪ .‬با وجود این ظاهرا ً حمله به سبالن آخرین عملیات آن روز نبود‪.‬‬
‫گزارش‌هایی وجود دارد که پس از آن پنج موشک کرم ابریشم به سمت یو اس اس ویلیامز که در‬
‫ورودی غربی تنگه‌ی هرمز قرار داشت‪ ،‬شلیک شدند‪ .‬ویلیامز که در آن زمان در برد مواضع کرم‬
‫ابریشم ایران قرار داشت‪ ،‬مانور گریز انجام داد و چف رها کرد و بدین ترتیب تمام موشک ها به‬ ‫ســهند کــه چندبــار بــه شــدت هــدف هواپیماهــای نیــروی دریایــی ایــاالت متحــده‬
‫خطا رفتند‪ .‬از آنجایی که ایاالت متحده قب ًال اعالم کرده بود چنانچه ایران از این موشک ها علیه‬
‫کشتی هایش استفاده کند‪ ،‬به مواضع موشکی حمله خواهد کرد‪ ،‬ممکن است موضوع را برای‬ ‫قــرار گرفــت‪ ،‬غــرق در شــعله های آتــش رهــا شــد‪ .‬بــه برجــک تــوپ ‪ 114‬میلیمتری‬
‫جلــو کــه از جایــش کنــده شــده اســت توجــه کنیــد‪( .‬وزارت دفــاع ایــاالت متحده)‬
‫اجتناب از تشدید درگیری رسانه ای نکرده باشد‪.‬‬

‫‪393‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫یک اِی‪6-‬ای از گردان پروازی مارمولک های سبز؛ اینترودرها در جریان عملیات‬ ‫ناو سهند در حال گشت زنی در خلیج فارس در اواخر ‪.)1366( 1987‬‬
‫آخوندک ضربات سختی به واحدهای دریایی ایران وارد آوردند‪.‬‬ ‫(وزارت دفاع ایاالت متحده)‬
‫(انجمن یو اس اس انترپرایز)‬

‫آخوندک با حمله‌ی عراق به فاو مرتبط بوده باشد‪ .‬چندین گزارش تأیید‬ ‫سرمایه گذاری نیروی دریایی بر روی فناوری های نوین باالخره پاسخ داد‪.‬‬
‫نشده در مطبوعات عنوان کردند که در جریان عملیات ایاالت متحده علیه‬ ‫عملیات هوایی در آن روز بسیار فشرده بود و طبق گزارش‌ها‪ ،‬هواپیماهای‬
‫نیروی دریایی ایران‪ ،‬خدمه‌ی برخی هواپیماها برای عملیات علیه چندین‬ ‫تهاجمی و جنگنده های ناوهواپیمابر انترپرایز به‌ترتیب صدوشصت و هشتاد‬
‫بندر ایرانی و همچنین مواضع کرم ابریشم در تنگه‌ی هرمز و فاو توجیه شده‬ ‫مأموریت انجام دادند که برای حمله به تعدادی قایق تندرو و دو ناو‬
‫بودند‪ .‬همانطور که قب ًال ذکر گردید‪ ،‬عراقی ها علیرغم حمله ی بسیار سریع‪،‬‬ ‫زیاد به نظر می رسد‪ .‬این آمار بدان معنا است که هر ا ِی‪7-‬ای‪ ،‬ا ِی‪6-‬ای‪،‬‬
‫نتوانستند در فاو هیچ موشک کرم ابریشمی از ایرانی ها به غنیمت بگیرند‪.‬‬ ‫ای  ا ِی‪6 -‬بی‪ ،‬ای‪2-‬سی و اف‪ 14-‬موجود بر روی انترپرایز دست کم دو‬
‫جالب آنکه ایرانی ها اصرار می ورزیدند‪ ،‬هشت هلیکوپتر رزمی آمریکایی که‬ ‫یا احتماالً سه مأموریت در آن روز انجام داده است‪ .‬با وجود این‪ ،‬نتایج‬
‫در نزدیکی جزیره‌ی بوبیان کویت عملیات می کردند‪ ،‬در شب ‪ 17‬آوریل‬ ‫آخوندک بسیار روشن بود‪ .‬درحالیکه ایاالت متحده به احتمال زیاد یک‬
‫(‪ 28‬فروردین) به نیروهای ایرانی در جنوب فاو حمله کرده اند‪ .1‬بر اساس‬ ‫ا ِی اچ‪1-‬تی و خدمه اش را از دست داد‪ ،‬ایرانی ها پنجاه‌وپنج شهید و نزدیک‬
‫گزارش‌های ایران‪ ،‬در یکی از درگیری ها به سمت هلیکوپترهای ایاالت‬ ‫به صد مجروح دادند‪ ،‬یکی از ناوهایشان غرق شد و یکی دیگر هم به‌شدت‬
‫متحده شلیک شد و آنها مجبور به ترک محل شدند‪ .‬می توان گفت که‬ ‫آسیب دید و تا سال ها از خدمت خارج گردید‪ .‬همچنین جوشن همراه با‬
‫هلیکوپترهای آمریکایی در آن زمان در نزدیکی شبه‌جزیره‌ی فاو عملیات‬ ‫بسیاری از خدمه‌ی با تجربه اش و دست کم یک قایق تندرو از دست رفتند‪.‬‬
‫می کردند و به‌طور قطع می دانیم که هلیکوپترها و هواپیماهای عراقی‬ ‫واکنش ایران همچنان تا حدی تعجب برانگیز بود‪ ،‬عمدتاً به این دلیل که‬
‫اجازه‌ی استفاده از حریم هوایی کویت را داشتند‪ ،‬با وجود این معلوم نیست‬ ‫نیروی دریایی ایران کاری انجام داد که قب ًال هرگز نکرده بود و تالش کرد با‬
‫آیا کویت به‌راستی به ایاالت متحده اجازه‌ی استقرار واحدهای رزمی در‬ ‫نیروهای آمریکایی در خلیج فارس درگیر شود‪ .‬اما ماهیت جنگ های دریایی‬
‫خاک خود را داده و یا از خطر تالفی ایران در صورت حمله‌ی آمریکا از‬ ‫جدید که در آنها قدرت هوایی غالب است‪ ،‬تلفات سنگینی در ازای هیچ به‬
‫قلمروش ترسیده بود‪ .‬تنها امر قطعی این است که عملیات آخوندک نشانه‌ی‬ ‫ایران وارد آورد‪ ،‬درحالیکه طرح ریزی‪ ،‬ساختار فرماندهی‪ ،‬هماهنگی عناصر‬
‫مبرهنی از دخالت مستقیم ایاالت متحده در مراحل نهایی جنگ خلیج‬ ‫سطحی و هوایی‪ ،‬پشتیبانی اطالعاتی‪ ،‬ارتباطات و قانون درگیری جدید‬
‫فارس و به نفع عراق بود‪ .‬در نتیجه‌ی این عملیات‪ ،‬ایاالت متحده دخالت‬ ‫ایاالت متحده همگی در کنار هم کاری بی نقص ارائه دادند‪.‬‬
‫خود را حتی بیشتر کرد و در ‪ 29‬آوریل (‪ 9‬اردیبهشت) قانون درگیری‬
‫توکلنا الی اهلل‬
‫با توجه به سطح همکاری بین بخش های مختلف اطالعاتی و نظامی ‪ - 1‬ایرانی ها عنوان کردند‪ ،‬ایستگاه های شنودشان گفت‌وگوهای خدمه‌ی هلیکوپترها را ضبط‬
‫ایاالت متحده با عراقی ها‪ ،‬احتمال زیادی وجود دارد که زمان بندی عملیات کرده اند و آنها قطعاً عراقی نبودند‪ ،‬هرچند نتوانستند تشخیص بدهند که آیا خدمه‌ی هلیکوپترها‬
‫انگلیسی صحبت می کنند یا نه‪.‬‬

‫‪394‬‬
 ‫فصل ‪ :12‬مرحله ی نهم؛ آخرین نبرد هوایی‬
‫را به روزرسانی می کردند‪ ،‬شاهد بازگشت یک سوخو‪22-‬ام‪3-‬کِی شدیدا ً‬
‫آسیب دیده به پایگاه هوایی خلیب اللوکایس بودند‪ .‬کارکنان پایگاه که‬
‫در آن زمان دست کم یک اسکادران سوخو‪ 22-‬در آن مستقر بود‪ ،‬در اوج‬
‫آمادگی به سر می بردند و گاهی در یک روز ترتیب بیش از پنجاه پرواز‬
‫رزمی را می دادند‪ .‬در این روز هشت فروند سوخو‪22-‬ام‪3-‬کِی موظف شدند‬
‫به مواضع ایرانیان در جنوب بصره حمله کنند‪ ،‬اما کمی قبل از رسیدن به‬
‫جبهه‪ ،‬توسط بیش از ده فروند جنگنده‪-‬بمب افکن اف‪ 4-‬رهگیری شدند‬
‫و نبرد هوایی سهمگینی در آسمان درگرفت‪ ،‬که البته هیچ یک از طرفین‬
‫درگیری طرفی از آن بر نبستند‪ .‬با این‌حال بعد از گردش های تند فراوان‪،‬‬
‫یک از فانتوم ها مسیر گردش یک سوخو را قطع کرده و سمت چپ آن را‬
‫با شلیک توپ ‪ 20‬میلیمتری ام‪61-‬ا ِی ولکان سوراخ سوراخ کرد‪ .‬خلبان‬
‫عراقی بالفاصله صحنه‌ی درگیری را ترک کرد و به سمت خلیب اللوکایس‬
‫بازگشت‪ .‬او توانست فرود بیاید‪ ،‬اما انتهای باند را رد کرد و ارابه‌ی فرود‬
‫ســرنگون شــد‪ .‬خلبــان هواپیمــا‪ ،‬ســروان خزعــل اســماعیل مجیــد القطــان‪،‬‬
‫هواپیما شکست‪ .‬هواپیمای آسیب دیده بالفاصله آتش گرفت‪ ،‬ولی گروه های‬
‫آتش نشانی سریعاً خود را به محل حادثه رساندند و آتش را خاموش کردند‬
‫و توانستند خلبان را با آسیب های جزئی از کابین بیرون بیاورند‪ ،‬اما هواپیما‬
‫به‌طور کامل نابود شد‪.1‬‬
‫عملیات توکلنا الی اهلل در صبح ‪ 25‬می (‪ 4‬خرداد) با گلوله باران سنگین‬
‫توپخانه و حمالت هوایی و باز هم با ترکیبی از مهمات عادی و شیمیایی آغاز‬
‫شد‪ .‬عالوه بر مهمات فوق الذکر از راکت اندازهای آستروس‪ 2‬برای شلیک‬
‫راکت های حاوی مهمات خوشه ای با برد بیش از ‪ 35‬مایل دریایی (‪65‬‬
‫کیلومتر) علیه عقبه‌ی خطوط ایران استفاده گردید‪ .‬راکت های آستروس‬
‫‪ 500‬پا (‪ 150‬متر) باالی زمین منفجر می شدند و دویست بمبچه را بر‬
‫منطقه‌ی هدف می ریختند‪ .‬حمله ی اولیه حفره‌ی پهنی در خطوط ایران‬
‫به‌وجود آورد و سپس زرهی گارد ریاست جمهوری وارد عمل شد و به‌سرعت‬
‫کوت سواری و بوبیان را در تقریباً ‪ 25‬مایل دریایی (‪ 47‬کیلومتری) شمال‬
‫شرق بصره تصرف کرد‪ .‬شلمچه در عرض هشت ساعت با به‌کارگیری ترکیبی‬
‫از تسلیحات و غافلگیر ساختن ایرانیان با این نمایش قدرت سقوط کرد‪.‬‬
‫نیروهای عراقی حتی توانستند از مرز عبور کنند و وارد ایران شوند‪ ،‬هرچند‬
‫لشگر مکانیزه‌ی توکلنای گارد ریاست جمهوری با مقاومت سرسختانه‌ی‬
‫ایرانی ها مواجه شد و خسارات سنگینی متحمل گردید‪ .‬این تغییر جدید‬
‫و بی سابقه در روند حوادث حتی آمریکایی ها را نیز نگران کرد‪ ،‬به همین‬
‫خاطر آنها تصمیم گرفتند با سرعت بخشیدن به تالش هایشان برای اجرای‬
‫قطعنامه‌ی ‪ 598‬شورای امنیت سازمان ملل متحد‪ ،‬جلو پیروزی عراق را‬
‫بگیرند‪.‬‬
‫در جریان این عملیات‪ ،‬نیروی هوایی عراق برای اولین بار از‬
‫سوخو‪ِ 25 -‬کی ها در مقیاس گسترده استفاده کرد‪ .‬این هواپیما در‬
‫عملیات های قبلی زیاد دیده نشده بود‪ ،‬ولی این‌بار دو اسکادران از آنها عازم‬
‫اردیبهشت)‪ ،‬گروهی از تکنسین های لهستانی که سیستم های رادار عراق ‪ - 1‬خلبان عراقی علیرغم از دست دادن هواپیمایش مدال قهرمانی عراق را دریافت کرد‪.‬‬
‫‪395‬‬
‫الشــه ی یــک میــراژ اف‪ 1.‬کــه در ‪ 4‬مــه ‪ 14( 1988‬اردیبهشــت ‪)1367‬‬
‫بعــد از حملــه بــه پاالیشــگاه نفــت‪ ،‬در نزدیکــی شــیراز توســط هــاوک‬
‫اســیر شــد‪ .‬ادعــا شــد دو میــراژ دیگــر در همــان روز ســرنگون شــده اند‪،‬‬
‫امــا عــراق فقــط یکــی را پذیرفــت‪( .‬مجموعــه عکــس نویســندگان)‬
‫جدیدی به نیروهای آمریکا در منطقه ابالغ گردید و به آنها اجازه داده شد‬
‫درصورت درخواست کمک‪ ،‬از کشتی های بی طرفی که مورد حمله قرار‬
‫می گیرند‪ ،‬دفاع کنند؛ امری که پنتاگون می گفت قب ًال قادر به انجام آن نبود‪.‬‬
‫افزایش حضور و فعالیت نیروهای ایاالت متحده در خلیج فارس و‬
‫شرکت آنها در عملیات های رزمی‪ ،‬فشار زیادی به ارتش تحلیل رفته ایران‬
‫وارد آورد‪ .‬طرح های احتمالی جدید شامل پشتیبانی نیروی هوایی ایران (با‬
‫اف‪4-‬ای های مسلح به ماوریک)‪ ،‬تأمین پوشش باال سری برای شناورهای‬
‫مشغول مین ریزی در تنگه‌ی هرمز و ایجاد اختالل در رفت‌وآمد دریایی‬
‫بود‪ .‬به منظور بسیج بهتر اقالم موجود در سپاه پاسداران‪ ،‬نیروی هوایی‬
‫و اقالم باقیمانده برای نیروی دریایی ایران‪ ،‬در ‪ 21‬می (‪ 31‬اردیبهشت)‪،‬‬
‫مانور ذوالفقار برگزار گردید و در جریان آن دفاع دربرابر حمله‌ی ایاالت‬
‫متحده از دریا آموزش داده شد‪ .‬با وجود این عراقی ها از اشتغال ایران به‬
‫حوادث خلیج فارس استفاده کردند و مهم ترین عملیات خود تا آن زمان‬
‫به نام توکلنا الی اهلل را در منطقه‌ی شلمچه به اجرا درآوردند‪ .‬این عملیات‪،‬‬
‫حمله ای گسترده باز هم شامل لشگرهای زرهی و مکانیزه‌ی گارد ریاست‬
‫جمهوری و سپاه سوم و هفتم ارتش عراق بود که موظف شده بودند به‬
‫عمق خطوط ایران در شلمچه حمله کنند و مراکز تجمع نیرو در آنجا را‬
‫از بین ببرند و همچنین توجه نیروی هوایی ایران را از بقیه‌ی جبهه به آن‬
‫نقطه معطوف سازند‪ .‬در ماه می ‪( 1988‬اردیبهشت ‪ )1367‬نیروی هوایی‬
‫ایران عملیات های خود را بر روی جبهه شدت بخشیده و با انجام مداوم‬
‫مأموریت های پشتیبانی هوایی نزدیک و بازدارندگی هوایی میدان نبرد‪،‬‬
‫کار نیروی هوایی عراق را مختل کرده بود‪ .‬به‌عنوان مثال در ‪ 8‬می (‪18‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬
‫‪ 214‬متعلق به لشگر شصت و چهارم ارومیه با حمایت هشت کبرا به‌طور‬
‫مداوم مأموریت های تدارکاتی در عمق خاک عراق انجام می دادند‪ .‬یک کبرا‬
‫در شبیخون دو میل‪ 25 -‬در ‪ 22‬می ‪ 1( 1988‬خرداد ‪ )1367‬سرنگون‬
‫شد و سه فروند بل ‪ 214‬هم احتماالً توسط میل‪25-‬ها در ‪ 23‬و ‪ 25‬می‬
‫(‪ 2‬و ‪ 4‬خرداد) از بین رفتند‪ .‬خلبانان عراقی بعد از انجام مأموریت شان‪،‬‬
‫گزارش کردند که چندین بار توسط ا ِی دبلیو جی‪ 9-‬شناسایی شدند‪ ،‬اما از‬
‫طرف اف‪ 14-‬به آنها شلیک نشد‪ .‬هلیکوپترهای هوانیروز علیرغم تلفات‪ ،‬به‬
‫عملیات های فشرده ی خود ادامه دادند و تعدادی از خودروهای زرهی متعلق‬
‫به یک تیپ گارد ریاست جمهوری را با موشک هوا به زمین ماوریک از بین‬
‫بردند و یک میل‪ 8-‬را هم با توپ ‪ 20‬میلیمتری ساقط کردند‪ .‬با این حال‬
‫هوانیروز همچنان تلفات می داد‪ .‬عمده‌ی این تلفات بل ‪ 214‬بودند که در ‪30‬‬
‫می و ‪ 4 ،3‬و ‪ 9‬ژوئن (‪ 14 ،13 ،9‬و ‪ 19‬خرداد) توسط میل‪25-‬های عراقی‬
‫شکار شدند‪ .‬به‌عالوه نیروی هوایی عراق مدعی شد در حمله ای به تاریخ ‪13‬‬
‫ژوئن (‪ 23‬خرداد) به پایگاه هوایی امیدیه‪ ،‬پنج هلیکوپتر را بر روی زمین‬
‫از بین برده است‪ .2‬در آن زمان نیروی هوایی و سازمان هلیکوپتری ارتش‬
‫عراق آنقدر به دستاوردهای خود می نازیدند که مقامات عراقی حتی برخی‬
‫تصاویر دوربین اسلحه‌ی هواپیماها را در اخبار تلویزیون پخش می کردند‪ .‬با‬
‫این حال این دو نیرو همچنان احساس می کردند به دلیل موفقیت موشک‬
‫الحسین در حمله به تهران توسط افکار عمومی نادیده گرفته شده اند‪.‬‬
‫در اوایل ژوئن (خرداد) ارتش و سپاه پاسداران که اکنون زیر فرمان‬
‫مستقیم حجت االسالم رفسنجانی قرار داشتند‪ ،‬شروع به سازماندهی مجدد‬
‫واحدهای آسیب دیده ی خود در خوزستان کردند‪ .‬بسیاری از این واحدها‬
‫درنتیجه‌ی حمالت سنگین عراق که منجر به تصرف دهلران‪ ،‬بسته شدن‬
‫جاده‌ی دزفول و اسیر شدن تعداد زیادی از افراد و به غنیمت رفتن مقادیر‬
‫غیرقابل تصوری تجهیزات و تسلیحات شده بود‪ ،‬از هم پاشیده بودند‪ .‬اگرچه‬
‫تقریباً همه‌ی افسران و سربازان ارتش تا آن لحظه فهمیده بودند که جنگ‬
‫را باخته اند‪ ،‬اما رفسنجانی دستور داد عملیاتی علیه نیروهای سپاه سوم‬
‫عراق در منطقه‌ی شلمچه طرح ریزی شود‪ .‬نیروی هوایی ایران باید با‬
‫حمله از پایگاه چهارم شکاری این عملیات را پشتیبانی می کرد‪ ،‬اما بعد‬
‫از عملیات های فشرده در دو ماه گذشته‪ ،‬گردان چهل و یکم شکاری تنها‬
‫شش اف‪4-‬ای‪ ،‬یک اف‪4-‬دی‪ ،‬نه اف‪5-‬ای و دو اف‪5-‬اف عملیاتی داشت‪.‬‬
‫این تعداد هواپیما مشخصاً کافی نبودند و به همین خاطر در اقدامی که‬
‫فقط می توان آن را نمایشی توصیف کرد‪ ،‬واحدهای محلی با دو اف‪5-‬ا ِی که‬
‫به‌خاطر برد کم به اهواز اعزام شدند‪ ،‬تقویت گردیدند‪ .‬به‌عالوه بنا شد دو یا‬
‫سه فروند اف‪ 14-‬از اصفهان درصورت ممکن به آنها کمک کنند و به وظایف‬
‫دیگری مأمور نشوند‪.‬‬
‫عملیاتی که برای آن سی‌هزار نیرو باشتاب جابه‌جا شدند‪ ،‬در صبح‬
‫دو طرف به‌طور گسترده از هلیکوپترها استفاده کردند‪ .‬هلیکوپترهای بل‬
‫‪« - 2‬در ‪ 13‬ژوئن ‪ 1988‬جنگنده های عراقی پنج هلیکوپتر پارک شده در پایگاه هوایی امیدیه‬
‫را از بین بردند‪ »...‬نیروهای عراقی حمله‌ی جدید دشمن را درهم شکستند‪ ،‬بغداد آبزرور‪14 ،‬‬
‫ژوئن ‪ ،1988‬ص‪1 .‬‬
‫تصویــر ثابــت شــده از یــک فیلــم کــه یــک میــل‪ 8-‬عراقــی را در حــال‬
‫حملــه بــه مواضــع خــط مقــدم ایــران در نزدیکــی بصــره در مــه ‪1988‬‬
‫(اردیبهشــت ‪ )1367‬نشــان می دهــد‪( .‬مجموعــه عکــس نویســندگان)‬
‫میدان نبرد شدند‪ .‬سوخو‪25-‬کِی به‌خاطر قدرت آتش سنگینی که داشت‪،‬‬
‫دشمن مخوفی برای نیروهای ایران بود‪ .‬با وجود این به دلیل سرعت باال در‬
‫ارتفاع کم‪ ،‬برای خلبانان ایرانی هم حریف سرسختی به حساب می آمد‪ .‬در‬
‫یک مورد‪ ،‬دو سوخو‪25-‬کِی توسط یک اف‪4-‬ای به خلبانی سروان فتاحی‬
‫رهگیری شدند‪ .1‬فانتوم سوخوها را در حین بازگشت تا ‪ 28‬مایل دریای (‪50‬‬
‫کیلومتری) بصره تعقیب کرد و دست کم یک سایدوایندر در جریان این‬
‫تعقیب شلیک کرد که توسط پرتابه های آتشین منحرف شدند و پس از آن‬
‫دو میراژ اف‪1.‬ای کیو از راه رسیدند‪ .‬سروان فتاحی از چنگ هر دو گریخت‬
‫اما تا بازگشت به ایران تعقیب شد‪ .‬چند روز بعد میراژ اف‪1.‬ای  کیو‪6-‬های‬
‫عراقی در نبرد با تامکت های اسکادران هشتاد و یکم شکاری موفق تر بودند‬
‫و از موشک های جدید سوپر‪530‬دی و یک تاکتیک بی نقص «ضد اف‪»14-‬‬
‫همزمان با هم استفاده کردند‪ .‬سروان علی صباح ملقب به «ببر عراق» که‬
‫یکی از باتجربه ترین خلبانان میراژ بود و به‌خاطر دست کم سه شکار تأیید‬
‫شده و دو شکار محتمل معروف بود‪ ،‬مدعی نابود کردن یک اف‪ 14-‬تامکت‬
‫در نبرد هوایی بر فراز خلیج فارس شد‪.‬‬
‫داشتن نگهداشتن است‬
‫همزمان با نبردها در شلمچه‪ ،‬درگیری های سختی هم در امتداد‬
‫جبهه ی سپاه یکم ارتش عراق در جریان بود‪ .‬این سپاه برای بازسازی‬
‫ضربات سنگینی که در ماه فوریه (بهمن) تحمل کرده بود‪ ،‬در نقش‬
‫ضدشورش در کردستان عملیات می کرد‪ .‬در طول نبردهای این منطقه هر‬
‫‪ - 1‬سروان فتاحی ابتدا خلبان هوانیروز بود که بعدا ً در طول جنگ با عراق شرایط و صالحیت‬
‫پرواز با فانتوم را به‌دست آورد (بعید به نظر می رسد‪ .‬م)‪.‬‬
‫‪396‬‬
 ‫فصل ‪ :12‬مرحله ی نهم؛ آخرین نبرد هوایی‬

‫نیروی هوایی و هوانیروز در آن نزدیکی‪ ،‬خطوط تدارکاتی و زاغه های مهمات‬ ‫‪ 14‬ژوئن (‪ 24‬خرداد) آغاز گردید‪ .‬با این حال شانس پیروزی این عملیات‬
‫تکمیل شد‪ .‬در رأس همه‌ی اینها‪ ،‬تعداد چشمگیر صدوسی مأموریت برتری‬ ‫چندان زیاد نبود‪ ،‬چراکه نه‌تنها ایرانی ها باید با حدود چهل هزار سرباز‬
‫هوایی قرار داشت‪ .‬هلیکوپترهای عراقی هم چهارصد پرواز انجام دادند‪.‬‬ ‫جنگ آزموده عراقی با روحیه ی بسیار باال مواجه می شدند‪ ،‬بلکه از همان‬
‫نیروی هوایی ایران نمی توانست با این نیروی برتر برابری کند‪ .‬این نیرو فقط‬ ‫شروع کار معلوم شد که عراقی ها پیشاپیش از نیات ایران آگاهی یافته‬
‫حدود هشتاد حمله به زمین انجام داد و ترجیح می داد هواپیماهایش را در‬ ‫بودند‪ .‬بنابراین وقتی در صبح عملیات اولین موج متشکل از چهار اف‪5-‬ای‬
‫آشیانه های تقویت‌شده نگه دارد و حتی حمالت عراقی ها به پایگاه هایش را‬ ‫و یک اف‪4-‬دی (همگی مسلح به بمب و به فرماندهی سروان مهدی) که‬
‫نیز تحمل کند‪ .‬فعالیت و اثربخشی عملیات هوایی عراق در این دوره در طی‬ ‫از نزدیک با سه اف‪4-‬ای مسلح به اسپارو و سایدوایندر به فرماندهی سروان‬
‫هشت سال جنگ بی نظیر بود و گزافه نیست اگر بگوییم این حجم فعالیت‬ ‫سوالری همراهی می شدند‪ ،‬حمله را آغاز کردند‪ ،‬نیروی هوایی عراق آماده‬
‫بسیاری را در نیروی هوایی ایران شگفت زده کرده بود‪.‬‬ ‫بود و دسته‌ی تهاجمی درست به میان سه دسته‌ی متشکل از حدود هفتاد‬
‫عراق قلمرو از دست‌رفته‌ی خود در شمال را طی ماه های ژوئن و‬ ‫جنگنده‌ی عراقی که پشت جبهه منتظر آنها بودند‪ ،‬رفت‪ .‬تحت این شرایط نه‬
‫جوالی (خرداد و تیر) پس گرفت و هرگونه مقاومتی را درهم شکست‪ .‬ارتش‬ ‫تجهیزات الکترونیک هوابرد بهتر‪ ،‬نه تجربه‌ی باال و نه مهارت بیشتر خلبانان‬
‫و سپاه ایران در اثر این پیشروی های سریع عراق از هم گسیختند و حتی‬ ‫ایرانی در نبرد هوا به هوا‪ ،‬کاری از پیش نمی بردند‪ .‬به‌محض اینکه تایگرها‬
‫قرارگاه لشگری ارتش ایران و قرارگاه منطقه ای آن در جنوب واقع در عین‬ ‫از روی جبهه گذشتند و شروع به هدف گیری واحدهای عراقی کردند‪ ،‬تعداد‬
‫خوش به‌راحتی به اشغال واحدهای عراقی درآمد‪.‬‬ ‫زیادی مواضع موشکی زمین به هوا شلیک کردند‪ .‬دو اف‪ 5-‬سرنگون شدند‬
‫و خلبانان آنها به شهادت رسیدند‪ .‬سپس میگ ها از راه رسیدند‪ .‬در نبردی‬
‫که رخ داد‪ ،‬سروان سوالری تمام تالش خود را کرد تا دیگر اعضای دسته اش‬
‫از مهلکه بگریزند و در همان حال از پایگاه چهارم شکاری درخواست کمک‬
‫می کرد‪ .‬اما میگ‪23-‬های عراقی خیلی زود همه ی جوانب دسته‌ی ایرانی را‬
‫اشغال کردند‪ .‬سروان سوالری که به‌طور مداوم برای گریز از دست موشک ها‬
‫مانورهای شدیدی اجرا می کرد‪ ،‬توانست یک میگ‪ 23-‬را سرنگون کند‪ ،‬اما‬
‫پس از آن او و هواپیمای همراهش به خلبانی ستوان خسروداد توسط دیگر‬
‫هواپیماها هدف قرار گرفتند‪ .‬تنها چهار هواپیمای ایرانی به پایگاه هوایی‬
‫وحدتی بازگشتند (دو فروند از آنها توسط موشک های زمین به هوا و هوا به‬
‫هوا به‌سختی آسیب دیده بودند) و خدمه‌ی آنها احساسی شبیه به سربازان‬
‫فرانسوی بعد از جنگ واترلو داشتند‪ .‬تعجبی نیست که موج دوم هیچگاه‬
‫پرواز نکرد و بسیاری از خلبانان سابق ایران این عملیات را «آخرین هورای‪»1‬‬
‫خود می دانند‪.‬‬
‫بر روی زمین‪ ،‬ابتدا ایرانی ها توانستند ‪ 5‬مایل دریایی (‪ 9‬کیلومتر)‬
‫درون مواضع عراق پیشروی کنند‪ .‬اما برخالف دفعات قبل آنها هیچ تالشی‬
‫برای حفظ موقعیت نکردند‪ .‬با از دست دادن سه هزار نیرو در جریان عبور‬
‫از میدان‌های مین و خطوط دفاعی متعدد عراق‪ ،‬آنها شروع به عقب نشینی‬
‫کردند و در راه بیرون آمدن از عراق هزار نیروی دیگر هم از دست دادند‪.‬‬
‫تا این زمان ارتش عراق و گارد ریاست جمهوری درگیر دور دیگری‬
‫یــک هلیکوپتــر اِی اچ‪ِ 1-‬جــی کبــرای ایرانــی کــه توســط صنایــع هلیکوپتــری‬ ‫از حمالت شده بودند که هدف شان نابودی مراکز تجمع ارتش و سپاه‬
‫ایــران بــه موشــک هدایــت تصویــری ماوریــک مجهــز گردیــد‪ .‬خلبانــی کــه‬ ‫پاسداران بود‪ .‬حال نیروی هوایی عراق هم علیه ایرانی ها وارد کارزار شد‪.‬‬
‫در عکــس مشــاهده می شــود‪ ،‬ســرگرد محمدرضــا نمکــی اســت کــه در ‪25‬‬ ‫در سه روز پیایند‪ ،‬جنگنده‪-‬بمب افکن های عراق فقط در آن منطقه سیصد‬
‫ژوئــن ‪ 4( 1988‬تیــر ‪ )1367‬پــس از ســرنگون شــدن هلیکوپتــرش در منطقــه‬ ‫حمله به زمین انجام دادند‪ .‬این حمالت با دویست‌وپنجاه حمله به پایگاه های‬
‫کوشــک بــه شــهادت رســید‪ .‬در ایــن روز هــم نیــروی هوایــی و هــم هوانیــروز‬
‫ایــران در مناطــق کوشــک و مجنــون فعــال بودنــد و بیهــوده کوشــیدند مانــع از‬
‫‪ - 1‬در زبان انگلیسی این اصطالح به معنی آخرین تالش یا حضور به ویژه در پایان کاری‬
‫بازپــس گیــری جزایــر توســط عــراق شــوند‪( .‬مجموعــه عکــس نویســندگان)‬
‫می باشد‪ .‬م‬

‫‪397‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬
‫راهبردی خاک عراق که همچنان در اختیارش بود (جزایر مجنون) مستقر‬
‫سازد‪ .‬ایران همچنان مجنون شمالی و بخش شمالی مجنون جنوبی را تحت‬
‫کنترل خود داشت‪ .‬با این حال این تمهیدات نتوانست دربرابر هجوم نیروهای‬
‫گارد ریاست جمهوری که باز هم از پشتیبانی سنگین هوایی برخوردار بودند‪،‬‬
‫ممانعت به عمل آورد‪ .‬این‌بار اما بمباران شیمیایی تنها به نواحی جانبی‬
‫جبهه ی ایران که تا هویزه گسترش داشت محدود گردید و با هلی برن‬
‫نیروها و تجهیزات در سپیده دم ‪ 25‬ژوئن (‪ 4‬تیر) بر روی جاده‌ی همت با‬
‫استفاده از بیش از سی فروند هلیکوپتر میل‪ 8-‬توأم شد‪ .‬مسیرهای تدارکاتی‬
‫ایران به‌طور مؤثر توسط حمالت برق آسا قطع شد و ایرانیان حاضر در جزایر‬
‫خیلی سریع در محاصره‌ی نیروهای عراقی قرار گرفتند‪ .‬تا ظهر هر دو بخش‬
‫مجنون آزاد شد‪ .‬به‌طور مستمر از هلیکوپترهای عراقی برای ریختن آتش‬
‫تصویــر ثابــت شــده از یــک فیلــم‪ ،‬یکــی از دو ســوخو‪ 25-‬عراقــی را نشــان‬
‫پشتیبانی و انتقال نیروها و تجهیزات به پشت خطوط دشمن و هدایت‬
‫واحدهای زرهی به سمت اهداف شان استفاده گردید‪ .‬با تصرف مجنون‪ ،‬عراق‬
‫تقریباً کار آزادسازی خاکش از اشغال ایرانیان را تکمیل کرد‪ .‬صدام حسین از‬
‫پیروزی خود مطمئن بود و در همان زمان ایاالت متحده را متهم کرد قبل از‬
‫حمله به مجنون تصاویر جابه‌جایی واحدهای عراقی را در اختیار ایران قرار‬
‫داده است‪ .‬این مسأله شروع دوره ای از روابط سرد بین دو کشور بود‪ .‬که با‬
‫حمله‌ی عراق به کویت در سال ‪ )1369( 1990‬به اوج خود رسید‪.‬‬
‫آخرین حمله‌ی عراق در این دوره در ‪ 30‬ژوئن (‪ 9‬تیر) با حمله‌ی‬
‫سپاه یکم به شهرک کردنشین ماووت آغاز گردید‪ .‬مثل همیشه این‌بار هم‬
‫غیرنظامیان تاوان سنگین این حمالت را پس دادند‪.‬‬
‫ایران اکنون در آستانه ی شکست کامل بود و درنتیجه تصمیم گرفت‬
‫نیروهایش را از تمام بخش های تصرف شده ی عراق خارج کند‪ .‬بنابراین‬
‫ایران از ترس پیروزی های بیشتر عراق و شکست کامل‪ ،‬رسماً قطعنامه‌ی‬
‫‪ 598‬را در ‪ 18‬جوالی (‪ 27‬تیر) به‌عنوان تنها راه برای پایان دادن به هشت‬
‫سال جنگ با عراق پذیرفت‪ .‬اما صدام حسین اوضاع را چنان بر وفق مراد‬
‫می دید که نمی خواست درگیری پایان یابد و به همین خاطر به نیروهایش‬
‫دستور داد با تمام توان به عمق خاک ایران بتازند‪ .‬به شکلی ناباورانه عراقی ها‬
‫به جاده‌ی اهواز‪-‬خرمشهر رسیدند و کوشیدند برای اولین بار در شش سال‬
‫گذشته اهواز و خرمشهر را محاصره کنند‪ .‬کمتر از بیست و چهار ساعت‬
‫بعد‪ ،‬نیروی هوایی عراق برای بار نهم به نیروگاه هسته ای بوشهر و همچنین‬
‫مجتمع پتروشیمی رازی در بندر امام خمینی حمله کرد‪ .‬بر اساس گزارش‌ها‬
‫خسارات و تلفات گسترده بودند‪ ،‬اما نیروی هوایی ایران این‌بار قصد نداشت‬
‫بگذارد عراقی ها جان سالم به‌در ببرند و در جریان نبرد هوایی دو هواپیمای‬
‫عراقی توسط موشک های هوا به هوا بر فراز بوشهر و ماهشهر سرنگون شدند‪.‬‬
‫سومی هم به‌وسیله‌ی هاوک به زیر کشیده شد‪.‬‬
‫بعد از یک بهت اولیه‪ ،‬ضدحمالت ایران سرانجام آغاز شد و عراقی ها‬
‫را به عقب راند‪ .‬عراق در ‪ 23‬جوالی (‪ 1‬مرداد) زیر فشار پنجاه و یک‬
‫پرواز پشتیبانی هوایی نزدیک و بازدارنده‌ی نیروی هوایی ایران اعالم کرد‬
‫می دهــد کــه توســط ســروان فتاحــی بــه تاریــخ ‪ 25‬مــه ‪ 4( 1988‬خــرداد‬
‫‪ )1367‬در مســیر بصــره تعقیــب شــدند‪( .‬مجموعــه عکــس نویســندگان)‬
‫عراق اعالم کرد که ورود دوباره به خاک ایران موقتی است و «حرکتی‬
‫برای تضمین موقعیت برتر عراق در مذاکرات صلح» می باشد‪ .‬در همین حال‬
‫عراق می کوشید تا جای ممکن اسیر بگیرد‪ ،‬زیرا نزدیک بودن پایان جنگ را‬
‫حس کرده و به همین خاطر گرفتن اسیر برای گرفتن برتری ایران در این‬
‫زمینه از اولویت های آن شده بود‪ .‬ارتش‪ ،‬سازمان هلیکوپتری و نیروی هوایی‬
‫عراق که با دیدن ضعف ایران در شلمچه تشویق شده بودند‪ ،‬در ‪ 19‬ژوئن‬
‫(‪ 29‬خرداد) عملیات مشترکی علیه مهران انجام دادند که در آن هم مجددا ً‬
‫تسلیحات شیمیایی به‌طور گسترده توسط توپخانه‌ی عراق مورد استفاده‬
‫قرار گرفتند و زمین را برای حمله‌ی هلی برنی کماندوها به پشت خطوط‬
‫و تهاجم زرهی به خطوط مقدم ایران آماده کردند‪ .‬همزمان نیروی هوایی‬
‫عراق مجموعه ای از حمالت ضدنیروی هوایی انجام داد و به چندین پایگاه‬
‫خط مقدم هوانیروز ازجمله پایگاهی در ایالم حمله کرد‪ .‬ادعا گردید در آن‬
‫پایگاه دو هلیکوپتر بر روی زمین نابود شده اند‪ .1‬مهران به‌سرعت اشغال‬
‫گردید و به ارتش آزادیبخش مجاهدین خلق تحویل داده شد‪ .‬بین ‪ 18‬تا‬
‫‪ 23‬ژوئن (‪ 28‬خرداد تا ‪ 2‬تیر) نیروی هوایی عراق نه مأموریت علیه مراکز‬
‫صنعتی انجام داد‪ .‬تا این زمان عراقی ها مدعی غنیمت گرفتن بیش از هزار‬
‫تانک تعداد زیادی تجهیزات و تسلیحات بودند‪ .‬درحالیکه این ادعا بیشتر‬
‫به کل تجهیزات نابود شده و غنیمت گرفته شده ی ایران از سپتامبر ‪1980‬‬
‫(شهریور ‪ )1359‬نزدیک است‪ ،‬اما باز هم نشان‌دهنده‌ی نابودی گسترده ی‬
‫نیروهای مسلح ایران به‌ویژه واحدهای زرهی می باشد‪.‬‬
‫اکنون ایران باید تصمیم دشواری می گرفت و نیروهای خود را از‬
‫حلبچه و منطقه ی ماووت خارج می کرد تا بتواند آنها را در آخرین تکه ی‬
‫‪ - 1‬ادعای نابودی دو هلیکوپتر در ایالم در مقاله‌ی زیر مطرح شد «جت های عراقی به فرودگاه‬
‫نظامی حمله کردند»‪ ،‬بغداد آبزرور‪ 21 ،‬ژوئن ‪ ،1988‬ص‪21 .‬‬
‫‪398‬‬
 ‫فصل ‪ :12‬مرحله ی نهم؛ آخرین نبرد هوایی‬
‫ایاالت متحده در وضعیت بهت و ناامیدی قرار داشتند‪ ،‬موضع متفاوتی‬
‫گرفتند‪ .‬نیروی هوایی ایران دستور یافت به هر قیمت از درگیری بپرهیزد‪،‬‬
‫اما با انجام مأموریت های ایذایی نیروی دریایی ایاالت متحده را در تنگنا قرار‬
‫دهد‪ .‬در مه ‪( 1988‬اردیبهشت ‪ )1367‬نیروی دریایی ایاالت متحده همراهی‬
‫تمام کشتی های تجاری ای که از تنگه‌ی هرمز می گذشتند را آغاز کرده بود‬
‫و ایرانی ها می دانستند در حین عبور از این تنگه ناوهای جنگی ایاالت‬
‫متحده با ظهور کوچک ترین تهدید به حالت آماده باش درمی آیند و این کار‬
‫برای خدمه‌ی بسیار دشوار بود‪ .‬درنتیجه پایگاه نهم شکاری شروع به اعزام‬
‫یک یا دو فانتوم از بندرعباس یا جاسک با سرعت باال به سمت کاروان های‬
‫تحت پوشش ایاالت متحده کرد‪ .‬خلبانان ایرانی در حین پرواز مستقیم به‬
‫سمت ناوهای آمریکایی به فرکانس های بین المللی گوش می دادند تا هشدار‬
‫دور شوید و یا درگیر خواهید شد را بشنوند‪ .‬وقتی چنین هشداری صادر‬
‫می شد‪ ،‬خلبانان ایرانی می دانستند که ناوهای نیروی دریایی ایاالت متحده‬
‫در حالت آماده باش هستند‪ .‬خلبانان ایرانی همیشه با سکوت رادیویی پرواز‬
‫می کردند و اغلب در منطقه می ماندند و گاهی چند دور همین عمل را انجام‬
‫می دادند‪ .‬بدین ترتیب خدمه‌ی ناوها باید در هوای گرم بین نه تا چهارده‬
‫ساعت در حالت آماده باش و در پست های عملیاتی خود باقی می ماندند‪ .‬در‬
‫اوایل ماه ژوئن (خرداد) سپاه پاسداران هم با قایق های تندرو دو حمله علیه‬
‫کاروان های نیروی دریایی ایاالت متحده انجام داد‪ .‬هر دو حمله به‌سرعت‬
‫توسط آمریکایی ها و با تلفات قابل توجه ایرانیان دفع شدند‪ .‬نتیجه‌ی این‬
‫رفتار آن بود که ناخدایان نیروی دریایی ایاالت متحده در حین عملیات در‬
‫خلیج فارس بسیار عصبی می شدند‪.‬‬
‫در ‪ 3‬جوالی (‪ 12‬تیر)‪ ،‬ناو یو اس اس وینسنس (سی جی‪ )49-‬به‬
‫فرماندهی ناخدا ویلیام راجرز‪ ،‬در قسمت پایینی خلیج فارس با چند قایق‬
‫تندروی ایرانی درگیر شد و پس از اینکه ایرانی ها به هلیکوپتر اس اچ‪60-‬بی‬
‫آن شلیک کردند‪ ،‬با توپ های ‪ 127‬میلیمتری به ایشان پاسخ داد‪ .‬وینسنس‬
‫با ورود به آب های سرزمینی ایران نبرد را ادامه داد و احتماالً یکی را غرق‬
‫کرد و دیگری را از کار انداخت‪ .‬در همین حال هواپیمایی بعد از بلند‬
‫شدن از بندرعباس توسط رادارهای اس پی وای‪ 1-‬کشتی شناسایی شد‪ .‬این‬
‫هواپیما ایرباس ا ِی‪300‬بی‪ 3 4‬متعلق به هواپیمایی جمهوری اسالمی ایران‬
‫بود که بر اساس برنامه‌ی پرواز شماره‌ی ‪ 655‬از بندرعباس به دبی می رفت‬
‫و هنگامی که شناسایی شد داشت در امتداد گذرگاه هوایی بین المللی اوج‬
‫می گرفت‪ .‬در رویدادی که به‌خصوص به‌خاطر تالش های فرماندهی نیروی‬
‫دریایی ایاالت متحده و پنتاگون برای سرپوش گذاشتن بر کل ماجرا تبدیل‬
‫به یکی از بحث برانگیزترین وقایع این جنگ شد‪ ،‬خدمه‌ی وینسنس مرتکب‬
‫بعد از عملیات آخوندک‪ ،‬ایرانی ها که مشخصا از دخالت مستقیم‬
‫چندین اشتباه فاحش شدند و هواپیما را به اشتباه به‌عنوان احتماالً یک‬
‫اف‪ 14-‬شناسایی کردند و فکر کردند هواپیما دارد به سمت آنها شیرجه‬
‫می زند‪ .‬در واکنش به این مسأله‪ ،‬ناخدا راجرز دستور داد دو موشک زمین به‬
‫‪ - 2‬ایران مدعی شد آنها درحقیقت پنج روز بعد از جدول زمان بندی و در اثر فشار ایران‬
‫‪3- Airbus A300B4‬‬
‫‪399‬‬
‫نیروهایش را از جنوب ایران خارج می کند‪ .1‬در ‪ 25‬جوالی (‪ 3‬مرداد) هم‬
‫نیروهایش از غرب ایران به انضمام چهار شهر عقب کشید‪.2‬‬
‫پایان جنگ‪ -‬در دریا‪...‬‬
‫در طول ماه مه ‪( 1988‬اردیبهشت‪ ،)1367‬نیروی هوایی عراق فشار‬
‫خود بر اقتصاد ایران را با انجام حمالت دوربرد بیشتر‪ ،‬افزایش داد‪ .‬اما در‬
‫جریان یکی از این عملیات ها در ‪ 4‬مه (‪ 14‬اردیبهشت)‪ ،‬دو اف‪1.‬ای کیو‬
‫که از پایشگاه هوایی شعیبیه پرواز خود را شروع کرده بودند و هدفشان‬
‫شیراز بود‪ ،‬سرنگون شدند‪ .‬یکی از آنها در جنوب شرقی شیراز و دیگری در‬
‫خوزستان به زمین خورد‪ .‬یکی از خلبانان اسیر شد‪ ،‬درحالیکه هواپیمای‬
‫سوم این دسته احتماالً درون خاک عراق سقوط کرد‪.‬‬
‫بعد از یک‌ماه توقف حمالت در خلیج فارس‪ ،‬در مه ‪( 1988‬اردیبهشت‬
‫‪ ،)1367‬نیروی هوایی عراق آخرین حمله ی ضدکشتی خود انجام داد و‬
‫یک‌بار دیگر کوشید صادرات نفت ایران را متوقف سازد‪ .‬مانند ماه فوریه‬
‫(فروردین)‪ ،‬سه فروند اچ‪6-‬دی و هشت فروند میراژ اف‪1.‬ای  کیو‪ 5‬باقیمانده‬
‫مورد استفاده قرار گرفتند و این‌بار عم ًال تمام موجودی موشک های سی‪601.‬‬
‫و ا ِی ام‪ 39.‬مصرف شدند‪ .‬بین ‪ 11‬می تا ‪ 8‬جوالی (‪ 21‬اردیبهشت تا‬
‫‪ 17‬تیر)‪ ،‬به نه کشتی با اگزوست‪ ،‬به حداقل پنج کشتی با سی‪ 601.‬و‬
‫شش کشتی دیگر با بمب حمله شد که مورد آخر بیشترین تلفات خدمه‌ی‬
‫کشتی ها را به همراه داشت‪ .‬در ‪ 14‬مه (‪ 24‬اردیبهشت) شانزده هواپیمای‬
‫بمب افکن و پشتیبانی عراق به پایانه‌ی نفت الرک و چهار نفتکش حمله‬
‫کردند‪ .‬ایران ایاالت متحده را متهم کرد با اخالل سنگین در رادارهای‬
‫هوابرد جنگنده های ایران و تجهیزات رادیویی به‌مدت نه‌دقیقه و همچنین‬
‫ایجاد یک گذرگاه امن بر فراز ناوهای نیروی دریایی ایاالت متحده و باز‬
‫کردن راه بازگشت برای هواپیماهای عراقی‪ ،‬به عراق کمک کرده است‪.‬‬
‫طبق گزارش‌ها‪ ،‬پانزده دقیقه‌ی بعد‪ ،‬یک هواپیمای آمریکایی در پروازی که‬
‫به‌طور قطع به قصد شناسایی بوده‪ ،‬بر روی اهداف پرواز کرد‪ .‬سرانجام در‬
‫‪ 14‬ژوئن (‪ 24‬خرداد) یک میراژ دیگر در نبرد هوایی با اف‪14-‬های نیروی‬
‫هوایی ایران بر فراز خلیج فارس از دست رفت و به‌طور مشخص نشان داد‬
‫که حتی در آخر جنگ و علیرغم تجهیزات بسیار پیشرفته تر عراق‪ ،‬ایرانی ها‬
‫به‌خوبی روش های مناسب برای مقابله با تهدید میراژها را یافته بودند‪ .‬این‬
‫مسأله به همراه گزارش‌هایی پیرامون مجهز شدن تامکت های نیروی هوایی‬
‫ایران به تسلیحات هوا به زمین‪ ،‬منجر به یکی از رویدادهای معروف جنگ‬
‫ایران و عراق گردید‪.‬‬
‫ً‬
‫‪ -1‬البته نباید فرمان تاریخی امام (ره) و سیل نیروهای خودجوش به سمت جبهه ها را در عقب‬
‫زدن نیروهای عراقی به پشت مرزهای بین المللی نادیده گرفت‪ .‬م‬
‫عقب نشینی کردند‪.‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫دارند که به نوبه‌ی خود می تواند راکت اندازهای ال ا ِی یو‪/10-‬ا ِی (که توسط‬ ‫هوای استاندارد ای آر شلیک شود که هر دو موشک به هواپیمای مسافربری‬
‫اف‪4-‬های ایرانی نیز حمل می شد) را حمل کنند‪ .‬در این گزارش آمده است‪:‬‬ ‫خوردند و با متالشی کردن آن در آسمان دویست و نود سرنشینش را به‬
‫«طرح های احتمالی ایران شامل پشتیبانی دارایی های نیروی هوایی‬ ‫شهادت رساندند‪.‬‬
‫برای اعمال پوشش باال سری قایق های تندروی مین ریز در تنگه (هرمز) و‬ ‫این یک روی قصه است که اغلب گفته می شود‪ ،‬درحالیکه دالیل‬
‫ایجاد اختالل در آمدوشد دریایی می باشد‪ .‬به‌عالوه در این طرح ها استفاده از‬ ‫چندی در وقوع این حادثه ی غم انگیز نقش دارند‪ .‬آنچه احتماالً باعث شروع‬
‫موشک ماوریک برای پشتیبانی علیه کشتی های تجاری‪ ،‬نفتکتش ها و ناوها‬ ‫این ماجرا شد‪ ،‬عملیات مخفی نیروهای ویژه‌ی ایاالت متحده برای کشاندن‬
‫دیده شده است‪ .‬ایران تعداد زیادی ماوریک ندارد‪ .‬استفاده از آنها در اف‪14-‬‬ ‫قایق های تندرو سپاه پاسداران به تله‌ی از پیش طراحی شده‪ ،‬از طریق‬
‫نامعلوم است‪ ،‬اما توانایی ایران در انجام تغییرات و سازگار کردن تسلیحات‬ ‫ارسال پیام های کمک ساختگی از یک کشتی تجاری بود‪ .‬به نظر می رسد‬
‫امری قطعی و مستند است و چیزی نیست که ورای توانایی مهندسان‬ ‫ناخدا راجرز به این پیام ها واکنش نشان داد و به تصور اینکه ایرانی ها به‬
‫صنایع هواپیما سازی آن کشور باشد‪».‬‬ ‫یک کشتی دیگر حمله کرده اند‪ ،‬هلیکوپتر اس اچ‪60-‬بی را برای پیدا کردن‬
‫با توجه به این گزارش (حتی با وجود آنکه ابالغ آن یا چیزی شبیه به‬ ‫قایق های ایرانی اعزام کرد‪ .‬وقتی ایرانی ها بر روی هلیکوپتر ناشناس آتش‬
‫آن به فرماندهان نیروی دریایی ایاالت متحده قبل از ‪ 6‬جوالی تأیید نشده‬ ‫گشودند‪ ،‬ناخدا راجرز سریعاً با آنها درگیر شد‪ .‬بر اساس گزارش‌های موجود‪،‬‬
‫است) آمریکایی ها احتماالً تصور کرده بودند اف‪14-‬های ایران قابلیت مسلح‬ ‫او تمایل زیادی برای درگیری با ایرانی ها داشت و همین امر به‌عنوان یکی از‬
‫شدن به موشک های هدایت شونده را پیدا کرده بودند و فرماندهان آنها باید‬ ‫دالیل ابالغ فرمان نادرست در این مورد توصیف شده است‪ .‬اما وقتی هواپیما‬
‫انتظار حمله‌ی فانتوم های (اگر نگوییم تامکت های) مسلح به ماوریک ایران‬ ‫بر روی صفحات مرکز کنترل رزمی وینسنس پدیدار شد و وقتی به‌عنوان‬
‫را می داشتند‪.7‬‬ ‫یک «آسترو‪1‬ی احتمالی» (نام رمز نیروی دریایی ایاالت متحده برای‬
‫با وجود این آنچه در ادامه می آید ممکن است تمام پشت پرده ی این‬ ‫اف‪14 -‬های نیروی هوایی ایران) شناسایی گردید‪ ،‬محتمل است افسران‬
‫مناقشات باشد‪ :‬بر اساس منابع معتبر‪ ،‬در ‪ 3‬جوالی (‪ 12‬تیر)‪ ،‬پرواز ‪655‬‬ ‫فرمانده را به یاد چیزی در جلسه‌ی توجیهی نیروی دریایی ایاالت متحده‬
‫هواپیمایی جمهوری اسالمی در جریان مأموریتی فوق سری‪ ،‬با دو اف‪4-‬ای‬ ‫انداخته باشد‪ .‬علی الظاهر این «چیزی»‪ ،‬به طور رسمی فقط در یادداشت‬
‫نیروی هوایی ایران که در فاصله‌ی بسیار نزدیکی باالی هواپیمای مسافربری‬ ‫‪ 16‬جوالی ‪ 25( 1988‬تیر ‪ )1367‬مرکز اطالعات عملیات نیروی دریایی‬
‫پرواز می کردند‪ ،‬همراهی شد‪ .‬آنها خود را پشت و عقب هواپیمای تجاری‬ ‫گزارش شده و در آن توانایی های بمباران و شلیک موشک های هوا به زمین‬
‫که طبق یک برنامه مشخص پرواز می کرد مخفی کردند‪ ،‬تا برای انجام‬ ‫اف‪14-‬های ایران به‌صورت مبسوط توضیح داده شده است‪ .2‬در بخش‬
‫یک مأموریت احتمالی به وینسنس نزدیک شوند‪ .‬ناو جنگی هواپیماهای‬ ‫اول این یادداشت‪ ،‬اطالعات نیروی دریایی ایاالت متحده به‌وضوح عنوان‬
‫مهاجم را شناسایی نمود و یک اس ام‪2-‬ای آر به سمت هر یک از آنها‬ ‫می کنند اف‪14-‬های تحویل داده شده به ایران به‌نحوی ساخته شده بودند‬
‫شلیک کرد‪ ،‬اما فانتوم ها بالفاصله دور شدند و موشک های زمین به هوا که‬ ‫که می توانستند انواعی از مأموریت های هوا به زمین را به انجام برسانند‪.‬‬
‫به قصد اف‪4 -‬ها شلیک شده بودند‪ ،‬به دنبال نزدیک ترین هدف ممکن که‬ ‫همچنین اقالمی مانند ریل های چند منظوره که می توانستند پرتابگرهای‬
‫همان جت مسافربری بود‪ ،‬رفتند‪ .‬دویست و نود مسافر و خدمه ی هواپیما‬ ‫ال ا ِی یو‪ 3 93-‬مخصوص موشک های فونیکس را در خود جای دهند و دیگر‬
‫در آب های سرزمینی ایران نزدیک جزیره‌ی هنگام به شهادت رسیدند‪.8‬‬ ‫رابط های الزم برای حمل خشاب های بمب نظیر بی آر یو‪ 410-‬یا ام ا ِی‬
‫درحقیقت در جریان مانور ذوالفقار‪ 3-‬که در اواخر ماه می (خرداد) در خلیج‬ ‫کِی‪79-‬سی‪ ،5‬همگی در اختیار ایرانی ها بوده اند و آنها کار مسلح کردن‬
‫عمان برگزار گردید‪ ،‬فانتوم های نیروی هوایی ایران تاکتیک ها و مانورهای‬ ‫تامکت ها با بیش از چهار ام کِی‪ 83-‬یا ام  کِی‪ 84-‬را پیشاپیش آغاز کرده اند‪.‬‬
‫مشابهی را برای حمله به کشتی ها تمرین کرده بودند‪.9‬‬ ‫این ریل ها امکان اتصال خشاب های رها کننده ی بی آر یو‪ /191 -‬ا ِی‪ 6‬را نیز‬
‫‪ -7‬جالب آنکه نیروی دریایی بریتانیا که از طریق گشت آرمیال حضوری مستمر در خلیج فارس‬
‫‪1 - Astro‬‬
‫داشت هم تهدید هوایی را خطرناک ترین تهدید در منطقه در نظر گرفته بود و درنتیجه آن تمام‬
‫ناوهای جنگی بریتانیایی اعزام شده به منطقه‌ی تجهیزات ضدهوایی فراوانی داشتند‪.‬‬ ‫‪ - 2‬این مدرک در پی درخواست رسمی مبتنی بر قانون آزادی جریان اطالعات توسط دفتر‬
‫اطالعات نیروی دریایی در اختیار نویسندگان قرار گرفت‪.‬‬
‫‪ - 8‬ایرانی ها رسماً اعالم کردند که فقط یک پی‪3-‬اف در شمال وینسنس پرواز می کرده‪،‬‬
‫درحالیکه دو اف‪ 4-‬بعد از بلند شدن هواپیمای مسافربری‪ ،‬از باند فرودگاه بندرعباس پرواز کرده‬ ‫‪3 - LAU-93‬‬
‫بودند‪ .‬با وجود این روز بعد فرمانده نیروی هوایی ایران مدعی شد این نیرو در روز ‪ 3‬جوالی (‪12‬‬
‫تیر)‪ ،‬فعالیتی بر فراز خلیج فارس نداشته است‪.‬‬ ‫‪4 - BRU-10‬‬
‫‪ - 9‬یک روایت دیگر از این داستان به شرح زیر است‪ :‬این هواپیما با ‪ 290‬سرنشین (‪ 156‬مرد‪،‬‬ ‫‪5 - MAK-79C‬‬
‫‪ 53‬زن‪ 66 ،‬کودک و ‪ 46‬نفر با ملیت های یوگوسالو‪ ،‬پاکستانی‪ ،‬هندی‪ ،‬عرب و ‪ 16‬خدمه پرواز)‬ ‫‪6 - BRU-191/A‬‬

‫‪400‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬
‫مواجه شود اسالم آباد غرب در تقریباً ‪ 60‬مایلی (‪ 96‬کیلومتری) عمق خاک‬
‫ایران را تصرف کند‪ .‬درحالیکه نیروی هوایی ایران یکی از هلیکوپترهای‬
‫پشتیبانی‌کننده‌ی عراقی را سرنگون کرد‪ ،‬ایرانی ها سرانجام در تنگه‌ی چهار‬
‫ِزبَر مانع پیشروی بیشتر منافقین شدند‪ .‬همزمان با پیشروی منافقین‪ ،‬نیروی‬
‫هوایی عراق حمله ای علیه پایگاه های هوایی نوژه و وحدتی و همچنین پایگاه‬
‫هوانیروز کرمانشاه ترتیب داد و کوشید قدرت هوایی ایران را زمینگیر کند‪.‬‬
‫فقط در کرمانشاه ادعا شد شش فروند هلیکوپتر نابود شده اند‪ .‬در ‪ 27‬جوالی‬
‫(‪ 5‬مرداد) میگ‪25-‬بی تی های نیروی هوایی عراق با دست کم یک یا دو‬
‫موشک ضدرادار خا‪ 25-‬به رادار پیش‌هشدار سوباشی حمله کردند و آسیب‬
‫شدیدی به آن وارد آوردند‪ .‬نیروی هوایی ایران با از دست دادن شش افسر‬
‫رهگیر رادار سنگین ترین تلفات در میان کارکنان راداری خود را در تمام‬
‫طول جنگ متحمل شد‪.‬‬
‫اما ضربه‌ی نهایی بین ‪ 26‬تا ‪ 28‬جوالی (‪ 4‬تا ‪ 6‬مرداد) به منافقین وارد‬
‫شد‪ .‬اف‪4-‬ها و کبراها جلو و عقب کاروان آنها را در تنگه‌ی پاتاق در نزدیکی‬
‫سرپل ذهاب هدف قرار دادند و سپس به نوبت نفربرها و کامیون ها را در‬
‫امتداد مسیری بیست کیلومتری با استفاده از بمب های خوشه ای‪ ،‬بمب های‬
‫چندمنظوره ‪ 500‬و ‪ 750‬پوندی از بین بردند‪ .‬نتیجه‌ی این حمالت بسیار‬
‫شبیه به صحنه‌ی صحرای سینا در ‪ )1346( 1967‬و بزرگراه مرگ کویت‬
‫در ‪ )1370( 1991‬بود‪ .‬نیروی هوایی ایران صد و بیست و سه پرواز عمدتاً‬
‫از پایگاه سوم شکاری انجام داد که با صد و شصت پرواز هوانیروز تکمیل‬
‫گردید‪ .‬تمام این عملیات ها آزادانه انجام می شدند‪ ،‬زیرا نیروی هوایی عراق‬
‫نمی توانست بیش از اسالم آباد غرب جلو بیاید‪ .‬منافقین درهم کوبیده شدند‬
‫و بیش از چهار هزار و پانصد نفر از مجموع هفت هزار نیرویشان که بسیاری‬
‫زن بودند از پای درآمدند و باقیمانده به سمت مرز بین المللی گریختند‪.‬‬
‫تلفات ایران محدود به یک کبرا و خدمه اش بود‪ .1‬درحقیقت کبراهای ایرانی‬
‫آنچنان برای عراقی ها مشکالت تاکتیکی به‌وجود آورده بودند که هنگام‬
‫مشاهده‌ی آنها بر فراز میدان‌های نبرد‪ ،‬میراژ اف‪1.‬ها موظف به شکارشان‬
‫می شدند‪ .‬نیروی هوایی عراق مدعی مجموعه ای از پیروزی ها دربرابر‬
‫هوانیروز بود و ازجمله ادعا می کرد دو هلیکوپتر را در ‪ 82‬جوالی (‪ 6‬مرداد)‬
‫در شرق اسالم آباد غرب از بین برده است‪ .‬اکنون عراقی ها می توانستند‬
‫نزدیک تر به مرز‪ ،‬هواپیماهای خود را با کارایی بسیار بهتری هدایت کنند‪،‬‬
‫زیرا اولین هواپیماهای پیش‌هشدار هوابردشان که با نام بغداد‪ 1-‬توسط‬
‫وزارت صنایع و صنعتی سازی نظامی ساخته شده بود‪ ،‬عملیاتی گردید‪ .‬اما‬
‫این آخرین حرکت در جنگ هوایی بود‪ ،‬زیرا متعاقباً تمام نیروها‪ ،‬پروازهای‬
‫رزمی را متوقف کردند‪.‬‬
‫در ‪ 8‬اوت ‪ 17( 1988‬مرداد ‪ )1367‬شورای امنیت سازمان ملل به‬
‫اتفاق آرا اجرای جزئیات قطعنامه‌ی ‪ 598‬را اعالم کرد و تا ساعت ‪0630‬‬
‫گردید‪ .‬تحت پوشش هلیکوپترها و هواپیماهای عراقی و با استفاده از عنصر ‪ - 1‬خلبان کابین جلو سرگرد حسین فرزانه در اثر اصابت گلوله به شهادت رسید و به آخرین‬
‫غافلگیری‪ ،‬ارتش ملی آزادیبخش توانست قبل از اینکه با مقاومت جدی شهید هوانیروز در جنگ بدل گشت‪ ،‬اما کابین عقب سروان مجید عقیقی روان زنده ماند و بعدها‬
‫در مقطعی به فرماندهی هوانیروز هم رسید‪ .‬م‬
‫کرکوک در روز بعد‪ ،‬آخرین حمالت عمقی نیروی هوایی ایران به داخل‬
‫خاک عراق پیش از آتش بس بودند‪.‬‬
‫اما نبردها به هیچ وجه تمام نشده بودند و نظام در ایران نه‌تنها باید‬
‫دالیل این تصمیم را برای افکار عمومی ایران و اینکه چه کسی متجاوز بوده‬
‫است را برای دنیای خارج توضیح می داد‪ ،‬بلکه همچنین می بایست دوباره‬
‫با شبح شکست مواجه می شد‪ .‬همان‌گونه که قب ًال ذکر گردید‪ ،‬عراقی ها با‬
‫استفاده از پذیرش آتش بس توسط ایران‪ ،‬دست به حمالت جدیدی در هر‬
‫سه بخش جبهه زدند‪ .‬قصرشیرین و سرپل ذهاب به‌سرعت اشغال شدند و‬
‫زرهی عراق با رسیدن به حومه ی شهرهای غربی و جنوبی تاریخ را تکرار‬
‫کرد‪ .‬در ‪ 19‬جوالی (‪ 28‬تیر)‪ ،‬نیروی هوایی عراق مجموعه حمالتی علیه‬
‫اهداف واقع در ساحل شمالی خلیج فارس انجام داد و اف‪14 -‬های نیروی‬
‫هوایی ایران یکی از مهاجمان را سرنگون کردند‪ .‬اما در همان روز نیروی‬
‫هوایی عراق سرانجام با سرنگون کردن یک اف‪14-‬ا ِی در شمال خلیج فارس‬
‫ضربه‌ی نهایی خود به نیروی تامکت ها را وارد آورد‪ .‬آنچه حقیقتاً در این نبرد‬
‫رخ داد‪ ،‬کماکان نامشخص است‪ .‬عراقی ها مدعی شدند‪ ،‬میگ‪29-‬هایشان‬
‫در نوعی جنگ و گریز هر دو تامکت را سرنگون کرده اند‪ .‬اما خلبانان ایرانی‬
‫استفاده از میراژ اف‪1-‬ای کیو‪6-‬ها و موشک های سوپر‪530‬دی را نه‌تنها برای‬
‫دو تامکت‪ ،‬بلکه برای اف‪4-‬ای اعزام شده جهت یافتن خدمه‌ی دو هواپیمای‬
‫نخست‪ ،‬خاطر نشان کردند‪ .‬در آن مرحله از جنگ‪ ،‬خلبانان ایرانی به‌خوبی از‬
‫نقاط قوت و ضعف میراژ اف‪1-‬ای کیو و موشک هوا به هوای سوپر‪530‬اف‪1-‬‬
‫آگاهی داشتند‪ .‬آنها می دانستند این موشک پوشش بسیار وسیع و توانایی‬
‫کسب هدف بسیار خوبی دارد و می تواند با اهدافی در ‪ 29400‬پایی (‪9000‬‬
‫متری) باالی هواپیمای شلیک‌کننده درگیر شود‪ .‬بنابراین‪ ،‬خلبانان ایرانی‬
‫هنگام مواجهه با میراژ اف‪1.‬ها سعی می کردند بسته به ارتفاعی که میراژ در‬
‫آن قرار داشت‪ ،‬در زیر آن یا در ارتفاع ‪ 32700‬پایی (‪ 10000‬متری) باالی‬
‫آن پرواز کنند‪ .‬سوپر‪530‬دی درحقیقت یک سالح کام ًال جدید به حساب‬
‫می آمد‪ ،‬چراکه با رادار سیرانو آی وی‪-‬ام آر که می توانست اهداف را در‬
‫برابر اختالالت زمین شناسایی کند‪ ،‬سازگار شده بود‪ ،‬برد بیشتری نسبت‬
‫به ‪530‬اف داشت‪ ،‬حداکثر سرعت آن بیش از ‪ 5‬ماخ بود و می توانست‬
‫مانورهایی تا بیش از ‪20‬جی انجام دهد‪.‬‬
‫بازی کثیف ارتش ملی آزادیبخش‬
‫تا اواخر جوالی ‪( 1988‬مرداد ‪ ،)1367‬عراقی ها تصمیم گرفتند با‬
‫آماده کردن ارتش ملی آزادیبخش (یک نیروی واخورده متشکل از مخالفین‬
‫ایرانی که شامل تعداد زیادی زن هم می شد) برای حمله به عمق خاک ایران‪،‬‬
‫آخرین برگ خود در جنگ را بازی کنند‪ .‬این عملیات که فروغ جاویدان‬
‫نام داشت‪ ،‬در ‪ 25‬جوالی (‪ 3‬مرداد) و در امتداد بزرگراه بغداد‪-‬تهران آغاز‬
‫‪402‬‬
 ‫فصل ‪ :12‬مرحله ی نهم؛ آخرین نبرد هوایی‬

‫روز ‪ 20‬اوت (‪ 29‬مرداد) ترک مخاصمه اعالم گردید تا نیروهای حافظ صلح‬
‫سازمان ملل‪ ،‬متشکل از سیصدوپنجاه افسر و پلیس‪ ،‬بتوانند در مرزها مستقر‬
‫شوند‪ .‬واکنش ها متفاوت بودند‪ :‬صدام حسین از ‪ 9‬اوت (‪ 18‬مرداد) به‌مدت‬
‫سه روز تعطیل عمومی اعالم کرد و ایرانی ها مردد بودند‪ ،‬اما آتش بس حفظ‬
‫شد و اولین جنگ خلیج فارس از هر لحاظ پایان یافت‪.‬‬

‫‪403‬‬
‫جمع بندی نهایی‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫به نظر می رسد تحلیلگران غربی به‌طور پیوسته توانایی کشورهای جهان سوم در استفاده از فناوری های پیشرفته را دست کم می گیرند‪.‬‬

‫‪ -‬الیوت ا ِی‪ .‬کوهن‬

‫تحلیلگر نظامی‬

‫عراقی را می توان این‌گونه توصیف کرد‪ :‬تالش برای درگیری های از پیش‬
‫طراحی شده؛ کشف نسبتاً زود هنگام حریف توسط یکی از طرفین (که‬
‫به طور معمول برتری با طرفی بود که زودتر دشمن را کشف می کرد)؛‬
‫استفاده‌ی گسترده از مانورهای فریب و گریز؛ سرعت باال در مراحل ادغام و‬
‫حمله؛ انتخاب نسبتاً ساده‌ی هدف ها؛ درصد باالی موفقیت اولین حمله ها؛‬
‫فواصل زیادی که جنگ افزارها شلیک می شدند؛ کوتاهی مدت درگیری ها؛ و‬
‫ترک سریع مخاصمه‪ .‬بدون در نظر گرفتن عیب یا حسن تعداد‪ ،‬تجهیزات یا‬
‫تجربه‪ ،‬هر دو طرف می کوشیدند‪ ،‬در کوتاه  ترین زمان ممکن دشمن خود را‬
‫شناسایی  کرده‪ ،‬به  آن  نزدیک شوند و حمله ای عمدتاً شالقی انجام دهند‪.‬‬
‫گرچه تعداد قابل توجهی جنگ و گریز هم رخ دادند‪ ،‬اما بیشتر شانسی اتفاق‬
‫می افتادند تا از روی قصد و کسی فعاالنه به دنبال آن نبود‪ .‬بدین ترتیب‬
‫جنگ هوا به هوا در اولین جنگ خلیج فارس را می توان پیش نمونه ای برای‬
‫جنگ های آینده ی از این نوع در نظر گرفت‪.‬‬
‫مصاحبه با خلبانان هر دو طرف بعد از جنگ‪ ،‬عوامل زیر را به‌عنوان‬
‫مهم ترین عوامل موفقیت روشن می سازد‪ :‬آموزش خوب؛ آگاهی موقعیتی‬
‫کافی یا نیاز به پشتیبانی بهتر رهگیر زمینی؛ پوشش رادار پیش هشدار‬
‫هوابرد؛ روحیه‌ی تهاجمی خدمه‌ی هوایی؛ شتاب زیاد و سرعت باالی‬
‫عملیاتی در مسافت های طوالنی؛ مهم تر از همه سیستم های الکترونیک‬
‫هوابرد و حسگرها؛ و سرانجام جنگ افزارها و سیستم های جنگ الکترونیک‪/‬‬
‫ضدجنگ الکترونیک فعال و مؤثر‪.‬‬
‫علیرغم استفاده از تجهیزات متفاوت‪ ،‬هر دو طرف برای آغاز‬
‫درگیری های هوایی به میزان زیاد به رهگیر زمینی متکی بودند‪ ،‬البته این‬
‫نقطه ای است که شباهت ها پایان می یابد‪ .‬عراقی ها به‌طور کلی در تمام‬
‫طول درگیری وابستگی شدیدی به رهگیر زمینی داشتند‪ .‬آنها یاد گرفته‬
‫بودند بر اساس دستورهای رهگیر زمینی کار را شروع کنند‪ ،‬بر اساس‬
‫دستورهای رهگیر زمینی مسیر رهگیری را طی کنند‪ ،‬بر اساس دستورهای‬
‫رهگیر زمینی مانور بدهند و سرانجام وقتی رهگیر زمینی به آنها گفت‬
‫رادارهایشان را روشن کرده و شلیک کنند‪ .‬سال ها طول کشید تا خلبانان‬
‫عراقی در عملیات هایشان خودمختارتر شوند و شروع به استفاده از ابزارهای‬
‫جنگ الکترونیک خود در جریان نبرد هوایی کنند یا عملیات ها را بر اساس‬
‫تاکتیک های از پیش تعیین شده و حتی فی البداهه اجرا کنند‪ .‬در بیشتر‬
‫عملیات های تهاجمی طول جنگ خلبانان عراقی را می توان آشفته توصیف‬
‫‪1-Clausewitze‬‬
‫مهم ترین  حقایق  مربوط  به  جنگ  هوایی بین عراق و ایران را می توان‬
‫به‌سادگی توضیح داد‪ :‬برخالف آنچه عموم ًا تصور می شود‪ ،‬جنگ هوایی‬
‫شدید (جنگ هوا به هوا بسیار فعال تر از جنگ ویتنام بود گرچه به همان‬
‫اندازه طول کشید) و پیچیدگی سیستم های مورد استفاده در حد اعالی‬
‫زمان خود بود‪ .‬جنگ‪ ،‬هشت سال به طول انجامید زیرا هیچ یک از طرفین‬
‫نمی توانستند هرچه برای نبرد الزم داشتند را تولید کرده یا بخرند‪ .‬بنابراین‬
‫ویژگی اصلی جنگ نیاز هر دو طرف به تدارک و سازماندهی مجدد بعد‬
‫از هر دوره‌ی نبرد شدید بود‪ .‬این امر باعث شد جنگ در طول فهرستی‬
‫از کارزارهای مذکور در متن کتاب‪ ،‬انجام شود‪ .‬بیشتر این نبردها شدت و‬
‫خشونتی مشابه نبرد یوم کیپور‪/‬رمضان ‪( 1973‬مهر ‪ )1352‬داشتند‪.‬‬
‫از دیدگاه کالوسویتز‪ ،1‬اصول راهبردی باید با اهداف سیاسی هماهنگ‬
‫باشند‪ .‬در جریان اولین جنگ خلیج فارس‪ ،‬این اصل توسط هر دو طرف اما‬
‫به شیوه ای متفاوت رعایت شد‪ .‬درباره ی ایران‪ ،‬از آنجایی که هدف سیاسی‬
‫حفظ منابع به‌خصوص نیروی هوایی غیرقابل جایگزین آن در برابر دشمنی‬
‫بود که مشکلی برای تهیه اقالم نظامی پیشرفته نداشت‪ ،‬استفاده از قدرت‬
‫هوایی محتاطانه بود‪ .‬درباره ی عراق‪ ،‬استفاده از قدرت هوایی عمدتاً تحت‬
‫تأثیر نیاز به کشاندن جنگ به مناطق عمقی خاک ایران‪ ،‬وارد آوردن تلفات‬
‫به جمعیت غیرنظامی و ضربه زدن به اقتصاد آن کشور بود‪ .‬برای عراقی ها‬
‫این مطمئن ترین راه برای فرسایش منابع ایران به نظر می رسید‪ .‬در هنگام‬
‫بازخوانی جریانات جنگ هوایی پس از دو یا سه ماه اول جنگ‪ ،‬هیچگاه نباید‬
‫این جنبه را فراموش کرد‪.‬‬
‫جنگ هوا به هوا‬
‫ارزیابی دقیق جنگ هوا به هوا هنوز هم ممکن نیست‪ ،‬زیرا بیشتر‬
‫داده های طرفین درگیر از بین رفته اند‪ ،‬اما بر اساس حقایق مستدل بیش از‬
‫هزار درگیری به ثبت رسیدند که در جریان آن هزار و هفتصد موشک هوا‬
‫به هوا شلیک شدند و یا تالش گردید که شلیک شوند‪ .‬درصد زیادی از این‬
‫تعداد‪ ،‬موشک های هوا به هوا با برد متوسط و هدایت راداری فعال و نیمه‬
‫فعال بودند‪ .‬بدون شک جنگ ایران و عراق اولین جنگی بود که طی آن هر‬
‫دو طرف تعداد زیادی از این موشک ها را استفاده کردند‪.‬‬
‫در مجموع‪ ،‬خصوصیات نبردهای هوایی بین جنگنده های ایرانی و‬

‫‪406‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬
‫عدم توانایی درگیری با اهدافی که پایین تر پرواز می کردند‪ ،‬نداشتند‪ .‬در‬
‫بخش عمده ای از زمان جنگ‪ ،‬خلبانان میگ‪25-‬پی‪/‬پی دی‪/‬پی دی اس‬
‫جنگنده ترین خلبانان عراقی بودند و برخی از آنان به موفق ترین خلبانان‬
‫نیروی هوایی عراق تبدیل شدند‪ .‬اما برخالف انتظار میگ‪25-‬های عراقی‬
‫(و روسی) مطلوب ترین هدف برای خلبانان ایرانی به حساب می آمدند و‬
‫ایرانی ها گاهی برای نابودی چند فاکسبت مشقات زیادی متحمل می شدند‪.‬‬
‫ایرانی ها چند بار برنامه های شکار فاکسبت ترتیب دادند و با تمام آنچه در‬
‫اختیار داشتند ازجمله با موشک های ارتقاءیافته برای این کار به جنگ‬
‫میگ‪25-‬های عراقی رفتند‪ .‬جالب آنکه تمام خلبانان اف‪ 14-‬ایران معتقد‬
‫بودند میگ‪ 25-‬سیستم پیش هشدار راداری بهتری نسبت به میراژ دارد‬
‫و با احتمال بیشتری می تواند از درگیری با فونیکس احتراز کند‪ .‬با این‬
‫حال موشک های سوپر‪530‬اف‪ 1-‬و سوپر ‪530‬دی های فرانسوی بسیار‬
‫خطرناک تر از آر‪( 40-‬ا ِی ا ِی‪ )6-‬توصیف می شدند‪.‬‬
‫در نقش هوا به زمین‪ ،‬اف‪ 4-‬فانتوم به خاطر توانایی حمل مقادیر‬
‫زیادی مهمات متنوع در بردی طوالنی با سرعت باال و در ارتفاع بسیار پایین‪،‬‬
‫باز هم برتر بود‪ .‬مصاحبه های بعد از جنگ با خلبانان ایرانی نشان می دهد‬
‫یکی از مهم ترین عوامل موفقیت فانتوم در این جنگ توانایی سوخت گیری‬
‫هوایی و تجهیزات الکترونیک هوابرد پیشرفته بوده اند‪ .‬البته بیشتر خلبانان‪،‬‬
‫پرواز با فانتوم در حین سوخت گیری با استفاده از بوم را دشوار توصیف‬
‫می کردند و دوست داشتند هواپیماها مانند نیروی دریایی ایاالت متحده به‬
‫سیستم چتر و لوله مجهز می شدند‪ .‬این آرزوی آنها بعد از جنگ برایشان‬
‫محقق گردید‪.‬‬
‫عراقی ها در ابتدا می خواستند از میگ‪ 23-‬در مأموریت های هوا به‬
‫زمین دوربرد استفاده کنند‪ ،‬اما خیلی زود به محدودیت های آن پی بردند‪،‬‬
‫چراکه این هواپیما حتی اگر برد و ظرفیت حمل مهمات را در نظر نگیریم‪ ،‬آن‬
‫پیشرفتگی و پیچیدگی الزم را نداشت‪ .‬اما در نقش بازدارنده به‌طور روزافزون‬
‫برای پشتیبانی هوایی نزدیک و بازدارندگی هوایی میدان نبرد مورد استفاده‬
‫قرار گرفت‪ .‬سپس با تحویل یک محموله‌ی میگ‪23-‬بی  ان ارتقاءیافته با‬
‫لوله های سوخت گیری‪ ،‬از این پرنده برای حمالت دوربرد بر فراز خلیج‬
‫فارس استفاده شد‪ .‬نمونه های رهگیر میگ‪ 23-‬یکی دیگر از دالیل ناامیدی‬
‫عراقی ها بودند‪ ،‬به‌خصوص به خاطر ضعف تجهیزات الکترونیک هوابرد نصب‬
‫شده بر روی آنها‪ .‬ظاهرا ً عراقی ها از میگ‪23-‬ام  اف و میگ‪23-‬ام ال انتظار‬
‫بیشتری داشتند‪ ،‬اما تجربه‌ی عملیاتی آنها با فالگر چندان رضایت بخش‬
‫نبود و در بیشتر دوران جنگ نقش هوا به زمین به آنها محول شد‪ .‬درحقیقت‬
‫در گزارش‌های خلبانان ایرانی تنها تعداد کمی درگیری با میگ‪ 23-‬حتی در‬
‫عمق خاک عراق گزارش شده است‪ .‬هواپیماهای اصلی هوا به زمین عراق‬
‫قطعاً سوخو‪22-/20-‬ها بودند که با مرور زمان به تسلیحات و سیستم های‬
‫جنگ الکترونیک نسبتاً پیشرفته مجهز گردیدند‪ .‬استفاده از سوخو‪22-/20-‬‬
‫گسترده بود و گرچه آنها تلفات زیادی متحمل شدند‪ ،‬اما خلبانان عراقی هرگز‬
‫از آنها بدشان نمی آمد‪ .‬با وجود این‪ ،‬بر اساس گفته‌ی ایرانی ها میگ‪21 -‬‬
‫آنها به اِی آی ام‪9-‬سایدوایندرها و توپ ‪ 20‬میلیمتری محدود می شد)‬
‫‪ ،‬باز هم به مأموریت های رزمی می رفتند و پیروزمندانه با جنگنده های‬
‫عراقی درگیر می شدند‪ .‬مثل همه ی جنگها‪ ،‬همیشه همه چیز طبق برنامه‬
‫پیش نمی رود‪ .‬به همین ترتیب اولین شکار این «مدافع ناوگان» مجهز به‬
‫موشک های دوربرد و رادار قدرتمند که گفته می شد فقط برای رهگیری‬
‫بمب افکن ها و موشک های کروز بزرگ شوروی ساخته شده بود‪ ،‬با شلیک‬
‫توپ در جنگ گریز با پنج هلیکوپتر میل‪ 25-‬عراقی حاصل گردید و این‬
‫اتفاق یک‌سال پیش از آن رخ داد که تامکت های نیروی دریایی ایاالت متحده‬
‫اولین نبرد خود راتجربه کنند! وقتی سرگرد عطایی یک میگ‪ 23-‬عراقی‬
‫را در ‪ 13‬سپتامبر ‪ 22( 1980‬شهریور ‪ )1359‬سرنگون کرد‪ ،‬تامکت های‬
‫ایرانی فونیکس های خود را با خون غسل تعمید دادند تا ارزش های نگهداری‬
‫اف‪ 14-‬در خانه را به سیاستمدارن ایران ثابت کنند‪ ،‬چراکه در آن زمان‬
‫بحث هایی پیرامون فروختن کل ناوگان به ایاالت متحده در جریان بود‪.‬‬
‫در بیشتر طول جنگ‪ ،‬تامکت های ایرانی و تقریباً نود درصد‬
‫فونیکس های شلیک شده در نبرد‪ ،‬علیه جنگنده های کوچک و نسبتاً چابک‬
‫عراق مورد استفاده قرار گرفتند و تنها ده دوازده تیر یا بیشتر علیه اهداف‬
‫سریع و بلند پرواز نظیر میگ‪ 25-‬و توپولوف‪ 22-‬به کار رفتند‪.‬‬
‫سوخو‪22-‬ها و میگ‪23-‬های عراقی دربرابر تامکت ها کاری از پیش‬
‫نمی بردند و اغلب در مواجهه با آنها تلفات سنگین می دادند‪ ،‬اما هر دو نمونه‬
‫به‌خصوص وقتی به تعداد زیاد اعزام می شدند‪ ،‬برای اف‪4-‬ها و بیش از آن‬
‫اف‪5-‬ها خطرناک بودند‪ .‬با وجود این در نظر خلبانان ایرانی‪ ،‬خطرناک ترین‬
‫جنگنده‌ی عراقی همچنان میگ‪ 21-‬کوچک و چابک بود که ظاهرا ً بیشترین‬
‫شکار را برای نیروی هوایی عراق به ارمغان آورد‪ .‬علت اصلی این بود که این‬
‫هواپیما به‌طور گسترده و به تعداد زیاد بر روی جبهه به کار گرفته می شد‬
‫و خلبانان آن در حین مأموریت های هوا به زمین‪ ،‬هر موقع می توانستند‬
‫هواپیماهای ایرانی را غافلگیر کنند‪ ،‬با آنها درگیر می شدند‪ .‬کاربرد اولیه‌ی‬
‫میراژ اف‪1.‬ای کیو توسط نیروی هوایی عراق نتوانست تأثیری بر اوضاع‬
‫بگذارد‪ ،‬چراکه این هواپیما یا برای دفاع هوایی منطقه ای اهداف راهبردی و‬
‫یا برای مأموریت های هوا به زمین‪/‬ضدکشتی مورد استفاده قرار می گرفت که‬
‫در آنها هم تلفات نسبتاً باالیی داشت‪ .‬تنها جنگ افزارها و تاکتیک های جدید‬
‫در تقریباً انتهای جنگ توانستند ورق را چنان برگرداندند که میراژهای‬
‫عراقی شروع کردند برتری هوایی اف‪14-‬ها را به چالش بکشند‪ .‬با وجود‬
‫این‪ ،‬میراژ اف‪ 1.‬ای کیو حتی مورد عالقه‌ی خلبانان رهگیر عراقی هم نبود‪.‬‬
‫یکی از آنها اینگونه توضیح می دهد‪:‬‬
‫«میراژ هواپیمایی امن و راحت با سیستم های ناوبری خوبی بود‪ ،‬اما در‬
‫نبرد من همیشه میگ‪ 25-‬را ترجیح می دادم‪».‬‬
‫این عقیده عمدتاً تحت تأثیر برتری اصلی فاکسبت یعنی سرعت بود‬
‫که احتماالً بیش از بیست شکار برای آن به ارمغان آورد‪ .‬اما جالب آنکه‬
‫عراقی ها هیچ شکایت خاصی از سیستم های تسلیحاتی فاکسبت به‌جز‬
‫‪408‬‬
 ‫جمع بندی نهایی‬
‫نیست‪ ،‬گرچه برخی گزارش‌ها نشانگر این امر هستند که اف‪7-‬بی در جنگ‬
‫و گریز حتی از میگ‪21-‬ام اف هم بهتر بود‪.‬‬
‫مصاحبه ها با خلبانان نشان می دهد اف‪5-‬ای به دلیل برد کم و سرعت‬
‫پایین معظالت فراوانی داشت‪ .‬این هواپیما در جنگ هوایی اغلب از میگ‪23 -‬‬
‫عقب می ماند و فقط تاکتیک های ابتکاری خلبانان ایرانی آنها را دربرابر‬
‫میگ‪21-‬ها یا سوخو‪22-‬ها (و حتی یک میگ‪ )!25-‬موفق می ساخت‪،‬‬
‫هرچند نتیجه‌ی جنگ و گریز با میگ‪21-‬ها هیچ وقت تضمین شده نبود‪.‬‬
‫مشکل دیگر اف‪5-‬ای نداشتن تجهیزات الکترونیک هوابرد پیشرفته و رادار‬
‫دوربرد و همچنین (درست مثل اف‪4-‬ای) نداشتن پرتابگر مناسب چف و‬
‫پرتابه‌ی آتشین بود‪ .‬خلبانان ایرانی این امر را علت بیشتر تلفات معرفی‬
‫می کنند‪ .‬نیروی هوایی ایران  بعدا ً کوشید این نقیصه را با اجرای پروژه های‬
‫زمزم ‪ 1‬و زمزم ‪ 2‬برطرف کند و خود پرتابگرهای مذکور را برای نصب در‬
‫زیر بال بسازد‪.‬‬
‫عراقی ها هم در برخی از مراحل خاص جنگ از بمب افکن های‬
‫توپولوف‪ 16-‬و توپولوف‪ 22-‬به‌طور گسترده استفاده کردند‪ ،‬اما نتایج‬
‫به‌دست آمده متفاوت بودند‪ .‬توپولوف‪ 22-‬از لحاظ پرواز و نگهداری‬
‫به‌صورت تصاعدی مشکل آفرین و نامحبوب بود (خدمه بیشتر به‌خاطر اینکه‬
‫صندلی های پران به سمت پایین پرتاب می شدند‪ ،‬عالقه ای بدان نداشتند)‪،‬‬
‫به‌خصوص بعد از اینکه یک فروند از آنها پیش از جنگ در یک مأموریت‬
‫آموزشی سقوط کرد و چندین خدمه کشته شدند‪ .‬با این حال‪ ،‬این هواپیما‬
‫نشان داد تا هنگامیکه نمونه های بهتر نظیر سوخو‪ 22-‬و میراژ  اف‪1.‬ای کیو‬
‫تحویل داده شوند‪ ،‬برای حمالت دوربرد مناسب است‪ .‬اما تا آن زمان‪،‬‬
‫توپولوف‪ 22-‬تلفات سنگینی داده بود و به‌ندرت مأموریتی به آن محول‬
‫می گردید‪ .‬برعکس‪ ،‬توپولوف‪ 16-‬بیشتر مورد استفاده قرار می گرفت‬
‫و برای حمل موشک کروز هوا به سطح کِی اس‪( 11-‬ا ِی اس‪ 5-‬کلت)‬
‫با برد صدوهشتاد کیلومتر‪ ،‬علیه مراکز جمعیتی نظیر تهران هم کاربرد‬
‫داشت‪ .‬جزئیات بسیار کمی از مأموریت های این‌چنینی بجر‪1‬های عراقی در‬
‫دست است‪ ،‬اما برخی منابع معتقدند فقط در ‪ )1363( 1984‬بیش از چهل‬
‫ِکی اس‪ 11-‬شلیک شدند‪ .‬میگ‪( 25-‬و همچنین میگ‪25-‬بی ام هایی که‬
‫توسط خلبانان شوروی به پرواز در می آمدند) در طول جنگ ایران و عراق‬
‫برای اولین بار به میدان آمدند و نیروی هوایی عراق بیش از هر نیروی هوایی‬
‫دیگر با این نمونه تجربه‌ی پرواز دارد‪ .‬عملیات های میگ‪25 -‬آر  بی ها در ابتدا‬
‫محدود بودند و مشکل اصلی آنها دقت پایین بود‪ .‬به مرور دقت بمباران آنها‬
‫به سطح قابل قبولی ارتقا یافت‪ ،‬هرچند که از این هواپیما بیشتر به‌عنوان‬
‫«سالح وحشت زا» استفاده می شد تا یک سیستم کارآمد که می توانست‬
‫اهداف کوچکتر را بادقت هدف قرار دهد‪ .‬میگ‪25-‬بی  ام در جنگ نقش‬
‫کوتاهی ایفا کرد که آن هم تقریباً به فاجعه ختم شد‪ .‬گزارش تهیه شده‬
‫برای این ماجراجویی مثبت نبود‪ .‬سوخو‪25-‬کِی هم دیر از راه رسید‪ ،‬اما‬
‫بــه عنــوان بخشــی از پــروژه زمــزم‪ ،‬محفظه هــای رهاســاز چــف بــرای‬
‫نصــب در زیــر بــال جنگنده هــا ســاخت‪( .‬مجموعــه عکــس نویســندگان)‬
‫‪Badger -1‬؛ نام گزارشی توپولوف‪ 16-‬در ناتو‬
‫‪409‬‬
‫کوچک و چابک مؤثرترین هواپیمایی بود که عراقی ها برای مأموریت های‬
‫هوا به زمین اعزام می کردند‪ .‬این امر در ابتدا به دلیل پروازهای زیادی بود‬
‫که این هواپیما انجام داد و همچنین به خاطر این حقیقت بود که میگ‪21-‬‬
‫مهاجم فقط بعد از اینکه شلیک می کرد کشف می شد! درحقیقت بسیاری از‬
‫خلبانان عراقی تمایل خود را به این نمونه تأیید کردند‪ ،‬علت هم سادگی آن‬
‫بود (درست مانند هانتر که سی و پنج فروند از آنها در جنگ مورد استفاده‬
‫قرار گرفتند و تقریباً بیست فروند از نبردها جان سالم به‌در بردند)‪ .‬با وجود‬
‫این آنها برد کم و مشکالت کنترل هواپیما در سرعت پایین و ارتفاع کم‬
‫را به‌شدت مورد انتقاد قرار می دادند‪ .‬به‌عالوه بقاپذیری هم عامل دیگری‬
‫است که باعث کسب امتیاز بیشتر سوخو‪ 22-‬شده بود‪ .‬مواردی بود که‬
‫سوخوها بدون داشتن تقریباً یک بال یا از دست دادن بخشی از دم خود به‬
‫پایگاه هایشان بازگشتند‪ .‬میگ‪ 21 -‬با کوچک ترین آسیب بالفاصله منفجر‬
‫می شد‪ ،‬اما میگ‪ 23-‬و میگ‪ 25-‬مقاومت بیشتری داشتند و با آسیب های‬
‫نسبتاً شدید هم به پرواز ادامه می دادند‪ .‬با وجود این‪ ،‬در طول جنگ هر‬
‫دو طرف به ضعف موشک های هوا به هوا در سرنگون کردن جنگنده های‬
‫پیشرفته پی بردند‪ .‬موارد بسیار زیادی وجود داشتند که اف‪4-‬ها‪ ،‬اف‪14-‬ها‪،‬‬
‫میگ‪25-‬ها و برخی دیگر از نمونه ها از اصابت یک موشک و یا حتی بیشتر‬
‫جان سالم به در بردند‪ .‬گفته می شد نسل دوم موشک های هوا به هوا نظیر‬
‫اِی آی ام‪7 -‬ای‪ ،‬اِی آی  ام‪9 -‬جِی‪ ،‬کِی‪13-‬ام‪ ،‬آر‪23-‬آر‪/‬تی و آر‪60-‬ام همچنان‬
‫توان زدن ضربه ای کاری برای سرنگون کردن هر هواپیمایی را نداشتند‪.‬‬
‫فقط اِی آی   ام‪ 54-‬از این لحاظ مورد انتقاد نبود‪ ،‬درحالیکه سایدوایندر‬
‫به‌ندرت مورد انتقاد ایرانیان قرار می گرفت‪ ،‬زیرا بهترین موشک هوا به هوای‬
‫عملیاتی آنها بود و خلبانان با آن بیشتر شکار می کردند‪.‬‬
‫درباره‌ی هواپیمای دیگری که به‌طور گسترده مورد استفاده‌ی نیروی‬
‫هوایی عراق قرار داشت یعنی اف‪7-‬های چینی تقریباً اطالعی در دست‬
‫نیــروی هوایــی ایــران کــه بــه کمبــود جنگنده هــای خــود پــی بــرده بــود‪،‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫ا ِی دبلیو جی‪/9-‬ا ِی آی ام‪ 54-‬در اولین جنگ خلیج فارس مستحق یک‬ ‫علی الظاهر استفاده از آن در نیروی هوایی عراق اثر خاصی در شیوه ی‬
‫جلد کتاب مجزا می باشد‪ ،‬اما می توان گفت در طول درگیری نیروی هوایی‬ ‫اجرای عملیات های پشتیبانی هوایی نزدیک داشت و درصد موفقیت آنها را‬
‫عراق هر آنچه ممکن بود برای مقابله با آن به میدان آورد که از میان این‬ ‫در اوایل سال ‪ )1365( 1987‬باال برد‪ .‬در همان زمان گزارش‌هایی بیرون‬
‫اقدامات می توان به اجتناب از هرگونه درگیری مستقیم‪ ،‬مانورهای فریب‪ ،‬هر‬ ‫آمدند که تعداد زیادی از خلبانان سوخو‪ 25-‬مورد تقدیر قرار گرفته اند و‬
‫نوع اخالگری ممکن و همچنین مواجهه‌ی مستقیم با بهترین سیستم های‬ ‫همین امر نشانگر بقاپذیری عالی و عملکرد هوا به زمین خوب این هواپیما‬
‫تسلیحاتی موجود اشاره کرد‪ .‬اما هیچ یک از این اقدامات نتیجه‌ی قاطعی به‬ ‫بود‪ .‬گزارش‌های خلبانان ایرانی و منابع اطالعاتی ایاالت متحده بر چندین‬
‫بار نیاوردند‪ .‬گرچه تامکت ها بارها آسیب دیدند (و حتی سرنگون شدند) اما‬ ‫بار استفاده از میراژهای بال دلتایی از سوی عراق قبل از ‪)1362( 1983‬‬
‫اِی آی ام‪ 54-‬سالح هوا به هوای برتر جنگ باقی ماند و به‌حدی از موفقیت‬ ‫و مجددا ً در اوایل ‪ )1364( 1986‬اشاره دارند‪ .‬اینها مشخصاً میراژ ‪5‬هایی‬
‫دست یافت که قب ًال در هیچ سیستم دفاع هوایی دیده نشده بود‪ .‬کارایی این‬ ‫هستند که از سوی نیروی هوایی مصر به عراق قرض داده شدند و اغلب‬
‫موشک که فقط در اثر کمبود باتری های یدکی ایرانی ها کاهش می یافت‪،‬‬ ‫پشتیبانی جنگ الکترونیک برای دسته های تهاجمی عراق فراهم می کردند‪.‬‬
‫را می توان با جاروبرقی ای مقایسه کرد که بر روی یک سطح خاکی کشیده‬ ‫بر اساس گزارش‌های خلبانان سابق ایران (سوابق رسمی نیروی هوایی ایران‬
‫می شود‪.‬‬ ‫حضور هرگونه هواپیمای بال دلتایی بر آسمان جبهه را رد می کند) گرچه‬
‫موشک های فرانسوی ماترا آر‪530.‬اف‪ ،‬سوپر‪530‬اف‪ 1-‬و سوپر‪530‬دی‬ ‫تجهیزات جنگ الکترونیکی ای که آنها حمل می کردند در برابر دفاع هوایی‬
‫عملکرد بسیار متفاوتی داشتند‪ .‬درحالیکه هیچ درگیری مشخصی که در آن‬ ‫ایران مؤثر بود‪ ،‬اما حتی آنها هم سه هواپیما به رهگیرهای ایران واگذار کردند‪.‬‬
‫از آر‪530.‬اف یا آر‪530.‬اف ای استفاده شده باشد‪ ،‬به ثبت نرسیده است‪ ،‬بر‬
‫اساس سوابق موجود دست کم صد موشک ارتقاءیافته ی سوپر‪530‬اف‪1-‬‬ ‫عملکرد جنگ افزارهای هوا به هوا‬
‫شلیک گردید‪ .‬هرچند بسیار نامحتمل است که این موشک ها سی‌وپنج‬ ‫همانطور که قب ًال ذکر شد‪ ،‬این جنگ اولین جنگی بود که در آن هر‬
‫دو طرف از موشک های هوا به هوا با هدایت راداری فعال و نیمه‌فعال به‌طور‬
‫گسترده استفاده کردند‪ .‬احتماالً جالب ترین و کارآمدترین جنگ افزار هوا‬
‫به هوای جنگ‪ ،‬موشک دوربرد اِی آی ام‪54-‬ا ِی فونیکس بود که اختصاصاً‬
‫مورد استفاده‌ی تامکت های ایرانی قرار داشت‪ .‬گرچه عملکرد سیستم های‬
‫جنگ الکترونیک و ضدجنگ الکترونیک این موشک ها قبل از تحویل‪،‬‬
‫تنزل داده شده بود و بنابراین آنها در مواجهه با هواپیماهای غربی توانایی‬
‫کمتری داشتند‪ ،‬اما فونیکس توان نامحدود خود را به رخ همگان کشید‬
‫و از بین هفتاد تا نود موشک شلیک شده بیش از شصت تا هفتاد تیر به‬
‫هدف اصابت کردند و گاهی چند هواپیمای عراقی را با هم در هوا منهدم‬
‫ساختند‪ .1‬نکته‌ی جالب دیگر اینکه علیرغم گزارش‌های متعدد مبنی بر‬
‫ناتوانی فونیکس در درگیری با جنگنده های تاکتیکی‪ ،‬این موشک بیشتر‬
‫دربرابر جنگنده های چابک و کوچکی چون میگ‪ ،21-‬میگ‪ 23-‬و سوخو‪-‬‬
‫‪ 22‬به پیروزی دست یافت‪ .‬با وجود این‪ ،‬فونیکس و نمونه‌ی دوربردتر آن که‬
‫در ایران ساخته شد‪ ،‬در برابر میگ‪ 25-‬نیز موفق ظاهر شد و اگر به‌خاطر‬
‫گیرنده های پیش هشدار راداری خوب روس ها و عمل نکردن فیوزها نبود‪،‬‬
‫فاکسبت های بیشتری شکار شده بودند‪ .‬علیرغم گزارش‌های منفی فراوان‪،‬‬
‫ایرانی ها مشکالت کمی در نگهداری این موشک داشتند و بیشتر نگران‬
‫تعداد کم موشک های موجود بودند‪ .‬فونیکس دربرابر دست کم هفت موشک‬
‫ضدکشتی‪ ،‬از جمله چند اگزوست‪ ،‬به کار گرفته شد و توانست دو یا سه تیر‬
‫از آنها را سرنگون کند‪ .‬بدین ترتیب‪ ،‬گرچه عملکرد واقعی ترکیب اف‪14-‬ا ِی‪/‬‬
‫یک اف‪ 4-‬نیروی هوایی ایران در حال سوخت گیری از سوخت رسان کِی سی  ‪707‬؛‬ ‫‪ - 1‬در طول جنگ حدود صد و چهل و پنج الی صد و پنجاه و پنج تیر موشک فونیکس توسط‬
‫هواپیماهای اف‪ 14-‬شلیک شدند که بیش از نود و نه درصد از این موشک های شلیک شده‬
‫سوخت گیری هوایی در طول جنگ نقش مهمی برای هر دو طرف ایفا کرد‪.‬‬ ‫اهداف مورد نظر خود را سرنگون کردند‪ .‬یادداشت سرهنگ خلبان فریدون علی مازندرانی بر متن‪.‬‬

‫‪410‬‬
 ‫جمع بندی نهایی‬
‫کرد‪ ،‬هیچ اطالعاتی از میزان موفقیت آنها به‌جز در دو یا سه مورد محتمل‬
‫در دست نیست‪ .‬همچنین معلوم نیست نیروی هوایی عراق آر‪ 24-‬دریافت‬
‫کرده باشد‪ .‬این موشک بعدا ً برای میگ‪23-‬ام ال و میگ‪23 -‬ام  ال  دی های‬
‫شوروی و برخی کشورهای پیمان ورشو در نظر گرفته شد‪ .‬عراقی ها‪ ،‬بیشتر‬
‫از طریق چکسلواکی‪ ،‬بیش از هشتصد موشک کِی‪13-‬آر نیز خریدند‪ .‬اما‬
‫برخی گزارش‌ها حاکی از این هستند که این موشک ها هنگام تحویل در‬
‫شرایط بسیار بدی بودند‪ .‬هرچند این موشک ها در ابتدای جنگ به‌طور‬
‫گسترده‌ای توسط میگ‪21-‬ام اف ها و میگ‪23-‬ام اس ها شلیک شدند‪ ،‬اما‬
‫هیچگاه حتی در حد محدود هم کارایی نداشتند‪ .‬آخرین سالح در این رده‬
‫که توسط عراقی ها به کار گرفته شد‪ ،‬آر‪27-‬آر‪/‬تی بود که یک محموله از آن‬
‫همراه با میگ‪29-‬ها در ‪ )1365-66( 1986/87‬تحویل داده شد‪ ،‬اما اینکه‬
‫از آنها در جنگ استفاده شده باشد‪ ،‬روشن نیست‪.‬‬
‫بر اساس گزارش‌های موجود‪ ،‬ایرانی ها از اِی آی ام‪7-‬ای‪ 2-‬و اِی آی ام‪-‬‬
‫‪7‬ای‪4-‬های خود استفاده‌ی خوبی کردند‪ .‬این موشک ها که به ترتیب توسط‬
‫فانتوم ها و تامکت ها شلیک می شدند‪ ،‬دربرابر اهداف مختلفی به پیروزی‬
‫رسیدند که بدون توجه به فاصله ای که شلیک می شدند (اغلب از ‪ 10‬تا ‪28‬‬
‫کیلومتر) با میگ‪ 21-‬و میگ‪ 23-‬شروع شد و به چند میراژ اف‪1.‬ای کیو‬
‫رسید‪ .‬درست مانند جنگ ویتنام‪ ،‬چند اسپارو بدون هدایت شلیک شدند‬
‫تا دشمن را بترسانند و تعداد زیادی هم عمل نکردند‪ .‬اما درمجموع‪ ،‬به‬
‫نظر می رسد مراقبت های ویژه ی نگهداری قبل و بعد از انقالب سالح قابل‬
‫اطمینانی در اختیار ایرانیان قرار داد که دست کم دوبرابر جنگ ویتنام‬
‫حاصل داشت‪ .‬با وجود این نباید فراموش کرد که نیروی هوایی ایران جنگ‬
‫را با تجهیزات و دستورالعمل های تاکتیکی توسعه‌یافته بر اساس تجربیات‬
‫ایاالت متحده در جنوب شرق آسیا‪ ،‬به اجرا گذاشت!‬
‫موفق ترین سالح هوا به هوا قطعاً اِی آی ام‪9-‬جِی‪ 1-‬سایدوایندر بود (در‬
‫نیــروی هوایــی عــراق بیــش از چهارصــد و هفتــاد جنگنــده و دویســت‬
‫هلیکوپتــر در طــول جنــگ از دســت داد‪ .‬تصویــر بــاال ســوخو‪22-‬ام عراقــی‬
‫را نشــان می دهــد کــه در ظهــر ‪ 11‬مــه ‪ 21( 1982‬اردیبهشــت ‪ )1361‬توســط‬
‫موضــع هــاوک نیــروی هوایــی ایــران بــه نــام تبــوک در جریــان عملیــات‬
‫بیت المقــدس ســرنگون شــد‪ .‬تصویــر ســمت راســت دم یــک میــگ‪21-‬‬
‫نیــروی هوایــی عــراق را نشــان می دهــد کــه در همانــروز ســاقط گردیــد‪.‬‬
‫‪411‬‬
‫یا سی‌وشش شکار ادعایی فرانسوی ها و عراقی ها را انجام داده باشند‪ ،‬اما‬
‫همچنان به‌عنوان موشک های کارآمد به‌خصوص به‌خاطر توانایی باال کشیدن‬
‫خوب و پایین کشیدن قابل قبول مورد احترام ایرانی ها بودند‪ .‬طبق گفته‌ی‬
‫خلبانان سابق ایران‪ ،‬به راحتی می شد با پرواز باال و پایین منطقه‌ی پوششی‬
‫آنها از چنگ شان گریخت و قابلیت پایین کشیدن سوپر‪530‬اف‪ 1-‬درست‬
‫مانند عمر نگهداریش محدود بود‪ .‬درمقابل‪ ،‬تمام خلبانان سابق ایرانی که‬
‫با موشک سوپر ماترا مواجه شده اند معتقدند سوپر‪530‬دی‪ ،‬که اختصاصاً‬
‫توسط میراژ اف‪1.‬ای کیو‪6-‬ها حمل می شد‪ ،‬قدرتمندترین موشک هوا به‬
‫هوای استفاده  شده  توسط عراقی ها  بود‪ .‬علت این امر  هم   عمدتاً این بود‬
‫که ایرانی ها نمی توانستند حتی با پرواز در ارتفاع بسیار کم از پوشش ایجاد‬
‫شده در جلو میراژ حامل سوپر‪530‬دی بیرون بمانند‪.‬‬
‫عراقی ها چهار موشک هوا به هوای میان برد با هدایت راداری نیمه‌فعال‬
‫ساخت شوروی را نیز در جنگ به کار بردند‪ .‬اولین نمونه ای که به‌دست‬
‫آنها رسید‪ ،‬آر‪40-‬آر‪/‬تی عظیم الجثه بود که جنگ افزار اصلی میگ‪25-‬پی‪/‬‬
‫پی دی‪/‬پی دی اس به حساب می آمد‪ .‬این موشک دست کم دوازده شکار‬
‫انجام داد و نسبت به اخاللگری سنگین هم مقاومت می کرد‪ .‬با وجود این‪،‬‬
‫جزئیات کامل کاربرد آن  در عراق هنوز روشن  نیست‪  .‬موشک  ظاهرا ً عامل‬
‫بازدارنده‌ی قدرتمندی در دستان خلبانان عراقی فاکسبت بود و چنانچه با‬
‫اسپارو مورد حمله قرار می گرفتند می توانستند آن را شلیک کرده و ایرانی ها‬
‫را مجبور به فرار سازند‪ ،‬بدین ترتیب آنها نمی توانستند موشک اسپاروی‬
‫خود را هدایت کنند‪ .‬نمونه های اولیه‌ی آر‪ 23-‬بعد از تحویل میگ‪23-‬ام  اف‬
‫و میگ‪23-‬ام ال از راه رسیدند‪ .‬این موشک به‌طور قطع سالحی ضعیف و‬
‫ابتدایی بود که فقط چنانچه از فاصله ای بسیار کمتر از موشک های هم‬
‫رده‌ی خود شلیک می شد‪ ،‬کارایی داشت‪ .‬گرچه گزارش‌هایی در دست است‬
‫که در طول جنگ نیروی هوایی عراق بیش از دویست آر‪23-‬آر‪/‬تی شلیک‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫و سوخو‪22-‬های عراقی چنانچه به موشک های هوا به هوا مسلح بودند‪،‬‬ ‫خدمت ایران اِی آی ام‪9-‬پی خوانده می شد)‪ .‬هرچند کیفیت سایدوایندرهای‬
‫موشک هایشان از نوع کِی‪ 13-‬بود‪.‬‬ ‫شلیک شده توسط خلبانان ایرانی نامشخص است‪ ،‬اما این موشک به‌طور‬
‫در جریان درگیری بین هواپیماهای ایرانی و عراقی‪ ،‬از توپ هم به‌طور‬ ‫قطع بیشترین شکار (ازجمله میگ‪ 25-‬و میراژ اف‪1.‬ای کیو) را به نام خود‬
‫گسترده استفاده شد‪ .‬توپ شش لول معرف ام‪61-‬ا ِی‪ 1-‬ولکان که بر روی‬ ‫ثبت کرد و این در حالی بود که عراقی ها در طول جنگ پیوسته پادکارهای‬
‫اف‪4-‬ای و اف‪14-‬اِی ها نصب شده بود و همچنین نمونه های محفظه ای (به‬ ‫مؤثرتری علیه آن به کار می بردند‪ .‬همتای ا ِی آی ام‪9-‬جِی‪ ،1-‬موشک ماترا‬
‫نام اس یو یو‪/23-‬ا ِی‪ 1‬و جی پی یو‪/2-‬ا ِی‪ )2‬اف‪4-‬دی ها که برای به رگبار‬ ‫آر‪ 550.‬مجیک ام کِی‪ 1 .‬بود‪ .‬مانند اِی آی ام‪9 -‬جِی‪ ،1 -‬مجیک  ‪ 1‬فاقد همه ی‬
‫بستن اهداف زمینی طراحی شده بودند‪ ،‬در جنگ هوایی نیز عملکرد خوبی‬ ‫توانایی ها بود‪ .‬موشک می بایست از یک مخروط نسبتاً باریک در پشت هدف‬
‫از خود به نمایش گذاشتند و تعداد زیادی هواپیما را هدف قرار دادند‬ ‫شلیک می شد و برد مؤثر کمتری نسبت به سایدوایندر داشت‪ ،‬اما ظاهرا ً‬
‫(به‌خصوص در ابتدای جنگ که فاصله‌ی درگیری ها کم بود)‪ .‬با وجود این‬ ‫کمی بهتر از آن عمل می کرد‪ .‬از آنجایی که خلبانان عراقی معموالً آنها‬
‫مصرف مهمات درمقابل موفقیت های به‌دست آمده بیش از اندازه زیاد‬ ‫را جفتی شلیک می کردند تا احتمال عملکرد درست و اصابت دست کم‬
‫بود‪ .‬علت این امر احتماالً افزایش بقاپذیری هواپیماهای پیشرفته بود‪ .‬اما‬ ‫یکی از آنها باالتر برود‪ ،‬آمار عملکردی آن بهتر به نظر می رسد‪ .‬سومین‬
‫کافی نبودن بیش از بیست گلوله‌ی ام‪61-‬ا ِی‪ 1-‬برای سرنگون کردن یک‬ ‫موشک حرارتی هوا به هوای مورد استفاده کِی‪ 13-‬و گونه ی ارتقا یافته‌ی‬
‫سوخو‪22 -‬ام‪3-‬کِی‪4-/‬کِی نشانگر این حقیقت است که سالح به مهمات‬ ‫آن کِی‪13-‬ام بود‪ .‬عراقی ها فقط در سال ‪ )1359( 1980‬تقریباً پانزده شکار‬
‫سنگین تر یا کشنده تری نیاز دارد و برخی ارزیابی های مستقل نیز حاکی‬ ‫تأیید شده با استفاده از این موشک انجام دادند و آمار سیزده درصد را به‬
‫از همین امر بودند‪ .‬جالب آنکه توپ جی اس اچ‪ 323-‬ساخت شوروی نیز‬ ‫نام خود ثبت کردند که مشابه درگیری های قبلی در ویتنام و جنگ هند و‬
‫همین مشکل را داشت و نه‌تنها عراقی ها به‌ندرت از آن در نبرد هوایی‬ ‫پاکستان بود‪ .‬آخرین سالح در این رده آر‪60-‬ام‪/‬ار‪60-‬ام کِی است که حدود‬
‫استفاده می کردند‪ ،‬بلکه حتی وقتی چندین گلوله ی آن به اف‪4-‬ای ها یا‬ ‫صد و شصت تیر از آن در سال ‪ )1365( 1986‬در اختیار عراق قرار گرفت‪.‬‬
‫اف‪14 -‬ها می خورد‪ ،‬عملکرد دلگرم کننده ای نداشت‪ .‬در دست کم دو‬ ‫با وجود این هیچ اطالعاتی پیرامون کاربرد آن در نبرد در دست نیست و به‬
‫رخداد‪ ،‬تامکت های شدیدا ً آسیب دیده در اثر آتش جی اس اچ‪ 23-‬توانستند‬ ‫نظر می رسد بیشتر مواقع فقط توسط میگ‪23-‬ام اف‪/‬ام ال ها حمل می شد‬
‫به پایگاه هایشان بازگردند‪ .‬در یک مورد گلوله ها بدنه ی زیر کابین را از هم‬
‫دریده بودند‪ .‬تقریباً هیچ اطالعاتی در مورد استفاده از توپ ‪ 30‬میلیمتری‬
‫دفا‪4‬ی میراژهای عراقی در دسترس نیست‪ ،‬با این حال گزارش‌هایی به‬
‫افزایش استفاده از آنها با کم شدن ذخیره‌ی سوپر‪530‬اف ها و آر‪550.‬های‬
‫تحویل داده شده به عراق‪ ،‬اشاره می کنند‪ .‬در این میان خلبانان اف‪ 5-‬ایران‪،‬‬
‫عالقه‌ی بسیاری به توپ های قدرتمند و دقیق ام‪ 20-‬خود داشتند و با آن‬
‫تلفات زیادی به جنگنده ها و هلیکوپترهای عراقی وارد آوردند و حتی موفق‬
‫به زدن یک رهگیر میگ‪ 25-‬شدند!‬
‫در طول جنگ دست کم دوازده مانور منجر به سقوط‪ ،‬ثبت گردید که‬
‫عمدتاً توسط هواپیماهای محاصره‌شده که با سرآسیمگی برای نجات خویش‬
‫می کوشیدند‪ ،‬انجام شدند‪ ،‬اما خلبانان ایرانی چندین بار توانستند با انجام‬
‫مانورهای سخت و سریع در ارتفاع بسیار کم تعقیب کنندگان خود را به‬
‫زمین بزنند‪ .‬در این کار خلبانان ایرانی بی شک استاد بودند و آن را تبدیل به‬
‫یک کار هنری کردند‪ .‬بیش از شش یا هفت اف‪14-‬ا ِی ایرانی نیز در جریان‬
‫نبردهای هوایی به‌خاطر ایرادات موتوری سقوط کردند (یا سرنگون شدند)‪.‬‬
‫ایــن همــه خوشــحالی بــرای چــه؟ نیروهــای ایرانــی بــه خاطــر ســرنگونی یــک‬
‫‪1 - SUU-23/A‬‬ ‫میــراژ اف‪( 1.‬رســم ًا اینگونــه عنــوان گردیــد) در صبــح ‪ 5‬جــوالی ‪ 14( 1986‬تیــر‬
‫‪2 - GPU-2/A‬‬ ‫‪ ،)1365‬در منطقــه مهــران و در جریــان عملیــات کربــای‪ 1-‬شــادی می  کننــد‪.‬‬
‫بــا ایــن وجــود ایــن قربانــی آتــش خــودی‪ ،‬مشــخص ًا یــک اف‪ 4-‬فانتــوم‬
‫‪3 - GSh-23‬‬ ‫اســت! ایرانی هــا در جنــگ بیــش از چهارصــد هواپیمــا و هلیکوپتــر از دســت‬
‫‪4 - DEFA‬‬ ‫دادنــد کــه تعــداد قابــل توجهــی از آنهــا بــه دلیــل آتــش بــه خــودی بــود‪.‬‬

‫‪412‬‬
 ‫جمع بندی نهایی‬

‫عملیات های هوا به زمین و ضدکشتی‬

‫نخستین مجریان عملیات های هوا به زمین در ابتدای جنگ قطعاً‬
‫واحدهای اف‪4-‬دی مسلح به بمب های لیزری پِیووی‪ 1‬و اف‪4-‬ای های‬
‫مسلح به اِی جی ام‪65-‬ا ِی نیروی هوایی ایران بودند‪ .‬گرچه این اقالم در‬
‫حین کم کردن سرعت تهاجم عراق و در نهایت متوقف ساختن آن خساراتی‬
‫را متحمل شدند‪ ،‬اما نقش بسیار مهمی در دفاع از خوزستان ایفا کردند‪ .‬اما‬
‫خیلی زود‪ ،‬نیروی هوایی ایران مجبور شد استفاده از ترکیب اف‪4-‬دی و‬
‫جی بی یو‪ 10-‬و اف‪4-‬ای و ا ِی جی ام‪65-‬ا ِی را محدود کند‪ ،‬زیرا مشخص‬
‫شد نرخ تلفات (به‌خصوص به زد اس یو‪ 4-23-‬و سام‪ )6-‬بیش از حد تحمل‬
‫است‪ ،‬چراکه هر دو هواپیما مجبور بودند هنگام ریختن بمب های آهنی‬
‫در ارتفاع باالتری پرواز کنند تا بتوانند هدف را به‌دست آورده و مهمات‬
‫هدایت شونده‌ی خود را پرتاب کنند‪ .‬مسیرهای قابل پیش بینی که بعد‬
‫از به کارگیری این تسلیحات مورد استفاده قرار می گرفتند نیز با تلفات‬
‫باالی هواپیماهای حامل آنها مرتبط بود‪ .‬از آنجایی که نیروی هوایی سالح‬
‫ضدرادار و پرتابگر چف‪/‬پرتابه‌ی آتشین نداشت‪ ،‬در تمام طول جنگ خلبانان‬
‫به‌سختی می توانستند از مهمات هدایت شونده استفاده کنند و درعوض‬
‫مجبور شدند پس از ورود در ارتفاع پایین در حمالت سریع با بمب های آهنی‬
‫تأخیری و بمب های چند منظوره تخصص یابند‪ .‬فقط در آخرین سال جنگ‬
‫نمایی از بقایای یک میل‪ 25-‬هایند‪-‬دی سرنگون شده که در پیش زمینه راکت انداز آن‬
‫بود که جنگ افزارهای تولید داخل وارد عرصه شدند‪ ،‬اما به نظر می رسد‬
‫به خوبی دیده می شود‪.‬‬ ‫فقط اهمیت آزمایشی داشتند تا ارزش راهبردی‪ .‬حمالت ایرانیان بعد از‬
‫اینکه از بهت اولیه درآمدند و تا زمانی که هواپیماها و جنگ افزارهایشان‬
‫به‌خوبی کار می کردند (به‌خصوص مأموریت های پشتیبانی هوایی نزدیک با‬
‫اِی  اس‪30.‬ال‪ ،‬بمب های لیزری َسمپ و موشک های ضدرادار آرمات شرایط‬ ‫بمب های بی ال‪ 755.‬و سی بی یو‪/71-‬بی)‪ ،‬بسیار مؤثر واقع شدند و بسیاری‬
‫را تا حدی بهبود بخشید‪ .‬با وجود این استفاده‌ی مؤثر از این تسلیحات‬ ‫از عراقی ها هنوز آنها را به‌خاطر می آورند‪.‬‬
‫تا تابستان ‪ )1363( 1984‬و مجددا ً در ‪ )1364( 1985‬مورد توجه قرار‬ ‫درمقابل‪ ،‬توانایی های عراق در این زمینه در طول جنگ تغییر کرد‪.‬‬
‫نگرفت‪ .‬اما از آن زمان جنگ به‌طور روز افزون به زمین آزمایش سیستم های‬ ‫نیروی هوایی عراق ابتدا به‌سختی می توانست از نیروهای زمینی پشتیبانی‬
‫تسلیحاتی مختلف ساخت فرانسه و شوروی تبدیل گردید‪.‬‬ ‫کند و به‌جز بمب های کوچک آهنی و راکت های هدایت ناپذیر‪ ،‬فاقد هرگونه‬
‫در همین حال‪ ،‬عراقی ها ا ِی ام‪ 39.‬اگزوست را ابتدا برای هلیکوپترهای‬ ‫جنگ افزار هوا به زمین مؤثر بود‪ .‬خلبان ها نیز آموزش های الزم برای اینگونه‬
‫سوپرفرلون خود و سپس سوپراتانداردهای اجاره‌شده از فرانسه و سرانجام‬ ‫عملیات ها را ندیده بودند و عملکردشان هم به همین ترتیب بسیار ضعیف‬
‫میراژ اف‪1.‬ای کیو‪5-‬هایی که اختصاصاً برای عراق ساخته شده بودند‪ ،‬معرفی‬ ‫بود‪ .‬مأموریت های دوربرد نیز یا با بمب افکن های سنگین تر (توپولوف‪ 15-‬و‬
‫کردند‪ .‬نیروی هوایی عراق در طول جنگ مجموعاً بین هفتصدوهفتاد تا‬ ‫توپولوف‪ )22-‬انجام می شد یا میگ‪23-‬بی ان ها که عمدتاً ناکارآمد بودند‪ .‬تا‬
‫هشتصد اگزوست خرید‪ ،‬اما بر اساس داده های موجود آمار استفاده از آنها‬ ‫بهار ‪ ،)1360( 1981‬اوضاع تا حد قابل توجهی بهبود یافت و میگ‪21-‬ها‬
‫به هیچ وجه دلگرم کننده نبود‪ .‬بیش از چهارصد حمله با اگزوست در طی‬ ‫و میگ‪23-‬ها در حمالت کم ارتفاع با راکت های هدایت ناپذیر علیه مواضع‬
‫حدود ششصدوپنجاه پرواز به ثبت رسید‪ .‬تعداد بسیار زیادی از موشک ها‬ ‫ایرانی ها نسبتاً مؤثر عمل می کردند‪ ،‬اما این عملکرد در ‪ )1361( 1982‬به‬
‫به هدر رفتند که ساده ترین مورد آنها ریختن موشک ها توسط هواپیمای‬ ‫میزان قابل توجهی افت کرد و به‌جز چند استثناء تا ‪ )1365( 1986‬دیگر‬
‫حامل بعد از رهگیری شدن توسط جنگنده های نیروی هوایی ایران یا‬ ‫مشاهده نشد‪.‬‬
‫عملکرد نادرست سازوکارهای آتش و مشکالتی از این قبیل بودند‪ .‬تعداد‬ ‫در سال ‪ )1361( 1982‬نیروی هوایی عراق تعداد کمی تسلیحات‬
‫دیگری خطا رفتند و گاهی به دلیل هدف گیری ضعیف‪ ،‬اهداف آنها حتی‬ ‫هدایت شونده از اتحاد جماهیر شوروی خرید‪ ،‬با این حال سال ها طول‬
‫کشید تا بتواند از آنها به‌نحو مؤثری استفاده کند‪ .‬ظاهرا ً ورود خا‪25-‬ای‪،‬‬
‫‪413‬‬
 ‫جمع بندی نهایی‬

‫بهره بردند‪ .‬در مراحل اولیه‪ ،‬نیروی هلیکوپتری عراق بر اساس مدل شوروی‬ ‫سرنگون شدند که از این میان یکی با اِی آی ام‪54-‬ا ِی و دیگری احتماالً با‬
‫سازماندهی شده بود‪ ،‬به این ترتیب که میل‪25-‬ها و گزل ها به نیروی هوایی‬ ‫اِی آی ام‪7-‬ای‪ 4-‬ساقط شد‪ .‬از چهارده کشتی مورد اصابت سی‪ 601.‬فقط‬
‫تعلق داشتند و به همین خاطر به‌سرعت در اختیار فرمانده نیروی زمینی‬ ‫دو فروند حذف شدند‪.‬‬
‫قرار نمی گرفتند‪ .‬با مشخص شدن این نقیصه‪ ،‬سازمان هلیکوپتری ارتش‬ ‫در بهار ‪ ،)1367( 1988‬تعدادی خا‪ 58-‬بعد از آزمایش توسط‬
‫عراق با پیروی از مدل هوانیروز ایران شکل گرفت‪ .‬این امر باعث هماهنگی‬ ‫میگ‪25 -‬بی ام ها (با هدایت خلبانان شوروی) در نوامبر سال گذشته (آبان‬
‫بهتر هلیکوپترها با واحدهای زمینی شد و موفقیت بیشتری به ارمغان آورد‪.1‬‬ ‫‪ ،)1366‬به عراق تحویل داده شد و نیروی هوایی عراق در ماه جوالی (تیر)‬
‫هرچند عراقی ها هفته ها قبل از شروع جنگ از هلیکوپترهای رزمی‬ ‫توسط میگ‪25-‬آر بی تی های ارتقاءیافته‌ی خود‪ ،‬باموفقیت قابل توجهی‬
‫علیه ایرانی ها استفاده می کردند‪ ،‬اما تا ژانویه‌ی ‪( 1981‬دی ‪ )1360‬یعنی‬ ‫از آنها استفاده کرد‪ .‬در طول جنگ‪ ،‬چندین گزارش در مورد استفاده‌ی‬
‫زمانی که گزل ها و آلوئت های عراقی در عملیات هویزه با کارایی بسیار‬ ‫عراقی ها از خا‪ 25-‬منتشر گردید و دست کم یک گزارش شلیک این‬
‫باالیی ظاهر شدند‪ ،‬در اعزام تعداد زیاد هلیکوپتر کند بودند‪ .‬با وجود این‪،‬‬ ‫موشک از یک میگ‪25-‬آر بی علیه پایگاه یکم شکاری را مطرح کرد‪ .‬با‬
‫هر دو نمونه به دلیل نداشتن زره مناسب به‌طرز قابل توجهی نسبت به آتش‬ ‫وجود این‪ ،‬موشک عمل نکرد و ایرانی ها آن را به‌غنیمت گرفتند‪ .‬اینکه‬
‫دفاعی خصوصاً بر فراز زمین لخت و باز مناطق جنگی جنوب آسیب پذیر‬ ‫سوخو‪22-‬ام‪ِ 4 -‬کی های عراقی نیز به این جنگ افزار مجهز شده باشند‪،‬‬
‫نشان دادند‪ .‬درنتیجه میل‪25-‬های بیشتری خریداری شدند و از سال‬ ‫معلوم نیست‪ ،‬اما شواهد تصویری و ویدئویی‪ ،‬سوخو‪22-‬های عراقی را تنها‬
‫‪ )1361( 1982‬عراقی ها عمدتاً هلیکوپترهای خود را به جبهه ی شمالی‬ ‫مجهز به پرتابگر راکت های هدایت ناپذیر نشان می دهند‪ .‬درمجموع‪ ،‬در طول‬
‫می فرستادند‪ .‬تا سال ‪ ،)1363( 1984‬سازمان هلیکوپتری ارتش عراق‪،‬‬ ‫مدت جنگ توانایی های عراق افزایش یافت‪ ،‬اما آن سطح مطلوب پیشرفت‬
‫علیرغم تلفات سنگین‪ ،‬به ابزار اصلی پشتیبانی هوایی نزدیک از ارتش تبدیل‬ ‫حاصل نگردید‪ .‬علت اصلی هم آن بود که ایرانی ها در نوآوری در زمینه‌ی‬
‫شد و در خنثی کردن حمالت گسترده ی نیروهای پیاده ایران به‌ویژه در‬ ‫جنگ الکترونیک بسیار توانمند بودند‪.‬‬
‫پاتک علیه جوانب و از پشت سر‪ ،‬نسبتاً مؤثر واقع گردید‪ .‬دیدگاه شوروی در‬
‫به‌کارگیری هلیکوپترهای تهاجمی شامل یکپارچه کردن آنها در عمق میدان‬ ‫هلیکوپترها در میدان نبرد‬
‫نبرد بود‪ .‬تا ژوئن ‪( 1984‬خرداد ‪ ،)1363‬عراق به توانایی انجام حمالت در‬ ‫گزارش‌هایی که در روزنامه های غربی درباره‌ی جنگ هلیکوپتری بین‬
‫عمق ‪ 75‬کیلومتری خاک ایران با دسته های متشکل از پنجاه هلیکوپتر‬ ‫ایران و عراق دیده می شوند معموالً به رقم صدوهفتادوچهار درگیری بین‬
‫هواپیماها و هلیکوپترها و پنجاه‌وشش درگیری هلیکوپتر با هلیکوپتر اشاره‬
‫‪ - 1‬همچنین نگاه کنید به نیک کوک‪ ،‬ایران عراق‪ -‬جنگ هوایی‪ ،‬مجله‌ی بررسی های دفاعی‪،‬‬ ‫می کنند‪ .‬بحث های متعددی درباره‌ی اینکه کدام نمونه‪ ،‬حریفان بیشتری‬
‫نوامبر ‪ ،1984‬ص‪ .1606 .‬وقتی سازمان هلیکوپتری ارتش عراق بعدا ً به انواع مختلفی از‬
‫هلیکوپترها ازجمله هلیکوپترهای تهاجمی میل‪ 17-/8-‬مجهز شد‪ ،‬به تنها منبع پشتیبانی‬ ‫را سرنگون کرده وجود دارد‪ :‬ا ِی اچ‪1-‬جِی یا میل‪ .25-‬تازه عراقی ها ادعا‬
‫حمالت زمینی تبدیل گردید‪.‬‬ ‫می کنند در اکتبر ‪( 1982‬مهر ‪ )1361‬یک اف‪4-‬ایرانی توسط یک میل‪24 -‬‬
‫سرنگون شده است‪ .‬درحالیکه اعداد تأیید شده در این مورد همچنان کامل‬
‫نیستند‪ ،‬بررسی نزدیک تر حاکی از استفاده‌ی گسترده از هلیکوپترها می باشد‪.‬‬
‫این درگیری ها گاهی شبیه به جنگ بین کشورهای عضو پیمان های ناتو‬
‫و ورشو می شد‪ ،‬فقط با این فرق که زمین درگیری متفاوت بود‪ .‬سازمان‬
‫هلیکوپتری ارتش عراق و هوانیروز ایران به‌طور مداوم هلیکوپترهای خود را‬
‫در طول جنگ به میدان می فرستاند‪ .‬این کاربرد هلیکوپترها طیف وسیعی‬
‫از عملیات ها را در بر می گرفت ازجمله جنگ ضدتانک‪ ،‬پشتیبانی هوایی‬
‫نزدیک علیه نیروهای پیاده‪ ،‬سنگرها یا مواضع توپ های ضدهوایی دشمن‪،‬‬
‫یا عملیات هلی برن نیروها به پشت خطوط دشمن و حمالت کماندویی‪.‬‬
‫تحت این شرایط بیش از سیصد درگیری بین هواپیماهای بال ثابت و‬
‫هلیکوپترها‪ ،‬حداقل صدوپنجاه درگیری هلیکوپتر با هلیکوپتر و دست کم‬
‫یــک ســی اچ‪47-‬ســی شــینوک (بــه شــماره ‪ )5-9304‬متعلق به نیــروی هوایــی ایران‬ ‫چهل مواجهه‌ی هلیکوپتر با جنگنده (اغلب با نتایج شگفت آور) رخ داد‪.‬‬
‫در تصویــر دیــده می شــود‪ .‬ایــن هلیکوپتــر در خدمــت نیــروی هوایــی ایــران نقــش‬ ‫عراقی ها جنگ را با اختصاص بیشتر سیصد فروند هلیکوپتر خود به‬
‫مهمــی در نجــات هواپیماهــا و هلیکوپترهــای آســیب دیــده داشــت و آنهــا را بــرای‬ ‫نیروی هوایی آغاز کردند و از هلیکوپترهای رزمی خود به میزان ناچیزی‬
‫نوســازی کامــل بــه پایگاه هــای پشــت جبهه مـی آورد‪( .‬مجموعــه عکس نویســندگان)‬

‫‪415‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬
‫توقف آموزش ها‪ ،‬شروع به انجام مأموریت های پشتیبانی هوایی نزدیک‬
‫مؤثر در روزهای نخست جنگ کرد و نشان داد در انتقال نیرو و ادوات در‬
‫اطراف مناطق جنگی (اغلب تحت تهدیدات هوایی) نیز کارایی باالیی دارد‪.‬‬
‫هلیکوپترهای تهاجمی ایران که با وجود واحدهای زرهی و مکانیزه سبک‬
‫شوروی عراق کمبود هدف نداشتند‪ ،‬توانستند هر جور می خواهند بر فراز‬
‫میدان نبرد جوالن دهند و اهداف خود را نابود کنند‪ .‬این موفقیت را می توان‬
‫به عواملی چند نسبت داد‪ .‬نخست آنکه عراقی ها با وجود داشتن تسلیحات‬
‫دفاع هوایی ساخت شوروی‪ ،‬هرگز نتوانستند اعمال خود را با دیگر نیروها‬
‫به‌طرزی مؤثر هماهنگ کنند‪ .‬بنابراین به‌محض از بین رفتن فرماندهی و‬
‫کنترل به‌راحتی می شد در چتر سیستم های دفاع هوایی متحرک نفوذ کرد‪.‬‬
‫موشک های زمین به هوای عراق در میدان نبرد‪ ،‬سلسله مراتب فرماندهی‬
‫ضعیف داشتند‪ ،‬به‌دقت کنترل نمی شدند و هیچ دستورالعمل خاصی برای‬
‫افزایش کارایی آنها وجود نداشت‪ .‬فقدان این عوامل حفره هایی را به‌وجود‬
‫می آورد که هلیکوپترهای تهاجمی ایران از طریق آنها توان رزمی خود را با‬
‫نتایجی ویرانگر بر سر نیروهای عراق بر روی زمین می ریختند‪.‬‬
‫تعداد زیاد پرنده ها و زیرساخت مناسب پشتیبانی‪ ،‬تأمین همیشگی‬
‫قطعات یدکی را برای هوانیروز تضمین می کرد‪ .‬کبراهای ایرانی خیلی زود‬
‫کارایی استثنایی خود را در جنگ ضدزرهی به اثبات رساندند و با استفاده از‬
‫موشک های ضدتانک تاو خسارات سنگینی به دسته های زرهی و خودروهای‬
‫عراق وارد آوردند‪ .‬برای عملیات بر فراز زمین لخت خوزستان و بعدا ً جنوب‬
‫عراق‪ ،‬خلبانان هلیکوپترهای ایرانی‪ ،‬تاکتیک های ویژه و بسیار کارآمدی‬
‫طراحی کردند و اغلب همانگونه که روس ها از میل‪24-‬های خود استفاده‬
‫می کردند‪ ،‬هلیکوپترهای خود را به کار می گرفتند‪ .‬با وجود این هر جا ممکن‬
‫بود از تاکتیک های استاندارد کمین بهره می بردند‪.‬‬
‫تا اکتبر ‪( 1980‬مهر ‪ ،)1359‬اولین رودرویی ها بین هلیکوپترهای‬
‫ایرانی و عراقی رخ دادند و عراقی ها خسارات سنگینی متحمل شدند‪ .‬گزل ها‬
‫و آلوئت های فاقد زره ی عراقی اغلب بی دفاع دربرابر خلبانان بهتر تعلیم‬
‫دیده ی کبرا قرار می گرفتند و یا از حداکثر فاصله با تاو هدف قرار می گرفته‬
‫و در هوا منهدم می شدند یا در نوعی از جنگ و گریز قربانی گلوله های‬
‫توپ گتلینگ‪ 20 4‬میلیمتری ام‪ 5197-‬می شدند‪ .‬تلفات اس  ا ِی‪ 342.‬گزل‬
‫و اس ا ِی‪ 312.‬آلوئت های عراقی آنقدر زیاد بود که در ‪ )1364( 1985‬عراق‬
‫مجبور شد هیوز ‪ 530/500‬و بی او‪105.‬ها را جایگزین آنها کند‪ .‬گزل ها‬
‫در اوایل سال ‪ )1364( 1986‬دوباره بر فراز جبهه ها پدیدار شدند‪ ،‬اما بعدا ً‬
‫فقط به وظایف ترابری و ارتباطی اختصاص یافتند و به‌ندرت در نبرد به کار‬
‫رفتند‪ .‬کبراهای ایرانی هم تلفات قابل توجهی دادند‪ ،‬به‌ویژه به میگ‪21 -‬ها‬
‫و همچنین به آتش ضدهوایی دوست و دشمن‪ .‬در انتهای جنگ از دویست‬
‫و دو کبرای خریداری شده‪ ،‬فقط صد فروند برای هوانیروز باقی مانده بود‪ .‬با‬
‫تعمیر و نگهداری آر اچ‪ 53-‬را به‌طور کامل انجام دهند و این کاری بود که تنها چند کشور در‬
‫‪4 - Gatling‬‬
‫‪5 - M-197‬‬
‫هایند‪-‬دی ساخت شوروی‪ ،‬دست یافت‪ .1‬نیروی هوایی عراق هم یک واحد‬
‫هلیکوپتری برای حمالت ضدکشتی داشت‪ .‬هرچند قرار نبود این واحد‬
‫نقش مهمی در جنگ نفتکش ها ایفا کند‪ ،‬اما درحقیقت پیشتاز استفاده‬
‫از هلیکوپترها در چنین مأموریت هایی شد و آنها را در تمام شرایط ممکن‬
‫آزمود و همه ی جنبه های مثبت و منفی آن را تجربه کرد‪ .‬نباید فراموش کرد‬
‫که عراقی ها اِی ام‪ 39.‬را شش ماه پیش از آنکه آرژانتینی ها از آن در جنگ‬
‫فالکلند استفاده کنند‪ ،‬به کار گرفتند و دست کم از حیث شلیک اگزوست‬
‫به‌وسیله‌ی هلیکوپتر موفقیت بیشتری به‌دست آوردند‪ .‬هلیکوپترهای نیروی‬
‫دریایی ایران هم به‌طور پیوسته در طول جنگ مورد استفاده قرار می گرفتند‬
‫و عمده مأموریت آنها عملیات های شناسایی و جست‌وجو و نجات بود‪،‬‬
‫اما بعدا ً نقش انتقال نیرو و تخلیه‌ی مجروحین (عمدتاً آر اچ‪53-‬دی ها و‬
‫اس‪61 -‬ها) در نزدیکی جبهه و همچنین ضدکشتی به آنها محول گردید و‬
‫در این مورد آخری موفقیت بسیار بیشتری در مقایسه با هواپیماهای بال‬
‫ثابت ایران نصیب آنها شد‪.2‬‬
‫از سوی دیگر‪ ،‬سازمان هلیکوپتری ارتش عراق‪ ،‬به‌طور مستمر از‬
‫طریق خرید انواع دیگر هلیکوپترها نظیر هیوز ‪ ،530/500‬بی او‪،105.‬‬
‫میل‪ 17 -‬و ام بی کِی‪ 3 177-‬بزرگ می شد‪ .‬هرچند هلیکوپترهای بی او‪10.‬‬
‫و ام  بی کِی‪( 177 -‬علیرغم اینکه تعداد زیادی از آنها مسلح شدند)‪ ،‬عمدتاً‬
‫برای ترابری افراد بلندپایه و ارتباط بین واحدها استفاده می شدند‪ ،‬اما هیوز‬
‫‪530‬ها و میل‪17-‬ها قدرت اصلی این نیرو را تشکیل می دادند و در ‪1988‬‬
‫(‪ )1367‬چندین حمله ی بزرگ هلی برنی اجرا کردند که بعد از رویدادهای‬
‫ناگوار و تلفات سنگین قبلی در برخوردهای پیشین‪ ،‬سرانجام به حد قابل‬
‫قبولی از موفقیت دست یافتند‪.‬‬
‫ایرانی ها جنگ را با حدود هزار و بیست و چهار فروند هلیکوپتر‬
‫عملیاتی آغاز کردند‪ .‬این هلیکوپترها بر اساس مفهوم آمریکایی سواره‌نظام‬
‫هوایی‪   ،‬عمدتاً به واحدهای نیروی زمینی ارتش تعلق داشتند و نتایج بسیار‬
‫جالب توجهی به‌دست آوردند‪ .‬هوانیروز که در مقایسه با دیگر بخش های‬
‫ارتش ایران کمتر تحت تأثیر آشوب های پس از انقالب قرار گرفته بود‬
‫(به دلیل زیرساخت قدرتمند نگهداری به شکل شرکت پشتیبانی و‬
‫نوسازی هلیکوپتری ایران و ذخایر گسترده‌ی قطعات یدکی)‪ ،‬علیرغم‬
‫‪ -1‬عراقی‪-‬ها در آوریل ‪( 1988‬فروردین ‪ )1367‬در جریان حمله به فاو از هایند‪-‬دی ها و احتماالً‬
‫هیوز ‪530/500‬ها به شیوه ای بسیار مؤثر استفاده کردند‪ .‬شاید همین امر باعث شد ایرانی ها‬
‫ایاالت متحده را به دخالت در جنگ با اعزام واحدهای هلیکوپتری به شبه‌جزیره‌ی فاو متهم کنند‪.‬‬
‫‪ - 2‬با اینکه وقتی بل تکسترون ایران را ترک کرد‪ ،‬تمام معلم خلبانان ماهر و تیم های نگهداری‬
‫خود را از ایران برد و قراردادهای تأمین قطعات یدکی را لغو کرد‪ ،‬اما ایرانی ها خیلی زود خود را‬
‫در حال انجام کارهایی یافتند که چند سال قبل خواب شان را هم نمی دیدند‪ .‬آنها بعدا ً توانستند‬
‫جهان از عهده اش برمی آمدند‪.‬‬
‫‪3- MBK-117‬‬
‫‪416‬‬
 ‫جمع بندی نهایی‬
‫عملیات های موفق عمل می کردند‪ .‬در همین حال واحدهای بل ‪ 214‬و‬
‫سی  اچ‪ 47-‬در پشتیبانی از عملیات های زمینی در نواحی دورافتاده به‬
‫تجربیات ارزنده ای دست یافته بودند‪ .‬سرانجام در سال ‪،)1367( 1988‬‬
‫هوانیروز در متوقف ساختن حمالت متعدد عراق نقش مهمی ایفا کرد و باز‬
‫هم تعداد زیادی از تانک های تی‪ 72-‬عراقی را هدف قرار داد‪ .‬اما این نیرو‬
‫در تالش برای پشتیبانی واحدهای خواهان کمک‪ ،‬بیش از حد گسترش‬
‫یافته بود و واحدهای ترابری آن هم تلفات سنگینی متحمل شده بودند‪.‬‬
‫در مجموع‪ ،‬در جریان نبردهای سال ‪ ،)1367( 1988‬هوانیروز برخی از‬
‫باتجربه ترین خدمه‌ی خود را از دست داد‪ .‬جنگ هلیکوپتر با هلیکوپتر و‬
‫هلیکوپتر با هواپیمای بال ثابت در این سال به اوج خود رسید و ایرانی ها‬
‫تعداد بیشتری هلیکوپترهای رزمی و میل‪ 17-‬را سرنگون کردند‪ ،‬اما عراقی ها‬
‫هم درعوض تعداد زیادی بل‪ 214-‬و سی اچ‪ 47-‬کندتر را هدف قرار دادند‪.‬‬
‫علیرغم تمام خسارات طول جنگ و این واقعیت که عراقی ها مشکلی در‬
‫خرید هلیکوپتر نداشتند‪ ،‬باز هم هوانیروز جنگ را با هلیکوپترهای بیشتری‬
‫در مقایسه با سازمان هلیکوپتری ارتش عراق به پایان رساند! این نیرو در‬
‫طول جنگ برای پشتیبانی مستقیم از عملیات ها بیش از سیصدهزار ساعت‬
‫پرواز انجام داد و به این رقم حدود پنجاه‌ونه‌هزار ساعت پرواز آموزشی را نیز‬
‫باید اضافه کرد‪ .‬در انتها جنگ نیروهای ایران روی هم رفته دویست و هشتاد‬
‫هلیکوپتر در اثر آتش دشمن یا مشکالت فنی از دست داده بودند‪.‬‬
‫در زمینه‌ی ضدزره‪ ،‬عراقی ها ابتدا مایل بودند موشک های ضدتانک‬
‫هات و اِی اس‪ 12.‬را از حداکثر برد ممکن شلیک کنند و همین امر باعث‬
‫کاهش اثر جنگ افزار آنها می شد‪ .‬عراقی ها با تجهیز هلیکوپترهای کوچکی‬
‫نظیر بی او‪ ،105.‬ام بی کِی‪ 117-‬و هیوز ‪ 530/500‬به موشک های ضدتانک‪،‬‬
‫موفقیت قابل توجهی در برابر تانک ها‪ ،‬کامیون ها و قایق های گشتی‪/‬‬
‫ترابری ایرانی به‌دست آوردند‪ .‬حال که این دسته از هلیکوپترهای کوچک تر‬
‫می توانستند نقش ضدزره را بازی کنند‪ ،‬مأموریت های دوربرد با نقش‬
‫توپخانه‌ی متحرک به هایندها محول گردید‪ ،‬بدین ترتیب که آنها ابتدا با‬
‫توپ و مسلسل های خود به اهداف نرم و سپس با انبوهی از راکت ها به اهدف‬
‫سخت تر حمله می کردند‪.‬‬
‫فرماندهی و کنترل جنگ افزارهای سنگین آنها در حیطه‌ی عمل‬
‫واحدهای توپخانه قرار می گرفت و هلیکوپترها از طریق دیده بان های‬
‫توپخانه به درخواست آتش پشتیبانی پاسخ می دادند‪ .‬دلیل اصلی این تمایز‬
‫‪ -2‬آنها معموالً توسط یک ا ِی بی‪ 206.‬به‌عنوان هدف یاب و یک بل ‪ 214‬به عنوان هلیکوپتر‬
‫مأموریت ها بین هایندهای عراقی و دیگر هلیکوپترهای تهاجمی‪ ،‬مسأله ی‬
‫بقاپذیری بود‪ .‬هایندهای عظیم الجثه نسبت به آتش مواضع مستحکم ایران‬
‫آسیب پذیر بودند‪ .‬به دلیل مانورپذیری کم و پایین بودن اعتماد به نفس‬
‫خلبانانش‪ ،‬هایند مجبور بود زیر چتر حمایتی سالح های دیگر عملیات کند‪.‬‬
‫بدون این حمایت‪ ،‬هایند به‌شدت آسیب پذیر به نظر می رسید‪ .‬تاکتیک‬
‫عراقی ها برای هایند‪ ،‬شلیک از فاصله‌ی دور پشت خط نیروهای عراقی‬
‫هلیکوپتر بود یا سعی می کرد به سمت یکی از کبراها بچرخد و یا تصمیم به عقب نشینی‬
‫بود‪ .‬این تاکتیک شاهد خاموشی بر کارایی دفاع هوایی کوتاه برد ایران بود‬
‫که عمدتاً از اسلحه های کوچک و مسلسل های سنگین و سبک تشکیل‬
‫‪417‬‬
‫وجود این پنج تا ده درصد از این رقم به تلفات ناشی از جنگ با شورشیان‬
‫کرد ایرانی نسبت داده می شود‪ .‬فقط تالش بی نهایت عراق توانست نتایج‬
‫نبرد هلیکوپتری را در سال ‪ )1363( 1984‬تا حدی برابر کند‪ .‬برای این‬
‫امر هلیکوپترهای میل‪ 25-‬بیشتری خریداری شدند‪ ،‬خدمه‌ی هلیکوپترهای‬
‫عراقی آموزش جنگ هوا به هوا دیدند و نیروی هوایی عراق در نزدیکی‬
‫مناطق عملیاتی شروع به جست‌وجوی محل استقرار هلیکوپترها کرد‪.‬‬
‫هوانیروز هم با تاکتیک های جدید پاسخ داد و از آن پس یک جفت کبرا را‬
‫در غالب تیم آتش اعزام می کرد‪ 1‬که می توانستند درصورت شلیک متقابل‬
‫دشمن‪ ،‬از یکدیگر پشتیبانی به عمل آورند‪ .2‬تکنیک های «چشم و توپ‬
‫در یک خط‪ »3‬و «جدایی تهاجمی‪ »4‬فعاالنه برای مقابله با هلیکوپترها‬
‫و رهگیرهای سریع تر عراقی به‌کار گرفته می شدند و خلبانان هر روز در‬
‫مجبور کردن جنگنده های عراقی به زیاد کردن زاویه‌ی حمله یا خطا زدن‪،‬‬
‫مهارت بیشتری کسب می کردند‪ .‬هرچند عراقی ها و همچنین روس ها‬
‫مشتاق بودند میل‪ 25-‬را عامل وحشت خلبانان ارتش ایران معرفی کنند‪،‬‬
‫اما درحقیقت ایرانی ها در پی درگیری هوایی با هایندها بودند و روند حوادث‬
‫چنان ناخوشایند عراقی ها رقم خورد که از ‪ )1365( 1986‬مجبور شدند‬
‫گشت های هوایی رزمی با استفاده از پی  سی‪ 7-‬و پی سی‪9-‬های مسلح‬
‫به توپ و همچنین میل‪25-‬ها و جنگنده ها برقرار کنند‪ .‬با وجود این‪،‬‬
‫گسترده ترین نبردهای هلیکوپتر با هلیکوپتر بر فراز جبهه های شمالی به‬
‫وقوع پیوستند‪ ،‬جایی که زمین پوشش بیشتری به هر دو طرف می داد‬
‫و امکان کمین را فراهم می ساخت‪ .‬گرچه گزارش‌های کمی از نبردهای‬
‫هلیکوپتری در آن منطقه منتشر شده است‪ ،‬اما عملیات ها بسیار فشرده‬
‫بودند و به نظر می رسد هوانیروز فقط با استفاده از کبراها در منطقه نوعی‬
‫برتری هوایی حتی در برابر جنگنده های عراقی به دست آورده بود!‬
‫جالب آنکه کبراهای هوانیروز اثربخشی خود را در چندین مورد‬
‫نفوذ به خطوط دژ مانند عراق ابتدا در تابستان ‪ ،)1361( 1982‬سپس‬
‫در ‪ )1363( 1984‬و مجددا ً در ‪ )1365( 1986‬به اثبات رساندند‪ .‬تا سال‬
‫‪ ،)1366( 1987‬خلبانان هوانیروز سه شکار تأیید شده علیه هواپیماهای‬
‫بال ثابت عراقی به ثبت رسانده بودند و علیرغم کم شدن کبراهای موجود‪،‬‬
‫آنها همچنان در دفاع از جوانب نیروهای پیاده سپاه پاسداران در حین‬
‫‪ - 1‬این روش از همان ابتدای جنگ مورد استفاده قرار می گرفت‪ .‬م‬
‫جست‌وجو و نجات همراهی می شدند‪.‬‬
‫‪ - 3‬به دلیل نبود هرگونه معادل فارسی مجبور شدم با راهنمایی یکی از خلبانان باتجربه‌ی کبرا‬
‫عبارت ‪ Eyeball Shooter‬را اینچنین ترجمه کنم‪ .‬در کبرا سیستمی وجود دارد که خلبان‬
‫با فعال کردن آن می تواند با کمک تجهیز خاصی‪ ،‬توپ را در راستای خط دید خود بچرخاند‪ .‬م‬
‫‪ - 4‬در این تکنیک کبراها با سرعت زیاد از یکدیگر جدا می شدند و سعی می کردند از جناحین‬
‫به هدف خود نزدیک شوند‪ .‬این حالت باعث سردرگمی خلبان پرنده‌ی هدف می شد و چنانچه‬
‫می گرفت و با همین کار اصطالحاً بغل می داد و قسمت پهن هلیکوپتر در معرض دید قرار‬
‫می گرفت و هدف بسیار خوبی برای یکی از کبراها می شد‪ .‬م‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫نمونه های ترابری و ارتباطی شکارهای آسانی برای رهگیرها و هلیکوپترهای‬ ‫می شد‪ .‬سیستم های پیشرفته تر نظیر هاوک‪ ،‬راپییر و تایگرکت به‌ندرت علیه‬
‫تهاجمی دشمن بودند و تعداد زیادی از آنها بر فراز یا در نزدیکی میدان نبرد‬ ‫هلیکوپترهای عراقی به کار می رفتند‪ ،‬زیرا عراقی ها معموالً هلیکوپترهای خود‬
‫سرنگون شدند‪ .‬هلیکوپترهای تهاجمی که معموالً مانورپذیری بیشتری دارند‪،‬‬ ‫را از لبه‌ی خطوط مقدم جلوتر نمی فرستادند و بنابراین موشک های زمین به‬
‫اوضاعشان در برابر رهگیرهای دشمن کمی بهتر بود‪ ،‬اما دربرابر هلیکوپترهای‬ ‫هوای ایران عمدتاً علیه جنگنده های تاکتیکی و جنگنده‪ -‬بمب افکن ها وارد‬
‫دشمن توان دفاع از خود را داشتند‪ .‬پر مصرف ترین جنگ افزارها در‬ ‫میدان می شدند‪.1‬‬
‫رویارویی های اینچنین مسلسل ها و توپ هایی با کالیبرهای متفاوت بودند‪،‬‬ ‫موشک های تاو شلیک شده توسط ا ِی اچ‪ِ 1-‬جی ها حتی دربرابر‬
‫از توپ های چرخان ‪ 12/7‬میلیمتری میل‪ 25-‬و ‪ 20‬میلیمتری ا ِی اچ‪1-‬جِی‬ ‫تانک های تی‪ 72-‬هم بسیار کارآمد بودند‪ ،‬به‌ویژه به دلیل آنکه هلیکوپترهای‬
‫گرفته تا مسلسل کنار پنجرهای ‪ 7/62‬میلیمتری میل‪ .17-‬دست کم در سه‬ ‫تهاجمی ایران بیشتر خطر کرده و از پشت یا جوانب حمله می کردند‪ .‬از‬
‫مورد تأیید شده‪ ،‬ا ِی اچ‪ِ 1-‬جی های ایرانی جنگنده های عراقی را با استفاده‬ ‫همان ابتدای جنگ‪ ،‬برخی از کبراهای ایرانی که توان شلیک تاو نداشتند‪،‬‬
‫از توپ ‪ 20‬میلیمتری سرنگون کردند‪ .‬جالب آنکه هر سه جنگنده‌ میگ‪21-‬‬ ‫به موشک های ماوریک قرض گرفته شده از نیروی هوایی مسلح گردیدند‪ .‬اثر‬
‫بودند‪ 3‬که درعوض بیشتر هلیکوپترهای سرنگون شده توسط جنگنده ها را‬ ‫این موشک ها بر مقرهای فرماندهی و سنگرهای بزرگ‪ ،‬ویرانگر بود‪ .‬با وجود‬
‫به خود اختصاص می دادند‪ .‬آنچه هیچ یک از هلیکوپترهای رزمی نداشتند‪،‬‬ ‫این‪ ،‬استفاده از ماوریک توسط کبراهای ایرانی به دلیل موجودی کم آنها‬
‫موشک های هوا به هوای کوچک و سبک بودند که امکان حمل آنها بدون‬ ‫در نیروی تأمین کننده (نیروی هوایی ایران)‪ ،‬زیاد نبود و در مراحل پایانی‬
‫اثر بر عملکرد هلیکوپتر وجود نداشت‪ .‬چنین سالحی در تمام طول جنگ‬ ‫جنگ به مأموریت های ویژه ی کنترل دریایی محدود می شد‪ .‬هلیکوپترهای‬
‫در اختیار طرفین قرار نداشت و آنها مجبور بودند به جای آن فشار را‬ ‫رزمی عراق که کمتر با نیروی زرهی مواجه می شدند‪ ،‬به‌طور روزافزون به‬
‫بر موشک های ضدتانک بیاورند‪ .‬موشک اِی جی ام‪ 71-‬تاو که ارتش ایاالت‬ ‫توپ های خودکار‪ ،‬راکت های هدایت ناپذیر‪ ،‬بمب و مخازن پاشش عوامل‬
‫متحده در دهه‌ی ‪ 1970‬برای آن سطحی از توانایی هوا به هوا طراحی کرده‬ ‫شیمیایی مسلح شدند و کارایی خود علیه نیروهای پیاده در زمین باز را‬
‫بود‪ ،‬به‌ویژه چنانچه در حالت ایستایی در آسمان و از فاصله‌ی یک تا دو‬ ‫به‌خوبی به نمایش گذاشتند‪.‬‬
‫مایل شلیک می شد تا حدود سی‌درصد احتمال شکار داشت و اصابت آن به‬ ‫مصاحبه های بعد از جنگ و پیشرفت های حاصله در هوانیروز و‬
‫هدف اثر خارق العاده ای داشت‪ .‬عراقی ها هم با الگوگیری از همین امر شروع‬ ‫سازمان هلیکوپتری ارتش عراق‪ ،‬مشکالت مربوط به تجهیزات و تسلیحات‬
‫به استفاده از موشک های هات و همچنین موشک های دوش پرتاب میالن‬ ‫هلیکوپترهای رزمی را به‌خوبی نشان دادند‪ .‬مهم ترین مشکل فقدان‬
‫کردند که به‌جز یک یا دو مورد‪ ،‬جزئیات دقیق آن نامشخص است‪.‬‬ ‫تجهیزات الکترونیک هوابرد پیشرفته و تجهیزات دید در شب بود‪ .2‬البته‬
‫اما وقتی درگیری های هلیکوپتر علیه هلیکوپتر بر فراز جبهه باال گرفت‪،‬‬ ‫خلبانان هلیکوپترهای عراقی از تجهیزات دید در شب به‌طور محدود استفاده‬
‫شرکت نوسازی و پشتیبانی هلیکوپتری ایران‪ ،‬پروژه ای برای سوار کردن‬ ‫می کردند‪ .‬این کمبود به‌ویژه در اواخر جنگ که سیستم های دفاع هوایی‬
‫اِی آی ام‪ 9-‬سایدوایندر بر روی کبرا آغاز کرد‪ .‬بر اساس گزارش‌ها به دلیل‬ ‫بهبود یافته روزگار خلبانان هلیکوپتر را تیره و تار کرده بود‪ ،‬بیشتر حس‬
‫وزن سایدوایندر‪ ،‬ترکیب حاصله برای کبرا بسیار سنگین بود و ظاهرا ً هیچ‬ ‫می شد‪ .‬مشکل بعدی سیستم تشخیص دوست یا دشمن (آی اف  اف) که‬
‫آزمون آتشی هم انجام نگرفت‪ ،‬به‌خصوص آنکه نیروی هوایی ایران از تأمین‬ ‫هیچ‌وقت به‌طور صحیح در هلیکوپترها حل نشد‪ .‬توپچی های مضطرب و‬
‫تعداد کافی موشک برای تکمیل پروژه خودداری کرد‪ .‬یک دلیل محتمل‬ ‫آموزش ندیده در هردو طرف تعدادی از هلیکوپترهای خودی را سرنگون‬
‫دیگر این بود که اِی آی ام‪9-‬ها در این نقش احتماالً به هیچ شکلی عمل‬ ‫کردند‪  ،‬زیرا  آنها   اصوالً روی هر چیزی که به سمتشان می آمد‪ ،‬آتش‬
‫نمی کردند‪ ،‬زیرا ارتفاعی که معموالً هلیکوپترها در آن عملیات می کردند‪،‬‬ ‫می گشودند‪ .‬به‌عالوه دفاع ضدهوایی موجود بر روی هلیکوپترها از نظر هر‬
‫سایدوایندر را بالاستفاده می کرد و وزن این سالح‪ ،‬دیگر توانایی های عملیاتی‬ ‫دو طرف کام ًال ناقص بود و دست کم یکی از طرفین کوشید تا در طول‬
‫را محدود می ساخت‪ .‬جالب آنکه ا ِی اچ‪1-‬تی های تفنگداران دریایی ایاالت‬ ‫جنگ موشک های هوا به هوا بر روی هلیکوپترهایش سوار کند‪.‬‬
‫متحده برای مقابله با تهدید هوایی همیشگی ایران به سایدوایندر مجهز‬ ‫مشکل دیگر آسیب پذیری کلی هلیکوپترها در نبرد هوا به هوا بود‪.‬‬
‫شده بودند‪ ،‬درحالیکه احتماالً ام اچ‪6-‬ها و او اچ‪58 -‬دی ها نیز استینگرهای‬
‫‪ - 1‬تروکمورتون‪ ،‬استادان هنر و دانش نظامی‪ ،1987 ،‬هلیکوپترهای تهاجمی ارتش‪ :‬آیا آنها‬
‫هواپرتاب حمل می کردند‪ .‬خلبانان نیروهای ویژه‌ی آمریکا نیز دوربین های‬ ‫می توانند در مناطق جنگی دوام بیاورند‪ ،‬فصل چهارم‪ ،‬صص ‪.36-40‬‬
‫دید در شب داشتند و به‌خوبی برای پرواز شبانه در ارتفاع پایین آموزش‬
‫دیده بودند‪.‬‬ ‫‪ - 2‬هوانیروز در طول هشت سال جنگ با عراق‪ ،‬به‌خاطر نداشتن قابلیت انجام عملیات های شبانه‬
‫هزینه‌ی سنگینی پرداخت و از آن زمان اولویت باالیی برای برای رفع این نقیصه قائل شد‪ .‬از اوایل‬
‫سال ‪ ،)1378( 2000‬چندین واحد هلیکوپتری ایران به سیستم های دید در شب و تجهیزات‬
‫ناوبری ماهواره ای جی  پی  اس مجهز شدند تا بتوانند عملیات ترابری و حمالت کماندویی را در‬
‫‪ - 3‬دو میگ‪ 21-‬و یک سوخو‪ .20-‬م‬ ‫تاریکی یا بدون نیاز به دید کافی انجام دهند‪.‬‬

‫‪418‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫نیز با مدل های پیشرفته تری جایگزین شده بودند و بیشتر تسلیحات مورد‬

‫استفاده‌ی عراق پیش از آن به‌خوبی توسط آمریکایی ها مورد بررسی قرار‬
‫گرفته و یا حتی در آمریکا موجود بودند‪ .‬در بهترین حالت نیروی هوایی‬
‫ایاالت متحده به تجربیات حاصل از ای‪3-‬اِی های مستقر در عربستان (که‬
‫به‌خوبی در جریان عملیات ها آزمایش شدند) و اف‪15-‬های فروخته شده‬
‫به نیروی هوایی عربستان عالقه‌مند بود‪ .‬با این حال‪ ،‬این نیرو عملیات های‬
‫ایران و عراق را با دقت بسیار زیاد تحت نظر گرفت و مقدار زیادی اطالعات‬
‫بسیار مبسوط جمع آوری کرد‪ ،‬اما آنها هم هیچگاه در اختیار عموم قرار‬
‫نگرفتند‪.‬‬
‫دخالت دیگر ابرقدرت ها در این جنگ نیز باید بیشتر مورد بررسی قرار‬
‫گیرد‪ .‬روس ها همیشه به‌خاطر اقدامات امنیتی فوق العاده (حتی تا حدی‬
‫اغراق آمیز) معروف بودند که برخی از آنها حتی امروزه هم کارآیی دارند‪ .‬با‬
‫وجود این‪ ،‬علیرغم حضور گسترده ی نیروهای شوروی در سمت عراق‪ ،‬حتی‬
‫امروز هم به‌سختی می توان کسی را در روسیه یا اکراین یافت که حاضر باشد‬ ‫سی‪ 130-‬هرکولس‪ :‬پرنده ی ترابری پرتالش نیروی هوایی ایران‪ .‬در اینجا سی‪130-‬اچ‬
‫اطالعاتی درباره‌ی عملکرد سیستم های تسلیحاتی به کار رفته علیه ایران‬ ‫(به شماره ‪ )5-8527‬دیده می شود‪.‬‬
‫بدهد‪ .‬آنچه معموالً در رسانه های روس چاپ می شوند یا بر پایه‌ی منابع‬
‫غربی و کام ًال نادرست هستند و یا بسیار سطحی می باشند‪ .‬در بیشتر موارد‪،‬‬ ‫ایاالت متحده‪ ،‬به‌خاطر حساسیتش پیرامون انتشار هرگونه جزئیات عملیاتی‬
‫علل این رفتار کام ًال نامشخص است‪ .‬دلیلی برای اینکه رو س ها اطالعاتی‬ ‫درباره‌ی موشک های دوربرد ضدهوایی اش‪ ،‬حال چه زمین به هوا و چه هوا‬
‫پیرامون آزمایش تسلیحات جدید خود به کمک عراق ندهند‪ ،‬وجود ندارد‪.‬‬ ‫به هوا‪ ،‬مشهور است‪ .‬این سیاستی است که از زمان جنگ ویتنام در پیش‬
‫اما در موارد دیگر نظیر داستان آزمایش چند ساله ی میگ‪25-‬آر بی یا اعزام‬ ‫گرفته شد‪ .‬هرچند انتظار می رفت نیروی دریایی ایاالت متحده دست کم‬
‫میگ‪25-‬بی ام ها در نوامبر ‪( 1987‬آبان ‪ )1366‬به عراق‪ ،‬مشخصاً تالش‬ ‫به تجربیات ایران با اف‪14-‬ا ِی و ا ِی آی ام‪ 54-‬در نبرد عالقه‌مند باشد‪،‬‬
‫می شود برخی ناکامی های تلخ الپوشانی شوند‪.‬‬ ‫علی الظاهر این نیرو به‌شکلی بسیار ضعیف عملیات های تامکت های ایرانی‬
‫را تعقیب می کرد و به نظر می رسد علیرغم حضور مداوم ناوهای نیروی‬
‫دریایی ایاالت متحده در خلیج فارس در تمام طول جنگ‪ ،‬نیروی هوایی‬
‫ایاالت متحده نظارت بسیار بهتری بر عملیات های ایران و عراق داشت و‬
‫درس های بسیاری از شیوه ی اجرای آنها گرفت‪ .‬عجیب آنکه تا به امروز‬
‫حتی افسران و خلبانان با تجربه ی نیروی دریایی ایاالت متحده که بسیاری‬
‫از آنها در جریان دخالت مستقیم آمریکا در جنگ اول خلیج فارس در‬
‫حال خدمت بودند‪ ،‬چیز زیادی راجع به آنچه در آسمان ایران و عراق‬
‫می گذشت نمی دانند‪ ،‬درحالیکه مقادیر قابل توجهی مدرک و ارزیابی های‬
‫اطالعاتی توسط دفتر اطالعات نیروی دریایی جمع آوری و آماده شده است‪.‬‬
‫برعکس مقدار زیادی اطالعات نادرست به‌عمد منتشر شده اند که ازجمله‌ی‬
‫ اساس داد ِن اطالعات سری اف‪ 14-‬به‬‫آنها می توان به شایعه ی کام ًال بی ِ‬
‫شوروی توسط ایران اشاره کرد‪ .‬از سوی دیگر برخی از افسران سابق نیروی‬
‫دریایی ایاالت متحده به‌خاطر نگرانی از گسترش تروریسم ضدآمریکایی در‬
‫سال های اخیر‪ ،‬از گفت‌وگوی بی پرده می هراسند‪ .‬در طرف دیگر ماجرا‪،‬‬
‫نیروی هوایی ایاالت متحده علی القاعده نباید عالقه ای به جنگ ایران و عراق پــی ســی‪ 6-‬بــی‪-2‬اچ‪ 2-‬توربــو پورتــر‪ .‬ســوئیس حــدود شــانزده فرونــد از ایــن‬
‫می داشت‪ ،‬زیرا به‌عنوان مثال اف‪4-‬ای های مورد استفاده‌ی ایران در انتهای هواپیماهــای ســبک آموزشــی‪/‬ترابری را در ‪ )1362( 1983‬بــه ایــران تحویــل داد‪.‬‬
‫عمر مفید خدمت خود قرار داشتند و اِی جی ام‪65-‬ا ِی و جی بی  یو‪10 -‬ها ایــن هواپیماهــا در چندیــن عملیــات متهوران ـه ی نجــات در داخــل خــاک عــراق‬
‫شــرکت کردنــد و خلبانــان جنگنده هــای ســرنگون شــده ی ایــران را نجــات دادنــد‪.‬‬

‫‪420‬‬
 ‫جمع بندی نهایی‬

‫و سرانجام فرانسوی ها هم برای حرف نزدن خود دالیلی دارند‪ ،‬علت‬

‫اصلی هم دوستی نزدیک آنها با عراق است‪ .‬فرانسه در دهه‌ی ‪ 1980‬ثروت‬
‫هنگفتی از فروش سالح به بغداد به‌دست آورد و فعاالنه بر اساس تجربیات‬
‫عراقی ها سیستم های تسلیحاتی جدیدی طراحی می کرد‪ .‬جالب آنکه گرچه‬
‫بسیاری از این سیستم ها به‌ویژه اگزوست و میراژ اف‪ 1.‬به‌طور گسترده به‬
‫کشورهای دیگر فروخته شدند‪ ،‬اما درس های حاصل از جنگ ایران و عراق‬
‫در اختیار مشتریان قرار نگرفتند‪ .‬درعوض تنها کاری که انجام شد این بود‬
‫که برای آن سیستم ها بر اساس جنگ ایران و عراق تبلیغ گردد‪ .‬همکاری‬
‫بین فرانسه و شوروی که منجر به سازگاری چندین سیستم فرانسوی و‬
‫روسی شد نیز تا حد زیادی ناشناخته است‪ .‬یک دلیل ممکن (دست کم‬
‫واضح ترین دلیل) این است که محصوالت ساخت هر دو کشور مکررا ً در‬
‫نبرد علیه نیروی هوایی ضعیف شده ی ایران شکست خوردند‪ .‬در آستانه ی‬
‫پایان جنگ سرد‪ ،‬بخش صنعت دفاعی تحت فشار شدیدی قرار گرفت و‬
‫فروش ها به‌مدت چند سال افت زیادی کرد‪ .‬در این شرایط که مهم ترین‬
‫تولیدکنندگان سیستم های پیچیده ی تسلیحاتی نان شهرت تولیدات شان را‬
‫می خوردند‪ ،‬تعجبی نیست که برخی از آنها ترجیح می دادند جزئیات منفی‬
‫این تولیدات مخفی باقی بمانند‪ .‬کشورهای دیگر نظیر برزیل و یوگوسالوی‬
‫در پروژه های کوچک تر نظیر سیستم های راکت انداز (آستروس برزیلی و‬
‫اوگانج‪ 1‬یوگوسالوی) یا حتی در توسعه‌ی سالح های کشتار جمعی (که‬
‫نه‌تنها ایاالت متحده‪ ،‬فرانسه و آلمان بلکه یوگوسالوی هم در آن دخالت‬
‫داشت) دخالت داشتند که در مورد آخری و استفاده‌ی آن علیه غیرنظامیان‬
‫عراقی قطعاً کسی تمایل نداشت نامش در ذیل فاجعه عنوان گردد‪ .‬درنتیجه‬
‫دالیل فراوانی وجود دارند که کسی زیاد درباره‌ی آن حرفی نمی زند‪.‬‬
‫جنگ سرانجام هشت سال بعد از آغازش‪ ،‬پایان یافت‪ .‬تعداد زیادی‬
‫جان غیرقابل بازگشت از دست رفت‪ ،‬صدها هزار نفر تا آخر عمر معلول‬
‫شدند و میلیاردها دالر به هدر رفت‪ .‬با وجود این هنوز افرادی هستند که‬
‫معتقدند این جنگ عادالنه و ضروری بوده است‪.‬‬

‫‪1 - Oganj‬‬

‫‪421‬‬
‫نمایه ها‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫بغداد ‪،96 ،95 ،87 ،86 ،42 ،35 ،30 ،29 ،26 ،21 ،19 ،18 ،16‬‬
‫‪،131 ،128 ،127 ،125 ،124 ،123 ،122 ،120 ،114 ،110 ،106 ،100‬‬
‫‪،150 ،149 ،148 ،147 ،146 ،143 ،142 ،139 ،138 ،137 ،135 ،132‬‬
‫‪،184 ،183 ،182 ،179 ،174 ،173 ،172 ،171 ،154 ،153 ،152 ،151‬‬
‫‪،206 ،205 ،204 ،203 ،199 ،198 ،195 ،194 ،193 ،192 ،191 ،185‬‬
‫‪،231 ،230 ،228 ،226 ،225 ،219 ،215 ،214 ،213 ،212 ،211 ،209‬‬
‫‪،268 ،267 ،266 ،265 ،264 ،257 ،243 ،242 ،240 ،236 ،233 ،232‬‬
‫‪،318 ،317 ،311 ،310 ،309 ،305 ،294 ،291 ،290 ،287 ،284 ،273‬‬
‫‪،379 ،367 ،358 ،354 ،349 ،347 ،336 ،334 ،332 ،331 ،330 ،321‬‬
‫‪421 ،420 ،402 ،398 ،396 ،386 ،385 ،384 ،383 ،380‬‬
‫بوشهر ‪،114 ،113 ،112 ،111 ،96 ،94 ،83 ،79 ،78 ،60 ،57‬‬
‫‪،146 ،144 ،143 ،142 ،137 ،136 ،135 ،134 ،127 ،124 ،123 ،116‬‬
‫‪،178 ،170 ،165 ،164 ،160 ،158 ،157 ،156 ،154 ،150 ،148 ،147‬‬
‫‪،222 ،220 ،217 ،216 ،211 ،209 ،208 ،207 ،191 ،190 ،189 ،186‬‬
‫‪،253 ،252 ،251 ،250 ،248 ،247 ،238 ،237 ،236 ،230 ،228 ،224‬‬
‫‪،286،287 ،272 ،270 ،268 ،265 ،264 ،263 ،262 ،259 ،255 ،254‬‬
‫‪،355 ،350 ،335 ،329 ،328 ،326 ،320 ،319 ،315 ،314 ،313 ،287‬‬
‫‪415 ،398 ،386 ،382 ،378 ،377 ،371 ،367 ،366 ،364 ،360،363‬‬
‫آبادان ‪،114 ،111 ،110 ،104 ،101 ،97 ،95 ،62 ،57 ،20 ،17 ،16‬‬
‫‪،148 ،147 ،144 ،143 ،142 ،141 ،140 ،134 ،129 ،125 ،118 ،117‬‬
‫‪،178 ،170 ،169 ،167 ،165 ،164 ،161 ،156 ،155 ،154 ،152 ،150‬‬
‫‪،286 ،247 ،239 ،237 ،195 ،192 ،191 ،188 ،187 ،186 ،185 ،179‬‬
‫‪386 ،340 ،337 ،336 ،331 ،298 ،297 ،295 ،294 ،293 ،291 ،287‬‬
‫آتشبار ‪،172 ،155 ،150 ،147 ،146 ،145 ،137 ،99 ،89 ،88 ،58‬‬
‫‪،213 ،207 ،205 ،198 ،196 ،195، 193 ،192 ،190 ،188 ،183 ،177‬‬
‫‪،270 ،268 ،260 ،251 ،250 ،249 ،248 ،245 ،233 ،225 ،223 ،222‬‬
‫‪،337 ،325 ،304 ،302 ،299 ،293 ،289 ،286 ،284 ،283 ،279 ،271‬‬
‫‪374 ،370 ،369 ،368 ،367 ،366 ،357 ،347 ،345 ،343‬‬
‫آواکس ‪،250 ،247 ،233 ،222 ،188 ،140 ،118 ،72 ،70 ،59 ،58‬‬
‫‪407 ،365 ،354 ،353 ،332 ،328 ،326 ،323 ،315 ،253 ،252 ،251‬‬
‫اسپارو ‪،127 ،125 ،124 ،121 ،120 ،119 ،100 ،63 ،55 ،46 ،45‬‬
‫‪،258 ،252 ،238 ،224 ،216 ،212 ،175 ،157 ،152 ،150 ،135 ،128‬‬
‫‪،389 ،385 ،383 ،382 ،379 ،378 ،370 ،366 ،348 ،319 ،314 ،296‬‬
‫‪411 ،397 ،392‬‬

‫بیت المقدس ‪411 ،385 ،383 ،380 ،202 ،197 ،196 ،195 ،130‬‬ ‫استاندارد ‪،169 ،115 ،51 ،70 ،65 ،61 ،58 ،51 ،45 ،39 ،25 ،9‬‬
‫‪،309 ،298 ،269 ،264 ،232 ،225 ،211 ،209 ،191 ،189 ،183 ،176‬‬
‫پدافند ‪358 ،196 ،190 ،178 ،112 ،99 ،73‬‬ ‫‪417 ،401 ،400 ،391 ،381 ،379 ،360 ،358 ،310‬‬

‫پیش هشدار ‪،114 ،110 ،101 ،97 ،92 ،87 ، ،58 ،57 ،55 ،28‬‬ ‫اصفهان ‪،102 ،82 ،81 ،79 ،71 ،70 ،60 ،57 ،54 ،49 ،48 ،44‬‬
‫‪،171 ،164 ،162 ،161 ،158 ،157 ،147 ،144 ،136 ،135 ،119 ،118‬‬ ‫‪،171 ،170 ،155 ،149 ،143 ،141 ،129 ،123 ،117 ،115 ،114 ،111‬‬
‫‪،293 ،258 ،250 ،238 ،230 ،226 ،224 ،222 ،221 ،212 ،211 ،172‬‬ ‫‪،310 ،295 ،284 ،267 ،266 ،265 ،264 ،245 ،222 ،208 ،186 ،178‬‬
‫‪410 ،408 ،406 ،378 ،365 ،360 ،358 ،309 ،302 ،295‬‬ ‫‪،385 ،380 ،364 ،348 ،347 ،344 ،343 ،342 ،334 ،329 ،328 ،318‬‬
‫‪396‬‬
‫تاو ‪،157 ،148 ،142 ،136 ،135 ،134 ،130 ،129 ،126 ،44‬‬
‫البکر ‪،300 ،297 ،295 ،294 ،289 ،280 ،279 ،278 ،258 ،233 ،191 ،178 ،160 ،159 ،158 ،156 ،155 ،148 ،129 ،120 ،105 ،29‬‬
‫‪418، 417 ،386 ،342 ،332 ،314 ،305 ،304 ،293 ،288 ،248 ،227 ،224 ،222 ،211 ،209 ،208 ،207 ،194 ،189‬‬
‫‪360 ،330 ،326 ،325 ،324 ،323 ،319 ،318 ،302‬‬
‫تهران ‪،65 ،63 ،62 ،60 ،57 ،56 ، ،52 ،42 ،41 ،38 ،20 ،17 ،16‬‬
‫امام خمینی ‪،103 ،102 ،101 ،99 ،98 ،97 ،96 ،95 ،80 ،79 ،75 ،74 ،73 ،72 ،70 ،189 ،157 ،154 ،153 ،140 ،124 ،96 ،73 ،72‬‬
‫‪،132 ،131 ،129 ،128 ،123 ،121 ،119 ،118 ،117 ،115 ،112 ،111 ،220 ،218 ،217 ،215 ،212 ،211 ،210 ،209 ،207 ،206 ،205 ،190‬‬
‫‪،158 ،157 ،154 ،152 ،147 ،144 ،143 ،142 ،141 ،140 ،139 ،135 ،252 ،251 ،248 ،242 ،239 ،238 ،237 ،233 ،230 ،228 ،227 ،221‬‬
‫‪،198 ،195 ،193 ،191 ،190 ،186 ،185 ،180 ،177 ،174 ،171 ،169 ،285 ،284 ،278 ،269 ،266 ،263 ،262 ،261 ،260 ،259 ،257 ،255‬‬
‫‪،239 ،237 ،233 ،231 ،230 ،228 ،218 ،215 ،213 ،209 ،204 ،202‬‬ ‫‪398 ،355 ،336 ،334 ،317 ،302 ،290‬‬
‫‪،270 ،268 ،267 ،266 ،265 ،264 ،263 ،256 ،251 ،250 ،245 ،244‬‬
‫‪424‬‬
 ‫نمایه ها‬

‫‪،371 ،369 ،368 ،367 ،366 ،365 ،364 ،363 ،362 ،361 ،360 ،357‬‬ ‫‪،293 ،291 ،290 ،289 ،287 ،283 ،282 ،279 ،278 ،274 ،273 ،272‬‬
‫‪،390 ،388 ،387 ،386 ،385 ،382 ،381 ،379 ،378 ،377 ،376 ،375‬‬ ‫‪،319 ،318 ،317 ،314 ،310 ،304 ،303 ،301 ،299 ،298 ،295 ،294‬‬
‫‪،408 ،406 ،403 ،402 ،401 ،400 ،399 ،396 ،395 ،394 ،393 ،391‬‬ ‫‪،350 ،349 ،348 ،347 ،346 ،343 ،340 ،338 ،337 ،334 ،332 ،327‬‬
‫‪421 ،419 ،414 ،410‬‬ ‫‪،409 ،402 ،401 ،396 ،392 ،384 ،380 ،379 ،378 ،371 ،365 ،361‬‬
‫‪420 ،415 ،414‬‬
‫خوشه ای ‪،166 ،155 ،155 ،152 ،124 ،98 ،94 ،88 ،74 ،47 ،42‬‬
‫جنگ الکترونیک ‪،232 ،228 ،225 ،210 ،193 ،188 ،187 ،183 ،180 ،178 ،176 ،168 ،149 ،137 ،90 ،89 ،88 ،71 ،59 ،55 ،43 ،42‬‬
‫‪،381 ،342 ،331 ،323 ،309 ،296 ،295 ،291 ،282 ،274 ،255 ،244 ،224 ،223 ،220 ،205 ،198 ،192 ،185 ،182 ،179 ،175 ،155 ،150‬‬
‫‪402 ،395 ،390 ،389 ،384 ،297 ،293 ،283 ،282 ،281 ،272 ،271 ،269 ،263 ،254 ،230 ،226‬‬
‫‪،328 ،326 ،322 ،321 ،320 ،319 ،316 ،314 ،310 ،302 ،301 ،300‬‬
‫دزفول ‪،122 ،118 ،117 ،113 ،111 ،110 ،102 ،77 ،75 ،72 ،60‬‬ ‫‪،364 ،358 ،357 ،356 ،355 ،354 ،350 ،349 ،347 ،335 ،334 ،329‬‬
‫‪،141 ،140 ،137 ،136 ،135 ،134 ،132 ،129 ،127 ،126 ،124 ،123 ،394 ،392 ،391 ،385 ،384 ،381 ،378 ،370 ،369 ،368 ،366 ،365‬‬
‫‪،174 ،166 ،161 ،157 ،154 ،150 ،149 ،148 ،146 ،145 ،143 ،142‬‬ ‫‪419 ،415 ،414 ،410 ،408 ،407 ،406‬‬
‫‪،221 ،218 ،212 ،196 ،195 ،194 ،193 ،192 ،187 ،186 ،179 ،177‬‬
‫خارک ‪،379 ،347 ،344 ،331 ،314 ،283 ،266 ،265 ،239 ،230 ،228 ،222 ،154 ،150 ،148 ،146 ،143 ،135 ،128 ،127 ،125 ،83‬‬
‫‪396 ،211 ،210 ،209 ،208 ،207 ،206 ،190 ،189 ،177 ،170 ،164 ،160‬‬
‫‪،236 ،232 ،231 ،230 ،229 ،227 ،223 ،221 ،218 ،217 ،215 ،212‬‬
‫زمین به هوا ‪،71 ،66 ،61 ،58 ،42 ،34 ،33 ،32 ،31 ،30 ،29‬‬ ‫‪،255 ،254 ،252 ،251 ،250 ،249 ،248 ،247 ،240 ،239 ،238 ،237‬‬
‫‪،127 ،124 ،123 ،122 ،115 ،103 ،98 ،95 ،91 ،90 ،89 ،88 ،86 ،73 ،268 ،267 ،266 ،265 ،264 ،262 ،261 ،260 ،259 ،258 ،257 ،256‬‬
‫‪،152 ،149 ،148 ،145 ،143 ،139 ،137 ،135 ،134 ،132 ،129 ،128 ،300 ،289 ،287 ،286 ،281 ،279 ،274 ،273 ،272 ،271 ،270 ،269‬‬
‫‪،182 ،181 ،178 ،176 ،175 ،172 ،169 ،166 ،165 ،157 ،155 ،154 ،328 ،327 ،323 ،322 ،321 ،320 ،319 ،318 ،313 ،312 ،311 ،301‬‬
‫‪،212 ،211 ،208 ،207 ،205 ،203 ،197 ،196 ،194 ،192 ،190 ،187 ،358 ،355 ،353 ،351 ،350 ،348 ،343 ،340 ،335 ،334 ،330 ،329‬‬
‫‪،258 ،250 ،237 ،233 ،232 ،231 ،230 ،225 ،223 ،222 ،220، 215 ،383 ،382 ،379 ،378 ،377 ،371 ،368 ،367 ،366 ،365 ،364 ،360‬‬
‫‪،291 ،289 ،287 ،286 ،283 ،282 ،272 ،271 ،268 ،267 ،266 ،263‬‬ ‫‪415 ،414 ،390‬‬
‫‪،340 ،337 ،334 ،331 ،329 ،322 ،319 ،318 ،308 ،300 ،296 ،292‬‬
‫خرمشهر ‪،366 ،364 ،263 ،362 ،359 ،358 ،356 ،348 ،345 ،343 ،342 ،341 ،135 ،134 ،126 ،125 ،118 ،114 ،110 ،103 ،100‬‬
‫‪415 ،414 ،407 ،400 ،397 ،392 ،386 ،384 ،383 ،374 ،370 ،369 ،156 ،155 ،154 ،153 ،150 ،148 ،147 ،144 ،143 ،142 ،141 ،136‬‬
‫‪420 ،417، ،229 ،227 ،221 ،203 ،199 ،197 ،195 ،193 ،192 ،188 ،175 ،161‬‬
‫‪398 ،351 ،341 ،336 ،337 ،331 ،293 ،288 ،242‬‬
‫زمین پایه ‪355 ،283 ،282 ،247 ،245 ،241 ،222 ،155 ،145‬‬
‫خلیج فارس ‪،58 ،42 ،41 ،40 ،38 ،22 ،21 ،20 ،18 ،17 ،12 ،9‬‬
‫سایدوایندر ‪،123 ،119 ،114 ،113 ،100 ،55 ،46 ،45 ،43 ،39‬‬ ‫‪،147 ،140 ،138 ،135 ،134 ،125 ،123 ،118 ،109 ،103 ،99 ،97 ،94‬‬
‫‪،179 ،178 ،170 ،169 ،165 ،156 ،152 ،146 ،128 ،127 ،125 ،124 ،185 ،184 ،183 ،182 ،165 ،161 ،160 ،159 ،157 ،155 ،154 ،153‬‬
‫‪،282 ،281 ،267 ،266 ،258 ،256 ،244 ،230 ،220 ،216 ،215 ،187 ،216 ،215 ،213 ،209 ،207 ،206 ،199 ،195 ،192 ،189 ،188 ،186‬‬
‫‪،379 ،378 ،374 ،371 ،366 ،351 ،348 ،319 ،317 ،314 ،297 ،296 ،237 ،236 ،234 ،232 ،231 ،230 ،229 ،227 ،223 ،221 ،220 ،218‬‬
‫‪419 ،412 ،409 ،408 ،397 ،396 ،392 ،389 ،255 ،254 ،252 ،251 ،250 ،249 ،248 ،247 ،242 ،240 ،239 ،238‬‬
‫‪،275 ،274 ،273 ،271 ،270 ،269 ،263 ،262 ،261 ،260 ،257 ،256‬‬
‫شیراز ‪،141 ،120 ،114 ،111 ،83 ،79 ،78 ،71 ،60 ،54 ،50 ،45‬‬ ‫‪،312 ،310 ،309 ،308 ،304 ،303 ،302 ،301 ،300 ،288 ،287 ،286‬‬
‫‪،273 ،272 ،267 ،266 ،265 ،264 ،251 ،233 ،192 ،188 ،171 ،143 ،330 ،329 ،326 ،324 ،323 ،322 ،320 ،319 ،318 ،316 ،315 ،313‬‬
‫‪،355 ،354 ،352 ،351 ،349 ،348 ،344 ،342 ،340 ،339 ،334 ،333‬‬
‫‪425‬‬
 ‫جنگ ایران و عراق در آسمان‪1980-88 ،‬‬

‫‪419 ،418 ،417 ،402 ،396 ،391 ،388 ،385 ،381‬‬ ‫‪399 ،395 ،380 ،360 ،330 ،329‬‬

‫ماترا ‪،232 ،224 ،223 ،220 ،213 ،212 ،209 ،190 ،174 ،92‬‬ ‫شیمیایی ‪،288 ،275 ،274 ،265 ،247 ،246 ،245 ،240 ،215‬‬
‫‪412 ،411 ،410 ،381 ،377 ،365 ،351 ،299 ،289 ،257 ،238 ،324 ،320 ،313 ،310 ،305 ،300 ،298 ،295 ،293 ،292 ،291 ،289‬‬
‫‪،395 ،386 ،385 ،382 ،381 ،380 ،351 ،344 ،342 ،341 ،333 ،327‬‬
‫ماوریک ‪،150 ،141 ،136 ،119 ،98 ،95 ،94 ،74 ،47 ،45 ،35‬‬ ‫‪420 ،418 ،398‬‬
‫‪،252 ،251 ،233 ،227 ،207 ،193 ،187 ،169 ،161 ،160 ،156 ،152‬‬
‫صدام ‪،321 ،319 ،318 ،312 ،278 ،270 ،269 ،264 ،263 ،260 ،256 ،253 110 ،102 ،100 ،99 ،96 ،95 ،93 ،90 ،89 ،88 ،85 ،29‬‬
‫‪418 ،400 ،397 ،396 ،395 ،391 ،334 ،325 ،146 ،144 ،143 ،138 ،137 ،136 ،135 ،124 ،117 ،116 ،115 ،111‬‬
‫‪،197 ،194 ،193 ،191 ،190 ،188 ،174 ،173 ،172 ،167 ،154 ،153‬‬
‫مک فارلین ‪331 ،314 ،303 ،279‬‬ ‫‪،234 ،231 ،230 ،220 ،217 ،209 ،207 ،206 ،205 ،202 ،182 ،199‬‬
‫‪،294 ،293 ،291 ،290 ،268 ،266 ،259 ،257 ،246 ،242 ،240 ،237‬‬
‫مهرآباد ‪،111 ،98 ،96 ،75 ،74 ،60 ،56 ،47 ،39 ،35 ،33 ،32‬‬ ‫‪،382 ،381 ،349 ،347 ،340 ،338 ،316 ،310 ،308 ،305 ،303 ،299‬‬
‫‪،171 ،168 ،153، 147 ،144 ،143 ،121 ،120 ،117 ،114 ،113 ،112‬‬ ‫‪403 ،401 ،398 ،385 ،384‬‬
‫‪316 ،313 ،280 ،224 ،223 ،222 ،202 ،196 ،195 ،186 ،181‬‬
‫ضدرادار ‪،269 ،255 ،254 ،232 ،224 ،174 ،149 ،130 ،119‬‬
‫میل ‪،170 ،169 ،164 ،157 ،145 ،108 ،107 ،100 ،99 ،90 ،25‬‬ ‫‪،331 ،329 ،328 ،322 ،320 ،309 ،293 ،288 ،282 ،272 ،270،271‬‬
‫‪،230 ،229 ،225 ،216 ،214 ،215 ،213 ،212 ،196 ،189 ،178 ،176 ،413 ،402 ،370 ،369 ،368 ،358 ،357 ،356 ،350 ،345 ،344 ،334‬‬
‫‪،292 ،296 ،292 ،291 ،282 ،274 ،265 ،245 ،244 ،242 ،240 ،236‬‬ ‫‪414‬‬
‫‪،398 ،396، 386 ،382 ،381، 380 ،357 ،348 ،324 ،314 ،298 ،297‬‬
‫فاو ‪418 ،417 ،416 ،415 ،413 ،408 ،161 ،157 ،154 ،152 ،150 ،127 ،125 ،124 ،112،123‬‬
‫‪،291 ،290 ،289 ،288 ،287 ،286 ،285 ،284 ،251 ،229 ،194 ،189‬‬
‫ناوچه ‪،156 ،155 ،150 ،149 ،128 ،125 ،123 ،114 ،112 ،103‬‬ ‫‪،304 ،303 ،302 ،300 ،299 ،298 ،297 ،296 ،295 ،294 ،293 ،292‬‬
‫‪،255 ،238 ،227 ،224 ،219 ،217 ،211 ،210 ،190 ،189 ،160 ،158 ،340 ،337 ،325 ،324 ،323 ،317 ،313 ،314 ،312 ،310 ،308 ،305‬‬
‫‪390 ،362 ،329 ،326 ،319 ،297 ،270 ،261 ،260 ،259‬‬ ‫‪416 ،394 ،386 ،385 ،368 ،367 ،361 ،352 ،349 ،346 ،345‬‬

‫نفتکش ‪،211 ،210 ،208 ،207 ،206 ،189 ،170 ،159 ،123‬‬ ‫فتح المبین ‪343 ،196 ،195 ،194 ،193 ،192 ،191‬‬
‫‪،249 ،248 ،247 ،243 ،240 ،237 ،236 ،230 ،228 ،227 ،219 ،217‬‬
‫‪،263 ،262 ،261 ،260 ،259 ،258 ،257 ،256 ،255 ،253 ،252 ،251‬‬ ‫فونیکس ‪،119 ،118 ،101 ،74 ،64 ،59 ،56 ،55 ،50 ،49 ،45 ،2‬‬
‫‪،290 ،289 ،275 ،273 ،272 ،271 ،270 ،269 ،268 ،266 ،265 ،264‬‬ ‫‪،205 ،199 ،191 ،179 ،177 ،171 ،170 ،168 ،165 ،164 ،128 ،127‬‬
‫‪،321 ،320 ،319 ،318 ،316 ،315 ،313 ،312 ،311 ،308 ،301 ،300‬‬ ‫‪،247 ،244 ،238 ،230 ،226 ،222 ،221 ،219 ،218 ،217 ،216 ،211‬‬
‫‪،348 ،347 ،343 ،340 ،335 ،334 ،333 ،329 ،328 ،327 ،323 ،322‬‬ ‫‪،328 ،327 ،303 ،297 ،294 ،293 ،281 ،268 ،267 ،258 ،257 ،256‬‬
‫‪،364 ،363 ،362 ،361 ،360 ،355 ،354 ،353 ،352 ،351 ،350 ،349‬‬ ‫‪،390 ،383 ،379 ،374 ،371 ،370 ،366 ،364 ،358 ،355 ،348 ،344‬‬
‫‪،382 ،379 ،378 ،377 ،376 ،375 ،371 ،370 ،368 ،367 ،366 ،365‬‬ ‫‪410 ،408 ،400 ،392‬‬
‫‪416 ،414 ،401 ،399 ،393 ،390 ،387 ،385 ،383‬‬
‫کبرا ‪،134 ،129 ،128 ،126 ،101 ،96 ،68 ،67 ،56 ،48 ،47 ،44‬‬
‫والفجر ‪،285 ،261 ،242 ،231 ،230 ،229 ،228 ،227 ،226 ،225‬‬ ‫‪،169 ،168 ،167 ،165 ،164 ،157 ،153 ،152 ،150 ،148 ،142 ،136‬‬
‫‪،310 ،308 ،305 ،303 ،302 ،300 ،298 ،296 ،295 ،293 ،289 ،288 ،215 ،214 ،213 ،204 ،197 ،196 ،194 ،193 ،191 ،187 ،185 ،178‬‬
‫‪384 ،380 ،345 ،340 ،337 ،332 ،325 ،324 ،320 ،318 ،313 ،294 ،291 ،289 ،288 ،278 ،246 ،244 ،243 ،242 ،241 ،230 ،228‬‬
‫‪،380 ،350 ،346 ،345 ،342 ،341 ،338 ،325 ،318 ،314 ،297 ،295‬‬
‫‪426‬‬
 ‫نمایه ها‬

‫هارپون ‪393 ،391 ،303 ،259 ،258 ،227 ،161 ،158 ،156 ،114‬‬

‫هاوک ‪،185 ،184 ،146 ،136 ،134 ،91 ،86 ،58 ،45 ،31 ،30 ،20‬‬
‫‪،250 ،248 ،225 ،213 ،210 ،208 ،207 ،203 ،197 ،196 ،195 ،192‬‬
‫‪،286 ،284 ،283 ،281 ،280 ،279 ،271 ،269 ،268 ،263 ،260 ،256‬‬
‫‪،314 ،313 ،304 ،302 ،301 ،299 ،297 ،294 ،293 ،291 ،289 ،288‬‬
‫‪،347 ،345 ،344 ،343 ،342 ،341 ،337 ،331 ،328 ،327 ،325 ،322‬‬
‫‪،386 ،385 ،383 ،379 ،369 ،361 ،358 ،357 ،356 ،352 ،349 ،348‬‬
‫‪418 ،414 ،411 ،398 ،395 ،390 ،389‬‬

‫همدان ‪،117 ،113 ،111 ،100 ،98 ،96 ،76 ،73 ،60 ،57 ،20‬‬
‫‪،380 ،379 ،347 ،316 ،295 ،266 ،265 ،264 ،209 ،204 ،175 ،121‬‬
‫‪383‬‬

‫هوا به زمین ‪،229 ،215 ،190 ،174 ،167 ،103 ،92 ،87 ،45 ،35‬‬
‫‪،408 ،401 ،400 ،399 ،396 ،377 ،375 ،321 ،312 ،296 ،287 ،282‬‬
‫‪413 ،410 ،409‬‬

‫هوا به هوا ‪،99 ،92 ،88 ،72 ،62 ،59 ،49 ،46 ،42 ،29 ،28 ،2‬‬
‫‪،177 ،174 ،168 ،158 ،147 ،146 ،134 ،119 ،103 ،102 ،101 ،100‬‬
‫‪،245 ،230 ،223 ،217 ،214 ،213 ،212 ،209 ،197 ،191 ،190 ،180‬‬
‫‪،316 ،299 ،293 ،291 ،282 ،271 ،269 ،266 ،263 ،257 ،256 ،246‬‬
‫‪،378 ،375 ،371 ،369 ،366 ،365 ،364 ،363 ،355 ،344 ،328 ،319‬‬
‫‪،417 ،412 ،411 ،410 ،409 ،407 ،406 ،402 ،398 ،397 ،391 ،381‬‬
‫‪420 ،419 ،418‬‬

‫‪427‬‬