8th Telugu

www.apteachers.
in
i
www.apteachers.in
© Government of Andhra Pradesh, Amaravati
First Published 2013
New Impressions - 2014, 2015, 2016, 2017, 2018, 2019, 2020.
All rights reserved
No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in

any form or by any means without the prior permission in writing of the publisher, nor be
otherwise circulated in any form of binding or cover other than that in which it is published
and without a similar condition including this condition being imposed on the subsequent
purchaser.
The copy right holder of this book is the Director of School Education, Amaravati,
Andhra Pradesh.
This Book has been printed on 70 G.S.M. SS Maplitho

Title Page 200 G.S.M. White Art Card
Printed in India
at the Govt. Text Book Press
Amaravati
Andhra Pradesh
ii
www.apteachers.in
iii
www.apteachers.in
iv
www.apteachers.in
v
www.apteachers.in
v
www.apteachers.in
vii
www.apteachers.in
APeKX
viii
www.apteachers.in
APeKX
viii
www.apteachers.in
II
III
IV
VI
VII
x
www.apteachers.in
1. neTàø√dü+
#·<äe+&ç ` Ä˝À∫+#·+&ç ` #Ó|üŒ+&ç `qqïj·T uÛÑ≥Tº
Ä.yÓ. ‘·*¢ <ä+Á&ç MT<ä <äj·T˝Òì |ü⁄Á‘·T+&ÉT

|ü⁄≥ºH˚$T? yê&ÉT –≥ºH˚$T?
|ü⁄≥º˝Àq #Ó<ä\T |ü⁄≥º<ë? –≥º<ë?
$X¯«<ë_ÛsêeT! $qTs¡y˚eT!
Á|üX¯ï\T
1. ø£$ á |ü<ë´ìï me] >∑T]+∫ #ÓbÕŒs¡T?
2. #Ó<ä\‘√ me]ì b˛˝≤Ãs¡T?
3. eTq ÁbÕNq ø£<∏ä\˝À ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î ùde#˚dæqyê] >∑T]+∫ MT≈£î ‘Ó\TkÕ?
H˚|ü<∏ä´+
ø£Á<äTe, $q‘· ø£X¯´|ü Á|üC≤|ü‹ uÛ≤s¡´\T.
ô|<ä›uÛ≤s¡´ ø£Á<äTe≈£î ø£X¯´|ü⁄ì es¡+e\¢ y˚sTTeT+~ ≈£îe÷s¡T\T
|ü⁄{≤ºs¡T. yêπs ø£s√ÿ≥ø±~ düsêŒ\T. $q‘·≈£î nq÷s¡T&ÉT,
>∑s¡T‘·à+‘·T&ÉT |ü⁄{≤ºs¡T. nq÷s¡T&ÉT dü÷s¡T´ì s¡<∏äkÕs¡~∏. $q‘·
|ü+<Ó+˝À z&çb˛sTT ø£Á<äTe≈£î <ëdæ nsTT+~. ‘·*¢‘√bÕ≥T
>∑s¡T‘·à+‘·T&ÉT ø£Á<äTe ≈£îe÷s¡T\≈£î ùde\T #˚dü÷Ô ñ+&˚yê&ÉT.
eTVü‰X¯øeÔÏ T+‘·T&Óq’ >∑sT¡ ‘·à+‘·T&ÉT
‘·eT <ëkÕ´ìøÏ ø±s¡D+ ‘Ó\TdüTø√&ÜìøÏ ‘·*¢ <ä>∑Zs¡≈£î yÓfi≤fl&ÉT.
á bÕsƒ¡+ qqïj·T sêdæq leT<ë+Á<Ûä eTVü‰uÛ≤s¡‘·+˝Àì
Ä~|üs¡«+ ~«rj·÷XÊ«dü+ ˝À~.
$<ë´s¡Tú\≈£î dü÷#·q\T
1. bÕsƒ¡+∫Á‘·+ Ä<Ûës¡+>± |ü<ë´\ uÛ≤yê\qT }Væ≤+#·+&ç. #Ó|üŒ+&ç.
2. bÕsƒ¡+ #·<äe+&ç. |ü<ä|ü{Ïºø£ #·÷dæ |ü<ë\≈£î nsêú\T ‘Ó\TdüTø√+&ç.
3. dü+<äsê“¤ìøÏ ‘·–q nsêúìï Á>∑Væ≤+∫ ∫Á‘ê\T Ä<Ûës¡+>± bÕsƒ¡+ uÛ≤yêìï Á>∑Væ≤+#·+&ç.
4. ns¡ú+>±ì $wüj·÷\ >∑T]+∫ yÓTT<ä≥ »≥Tº˝À #·]Ã+#·+&ç. ‘·sê«‘· ñbÕ<Ûë´j·TT&ç‘√
#·]Ã+∫ ne>±Vü≤q ô|+#·Tø√+&ç.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yê]#˚‘· ñ∫‘· |ü+|æD° 1
www.apteachers.in
*ñ. Äj·T‘·|üø£å‘·T+&ÉVü≤‹ q≈£îÿ\XË’\eTT ˝…\¢ qT>∑TZ>±"
CÒj·TT eTVü‰ã\+ãTqT Áãdæ~∆j·TTqT+ >∑\ Hê≈£î ˙|üì+
u≤j·Tø£ M"|ü⁄q+ <äe&ÉT"u≤eTT\ yÓ÷eqT, yê]øÏ+ ãqT˝Ÿ
ùdj·TqT H˚$T ø±s¡DeTT ôd|üeTT Bì" ãjÓ÷s¡TVü‰qHê! 1
e. nì j·T&ç–q $q‘· ‘·q≈£î+ >∑Á<äTe‘√&ç |üìï<ä+ãTq HÓ’q
<ëd”‘·«+ãTqT, C…|æŒ sTT≥¢ìjÓT. 2
ø£+. ˙ ø£‘·eTTq Hê <ëdüéTT
ÁbÕø£≥eTT>∑" u≤j·TT qìq |ü\T ¬ø&É˝Àq+
CÒø=ì, j·T÷i&ç ìs¡Z‘·
XÀø£dæú‹ qTqï<ëq" pyÓ Kπ>+Á<ë ! 3
e. ªø=&ÉT≈£î\T düeTs¡Tú˝…’q+ <ä*¢<ä+Á&ÉT\
sTT&ÉTeT\T yêj·TT≥ jÓT+<äTqT+ >∑\j·T~
>±e⁄q ˙j·T{Ïº dü‘·TŒÅ‘·TÔ+ ã&Édæj·TT <ëdæHÓ’
j·TT+&ÉT<ëqH˚μ, j·Tìq $ì yÓ’q‘˚j·TT+&ÉT
<ä<j
›ä T· T <äT'œ‘·T+&Ó,’ jÓTTø£ÿHê"&ÉT ø±Á<äyj
˚ T· T\
øÏ≥¢ìjÓT. 4
ø£+. e÷ sT÷ <ëdüéTT yêj·TT qT
bÕj·TeTT ùdj·TT+&ÉT, qqTï" ãqT|ü⁄+ &çw+ºü
uÒj·T~ <ëìq ‘Ó‘·TÔ q
CÒjT· T"&ÉH’Ó j·TeTs¡es¡T\" CÒø=ìjÓTÆ qHé.5
e. nìq qj·TT´s¡>∑T\T ø£s¡TDÏ+∫ >∑s¡T&ÉTì
øÏ≥¢ì]. 6
2 Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yê]#˚‘· ñ∫‘· |ü+|æD°

www.apteachers.in
*#·. ªn$T‘·|üsêÁø£eT+ãTqT, s¡j·T+ãTqT, ˝≤e⁄qT >∑\TZ UÒ#·s√

‘·ÔeTT"&Ée⁄ ˙e⁄— ˙<äsTTq <ëdüéTT yê|æø=q+>∑ ˙≈£î" õ
‘·ÔeTT >∑\<˚ì, uÛÑ÷]uÛÑT»<äs¡ŒeTT X¯øÏÔj·TT H˚s¡Œ&É+>∑ e÷
ø£eTè‘·eTT" <Ó∫ÃsTTμ eTàìq q$«Vü≤π>+Á<äT"&ÉT dü+‘·dü+ãTqHé 7
e. ªn≥¢ #˚j·TT<äT, qeTè‘·+ãT <Ó∫Ã MT øÏ∫Ã, j˚TqTqT+,
<ä*¢j·TT <ëdü´+ãTe\q $eTT≈£îÔ\ eT>∑Tyês¡μ eTì H=&ç$,
‘·<ä«è‘êÔ+‘·+ ã+‘·j·TT+ <ä*¢øÏ+ C…|æŒ ªj·TeTè‘·Vü≤s¡D≤s¡ú+ ã]¬><ä
qì ÁyÓTTøÏÿ, ‘·*¢ Beq\T ¬>’ø=ì >∑eTH√qTàKT+&Ó’...... 8
*eT.$‘·‘√˝≤ÿX¯ì|ü⁄+» yÓTTø=ÿ j·Tq">± $˙«~∏ $øÏå|üÔ |ü
ø£å‹ yê‘êVü≤‹"<ä÷*, ‘·÷\ X¯ø£˝≤ø±s¡+ãT ˝…’… yê]<ä
Á|ü‘·‘·T˝Ÿ kÕ\Œ&ç q\Z&É+ C…<äs¡">±" u≤i…Hé eTH√y˚>∑T"&Ó’
|ü‘>π· +Á<äT+ &ÉeTè‘ê+‹ø£+ãTq≈£î" <ä‘êŒ\TsY uÛj Ñ T· + ã+<ä">∑H.é 9
e. n+‘·, 10
ñ. |òüTÀs¡$ø±s¡ düìïVæ≤‘· ø√|üeTTK+ãT\T, B|üÔ$<äT´<äT
˝≤ÿs¡TD <ës¡TD≤ø£åeTT\THÓ’, ì»<äèwæº $cÕ–ï qqT´\+
CÒs¡">∑˙ø£ j˚Ts¡TÃ#·T" Áãdæ<ä∆eTT>± qeTè‘·+ãT #·T≥Tº s¡
øå±s¡‹ qTqï j·TTÁ>∑uÛÑT»>∑+ãT\ ¬s+{Ïì >±+∫ #Ó#ÓÃs¡Hé. 11
e. nj·TT´s¡>∑+ãT\+ <äq|üø£ås¡CÀeèwæº q+<Ûä+ãT\+ CÒdæ, yêì
•s¡+ãT\T Á<=øÏÿ, |üsêÁø£eT+ u…dü+>∑ qeTè‘·+ãT >=ì,
>∑s¡T&ÉT+&ÉT >∑>∑q+ãTq ¬ø>∑dæ .... j·TTs¡>∑T\ jÓTT<ä›≈£î e∫Ã,
eTs¡ø£‘·Vü≤]‘·+ u…’q ≈£îXÊdüÔs¡D+ãTq qeTè‘·ø£\X¯+ãT
ì*|æ, j·TTs¡>∑T\≈£î+ p|æ sTT≥¢ìjÓT. 12
ø£+. nì$TwüHê<∏ä düT>∑T|üÔ eT
sTTq j·TeTè‘·eTT <Ó∫Ã MT≈£î ì∫Ã‹, qdüà
»®q˙<ëdüéTT yêôdqT,
~qø£s¡|üeHê–ï‘·TVæ≤qB|ü⁄Ô\ ø£]>±Hé 13

www.apteachers.in
ø£$ |ü]#·j·T+
Ä~ø£$, yê>∑qTXÊdüqT&Éì _s¡T<äT\T bı+~q qqïj·T |ü<äø=+&√X¯‘ê_›
ø£$. sê»eTùV≤+Á<äes¡+ sê»<Ûëì>± Ä+Á<Û<ä X˚ Êìï |ü]bÕ*+∫q ‘·÷s¡TŒ#êfi¯ó
ø£´sêE sê»sê»qπs+Á<äTì ÄkÕúq+˝Àìyê&ÉT. yê´düT&ÉT dü+düÿè‘·+˝À s¡∫+∫q
eTVü‰uÛ≤s¡‘êìï nqTdü]+∫ ‘Ó\T>∑T˝À s¡∫+∫q ø£$Á‘·j·T+˝À yÓTT<ä{Ïyê&ÉT
qqïj·T. Ä+Á<ÛXä ã¯ ∫› +‘êeTDÏ nH˚ yê´ø£sD¡ Á>∑+<∏+ä s¡∫+∫q ‘·sy¡ ê‘· uÛ≤s¡‘+· ˝À
Ä~, düuÛ≤|üsê«\qT, ns¡D´|üs¡«+ 4e ÄXÊ«dü+˝À 142 |ü<ë´\ es¡≈£î
qqïj·TuÛ≥Ñ Tº (}Vü≤∫Á‘·+) Ä+ÁBÛø£]+#ê&ÉT. #êeTT+&çø± $˝≤düeTT, Ç+Á<ä $»j·TeTT qqïj·T Ç‘·s¡
s¡#q· \T.
nø£så s¡ e¡ T´‘·, Á|üdqü ïø£<ë∏ ø£*‘ês¡j
ú T· TøÏ,Ô HêHês¡T∫sês¡ú dü÷øÏìÔ ~Û‘«· + qqïj·T ø£$‘·«+˝Àì Á|ü<ëÛ q
\ø£åD≤\T. nqTdüè»q |ü<ä∆‹˝À, XË’*˝À ‘·s¡yê‹ ø£e⁄\≈£î e÷s¡Z<äs¡Ù≈£î&Éj·÷&ÉT qqïj·T.
Á|üÁøÏj·T ` Ç‹Vü‰dü ø£$‘·
Ç~ Ç˝≤ »]–+~ nì #Óù|Œ~ Ç‹Vü‰dü+. Ç‹Vü‰dü+˝À ø£<∏ä≈£î m≈£îÿe ÁbÕ<Ûëq´+ ñ+≥T+~. á ø£<∏ä\T
Á>∑+<∏ädüú+ ø±ø£eTT+<äT yêÁ>∑÷|ü+˝À ñ+&˚$. sêe÷j·TD+, eTVü‰uÛ≤s¡‘·+ eTq uÛ≤s¡rj·T Ç‹Vü‰kÕ\T.
|ü<ë´\ uÛ≤yê\T
1. |ü<äà+e+{Ï eTTK+ >∑\ ‘·©¢! $XÊ\yÓTÆq ¬sø£ÿ\‘√, yê&ç nsTTq eTT≈£îÿ‘√ ≈£î\|üs¡«‘ê\ìï{Ï˙
|æ+&ç>± #˚jT· >∑\ >=|üŒã\+, ø°]Ô >∑\ H˚qT, ˙#·yTÓ qÆ bÕeTT\qT m\¢ø±\+ M|ü⁄ MT<ä yÓ÷j·T&ÜìøÏ,
yê{ÏøÏ ùde\T #˚j·T&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡Dy˚T$T{À #Ó|ü.
2. nì >∑s¡T&ÉT&ÉT n&É>∑>±, $q‘· ‘·q düe‹ nsTTq ø£Á<äTe‘√ |ü+<Ó+˝À ‘êqT z&çb˛sTTq+<äTe\¢
ø£*–q <ëd”‘·Hê˙ï >∑T]+∫ ø=&ÉT≈£î‘√ düŒwüº+>± #Ó|æŒ, Ç˝≤ nqï~ :
3. ªªz |üøÏåÁX‚wüß˜&Ü! ˙ ø±s¡D+>± Hê <ëd”‘·q+ b˛‘·T+μμ<äì nq÷s¡T&ÉT #Ó|æŒq e÷≥\qT eTqdüT‡˝À
ñ+#·Tø=ì, düe÷<Ûëq|ü&ç <äT'K+ b˛>=≥Tºø=ì ñHêïqT.
4. ªªø=&ÉT≈£î\T X¯øeÔÏ T+‘·T˝…‘’ ˚ ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\ ø£cÕº\T ‘=\–b˛e&É+ düV≤ü »y˚T. ø±ã{Ïº ˙e+{Ï jÓ÷>∑T´&Óq’
≈£îe÷s¡TDÏí bı+~, H˚qT Ç+ø± <ëd”>±H˚ ñ+&Ü˝≤?μμ nq>± >∑sT¡ &ÉT&ÉT <äT'œ+∫, ø£Á<äTe |ü⁄Á‘·T˝…q’
bÕeTT\‘√ ˇø£Hê&ÉT Ç˝≤ nHêï&ÉT :
5. ªªHê ‘·*ø¢ ,Ï Hê≈£î <ëdü´+ b˛e&ÜìøÏ Ä˝À#·q #˚jT· +&ç. Bì ø√dü+ MT≈£î Çwüyº TÓ qÆ <˚<√ ÄC≤„|+æ #·+&ç.
<˚e‘êÁX‚wüß˜\qT ˝Àãs¡#·Tø=HÓ’Hê <ëìï kÕ~ÛkÕÔqTμμ.
6. nì >∑s¡T&ÉT&ÉT n&É>∑>± Ä bÕeTT\T (ø£Á<äTe ≈£îe÷s¡T\T)C≤*|ü&ç >∑s¡T&ÉTì‘√ Ç˝≤ #ÓbÕŒsTT :
7. ªª˙e⁄ n+‘·T˝Òì $Áø£e÷ìï, y˚>±ìï, ã˝≤ìï ø£*–q |üøÏåÁX‚wüß˜&ç$. ˙≈£î <ëdü´+ b˛>=≥Tºø√yê\H˚
ø√]ø£ ñ+fÒ uÛTÑ »ã\+, kÕeTs¡´ú + ‘Ó*ùd˝≤ e÷≈£î neTè‘êìï ‘Ó∫ÃÇsTT´μμ. n|ü&ÉT >∑sT¡ ‘·à+‘·T&ÉT
dü+‘√wü+‘√...

www.apteachers.in
8. ªªn˝≤π> #˚kÕÔqT. dü«s¡Z+qT+∫ neTè‘·+ ‘Ó∫Ã MT≈£î Ç∫Ã, H˚q÷ e÷ ‘·*¢ $q‘ê <ëdü´+qT+∫
$eTTøÏÔ bı+<äT‘ê+,μμ nì |ü*øÏ, Ä $wüj·TeT+‘ê ‘·*¢øÏ #Ó|æŒ ªªneTè‘·+ ‘˚e{≤ìøÏ yÓfi¯óÔHêï,μμqì
|ü*øÏ qeTdüÿ]+∫ ‘·*¢ ÄodüT‡\Tbı+~, yÓfi¯¢{≤ìøÏ dæ<ä∆yÓTÆ......
9. |üøsåÏ êE eTH√y˚>+∑ ‘√ ãj·T\T<˚sê&ÉT. n|ü&É‘&· TÉ ñ\ÿ˝≤>∑ Á|üø±•düTHÔ êï&ÉT. Äø±X¯+˝À ø£<Tä \T‘·÷
ñqï|ü&ÉT n‘·ì s¬ ø£ÿ\ >±*e\¢ y˚T|ò÷ü \T <ä÷~|æ+»˝…’ #Ó~]b˛‘·THêïsTT. neTè‘êìï s¡ødåÏ Tü qÔ ïyês¡T
uÛj
Ñ T· |ü&≥˚ ≥T¢>± >∑sT¡ ‘·à+‘·T&ÉT eTH√y˚>+∑ ‘√ neTè‘·eTTqï#√≥T≈£î yÓfi≤fl&ÉT.
10. n|ü&ÉT.
11. neTè‘êìï s¡øÏådüTÔqï uÛÑj·T+ø£s¡yÓTÆq ¬s+&ÉTdüsêŒ\qT >∑s¡T‘·à+‘·T&ÉT #·÷XÊ&ÉT. n$ Ä düMTbÕìøÏ
me]˙ sê˙j·T&É+ ˝Ò<äT. yê{ÏeTTU≤\T ø√bÕìï yÓ*>∑≈£îÿ‘·THêïsTT. #·÷|ü⁄\T $wüeTH˚n–ïì
∫eTTà‘·THêïsTT.
12. >∑s¡T&ÉT&ÉT ‘·q¬sø£ÿ\e\¢ πs–q <äTeTTà‘√ yê{Ïø£fi¯ófl ø£qã&É≈£î+&Ü #˚XÊ&ÉT. yê{Ï ‘·\\qT ‘=øÏÿ
|ü{≤º&ÉT. neTè‘êìï rdüTø=ì Äø±XÊìøÏ m–sê&ÉT. ø£Á<äTe ≈£îe÷s¡T\ <ä>∑Zs¡≈£î e#êÃ&ÉT.
eTs¡ø‘£ e· TDT\˝≤>± |ü#Ã· >± ñqï <äs“¡ \¤ |üsT¡ |ü⁄ô|’ neTè‘·+ ñqï bÕÁ‘·qT ô|{≤º&TÉ . <ëìï bÕeTT\≈£î
#·÷|æ+∫, Ç{≤¢ |ü*ø±&ÉT :
13. ªª<˚y˚+Á<äT&ç s¡ø£åD˝À ñqï neTè‘êìï ‘Ó∫Ã MT≈£î Ç#êÃqT. BìøÏ dü÷s¡T´&ÉT, >±*, n–ï, #·+Á<äT&ÉT
kÕ≈£åî\T ` Bì‘√ Hê ‘·*¢ <ëdü´+ ‘=\–b˛sTT+~μμ nHêï&ÉT.
Ç$ #˚j·T+&ç
I. $q&É+ ` e÷{≤¢&É≥+
1. ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T ø£cÕº˝À¢ ñqï|ü&ÉT |æ\¢\T @+ #˚j·÷*? m+<äT≈£î?
2. H˚{Ïø±\+˝À ‘·*¢<ä+Á&ÉT\|ü≥¢ |æ\¢\yÓ’K] m˝≤ ñ+~? BìøÏ ø±s¡D≤\T @$T{Ï?
3. bÕsƒ¡+˝À @j˚T |ü<ë´\T MT≈£î q#êÃsTT? m+<äTe\¢?
II. #·<äe&É+, ne>±Vü≤q #˚düTø√&É+

1. neTè‘·+ ‘˚e&ÜìøÏ yÓfi¯ó‘·Tqï >∑s¡T‘·à+‘·TDÏí e]í+∫q |ü<ä´+ @~? Ä |ü<ë´ìï, <ëì uÛ≤yêìï sêj·T+&ç.
2. 1, 9 |ü<ë´\≈£î Á|ü‹|ü<ësêú\T sêj·T+&ç. Á|ü‹ |ü<ës¡ú+ n+fÒ |ü<ä´+˝Àì Á|ü‹ ˇø£ÿ |ü<ëìø° ns¡ú+
sêj·T&É+. Á|ü‹|ü<ës¡ú+ sêj·T&É+˝À nq«j·TÁø£eT+ kÕ~Û+#˚+<äT≈£î |ü<ë\es¡dü e÷]Ãsêj·T&É+,
|ü<ë\eT<Ûä´ dü+ã+<Ûä+ø√dü+ nø£ÿ&Éø£ÿ&Ü Á|ü‘·´j·÷\T#˚s¡Ã&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.

www.apteachers.in
ñ<ëˆˆ #·. ªn$T‘·|üsêÁø£eT+ãTqT, s¡j·T+ãTqT, ˝≤e⁄qT >∑\TZ UÒ#·s√
‘·ÔeTT"&Ée⁄ ˙e⁄— ˙<äsTTq <ëdüéTT yê|æø=q+>∑ ˙≈£î" õ
‘·ÔeTT >∑\<˚ì, uÛÑ÷]uÛÑT»<äs¡ŒeTT X¯øÏÔj·TT H˚s¡Œ&É+>∑ e÷
ø£eTè‘·eTT" <Ó∫ÃsTTμ eTàìq q$«Vü≤π>+Á<äT"&ÉT dü+‘·dü+ãTqHé
Á|ü‹|ü<ës¡+ú
˙e⁄ R >∑s¡T‘·à+‘·T&çyÓ’q ˙e⁄
n$T‘· R n~Ûøy£ TÓ qÆ
|üsêÁø£eT+ãTqT R XÖs¡éT÷
s¡jT· +ãTqT R y˚>∑eT÷,
˝≤e⁄qT R ã\eT÷
ø£\TZ R ñqï
UÒ#s· G¡ ñ‘·eÔ TT&Ée⁄ R |üøÏå ÁX‚wüß˜&ç$—
˙~GnsTTq R ˙ (jÓTTø£ÿ)
<ëdüéTT R u≤ìdü‘ê«ìï
bÕ|æø=q+>∑ R b˛>=≥Tº≈î£ H˚+<äT≈£î
˙≈£îHé R ˙≈£î
∫‘·eÔ TT R ÇwüºeTT (ø√]ø£)
ø£\<äTG@ì R ñqïf…‘¢Ì ˚
e÷≈£îHé R ñs¡>∑T\yÓTÆq e÷≈£î
uÛ÷Ñ ] R >=|üŒ<Óq’
uÛTÑ »<äsŒ¡ eTT R uÛTÑ »>∑s«¡ eTT
X¯øj ÔÏ T· THé R ã\eTT
@s¡Œ&É+>∑ R Á|üø{£ ‘Ï e· Tj˚T´≥≥T¢
neTè‘·eTTHé R neTè‘êìï
‘Ó∫ÃGÇeTTà R ‘Ó∫Ã ÇsTT´
nìqHé R nì |ü\Tø£>±,
ÄG$Vü≤>∑GÇ+Á<äT&ÉT R |üøÏåÁX‚wüß˜&Ó’q Ä >∑s¡T‘·à+‘·T&ÉT
dü+‘·d+ü ãTqHé R dü+‘√wü+‘√ (Ç˝≤ nHêï&ÉT......)
3. bÕsƒ¡+˝Àì øÏ+~ |ü<ä´ bÕ<ë\≈£î düe÷Hês¡úø£ yêø±´+XÊ\qT >∑T]Ô+#·+&ç.
i . nì$TwüHê<∏ä düT>∑T|üe Ô TsTTq j·TeTè‘·eTT ( )
(n) nì$TwüHê<∏äTìøÏ ÇwüºyÓTÆq neTè‘·+ (Ä) Ç+Á<äT&ÉT <ë∫ô|{Ïºq neTè‘·+
(Ç) Ç+Á<äTìøÏ nsTTwüºyÓTÆq neTè‘·+ (á) Ç+Á<äT&ÉT <ë∫ ø±bÕ&ÉT‘·÷ ñ+∫q neTè‘·+
www.apteachers.in
ii. Äj·T‘· |üø‘
å£ T· +&É ( )
(n) Äj·Tq |üøÏå ÁX‚wüß˜&ÉT (Ä) Äj·Tq |üø£åbÕ‹
(Ç) ô|<ä› ¬sø£ÿ\TqïyêDÏí (á) ô|<ä› |üøÏåì H˚qT
. ˙j·T{Ïº dü‘·TŒÅ‘·TÔ+ ã&Édæj·TT <ëdæHÓ’ j·TT+&ÉT<ëqH˚?
iii ( )
(n) ˙e+{Ï ñ‘·ÔeT≈£îe÷s¡TDÏí bı+~ ≈£L&Ü <ëdæ>±H˚ ñ+&ÉHê?
(Ä) ˙e+{Ï ñ‘·ÔeT≈£îe÷s¡TDÏí bı+<ëqT ø£qTø£ Çø£ <ëdæ>± ñ+{≤qT.
(Ç) ˙e+{Ï >=|üŒ≈£îe÷s¡TDÏí bı+~ ≈£L&Ü <ëdæ>±H˚ ñHêïqT.
(á) ˙e+{Ï >=|üŒ≈£îe÷s¡TDÏí bı+~Hê <ëdæ>±H˚ ñ+{≤qT.
4 øÏ+~ e÷≥\T mes¡T me]‘√ nHêïs√ @ dü+<äs¡“¤+˝À nHêïs√ sêj·T+&ç.
(n) e÷ sT÷ <ëdüéTT yêj·TT qTbÕj·TeTT ùdj·TT+&ÉT
(Ä) ˙ ø£‘·eTTq Hê <ëdüéTT ÁbÕø£≥eTT>∑" u≤j·TTqì
(Ç) ˙<äsTTq <ëdüéTT yê|æø=q+>∑ ˙≈£î "õ‘·ÔeTT >∑\<˚ì
(á) ~qø£s¡|üeHê–ï ‘·TVæ≤qB|ü⁄Ô\ ø£]>±Hé
5 øÏ+~ Á|üXï¯ \≈£î bÕsƒ+¡ Ä<Ûës¡+>± »yêãT\T sêj·T+&ç.
(n) >∑s¡T&ÉT&ÉT ‘·*¢ì @eTì Á|ü•ï+#ê&ÉT?
(Ä) ø£Á<äTe ≈£îe÷s¡T\qT >∑s¡T&ÉT&ÉT @eT&ç>±&ÉT? <ëìøÏ yêfi‚fleTHêïs¡T?
(Ç) neTè‘êìï mes¡T, m˝≤ s¡øÏådüTÔHêïs¡T?
(á) neTè‘·+ ‘Ó∫Ãq >∑s¡T&ÉT&ÉT ø£Á<äTe ≈£îe÷s¡T\‘√ @eTì #ÓbÕŒ&ÉT?
III. d”«j·Ts¡#q
·
1 øÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î ◊<˚dæ yêø±´˝À¢ »yêãT\T sêj·T+&ç.
(n) m+‘√ ø£wüºyÓTÆq|üŒ{Ïø°, <ëdü´$eTTøÏÔø√dü+ >∑s¡T&ÉT&ÉT neTè‘·+ ‘Ó#êÃ&ÉT ø£<ë! nsTT‘˚ <ëdü´$eTTøÏÔøÏ
˝Ò<ë ùd«#·Ã¤≈£î ñqï >=|üŒ‘·q+ @$T{À $e]+#·+&ç.
(Ä) $q‘· ‘·q $eTTøÏÔø√dü+ ø=&ÉT≈£î MT<ä ÄX¯ô|≥Tº≈£î+~ ø£<ë! H˚{øÏ ±\+˝À ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T ‘·eT |æ\¢\
e\¢ @$T Ä•düTÔHêïs¡T?
(Ç) MTs¡T MT ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î @ $<Ûä+>± düVü‰j·T|ü&ÉT‘·THêïs¡T? Ç+ø± yêfi¯fl≈£î @ $<Ûä+>± düVü≤ø±s¡+
n+~+#ê\ì nqT≈£î+≥THêïs¡T?
(á) jÓ÷>∑T´˝…’q |æ\¢\e\¢ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î ø£*π> Á|üjÓ÷»Hê\T @$T{Ï?
www.apteachers.in
2 øÏ+~ Á|üXï¯ \≈£î |ü<d˚ æ yêø±´˝À¢ »yêãT\T sêj·T+&ç.
(n) ªªdüeTs¡T˝ú q’… ø=&ÉT≈£î\T ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\ ø£cÕº\T ‘=\–kÕÔsT¡ μμ ` á yêø±´ìï düeT]úd÷ü Ô kı+‘·e÷≥\˝À
sêj·T+&ç.
(Ä) á bÕsƒ¡+ kÕsê+XÊìï kı+‘·e÷≥˝À¢ sêj·T+&ç.
IV
IV.. |ü<äC≤\+ ` $ìjÓ÷>∑+
1 øÏ+~ ù|sê #·<äe+&ç. ù|sê˝À ^‘· ^dæq |ü<ë\≈£î ˇø=ÿø£ÿ <ëìøÏ eT÷&ÉT düe÷Hês¡úø£ |ü<ë\T ù|sê øÏ+<ä
ñHêïsTT. yê{Ï˝ÀqT+∫ düs¬ q’ |ü<ë\qT m+|æø£ #˚dæ sêj·T+&ç.
quÛeÑ TTq <ä≥yº TÓ qÆ yê]<äeTT\T $dü]Ô +#êsTT. ñs¡TeTT\T yÓTs¡T|ü⁄\‘√bÕ≥T ≈£î*X¯eTT\T sê˝≤sTT.
Bì‘√ $|æq+˝À ñ+&˚ eèøå±\T ≈£L*b˛j·÷sTT. |üqï>±\˙ï |ü⁄≥º\˝ÀøÏ <ä÷sêsTT. eTãT“\T
M&É>±H˚ |ü‘·+>∑T&ÉT eT∞fl <äs¡Ùq$T#êÃ&ÉT.
(Äø±X¯+, bÕeTT, |æ&ÉT>∑T, y˚T|òüT+, dü÷s¡T´&ÉT, n&É$, ns¡D´+, s¡$, eTãT“, nX¯ì, |òüDÏ, >∑>∑q+,
eq+, düs¡ŒeTT, ìsêÈ‘·eTT, nÁuÛÑeTT, uÛ≤qT&ÉT, n+ãs¡+.)
2 øÏ+~ |ü<ë\≈£î nsêú\T sêj·T+&ç, kı+‘· yêø±´˝À¢ ñ|üj÷Ó –+#·+&ç.
n$T‘·+, |üsêÁø£eT+, <ëdü´+, dü‘·TŒÁ‘·T&ÉT, Á|üdæ~∆, $eTTøÏÔ
V. düè»Hê‘·àø£‘·
bÕsƒ¡+ Ä<Ûës¡+>± >∑s¡T&ÉTìø°, ø£Á<äTe ≈£îe÷s¡T\≈£L eT<Ûä´ »]–q #·s¡ÃqT dü+uÛ≤wüDs¡÷|ü+˝À

sêj·T+&ç.
VI
VI.. Á|üX¯+dü
bıs¡T>∑÷]˝À MT≈£î eT+∫ ùdïVæ≤‘·T&ÉTHêï&ÉT. Ä $TÁ‘·T&ÉT nHês√>∑´+‘√ ñqï ‘·+Á&çøÏ ùde\T#˚dü÷Ô
‘·*¢<ä+Á&ÉT\ n_Ûe÷q+ bı+<ë&Éì ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡T. n‘·DÏí Á|üX¯+dædü÷Ô ˝ÒK sêj·T+&ç.
VII..
VII uÛ≤wüqT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+
1. düe÷|üø£, ndüe÷|üø£ ÁøÏj·T\T
(n) øÏ+~ ÁøÏj·÷|ü<ë\qT #·<äe+&ç.
‹ì, #·÷dæ, e+&ç, $ì #·÷ùdÔ, #˚dü÷Ô, $+fÒ, Ä&ÉT‘·÷
ô|’ ÁøÏj·T\˝À |üì |üP]Ôø±˝Ò<äì ‘Ó\TdüTÔ+~. Ç˝≤ |üì |üP]Ôø±ì ÁøÏj·T\qT ndüe÷|üø£ ÁøÏj·T\ì
n+{≤s¡T. n{≤¢>π , ‹Hêï&ÉT, #·~yê&ÉT, #·÷XÊ&ÉT, e+&ç+~, $qï~, #˚kÕÔ&TÉ yÓTT<ä\sTTq ÁøÏj÷· |ü<ë\
e\¢ |üì |üP]Ô nsTTq≥T¢ ‘Ó\TdüT+Ô ~. Ç˝≤ |üì |üP]ÔnsTTq≥T¢ ‘Ó*ù| ÁøÏjT· \qT düe÷|üø£ ÁøÏjT· \T
n+{≤s¡T.
www.apteachers.in
(Ä) øÏ+~ yêø±´\T #·<äe+&ç. düe÷|üø£, ndüe÷|üø£ ÁøÏj·÷|ü<ë\ øÏ+<ä ^‘· ^j·T+&ç.
 sêE nqï+ ‹ì ã&çøÏ yÓfi≤fl&ÉT.
 ^‘· e+≥ #˚dæ n+<ä]ø° e&ç¶+∫ ‘êqT ‹ì ìÁ<äb˛sTT+~.
 s¡»ì ìÁ<ä ˝Ò∫ kÕïq+#˚dæ |üP»#˚dæ nqï+ ‹ì ã&çøÏ e∫Ã+~.
2. kÕe÷q´ yêø±´\T
(n) sêE nqï+ ‹Hêï&ÉT.
(Ä) >√|æ |üØø£å sêXÊ&ÉT.
(Ç) ^‘· ã&çøÏ yÓ[fl+~.
ô|’ yêø±´\T >∑eTì+#·+&ç. Ä yêø±´˝À¢ì ‹Hêï&ÉT, sêXÊ&ÉT, yÓ[fl+~ nH˚ ÁøÏj·T\T düe÷|üø£ ÁøÏj·T\T.
Á|ü‹ yêø£´+˝À ˇπø ˇø£ düe÷|üø£ ÁøÏj·T ñ+~. n˝≤ ˇπø ˇø£ düe÷|üøÁ£ øÏj·T ñ+fÒ Ä yêø±´\qT
kÕe÷qýêø±´\T nì n+{≤s¡T. ø=ìï kÕe÷q´ yêø±´\T ÁøÏj·T ˝Ò≈£î+&Ü ≈£L&Ü ñ+{≤sTT.
ñ<ë:&Ûç©¢ <˚X¯ sê»<Ûëì.
3. dü+•¢wºü yêø±´\T
^‘· ãC≤s¡T≈£î yÓ[fl+~. ^‘· ≈£Ls¡>±j·T\T ø=qï~.
ô|’ yêø±´\˝À ^‘· HêeTyê#·ø+£ . ^‘· yÓTT<ä{Ï yêø£´+˝À ñqï+<äTe\¢ s¬ +&√ yêø£´+˝À |ü⁄qs¡Tø£yÔ TÓ qÆ
HêeTyê#·ø£+ ‘=\–+∫, yÓTT<ä{Ï yêø£´+˝Àì ÁøÏj·T ªyÓ[fl+~μì ªyÓ[flμ nH˚ ndüe÷|üø£ ÁøÏj·T>±
e÷]Ã sêùdÔ dü+•¢wüºyêø£´+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
^‘· ãC≤s¡T≈£î yÓ[fl, ≈£Ls¡>±j·T\T ø=qï~.
 øÏ+~ kÕe÷q´ yêø±´*ï, dü+•¢wºü yêø±´\T>± e÷]Ã sêj·T+&ç.
(n) $eT\ e+≥ #˚düTÔ+~. $eT\ bÕ≥\T $+≥T+~.
(Ä) neTà ìÁ<ä˝Ò∫+~. neTà eTTK+ ø£&ÉT≈£îÿ+~.
(Ç) s¡$ }]øÏ yÓfi≤fl&ÉT. s¡$ e÷$T&ç|ü+&ÉT¢ ‘Ó#êÃ&ÉT.
 øÏ+~ dü+•¢wºü yêø±´*ï, kÕe÷q´ yêø±´\T>± e÷]Ã sêj·T+&ç.
(n) ‘ê‘· uÛ≤s¡‘·+ #·~$ ìÁ<äb˛j·÷&ÉT.
(Ä) #Ó≥T¢ |üP‘·|üPdæ ø±j·T\T ø±kÕÔsTT.
(Ç) sêeTT q&ÉT#·T≈£î+≥÷ yÓ[fl ‘·q }s¡T #˚sê&ÉT.
4. øÏ+~ |ü<ë\qT $&ÉBdæ dü+<ÛäT\ ù|s¡¢qT sêj·T+&ç.
(n) Wsös¡ = + ( )
(Ä) <ä<Û√´<äqeTT = + ( )
(Ç) Á|ü<∏äyÓTÆø£ = + ( )
(á) ∫≥º∫es¡ = + ( )
(ñ) n‘·T´Á>∑eTT = + ( )
www.apteachers.in
2 øÏ+~ |ü<ë\qT ø£*|æ dü+<ÛTä \ ù|s¡q¢ T sêj·T+&ç. dü+~Û dü÷Á‘ê\T ‘Ó\|ü+&ç.
(n) yÓTT<ä≥ + yÓTT<ä≥ = ( )
(Ä) <˚e + ◊X¯«s¡´+ = ( )
(Ç) <˚X¯ + Wqï‘·´+ = ( )
(á) ø£&É + ø£&É = ( )
(ñ) n‹ + ñÁ>∑ = ( )
3 ÄÁy˚T&ç‘· dü+~Û
@&√ ‘·s¡>∑‹˝À ÄÁy˚T&ç‘·dü+~Ûì >∑T]+∫ ø=+‘· ‘Ó\TdüT≈£îHêï+ >∑<ë! ÄÁy˚T&ç‘· dü+~ÛøÏ dü+ã+~Û+∫q
eTs√ dü÷Á‘êìï ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
Ws¡ + Ws¡ = Wsös¡
ÄVü‰ + ÄVü‰ = ÄVü‰Vü‰
n#·TÃ≈£î ÄÁy˚T&ç‘+· |üsy¡ TÓ ‘Æ ˚ ‘·s#¡ T· >± dü+~Û ne⁄‘·T+~. nsTT‘˚
1. |ü>∑\T + |ü>∑\T R |ü≥º|ü>∑\T
2. ∫es¡ + ∫es¡ R ∫≥º∫es¡
3. ø£&É + ø£&É R ø£≥ºø£&É
ô|’ |ü<ë\T |ü]o*ùdÔ ÇM ÄÁy˚T&ç‘·eTTqï s¡÷bÕ˝Ò. ø±˙ ô|’ dü÷Á‘·+ Çø£ÿ&É e]Ô+#·&É+ ˝Ò<äT.
|ü>∑\T + |ü>∑\T = |ü≥º|ü>∑\T ne⁄‘√+~ n+fÒ ª|üμ ‘·sê«‘· ñqï ª>∑\Tμ nqï nø£åsê\≈£î ã<äT\T>± ª≥ºμ
e∫Ã+~. ª≥ºμ e∫Ã |ü≥º|ü>∑\T nsTT+~.
∫es¡ + ∫es¡ nqï|ü&ÉT ª∫μ ‘·sê«‘· ¬s+&Éø£åsê\ MT<ä ª≥ºμ e∫Ã ∫≥º∫es¡ nsTT+~.
ø£&É + ø£&É nqï|ü&ÉT ª&Éμ kÕúq+˝À ª≥ºμ e∫Ã ø£≥ºø£&É nsTT+~.
Ç|ü&ÉT øÏ+~ yê{Ïì ø£*|æ sêj·T+&ç.
m<äTs¡T + m<äTs¡T R
ø=q + ø=q R
yÓTT<ä≥ + yÓTT<ä≥ R
ÄÁy˚T&ç‘·+ |üs¡+>± ñ+fÒ ªø£&Éμ yÓTT<ä˝…’q X¯u≤›\ yÓTT<ä{Ï n#·TÃ MT<ä nìï nø£åsê\≈£î ª≥ºμ edüTÔ+&É&É+
>∑eTì+#ê+ ø£<ë! n˝≤H˚ eT]ìï ñ<ëVü≤s¡D\qT >∑eTì+#·+&ç.
ãj·T\T + ãj·T\T = ã≥ºãj·T\T ` yÓTT<ä{Ï ªj·T\Tμ kÕúq+˝À ª≥ºμ e∫Ã, ã≥ºãj·T\T
‘·T<ä + ‘·T<ä ` ‘·T≥º‘·T<ä ` yÓTT<ä{Ï ª<äμ kÕúq+‘√ ª≥ºμ e∫Ã, ‘·T≥º‘·T<ä
q&ÉTeT + q&ÉTeT ` q≥ºq&ÉTeT ` yÓTT<ä{Ï ª&ÉTeTμ kÕúq+˝À ª≥ºμ e∫Ã, q≥ºq&ÉTeT\T>± e÷sêsTT.
ô|’ ñ<ëVü≤s¡D\ Ä<Ûës¡+>± dü÷Á‘·+ ‘·j·÷s¡T #˚<ë›+.

www.apteachers.in
ªÄÁy˚T&ç‘+· |üs+¡ >±ñ+fÒ ø£&Ü<äT\ ‘=* n#·TÃMT~ nìï nø£så ê\≈£î n<ä+‘·yTÓ qÆ ~«s¡Tø£≥Ô ø±s¡+ edüT+Ô ~.μ
* øÏ+~ |ü<ë\qT ø£*|æ sêj·T+&ç. @+ e÷s¡TŒ »]–+<√ sêj·T+&ç.
|æ&ÉT>∑T G |æ&ÉT>∑T R
ãj·T\T G ãj·T\T R
#·<eä +&ç ` Äq+~+#·+&ç.
<˚X¯uÛ≤wü\+<äT ‘Ó\T>∑T ˝…dü‡
»qì dü+düÿ è‘·+ãT düø\£ uÛ≤wü\≈£îqT ‘Ó\T" >∑<˚\ j·Tqï, <˚X¯+ãT <Ó\T", π>qT
<˚Xu¯ ≤Û wü\+<äT ‘Ó\T>∑T ˝…d‡ü <Ó\T">∑T e\¢uTÑÛ +&É", <Ó\T">=ø£+&É,
»>∑‹ ‘·*ø¢ +£ f… kÂuÛ≤>∑´dü+|ü<ä jÓT\¢ qè|ü⁄\T >=\Te HÓiT">∑y˚ u≤kÕ&ç
yÓT#·TÃ {≤&ÉT_&É¶ y˚T\T>±<Ó? <˚Xu¯ ≤Û wü\+<äT" <Ó\T">∑T ˝…d‡ü
` lHê<∏Tä &ÉT ` lø£èwü<í e˚ sêj·T\T
(ªÁø°&Ü_ÛsêeTeTTμ˝À~) (ªÄeTTø£eÔ ÷\´<äμ˝À~)
ÁbÕC…≈£îº |üì
ªªø£wüºô|≥ºuÀ≈£î ø£qï‘·*¢ eTqdüT, qwüºô|≥ºuÀ≈£î Hêqï|üqT\Tμμ e+{Ï |ü<ë´\T ªªneTàqT $T+∫q <Ó’e+ ˝Ò<äTμμ
e+{Ï dü÷≈£îÔ\T ø=ìï+{Ïì ùdø£]+∫ ‘·s¡>∑‹˝À Á|ü<ä]Ù+#·+&ç.
|ü⁄qs¡uÛÑ´düq+ (yÓqTø£ã&çq $<ë´s¡Tú\ ø=s¡≈£î)
1. bÕsƒê´+XÊ\˝Àì |ü<ë\ C≤_‘êqT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·j÷· s¡T#˚dæ #·~$+#ê*.
2. $<ë´s¡Tú\#˚ ñø£Ô˝ÒKq+ sêsTT+#ê*. <√cÕ\T düe]+#ê*.
3. bÕsƒê´+X¯ kÕsê+XÊìï 4 ˝Ò<ë 5 yêø±´\˝À q\¢ã\¢ô|’ sêdæ $<ë´s¡T\ú #˚
#·~$+#ê*, sêsTT+#ê*, <√cÕ\T düe]+#ê*.
H˚ì$ #˚j·T>∑\Hê ?
1. ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ |ü≥¢ |æ\¢\yÓ’K] m˝≤ ñ+&Ü˝À #Ó|üŒ>∑\qT. WqT / ø±<äT
2. |ü<ë´\qT uÛ≤ej·TTø£Ô+>± #·<äe>∑\qT. Á|ü‹|ü<ës¡ú+ sêj·T>∑\qT. WqT / ø±<äT
2. bÕsƒ¡´ kÕsê+XÊìï kı+‘·e÷≥˝À¢ #Ó|üŒ>∑\qT. WqT / ø±<äT
3. bÕsƒ¡+˝Àì bÕÁ‘·\‘√ dü+uÛ≤wüD\T sêj·T>∑\qT. WqT / ø±<äT
‘Ó*yÓ’qyêfi¯ófl yÓTT<ä≥ #˚ùd |üìì ‘Ó*$‘·≈£îÿeyêfi¯ófl ∫e]˝À #˚kÕÔs¡T.

www.apteachers.in
2. Ç\T¢`Äq+<ë\ Vü≤]$\T¢
Ä˝À∫+#·+&ç ` #Ó|üŒ+&ç
1 2
Á|üX¯ï\T ñ<˚›X¯+
1. yÓTT<ä{Ï∫Á‘·+˝À me¬ses¡THêïs¡T? uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì ≈£î≥T+ãeédüú |ü≥¢
@+ »s¡T>∑T‘·Tqï~? @+ e÷{≤¢&ÉT‘·THêïs¡T? n+‘·sê®rj·T düe÷»+ nH˚ø£ Á|üX¯+dü\qT
2. ¬s+&Ée∫Á‘·+˝À me¬ses¡THêïs¡T? ≈£î]|æ+∫+~. Á|ü|ü+#êìπø Ä<äs¡Ù+>± ì*∫q eTq
≈£î≥T+ãeédüú >=|üŒ‘·Hêïìï ‘·\#·T≈£î+≥÷, <ëìï
@+ »s¡T>∑T‘·Tqï~? @+ e÷{≤¢&ÉT‘·THêïs¡T? ø±bÕ&ÉTø√yê\ì ‘Ó\|ü&Éy˚T á bÕsƒ¡úÛ≤>∑ ñ<˚›X¯+.
3. MT ≈£î≥T+ã+˝À me¬ses¡T ñ+{≤s¡T?
4. MT Ç+{Ï yê‘êes¡D+ m˝≤ñ+≥T+~?
1. bÕsƒ¡+ ∫Á‘·+ Ä<Ûës¡+>± bÕsƒ¡+˝Àì $wüj·÷ìï }Væ≤+#·+&ç. #Ó|üŒ+&ç.
#·]Ã+∫ ne>±Vü≤q ô|+#·Tø√+&ç.
|üøwww.apteachers.in
Ïå Äø±X¯eT+‘ê $Vü≤]+∫ e∫ÃHê ‹]– #˚s¡T≈£îH˚~ ‘·q >∑÷{Ïπø. eTìwæ≈£L&Ü Á|ü|ü+#·+˝Àì n<äT“¤‘·yÓTÆq
Á|ü<˚XÊ˝…ìï+{ÏøÏ yÓ[fl ∫es¡≈£î #˚s¡T≈£îH˚~ ‘·q Ç+{Ïπø. n+<äTπø eTìwæ J$‘·+˝À Ç+{ÏøÏ #ê˝≤ ÁbÕ<Ûëq´+ ñ+~!
Ç\¢+fÒ Ç≥Tø£\T, ÇdüTø£, dæyÓT+≥T, sêfi¯fl‘√ ø£{Ïºq Hê\T>∑T >√&É\ ìsêàDyÓ÷, z |üP]>∑T&çk˛, z ã+>∑fi≤jÓ÷,
uÛÑeqyÓ÷ ø±<äT. Ç\¢+fÒ eTq uÛ≤y√<˚«>±\ìï+{Ï˙ |ü+#·T≈£îH˚ nqTã+<Ûë\ y˚~ø£.
Ç\¢+fÒ ........... neTà,
Ç\¢+fÒ .......... Hêqï,
nø±ÿ #Ó˝…¢fi¯ófl, nHêï ‘·eTTàfi¯ófl ‘ê‘·j·T´, HêqïeTà, .............. Ç<˚ ≈£î≥T+ã+.
Ç~ düTKdü+‘√cÕ\ yêøÏ*. Äq+<ë\ ˝À–*. Áù|e÷qTsê>±\ |ü\¢øÏ. ‘·*¢<+ä Á&ÉT\÷ |æ\¢\÷ ø£*dæ ñ+&˚ ˇø£
n+<äyÓTÆq Äràj·T ã+<Ûä+.
kÕe÷õø£, e÷qdæø£ XÊÅdüÔy˚‘·Ô\ n_ÛÁbÕj·T+˝À ªªˇπø >=&ÉT>∑T˙&É˝À ñ+≥÷, e÷qdæø£, Ä]úø£ düVü‰j·T
düVü≤ø±sê\+<äT≈£î+≥÷, düVü≤» ÄyÓ÷<äjÓ÷>∑ýÓTÆq dü+ã+<Ûë\Tqï ÅdÔ”|ü⁄s¡Twüß\÷ yê] |æ\¢\÷ ñqï düeT÷Vü≤y˚T
≈£î≥T+ã+μμ.
ø±˝≤\T e÷]Hê, @fi¯ófl >∑&ç∫Hê uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Ç|üŒ{Ïø° ≈£î≥T+ãeédüú ì*∫ ñ+~. $X¯«dü˙j·T‘·, düeTÁ>∑‘·,
@ø£‘· nH˚ eT÷&ÉT eT÷\düÔ+uÛ≤\ MT<ä eTq ≈£î≥T+ãeédüú Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+~. ªªn+<ä] düTK+˝À Hê düTK+
ñ+~. yê]ø√düy˚T Hê J$‘·+μμ nH˚ ‘ê´>∑uÛ≤eq uÛ≤s¡rj·T ≈£î≥T+u≤ìøÏ ÁbÕ‹|ü~ø£.
düe÷»+˝À ≈£î≥T+ãy˚T n‘·´+‘· ø°\ø£yTÓ +Æ ~. Á|üÁ|ü<eä∏ T düeT÷Vü≤+ ≈£î≥T+ãy˚T.
e´øÏÔ düe÷»+˝À ˇ+≥]>± eTqC≤\&ÉT. ≈£î≥T+ã+‘√ ‘êqT eTyÓTøÆ y£ TÓ Æ J$+#·&+É
<ë«sê Äq+<ëìï bı+<äT‘ê&ÉT. n+<äTπø |ü⁄≥Tºø£‘√H˚ eTìwæøÏ ≈£î≥T+ã+‘√
$&ÉBj·T˝Òì nqTã+<Ûä+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
b˛wüD, uÛÁÑ <ä‘· ø£*Œ+#·&+É ≈£î≥T+ãeédü˝ú À eTÚ*ø±+XÊ\T.
≈£î≥T+ã eédü≈ú î£ |ü⁄qs¡T‘·Œ‹Ô ÁbÕ<∏$ä Tø£ \ø£D
å +. ≈£î≥T+ã+˝À
nqTuÛyÑ ê\T, nqTuÛ÷Ñ ‘·T\T ø±˝≤qT>∑TD+>± e÷s¡T‘·÷+{≤sTT.
|æ\¢\≈£î düe÷»+˝À ˇø£ kÕúHêìï ø£*Œ+#·&É+, $#·ø£åD
C≤„Hêìïe«&É+, dü+düÿè‹ì yês¡d‘ü «· +>± n+~+#·&+É ≈£î≥T+ã
eédüú Á|ü<Ûëq ñ<˚›XÊ˝À¢ ˇø£{Ï.
≈£î≥T+ã uÛ≤eq, eédüú ìqïyÓTTqï{Ï~ >±<äT. BìøÏ
y˚\dü+e‘·‡sê\ #·]Á‘· ñ+~. Ç~ $yêVü≤ã+<Ûä+‘√H˚
yÓTT<ä\e⁄‘·T+~. Hê>∑]ø£‘ê kÂs¡uÛÑ+ ˝Òì Ä~eT
e÷qe⁄&ÉT ô|[fl, Ç\T¢ nH˚ dü+ã+<Ûä+ ˝Ò≈£î+&Ü
Çwüº+ e∫Ãq≥Tº J$+#ê&ÉT. ø=+‘· Hê>∑]ø£‘·
n\e&çq ‘·sy¡ ê‘· düeT÷Vü‰\qT @s¡Œs¡T#·Tø=ì
J$+#·&+É ÁbÕs¡+_Û+#ê&ÉT. eékÕj·T+#˚dæ
|ü+≥\T www.apteachers.in
|ü+&ç+#·&+É yÓTT<ä\Tô|{≤ºø£ >∑TVü≤\qT+∫ >∑èVü≤+˝ÀøÏ e÷]b˛j·÷&ÉT. n<˚ ˇø£ ô|<äe› T\T|ü⁄. ‘êqT ì]à+#·T≈£îqï
Ç+{Ïô|,’ ≈£î≥T+ã+ô|’ mq˝Òì eT≈£îÿeqT ô|+#·T≈£îHêï&ÉT. $yêVü≤ã+<Ûëìï $y˚#q· ‘√ @s¡Œs¡T#·Tø=ì n+<äyTÓ qÆ ≈£î≥T+u≤ìï
s¡÷bı+~+#·T≈£îHêï&ÉT.
y˚<øä ±\+Hê{Ïøπ Hê>∑]ø£yTÓ qÆ |ü<‘∆ä T· ˝À¢ á ≈£î≥T+ãeédüú @s¡Œ&ç+<äì ø=+<äsT¡ #·]Á‘·ø±s¡T\ uÛ≤eq. yê] sê‘·\
e\¢ ≈£î≥T+ã Jeq$<Ûëq+ Ä ø±\+˝À n‘·T´qï‘· kÕúsTT˝À ñ+&˚<˙ä , uÛ≤sêúÛsÑ \Ô¡ dü+ã+<Ûä u≤+<Ûyä ê´\T ñqï‘·ÁX‚D˝Ï À
ñ+&˚e˙ ‘Ó\Tdü÷Ô+~. y˚\ @+&É¢ qT+N $\Te\≈£î ø£≥Tºã&ç J$dü÷Ô $XÊ«ìøÏ Ä<äs¡Ù+>± ì*∫q ≈£î≥T+ã eédüú
eTq~. ÄHê&ÉT ≈£î≥T+ã Jeq+ #ê˝≤ es¡≈£î kÕ|ò”>± düTK+>± kÕ–b˛sTT+<ä˙, n~ #ê˝≤ ìj·TeTã<ä∆+>±
ñ+&˚<äì ‘Ó\Tdü÷Ô+~.
≈£î≥T+ã+˝À ‘·*¢ bÕÁ‘· n‘·´+‘· ø°\ø£yÓTÆ+~, >ös¡e Á|ü<äyÓTÆ+~. n+<äTπø ˇø£|ü&ÉT e÷‘·èkÕ«eT´ eédüú
@s¡Œ&ç+~. ªÇ+{ÏøÏ B|ü+ Ç˝≤¢\Tμ nH˚ HêqT&çì ã{Ïº uÛ≤s¡rj·T dü+düÿè‹˝À Åd”ÔøÏ m+‘·{Ï ñqï‘·kÕúq+ Ç#êÃs√
ns¡eú Te⁄‘·T+~.
n+‘˚>±ø£ ÄHê{Ï düe÷»+˝À ñqï Hê\T>∑T ÄÁX¯e÷˝À¢q÷ >∑èVü≤kÕúÁX¯e÷ìøÏ n‘·´+‘· ÁbÕ<Ûëq´+ ñ+&˚~.
>∑èVü≤kÕúÁX¯eT <Ûäs¡à+ <ë«sê Ç‘·s¡ ÄÁX¯eT <Ûäsêà\T düÁø£eT+>± ø=qkÕ>∑T‘êsTT. n+<äTøπ >±s¡Ωd´úü J$‘·+
n‹ düT+<äs¡eTì yê] uÛ≤eq. |üPs¡«ø±\+ qT+&û ñqï ≈£î≥T+ãeédüú Á|ü<ëÛ q+>± ñeTà&ç≈î£ ≥T+ã
eédüú. á eédüú H˚{Ïø° <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ø£+fÒ ñ‘·sÔ u¡ ≤Û s¡‘<· X˚ +¯ ˝À m≈£îÿe>± ø=qkÕ>∑T‘·÷+~.
ñeTà&ç≈î£ ≥T+ã+˝À ø£wdºü Tü U≤*ï n+<ä]‘√q÷ |ü+#·Tø√&É+ »]π>~. ‘·<ë«sê |üsd¡ Œü s¡+ z<ës¡TŒ
\_Û+#˚~.
ÄÁX¯e÷\T : 1. ÁãVü≤à#·s¡´+, 2. >∑èVü≤kÕúÁX¯eT+,

3. yêqÁ|ükÕúÁX¯eT+, 4. düHêï´kÕÁX¯eT+

www.apteachers.in
Á|ü‹|üì˝Àq÷ düV‰ü j·TdüV≤ü ø±sê\÷, dü÷#·q\÷, dü\Vü‰\T \_Û+#˚$. n+<äs÷¡ X¯óuÛ≤X¯óuÛ≤\≈£î #˚<√&ÉTyê<√&ÉT>±
ì˝ÒÃyês¡T. Äq+<ëìï |ü+#·Tø=H˚yês¡T. Ç˝≤ yê‘êes¡D+ ÄVü‰¢<äø£s¡+>±, dü+<ä&ç>± ñ+&˚~.
∫qï|æ\¢\¬ø’‘˚ eTVü‰düs¡<ë>± ñ+&˚~. neTàeTà, HêqïeTà, ‘ê‘·j·T´\ ˇ&ç˝À ˇ~–b˛j˚Tyêfi¯ófl. ô|<ä›\
Ä\qbÕ\q˝À¢, yêfi¯ófl #Óù|Œ ø£eTàì ø£ãTs¡‘¢ √, ø£<\ä∏ ‘√ Äs√>∑´+>± ô|]π>yês¡T. n+‘˚>±ø£ yêfi¯fl ≈£î≥T+u≤\ >=|üŒ‘·Hêìï,
>=|üŒyêfi¯flqT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø=H˚yês¡T. <˚yê\j·÷\≈£î yÓfi≤fl\Hêï, n+>∑{À¢øÏ yÓfi≤fl\Hêï eT¬sø£ÿ&çøÏ yÓfi≤fl\Hêï
|æ\¢\T ô|<ä›\‘√ yÓfi¯fl{≤ìπø ñ‘ê‡Vü≤|ü&˚yês¡T. Ç+{À¢ n+<ä]ø° ô|<ä›\|ü≥¢ uÛÑj·TuÛÑ≈£îÔ\T+&˚$. ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ ùde
uÛÑ>∑e+‘·Tì ùde>± uÛ≤$+#˚yês¡T. á $<ÛäyÓTÆq Jeq$<Ûëq+e\¢ J$‘·|ü<∏äìπs›X¯+ »]π>~.
|æ\\¢ T ùd«#·Ã>¤ ± yêfi¯fl ùdïVæ≤‘·T\ Çfi¯fl≈£î yÓfifl¯ &É+, nø£ÿ&É ô|<äy› ê]‘√#·qTe⁄>± e÷{≤¢&&É +É Mfi¯fl Ä˝À#·q\≈£î
|ü<Tä qT ô|fÒ~º . düe÷» dæ‹ú >∑‘T· \q÷, Ä#ês¡eéVü‰sê\q÷, dü+düÿè‹dü+Á|ü<ëj·÷\q÷ |æ\\¢ T Á|ü‘´· ø£+å >±
$ì, #·÷dæ Äø£[+|ü⁄ #˚düTø=H˚yês¡T.
ñeTà&ç ≈£î≥T+u≤˝À¢ |æ\¢\+<ä]ø°
ˇπøkÕ] uÛÀ»Hê\T e&ç¶+#·&É+ nH˚~
eTVü‰düs¡<ë>± ñ+&˚~. Ä&Éyêfi¯fl≈£î
n<√ ne<Ûëq+ #˚dæq+‘· |üì nj˚T~.
Ä≥bÕ≥˝À¢q÷, ø={≤¢≥˝À¢q÷,
nedüsê\qT rs¡TÃø√&É+˝Àq÷ ˇø£]‘√ ˇø£sT¡
b˛{°|&ü y˚ ês¡T. ø±ì ô|<ä\› ø£qTdüqï\˝À, uÛj Ñ T·
uÛÑ≈£îÔ\‘√ Áø£eT•ø£åD˝À ñ+&˚yês¡T. @+
ø±yê\Hêï (|æ|üŒs¡yÓT+{À, _düÿ{Àº) @<Ó’Hê
»]–Hê neTàeTà, HêqïeTà\qT #˚πsyês¡T.
yêfi¯ófl ≈£L&Ü Áù|eT‘√ <ä>]Z∑ øÏ rdüT≈£îH˚yês¡T.
ªndü\Tø£+fÒ e&û¶μj˚T eTT<äT› ø£<ë!
n˝≤ ªø£*dæ ñ+fÒ ø£\<äT düTK+μ nH˚ dü÷Á‘·+
Ä<Ûës¡+>± düeTwæº ≈£î≥T+ã+ ≈£î≥T+ãeédü≈ú î£ ã˝≤ìï
#˚≈£LπsÃ~. ø=+<ä] eTH√uÛ≤yê\T _Ûqï+>± ñqï|üŒ{Ïø°
yÓTT‘·Ô+ ≈£î≥T+u≤ìøÏ nø£ÿs¡≈£î e#˚Ã<˚ neT\j˚T´~.
kÕ«s¡|ú sü ‘¡ ≈· î£ ‘êe⁄ ‘·≈î£ ÿe. ªeTqμ nH˚ uÛ≤eq≈£î n+<äs÷¡
˝ÀHÓ’ ñ+&˚yês¡T. ¬s’‘·T≈£î≥T+u≤˝À¢ ◊‘˚ Ç+{Ï*¢bÕB
Ç+{Ï |üqT˝À¢, ãj·T{Ï |üqT˝À¢ bÕ\T|ü+#·Tø=H˚yês¡T.
ÁXÊ$Tø£ es¡Z+ n+‘ê <ë<ë|ü⁄ n˝≤H˚ ñ+&˚~. }]˝À
@<äHêï ô|[fl˝≤+{Ï ø±s¡´Áø£e÷\T »]–‘˚ n+<äs¡÷
ÁX¯eTqT |ü+#·Tø=ì Ä ø±s¡´Áø£eT+ #˚ùdyê]øÏ Äq+<ä+
ø£*–+#˚yês¡T. á dü+|ò”TuÛ≤ey˚T <˚XÊìøÏ yÓHÓïeTTø£

nsTT+~. www.apteachers.in
dæ]dü+|ü<ä\qT b˛>∑T #˚dæ+~. Á|ü|ü+#·+˝ÀH˚ uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï ñqï‘·kÕúq+˝À ì\u…{Ïº+~ ÄHê&ÉT. eTq
Ç‹Vü‰kÕ˝…’q sêe÷j·TDuÛ≤s¡‘ê\T á düeTwæº ≈£î≥T+ã eédüúqT Á|ü‹_+_kÕÔsTT.
ø±\+ e÷]+~. ≈£î≥T+ã+ nH˚ e÷≥≈£î ns¡ú+, <ëì qeT÷Hê e÷]b˛sTT+~. ñeTà&ç ≈£î≥T+ã+˝À e´øÏÔ
ùd«#·Ã¤≈£î Ä]úø£ kÕ«‘·+Á‘ê´ìø°, düe÷q‘ê«ìø° ÁbÕ<Ûëq´+ ˝Òø£b˛e&É+, kÕ«s¡ú+ |üP]Ô>± ô|]–b˛e&É+, M{Ïe\¢ ñeTà&ç
≈£î≥T+ãeédü˝ú À e÷s¡TŒ\T nìyês¡éTj·÷sTT. ∫qï≈£î≥T+ãuÛ≤eq ã\|ü&+ç ~. düeTwæº eédüú |üP]Ô>± e´wæº eédü>ú ±
e÷]+~. ‘·‘êÿs¡D+>± Jeq düs¡DÏ˝À nq÷Vü≤ýÓTÆq e÷s¡TŒ\T #√≥T#˚düT≈£îHêïsTT. Ä<ÛäTìø£‘·e\¢ ÁX¯eT$uÛÑ»q˝À
ø=‘·Ô e÷s¡TŒ\T e#êÃsTT. Åd|Ô” ⁄ü s¡Twü dü+ã+<Ûë˝À¢ ø=‘·Ô <Û√s¡DT\T @s¡Œ&Ü¶sTT. Ä]úøù£ d«#·Ã,¤ düe÷q‘·«+, e´øÏkÔ Õ«‘·+Á‘·´+
nH˚ eT÷&ç+{Ïô|’H˚ ªe´wæºμ ≈£î≥T+ã+ Ä<Ûës¡|ü&ç+~. á e´wæº ≈£î≥T+ã+˝À e´øÏÔ>∑‘·
>ös¡e+, düe÷»+˝À Á|ü‘˚´ø£ >∑T]Ô+|ü⁄, ìs¡íj·÷~Ûø±s¡+ \_ÛkÕÔsTT. nsTT‘˚ Ç˝≤
e´øÏÔ ÁbÕ<Ûëq´+ ô|]– ñeTà&ç≈£î≥T+ã eédüú eTs¡T>∑Tq |ü&çb˛‘·T+~.
Bìe\¢ ≈£î≥T+ã|üs¡yÓTÆq yês¡dü‘·« uÛ≤eq\T n+<äT‘·THêïj·÷?
<˚oj·T kÕ+düÿè‹ø£, Jeq dü+Á|ü<ëj·÷\÷ ì\TdüTHÔ êïj·÷?
e÷qe dü + ã+<Û ë \÷ ÄbÕ´j· T ‘êqTsê>±\T ñ
+≥THêïj·÷? Ä]úø£ kÕ«e\+ãqø√dü+ uÛ≤sêúÛsÑ *Ô¡ <äs› ÷¡
dü+bÕ~+#ê*‡q nedüs+¡ ñqï|üŒ{Ïø° J$‘êìøÏ
n<˚ >∑eT´+, n<˚ \ø£å´+ ne⁄‘·Tqï~. |æ\¢\≈£î
{°M\T, ø£+|üP´≥πs¢ Ä≥bÕ≥˝Ö‘·THêïsTT. uÛ≤wü
|ü]$T‹øÏ ˝Àqe⁄‘·Tqï~. uÛ≤e+ dü+≈£î∫‘·
eTÚ‘·Tqï~. nqTuÛ÷Ñ ‘·T\T ˝À|ædTü HÔ êïsTT. ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\≈£î
|æ\\¢ dü+øπ eå Ty˚T ‘=* ÁbÕ<Ûëq´+ ø±e\dæ ñ+&É>±,
<ëì|ü≥¢ yêfi¯ófl ‘·–q+‘· ÁX¯<ä∆ #·÷|ü&É+ ˝Ò<äT.
n~ |æ\\¢ eTqdü‘Ô «· +MT<ä $|üØ‘·yTÓ qÆ Á|üu≤Û yêìï
#· ÷ |ü ⁄ ‘· T +~. ‘· * ¢ < ä + Á&É T \T |æ \ ¢ \ ≈£ î
yês¡d‘ü «· +>± Äs√>∑´+, dü+kÕÿs¡+, #·<Tä e⁄,
$C≤„q+ eT+∫‘·q+, |üs√|üø±s¡>∑TD+
n+~+#ê˝Ò ‘·|üŒ πøe\+ &ÉãT“ø±<äì
>∑ T ]Ô + #ê*. |æ \ ¢ \ dü e Tdü Ô
dü<äTZD≤\≈£L, <äTs¡TZD≤\≈£L ªÇ˝Ò¢μ
|ü⁄Hê~ ø±˙ Ä ªÇ˝Òμ¢ ø£qTeTs¡T>∑e⁄
‘√+~.
|æ\\¢ T øπ sY fÒø+Ï >¥ ôd+≥s¡˝¢ À .....
uÛ≤sêúÛÑs¡Ô\T ñ<√´>±\˝À ......
ô|<ä›yêfi¯ófl eè<ë∆ÁX¯e÷˝À¢ .....

www.apteachers.in
2 øÏ+~ |ü<ë\qT ø£*|æ dü+<ÛTä \ ù|s¡q¢ T sêj·T+&ç. dü+~Û dü÷Á‘ê\T ‘Ó\|ü+&ç.
(n) yÓTT<ä≥ + yÓTT<ä≥ = ( )
(Ä) <˚e + ◊X¯«s¡´+ = ( )
(Ç) <˚X¯ + Wqï‘·´+ = ( )
(á) ø£&É + ø£&É = ( )
(ñ) n‹ + ñÁ>∑ = ( )
3 ÄÁy˚T&ç‘· dü+~Û
@&√ ‘·s¡>∑‹˝À ÄÁy˚T&ç‘·dü+~Ûì >∑T]+∫ ø=+‘· ‘Ó\TdüT≈£îHêï+ >∑<ë! ÄÁy˚T&ç‘· dü+~ÛøÏ dü+ã+~Û+∫q
eTs√ dü÷Á‘êìï ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
Ws¡ + Ws¡ = Wsös¡
ÄVü‰ + ÄVü‰ = ÄVü‰Vü‰
n#·TÃ≈£î ÄÁy˚T&ç‘+· |üsy¡ TÓ ‘Æ ˚ ‘·s#¡ T· >± dü+~Û ne⁄‘·T+~. nsTT‘˚
1. |ü>∑\T + |ü>∑\T R |ü≥º|ü>∑\T
2. ∫es¡ + ∫es¡ R ∫≥º∫es¡
3. ø£&É + ø£&É R ø£≥ºø£&É
ô|’ |ü<ë\T |ü]o*ùdÔ ÇM ÄÁy˚T&ç‘·eTTqï s¡÷bÕ˝Ò. ø±˙ ô|’ dü÷Á‘·+ Çø£ÿ&É e]Ô+#·&É+ ˝Ò<äT.
|ü>∑\T + |ü>∑\T = |ü≥º|ü>∑\T ne⁄‘√+~ n+fÒ ª|üμ ‘·sê«‘· ñqï ª>∑\Tμ nqï nø£åsê\≈£î ã<äT\T>± ª≥ºμ
e∫Ã+~. ª≥ºμ e∫Ã |ü≥º|ü>∑\T nsTT+~.
∫es¡ + ∫es¡ nqï|ü&ÉT ª∫μ ‘·sê«‘· ¬s+&Éø£åsê\ MT<ä ª≥ºμ e∫Ã ∫≥º∫es¡ nsTT+~.
ø£&É + ø£&É nqï|ü&ÉT ª&Éμ kÕúq+˝À ª≥ºμ e∫Ã ø£≥ºø£&É nsTT+~.
Ç|ü&ÉT øÏ+~ yê{Ïì ø£*|æ sêj·T+&ç.
m<äTs¡T + m<äTs¡T R
ø=q + ø=q R
yÓTT<ä≥ + yÓTT<ä≥ R
ÄÁy˚T&ç‘·+ |üs¡+>± ñ+fÒ ªø£&Éμ yÓTT<ä˝…’q X¯u≤›\ yÓTT<ä{Ï n#·TÃ MT<ä nìï nø£åsê\≈£î ª≥ºμ edüTÔ+&É&É+
>∑eTì+#ê+ ø£<ë! n˝≤H˚ eT]ìï ñ<ëVü≤s¡D\qT >∑eTì+#·+&ç.
ãj·T\T + ãj·T\T = ã≥ºãj·T\T ` yÓTT<ä{Ï ªj·T\Tμ kÕúq+˝À ª≥ºμ e∫Ã, ã≥ºãj·T\T
‘·T<ä + ‘·T<ä ` ‘·T≥º‘·T<ä ` yÓTT<ä{Ï ª<äμ kÕúq+‘√ ª≥ºμ e∫Ã, ‘·T≥º‘·T<ä
q&ÉTeT + q&ÉTeT ` q≥ºq&ÉTeT ` yÓTT<ä{Ï ª&ÉTeTμ kÕúq+˝À ª≥ºμ e∫Ã, q≥ºq&ÉTeT\T>± e÷sêsTT.
ô|’ ñ<ëVü≤s¡D\ Ä<Ûës¡+>± dü÷Á‘·+ ‘·j·÷s¡T #˚<ë›+.

≈£îwww.apteachers.in
≥T+ã+ nH˚ e÷≥ eT<ÛäTs¡eTsTTq~. ≈£î≥T+ã+ nqï
uÛ≤eq ‘·\|ü⁄q≈£î sê>±H˚ eTqdüT‡˝À @<√ nìs¡«#·˙j·TyÓTÆq
Vü‰sTT ø£\T>∑T‘·T+~. r|æ C≤„|üø±˝…H√ï >∑Ts¡TÔ≈£î ekÕÔsTT.
∫qïHê{Ï qT+∫ Ç+{À¢ n+<ä]‘√ >∑&ç|æq eT<ÛäTs¡ ø£åD≤\T,
J$‘·+˝À »]–q dü+|òüT≥q\T ô|<ä›sTTq ‘·s¡yê‘· dæìe÷˝≤
ø£fifl¯ eTT+<äT yÓT<ä˝≤*. á eT<ÛTä s¡yTÓ qÆ nqTuÛ÷Ñ ‹ì |ü~ø±˝≤\
bÕ≥T |ü~\+>± ñ+#·Tø√yê\+fÒ #·ø£ÿì ≈£î≥T+ã+ ø±yê*.
>±+BÛJ, HÓÁVüA, sƒê>∑÷sY, nãT›˝Ÿ ø£˝≤+ ˝≤+{Ï eTVü≤˙j·TT
˝…+<ä]ø√ yê] ≈£î≥T+ã H˚|ü<∏äý˚T dü÷Œ¤]Ô.
ñeTà&ç ≈£î≥T+ã+, e´wæº ≈£î≥T+u≤\ y˚T* ø£\sTTø£‘√
düe÷q‘·«+, Ä]úø£ kÕ«‘·+Á‘·´+, e´øÏÔ ùd«#·Ã≈¤ î£ uÛ+Ñ >∑+ ø£\>∑≈î£ +&Ü—
Ä~Û|ü‘ê´\ b˛s¡T˝Òì, Áù|e÷qTsê>±\T, $\Te\T, e÷qe
dü+ã+<Ûë\T n+‘·dü÷‡Á‘·yÓTÆq ˇø£ eT+∫ ≈£î≥T+ã eédüú s¡÷|ü⁄~<äTø› √yê*. n|ü&˚ düe÷»+, <˚X¯+, Á|ü|ü+#·+
düTKXÊ+‘·T\‘√ $\dæ\T¢‘êsTT.
Ç$ #˚j·T+&ç
I. $q&É+ ` e÷{≤¢&É&É+
1. ≈£î≥T+ã+ m˝≤ ñ+&Ü*? MT ≈£î≥T+ã+ >∑T]+∫ #Ó|üŒ+&ç.
2. MT≈£î ‘Ó*dæq düeTwæº ≈£î≥T+u≤ìï >∑T]+∫ e÷{≤¢&É+&ç.
3. ≈£î≥T+ã+˝À ªeTqμ nH˚ uÛ≤eq ˝Òø£b˛‘˚ m˝≤ ñ+≥T+~?
II. #·<äe&É+, ne>±Vü≤q #˚düTø√e&É+
1 øÏ+~ |ü<ë\qT bÕsƒ+¡ ˝À >∑T]Ô+#·+&ç. Ä yêø±´\qT #·<eä +&ç. yê{Ï >∑T]+∫ #Ó|Œü +&ç.
ÄÁX¯eT<Ûäsêà\T, >∑èVü≤kÕúÁX¯eT+, J$‘·|ü<∏ä+, >±s¡Ωdüú´ J$‘·+, düe÷» dæú‹>∑‘·T\T, dü+|ò”TuÛ≤e+,
düeTwæº eédüú, Ä]úø£ kÕ«‘·+Á‘·´+, $X¯«dü˙j·T‘·, düeTÁ>∑‘·.
2 bÕsƒ+¡ #·~$ düs¬ q’ düe÷<ÛëHê\qT >∑T]Ô+#·+&ç.
1.Ç\T¢ n+fÒ Ç˝≤ ñ+&Ü* ( )
(n) n+<äyÓTÆq uÛÑeq+ (Ä) n+‘·düTÔ\ uÛÑeq+ (Ç) Áù|e÷qTsê>±\ ì\j·T+ (á) Çy˚M ˝Òì~.
2. y˚<øä ±\+ n+fÒ ( )
(n) sêe÷j·TD uÛ≤s¡‘ê\ ‘·s¡yê‹ø±\+
(Ä) sêe÷j·TD uÛ≤s¡‘ê\ eT<Ûä´ø±\+
(Ç) sêe÷j·TD uÛ≤s¡‘ê\ eTT+<äTø±\+
(á) ø£*j·TT>∑ ø±\+
3. Ç+{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q ìs¡íj·÷\T rdüTø√e&É+˝À ñ+&Ü*‡+~. ( )
(n) uÛ≤sêúÛÑs¡Ô\≈£î düeTÁbÕ<Ûëq´+ (Ä) uÛ≤s¡´πø m≈£îÿe ÁbÕ<Ûëq´+
(Ç) uÛÑs¡Ôπø m≈£îÿe ÁbÕ<Ûëq´+ (á) |æ\¢\πø m≈£îÿe ÁbÕ<Ûëq´+
www.apteachers.in
4. dü+düÿè‹dü+Á|ü<ëj·÷\T m˝≤ n\e&É‘êsTT? ( )
(n) ≈£î≥T+ã+<ë«sê (Ä) düe÷»+<ë«sê
(Ç) bÕsƒ¡XÊ\<ë«sê (á) M≥ìï{Ï<ë«sê
5. ªªn+<ä] düTK+˝À Hê düTK+ ñ+~μμ Bì˝À @ uÛ≤eq ñ+~? ( )
(n) kÕ«s¡úuÛ≤eq (Ä) ìkÕ‡«s¡úuÛ≤eq
(Ç) $XÊ\uÛ≤eq (á) dü+≈£î∫‘·uÛ≤eq
3 øÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î bÕsƒ¡+ #·~$ »yêãT\T sêj·T+&ç.
n. ≈£î≥T+ãeT+fÒ @$T{Ï?
Ä. uÛ≤s¡rj·T dü+düÿè‹˝À Åd”ÔøÏ ñqï‘·kÕúq+ Ç#êÃs¡T? m+<äT≈£î?
Ç. e´wæº ≈£î≥T+ã+ n+fÒ @$T{Ï? Ç$ m+<äT≈£î @s¡Œ&ÉT‘·THêïsTT?
á.≈£î≥T+ã eédüú≈£î eT÷\düÔ+uÛ≤˝Ò$T{Ï?
ñ. ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\T |æ\\¢ ≈£î yês¡d‘ü «· +>± Çyê«*‡+<˚$T{Ï?
·
1. øÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î ◊<˚dæ yêø±´˝À¢ »yêãT\T sêj·T+&ç.
(n) ªª<˚XÊìøÏ ≈£î≥T+ãeédüú yÓHÓïeTTø£μμ nq&ÜìøÏ ø±s¡D≤\T sêj·T+&ç.
(Ä) ªªndü\T ø£+fÒ e&û¶j˚T eTT<äT›μμ á kÕyÓT‘·qT bÕsƒ¡+ Ä<Ûës¡+>± $e]+#·+&ç.
(Ç) ªªø£*dæ ñ+fÒ ø£\<äT düTK+μμ Bìï $e]+#·+&ç.
(á) j·÷+Á‹ø£ Jeq+ n+fÒ @$T{Ï?
(ñ) |æ\¢\T düe÷»+˝À ì\<=≈£îÿø√e&ÜìøÏ ≈£î≥T+ã H˚|ü<∏ä´+ m˝≤ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~?
2. øÏ+~ Á|üXï¯ \≈£î |ü<d˚ æ yêø±´˝À¢ »yêãT\T sêj·T+&ç.
(n) düeTwæº ≈£î≥T+u≤ìø°, e´wæº ≈£î≥T+u≤ìø° eT<Ûä´ e´‘ê´düy˚T$T{Ï? <ëì |ü]D≤e÷˝…˝≤ ñHêïsTT?
(Ä) ≈£î≥T+ãeédüú u≤>± ø=qkÕ>±\+fÒ eTqy˚T+ #˚j·÷*?
IV. |ü<äC≤\+
1. øÏ+~ |ü<ë\≈£î kÕ<Ûës¡D nsêú\T ñ+{≤sTT. ø±ì bÕsƒ+¡ ˝À @ ns¡+ú ˝À ñ|üj÷Ó –+#ês√ $e]+#·+&ç.
n. |ü⁄Hê~ Ä. ô|<ä›eT\T|ü⁄ Ç. ne<Ûëq+
á. eTs¡T>∑Tq |ü&çb˛e&É+ ñ. ø£qTeTs¡T>∑e&É+
2. øÏ+~ »+≥ |ü<ë\qT|üj÷Ó –+∫ kı+‘·yêø±´\T sêj·T+&ç
n. ‘·*`¢ ‘·+Á&ç Ä. Áù|eT ` nqTsê>∑+ Ç. neTàeTà ` HêqïeTà
á. n+<ä+ ` Äq+<ä+ ñ. nedüú ` eédüú }. Vü≤≈£îÿ\T ` u≤<Ûä´‘·\T
3. www.apteachers.in
øÏ+~ e÷≥\≈£î e´‹πsø£ nsêúì#˚Ã |ü<ë\T >∑fifl¯ ˝À¢ >∑ \ >∑ \ ì l n
ñHêïsTT. yê{Ïì yÓ‹øÏ, yê{ÏqT|üj÷Ó –+∫ yêø±´\T
n HÓ’ ø£´ ‘· dü‡ sê dü
sêj·T+&ç.
n. düVü‰j·T‘· sê $ #Ó ≥Tº Vü‰ eTT e÷
Ä. ◊ø£´‘· ì s¡T ‘ê‡ Vü≤+ j·T &ÉT q
Ç. düe÷q‘·«+ u≤ e >± s¡T ‘· ø£ ‘·«+
á. ñ‘ê‡Vü≤+
q n ÁbÕ <Ûë q´+ #· $T
ñ. ÁbÕ<Ûëq´+
y˚dü$ ôd\e⁄˝À¢ MTs¡T MT ùdïVæ≤‘·T\ Ç+{ÏøÏ yÓfi≤fls¡T. Ä ≈£î≥T+ã+ $TeTà*ï m+‘√ Áù|eT>±
#·÷düT≈£î+~. Ç+{ÏøÏ ‹]– e#êÃø£ MT ùdïVæ≤‘·T\≈£î ø£è‘·»„‘·\T ‘Ó\T|ü⁄‘·÷ ˝ÒK sêj·T+&ç.
˝Ò<ë
‘ê‘·j·T´, HêqïeTà, ne÷à Hêqï\T, |æ\¢\÷ n+‘ê ø£*dæñ+fÒH˚ ≈£î≥T+ã+ n+{≤s¡T. ø±ì H˚{Ï
ø±\+˝À m+‘√eT+~ eè<äT∆\qT eè<ë∆ÁX¯e÷˝À¢ #˚s¡TdüTÔHêïs¡T. Ç~ dü]ø±<äì Á|ü»\+<ä]ø°
‘Ó*j·TCÒjT· &ÜìøÏ ø£s|¡ Áü ‘·+ ‘·j÷· s¡T#˚jT· +&ç.
VI. Á|üX¯+dü
MTs¡T #·÷dæq ˝Ò<ë MT≈£î ‘Ó*dæq ˇø£ eT+∫ ≈£î≥T+u≤ìï >∑T]+∫ MT uÛ≤eq\qT ‘Ó\T|ü⁄‘·÷ MT
ùdïVæ≤‘·T&çøÏ/ ‘ê‘·j·T´≈£î ñ‘·Ôs¡+ sêj·T+&ç.
VII. uÛ≤cÕ+XÊ\T
1. øÏ+~ kÕe÷q´ yêø±´\qT dü+•¢wºü yêø±´\T>± e÷s¡Ã+&ç.
ñ<ë ` X¯sê«DÏ bÕsƒ¡+ #·~$+~. X¯sê«DÏ ìÁ<äb˛sTT+~.
X¯sê«DÏ bÕsƒ¡+ #·~$, ìÁ<äb˛sTT+~.
(n) eTVü≤‹ Ä≥ Ä&ç+~. eTVü≤‹ nqï+ ‹qï~.
(Ä) lì~Û »&Éy˚düT≈£î+~. lì~Û |üP\T ô|≥Tº≈£î+~.
(Ç) e÷<Ûä$ bÕsƒ¡+ #·~$+~. e÷<Ûä$ |ü<ä´+ #Ó|æŒ+~.
(á) •yêì ø£fi≤XÊ\≈£î yÓ[fl+~. •yêì bÕ≥\ b˛{°˝À bÕ˝§Zqï~.
(ñ) Hêsêj·TD nqï+ ‹+{≤&ÉT. Hêsêj·TD ˙fi¯ófl ‘ê>∑T‘ê&ÉT.
(}) düTeT+‘Y b˛{°\≈£î yÓfi≤fl&ÉT. düTeT+‘Y eT+∫ n\yê≥¢ >∑T]+∫ Á|üdü+–+#ê&ÉT.

www.apteachers.in
2. øÏ+~ dü+•¢wºü yêø±´\qT kÕe÷q´ yêø±´\T>± sêj·T+&ç.
ñ<ë ` X¯s¡‘Y Ç+{ÏøÏ e∫Ã, nqï+ ‹Hêï&ÉT.
X¯s¡‘Y Ç+{ÏøÏ e#êÃ&ÉT. X¯s¡‘Y nqï+ ‹Hêï&ÉT.
(n) ø£+<äT≈£L] s¡#·q\T #˚dæ dü+|òüT dü+düÿs¡D #˚XÊ&ÉT.
(Ä) s¡+>∑&ÉT n&É$øÏ yÓ[fl ø£f…º\T ‘Ó#êÃ&ÉT.
(Ç) ˙*eT {Ï.$. #·÷dæ ìÁ<äb˛sTT+~.
(á) s¡õj·÷ bÕ≥bÕ&ÉT‘·÷ Ä&ÉT≈£î+≥Tqï~.
3. dü+j·TTø£Ô yêø£´+
øÏ+~ yêø±´\qT >∑eTì+#·+&ç.
$eT\ ‘Ó*yÓ’q~. $eT\ n+<äyÓTÆq~. - $eT\ ‘Ó*yÓ’q~, n+<äyÓTÆq~.
ªªÇ˝≤ ¬s+&ÉT kÕe÷q´ yêø±´\T ø£*dæ ˇπø yêø£´+>± @s¡Œ&É{≤ìï dü+j·TTø£Ô yêø£´+μμ n+{≤s¡T.
4. dü+j·TTø£Ô yêø£´+>± e÷πs≥|ü&ÉT yêø±´˝À¢ e#˚Ã e÷s¡TŒ\qT >∑eTì+#·+&ç.
(n) eq» #·Ts¡T¬ø’q~. eq» n+<äyÓTÆq~.
eq» #·Ts¡T¬ø’q~, n+<äyÓTÆq~ ` ¬s+&ÉT HêeT|ü<ë˝À¢ ˇø£{Ï ˝À|æ+#·&É+
(Ä) nõ‘· nø£ÿ, XË’\» #Ó˝…¢\T.
nõ‘·, XË’\» nø±ÿ#Ó˝…¢fi¯ófl ` ¬s+&ÉT HêeT|ü<ë\T ˇø£#√≥ #˚] ∫es¡ ãVüQe#·q+ #˚]+~.
(Ç) Äj·Tq &Üø£ºsê? Äj·Tq Ábıô|òdüsê?
Äj·Tq &Üø£ºsê, Ábıô|òdüsê? ` ¬s+&ÉT düs¡«Hêe÷\˝À ˇø£{Ï ˝À|æ+#·&É+
eT]ø=ìï dü+j·TTø£Ô yêø±´\qT sêj·T+&ç.
áHê{Ï e÷qedü+ã+<Ûë\ ô|’ yêsêÔ |üÁ‹ø£˝À¢ nH˚ø£ yês¡Ô\T, ø£<∏äHê\÷ edüTÔ+{≤sTT. yê{Ïì ùdø£]+∫
‘·s¡>∑‹˝À $ì|æ+#·+&ç.
#·~$+#ê*, sêsTT+#ê*, <√cÕ\T düe]+#ê*.
H˚ì$ #˚j·T>∑\Hê ?
1. Ç+{ÏøÏ ñqï ÁbÕ<ÛëHê´ìï #Ó|üŒ>∑\qT. WqT / ø±<äT.
2. bÕsƒ¡+ #·~$ eTTKýÓTÆq |ü<ë\ >∑T]+∫ $e]+#·>∑\qT. WqT / ø±<äT
3. düeTwæº, e´wæº ≈£î≥T+u≤\ e´‘ê´kÕ\T, Á|üjÓ÷»Hê\T $e]+#·>∑\qT. WqT / ø±<äT
4. ø£è‘·»‘„ ·\T ‘Ó\T|ü⁄‘·÷ ˝ÒK sêj·T>∑\qT. ø£s¡|üÁ‘·+ sêj·T>∑\qT. WqT / ø±<äT

www.apteachers.in
3. Vü≤<äT›\T Vü≤<äT›\T
(ñ|üyê#·ø£+) ` q+&É÷s¡T düTu≤“sêe⁄
eTs¡~ : u≤yê u≤yê |ü˙ïs¡T, u≤eì |ü≥Tº≈£î ‘·H˚ïs¡T.... MBÛ MBÛ ‹ù|Œs¡T, Môd&ÉT >∑+<Ûä+ |üPX‚s¡÷...
u≤yê u≤yê |ü˙ïs¡T!
e÷eT>±s¡T : ˇπs ∫Hêï&Ü, @$T{≤ n\¢]! n‘·qT e∫Ãq|üŒ{ÏqT+N #·÷düTÔHêï. ˇø£fÒ $ø£$ø£\T...
ˇø£fÒ |üø£|üø£\T. qe⁄« Hê\T>∑T$<Ûë\ #˚≥T. n˝≤ qe«ø£+&ç n+fÒ $qπs+? n<˚$T{À
n\T¢&ç>±s¡T ≈£L&Ü ˇø£ ø=‘êÔ ˝Ò<äT, ˇø£ bÕ‘ê ˝Ò<äT, @$TfÒ$T{À e÷{≤¢&É‘ê&ÉT.
n‘·>Ô ±s¡T : m+‘· u≤e>±s¡sTTHê ø=+#Ó+ Vü≤<äT›˝À¢ ñ+&Ü* Hêj·THê! n˝≤ n‘·qT dü+<äs¡“¤+ ˝Ò≈£î+&Ü
e÷{≤¢&ÉT‘·T+fÒ Á|ü‹yêfi¯Sfl n‘·ìπøeTHêï |æ#˚ÃyÓ÷ nì nqT≈£î+≥THêïs¡T. ø=‘·Ô n\T¢&ÉT ø£<ë!
ø=+#Ó+ u…≥Tº>±, eTTø£Ôdü]>± e⁄+&É≥+ eT+∫~ ø±<ä÷?
e÷eT : H˚qT Hê ô|fi¯flsTTq ø=‘·Ô˝À Ç˝≤π> e⁄+&˚yê&çHê!
n‘·Ô : düπs! MT dü+>∑‘˚ #Ó|üŒ+&ç. |òü\Vü‰s¡+ e<ä›H˚yês¡T. me]‘√q÷ ndü\T e÷{≤¢&˚yêπs ø±<äT.
$TeTà*ï #·÷dæ e÷ }fiÀflyêfi¯fl+‘ê ªªeTØ @$T{Ï áj·Tq>±s¡T eTT+–eTTXÊqeTà˝Ò¢
ñ+{≤&É÷, eTØ n+‘· eTTfi¯fleTT|æŒ‘·q+ |üìøÏsê<äT, <ëìø° ˇø£ Vü≤<ä+› ≥÷ e⁄+&Ü*μμ
nH˚yês¡T.
e÷eT : n~ düπs>±ì, n\T¢&ÉT>±s=#êÃs¡T >∑<ë nì |òü\Vü‰sê\T n+‘·#˚≥T #˚j·T&É+ eT+∫~ ø±<äT.
<ëì≈£Lÿ&Ü ˇø£ Vü≤<ä›+≥÷ ô|&ÉT<ä÷. Vü≤<äT›MT] n˙ï #˚dæô|&ç‘˚ n‘·ì Äs√>∑´+ bÕ&Ée⁄‘·T+~.
bı<äT›H˚ï Ç&Ó¶qT¢, |ü~+{ÏøÏ u§ã“≥÷¢, >±¬s\‘√ uÛÀ»q+, eT<Ûä´˝À ø±s¡|üPŒkÕ, eT<Ûë´Vü≤ï+
yÓTTø£ÿC§qï bı‘·TÔ\÷, sêÁ‹ ‘ê*+|ü⁄ X¯q>∑\÷ j˚T$T{≤ ∫s¡T‹fi¯ófl?
n\T¢ : (u≤<Ûä|ü&ÉT‘·÷) nyÓ÷à... u≤uÀ.... ø£&ÉT|ü⁄H=|æŒ... yÓT* ‹ù|Œk˛Ô+~. Hêø=<äT› u≤uÀ n+fÒ
ª‹qT ‹q÷μ n+≥÷ ø£+#·+˝À >∑TeTà]+#ês¡T. y˚fi≤ø√fi≤ìø£ì eTs¡<ä\÷, u≤eeTs¡B |ü≥Tº|ü{Ïº
‹ì|æ+#ês¡T. <˚ì¬ø’Hê ˇø£Vü≤<äT›+&Ü*. Hêj·TH√jYT, u≤uÀjYT ø£&ÉT|ü⁄H=|æŒ.
n‘·Ô : j˚T$T{Ï Hêj·THê u≤<Ûä|ü&ÉT‘·THêïe⁄?
n\T¢ : u≤<Û˚$T{Ï, j·TeTu≤<Ûä! MTs¡T ô|{Ïºq >±¬s\÷, ã÷¬s\÷, u§ã“≥÷¢, yÓTTø£ÿC§qï bı‘·TÔ\÷
ø£&ÉT|ü⁄˝À #˚] MT{Ï+>∑T ô|≥Tº≈£î+≥THêïsTT. m–¬s–] >∑+‘·T˝ÒdüTÔHêïsTT. Hêj·TH√jYT....
u≤<Ûä!
eTs¡~ : u≤yê ˙≈£î ‘·+|ü≥ y˚s¡TX¯q>∑ø±j·T\T, ‘˚>∑\T u≤>± ÇwüºeT≥>±?
n\T¢ : Ç|ü⁄Œ&=<äT› u≤uÀjYT! ‘·sê«‘· #·÷<ë›+. Ç|ü⁄Œ&˚Hê y˚fi≤ø√fi≤\T. <˚ìø£sTTHê Vü≤<ä÷› |ü<ä÷›
e⁄+&Ü*. n˝≤ ã\e+‘êq ‹ì|æ+∫ ø£<ä÷ q˙ï dæú‹øÏ ‘Ó#êÃs¡÷! u≤uÀjYT H=|æŒ.
n‘·Ô : ø=+#Ó+ n\¢+s¡dü+ q÷]e«Hê Hêj·THê!
eTs¡~ : n\¢+s¡dü+ |üfÒº dü+<˚e⁄+fÒ u≤e>±s¡T eT] ¬s+&ÉT u§ã“fÒ¢ ˝≤–+#˚yês¡T. yê]øÏ u§ã“≥T¢
u≤>± ÇwüºeT≥ ≈£L&ÜqT.
n\T¢ : ˇπs u≤yê Hê≈£î ø√|ü+ e∫Ã+<ä+fÒ ‘Ó\TkÕ! yÓTTqï e÷ ePfiÀfl ˇø£&çì ∫‘·ø£ ø={Ïº
` nyÓ÷à ø£&ÉT|ü⁄H=|æŒ?
www.apteachers.in
eTs¡~ : ˙ ø√bÕìøÏ ≈£L&Ü ø=+‘· Vü≤<ä›+≥÷ ñ+&Ü* u≤yê! eTØ me]MT<ä |ü&ç‘˚ yêfi¯flMT<ä,
m|ü⁄Œ&ÉT |ü&ç‘˚ n|ü⁄Œ&ÉT n+‘· ø√|ü+ |üìøÏsê<äT.
n‘·Ô : ˙e⁄+&Ésê n‘·>±&ÉT u≤<Ûä‘√ yÓT*ø£\T ‹]–b˛‘·T+fÒ eT<Ûä´˝À ˙ >=&Ée |üìøÏsê<äT.
eTs¡~ : m+‘· ø=‘·Ôn\T¢&ÉsTT‘˚ e÷Á‘·+, |ü+&ÉøÏÿ e#êÃ&ÉT>∑<ë nì, n<˚|üì>± ô|≥º&Ée÷? MTs¡T
ø±düÔ ‘·–Z+∫ ô|≥º≈£L&É<ë, n‘·qT ø±düÔ ‘·–Z+∫ ‹q≈£L&É<ë?
n\T¢ : Ç<˚ ÄK]|ü+&É>∑. Çø£ »qà˝À
á ePs¡T sêqT. u≤uÀjYT H˚
#·∫Ãb˛‘·THêï!
n‘·Ô : Ç<Óø£ÿ&ç n|òü÷sTT‘·éT+&û?
~≈£îÿe÷*q <ëìï H˚H˚Hê
Bìø£+‘ê ø±s¡D+. @
&Üø£ºs¡TqHêï rdüT≈£îs¡+&ç. n˝≤
ì\ã&ç #·÷kÕÔπs+?
n\T¢ : ˇø£|üø£ÿ ÁbÕD+ b˛‘·T+fÒ r]>±Z
Ä˝À∫dü÷Ô ≈£Ls¡TÃ+{≤πs+?
Ä˝À#·q≈£î ≈£L&Ü ˇø£
Vü≤<äT›+&Ü*.
e÷eT : düπs|ü<ä+&ç! ndü˝Ò |ü+&ÉøÏÿ
n\T¢DÏí rdüTø=∫Ãq+<äTπø
uÀ˝…&ÉT Ks¡TÃ nsTT+~.
n+‘·#≥˚ T Ks¡TÃ |üìøÏsê<˚. eTq
Vü≤<äT›˝À eTqeTT+fÒ eT+∫<˚
n+fÒ $Hêïyê. Ç|ü⁄Œ&û
ÄdüT|üÁ‹ Ks¡TÃ ≈£L&Üq÷!
n‘·Ô : MT |ædæì>=≥Tº‘·q+
ã+>±s¡+>±q÷! eTØ n+‘·
˝À_Û‘·«+ |üìøÏsê<äT. <ëìø° ˇø£
Vü≤<äT›+&Ü*. nedüs¡+ e∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT Ks¡TÃ #˚j·Tø£b˛‘˚ m˝≤?
n\T¢ : nyÓ÷à, H=|æŒ, H˚ ã‘·ø£qT.
e÷eT : düπs|ü<ä+&ç, &Üø£ºs¡T>±] <ä>∑Zs¡≈£îb˛<ë+. (&Üø£ºs¡T>±] ÄdüT|üÁ‹)
&Üø£sº T¡ : @$T≥+&û! Ä >±e⁄πøø£\T Vü≤<ä÷›|ü<ä÷› ˝Ò≈£î+&Ü?
e÷eT : Ç+ø± Vü≤<˚›$T≥+&û? ˇø£ Á|üø£ÿ e÷ n\T¢&ÉT ø£&ÉT|ü⁄H=|æŒ‘√ yÓT*‹]–b˛‘·T+fÒ, MTs¡T
ns¡®+≥T>± |üØø£å #˚j·÷*, MT ‘·‹e÷à πødüT\qT ø=+#Ó+ Vü≤<äT›˝Àô|{Ïº á πødüT eTT+<äT
#·÷&Ü*!
n\T¢ : H˚ ã‘·ø£qT u≤uÀjYT.... ø£&ÉT|ü⁄H=|æŒ.
&Üø£sº T¡ : Ç˝≤ e∫Ã á ã\¢MT<ä |ü&ÉTø√ u≤ã÷!
www.apteachers.in
n\T¢ : MTs¡+‘ê ø£\dæ qHÓï‹Ô ã\¢MT<ä |ü&ÉTø√u…≥º+&ç. H˚qT>± |ü&ÉTø√˝ÒqT.

(n+<äs¡÷ ø£\dæ n\T¢&çì ã\¢MT<ä |ü&ÉTø√ô|&É‘ês¡T.)
e÷eT : Vü≤<ä÷› |ü<ä÷› ˝Ò≈£î+&Ü ˝Ò&ç|æ\¢˝≤ m–]>∑+‘·T˝Òùdyê&ÉT. m+‘· nedüú e∫Ã|ü&ç+~ ‘·+Á&û
˙≈£î! &Üø£ºs¡T>±s¡÷! e÷ $j·T´+≈£î&ÉT>±]øÏ ø£ãTπseTsTTHê #˚j·TeT+{≤sê?
&Üø£sº T¡ : @$T≥+&û Ä ø£+>±s¡T! qqTï |üØø£å #˚j·T˙j·T+&ç. ø£+>±s¡T≈£î ≈£L&Ü ˇø£ Vü≤<äT›+&Ü*!...
n\T¢ : nìï{Ïø° Vü≤<äT›\T+&Ü*. Hê ø£&ÉT|ü⁄H=|æŒπø Vü≤<äT›˝Ò≈£î+&Ü ô|]–b˛‘√+~ u≤uÀjYT!
&Üø£sº T¡ : yÓ+≥H˚ Ç‘·ìøÏ Ä|üπswüHé #˚j·÷*! ø£&ÉT|ü⁄˝À @$TfÒ$T{À #ê˝≤ ø£ì|ædüTÔHêïsTT.
n\T¢ : nj·Tú≤uÀjYT! Ä|üπswüH˚! nsTT‘˚ H˚ ã‘·ø£qT.
&Üø£sº T¡ : eTπs+ |òüsê«˝Ò<äT u≤ã÷, ˙πø+ |òüsê«˝Ò<äT!
eTs¡~ : uÛÑj·÷ìøÏ ≈£L&Ü ø=+#Ó+ Vü≤<äT›+&Ü* u≤e>±s¡÷!
n\T¢ : Hê uÛÑj·÷ìπø+>±ì, ˙ n\¢]øÏ ø±kÕÔ Vü≤<äT›\T ô|{≤º*.
&Üø£sº T¡ : @$T{Ï Ä|üπswüqT #Ój·TéT+{≤sê? yÓsTT´s¡÷bÕj·T\e⁄‘·T+~.
e÷eT : yÓsTT´s¡÷bÕj·T˝Ò! n<˚$T{Ï &Üø£ºs¡T>±s¡÷, MT |ò”E≈£î eTØ Vü≤<äT›˝Ò≈£î+&Ü e⁄+~.
&Üø£sº T¡ : @+#˚kÕÔ+! n<ä+‘˚... yÓsTT´s¡÷bÕj·T*∫Ã eTìwæì ã‹øÏ+#·T≈£îHêï düπs! ˝Òø£b˛‘˚
uÛÑ>∑e+‘·TìMT<ä uÛ≤s¡+ e<ä* rdüT≈£îb˛sTTHê düπs!
e÷eT : @y˚T! uÛÑ>∑e+‘·TìMT<ä uÛ≤s¡+e<ä* rdüT≈£îb˛<ëe÷ Ç+{ÏøÏ?
n‘·Ô : MT y˚<ë+‘·+ eT+&Ü, y˚<ë+‘êìøÏ ≈£L&Ü ˇø£ Vü≤<äT›+&Ü*. ne‘·\ n‘·qT øÏ+<ë MT<ë
|ü&ÉT‘·÷ ø=≥Tº$T{≤º&ÉT‘·T+fÒ`
e÷eT : ˙ eT÷\+>±H˚!
n‘·Ô : MT eT÷\+>±H˚!!
e÷eT : ø±<äT, MT eT÷\+>±H˚, ˙ eT÷\+>±H˚!
n‘·Ô : MT eT÷\+>±H˚. MT eT÷\+>±H˚.
&Üø£sº T¡ nã“ã“! @$T{Ï MT b˛{≤¢≥≈£L&Ü Çø£ÿ&˚Hê? <ëìøÏ ˇø£ Vü≤<äT+› &Ü*.
e÷eT : düπs ø±˙j·T+&ç &Üø£ºs¡T>±s¡÷, n+‘ê MT <äj·÷ uÛÑ>∑e+‘·T&ç <äj·÷.
&Üø£sº T¡ : düπs, qsY‡! Ä|üπswüqT≈£î dæ<ä∆+#ÓsTT´.
n\T¢ : nj·Tú≤uÀjYT! m<äTs¡T>∑T+&Ü Ä s¡+|üy˚T$T{Ï <ë+‘√ ø√kÕÔsê?
&Üø£sº T¡ : <˚+‘√ ø√ùdÔ ˙¬ø+<äT≈£î? e÷{≤¢&É≈£î+&Ü á ã\¢MT<ä |ü&ÉTø√ej·÷´.
(ù|wü+≥T ø£ì|æ+#·≈£L&É<äT. &Üø£ºs¡T s¡+|ü+‘√ ø√dæq≥T¢ n_ÛqsTT+∫ bı≥º˝ÀqT+∫ u§ã“≥T¢,
>±¬s\T, #Óe÷Ã\T, Ç+ø± ø=ìï ø=ìï ˇø=ÿø£ÿ{Ï>± rdæ Áù|ø£å≈£î\≈£î #·÷|æ+∫ |üø£ÿq ô|&ÉT‘·÷
e⁄+{≤&ÉT.)
&Üø£sº T¡ : @eT+&û! ô|<ä›yêfiËfles√ ˇø£kÕ] Ç˝≤ s¡+&ç.
n‘·Ô : @+ &Üø£ºs¡T>±s¡÷, m˝≤ e⁄+~? Ä|üπswüqT nsTTb˛sTT+<ë?
≈£î˝≤kÕ>± ñHêï&Ü e÷ n\T¢&ÉT?
&Üø£sº T¡ : @ eT\T¢&É÷, Hê yÓTTK+ n\T¢&ÉT.
www.apteachers.in
n‘·Ô : (>∑T+&Ó\T u≤<äT≈£î+≥÷) nsTTb˛sTT+<ë, njÓ÷´ Hê‘·©¢! zHê ≈£L‘·Tsê! ∫qï‘·q+˝ÀH˚

˙ø° nedüú`
&Üø£sº T¡ : #Ûê.#Ûê! }s¡Tø√+&ç. MT ø£+>±s¡T≈£î ≈£L&Ü ˇø£ Vü≤<äT›+&Ü*. MT n\T¢&ÉT ìπø|å +ü ˝≤
ñHêï&ÉT. Ä|üπswüqT dü¬ø‡dt|òü⁄˝Ÿ. n‘·ìï &çdüºs¡T“ #˚j·Tø£+&ç.
e÷eT : n˝≤π> u≤ã÷! »uÒ“$T≥dü\T?
&Üø£sº T¡ (ô|<ä›|üfiËfl+˝À #·÷|æ+∫) á
|üfiËfl+˝À #·÷&É+&ç! >±¬s\T,
u§ã“≥T¢, y˚s¡TX¯q>∑|ü|ü⁄Œ\T....
Ç$>√ nsTT<äTô|’dü\ HêD≤\T,
|ü~ô|’dü\ HêD≤\÷.
eTs¡~ : &Üø£ºs¡T>±s¡÷ Hê ô|qTï
ˇø£{Ïb˛sTT+~ ñ+<˚yÓ÷
#·÷&É+&ç.
n‘·Ô : &ÉãT“˝…øÿ£ &çeu≤“!
e÷eT : H˚ #Ó|üŒ˝≤,
˙ <ë|ü]ø£+eT+&Ü,
∫\¢s¡&ÉãT“\T rdüT¬ø[fl
yÓT+‘·T\ &Éu≤“˝Àq÷, |ü|ü⁄Œ\
&Éu≤“˝Àq÷
<ë#·T≈£î+{≤e⁄>±,
X¯q>∑|ü|ü⁄Œ‘√bÕ≥T u§ã“≥¢˝À
ø£*dæ ˝À|ü*øÏ yÓfi¯ó¢+{≤sTT.
eTs¡~ : ‹+&çøÏ ≈£L&Ü ˇø£
Vü≤<äT›+&Ü\+&û. @+
Á|ü|ü+#·+sê u≤ã÷... nìï{Ïø°
ˇø£fÒ Vü≤<äT›\T.
‹q&ÜìøÏ Vü≤<äT›\T. qe«&ÜìøÏ Vü≤<äT›\T. Ä\kÕ´ìøÏ Vü≤<äT›\T. ‘=+<äs¡≈£î Vü≤<äT›\T. #ê<äkÕÔìøÏ
Vü≤<äT›\T... n\¢]øÏ Vü≤<äT›\T.. |ædæHê]‘·HêìøÏ Vü≤<äT›\T. Ks¡TÃ≈£î Vü≤<äT›\T... Vü≤<äT›\T...
Vü≤<äT›\T! nìï+{Ïø° ˇø£fÒ Vü≤<äT›\T!
(n+‘ê qe⁄«‘ês¡T)
øÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç.

1. á Hê{Ïø£ kÕsê+XÊìï kı+‘· e÷≥˝À¢ sêj·T+&ç.
2. á Hê{Ïø£˝À MT≈£î q∫Ãq Vü‰dü´ dü+|òüT≥qT sêj·T+&ç.
3. Vü≤<äT›\T Vü≤<äT›\T Hê{Ïø£ <ë«sê s¡#·sTT‘· Ç∫Ãq dü+<˚XÊìï $es¡+>±
#·]Ã+#·+&ç.
*á Hê{Ïø£qT MT bÕsƒ¡XÊ\ø±s¡´Áø£eT+˝À Á|ü<ä]Ù+#·+&ç.
www.apteachers.in
Á|ü‹|üì˝Àq÷ düV‰ü j·TdüV≤ü ø±sê\÷, dü÷#·q\÷, dü\Vü‰\T \_Û+#˚$. n+<äs÷¡ X¯óuÛ≤X¯óuÛ≤\≈£î #˚<√&ÉTyê<√&ÉT>±
ì˝ÒÃyês¡T. Äq+<ëìï |ü+#·Tø=H˚yês¡T. Ç˝≤ yê‘êes¡D+ ÄVü‰¢<äø£s¡+>±, dü+<ä&ç>± ñ+&˚~.
∫qï|æ\¢\¬ø’‘˚ eTVü‰düs¡<ë>± ñ+&˚~. neTàeTà, HêqïeTà, ‘ê‘·j·T´\ ˇ&ç˝À ˇ~–b˛j˚Tyêfi¯ófl. ô|<ä›\
Ä\qbÕ\q˝À¢, yêfi¯ófl #Óù|Œ ø£eTàì ø£ãTs¡‘¢ √, ø£<\ä∏ ‘√ Äs√>∑´+>± ô|]π>yês¡T. n+‘˚>±ø£ yêfi¯fl ≈£î≥T+u≤\ >=|üŒ‘·Hêìï,
>=|üŒyêfi¯flqT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø=H˚yês¡T. <˚yê\j·÷\≈£î yÓfi≤fl\Hêï, n+>∑{À¢øÏ yÓfi≤fl\Hêï eT¬sø£ÿ&çøÏ yÓfi≤fl\Hêï
|æ\¢\T ô|<ä›\‘√ yÓfi¯fl{≤ìπø ñ‘ê‡Vü≤|ü&˚yês¡T. Ç+{À¢ n+<ä]ø° ô|<ä›\|ü≥¢ uÛÑj·TuÛÑ≈£îÔ\T+&˚$. ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ ùde
uÛÑ>∑e+‘·Tì ùde>± uÛ≤$+#˚yês¡T. á $<ÛäyÓTÆq Jeq$<Ûëq+e\¢ J$‘·|ü<∏äìπs›X¯+ »]π>~.
|æ\\¢ T ùd«#·Ã>¤ ± yêfi¯fl ùdïVæ≤‘·T\ Çfi¯fl≈£î yÓfifl¯ &É+, nø£ÿ&É ô|<äy› ê]‘√#·qTe⁄>± e÷{≤¢&&É +É Mfi¯fl Ä˝À#·q\≈£î
|ü<Tä qT ô|fÒ~º . düe÷» dæ‹ú >∑‘T· \q÷, Ä#ês¡eéVü‰sê\q÷, dü+düÿè‹dü+Á|ü<ëj·÷\q÷ |æ\\¢ T Á|ü‘´· ø£+å >±
$ì, #·÷dæ Äø£[+|ü⁄ #˚düTø=H˚yês¡T.
ñeTà&ç ≈£î≥T+u≤˝À¢ |æ\¢\+<ä]ø°
ˇπøkÕ] uÛÀ»Hê\T e&ç¶+#·&É+ nH˚~
eTVü‰düs¡<ë>± ñ+&˚~. Ä&Éyêfi¯fl≈£î
n<√ ne<Ûëq+ #˚dæq+‘· |üì nj˚T~.
Ä≥bÕ≥˝À¢q÷, ø={≤¢≥˝À¢q÷,
nedüsê\qT rs¡TÃø√&É+˝Àq÷ ˇø£]‘√ ˇø£sT¡
b˛{°|&ü y˚ ês¡T. ø±ì ô|<ä\› ø£qTdüqï\˝À, uÛj Ñ T·
uÛÑ≈£îÔ\‘√ Áø£eT•ø£åD˝À ñ+&˚yês¡T. @+
ø±yê\Hêï (|æ|üŒs¡yÓT+{À, _düÿ{Àº) @<Ó’Hê
»]–Hê neTàeTà, HêqïeTà\qT #˚πsyês¡T.
yêfi¯ófl ≈£L&Ü Áù|eT‘√ <ä>]Z∑ øÏ rdüT≈£îH˚yês¡T.
ªndü\Tø£+fÒ e&û¶μj˚T eTT<äT› ø£<ë!
n˝≤ ªø£*dæ ñ+fÒ ø£\<äT düTK+μ nH˚ dü÷Á‘·+
Ä<Ûës¡+>± düeTwæº ≈£î≥T+ã+ ≈£î≥T+ãeédü≈ú î£ ã˝≤ìï
#˚≈£LπsÃ~. ø=+<ä] eTH√uÛ≤yê\T _Ûqï+>± ñqï|üŒ{Ïø°
yÓTT‘·Ô+ ≈£î≥T+u≤ìøÏ nø£ÿs¡≈£î e#˚Ã<˚ neT\j˚T´~.
kÕ«s¡|ú sü ‘¡ ≈· î£ ‘êe⁄ ‘·≈î£ ÿe. ªeTqμ nH˚ uÛ≤eq≈£î n+<äs÷¡
˝ÀHÓ’ ñ+&˚yês¡T. ¬s’‘·T≈£î≥T+u≤˝À¢ ◊‘˚ Ç+{Ï*¢bÕB
Ç+{Ï |üqT˝À¢, ãj·T{Ï |üqT˝À¢ bÕ\T|ü+#·Tø=H˚yês¡T.
ÁXÊ$Tø£ es¡Z+ n+‘ê <ë<ë|ü⁄ n˝≤H˚ ñ+&˚~. }]˝À
@<äHêï ô|[fl˝≤+{Ï ø±s¡´Áø£e÷\T »]–‘˚ n+<äs¡÷
ÁX¯eTqT |ü+#·Tø=ì Ä ø±s¡´Áø£eT+ #˚ùdyê]øÏ Äq+<ä+
ø£*–+#˚yês¡T. á dü+|ò”TuÛ≤ey˚T <˚XÊìøÏ yÓHÓïeTTø£

www.apteachers.in
*#·. ‘·q≈£î |òü\+ãT ˝Ò<äì jÓT<ä+ <ä\b˛j·T"&ÉT ø°]Ô" >√s¡T Hê

|òüTq>∑TDXÊ* ˝Àø£Væ≤‘·ø±s¡éTT $TøÏÿ* uÛ≤s¡yÓTÆq y˚T
\qTø=ì |üPqT X‚wüß"&ÉT düVü≤ÁdüeTTK+ãT\ >±* Á>√* ‘ê
qìX¯eTT yÓ÷e"&˚ eTiÏ eTVü‰uÛÑs¡yÓTÆq <Ûä]Á‹ uÛ≤düÿsê! 1
(uÛ≤düÿs¡X‘¯ ø· +£ )
*#·. #·<äTe~ jÓT+‘·>∑*Zq s¡dü»„‘· sTT+#·Tø£ #ê\≈£îqï Hê

#·<Tä e⁄ ìs¡søú¡ +£ ãT >∑TDdü+j·TT‘·T˝…e«s¡T yÓT#·Ã s¬ #·Ã≥+
ã<äqT>∑ eT+∫ ≈£Ls¡ q\bÕø£eTT #˚dæqHÓ’q q+<äT ì+
bı<äyÓ&ÉT qT|ü˝Òø£ s¡T∫ |ü⁄≥º">∑ H˚s¡TÃq≥j·T´ uÛ≤düÿsê! 2
*ñ. uÛÑ÷wü\T >±e⁄ eTs¡TÔ´\≈£î uÛÑ÷]eTj·÷+>∑<ä ‘ês¡Vü‰s¡eTT˝Ÿ

uÛÑ÷wæ‘· πøX¯bÕX¯ eTè<äT|ü⁄wüŒ düT>∑+<Ûä»˝≤_Ûùwø£eTT˝Ÿ
uÛÑ÷wü\T >±e⁄ |üPs¡Twüßì uÛÑ÷wæ‘·T" CÒj·TT" ã$Á‘·yêDÏ, yê
>∑÷“¤wüDy˚T düTuÛÑ÷wüDeTT, uÛÑ÷wüDeTT˝Ÿ q•sTT+#·T qìïj·TTHé. 3
(düTuÛ≤wæ‘· s¡‘êïe[) 3
*#·. eqø£] ∫¬øÿ yÓTÆqdü≈£î, yê#·$øÏ+ C…&çb˛jÓT MTqT, ‘ê

$ìøÏøÏ "õ¬øÿ "õ\« >∑qTy˚<äTs¡T" C…+<ÓqT ˝Òfi¯ófl, ‘ê$H√
eTìøÏ q•+#Ó" <˚{Ï, ‘·s¡e÷ sTTs¡TeT÷{Ïì ¬>\« HÓ’<äTkÕ
<ÛäqeTT\ ˙yÓ >±e"<ä>∑T <ëX¯s¡B∏ ø£s¡TD≤|üjÓ÷ìBÛ ! 4
(<ëX¯s¡~∏X¯‘·ø£+)
www.apteachers.in
*Ä.yÓ. ø£åeTqT ø£&É"ø£ HÓes¡T >±bÕ&ÉTø=+<äTiÀ

ø£åeTqT ∫s¡eTT yês¡T ø±e >∑\s¡T
ø£<ä\≈£î+&É HÓe]ø£&É ø£åeTj·TT+&ÉTH√
düs«¡ ø±s¡éTT\≈£î ø£eå TT\T yês¡T 5
(düu≤Û s¡+»q X¯‘ø· +£ )
*XÊ. }s¡÷s¡+ »qT˝…\¢ _#·Ã$T&És√, j·TT+&É+ >∑TVü≤\Z\Zy√

Nsê˙ø£eTT M<ÛäT\+ <=s¡ø£<√ o‘êeTè‘· dü«#·Ã¤ yê'
|üPs¡+ uÒs¡T\ u≤s¡<√ ‘·|üdüT\+ ÁuÀe+>∑ ˙y√|üy√
#˚s¡+uÀe⁄<äT πs\ sêE\ »qT˝Ÿ lø±fi¯Vü≤d”ÔX¯«sê ! 6
(lø±fi¯V≤ü d”XÔ «¯ s¡ X¯‘ø· +£ )
d”. <äTwüßº dü÷s¡T´ì <Ódü <äTyÓTà‹Ô #·*¢q"

<äqô|’HÓ |ü&ÉT">±ø£ <ëìπø$T
ø=+&É‘√" <ä>∑s¡T &Ûûø=ì jÓT+‘· ‘ê"øÏq"
<ä\ Áeø£ÿ\>∑T">±ø£ <ëì πø$T
$T&É‘·\T ∫#·TÃô|’ e&ç HÓ+‘·jÓT>∑dæq"
<ëyÓT bı¬øÿ&ÉT" >±ø£ <ëìπø$T
e\" ã&É¶ MT HÓ+‘· e&ç <ë"ø£ u§s¡*q
<äqT"E≥Tº ø=qT">±ø£ <ëì πø$T
‘˚.^. jÓT~] dü‘·Ô«+ãT ‘·q dü‘·Ô«yÓTiT">∑˝Òø£
b˛s¡Tyê"&Ó+<äTq $y˚ø£ãT~∆ j·T+Á&ÉT
ø£*‘· \ø°åàX¯, düs¡«»>∑ìïy˚X¯
$eT\ s¡$ø√{Ïdü+ø±X¯ y˚+ø£fÒX¯ ! 7
(y˚+ø£fXÒ ¯ X¯‘ø· +£ )
Ä.yÓ. #·<Tä e⁄ Js¡yí TÓ qÆ kÕ«+‘·+ãT |ü+&ÉTqT
‹+&ç Js¡íyÓTÆq ì+&ÉT ã\eTT
#ÓiT|ü⁄ >∑÷s¡TÃ ¬s+&ÉT Js¡íeTT˝Ÿ>±≈£îqï
$X¯«Væ≤‘·#·]Á‘· $qs¡ $TÁ‘· 8
($TÁ‘· kÕVü≤Ádæ)
www.apteachers.in
ø£e⁄\ |ü]#·j·T+
ø£e⁄\ ù|s¡T¢ ø±\+ X¯‘·ø£+
e÷s¡<ä yÓ+ø£j·T´ 17e X¯‘ê_› uÛ≤düÿs¡ X¯‘·ø£+
eT÷\+ ` uÛÑs¡ÔèVü≤] 7e X¯‘ê_› düTuÛ≤wæ‘· Á‹X¯‹
nqTyê<ä+ ` @qT>∑T\ø£åàDø£$ 18 X¯‘ê_› düTuÛ≤wæ‘· s¡‘êïe[
ø£+#Ós¡¢ >√|üqï (sêeT<ëdüT) 17e X¯‘ê_› <ëX¯s¡~∏ X¯‘·ø£+
eT÷\+ ` ˙\ø£+sƒ¡BøÏå‘·T\T 17e X¯‘ê_› düu≤Û s¡+»q X¯‘ø· +£
nqTyê<ä+ ` @\÷]bÕ{Ï nq+‘·sêeTj·T´ 20 X¯‘ê_›
<Û÷ä s¡{® Ï 16e X¯‘ê_› lø±fi¯V≤ü d”XÔ «¯ s¡ X¯‘ø· +£
‘êfi¯flbÕø£ ô|<ä› ‹s¡TeT˝≤#ês¡T´\T 16e X¯‘ê_› y˚+ø£fXÒ ¯ X¯‘ø· +£
ø=+&É÷s¡T Ms¡ sê|òüTyê#ês¡T´\T 20e X¯‘ê_› $TÁ‘· kÕVü≤Ádæ
Á|üÁøÏj·T ` X¯‘·ø£+
e+<ä≈£î ô|’>± |ü<ë´\T >∑\ s¡#·q X¯‘·ø£+. Á|ü‹ |ü<ä´+ ∫es¡ eT≈£î≥+ ñ+≥T+~. eT≈£î≥+ |ü<ë\T>±,
bÕ<ë\T>± ñ+&Ée#·TÃ. X¯‘·ø±\T Á|ü<Ûëqs>± ˙‹, uÛÑøÏÔ yÓ’sê>±´\qT uÀ~Ûdü÷Ô+{≤sTT.
uÛ≤yê\T
1. uÛ≤düÿsê! ø°]Ôì ø√πs >∑TDe+‘·T&ÉT ‘·q≈£î m˝≤+{Ï ˝≤uÛ≤˙ï Ä•+#·&ÉT. ˝Àø±ìøÏ y˚T\T»]π> ø±s¡ýÓT+‘·
uÛ≤s¡yÓTÆHê #˚j·T&ÜìøÏ |üPqT≈£î+{≤&ÉT. Ä~X‚wüß&ÉT >±*ì e÷Á‘·y˚T y˚Tdü÷Ô ‘·q y˚sTT|ü&É>∑\MT<ä á ô|<ä›
uÛÑ÷uÛ≤sêìï ì‘·´+ yÓ÷düTÔHêï&ÉT ø£<ë!
2. uÛ≤düÿsê! m+‘· #·<Tä e⁄ #·~$Hê, n+<äT˝Àì n+‘·sêsêúìï, eTH√»„‘q· T Á>∑V≤æ +#·˝qÒ |ü&ÉT Ä #·<Tä e⁄ e´s¡+ú .
<ëìï >∑TDe+‘·T\T yÓT#·TÃø√s¡T. mìï |ü<ësêú\T y˚dæ u≤>± e+≥#˚dHæ ê <ëì˝À ‘·–q+‘· ñ|ü ˝Òøb£ ˛‘˚ n~
s¡T∫+#·<äT ø£<ë!
3. ã+>±s¡TVü‰sê\T <Û]ä +#·&+É . dæ>˝∑ À |ü⁄e⁄«\T ô|≥Tºø√e&É+. düT>∑+<ÛÁä <äyê´\T yê&É&+É , |ü˙ï{Ï‘√ kÕïq+#˚jT· &É+,
yÓTT<ä˝q’… $ e÷qe⁄&øç Ï n\+ø±sê\T ø±e⁄. dü+kÕÿs¡e+‘·yTÓ qÆ e÷fÒ ì»yÓTqÆ n\+ø±s¡+. $T–*q n\+ø±sê\T
q•+∫b˛j˚Ty˚.
4. <äj·÷düeTTÁ<äT&ÉyÓ’q z sêe÷! ‘·q <äTs¡<äqT b˛>=≥Tºø√e&ÜìøÏ @qT>∑T, H√{Ïs¡T∫ Ä•+∫ #˚|ü, dü+^‘êìøÏ
˝§+– bÕeTT, n+<ëìøÏ u≤ìdüjÓÆT õ+ø£, |üP\yêdüq\≈£î yÓTÆeTs¡∫ ‘·TyÓTà<ä\T ã+B\e⁄‘·THêïsTT. Ç˝≤
ˇø=ÿø£ÿ ÁbÕD° ˇø=ÿø£ÿ Ç+Á~j·T #·|ü\‘·«+e\¢H˚ q•dü÷ÔHêïsTT. á |ü+#˚+Á~j·T #ê|ü\´+ >∑\ H˚qT
n]wü&É«sêZìï m˝≤ »sTT+#·>∑\qT? ˙y˚ qqTï ø±bÕ&Ü*.
5. mes¡T Á|üjT· ‘·ï+‘√ ø£eå TqT (z]$Tì) ø±bÕ&ÉTø=+{≤s√, yês¡T ø£eå TqT (uÛ÷Ñ $Tì) ø±bÕ&É‘ês¡T. me]˝À ø£eå T
(düVü≤q+) ìX¯Ã\+>± ñ+≥T+<√, yês¡T nìï |üqT˝À¢q÷ ø£åeTT˝…’ (düeTs¡Tú˝…’) ñ+{≤s¡T.
6. www.apteachers.in
lø±fi¯V≤ü d”XÔ «¯ sê! ‹q&ÜìøÏ n&ç–‘˚ me¬sH’ ê Ç+‘· _#·Ã+ ô|&É‘ês¡T. ìedæ+#·&ÜìøÏ >∑TVü≤\THêïsTT. eÅkÕÔ\T
M<ÛäT˝À¢ <=s¡≈£î‘êsTT. ‘ê>∑&ÜìøÏ q<äT\˝À ‹j·T´ì˙s¡T ñ+~. e÷qe⁄\qT ø±bÕ&É&ÜìøÏ ˙e⁄Hêïe⁄.
nsTTHê á Á|ü»\T sêE\qT m+<äT≈£î ÄÁX¯sTTdüTÔHêïs√ ‘Ó*j·T&É+ ˝Ò<Tä .
7. z y˚+ø£fXÒ «¯ sê! ˙e⁄ \ø°àå düyT˚ ‘·T&ç$. ˝Àø£eT+‘·{≤ ì+&ç ñqïyê&ç$. dü‘´· ø√{Ï ‘˚»düT‡ ø£\yê&ç$. ˝Àø£+˝À
me¬s’Hê <äTsêàs¡TZ&Ó’ dü÷s¡T´ì MT<ä <äTyÓTà‹Ô b˛ùdÔ n~ yê&çMT<˚ |ü&ÉT‘·T+~. ø=+&É‘√ bıfÒº\T &Ûûø=+fÒ <ëì
‘·˝Ò ã<ä›˝Ö‘·T+~. $T&É‘·\<ä+&ÉT eT+≥\ ô|’øÏ m–dæ|ü&ç‘˚ ny˚ e÷&çb˛‘êsTT. e\˝À ∫≈£îÿ≈£îqï #˚|ü m+‘·
–+E≈£îHêï eT]+‘·>± ã+B ne⁄‘·T+~. Ç˝≤ m<äT{Ïyê&ç ã\+ ‘Ó*j·T≈£î+&Ü j·TT<ë∆ìøÏ ~–‘˚ yê&çì
n$y˚øÏ n+{≤s¡T.
8. ˝Àø£øπ eå ÷ìï ø√πs $TÁ‘·e÷! ˇø£e÷≥ $qT. #·~$q #·<Tä e⁄qT J]í+#·T≈£î+fÒ eTqdüT |ü]|üø«£ eTÚ‘·T+~. ‹qï
‹+&ç Js¡íyÓTÆ‘˚ ã\+ ø£\T>∑T‘·T+~. Ä ¬s+&É÷ Js¡í+ ø±≈£î+&Ü ñ+&çb˛‘˚ #Ós¡T|ü⁄#˚kÕÔsTT.
Ç$ #˚j·T+&ç
I. $q&É+ ` e÷{≤¢&É&É+
1. bÕsƒ¡+˝Àì |ü<ë´\qT ns¡úe+‘·+>±, sê>∑j·TTø£Ô+>± #·<äe+&ç.
2. |ü<ë´˝À¢ì ˙‹ì kı+‘·e÷≥˝À¢ #Ó|üŒ+&ç.
3. ª#·<äTe⁄ Js¡í+μ ø±e{≤ìï MTs¡T m˝≤ ns¡ú+ #˚düT≈£îHêïs√ #Ó|üŒ+&ç.
1. bÕsƒ+¡ ˝Àì |ü<ë´\T Ä<Ûës¡+>± øÏ+<ä ‘Ó*|æqyê{Ïì y˚{‘Ï √ b˛˝≤Ãs√ sêj·T+&ç.
(n) s¡dü»„‘· (Ä) n$y˚ø£+ (Ç) yê≈£îÿ
2. øÏ+<ä Ç∫Ãq uÛ≤yêìøÏ ‘·–q |ü<´ä bÕ<ä+ >∑T]Ô+∫ sêj·T+&ç.
(n) >=|üŒyês¡T ˝Àø±ìøÏ y˚T\T»]π> |üqT\qT m+‘· ø£wüºyÓTÆHê #˚kÕÔs¡T.
(Ä) bıfÒº\T ø=+&É‘√ &Ûûø=+fÒ, <ëì ‘·\ |ü>∑T\T‘·T+~.
(Ç) ‹qï‹+&ç Js¡íyÓTÆ‘˚ ã\+ ø£\T>∑T‘·T+~.
(á) s¡dü»„‘· ˝Òø£b˛‘˚ >=|üŒyêfi¯ófl yÓT#·TÃø√s¡T.
3. ªdüuÛ≤s¡+»q X¯‘·ø£+μ ˝À ø£åeT nH˚ |ü<ëìï Á|ü‹ bÕ<ä+˝Àq÷ yê&É≥+ ø£ì|ædüTÔqï~ ø£<ë! ø£åeTqT @@
nsêú\˝À ñ|üjÓ÷–+#ês√ #Ó|üŒ+&ç.
4. bÕsƒ+¡ ˝Àì |ü<ë´\T Ä<Ûës¡+>± ‘·|ü `ˇ|ü\T >∑T]Ô+#·+&ç.
(n) s¡‘·ïVü‰sê\T eTìwæøÏ ì»yÓTÆq n˝+ø±s¡+. ( )
(Ä) ñ|ü˝Òì ≈£L¬s’Hê s¡T∫>± ñ+≥T+~. ( )
(Ç) dü÷s¡T´ì ô|’øÏ <äTeTTà m‹Ô b˛ùdÔ n~ b˛dæqyê&çMT<˚ |ü&ÉT‘·T+~. ( )
(á) ‹+&ç Js¡í+ ø±ø£b˛‘˚ eTq≈£î Äs√>∑´+. ( )

www.apteachers.in
5. bÕsƒ+¡ Ä<Ûës¡+>± »yêãT\T sêj·T+&ç.
(n) >=|üŒyê]e\¢ Á|ü»\≈£î ø£*π> y˚T\T @$T{Ï ?
(Ä) sêE\qT m+<äT≈£î ÄÁX¯sTT+#·≈£L&É<äì ø£$ uÛ≤$+#ê&ÉT?
(Ç) ªm˝≤+{Ï #·<äTe⁄ e´s¡úeTìμ MTs¡T ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡T?
(á) @y˚$ n$y˚ø£yÓTÆq |üqT\ì á bÕsƒ¡+ <ë«sê ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡T? M{Ïe\¢ ø£*π> |òü*‘ê\T @$T{Ï?
(ñ) ì»yÓTÆq n\+ø±s¡+ @~?
(}) @ @ ã\V”≤q‘·\ e\¢ @y˚$ m˝≤ q•kÕÔsTT ?
III
III. d”«j·Ts¡#q·
1. øÏ+~ Á|üXï¯ \≈£î ◊<˚dæ yêø±´˝À¢ düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç.
(n) >=|üŒyêfi‚fl ˝Àø£Væ≤‘·yÓTÆq ø±sê´\T m+<äT≈£î #˚kÕÔs√ MTs¡T }Væ≤+∫ sêj·T+&ç.
(Ä) yê≈£îÿ eTìwæøÏ ì»yÓTÆq n\+ø±s¡eTì m˝≤ #Ó|üŒ>∑\e⁄?
(Ç) düeTs¡Tú\T n+fÒ mes¡T? kÕeTs¡ú´+ m˝≤ edüTÔ+~?
(á) #·<äTe⁄qT eT+∫≈£Ls¡‘√ ø£$ m+<äT≈£î b˛˝≤Ã&ÉT?
2. øÏ+~ Á|üXï¯ \≈£î |ü<d˚ æ yêø±´˝À¢ »yêãT\T sêj·T+&ç.
(n) eT+∫‘·qeT+fÒ @$T{Ï? ø=+<ä]˝À MTs¡T >∑eTì+∫q eT+∫‘·Hêìï >∑÷]Ã sêj·T+&ç.
(Ä) ªdüeTs¡Tú\≈£î ø£åeT nedüs¡+μ $e]+#·+&ç.
IV
IV. |ü<äC≤\+
1. øÏ+~ yêø±´˝À¢ düe÷qyÓTqÆ nsêúìï#˚Ã |ü<ë\THêïsTT. yê{Ïì >∑T]Ô+∫, yê{Ï øÏ+<ä ^‘·\T^j·T+&ç.
(n) Vü≤è<äj·T+ eT+∫<Ó’‘˚ n‘·&ÉT eT+∫eTìwæ. n‘·ì &Ó+<äeTT˝À n+<ä]|ü≥¢ n_Ûe÷qy˚T ñ+≥T+~.
m<ä˝À ø£\àwü+ ˝Ò≈£î+&Ü e÷{≤¢&ç‘˚ n+<ä] ∫‘êÔ\T dü+‘√wækÕÔsTT.
(Ä) $T&ÉT‘·\T ∫#·TÃô|’øÏ m–dæ|ü&Ü¶sTT. n&É$˝À eVæ≤ï s¡>∑T\Tø=qï~. n–ï˝À #˚sTTô|&ç‘˚ ø±\T‘·T+~.
2. øÏ+~ |ü<ë\≈£î e´‹πsø±s¡øú +£ sêdæ, á s¬ +&ÉT |ü<ë\‘√q÷ kı+‘· yêø±´\T sêj·T+&ç.
ñ<ë:` ø°]Ô ` n|üø°]Ô
eT+∫|üqT\T #˚ùdÔ ø°]Ô edüTÔ+~. #Ó&É¶|üqT\T #˚ùdÔ n|üø°]Ô edüTÔ+~.
(n) nVæ≤‘·+ (Ä) u≤>∑T|ü&ÉT (Ç) ìkÕ‡s¡+ (á) |òü\+
3. øÏ+~ |ü<ë\T #·<eä +&ç. @yÓH’ ê s¬ +&˚dæ |ü<ë\qT ñ|üj÷Ó –dü÷Ô kı+‘·yêø±´\T sêj·T+&ç.
(n) #·<äTe⁄ (Ä) #Ó&çb˛e⁄ (Ç) Vü‰sê\T (á) <Ûäq+
(ñ) <äTwüßº&ÉT (}) ã\+ (m) e÷s¡Z+ (@) #·+#·\dü«uÛ≤e+
ñ<ë ` #·<äTe⁄ J$‘êìøÏ e÷s¡Z+ #·÷|ü⁄‘·T+~.

www.apteachers.in
ªbÕsƒ¡XÊ\˝À |æ\¢\≈£î ª|ü<ë´\‘√s¡D+μ nH˚ b˛{° ô|{≤ºs¡T. á b˛{°˝À |æ\¢\+<äs¡÷ bÕ˝§ZHê\ì
‘Ó*j·TCÒj·T&ÜìøÏ Á|üø£≥q sêj·T+&ç. Á|üø£≥q˝À ìs¡«Væ≤+#˚ ‘˚B, düú\+, düeTj·T+ yÓTT<ä\>∑T $esê\T
ñ+&Ü*.
VI
VI. Á|üX¯+dü
bÕsƒ¡+˝Àì |ü<ë´\˝À MT eTqdüT≈£î Vü≤‘·TÔ≈£îqï |ü<ë´\qT >∑T]+∫, MT $TÁ‘·T\‘√ #·]Ã+#·+&ç. MTs¡T
#·]Ã+∫q $wüj·÷\T |ü~yêø±´˝À¢ sêj·T+&ç.
(˝Ò<ë)
#·ø£ÿì ˙‘·T\T #Ó|æŒq X¯‘·ø£ø£e⁄\ >=|üŒ‘·Hêìï e]ídü÷Ô ˇø£ yê´dü+ sêj·T+&ç.
VII. uÛ≤wüqT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø=+<ë+
1. øÏ+~ |ü<ë\qT $&ÉBdæ, dü+<ÛTä \T ù|s¡T¢ sêj·T+&ç
(n) #ê\≈£îqï = #ê\ø£ + ñqï (n + ñ ) (n‘·«dü+~Û)
(Ä) n<˚$T{Ï = + ( + ) ( )
(Ç) yÓfi≤fl\ì = + ( + ) ( )
(á) ˇøÏ+‘· = + ( + ) ( )
2. øÏ+~ |ü<ë\T #·<äe+&ç. |ü<ä+˝Àì ∫e] nø£ås¡+ øÏ+<ä ^‘· ^j·T+&ç.
|üP#ÓqT, e#ÓÃqT, ‹HÓqT, #·÷#ÓHé, ñ+&ÓHé.
ô|’ |ü<ë\qT >∑eTìùdÔ, |ü<ë\ ∫es¡ ªqT,Héμ\T ø£ì|ækÕÔsTT. n+fÒ |ü<ë\ ∫es¡ qø±s¡+ ñqï~.
á ªqμø±sêìï Á<äT‘·+ n+{≤s¡T. á ∫es¡q ªqμø±s¡+ >∑\ |ü<ë\qT Á<äT‘·Á|üø£è‹ø±\T n+{≤s¡T. |üP#ÓqT,
e#ÓÃqT, #·÷#ÓHé, yÓTT<ä˝…’q$ Á<äT‘· Á|üø£è‹ø±˝Ò.
eT]ø=ìï Á<äT‘·Á|üø£è‘ê\qT sêj·T+&ç.
3 øÏ+~ yê{Ïì >∑eTì+#·+&ç.
ñ<ë ` (n) |üP#ÓHé + ø£\Te\T = |üP#ÓHé + >∑\Te\T
(Ä) <ÓdüHé + #·÷∫ = <ÓdüHé + p∫
(Ç) #˚ôdHé + ≥≈£îÿ = #˚ôdHé + &É≈£îÿ
ô|’q ‘Ó*|æq ñ<ëVü≤s¡D˝≤¢>± øÏ+~ yê{Ïì $e]+#·+&ç.
#˚ôdqT G ‘·©¢ <ÓdüqT G #·÷dæ
yÓTT<ä{Ï ñ<ëˆˆ\˝À Á<äT‘·Á|üø£è‹ø±ìøÏ ªø£μ |üs¡yÓTÆ‘˚, <ëìøÏ Ä<˚X¯+ (<ëì kÕúq+˝À) ª>∑μ e∫Ã+~.
¬s+&√ ñ<ëˆˆ\˝À Á<äT‘·Á|üø£è‹ø±ìøÏ ª#·÷μ |üs¡yÓTÆ‘˚ <ëìøÏ Ä<˚X¯+>± ªpμ e∫Ã+~.
n˝≤π> ª≥μ ≈£î ª&Éμ Ä<˚X¯+>± e#êÃsTT. n+fÒ ø£ → >∑ #· → » ≥ → &É \T e#êÃsTT.
ø£, #·, ≥, ‘·, |ü \≈£î |üs¡TcÕ\ì ù|s¡T. >∑, », &É, <ä, ã \≈£î düs¡fi≤\ì ù|s¡T.
ô|’ ñ<ëVü≤s¡D\˝À uÛ≤yêìï ã{Ïº dü÷Árø£]ùdÔ
ªÁ<äT‘·Á|üø£è‹ø±\≈£î |üs¡TcÕ\T |üs¡yÓTÆ‘˚ düs¡fi≤\T Ä<˚X¯+>± ekÕÔsTT.μ
Ç|ü&ÉT øÏ+~ ñ<ëVü≤s¡D #·÷&É+&ç.
www.apteachers.in
|üP#Ó">∑\Te\T (Á<äT‘·+ ns¡düTqï ( " ) >± e÷]+~)
{ |üP#Ó+>∑\Te\T (Á<äT‘·+ düTqï ( 0 ) >± e÷]+~)

|üP#ÓqZ\Te\T (MT~ Vü≤\T¢‘√ ≈£L&É&É+ n+fÒ dü+X‚¢wüø±e≥+)
|üP#ÓqT>∑\Te\T (Á<äT‘·+ e÷s¡TŒ #Ó+<ä≈£î+&Ü e∫Ã+~.)
ô|’ ñ<ëVü≤s¡D Ä<Ûës¡+>± dü+~Û »]–q rs¡TqT dü÷Árø£]ùdÔ
` Ä<˚X¯ düs¡fi≤ìøÏ eTT+<äTqï Á<äT‘êìøÏ _+<äTdü+X‚¢wü\T $uÛ≤wü>± ekÕÔsTT.
n+fÒ ˇø√ÿkÕ] _+<äTe⁄ edüTÔ+~— ˇø√ÿkÕ] dü+X‚¢wü edüTÔ+~.
#Û·+<ädüT‡ '
1 ˇπø nø£ås¡ >∑D≤\T
ˇπø nø£ås¡+ >∑D+>± @s¡Œ&ç‘˚ n~ @ø±ø£ås¡>∑D+. á >∑D+˝À ˇø£ >∑Ts¡Te⁄ ˝Ò<ë ˇø£ \|òüTTe⁄
ˇø=ÿø£ÿfÒ >∑D+>± ñ+{≤sTT. ñ<ë : I I U U
düT ‘· sê eT÷
2 ¬s+&ÉT nø£åsê\ >∑D≤\T
¬s+&˚dæ nø£åsê\T ø£*dæ >∑D≤\T>± @s¡Œ&ÉT‘êsTT. M{Ï˝Àq÷ >∑Ts¡Te⁄, \|òüTTe⁄\T+{≤sTT. Ç$
Hê\T>∑T s¡ø±\T.
n) ˇø£ >∑Ts¡Te⁄ ˇø£ \|òüTTe⁄ ø£*dæ >∑D+>± @s¡Œ&ç‘˚ Ä >∑D≤ìï ª>∑\+μ ˝Ò<ë ªVü≤μ >∑D+ nì
n+{≤s¡T.
ñ<ë : U I U I U I U I U I
sê eT ñ |ü ‘·+Á&ç ^ ‘· dü+ ‘·
Ä) ˇø£ \|òüTTe⁄, ˇø£ >∑Ts¡Te⁄ ø£*dæ >∑D+>± @s¡Œ&ç‘˚ n~ ª\>∑+μ ˝Ò<ë ªeμ>∑D+ nì n+{≤s¡T.
ñ<ë : I U IU IU IU
s¡ e÷ e&çHé Á|üD‘° Y X¯o
Ç) ¬s+&É÷ >∑Ts¡Te⁄˝Ò >∑\ >∑D≤ìï ` ª>∑>∑+μ n+{≤s¡T.
ñ<ë : U U U U U U U U U U
sêe÷ #·+<ä+ yÓTÁÆ r Áù|yéTJ sêD°,
á) ¬s+&É÷ \|òüTTe⁄˝Ò >∑\ >∑D≤ìï ` ª\\+μ n+{≤s¡T
ñ<ë : II II II II II II
»j·T øÏ‹å s¡|Tüò T Á|üuÑÛ –] Ks¡
¬s+&Éø£åsê\ >∑D≤\T Hê\T>∑T s¡ø±\T ñHêïsTT ø£<ë! ˇø=ÿø£ÿ <ëìøÏ 4 |ü<ë\ #=|üq sêj·T+&ç.
ñ<ë : >∑\eTT / Vü≤>∑DeTT `
UI U I U I U I
\øÏåà sêÁ‹ ã+&ç ˝ÒeT

www.apteachers.in
3 eT÷&ÉT nø£åsê\ >∑D≤\T
eT÷&˚dæ nø£åsê\T >∑\ >∑D≤\T mì$T~. |ü{Ïºø£˝À #·÷&É+&ç. eT]ø=ìï |ü<ë\T sêj·T+&ç.
Áø£.dü+. \ø£Då + >∑Ts¡T\Ô T >∑D+ ù|s¡T ñ<ëVü≤s¡D |ü<ë\T
UUU
1. eT÷&ÉT >∑Ts¡Te⁄\T UUU ªeTμ>∑D+ lsêe÷
U I I
2. yÓTT<ä≥ >∑Ts¡Te⁄qï~ UII ` ªuÛμÑ >∑D+ sêeTT&ÉT
I UI
3. eT<Û´ä >∑Ts¡Te⁄qï~ IUI ª»μ>∑D+ eTqdüT‡
IIU
4. ∫es¡ >∑Ts¡Te⁄qï~ IIU ªdüμ>∑D+ e<äq+
I I I
5. eT÷&ÉT \|òüTe⁄\Tqï~ III ªqμ>∑D+ ã\eTT
I UU
6. yÓTT<ä{ \|òTü Te⁄qï~ IUU ªj·Tμ >∑D+ –ØXÊ
UI U
7. eT<Û´ä \|òTü Te⁄qï~ UIU ªs¡μ>∑D+ e+<äq+
UUI
8. ∫es¡ \|òüTTe⁄qï~ UUI ª‘·μ>∑D+ l©\
X¯‘·ø£|ü<ë´\˝À #Ó|æŒq ˙‘·T\≈£î dü]b˛j˚T ø£<∏ä\qT ùdø£]+∫, yê{ÏøÏ ˙‹|ü<ë´\qT CÀ&ç+∫ Ä\“yéT ‘·j·÷s¡T
#˚jT· +&ç.

#·~$+#ê*, sêsTT+#ê*, <√cÕ\T düe]+#ê*.
H˚ì$ #˚j·T>∑\Hê ?
1. |ü<ä´ uÛ≤yê\T kı+‘·e÷≥˝À¢ #Ó|üŒ>∑\qT. WqT / ø±<äT
2. |ü<ë´\qT sê>∑j·TTø£Ô+>±, uÛ≤ej·TTø£Ô+>± #·<äe>∑\qT. ‘·|ü\T >∑T]Ô+#·>∑\qT. WqT / ø±<äT
3. ˙‘·T\ >∑T]+∫, eT+∫‘·q+ >∑T]+∫ kı+‘·e÷≥˝À¢ sêj·T>∑\qT. WqT / ø±<äT
4. |ü<ë´\b˛{° ø√dü+ H√{°düT ‘·j·÷s¡T #˚j·T>∑\qT. WqT / ø±<äT

www.apteachers.in
5. n»+‘ê ∫Á‘ê\T
` Hês¡¢ y˚+ø£fÒX¯«s¡ sêe⁄
Ä˝À∫+#·+&ç ` #Ó|üŒ+&ç
1. ô|’ ∫Á‘·+˝À me¬ses¡T ñHêïs¡T?

@+ #˚düTÔHêïs¡T? @+ e÷{≤¢&ÉT‘·THêïs¡T? ñ<˚›X¯+
2. $Vü‰s¡j·÷Á‘· n+fÒ @$T{Ï? uÛ≤s¡rj·T #·]Á‘·, dü+düÿè‘·T\qT Á|ü‹_+_+#˚
m+<äT≈£î yÓfi¯‘ês¡T? ÁbÕNq ø£≥º&Ü˝…H√ï nC≤„q+, ìs¡¢ø£å´+,
3. ˇø£ n+<äyÓTÆq Á|ü<˚XÊH√ï <äèXÊ´H√ï kÕ«sêú\e\¢ bÕ&Ó’b˛‘·THêïsTT. M{Ï ÁbÕ<ÛëHê´ìï
#·÷dæq|ü&ÉT eTq≈£î @eTì|ædüTÔ+~? >∑T]Ô+∫ |ü]s¡ø+åÏ #·Tø√yê*‡q ÄeX¯´ø£‘q· T
‘Ó*j·TCÒj·T&É+ á bÕsƒ¡+ ñ<˚›X¯+.
Á|üdüTÔ‘· bÕsƒ¡úÛ≤>∑+ Hês¡¢y˚+ø£fÒX¯«s¡sêe⁄ s¡∫+∫q
ªHês¡¢s¡#·q\Tμ ◊<äedü+|ü⁄{Ï ˝Àì~.
2. dü+<äsê“¤ìøÏ ‘·–q nsêúìï Á>∑Væ≤+∫ ∫Á‘ê\ Ä<Ûës¡+>± bÕsƒ¡+ uÛ≤yêìï Á>∑Væ≤+#·+&ç.
3. ns¡ú+>±ì $wüj·÷\ >∑T]+∫ yÓTT<ä≥ »≥Tº˝À #·]Ã+#·+&ç. ‘·sê«‘· ñbÕ<Ûë´j·TT&ç‘√ #·]Ã+∫
ne>±Vü≤q ô|+#·Tø√+&ç.
www.apteachers.in
#·÷dæq ˇø£ <äèXÊ´ìï e]í+#·&É+ düT\uÛÑy˚TyÓ÷ ø±ì, J$+∫q ˇø£ nqTuÛÑ÷‹ì e]í+#·&É+ düT\uÛÑe÷?
Çs¡T≈£î ø=+|ü qT+∫ ø£~*, Çs¡T≈£î ãC≤s¡¢ yÓ+≥ q&ç∫, nbÕs¡yÓTÆq düeTTÁ<ä|ü⁄ n+#·Tq ì*∫q|ü&ÉT eTq+ bı+<˚
nqTuÛÑ÷‹ì e]í+#·&É+ düT\uÛÑe÷? eTq |ü]$T‘·J$‘ê\˝À, ‘·\ m‹Ô nq+‘êø±X¯+˝Àì nq+‘·ø√{Ï qø£åÁ‘ê\qT
|ü]øÏ+#·>±H˚ eTq+ bı+<˚ nqTuÛÑ÷‹ì e]í+#·&É+ düT\uÛÑe÷?
|ü#·Ãì #Ó≥Tº>±ì, |ü∫Ãø£ãj·T\T>±ì #Ó<äTs¡T>± ø±qe#˚Ã ãd”Ô˝À ã‘·T≈£î‘·÷, >±*øÏ ‘·\\T ¬øs¡{≤˝≤¢
˝Ò∫|ü&ÉT‘·÷+&É>±, ~ø£ÃÁø±ìï n+≥T‘·Tqï≥Tº ø±qe#˚Ã |ü#·Ãì e]#˚\qT #·÷dæq|ü&ÉT ø£*π> nqTuÛÑ÷‹ì e]í+#·&É+
düT\uÛeÑ ÷?
Vü≤è<äj·÷ìï }ù| @ nqTuÛÑ÷‹˙, J$‘êìï ø£~*+#˚ @ nqTuÛÑ÷‹˙ düT\uÛ+Ñ >± e]í+#·˝ÒeTT.
Ç{°e\H˚ n»+‘ê, m˝À¢sê\qT #·÷dæ e∫Ãq qqTï @$T#·÷dæ e∫ÃHêeì $TÁ‘·T\&ç–q|ü&ÉT H˚qT yê]øÏ
düT\uÛ+Ñ >± >±ì, dü$düsÔ +¡ >± >±ì düe÷<Ûëq+ #Ó|Œü ˝Òøb£ ˛e&ÜìøÏ H˚qT Ä <äèXÊ´ìï #·÷dæ sêe&É+ ø±ø£, Ä nqTuÛ÷Ñ ‹˝À
J$+∫sêe&Éy˚T ø±s¡DyÓTÆ ñ+&Ü*.
»˝≤ZyTé ≈£î <äøDåÏ +>± 35 yÓTfiÆ fl¯ <ä÷sêq, Ws¡+>±u≤<é≈î£ ñ‘·sÔ +¡ >± 55 yÓTfiÆ fl¯ <ä÷sêq n»+‘ê >∑TVü≤\THêïsTT.
yê{Ï |ü]düs¡ ÁbÕ+‘ê\ Á|üøè£ ‹ kÂ+<äsê´ìï #·÷ùdÔ n»+‘ê >∑TVü≤\˝Àì uÛ≤s¡rj·T ∫Á‘·øfi£ ¯ n+‘·≈î£ eTT+<äT>±ì, n≥T
‘·sê«‘· >±ì n+<äTø=qq+‘·{Ï eTôVAqï‘· •Ksê\qT n+<äTø=q>∑\>∑&ÜìøÏ ˇø£ eTTK´ø±s¡D+ düŒwüº+ ø±ø£b˛<äT.
>∑TVü≤\qT düMT|ædTü +Ô fÒ, Ç≥T |ü#Ã· ì ø=+&É n≥T |ü#Ã· ì ø=+&É ` á s¬ +&ÉT ø=+&É\ eT<Û´ä yê|òTü Àsêq~. sêfi¯fl
>∑T≥º\ >∑T+&Ü »\»\ Á|üeVæ≤dü÷Ô q~ bÕ&ÉT≈£îH˚ bÕ≥\qT $+≥÷, q~ n+#·TyÓ+≥ ø±*q&Éø£q, >∑TVü≤\≈£î #˚sê*.

www.apteachers.in
MT ô|q’ ˙˝≤ø±X¯+, $TeTTà n\]dü÷Ô n&É$ |ü⁄e⁄«\T,
$TeTTà Äe]dü÷Ô Ä |ü⁄e⁄«\ ø£eTàìHÓ‘êÔe⁄\T.
>∑TVü≤\qT #˚πses¡≈£î ¬s+&ÉT, eT÷&ÉT yÓT*ø£\qT
ø±uÀ\T MTs¡T ‹s¡T>∑T‘ês¡T. @ yÓT*ø£˝À n&ÉT>∑Tô|&ç‘,˚
<ëìøÏ n<˚ ˇø£ Á|ü|ü+#·+.
Ç≥T ø=+&É ` n≥T ø=+&É ` eTT+<äT
ø=+&É ` yÓqTø£ ø=+&É ` ô|’q ø=+&É ` |üø£ÿH˚ q~
` ˙˝≤ø±X¯+ ` ˙˝≤\ ˙fi¯ófl ` |ü#·Ãì #Ó≥T¢ `
ø£eTàì ‘êe⁄\T ` n~ y˚πs Á|ü|ü+#·+ ` n<=ø£
kÕ«|æïø£ »>∑‘T· .Ô uÛ÷Ñ ˝Àø£d«ü s¡+Z ` á yêø±´ìøÏ ‘·T~
yÓTT<ä\T ˝Òq≥Tºqï~. nsTT‘˚ n»+‘ê >∑TVü≤\qT
düMT|æ+#·>±H˚ ‘·T~ yÓTT<ä\T˝Òì »>∑‘·TÔ˝Àπø H˚qT
Á|üy˚•+#êqT. Ä <äèXÊ´ìï ‘·\#·T≈£îHêï n+‘˚ »s¡T>∑T‘·T+~.
MT≈£î Ç≥T ñ+&˚ ø=+&É ` n≥T ñ+&˚ ø=+&É ` $TeTTà yÓT*ø£\T ‹|æŒ+#˚ ø=+&É ` n˙ï ˇø£ÿfÒ. ø=+&É ∫es¡
yÓT*πø yê|òüTÀsêq~ »qàkÕúq+. H˚qT ø=+&É ô|’ ¬øøÏÿ #·÷&É˝Ò<äT>±ì, ô|’q @&ÉTø=\qT\THêïj·T≥. ø=\qT qT+∫
ø=\qT≈£î C≤\Tyês¡T‘·÷, 250 n&ÉT>∑T\ m‘·TÔ qT+∫ ô|<ä› <Ûës¡>± yê|òüTÀsêq~ ø=+&É ~>∑Te≈£î <ä÷≈£î‘·T+~. <ä÷øÏq
‘·sê«‘· ø=+&É‹]–q eT\T|ü⁄\˙ï ‘êq÷ ‹s¡T>∑T‘·÷, düeT‘·\ Á|ü<˚XÊìøÏ #˚], ø=ìï e+<ä\ yÓTÆfi¯ófl Á|üeVæ≤+∫,
‘·|ü‹˝À ø£\TdüTÔ+~.
yê|òüTÀsê |ü⁄{Ïºq #√≥H˚ ñHêïsTT nC+‘ê>∑TVü≤\T. yÓ‘·T≈£îÿ+≥÷ yÓ&ç‘˚H˚ ø±ì, kÕVü≤dæ+∫ yÓ&ç‘˚H˚ ø±ì,
ø£qã&É<äT Ä #√≥T. yê|òüTÀsê »qàkÕúq+ ‘Ó\TdüTø√yê\H˚ ≈£î‘·÷Vü≤\+‘√ @ kÕVü≤dæ≈£î&√ Ä~˝À nø£ÿ&çøÏ yÓfi≤fl&ÉT.
Ç|ü&ÉT ø=+&ÉqT Á‘·$«, q~>∑≥Tºq s√&ÉT¶ y˚XÊs¡T. Ä~˝À Ç≥T ø=+&É ` n≥T ø=+&É ` eT<Ûä´˝À q~. q&Ée&ÜìøÏ
<ë¬s’Hê ñ+&˚~ ø±<ä≥. q~ eT<Ûä´qT+#˚ q&Éee\dæ e#˚Ã<ä≥. eTØ $|üØ‘·+>± esê¸\T ≈£î]ùdÔ ‘·|üŒ q~˝À ˙fi¯ófl
yÓ÷ø±{Ï ˝À‘Ó’Hê ñ+&Ée⁄.
yê|òüTÀsê |ü⁄{Ïºq #√≥ ø=+&É ns¡∆#·+Á<ëø±s¡+>± ñ+≥T+~. <ëì ˇø£ e+|ü⁄˝À n»+‘ê >∑TVü≤\T+&É>±,
¬s+&Ée e+|ü⁄ô|’q e\j·÷ø±s¡+˝À @<√ ˇø£ ø£≥º&É+ ø£qã&ÉT‘·÷ ñ+≥T+~. <ëìï ªeP´ bÕsTT+{Ÿμμ n+{≤s¡T.
eT<Ûä´ø±\+˝À ø=ìï X¯‘êu≤›\ bÕ≥T n»+‘ê >∑TVü≤\qï e÷fÒ Á|ü|ü+#êìøÏ ‘Ó*j·T≈£î+&Ü b˛sTT+~. y˚T»sY –˝Ÿ nH˚
Á_{Ïwt $T\≥Ø Ä|ò”düsY 1819˝À y˚≥≈£î yÓ[fl, ˇø£ »+‘·Te⁄qT ‘·s¡TeTT≈£î+≥÷ ø=+&Éô|’øÏ b˛>±, m<äTs¡T>∑T+&Ü
>∑TãTs¡T#Ó≥¢ dü+<äTqT+∫ ` @<√ ` #Óø£ÿ&É|ü⁄ |üì n‘·&ç <äèwæºì Äø£]¸+∫+<ä≥. kÕVü≤dæ+∫ n‘·&ÉT ø=+&É ~–,
yê|òüTÀsêq~ì <ë{Ï, ‹]– ø=+&Éô|’øÏ m>∑u≤øÏ #·÷&É>±, ‘·q≈£î n\¢+‘· <ä÷s¡+˝À #Ó≥¢dü+<äT>± ø±qe∫Ã+~ n»+‘ê
>∑TVü≤\˝À |ü<äVü‰s¡e<ëì •s√uÛ≤>∑eTì ‘˚*+<ä≥. ˝Àø£+ eTs¡∫b˛sTTq n»+‘ê>∑TVü≤\qT y˚T»sY –˝Ÿ @ Á|ü<˚X¯+
qT+∫ ‘=*kÕ]>± #·÷dæHê&√ n<˚ ªªeP´bÕsTT+{Ÿμμ. eé~Û˝Òø£ H˚qT yÓfi¯fl˝Ò<äT >±ì, #ê˝≤ eT+~ ªªeP´ bÕsTT+{ŸμμøÏ
yÓ[fl, nø£ÿ&ç qT+∫ n»+‘ê >∑TVü≤\qT #·÷dü÷Ô ñ+{≤s¡T.
www.apteachers.in
uÖ<ë∆ìøÏ ø°åD<äX¯|ü{Ïºq |òüT≥º+˝À n»+‘ê>∑TVü≤\ ndæÔ‘ê«ìï düsTT‘·+ düuÛÑ´˝Àø£+ $düà]+∫+~. nsTT‘˚
ã+~b˛≥T <=+>∑\T e÷Á‘·+ yê{Ï ñìøÏì Áø°düTÔX¯ø£+ ‘=$Tà<äeX¯‘ê_› ‘·sê«‘· m|ü&√ >∑T]Ô+#ês¡T. #·T≥Tº Á|üø£ÿ\
}fi¯flqT, ãd”Ô\qT <√#·Tø=ì, Ä >∑TVü≤\˝À yês¡T ìedædü÷Ô e⁄+&˚yês¡T. e+≥\T #˚düTø=q&ÜìøÏ yês¡T ô|≥Tº≈£îqï
bısTT´\ bı>∑\‘√H˚ ô|≈£îÿ >∑TVü≤\˝Àì ≈£î&É´, ∫Á‘ê\T eTdæ |üPdüTø=ì |üP]Ô>± #Ó&çb˛j·÷sTT. yê]øÏ düT\uÛÑ+>±
n+<äTu≤≥T˝À ˝Òø£b˛e&Éy˚T ¬s+&Ée >∑TVü≤˝Àì ≈£î&É´∫Á‘ê\T H˚{Ïø° n+‘·>± #Ó≈£îÿ#Ó<äs¡ø£ b˛e&ÜìøÏ ø±s¡DyÓTÆ
ñ+&Ü*.
»eVü≤sY˝≤˝Ÿ HÓÁVüA n»+‘ê >∑TVü≤\ >∑T]+∫ á ÁøÏ+~ $<Ûä+>± $e]+#ê&ÉT. ªªn»+‘ê eTqqT @<√
kÕ«|æïø£ »>∑‘·TÔ˝ÀøÏ rdüT≈£îyÓ&ÉT‘·T+~. nsTTHê, n~ n‹yêdüÔ$ø£yTÓ Æq ˝Àø£y˚Tμμ. á ≈£î&É´∫Á‘ê\qT ∫Á‹+∫qyês¡T
uÖ<ä∆ _Û≈£åîe⁄\T.
Çø£ÿ&É n+<ë˝§\T≈£î‘·Tqï Åd”Ô\T nX‚wü+>± e⁄Hêïs¡T. sê≈£îe÷¬sÔ\T, >±j·T˙eTDT\T, qè‘ê´+>∑q\T mø£ÿ&É
#·÷dæHê Åd”Ô˝Ò. ≈£Ls¡TÃqïyês¡T ø=+<äs¡T, ì\ã&ç ñqïyês¡T ø=+<äsT¡ , eTTkÕÔãT #˚ùdyês¡T ø=+<äs¡T, }πs–+|ü⁄>±
yÓfi¯ó‘·Tqïyês¡T ø=+<äs¡T. m+‘√ ù|s=+~qyês¡T á n»+‘ê Åd”Ô\T. uÀ~Ûdü‘·T«ì n˝ÖøÏø£ düT+<äs¡ $Á>∑Vü‰ìï, Äj·Tq
n+‘· >∑+;Ûse¡ T÷]Ôì ∫Á‹+∫q uÛøÑ ÁÔÏ X¯<\∆ä qT, á »>∑‘T· qÔ T ∫Á‹+#·≥+˝À Ms¡T #·÷|æ+#ês¡T. n»+‘ê >∑TVü≤\T yÓTT‘·+Ô
29. yê{Ï˝À nsTT<äT uÖ<ä#∆ ‘’Ó ê´˝…‘’ ,˚ $T–*q$ uÖ<ä∆ $Vü‰sê\T. yÓTT‘·+Ô 29˝À s¬ s&ç+{ÏH√, eT÷&ç+{ÏH√ ÁbÕs¡+_Û+∫,
|üP]Ô #˚jT· ≈£î+&ÜH˚ Ä|æyX˚ Ês¡T. á s¬ +&ÉT eT÷&ç+{Ï˝À ‘·|Œü $T–*q nìï+{Ï˝ÀqT
Á|ü‹düÔ+uÛ≤ìï, Á|ü‹≈£î&Ü´ìï, ∫e]øÏ ø£|ü˝HÓ’Hê $&ç∫ô|≥º≈£î+&Ü, ∫Á‘ê\‘√
ì+|æy˚XÊs¡T. ø±˙ áHê&ÉT |ü<äeT÷&ÉT >∑TVü≤\˝À e÷Á‘·y˚T ∫Á‘ê\T ` ø±<äT `
yê{Ï •~∏˝≤\T e÷Á‘·+ ` ø±qedüTÔHêïsTT. #Ó≈£îÿ #Ó<äs¡≈£î+&Ü mH√ï ø=ìï∫Á‘ê\T
$T–*+~ ˇø£≥e, ¬s+&Ée, ‘=$Tà<äe, |ü<äe, |ü<äVü‰s¡e, |ü~ùV≤&Ée >∑TVü≤\
˝ÀH˚.
>∑TVü≤\ >√&É\≈£î eT{Ïº–˝≤u≤ #˚dæ, <ëìô|’ |ü\#·>± düTqï+ |üPdæ, Ä |üP‘·ô|’
<ëì ‘·&ç Äs¡ø£eTT+<˚ ∫Á‘ê\qT y˚XÊs¡T. yêq‘˚eT≈£î eT{Ïº–˝≤u≤ bıøÏÿ, n~
bıs¡\T bıs¡\T>± eP&ç b˛sTTq+<äTq ø=ìï ∫Á‘ê\T ø±\Áø£e÷q q•+|ü⁄ nsTTb˛sTT
e⁄+&Ée#·TÃqT. ø±\>∑‹e\¢ á $<Ûä+>± ø=ìï∫Á‘ê\T b˛>±, >∑TVü≤\˝À n|ü&ÉT
‘·\<ë#·Tø=qï ã+~b˛≥T<=+>∑\T ô|{Ïqº bı>∑≈î£ eT]ø=ìï eTdæ |üPdüT≈£îb˛j·÷sTT.
b˛‘˚ Ç{°e\ ø±\+˝À XÊX¯«‘·ø°]Ô dü+bÕ<äq ø√dü+ >√fi¯fl‘√ u§eTà\ô|’ ‘·eT
ù|s¡q¢ T ø=+<äsT¡ Áyêj·T&É+ e\¢ eT]ø=ìï ∫Á‘ê\T •~∏\yÓTÆ b˛j·÷sTT. ø±>±,H˚{øÏ °
ì*∫q~ yÓTT‘·Ô+˝À q÷{ÏøÏ ˇø£ e+‘√, ¬s+&ÉTe+‘·T˝À ! ø=Hêïfi¯flHê&ÉT C≤Á>∑‘·Ô

www.apteachers.in
|ü&Hç ê, Ç+‘·≈î£ s¬ {Ï+º |ü⁄ ∫Á‘ê˝…H’ ê $T–* ñ+&˚yy˚ ÷Ó ! eTT|üŒs¤ TT
dü+e‘·‡sê\ bÕ≥T m+‘√ ÁX¯eT|ü&ç y˚T»sY –˝Ÿ mH√ï ∫Á‘ê\qT
ø±|” #˚düTø√>±, yê{Ï˝À #ê˝≤uÛ≤>∑+ 1866˝À ˝+&ÉHé˝Àì
ªªÁøÏdüº˝Ÿ bÕ´˝…dtμμ ˝À n–ï Á|üe÷<ä+ dü+uÛÑ$+∫q|ü&ÉT
<ä>∑∆yÓTÆb˛j·÷sTT. Ç˝≤ <ä>∑∆+ ø±>±, $T–*q yê{ÏøÏ C≤Hé
Á–|ò˝æ ÿŸ ø±|”\T jÓT‘·>Ô ±, Ä ø±|”\˝À dü>u∑ ≤Û >∑+ kÂ‘Y ø¬ Hé dæ+>∑Hº ˝é À
»]–q n–ïÁ|üe÷<ä+˝À ã÷&ç<ä bÕ˝…’HêsTT. y˚T»sY –˝Ÿ ø±|”
#˚dæqHê{ÏøÏ Ç|üŒ{Ïø£+f… ø£˙dü+ ¬s{Ïº+|ü⁄ ∫Á‘ê\T ñ+&ç ñ
+&Ü*. Ç|ü&ÉT nìï ∫Á‘ê\T ˝Òe⁄ dü]>∑<ë, yê{Ï ø±|”˝…’Hê
˝Àø±ìøÏ <äø£ÿ≈£î+&Ü b˛sTTHêsTT.
áHê&ÉT $T–*q ∫Á‘ê\T yÓTT‘·Ô+˝À q÷{ÏøÏ ˇø£{Ï
¬ s +&É T e+‘· T \T e÷Á‘· y ˚ T nsTTq|ü Œ {Ï ø ° , ny˚ ˇø£
$XÊ\Á|ü|ü+#êìï, <ëì ÄXÊìsêX¯\‘√, sê>∑$sê>±\‘√,
Áù|eT$<˚«cÕ\‘√, dü+‘√wü $cÕ<ë\‘√ ø£fi¯fl≈£î ø£{Ïºq≥Tº
#·÷|ü⁄‘·THêïsTT. Çø£ nìï ∫Á‘ê\÷ $T–*ñ+fÒ, n»+‘ê
>∑TVü≤\qT #·÷&Ü¶ìøÏ ¬s+&ÉT ø£fi¯ófl #ê˝Ò$ ø±y˚yÓ÷!
n»+‘ê ∫Á‘ê\˝À n~Ûø£uÛ≤>∑+ C≤‘·ø£ ø£<∏ä˝Ò. dæ<ë∆s¡Tú&ÉT>± »ìà+#·&ÜìøÏ |üPs¡«+ >ö‘·eTãT<äT∆&ÉT ø=ìï
e+<ä\ »qà˝…‹ÔHê&Éì uÖ<ä∆eT‘·düTú\ qeTàø£+. |üPs¡«»qà\˝À ãT<äT∆ì J$‘·#·]Á‘·˝Ò C≤‘·ø£ ø£<∏ä\T. ñ‘·ÔeT e÷qe
»qà\H˚ ø±≈£î+&Ü |üøsåÏ êE>±, >∑C+Ò Á<äT&ÉT>± mHÓïH√ï »qà\qT Äj·Tq jÓT‹Ôq≥T¢ C≤‘·ø£ ø£<\ä∏ T ù|s=ÿ+≥THêïsTT. á
$$<Ûä »qà\˝À ø=ìï+{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q |òüT{≤º\qT n»+‘ê∫Á‘ê\˝À #·÷&Ée#·TÃ. nsTT‘˚ n»+‘ê∫Á‘ê\˙ï
C≤‘·øø£ <£ ˝ä∏ Ò ø±e⁄. C≤‘·øø£ <£ \ä∏ ‘√ m˝≤+{Ï dü+ã+<Û+ä ˝Òì$ mH√ï ñHêïsTT. Ç+‘˚ø±<äT, yÓ*‹>± ø±düÔ #√≥T ø£qã&ç‘˚
#ê\T, <ëì˝À @ Ä≈£îH√, @ s¬ eTàH√, @ |ü⁄e⁄«H√ ∫Á‹+∫y˚XÊs¡T. nB, ÇB ø±ø£b˛‘˚, Ä ø£fi≤‘·|dü Tü «\T ‘·eT ≈£î+#Ó‘√
Ç{§ø£ ^‘·qT, n{§ø£ ^‘·qT ^j·T&É+ <ë«sêH˚ kÂ+<äs¡´ düèwæº #˚XÊs¡T.
n»+‘ê >∑TVü≤\ ìsêàD+ Áø°düTÔX¯ø£+ Á|ü<∏äeT X¯‘ê_›˝À ÁbÕs¡+uÛÑyTÓ Æq≥T¢ @&Ée X¯‘ê_› eT<Ûä´ uÛ≤>∑+Hê{ÏøÏ
düe÷|æÔ #Ó+~q≥T¢ #·]Á‘·ø±s¡T\T ù|s=ÿ+≥THêïs¡T. Ç+#·T$T+#·T @&ÉTX¯‘êu≤›\ bÕ≥T ø=qkÕ–q n»+‘ê>∑TVü≤\
n\+ø£s¡D˝À ∫e] ¬s+&ÉT e+<ä\ dü+e‘·‡sê\˝À »]–q ø£èwæ düs√«‘·ÔeTyÓTÆq<äì ø£fi≤_ÛE„\T |ü\T≈£î‘·THêïs¡T.
ô|òs¡TZdüHé rs¡TŒ Á|üø±s¡+, |ü<ëï\Ze X¯‘ê_›˝À ô|ò’C≤˝Ÿ, ÄsêÿHêĆ≤ Ç≥©˝À ‘·\jÓT‘·Ô&ÜìøÏ eTT+<äT n»+‘ê∫Á‘ê\≈£î
kÕ{Ï sê>∑*–q$ j·T÷s¡|t˝À ˝Òe⁄.

www.apteachers.in
n»+‘ê∫Á‘ê\˝À ‘=DÏødÏ ˝ü ≤&ÉT‘·Tqï uÛ≤s¡rj·T J$‘êìï, dü+düÿè‹ì @ $C≤rj·T ∫Á‘·ø±s¡T\÷, yê¬s+‘·{Ï
Á|üC≤„kÕ<Ûä≈£î˝…’Hê, ∫Á‹+#·>∑*– ñ+&˚yês¡T ø±s¡T. b˛sTTq$ b˛>±, Ç|üŒ{ÏøÏ $T–*ñqï n»+‘ê ∫Á‘ê\qT #·÷dæ,
$$<Ûä uÛ≤s¡rj·T J$‘ê*ï >∑T]+∫, dü+düÿè‹ì >∑T]+∫, mHÓïH√ï $wüj·÷\T ‘Ó\TdüTø√e#·TÃ. ìC≤ìøÏ yê{Ïì eTq
ÁbÕNq, kÕ+|òæTø£, kÕ+düÿè‹ø£ #·]Á‘·\T>± jÓT+#·e#·TÃ.
ÁbÕNq ø±\+˝À uÛ≤s¡‘· kÕ+|òTæ ø£ eédüú @ s¡÷|ü+˝À ñ+&˚~? n|üŒ{Ï eè‘·T˝Ô $Ò ? yê´dü+>±˝Ò$? $H√<ë˝Ò$?
Ç˝≤ Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê\T ø√]‘˚ n»+‘ê >∑TVü≤\≈£î yÓfi≤fl*. ˇø£|ü &ÉT eTq <˚X¯+˝À sêDà+~sê\T @ $<Ûä+>±
e⁄+&˚$? sêE\, sêDT\ y˚wüuÛ≤wü˝Ò$? sê»düuÛÑ\qT @ $<Ûä+>± rπsÃyês¡T? n|üŒ{Ï ôd’ìø£ ã\ìsêàD+ @ rs¡T˝À
ñ+&˚~? Hê{Ï Äj·TT<Ûë˝Ò$? Ç˝≤+{Ï Á|üX¯ï\≈£î Á|ü‘·T´‘·Ôsê\qT ø√]‘˚, n»+‘ê>∑TVü≤\≈£î yÓfi≤fl*. Ç+‘˚ ø±<äT
nø£ÿ&çøÏ yÓ&ç‘˚, eTqeTT mH√ï ø√D≤\ düy˚T‘·+>± uÛ≤s¡‘· kÕj·TT<Ûä ã˝≤\qT dæ+Vü≤fi¯+ô|’ <ä+&Éj·÷Á‘·≈£î #˚s¡y˚dæq
uÛ≤s¡rj·T HÍø±<äfi≤ìï #·÷&Ée#·TÃ. Ms¡•yêJ sêC≤´ì¬ø’ eTVü‰kÕ>∑sê\qT <ë{Ï yÓfi≤fl&Éqï uÛ≤s¡rj·T eDÏ≈£îÿ\qT
#·÷&Ée#·TÃ. |üs¸¡ ´Hé sêj·Tu≤s¡T\≈£î <äsÙ¡ q $TdüTqÔ ï uÛ≤s¡rj·T eTV”≤bÕ\≈£î\qT #·÷&Ée#·TÃ. nìï+{Ï˙ $T+∫ >ö‘·eT
ãT<äTì∆ ø±s¡TD´ dü+<˚X+¯ øπ e\+ e÷qe⁄ì $ø±kÕìπø ø±ø£ |üXó¯ |üø±å ´<äT\ J$‘êìï düsTT‘·+ m+‘· |ü⁄˙‘·+ #˚d+æ <√,
‘˚CÀe+‘·+ #˚d+æ <√ #·÷&Ée#·TÃ. n+<äTe\¢ n»+‘ê>∑TVü≤\T j·÷Á‘êdü\ú + ø±e\dæ+~ ∫Á‘·ø±s¡T\πø ø±<äT, uÛ≤s¡rj·T
#·]Á‘·˝À, $C≤„q+˝À, dü+düÿè‹˝À, uÛÑ$‘·e´+˝À ÁX¯<ë∆uÛÑ≈£îÔ\T >∑\yês¡+<ä]ø°.
s¡#·sTT‘· |ü]#·j·T+
Hês¡¢ y˚+ø£fXÒ «¯ s¡sêe⁄ 1908 &çôd+ãsY ˇø£≥e ‘˚Bq ø£ècÕíõ˝≤¢˝Àì ªø£e⁄‘·s+¡ μ
nH˚ Á>±eT+˝À »ìà+#ês¡T. áj·Tq s¡w´ü Héø<£ \ä∏ T (nqTyê<ä s¡#q· ), qs¡ø+£ ˝À
Vü≤]X¯Ã+Á<äT&ÉT (Hê≥ø£+) Hês¡¢yê] e÷≥ (|ü<ä´ø±e´+), yÓTT<ä˝…’q Á>∑+<∏ë\T
s¡∫+#ês¡T. áj·Tq |üÁ‹ø±dü+bÕ<ä≈£î&ÉT, ø£$, $eTs¡Ù≈£î&ÉT. ìs¡+‘·s¡+
düe÷»ÁX‚jT· düT‡ ø√dü+ ø£èwæ#d˚ qæ y˚T<Ûë$. Hês¡y¢ ê] s¡#q· düsfi¡ y¯ TÓ qÆ X¯u≤›\‘√,
Hês¡¢ y˚+ø£fXÒ «¯ s¡sêe⁄,
kı>∑ôd’q uÛ≤yê\‘√ düT+<äs¡XË’*˝À kÕ>∑T‘·T+~.
Á|üÁøÏj·T ` j·÷Á‘ês¡#·q
s¡#·sTT‘· ‘êqT #·÷dæq Á|ü<˚XÊìï >∑T]+∫ e]í+#˚ s¡#·H˚ j·÷Á‘ês¡#q· . Bì˝À Ä Á|ü<˚X¯+ Á|ü‘˚´ø£‘·, Á|üø£è‹
sêeTD°j·Tø£‘·, #·]Á‘· e+{Ï n+XÊ\T+{≤sTT. s¡#·sTT‘· Ä‘êàÁX¯j·T XË’*˝À uÛ≤yê\qT ‘Ó*j·TCÒkÕÔ&ÉT.

www.apteachers.in
Ç$ #˚j·T+&ç
I. $q&É+ ` e÷{≤¢&É&É+
1. MTs¡T @<Ó’Hê Á|ü<˚XÊìï #·÷&É&ÜìøÏ yÓfi≤flsê? Ä Á|ü<˚XÊìï >∑T]+∫ #Ó|üŒ+&ç.
2. bÕsƒ¡+˝Àì ˇø£ n+XÊìï Á>∑Væ≤+∫ n~ MT≈£î m+<äT≈£î q∫Ã+<√ #Ó|üŒ+&ç.
3. bÕsƒ¡+ #·<äTe⁄‘·T+fÒ MT≈£î e∫Ãq Ä˝À#·q\qT, nqTuÛÑ÷‹ì $e]+#·+&ç.
1. bÕsƒ¡+ #·<äe+&ç. es¡íq‘√ ≈£L&ç ñqï ◊<äT yêø±´\qT >∑T]Ô+#·+&ç. yê{Ï øÏ+<ä ^‘· ^j·T+&ç. #·~$
$ì|æ+#·+&ç.
2. øÏ+<ä dü÷∫+∫q |ü<ë\‘√ yÓTT<ä\j˚T´ ù|sê\T #·~$, dü]b˛j˚T o]¸≈\£ qT dü÷∫+#·+&ç ?
ù|sê o]¸ø£
Ç{°e\H˚ ......
yê|òüTÀsêq~ |ü⁄{Ïº ...
>∑TVü≤\>√&É\≈£î ...
n»+‘ê >∑TVü≤\ ìsêàD+ ...
Çø£ÿ&É n+<ë˝§\T≈£î ...
3. øÏ+~ ù|sê #·~$ |ü{Ïºø£qT |üP]+#·+&ç.
n»+‘ê>∑TVü≤\T yÓTT‘·+Ô 29. yê{Ï˝À 5 uÖ<ä∆ #Ó‘’ ê´˝…‘’ ˚ $T–*q$ uÖ<ä∆ $Vü‰sê\T. yÓTT‘·+Ô 29˝À
eT÷&ç+{Ïì ÁbÕs¡+_Û+∫ |üP]Ô #˚jT· ≈£î+&ÜH˚ Ä|æyX˚ Ês¡T. Ç$ ‘·|Œü $T–*q nìï+{Ï˙ ∫Á‘ê\‘√
ì+|æy˚XÊs¡T. ø±ì áHê&ÉT |ü<äeT÷&ÉT >∑TVü≤\˝À e÷Á‘·y˚T Ä ∫Á‘ê\ •~∏˝≤\T ø±qedüTÔHêïsTT.
#Ó≈£îÿ #Ó<äs¡≈£î+&Ü mH√ï ø=ìï ∫Á‘ê\T $T–*+~ ˇø£≥e, ¬s+&Ée, ‘=$Tà<äe, |ü<äe, |ü<äVü‰s¡e,
|ü~ùV≤&Ée >∑TVü≤\˝ÀH˚. n»+‘ê >∑TVü≤\˝Àì ø=ìï ∫Á‘ê\≈£î qø£fi¯ófl y˚sTT+∫ ôV’≤<äsêu≤<äT
|ü_¢ø˘ >±¬s¶Hé‡˝Àì n»+‘ê ô|$*j·THé˝À uÛÑÁ<ä|ü]#ês¡T.
nC+‘ê>∑TVü≤\T
ÁbÕs¡+_Û+∫ #Ó≈£îÿ#Ó<äs¡ì ∫Á‘ê\Tqï •~∏˝≤edüú˝À |üP]Ô>± ø£qTeTs¡T¬>’q yÓTT‘·+Ô
e<ä*q >∑TVü≤\T >∑TVü≤\T ∫Á‘ê\Tqï >∑TVü≤\T ∫Á‘ê\ >∑TVü≤\T >∑TVü≤\T

www.apteachers.in
n‘·Ô : (>∑T+&Ó\T u≤<äT≈£î+≥÷) nsTTb˛sTT+<ë, njÓ÷´ Hê‘·©¢! zHê ≈£L‘·Tsê! ∫qï‘·q+˝ÀH˚

˙ø° nedüú`
&Üø£sº T¡ : #Ûê.#Ûê! }s¡Tø√+&ç. MT ø£+>±s¡T≈£î ≈£L&Ü ˇø£ Vü≤<äT›+&Ü*. MT n\T¢&ÉT ìπø|å +ü ˝≤
ñHêï&ÉT. Ä|üπswüqT dü¬ø‡dt|òü⁄˝Ÿ. n‘·ìï &çdüºs¡T“ #˚j·Tø£+&ç.
e÷eT : n˝≤π> u≤ã÷! »uÒ“$T≥dü\T?
&Üø£sº T¡ (ô|<ä›|üfiËfl+˝À #·÷|æ+∫) á
|üfiËfl+˝À #·÷&É+&ç! >±¬s\T,
u§ã“≥T¢, y˚s¡TX¯q>∑|ü|ü⁄Œ\T....
Ç$>√ nsTT<äTô|’dü\ HêD≤\T,
|ü~ô|’dü\ HêD≤\÷.
eTs¡~ : &Üø£ºs¡T>±s¡÷ Hê ô|qTï
ˇø£{Ïb˛sTT+~ ñ+<˚yÓ÷
#·÷&É+&ç.
n‘·Ô : &ÉãT“˝…øÿ£ &çeu≤“!
e÷eT : H˚ #Ó|üŒ˝≤,
˙ <ë|ü]ø£+eT+&Ü,
∫\¢s¡&ÉãT“\T rdüT¬ø[fl
yÓT+‘·T\ &Éu≤“˝Àq÷, |ü|ü⁄Œ\
&Éu≤“˝Àq÷
<ë#·T≈£î+{≤e⁄>±,
X¯q>∑|ü|ü⁄Œ‘√bÕ≥T u§ã“≥¢˝À
ø£*dæ ˝À|ü*øÏ yÓfi¯ó¢+{≤sTT.
eTs¡~ : ‹+&çøÏ ≈£L&Ü ˇø£
Vü≤<äT›+&Ü\+&û. @+
Á|ü|ü+#·+sê u≤ã÷... nìï{Ïø°
ˇø£fÒ Vü≤<äT›\T.
‹q&ÜìøÏ Vü≤<äT›\T. qe«&ÜìøÏ Vü≤<äT›\T. Ä\kÕ´ìøÏ Vü≤<äT›\T. ‘=+<äs¡≈£î Vü≤<äT›\T. #ê<äkÕÔìøÏ
Vü≤<äT›\T... n\¢]øÏ Vü≤<äT›\T.. |ædæHê]‘·HêìøÏ Vü≤<äT›\T. Ks¡TÃ≈£î Vü≤<äT›\T... Vü≤<äT›\T...
Vü≤<äT›\T! nìï+{Ïø° ˇø£fÒ Vü≤<äT›\T!
(n+‘ê qe⁄«‘ês¡T)

1. á Hê{Ïø£ kÕsê+XÊìï kı+‘· e÷≥˝À¢ sêj·T+&ç.
2. á Hê{Ïø£˝À MT≈£î q∫Ãq Vü‰dü´ dü+|òüT≥qT sêj·T+&ç.
3. Vü≤<äT›\T Vü≤<äT›\T Hê{Ïø£ <ë«sê s¡#·sTT‘· Ç∫Ãq dü+<˚XÊìï $es¡+>±
#·]Ã+#·+&ç.
*á Hê{Ïø£qT MT bÕsƒ¡XÊ\ø±s¡´Áø£eT+˝À Á|ü<ä]Ù+#·+&ç.
www.apteachers.in
3. øÏ+~ yêø±´\˝Àì |üsê´j·T|ü<ë\qT >∑T]Ô+∫ yê{Ï øÏ+<ä ^‘· ^j·T+&ç.
(n) Vü≤è<äj·÷ìï ø£<ä*+#˚ nqTuÛÑ÷‹ì, Ä m<ä˝Àì uÛ≤yê\qT düT\uÛÑ+>± e]í+#·˝Ò+.
(Ä) yê|òüTÀsêq~ ø=+&É\ #·T≥÷º ‹s¡T>∑T‘·÷ Á|üeVæ≤+∫+~. Ä yêVæ≤ì Á|üeVæ≤+#˚ <äèX¯´+ eTH√Vü≤s¡+.
(Ç) |ü&ÉeT{Ï>±* düqï>± Mdü÷Ô+~. ` |ü•ÃeT~X¯ yÓ’|ü⁄ ˇø£ düT+<äs¡yÓTÆq ‘√≥ ñ+~.
V. düè»Hê‘·àø£‘· `
n»+‘ê ∫Á‘ê\ bÕsƒ¡+˝À n»+‘ê >∑TVü≤\ #·]Á‘·, <ëì $X‚cÕ\÷ #·~yês¡T ø£<ë! n˝≤π> Á|ü‹
Á>±e÷ìø° ˇø£ #·]Á‘· ø±˙, $X‚wü+ ø±˙ ñ+&Ée#·TÃ. MT Á>±e÷ìøÏ >∑\ Á|ü‘˚´ø£‘·qT ˝Ò<ë MT≈£î
<ä>∑Zs¡˝Àì Ç‘·s¡ Á>±e÷\ Á|ü‘˚´ø£‘·qT e]ídü÷Ô sêj·T+&ç. Ä $esê\‘√ ˇø£ ÁuÀ#·sY ‘·j·÷s¡T
#˚jT· +&ç.
(˝Ò<ë)
#·T≥÷º m‘ÓÔÌqø=+&É\T, Ä ø=+&É\qT+&ç »\»˝≤ C≤\Tyêπs »\bÕ‘ê\T, |ü#·Ãì Á|üø£è‹ XÀuÛÑ,
|ü≈£åî\ øÏ\øÏ˝≤sêyê\‘√ Ä Á|ü<˚X¯+ m+‘√ düTeTH√Vü≤s¡+>± ñ+~ ...... Ç˝≤ @<Ó’Hê ˇø£
ÁbÕ+‘êìï e]ídü÷Ô sêj·T+&ç.
VI. Á|üX¯+dü
MTs¡T #·÷dæq ˇø£ <äs¡Ù˙j·T düú˝≤ìï ø=ìj·÷&ÉT‘·÷ ª˙e⁄ ≈£L&Ü ‘·|Œü ø£ #·÷&Ée\dæ+~μ >±
‘Ó\T|ü⁄‘·÷ MT $TÁ‘·T&çøÏ ˝ÒK sêj·T+&ç.
VII. uÛ≤wüqT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø=+<ë+.

1. øÏ+~ yêø±´\qT |ü]o*+∫, e÷s¡TŒ\qT >∑eTì+#·+&ç.
(n) dü+|òTü dü+düÿs¡\Ô T <äTsê#êsê\qT ìs¡÷à*+#ês¡T.
(Ä) dü+|òüTdü+düÿs¡Ô\ #˚‘· <äTsê#êsê\T ìs¡÷à*+#·ã&Ü¶sTT.
ô|’ ¬s+&ÉT yêø±´\ ns¡ú+ ˇø£ÿfÒ. ø±˙ yêø£´ ìsêàD+˝À uÛÒ<ä+ ñ+<äì >∑eTì+#ês¡T ø£<ë!
¬s+&ÉT yêø±´\ eT<Ûä´ uÛÒ<ä+ @$T{Ï ?
1. dü+|òüTdü+düÿs¡Ô\T <äTsê#êsê\qT ìs¡÷à*+#ês¡T. nH˚ á yÓTT<ä{Ï yêø£´+˝À ø£s¡Ô≈£î ÁbÕ<Ûëq´+
ñ+~. n+fÒ ÁøÏj·T ø£s¡ÔqT dü÷∫düTÔ+~. ø£s¡à≈£î ~«rj·÷ $uÛÑøÏÔ Á|ü‘·´j·T+ #˚] ñ+~. Ç˝≤+{Ï
yêø±´ìï ªø£s¡Ô] yêø£´+μ n+{≤s¡T.
Çø£ dü+|òüTdü+düÿs¡Ô\ #˚‘· <äTsê#êsê\T ìs¡÷à*+#·ã&Ü¶sTT. nH˚ ¬s+&Ée yêø£´+˝À
(i) ø£s¡Ô≈£î ‘·èrj·÷ $uÛÑøÏÔ Á|ü‘·´j·T+ ñ+~ (ii) ÁøÏj·T≈£î ªªã&ÉTμμ #˚]+~. (iii) ÁøÏj·T ` ø£s¡à
Á|ü<Ûëq+>± ñ+~. yêø£´+˝À ÁøÏj·T≈£î ªã&ÉTμ #˚], ø£s¡Ô≈£î ‘·èrj·÷ $uÛÑøÏÔ Á|ü‘·´j·T+ #˚πs
yêø±´ìï ªªø£s¡àDÏ yêø£´+μμ n+{≤s¡T.

www.apteachers.in
2. øÏ+~ ø£s]Ô¡ yêø±´\qT ø£sà¡ DÏ yêø±´\T>± sêj·T+&ç.
(n) yê©àøÏ sêe÷j·TD≤ìï s¡∫+#ê&ÉT.
(Ä) Á|ü»\T XÊ+‹ì ø√s¡T‘·THêïs¡T.
3. øÏ+~ ø£sà¡ DÏ yêø±´\qT ø£s]Ô¡ yêø±´\T>± sêj·T+&ç.
(n) ˝…’ÁãØ qT+∫ ‘Ó∫Ãq |ü⁄düÔø£+ Hê#˚‘· #·<äeã&ç+~.
(Ä) Hê#˚ s¡∫+|üã&çq Á>∑+<∏ä+ H˚‘êJ#·]Á‘·.
4. øÏ+~ düe÷dü|<ü ë\≈£î $Á>∑V≤ü yêø±´\T sêdæ düe÷dü+ ù|s¡T ‘Ó\|ü+&ç.
düe÷dü |ü<+ä $Á>∑Vü≤ yêø£´+ düe÷dü+ ù|s¡T
ñ<ë ` q~>∑≥Tº q~ jÓTTø£ÿ >∑≥Tº wüw‘˜” ‘· T· Œs¡Twü
(n) n»+‘êÅd”Ô\T
(Ä) Á|üøè£ ‹kÂ+<äs´¡ +
(Ç) qBÁ|üyêVü≤+
5. øÏ+~ $Á>∑Vü≤yêø±´\≈£î düe÷dü |ü<ë\T sêdæ <ëì ù|s¡TqT ‘Ó\|ü+&ç.
$Á>∑Vü≤ yêø£´+ düe÷dü |ü<+ä düe÷dü+ ù|s¡T
ñ<ë ` (n) >∑TVü≤\ jÓTTø£ÿ >√&É
(Ä) ø=+&É jÓTTø£ÿ eT\T|ü⁄
1. MT õ˝≤¢˝Àì <äs¡Ù˙j·Tdüú˝≤\T, |üsê´≥ø£Á|ü<˚XÊ\ ∫Á‘ê\T ùdø£]+#·+&ç. M{Ï $esê\T sêj·T+&ç.
M≥ìï{Ï‘√ ˇø£ dü+ø£\q+ ‘·j·÷s¡T#˚dæ Á|ü<ä]Ù+#·+&ç.
#·~$+#ê*, sêsTT+#ê*, <√cÕ\T düe]+#ê*.
H˚ì$ #˚j·T>∑\Hê ?
1. nqTuÛÑ÷‘·T\qT, Ä˝À#·q\qT $e]+#·>∑\qT. WqT / ø±<äT
2. ù|sê\≈£î ‘·–q o]¸ø£\T sêj·T>∑\qT. WqT / ø±<äT
3. n»+‘ê >=|üŒ<äHêìï / dü+<ä]Ù+∫q düú\+
>=|üŒ<äHêìï $e]dü÷Ô kı+‘·e÷≥˝À¢ sêj·T>∑\qT. WqT / ø±<äT
4. H˚qT #·÷dæq Á|ü<˚XÊìï >∑T]+∫ e]í+#·>∑\qT.
ÁuÀ#·sY ‘·j·÷s¡T #˚j·T>∑\qT. WqT / ø±<äT

www.apteachers.in
*#·. ‘·q≈£î |òü\+ãT ˝Ò<äì jÓT<ä+ <ä\b˛j·T"&ÉT ø°]Ô" >√s¡T Hê

|òüTq>∑TDXÊ* ˝Àø£Væ≤‘·ø±s¡éTT $TøÏÿ* uÛ≤s¡yÓTÆq y˚T
\qTø=ì |üPqT X‚wüß"&ÉT düVü≤ÁdüeTTK+ãT\ >±* Á>√* ‘ê
qìX¯eTT yÓ÷e"&˚ eTiÏ eTVü‰uÛÑs¡yÓTÆq <Ûä]Á‹ uÛ≤düÿsê! 1
*#·. #·<äTe~ jÓT+‘·>∑*Zq s¡dü»„‘· sTT+#·Tø£ #ê\≈£îqï Hê

#·<Tä e⁄ ìs¡søú¡ +£ ãT >∑TDdü+j·TT‘·T˝…e«s¡T yÓT#·Ã s¬ #·Ã≥+
ã<äqT>∑ eT+∫ ≈£Ls¡ q\bÕø£eTT #˚dæqHÓ’q q+<äT ì+
bı<äyÓ&ÉT qT|ü˝Òø£ s¡T∫ |ü⁄≥º">∑ H˚s¡TÃq≥j·T´ uÛ≤düÿsê! 2
*ñ. uÛÑ÷wü\T >±e⁄ eTs¡TÔ´\≈£î uÛÑ÷]eTj·÷+>∑<ä ‘ês¡Vü‰s¡eTT˝Ÿ

uÛÑ÷wæ‘· πøX¯bÕX¯ eTè<äT|ü⁄wüŒ düT>∑+<Ûä»˝≤_Ûùwø£eTT˝Ÿ
uÛÑ÷wü\T >±e⁄ |üPs¡Twüßì uÛÑ÷wæ‘·T" CÒj·TT" ã$Á‘·yêDÏ, yê
>∑÷“¤wüDy˚T düTuÛÑ÷wüDeTT, uÛÑ÷wüDeTT˝Ÿ q•sTT+#·T qìïj·TTHé. 3
(düTuÛ≤wæ‘· s¡‘êïe[) 3
*#·. eqø£] ∫¬øÿ yÓTÆqdü≈£î, yê#·$øÏ+ C…&çb˛jÓT MTqT, ‘ê

$ìøÏøÏ "õ¬øÿ "õ\« >∑qTy˚<äTs¡T" C…+<ÓqT ˝Òfi¯ófl, ‘ê$H√
eTìøÏ q•+#Ó" <˚{Ï, ‘·s¡e÷ sTTs¡TeT÷{Ïì ¬>\« HÓ’<äTkÕ
<ÛäqeTT\ ˙yÓ >±e"<ä>∑T <ëX¯s¡B∏ ø£s¡TD≤|üjÓ÷ìBÛ ! 4
(<ëX¯s¡~∏X¯‘·ø£+)
www.apteachers.in
bÕÁ‘·\T
|üs¡e÷q+<äj·T´>±s¡T, #Óqï&ÉT, >∑Tqï&ÉT, ‹qï&ÉT, ô|<ä›eTìwæ.
yÓTT<ä{Ï s¡+>∑+
(|üs¡e÷q+<äj·T´>±] ÄÁX¯eT+ : #Ó≥TºøÏ+<ä ‹HÓïMT<ä ≈£Ls¡TÃì |üs¡e÷q+<äj·T´>±s¡T •wüß´\≈£î bÕsƒ¡+
#Ó|ü⁄‘·÷ ñ+{≤s¡T. •wüß´\T øÏ+<ä #ê|üMT<ä uÛÑøÏÔÁX¯<ä∆\T #·÷|ü⁄‘·÷ Äj·Tq≈£î m<äTs¡T>± ≈£Ls¡TÃì ñ+{≤s¡T.)
|üse¡ ÷: #Ó|ü⁄Œ, #Óqï&É÷! #Ó|ü⁄Œ! >∑Ti¿eTT .... #Ó|ü⁄Œ!
#Óqï&ÉT: >∑T\¢eTT ` >∑T\¢eTT.
|üse¡ ÷: >∑T\¢ y˚T$TÁ{≤? >∑Ti¿eTT nqT.
#Óqï&ÉT: >∑T\¢eTT.
|üse¡ ÷: ø±<äTsê, ªiμ, ã+&çsê.
#Óqï&ÉT: ã+&çsê n+&û? n˝≤ #Ó|üŒπs+? eTs¡+&û, n+<äT#˚‘·H˚q+&ç Hêø± e÷≥ sêe≥+ ˝Ò<äT.
|üse¡ ÷: b˝≤ #Ó|üŒeT+{≤e⁄sê?
#Óqï&ÉT: Ç|ü⁄Œ&ÉT #ÓbÕŒs¡T>±<ä+&ç ã+&çsê nì. n<˚ ...
|üse¡ ÷: @eT<˚sê?
#Óqï&ÉT: >∑T\¢+˝À ã+&çsê ñ+<äHêïs¡T>±? >∑T\¢eTT, ã+&ç ≈£L&Ü ˇø£ÿkÕ] Hê≈£î H√≥ |ü≥º≥+ ˝Ò<ä+&ç.
>∑Tqï&ÉT: Wq+&ç >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷! yê&ç H√s¡T u§‹Ô>± ∫qï<ä+&ç. ãfi¯ófl, sêfi¯ófl ndü\T |ü≥ºe⁄... eTs√ e÷≥
#Ó|Œü +&ç.
|üse¡ ÷: yÓTT<ä{À¢H˚ n˝≤ #Ó|üŒeTì @&Ée≈£b˛j·÷eP? düπs >∑Tqï&É÷? qTe⁄« #Ó|ü nX¯«+.
>∑Tqï&ÉT: n+fÒ @$T≥+&û.
|üse¡ ÷: nX¯«+ sê ... nX¯«+ ... n+fÒ >∑TÁs¡eTqï e÷≥.
#Óqï&ÉT: nX¯«+ >∑TÁs¡+ b˝≤ ne⁄‘·T+<ä+&ç? >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷! ... Hê≈£î ‘Ó*j·Tø£ n&ÉT>∑T‘êqTø±˙ ... u§‹Ô>±q÷!
|üse¡ ÷: nX¯«eTT >∑TÁs¡+ ne&É+ ø±<äTsê ... ¬s+&ÉT e÷≥\≈£L ˇø£fÒ ns¡ú+. nX¯«+ nH˚ e÷≥ dü+düÿè‘·eT÷,
>∑TÁs¡eTH˚ e÷≥ ‘ÓqT>∑÷q÷!
>∑Tqï&ÉT: n˝≤>∑+&û! á ¬s+&ÉT e÷≥\÷ e#˚ÃùdÔ ‘Ó\T>∑÷, dü+düÿè‘·eT÷ ¬s+&ÉT uÛ≤wü\÷ e#˚ÃkÕÔj·Tqïe÷≥.
#Óqï&ÉT: nsTT‘˚ >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷! ¬s+&ÉT e÷≥\T ¬s+&ÉT |òüT&çj·T˝À¢ ø£+sƒ¡‘ê|üfÒºdæ e|üŒ#ÓbÕÔeT+&û. n˝≤ #Ó≥Tº
øÏ+<ä ≈£Ls¡TÃì e˝…¢y˚düTø=kÕÔ+.
es¡e÷: düπs bı+&ç. ÁX¯<ä∆>± e˝…¢y˚dæ #Ó|üŒ+&ç. H˚qT á˝À>± |üP» |üP]Ô#˚düTø=ì ekÕÔqT (yÓ&É‘ê&ÉT).

www.apteachers.in
*Ä.yÓ. ø£åeTqT ø£&É"ø£ HÓes¡T >±bÕ&ÉTø=+<äTiÀ

ø£åeTqT ∫s¡eTT yês¡T ø±e >∑\s¡T
ø£<ä\≈£î+&É HÓe]ø£&É ø£åeTj·TT+&ÉTH√
düs«¡ ø±s¡éTT\≈£î ø£eå TT\T yês¡T 5
(düu≤Û s¡+»q X¯‘ø· +£ )
*XÊ. }s¡÷s¡+ »qT˝…\¢ _#·Ã$T&És√, j·TT+&É+ >∑TVü≤\Z\Zy√

Nsê˙ø£eTT M<ÛäT\+ <=s¡ø£<√ o‘êeTè‘· dü«#·Ã¤ yê'
|üPs¡+ uÒs¡T\ u≤s¡<√ ‘·|üdüT\+ ÁuÀe+>∑ ˙y√|üy√
#˚s¡+uÀe⁄<äT πs\ sêE\ »qT˝Ÿ lø±fi¯Vü≤d”ÔX¯«sê ! 6
(lø±fi¯V≤ü d”XÔ «¯ s¡ X¯‘ø· +£ )
d”. <äTwüßº dü÷s¡T´ì <Ódü <äTyÓTà‹Ô #·*¢q"

<äqô|’HÓ |ü&ÉT">±ø£ <ëìπø$T
ø=+&É‘√" <ä>∑s¡T &Ûûø=ì jÓT+‘· ‘ê"øÏq"
<ä\ Áeø£ÿ\>∑T">±ø£ <ëì πø$T
$T&É‘·\T ∫#·TÃô|’ e&ç HÓ+‘·jÓT>∑dæq"
<ëyÓT bı¬øÿ&ÉT" >±ø£ <ëìπø$T
e\" ã&É¶ MT HÓ+‘· e&ç <ë"ø£ u§s¡*q
<äqT"E≥Tº ø=qT">±ø£ <ëì πø$T
‘˚.^. jÓT~] dü‘·Ô«+ãT ‘·q dü‘·Ô«yÓTiT">∑˝Òø£
b˛s¡Tyê"&Ó+<äTq $y˚ø£ãT~∆ j·T+Á&ÉT
ø£*‘· \ø°åàX¯, düs¡«»>∑ìïy˚X¯
$eT\ s¡$ø√{Ïdü+ø±X¯ y˚+ø£fÒX¯ ! 7
(y˚+ø£fXÒ ¯ X¯‘ø· +£ )
Ä.yÓ. #·<Tä e⁄ Js¡yí TÓ qÆ kÕ«+‘·+ãT |ü+&ÉTqT
‹+&ç Js¡íyÓTÆq ì+&ÉT ã\eTT
#ÓiT|ü⁄ >∑÷s¡TÃ ¬s+&ÉT Js¡íeTT˝Ÿ>±≈£îqï
$X¯«Væ≤‘·#·]Á‘· $qs¡ $TÁ‘· 8
($TÁ‘· kÕVü≤Ádæ)
www.apteachers.in
#ÓHêï |ü<ä...... eTq >∑Ts¡Te⁄>±]øÏ Bìï ` @~ á >∑TXÊ«ìï` e|üŒ C…ù|ŒùdÔ bÕsƒ¡+ e|üŒ#Ó|æŒq+<äT≈£î
eTq*ï m+‘√ yÓT#·TÃ≈£î+{≤Ásê |ü<ä.....|ü<ä.....
#Óqï&ÉT: |ü<ä, |ü<äsê u≤ã÷` Hê≈£î Äq+<ä+ Ä>∑≥+ ˝Ò<äT. n+‘ê ñøÏÿ] _øÏÿ] nsTTb˛‘·÷+~. ns¡T>√
>∑Ts¡Te⁄>±s¡T!
Ç<äs› T¡ : >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷ ! >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷! e#˚Ãdæ+<ä+&ç, Ç<ä›]ø° ø£+sƒ¡‘ê e#˚Ãdæ+~, >∑TX¯«eT÷......
|üse¡ ÷: @$T e#˚Ãdæ+~sê?
Ç<äs› ÷¡ : >∑TX¯«eT+&ç! >∑TX¯«+
|üse¡ ÷: >∑TX¯«y˚T$T{Ïsê? >∑TX¯«+ sêe&Éy˚T$T≥Ásê? >∑TX¯«eT÷
#Óqï&ÉT: >∑TX¯«y˚Tq+&ç >∑TX¯«+..... >∑TX¯«+
|üse¡ ÷: Ç<Óø£ÿ&=∫Ã+~sê ? m|ü&É÷ $q˝Ò<ä÷......!
#Óqï&ÉT: n˝≤ n&É>∑+&ç #ÓãT‘êqT >∑Ts¡Te⁄>±s¡T? Hê≈£î >∑T\¢+ #ÓbÕŒsê! n+<äT˝À Hê≈£î ã+&çsê sê˝Ò<äT>±.
>∑Tqï&ÉT : Hê≈£î nX¯«eTT #ÓbÕŒsê? n~ Hê≈£î e#˚Ãdæ+<ë?.......
#Óqï&ÉT : yê&çøÏ y=∫ÃqB, Hê≈£î sêìB ¬s+{Ï˙ ø£*|æ, Ç<ä›]ø° y=#˚Ã≥Tº #˚ùdXÊ+, >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷! ø£*dæø£≥Tº>±
ñ+&Ü\ì ¬s+&É÷ ø£*ù|XÊ+. n|ü&ÉT >∑TX¯«eTT nsTT+<ä+&û. z e÷≥˝À >∑TX¯«+ nsTT }s¡T≈£î+~
>∑Ts¡Te⁄>±s¡÷!
>∑Tqï&ÉT: ¬s+&ÉT uÛ≤wü\÷ ø£*ù|dæ H˚πsÃdüT≈£î+≥THêï+ >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷!
|üse¡ ÷: @&ç∫qfÒº ñ+~ MT H˚s¡TÃø√e&É+, MTs¡÷qT....!•e •e •e •e •yê!
#Óqï&ÉT : >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷ n<˚$T≥+&û! >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷! n˝≤ nH˚XÊπs$T≥+&û! >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷! ‘·|üŒsTT‘˚ MTs¡T
eTeTà*ï ø£å$T+#ê*! >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷! ø£å$T+#˚ôdj·÷´*!
|üse¡ ÷: •e •yê ! @+ ø£å$T+#·eT+{≤Ásê ? MT ‘Ó*$ n+‘ê $wü$T+∫b˛‘·÷ ñ+fÒq÷.....!
Ç<äs› ÷¡ : $wü$T+#·&Ée÷? n+fÒ ! $wüy˚T .... nj·Tú≤uÀjYT...... $wüy˚THê+&û?
|üse¡ ÷: MT yÓTTVü≤+.... #Ó|æŒq ˇø£ e÷f…ÆHê H√≥ |ü≥ºì X¯ó+sƒ¡\T .....m˝≤ #·#˚Ã~sê MT‘√{Ï!
Ç<äs› ÷¡ : #·∫Ãb˛e<äT,› >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷! MTs¡T #·∫Ãb˛‘˚ y˚TeTT ã‹øÏ ñ+&˚≥+‘· ‘Ó*‘·≈î£ ÿeyêfi¯fle÷ >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷!
(ã‹eT˝≤&ÉT‘·÷) >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷ ! H√s¡T ‹]π> Ç+ø√ e÷≥ #Ó|æŒ |ü⁄D´+ ø£≥Tºø√+&ç!
>∑Tqï&ÉT: >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷ ! ø£å$T+∫ Ç+ø√ e÷≥ #Ó|üŒ+&ç!
|üse¡ ÷: düπs #ÓãT‘êqT @&Ée+&ç. ‘·Ts¡>∑eTT.
#Óqï&ÉT: y˚T+ ‹s¡>∑eT+&û!
>∑Tqï&ÉT: mø£ÿ&Ü ‹s¡>∑eTT >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷! Çø£ÿ&É ñ+&˚ e˝…¢y˚kÕÔ+. #Ó|üŒ+&Éj·÷´.
|üse¡ ÷: ‹s¡>∑&É+ ø±<äTsê.......‘·Ts¡>∑eTT nq+&ç, >∑TÁs¡+ sêø£b˛‘˚.

www.apteachers.in
#Óqï&ÉT: >∑TÁs¡+ sêø£b˛‘˚ ‹s¡>∑&ÉyÓT˝≤ ‹s¡T>∑T‘êeTT >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷?
>∑Tqï&ÉT: n~ >±<äTsê! >∑TÁs¡+ e∫ÃHê ‹s¡>∑eTì #Ó|üŒsê. ‹s¡>∑eT+&Éj·÷´. >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷ >∑TÁs¡+ e∫ÃHê
‹s¡>∑+. #·∫ÃHê ‹s¡>∑+. MTs¡T #·∫Ãb˛sTTq+‘· ˇfÒº! ‹s¡>∑+ ‹s¡>∑+!
|üse¡ ÷: Vü≤Ø Vü≤Ø! H˚qT #êeq÷ e<ä÷›, MTs¡T ‹s¡>∑q÷ e<äT› b˛+&ç, ne‘·\≈£î b˛+&ç!
#Óqï&ÉT: n~ >±<ä+&û............
|üse¡ ÷: ø±ø£b˛‘˚, @$TÁ{≤ ˙ yÓTTVü≤+ ! •e •e ...... MT≈£î >∑TÁs¡eT÷ sê<äT, nX¯«eT÷ sê<äT, ‘·Ts¡>∑eT÷
sê<äT. •e •e ` MTπø sêì~ Hêπø+ #˚dæ ô|&É‘ês¡Tsê! >∑TÁs¡+ e÷≥ H˚]Œ‘˚, >∑TÁsêìï dü+bÕ~+#·T≈£î
e∫Ã, <ëìMT<ä qqTï ≈£Ls√Ãu…{Ïº, ø±oøÏ rdüT≈£î yÓ&É‘ês¡qT≈£îHêïHê! •e •e •e yê&˚&çsê
eT÷&√yê&ÉT.....? ‹qï&É÷?
‹qï&ÉT: >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷! >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷! e#˚ÃXÊq+&û .....|üfÒºXÊq+&ç. |üfºÒdæ, e#˚ÃXÊq+&û >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷.....!
(e>∑s¡TÃø=+≥÷, Ä|ük˛bÕ\T |ü&É‘ê&ÉT)
|üse¡ ÷: @+ |üfXºÒ Êe⁄sê? n+‘· Äj·÷düyTÓ +<äT≈£îsê? ≈£Ls√Ãsê.......Äj·÷dü+ rs¡TÃø√sê, eTT+<äT dæ$Ô T‘·|&ü sÉ ê,
n|ü&ÉT #Ó|ü!
‹qï&ÉT: |üfÒºXÊq+&û......>∑TÁs¡+, >∑TÁs¡+ >∑T&É÷¶ ≈£L&Ü |üfÒºXÊq+&û.
|üse¡ ÷: >∑TÁs¡e÷? >∑TÁs¡+>∑T&Ü¶? @+ |üfÒºXÊe⁄sê?
‹qï&ÉT: ¬s+&É÷ |üfÒºXÊq+&ç, ¬s+&É+&û, ¬s+&É÷ |üfÒºXÊq+&ç, >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷!
|üse¡ ÷: @$TÁ{≤ ? dæÔ$T‘·|ü&ç #Ó|üŒsê.... @+ |üfÒºXÊeP? mø£ÿ&É |üfÒºXÊeP?
(‹qï&ÉT Äj·÷dü|ü&ÉT‘·÷ #ÓãT‘·÷ ñ+fÒ #Óqï&ÉT yê&çøÏ $düqø£Ás¡\‘√ $düTs¡T‘·÷ ‘êqT ≈£L&Ü
Äj·÷dü|ü&ÉT‘·÷ ñ+{≤&ÉT)
‹qï&ÉT: #ÓbÕÔq+&ç. MT≈£î >∑TÁs¡eTT mø±ÿ\H˚ ø√]ø£ ñqï<äì ‘Ó\TdüTø=qï≥Te+{Ïyê&ÉHÓ’ n<ë›ìì mø£ÿ&É ñHêï
n+>∑, e+>∑, ø£[+>∑, ø±oàs¡, H˚bÕfi¯, |òüT÷s¡®s¡ .... #Û·|üŒqï <˚XÊ\˝À mø£ÿ&É ñHêï |ü≥Tºø=ì e∫Ã,
MT bÕ<ë\ø£&É ñ+#ê\ì ãj·T\T<˚sêq+&ç ....ø±ì n<äèwüºeXÊ‘·÷Ô <ä>∑sZ ¡˝ÀH˚ n~ <=]øÏ+<ä+&ç.
|üse¡ ÷: n˝≤>∑Á{≤, ‹qï&É÷! mø£ÿ&É <=]øÏ+~sê? Hê Hêj·Tq! Hê Hêj·Tq! #Ó|ü #Ó|ü ......
‹qï&ÉT: eTq eTsƒêìøÏ |ü~ ø√düT˝À¢ z #Ós¡Te⁄ >∑≥Tºq ¬s+&ÉT Ä&É>∑TÁsê\T y˚TdüTÔHêïj·T+&ç. ã˝Ò>± ñ+<äì
nqTø=ì Ä >∑TÁsê\ ÄkÕ$Tì n&ç>±q+&ç ª>∑T&ÉT¢ neTTà‘êyê?μ nì n‘·&ÉT Hêπødæ nfÒº ô|’øÏ øÏ+~øÏ
#·÷dæ neTTà‘êqHêï&É+&ç. nsTT‘˚, ªm+‘· yÓ\?μ #Ó|Œü eTHêïq+&ç. |ü~ es¡V‰ü *∫Ã |ü≥Tº≈î£ yÓfifl¯ eTHêï&É+&ç.
Ä|üfi¯+>± |üs¡T¬>‘·TÔø=+≥÷ e#˚ÃXÊq+&ç. |ü~ es¡Vü‰ *#˚Ãj·T+&ç >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷... |ü≥Tºø=#˚ÃkÕÔqT
>∑Ts¡Te⁄>±s¡÷ ! >∑TÁs¡+>∑T&ÉT¶ |ü≥Tºø=#˚ÃkÕÔq+&ç.
|üse¡ ÷: Ä" Ä" m+‘· |üì #˚düTø=#êÃe⁄sê Hêj·THê......•wüß´&É+fÒ qTy˚«sê!
‹qï&ÉT: ∫‘·ÔeT+&ç >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷!...... MT Äos¡«#·q |òü*‘·eT+&ç >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷.
www.apteachers.in
|üse¡ ÷: e‘ê‡! Ä Á>∑T&ÉT¢ ÁX‚wü˜yÓTÆqy˚Hê.....? Á|üX¯düÔyÓTÆqy˚Hê!
‹qï&ÉT: njÓ÷´ >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷! s¬ +&É÷q+&ç! s¬ +&É÷ s¬ +&˚q+&û! |ü~es¡V‰ü *#˚Ãj·T+&ç.....|ü≥Tºø=#˚ÃkÕÔ! |üsT¡ >¬ ‘·T≈Ô î£ ì
yÓ[fl, |ü≥Tºø=ì |üs¡T¬>‘·TÔø=ì e#˚ÃkÕÔ.
|üse¡ ÷: WqTsê`WqT`n~ neX¯´+ Ä#·s¡D°j·Ty˚T ø±ì, ø±düÔ Ä˝À#·˙j·T+ ≈£L&ÜqT ` (Äø±X¯+ yÓ’|ü⁄ #·÷dü÷Ô
Ä˝À∫kÕÔ&TÉ )
#Óqï&ÉT: Ä˝À∫+#·ø+£ &ç >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷!.... Ç#˚Ãj·T+&ç |ü≥Tºø=kÕÔ+ .....Ä˝À#·q nqedüse¡ T+&û! Ç˝≤>∑ Ä˝À∫dü÷Ô
≈£Ls¡TÃ+fÒ neø±X¯+ C≤]b˛‘·T+<ä+&û.....
>∑Tqï&ÉT: e÷≈£î >∑TÁs¡eTT nH˚e÷≥ sêø£b˛sTTHê MT≈£î >∑TÁs¡yÓTÆHê edüTÔ+~.... eTeTà*ï |ü+|æ+#·+&ç.....
yÓ÷düTø=#˚ÃkÕÔ+ Ä˝À∫+#·ø£+&ç. Ä˝À∫dü÷Ô ≈£Ls¡TÃ+fÒ, Ä\dü´+ nsTTb˛‘·T+~.
#Óqï&ÉT: ªÄ\dü´+ neTè‘·+ $wü+μ nHêïs¡T>± MTs¡T. >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷! C≤„|üø£+ #˚düTø√+&ç.
|üse¡ ÷: nsTT‘˚, ‘·*∫q|ü&˚Hê ‘ê‘· ô|[fl?
‹qï&ÉT: ‘ê‘· ô|fi≤fl+&ç? >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷ ! ã˝Ò! ã˝Ò.....! >∑TÁsêìï rdüTø=#˚ÃùdÔ <ëìMT<ä møÏÿ düyê] #˚dü÷Ô
n+<äs¡eT÷ ‘ê‘· ô|[fløÏ ‘·s¡* yÓfi§fl#·TÃ ø£<ä+&û!
#Óqï&ÉT: WHÍqT ......#·˝Ÿ #·˝Ÿ #·˝Ÿ #·˝Ÿ ......(n+≥÷ n+<äs¡÷ >∑TÁs¡+ møÏÿq≥T¢ ‹s¡T>∑T‘ês¡T)
>∑Tqï&ÉT: >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷!.....Ä˝À∫+#·ø£+&ç........
|üse¡ ÷: Ä˝À∫+#·≈£î+&Ü m˝≤>∑Tsê? >∑TÁs¡+>∑T&ÉT¶ >±ì, >∑TÁs¡+ ø±<äT>±!
#Óqï&ÉT: nsTT‘˚ H˚eT+&ç >∑TÁs¡+ >±ø£, >∑TÁs¡+>∑T&ÉT¶ ø±e≥+ eT+∫<ä+&û!
|üse¡ ÷: <ëìï bı<ä>∑e<ä÷› ? mes¡T bı<äT>∑T‘ês¡T?
#Óqï&ÉT: y˚TeT+‘ê ˝ÒeT÷ >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷! n+‘· #˚‘·>±ìyêfi¯fle÷ >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷?
>∑Tqï&ÉT: bı<ä>∑u…≥º&Éy˚T >±<äT, m<ä>∑ u…&É‘ê+ ≈£L&Üq÷......
‹qï&ÉT: Ç+<äT˝À Ç+ø=ø£ <Ûäs¡àdü÷ø£åà+ ≈£L&Ü ñ+~. >∑eTì+#·+&ç >∑s¡Te⁄>±s¡÷! >∑T&ÉT¶ <ä>∑Z]ï+N bı~–
m~–q >∑Ti¿+ eTq+ #Ó|æŒqe÷≥ $+≥T+~. n<˚ m~–q >∑TÁs¡+ nsTT‘˚ eTq e÷≥ $q<äT. m–]
‘·qTï‘·T+~. n~ #ê˝≤ Á|üe÷<äø£s¡+ ø£qTø£ |ü~ es¡Vü‰\T Ç#˚Ãj·T´+&Éj·÷´ yÓ÷düTø=#˚ÃkÕÔ+....
>∑Ts¡Te⁄>±s¡÷......
|üse¡ ÷: düπs! Ç+‘·>± düs¡<ë |ü&ÉT‘·THêïs¡T ø£qTø£ Ä >∑T&ÉT¶ |ü≥Tº≈£îs¡+&ç. neTà>±] q&ç– kıeTTà |ü≥Tº¬øfi¯fl+&ç.
C≤Á>∑‘·Ô>± yÓ[fls¡+&ç. >∑T&ÉT¢ yÓTTj·T´ ˝Òø£b˛‘˚, MTs¡T eTT>∑TZs¡÷ e+‘·T ˝ÒdüT≈£îì uÛÑTC≤\T e÷s¡TÃø√+&ç.
#Ó≥¢+{≤ >∑T≥¢+{≤ C≤Á>∑‘·Ô>± yÓ[fls¡+&ç.
n+<äs÷¡ : yÓ[fl ekÕÔ+ >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷, qeTkÕÿs¡+.!
|üse¡ ÷: X¯óuÛÑ+. πøåeT+>± yÓ[fl ˝≤uÛÑ+>± ‹]–s¡+&ç.

www.apteachers.in
¬s+&Ée s¡+>∑+
(bı˝≤\ eT<Ûä´ >∑≥Tº<ë]. ˇø£ ã÷&ç<ä >∑TeTà&çø±j·TqT >∑T&É¶˝À eT÷≥ø£{Ïº, <ëìï ˇø£ ø£Ás¡≈£î
y˚˝≤&Éø£{Ïº Ç<ä›s¡T •wüß´\T ‘·eT uÛÑTC≤\MT<ä Ä ø£Ás¡qT ô|≥Tºø=ì yÓ÷düTø=dü÷Ô ñ+{≤s¡T. eT÷&√
•wüß´&ÉT VüQcÕ]dü÷Ô ñ+{≤&ÉT.)
n+<äsT¡ : z+ z+ z+ z+.
#Óqï&ÉT: ˇπsjYT >∑Tqï&É÷ ! uÛÑT»+ e÷s¡TÃø√sê.
>∑Tqï&ÉT: #Û˚dt! uÛÑT»eT+‘ê ‘Ó\¢>± ã÷&ç<äsTT´+~. Ç+<ëø± uÛÑT»+MT<ä yÓ÷düTø=ùdÔq÷......
‹qï&ÉT: >∑T&Ü¶? eTs√{≤? nsTT‘˚ nsTT+~., C≤Á>∑‘·Ô>± yÓ÷düT≈£îsêsê! eTq eTsƒ¡+ <ä>∑Zs¡≈£î e#˚ÃdüTÔHêï+!
>∑Tqï&ÉT: ø£Ás¡≈£î ø£{Ïº yÓ÷düTø=düTÔHêï+ ø£qTø£ ø=+‘· düT\Te⁄ nsTT+~.
‹qï&ÉT: WqT. á ø=+&É <ë{≤eT+fÒ eTq ÄÁX¯eT+ n\¢+‘· <ä÷s¡+˝À ø£q|ü&ÉT‘·÷ ñ+≥T+~. ÄÁX¯eT+
ãj·T≥ >∑Ts¡Te⁄>±s¡T qT+#·Tì eTqø√dü+ m<äTs¡T #·÷dü÷Ô ñ+{≤s¡T.
#Óqï&ÉT: ˇπsjYT ! #Ó≥Tºø=eTà\T sê, e+– q&Éesê! ˝Òø£b˛‘˚ ø=eTà\T sêdüTø=ì >∑T&ÉT¢ ^‘·>± |ü&çb˛‘·T+~.
>∑Tqï&ÉT: Ä, ø=eTà øÏ+~øÏ e#˚ÃXÊø£ #ÓãT‘êπs+ sê (<Ûä«ì) nπs nqT≈£îqï+‘· |ü˙ nsTT+~. ø£Ás¡ C≤]b˛sTT
>∑T&ÉT¶ øÏ+<ä |ü&çb˛sTT+~s√jYT!
‹qï&ÉT: njÓ÷´, >∑T&ÉT¶ |ü–*b˛sTT+~s√jYT!
#Óqï&ÉT: b˛‘˚ b˛sTT+~>±ì` ˇπsjYT |æ\¢ }&ç|ü&ç+~s√jYT. ã˝Ò, ã˝Ò.........
(eT÷≥ øÏ+<ä|ü&ç ø±j·T |ü>∑T\T‘·T+~. n<˚ düeTj·T+˝À Ä bı<ä\#ê≥T qT+&ç ˇø£ ‘Ó\¢{Ï ≈£î+<˚\T
u…<äTs¡T‘·÷ bÕ]b˛‘·T+~.)
>∑Tqï&ÉT: Ä &=+ø£˝ÀøÏ |æ\¢ bÕ]b˛sTT+~s√jYT.
‹qï&ÉT: n¬s¬s! m˝≤>∑? >∑T&É÷¶ b˛sTT, |æ˝≤¢ b˛sTT......
#Óqï&ÉT: yÓ<äT≈£î<ë+ |ü<ä+&ç. n~>√ n~ bÕ]b˛‘√+~.
>∑Tqï&ÉT: nπs! ‘Ó\¢>± u§<äT›>± #Óe⁄\÷ nB.......e÷ ã˝Ò>± ñ+~. n¬sπs.....e÷ n+<äyÓTÆq >∑TÁs¡+ >∑T&ÉT¶
|æ\¢sê! ÇfÒº C≤]b˛sTT+~sê! #·÷dü÷Ô ≈£L&Ü <ëìï |ü≥Tºø√˝Òø£b˛j·÷y˚T$T{Ï? #ÓHêï?
#Óqï&ÉT: @+ #Ó|üŒeT+{≤e⁄sê? #˚‘·T˝À¢ <=]øÏ y˚fi¯fleT<Ûä´qT+&ç C≤]b˛sTT+~sê, nj·T´jÓ÷´ (@&ÉTkÕÔ&ÉT)
‹qï&ÉT: @&ÉTe≈£îsê #ÓHêï! qTe⁄« @&çùdÔ >∑Tqï&ÉT ≈£L&Ü @&ÉTkÕÔ&TÉ sê.........n|ü&ÉT Hê≈£î ≈£L&Ü @&ÉTbı#˚ÃdüT+Ô ~sê!
>∑Tqï&ÉT: @&ÉT|ü⁄ edüTqÔ ï|ü⁄&ÉT, @&Ée e<ä+› fÒ, m˝≤ @&Ée&É+sê? ˇπsjYT`@&ÉTdü÷Ô ≈£Ls√Ã&É+ ø±<äTsê`@&ÉTdü÷HÔ ˚
>∑TÁs¡+ >∑T&ÉT¶ |æ\¢ø√dü+ yÓ<äT≈£î<ë+, |ü<ä+&çsê! á ‘·T|üŒ\÷ –|üŒ\÷, eTTfi¯Sfl ^düT≈£îb˛sTTHê
düπs`yÓ<äT≈£î<ë+ |ü<ä+&çsê!
#Óqï&ÉT: n˝≤π> |ü<ä+&çsê! @&ÉTdü÷ÔH˚ yÓ<äT≈£î<ë+ @+#˚kÕÔ+? |ü<ä+&ç!
>∑Tqï&ÉT: >∑TÁs¡+>∑T&É÷¶ ˝Òø£, >∑TÁs¡+>∑T&ÉT¶|æ˝≤¢ ˝Òø£ >∑Ts¡Te⁄>±] yÓTTVü≤+ m˝≤ #·÷kÕÔeTTsê?
‹qï&ÉT: >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷! >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷! m+‘· |üì »]–b˛sTT+<ä+&û? (@&ÉTkÕÔ&ÉT)
#Óqï&ÉT: (@&ÉTdü÷Ô) @&Ée≈£îsê! yÓ<äø£sê!

www.apteachers.in
>∑Tqï&ÉT: |ü<äsê, qTe⁄« Ä |üø£ÿ≈£î |üs¡T¬>‘·TÔ, H˚ ˙|üø£ÿ≈£î |üs¡T¬>&É‘êqT. bı˝≤\˙ï yÓ‹πø<ë›+.
($#ês¡+>± eTT>∑TZs¡÷ nø£ÿ&É+‘ê yÓ<äT≈£î‘·÷, eT÷&ÉT yÓ’|ü⁄\≈£L yÓ&É‘ês¡T.)
eT÷&Ée s¡+>∑+
(ÄÁX¯eT+˝À |üse¡ ÷q+<äjT· ´>±s¡T •wüß´\ø√dü+ m<äTs¡T #·÷dü÷Ô ñ+{≤s¡T. n+‘·˝À •wüß´\T eTT>∑TsZ ÷¡
e∫Ã Äj·Tq bÕ<ë\ MT<ä |ü&É‘ês¡T.)
#Óqï&ÉT: MT bÕ<ë\≈£î <ä+&Ü\T >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷!
>∑Tqï&ÉT: kÕcÕº+>∑ <ä+&É Á|üD≤e÷\T >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷.
‹qï&ÉT: nH˚ø£ø√{Ï <ä+&Ü\T >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷!
|üse¡ ÷: njÓ÷´! njÓ÷´! n<˚$T≥Ásê`#ÓHêï, >∑THêï, ‹Hêï ˝Òe+&çsê` ˝Ò∫ ì\ã&É+&çsê` @+#˚XÊs¡T?
#Óqï&ÉT: #êe˝Òø£ ã‹øÏ e#êÃ+ >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷!
>∑Tqï&ÉT: ã‘·ø£˝Òø£ #·∫Ã e#êÃ+ >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷!
‹qï&ÉT: #êeP ø±ø£ ã‘·T≈£L ø±ø£, Çø£ÿ&É≈£î e∫Ã|ü&Ü¶+ >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷!
|üse¡ ÷: @$TÁ{≤ `@+ »]–+~? ˇ+{Ïì+&Ü á s¡≈£îÿ ˝Ò$T{Ï? á s¡ø±Ô ˝Ò$T{Ï?
#Óqï&ÉT: >∑TÁs¡+>∑T&ÉT¶|æ\¢ø√dü+ |üs¡T¬>‹Ô bÕ≥T|ü&Ü¶+ >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷!
>∑Tqï&ÉT: #Ó≥¢+{≤ >∑T≥¢+{≤ |üs¡T>∑T˝…‹Ô |ü&ç, <=]¢ Ç˝≤ nsTTb˛j·÷eTT` >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷!
‹qï&ÉT: |ü~ ÄeT&É\÷ bÕ≥T|ü&Ü¶+ >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷!
|üse¡ ÷: Ç+‘·ø° Ä >∑Ti¿+>∑T&ÉT¶|æ\¢ @<äÁsê!
‹qï&ÉT: n~ bÕ]b˛sTT+~ >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷! <=s¡ø£˝Ò<ä+&û.
#Óqï&ÉT: >∑T&ÉT¶ |ü–* |æ\¢ >∑+‘˚dæ bÕ]b˛sTT+<ä+&ç.
>∑Tqï&ÉT: e÷ ø£fi¯fl eTT+<˚ ‘·TÁs¡TeT+<ä+&ç.
|üse¡ ÷: b˛˙ Ä |ü–*q eTTø£ÿ˝ÒeÁsê?
#Óqï&ÉT: Ç$>√ >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷! eTTø£ÿ\˙ï @s¡Tø=#êÃeT+&û`` ø=+#Ó+ ≈£L&Ü e~˝…j·T´≈£î+&Ü!
|üse¡ ÷: Ä"......Ç<˚$T≥Ásê Ç<˚$T >∑Ti¿+ >∑T&É¶Ásê! •e •yê. Ç$ ã÷&ç<ä>∑TeTà&çø±j·T eTTø£ÿ\Tsê``
nj·T´jÓ÷´ ˇø£{Ï #Ó|æŒ, eTs=ø£{Ï #·÷|æ, Ç+ø=ø£{Ï |ü≥Tºø=#êÃπseTÁsê!
(‹HÓïMT<ä ≈£L\ã&É‘ê&ÉT)
#Óqï&ÉT: ã÷&ç<ä >∑TeTà&çø±j·÷+&ç? n+fÒ?
>∑Tqï&ÉT: >∑TeTà&çø±j·T ø±ì~ ã÷&ç<ä >∑TeTà&çø±j·T ø±uÀ\Tsê....
‹qï&ÉT: ã÷&ç<ä |üPdüTø=qï >∑TeTà&çø±j·TqT ã÷&ç<ä >∑TeTà&çø±j·T n+{≤s¡T ø±uÀ\Tsê!
|üse¡ ÷: MT yÓTTVü≤+ ` X¯ó+sƒ¡˝≤¢sê! •e •e ` >∑TÁs¡eT÷ ˝Ò<äT, >∑TÁs¡+>∑T&É÷¶ ˝Ò<äT` |ü~ es¡Vü‰\T
>∑+>∑bÕ\T#˚XÊs¡T ø£<äÁsê.
ô|<äe› Tìwæ: nj·÷´ >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷! qeTkÕÿsê\+&ç!
|üse¡ ÷: mes¡T u≤ã÷ ! e÷ •wüß´&˚Hê @$T{Ï?
www.apteachers.in
ô|<äe› Tìwæ: MT •wüß´DÏï ø±ø£b˛sTTHê n˝≤+{Ïyê&çH˚q+&ç! nsTT‘˚ MT •wüß´\˝≤+{ÏyêDÏí e÷Á‘·+ ø±<ä+&ç.
MTs¡T »>∑<äTZs¡Te⁄\T. n+<äT#˚‘· n+<ä]ø° MTs¡T >∑Ts¡Te⁄˝Ò, n+<äs¡÷ MT •wüß´˝Ò.....
|üse¡ ÷: <ëì πø+ u≤ã÷! n<ä+‘ê MT n_Ûe÷q+ ! sê, Ç˝≤ sê ≈£Ls√Ã! n<˚$T{Ï? @<√ |ü≥Tºø=#êÃe⁄?
ô|<äe› Tìwæ: Ç<˚q+&ç`>∑TÁs¡+>∑T&ÉT|¶ \æ `¢ ``
•wüß´\T: nπs, nπs, Wq+&ç >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷`n<˚ n<˚! >∑TÁs¡+>∑T&ÉT¶ |ü–*, |æ\¢ bÕ]b˛sTT+~.
|üse¡ ÷: n~ bÕ]b˛sTT+~: MT eT‹ C≤]b˛sTT+~`` yÓÁ] #·e≥˝≤¢sê! n~ >∑TÁs¡+|æ\¢ ø±<äT, ≈£î+<˚\T|æ\.¢
ô|<ä›eTìwæ : ∫‘·Ô+ ` MT¬s’Hê ‘Ó\TdüTø=Hêïs¡T. Bì ø√düy˚T MT •wüß´\T yÓ‹øÏ yÓ‹øÏ Ç˝≤ nsTTb˛j·÷s¡T.
|üse¡ ÷: H˚qT e÷Á‘·+ yêfi¯fl˝≤ nsTTb˛≈£î+&Ü ñHêïHê? yêfi¯fl‘√ bÕ≥T H˚qTq÷ï eT‹˝Òìyê&çHÓ’ b˛j·÷qT.
ô|<äe› Tìwæ: >∑TÁs¡+|æ\¢qT ô|&ÉT‘·T+~. >∑T&ÉT¶ ô|≥º<äT>±``
|üse¡ ÷: n<˚, yêfi¯fl‘√bÕ≥T Hê≈£î ≈£L&Ü eT‹b˛sTT+<äì n+≥THêïqT>±!
ô|<äe› Tìwæ: n+‘· e÷≥ nqø£+&ç. MTs¡T ô|<ä›\T! yêfi¯fl‘√bÕ≥T @<√ bıs¡bÕ≥T |ü&ç ñ+{≤s¡T. n+‘˚! Ç$>√
MT |ü~ es¡Vü‰\÷q÷!
|üse¡ ÷: Ç<˚$T{Ï. MTπs Mfi¯fl≈£î ny˚Tàsê?
ô|<ä›eTìwæ : WqT `` e÷ bı\+˝À ã÷&ç<ä >∑TeTà&ç ø±j·T\qT #·÷dæ, >∑TÁs¡+>∑T&ÉT¶ neTTà‘êyê? nì n&ç>±s¡T.
Mfi‚flyÓ÷ ∫Á‘·yÓTÆqyêfi¯fl˝≤ ñHêïs¡ì Mfi¯fl≈£î n$Tà, Mfi¯fl‘√ bÕ≥T yÓqø±\ ãj·T\T<˚sêqT, $∫Á‘·+
#·÷<ë›eTì! Çø£ÿ&É $TeTTà\qT #·÷dæ, Ç˝≤ e#êÃqT, MT‘√ #ÓãT<ëeTì!
|üse¡ ÷: eT+∫yê&Ée⁄ Hêj·THê! e÷ø£+<ä]ø° ‘Ó*$ #ÓbÕŒe⁄!
ô|<äe› Tìwæ: ‘Ó*$ e÷≥ m˝≤ ñHêï `` MT •wüß´\T düèwæº+∫q ªª>∑TX¯«+μμ e÷Á‘·+ ø£\ø±\eT÷
ñ+≥T+~`` MTs¡T, MT •wüß´\T `` ∫s¡ø±\eTT e]∆\T¢‘ês¡T ‘ÓqT>∑TC≤‹ C≤q|ü<ä #·]Á‘·˝À `
ôd\e⁄ !
|üse¡ ÷: X¯óuÛ+Ñ .!
s¡#·q : @&ç<ä ø±y˚TX¯«s¡sêe⁄— eT÷\+ : |üdæ&ç‘Ós¡, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ u≤\\ nø±&ÉMT.
Ç$ #˚j·T+&ç
1. á Hê≥ø£+ y˚j·T&ÜìøÏ ˇø£s¡T >∑Ts¡Te⁄>±qT, eTT>∑TZs¡T •wüß´\T>±, Ç+ø=ø£s¡T ô|<ä›eTìwæ>± ñ+&Ü*.
Hê≥ø£+˝Àì dü+uÛ≤wüD\qT nuÛ≤´dü+ #˚j·T+&ç. bÕÁ‘·\ø£qT>∑TD+>± <äTdüTÔ\T <Ûä]+#ê*. n\+ø£]+#·T
ø√yê*. ‘·s¡>∑‹˝À / bÕsƒ¡XÊ\˝À Á|ü<ä]Ù+#ê*.
2. ªª>∑TX¯«+μμ Hê≥ø±ìï ø£<∏ä>± kı+‘·e÷{˝À¢ |ü~ yêø±´˝À¢ sêj·T+&ç.
3. ªª>∑TX¯«+μμ Hê{Ïø£ Vü‰dü´+‘√ ≈£L&çq~ ø£<ë! m+<äTø√ $es¡+>± |ü~ yêø±´˝À¢ sêj·T+&ç.
4. ªª>∑TX¯«+μμ Hê{Ïø£˝Àì •wüß´\T m˝≤+{Ïyês¡T ? M] >∑T]+∫ kı+‘·e÷{˝À¢ sêj·T+&ç.
5. |üs¡e÷q+<äj·T´ >∑Ts¡Te⁄>±s¡T, ‹qï&ÉT, #Óqï&ÉT, >∑Tqï&ÉT •wüß´\T ø£<ë! >∑Ts¡T•wüß´\ eT<Ûä´ ñ+&˚ dü+u+<Ûä+
>∑T]+∫ ‘Ó\|ü+&ç.

www.apteachers.in
ªbÕsƒ¡XÊ\˝À |æ\¢\≈£î ª|ü<ë´\‘√s¡D+μ nH˚ b˛{° ô|{≤ºs¡T. á b˛{°˝À |æ\¢\+<äs¡÷ bÕ˝§ZHê\ì
‘Ó*j·TCÒj·T&ÜìøÏ Á|üø£≥q sêj·T+&ç. Á|üø£≥q˝À ìs¡«Væ≤+#˚ ‘˚B, düú\+, düeTj·T+ yÓTT<ä\>∑T $esê\T
ñ+&Ü*.
VI
VI. Á|üX¯+dü
bÕsƒ¡+˝Àì |ü<ë´\˝À MT eTqdüT≈£î Vü≤‘·TÔ≈£îqï |ü<ë´\qT >∑T]+∫, MT $TÁ‘·T\‘√ #·]Ã+#·+&ç. MTs¡T
#·]Ã+∫q $wüj·÷\T |ü~yêø±´˝À¢ sêj·T+&ç.
(˝Ò<ë)
#·ø£ÿì ˙‘·T\T #Ó|æŒq X¯‘·ø£ø£e⁄\ >=|üŒ‘·Hêìï e]ídü÷Ô ˇø£ yê´dü+ sêj·T+&ç.
1. øÏ+~ |ü<ë\qT $&ÉBdæ, dü+<ÛTä \T ù|s¡T¢ sêj·T+&ç
(n) #ê\≈£îqï = #ê\ø£ + ñqï (n + ñ ) (n‘·«dü+~Û)
(Ä) n<˚$T{Ï = + ( + ) ( )
(Ç) yÓfi≤fl\ì = + ( + ) ( )
(á) ˇøÏ+‘· = + ( + ) ( )
2. øÏ+~ |ü<ë\T #·<äe+&ç. |ü<ä+˝Àì ∫e] nø£ås¡+ øÏ+<ä ^‘· ^j·T+&ç.
|üP#ÓqT, e#ÓÃqT, ‹HÓqT, #·÷#ÓHé, ñ+&ÓHé.
ô|’ |ü<ë\qT >∑eTìùdÔ, |ü<ë\ ∫es¡ ªqT,Héμ\T ø£ì|ækÕÔsTT. n+fÒ |ü<ë\ ∫es¡ qø±s¡+ ñqï~.
á ªqμø±sêìï Á<äT‘·+ n+{≤s¡T. á ∫es¡q ªqμø±s¡+ >∑\ |ü<ë\qT Á<äT‘·Á|üø£è‹ø±\T n+{≤s¡T. |üP#ÓqT,
e#ÓÃqT, #·÷#ÓHé, yÓTT<ä˝…’q$ Á<äT‘· Á|üø£è‹ø±˝Ò.
eT]ø=ìï Á<äT‘·Á|üø£è‘ê\qT sêj·T+&ç.
3 øÏ+~ yê{Ïì >∑eTì+#·+&ç.
ñ<ë ` (n) |üP#ÓHé + ø£\Te\T = |üP#ÓHé + >∑\Te\T
(Ä) <ÓdüHé + #·÷∫ = <ÓdüHé + p∫
(Ç) #˚ôdHé + ≥≈£îÿ = #˚ôdHé + &É≈£îÿ
ô|’q ‘Ó*|æq ñ<ëVü≤s¡D˝≤¢>± øÏ+~ yê{Ïì $e]+#·+&ç.
#˚ôdqT G ‘·©¢ <ÓdüqT G #·÷dæ
yÓTT<ä{Ï ñ<ëˆˆ\˝À Á<äT‘·Á|üø£è‹ø±ìøÏ ªø£μ |üs¡yÓTÆ‘˚, <ëìøÏ Ä<˚X¯+ (<ëì kÕúq+˝À) ª>∑μ e∫Ã+~.
¬s+&√ ñ<ëˆˆ\˝À Á<äT‘·Á|üø£è‹ø±ìøÏ ª#·÷μ |üs¡yÓTÆ‘˚ <ëìøÏ Ä<˚X¯+>± ªpμ e∫Ã+~.
n˝≤π> ª≥μ ≈£î ª&Éμ Ä<˚X¯+>± e#êÃsTT. n+fÒ ø£ → >∑ #· → » ≥ → &É \T e#êÃsTT.
ø£, #·, ≥, ‘·, |ü \≈£î |üs¡TcÕ\ì ù|s¡T. >∑, », &É, <ä, ã \≈£î düs¡fi≤\ì ù|s¡T.
ô|’ ñ<ëVü≤s¡D\˝À uÛ≤yêìï ã{Ïº dü÷Árø£]ùdÔ
ªÁ<äT‘·Á|üø£è‹ø±\≈£î |üs¡TcÕ\T |üs¡yÓTÆ‘˚ düs¡fi≤\T Ä<˚X¯+>± ekÕÔsTT.μ
Ç|ü&ÉT øÏ+~ ñ<ëVü≤s¡D #·÷&É+&ç.
www.apteachers.in
bı˝≤\ q˙ï,
Vü≤˝≤\ <äT˙ï,
Ç˝≤‘·\+˝À ùV≤eT+ |æ+&É>∑
»>±ìø£+‘ê kÂK´+ ì+&É>∑
$sêeT yÓTs¡T>∑ø£ |ü]ÁX¯$T+#˚,
ã\+ <Ûä]Á‹øÏ ã* ø±$+#˚,
ø£s¡¸ø£Ms¡T\ ø±j·T+ ì+&Ü
ø±\Teø£fÒº |òüTs¡à»˝≤ìøÏ,
|òTü s¡à»˝≤ìøÏ,
<Ûäs¡à»˝≤ìøÏ,
|òüTs¡à»˝≤ìøÏ KØ<äT ˝Ò<√jYT!
qsê\ _>∑TeP,
ø£sê\ dü‘·TÔe
esê\es¡¸+ ≈£î]|æ+#ê\ì,
Á|ü|ü+#· uÛ≤>∑´+ e]∆˝≤¢\ì `
>∑ì˝À, eì˝À, ø±sêâHê˝À
|ü]ø£$¢ Tdü÷,Ô
|ü]|ü$¢ dü÷,Ô
<Ûäìø£kÕ«$TøÏ <ëdü´+ #˚ùd,
j·T+Á‘·u÷ÑÛ ‘·eTT\ ø√s¡\T ‘√y˚T,
ø±]àø£Ms¡T\ ø£qTï\ ì+&Ü
ø£Dø£D eT+&˚,
>∑\>∑\ ‘=Dπø
$˝≤bÕ>∑Tï\≈£î, $cÕ<ëÁX¯ó\≈£î
KØ<äTø£fÒº wüsêãT ˝Ò&√jYT !
ø±e⁄q ` ˝Àø£|ü⁄≥Hê´j·÷\÷,
ø±˝ÒÃ Äø£*, ≈£L˝ÒÃ y˚<äq,

www.apteachers.in
|üP#Ó">∑\Te\T (Á<äT‘·+ ns¡düTqï ( " ) >± e÷]+~)
{ |üP#Ó+>∑\Te\T (Á<äT‘·+ düTqï ( 0 ) >± e÷]+~)

|üP#ÓqZ\Te\T (MT~ Vü≤\T¢‘√ ≈£L&É&É+ n+fÒ dü+X‚¢wüø±e≥+)
|üP#ÓqT>∑\Te\T (Á<äT‘·+ e÷s¡TŒ #Ó+<ä≈£î+&Ü e∫Ã+~.)
ô|’ ñ<ëVü≤s¡D Ä<Ûës¡+>± dü+~Û »]–q rs¡TqT dü÷Árø£]ùdÔ
` Ä<˚X¯ düs¡fi≤ìøÏ eTT+<äTqï Á<äT‘êìøÏ _+<äTdü+X‚¢wü\T $uÛ≤wü>± ekÕÔsTT.
n+fÒ ˇø√ÿkÕ] _+<äTe⁄ edüTÔ+~— ˇø√ÿkÕ] dü+X‚¢wü edüTÔ+~.
#Û·+<ädüT‡ '
1 ˇπø nø£ås¡ >∑D≤\T
ˇπø nø£ås¡+ >∑D+>± @s¡Œ&ç‘˚ n~ @ø±ø£ås¡>∑D+. á >∑D+˝À ˇø£ >∑Ts¡Te⁄ ˝Ò<ë ˇø£ \|òüTTe⁄
ˇø=ÿø£ÿfÒ >∑D+>± ñ+{≤sTT. ñ<ë : I I U U
düT ‘· sê eT÷
2 ¬s+&ÉT nø£åsê\ >∑D≤\T
¬s+&˚dæ nø£åsê\T ø£*dæ >∑D≤\T>± @s¡Œ&ÉT‘êsTT. M{Ï˝Àq÷ >∑Ts¡Te⁄, \|òüTTe⁄\T+{≤sTT. Ç$
Hê\T>∑T s¡ø±\T.
n) ˇø£ >∑Ts¡Te⁄ ˇø£ \|òüTTe⁄ ø£*dæ >∑D+>± @s¡Œ&ç‘˚ Ä >∑D≤ìï ª>∑\+μ ˝Ò<ë ªVü≤μ >∑D+ nì
n+{≤s¡T.
ñ<ë : U I U I U I U I U I
sê eT ñ |ü ‘·+Á&ç ^ ‘· dü+ ‘·
Ä) ˇø£ \|òüTTe⁄, ˇø£ >∑Ts¡Te⁄ ø£*dæ >∑D+>± @s¡Œ&ç‘˚ n~ ª\>∑+μ ˝Ò<ë ªeμ>∑D+ nì n+{≤s¡T.
ñ<ë : I U IU IU IU
s¡ e÷ e&çHé Á|üD‘° Y X¯o
Ç) ¬s+&É÷ >∑Ts¡Te⁄˝Ò >∑\ >∑D≤ìï ` ª>∑>∑+μ n+{≤s¡T.
ñ<ë : U U U U U U U U U U
sêe÷ #·+<ä+ yÓTÁÆ r Áù|yéTJ sêD°,
á) ¬s+&É÷ \|òüTTe⁄˝Ò >∑\ >∑D≤ìï ` ª\\+μ n+{≤s¡T
ñ<ë : II II II II II II
»j·T øÏ‹å s¡|Tüò T Á|üuÑÛ –] Ks¡
¬s+&Éø£åsê\ >∑D≤\T Hê\T>∑T s¡ø±\T ñHêïsTT ø£<ë! ˇø=ÿø£ÿ <ëìøÏ 4 |ü<ë\ #=|üq sêj·T+&ç.
ñ<ë : >∑\eTT / Vü≤>∑DeTT `
UI U I U I U I
\øÏåà sêÁ‹ ã+&ç ˝ÒeT

www.apteachers.in
ø£$ |ü]#·j·T+ ll>± Á|üdæ~∆ #Ó+~q ls¡+>∑+ lìyêdüsêe⁄ 1910e dü+e‘·‡s¡+˝À $XÊK|ü≥ºD+˝À
»ìà+#ês¡T. |ü<Ó∆ì$T<˚fi¯fl Hê{Ïπø ªªÁ|üuÛÑeμμ nH˚ uÛ≤eø£$‘ê dü+|ü⁄{Ï yÓ\Te]+#ês¡T.
nuÛÑT´<äj·T ø£$‘ê dü+|ü⁄{Ï ªeTVü‰Á|ükÕúq+μ‘√ eTVü‰ø£$ nj·÷´s¡T. $|ü¢eø£$>± K&ÉZdüèwæº,
eTs√ Á|ükÕúq+ ^‘ê\T sêXÊs¡T. eT÷&ÉT j·÷uÛ…’\T ù|]≥ e´+>∑´ ø£$‘·\T, ø±s¡÷ºqT
ø£$‘·\T, 1+1=1 ˝Òø£ &çX+¯ ãs¡T 31, 1999 ù|]≥ sπ &çj÷Ó Hê{Ïø\£ T dü+ø£*‘·+ nj·÷´sTT.
ª#·s¡eTsêÁ‹μ ø£<∏ä\ <ë«sê #Ó’‘·q´ Ádüe+‹ |ü<ä∆‹ì ‘Ó\T>∑T s¡#·q˝À Á|üy˚X¯ ô|{≤ºs¡T.
15`6`1983 Hê&ÉT ‘·T~ XÊ«dü$&ç#ês¡T.
ªªe÷qe⁄&˚ Hê dü+<˚X¯+ ` eTqTwüß´&˚ Hê dü+^‘·+μμ nì m\T¬>‹Ô #ê{Ïq j·TT>∑ø£s¡Ô
ls¡+>∑+ lìyêdüsêe⁄ ll. ø£wüºJ$øÏ ø±|ü⁄<ä\>± ø£$‘·«+ sêdæq ø£$. ll düè»q≈£î, Á|ü‹uÛÑ≈£î, ‘ê‹«ø£
e÷sêZH«˚ wüD≈£î ù|s¡T>∑qïyê&ÉT. q÷‘·q |ü<Áä |üj÷Ó >±\ e÷s¡<Z sä Ù¡ ≈£î&ÉT. ø£s¸¡ ≈î£ \T, ø±]à≈£î\T,
|”&ç‘·T\T, ù|<ä\T nqTuÛÑ$+#˚ ø£wüº düTU≤\T áj·Tq ø£$‘êedüTÔe⁄\T.
Á|üÁøÏj·T ` ^‘·+
\j·T≈£î ÁbÕ<Ûëq´+ Çdü÷Ô e÷Á‘ê#Û·+<ädüT‡˝À kÕπ> s¡#·q ^‘·+. ll ‘·q eTVü‰Á|ükÕúq+˝Àì K+&çø£\˙ï
^‘ê\T>± ù|s=ÿHêïs¡T.
kÕsê+X¯+
$sêeTy˚T ‘Ó*j·Tì ø£wüºJ$ ¬s’‘·T. Á|ü|ü+#·eT+‘ê düTK+>± ñ+&Ü\ì ø√πsyê&ÉT n‘·qT. Hê>∑*ì
qeTTà≈£îqïyê&ÉT. bı˝≤\≈£î J$‘êìï <Ûës¡b˛dæ ã+>±sêìï |ü+&çkÕÔ&TÉ . á ¬s’‘·T X¯Øs¡+qT+∫ Ádü$+#˚ #ÓeT≥
<Ûäs¡à»\+. Ä <Ûäs¡à»˝≤ìøÏ $\Te ø£≥º˝Ò+.
ø±]à≈£î&ÉT Á|ü|+ü #·eT+‘ê dü+|ü<\ä ‘√ ‘·T\‘·÷>±\ì ø√s¡T≈£î+{≤&ÉT. <ëìø√dü+ ‘·q qsê\ _>∑Te⁄qT, #˚‘T· \
ã˝≤˙ï |üD+>± ô|&ÉT‘·THêï&ÉT. >∑ì˝À, n&É$˝À, ø£sêà>±sê\˝À n&ÉT>∑&TÉ >∑THê j·T»e÷qT\ ùdeπø n+øÏ‘e· Te⁄‘T· Hêï&ÉT.
‘·q J$‘·+ j·T+Á‘ê\˝À ∫≈£îÿ≈£î b˛sTT+~. á ø±]àø£ Ms¡Tì ø£cÕº\˝À bÕ\T |ü+#·Tø=H˚yê&ÉT ˝Ò&ÉT. ‘·q <äT'U≤ìøÏ,
n–ï>√fi≤\e+{Ï ø£fi¯flqT+&ç C≤πs ø£˙ï{ÏøÏ KØ<äT ø£fÒº wüsêuÒ ˝Ò&ÉT (KØ<äT ø£≥º˝Ò+).
á ˝Àø£+˝Àì nHê´j·÷\q÷, Äø£*˙, y˚<äqq÷ <ë]Á<ë´˙ï, <Ís¡®Hê´\qT ìs¡dædüTÔHêïqT. yê{Ïì
ãVæ≤wüÿ]+#ê\˙, |ü]wüÿ]+#ê\˙ bÕ≥\T sêdüTÔHêïqT. Hê˝À ø£~˝Ò~ ø=‘·Ô ø£$‘êy˚X¯+. Ç~ ø±]à≈£î\ ø£fi≤´D≤ìøÏ,
ÁXÊ$T≈£î\ kÂuÛ≤>±´ìøÏ n+øÏ‘+· . m+<äTø£+fÒ eTT˝À¢ø±\˝À eT÷&ÉTø±˝≤\˝À á ÁX¯yTÓ øÆ £ JeqkÂ+<äsê´ìøÏ düe÷qyÓTqÆ ~
˝Ò<äì ll nHêï&ÉT.
ªªã+>±s¡T yê<ë´\‘√ dü«dæÔ eT+Á‘ê\‘√, ø£wüºJe⁄\≈£L, ø£s¡àMs¡T\≈£L Vü‰s¡‘·T*kÕÔqT. ÁXÊ$T≈£î\ u≤<Ûä\T
ø£fi¯¢≈£î ø£{Ïºq≥T¢>± sêuÀj˚T ‘·sê\≈£î #ÓbÕÔqTμμ, n+{≤&ÉT ll. ªHê e÷≥\T uÛ≤$‘·sê\≈£î y˚<ë\T, JeHê<ë\Tμ
n+{≤&ÉT.
á <˚X¯+˝À XÊØs¡ø£ø£wüº+ #˚ùdyês¡T #ê˝≤eT+~ ñHêïs¡T. ø£eTà]ø=*$T, ≈£îeTà] #·Áø£+, C≤\] |ü>∑Z+,
kÕ˝…\ eT>∑Z+, >=&É¶*, s¡+|ü+, ø=&Ée*, Hê>∑* yÓTT<ä˝…’q |üìeTT≥T¢ $$<Ûäeè‘·TÔ\≈£î >∑Ts¡TÔ\T. Ä >∑Ts¡TÔ˝Ò Hê ø£$‘ê
edüTÔe⁄\T. H˚qTyê] ø√düy˚T ^‘ê\T sêkÕÔqT. Ä ÁXÊ$T≈£î\T,ø±]à≈£î\T Hê ø£$‘·«+˝À Hêj·T≈£î\T. n<˚ uÛ≤e+,
uÛ≤>∑´+, Hê ø£$‘·≈£î ÁbÕD+. z+ø±s¡+.
www.apteachers.in
Ç$ #˚j·T+&ç
I. $q&É+ ` e÷{≤¢&É&É+
1. ø±]à≈£î\, ø£s¡¸≈£î\ kÂuÛ≤>∑´+ n+fÒ @$T{Ï? e÷{≤¢&É+&ç.
2. ªø£s¡¸≈£î&ÉT ø±]à≈£î&ÉTμ #˚düTÔqï ùdeqT >∑T]+∫ #·]Ã+#·+&ç?
3. ll sêdæq ø£$‘· $Hêïs¡T ø£<ë! Ç˝≤+{Ï ø£$‘·qT Äj·Tq m+<äT≈£î sêdæ ñ+{≤&ÉT? }Væ≤+∫ #Ó|üŒ+&ç.
1. bÕsƒ+¡ #·<eä +&ç. øÏ+~ |ü{øºÏ q£ T |üP]+#·+&ç.
eè‘·T\Ô T yê&˚ |üìeTT≥T¢

ñ<ëˆˆ C≤\] |ü>∑Z+
1.
2.
3.
4.
2. øÏ+~ ø£$‘· #·~$ Hê\T>∑T Á|üX¯ï\T ‘·j·÷s¡T #˚j·T+&ç.

|üs¡«‘·+ me&çø° e+– dü˝≤+ #˚j·T<äT
düeTTÁ<ä+ me&çø±fi¯fløÏ+<ë yÓTTs¡>∑<äT
H˚ì+‘ê |æ&ç¬ø&ÉT eTfÒº ø±e#·TÃ
ø±˙ ø£\yÓT‹Ô‘˚ Hê≈£î
ˇø£ <˚X¯|ü⁄ C…+&Ü≈£îqï+‘· bı>∑s¡T+~.
3. bÕsƒ+¡ #·<eä +&ç. bÕsƒ+¡ ˝À ø=ìï ÁbÕdü|<ü ë\T ñHêïsTT. yê{Ï øÏ+<ä ^‘· ^j·T+&ç. #·<eä +&ç.
ñ<ë : bı˝≤\q˙ï ` Vü≤˝≤\<äT˙ï — ùV≤eT+ |æ+&É>∑ ` kÂK´+ì+&É>∑.
4. øÏ+~ Á|üXï¯ \≈£î,bÕsƒ+¡ Ä<Ûës¡+>± düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç.
(n) ¬s’‘·T ‘·qJ$‘êìï m+<äT≈£î <Ûës¡b˛düTÔHêï&ÉT?
(Ä) ll ‘·q qe´ø£$‘ê«ìï me]øÏ düeT]ŒkÕÔqHêï&ÉT?
(Ç) ll <˚ìøÏ KØ<äT ø£≥º˝ÒeTHêï&ÉT?
(á) ø±]àø£ Ms¡T\ ø£qTï\qT ø£$ m˝≤ e]í+#ê&ÉT ?
(ñ) ll y˚{Ïì bÕ≥\T>± sêkÕÔqHêï&ÉT?

www.apteachers.in
·
1. øÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î ◊<˚dæ yêø±´˝À¢ »yêãT\T sêj·T+&ç.
(n) ø£s¡¸≈£î\ ÁX¯eTqT >∑T]+∫ sêj·T+&ç.
(Ä) ø±]à≈£î\+fÒ mes¡T? yê] Jeq $<Ûëq+ m˝≤ ñ+≥T+<√ Ä˝À∫+∫ sêj·T+&ç.
(Ç) Á|ü|ü+#·eT+‘ê uÛ≤>∑´+‘√ m|ü&ÉT e]∆\T¢‘·T+~?
(á) nuÛ≤>∑T´\qT, nHê<∏ä\qT #·÷ùdÔ MTπøeTì|ædüTÔ+<√ sêj·T+&ç.
2. øÏ+~ Á|üXï¯ \≈£î |ü<d˚ æ yêø±´\˝À »yêãT\T sêj·T+&ç.
(n) bÕsƒ¡úÛ≤>∑ kÕsê+XÊìï kı+‘·e÷≥˝À¢ sêj·T+&ç.
(Ä) MT |ü]düsê˝À¢ ñqï ø£wüºJe⁄\ Jeq $<ÛëHêìï sêj·T+&ç.
IV. |ü<äC≤\+
1 øÏ+~ yêø±´˝À¢ ^‘·^dæq |ü<ë\≈£î nsêú\T sêj·T+&ç. yê{Ïì kı+‘· yêø±´˝À¢ Á|üj÷Ó –+#·+&ç.
(n) eTq+ ø£wüº|ü&ç‘˚ >±ì |òüTs¡à»\+ $\Te ‘Ó*j·T<äT.
(Ä) Je⁄˝…H√ï <Ûä]Á‹ MT<ä J$düTÔHêïsTT.
(Ç) d”‘· ùV≤e÷ uÛÑs¡D≤\T <Ûä]+∫+~.
(á) »\+ ‘ê–‘˚H˚ <ëVü≤+ rs¡T‘·T+~.
2 øÏ+~ yêø±´\T |ü]o*+#·+&ç.
(n) ñ>±~ ‘Ó\T>∑Tyê] q÷‘·q es¡¸+.
(Ä) es¡¸+ |ü&ÉT‘·T+<äì >=&ÉT>∑T rdüT≈£îe#êÃqT.
ô|’ yêø±´˝À¢ es¡¸+ nH˚ |ü<ëìøÏ dü+e‘·‡s¡+, yêq nH˚ s¬ +&ÉT nsêú\T ñqï≥T¢ ‘Ó\Tk˛Ô+~ ø£<ë! Ç˝≤
ˇø£ e÷≥≈£î nH˚ø£ nsêú\T eùdÔ yê{Ïì HêHêsêú\T n+{≤s¡T. øÏ+~ |ü<ë\≈£î HêHêsêú\T sêdæ,
yêø±´˝À¢ Á|üjÓ÷–+#·+&ç.
(Ç) uÛ÷Ñ ‘·+
(á) ø£s+¡
3) øÏ+~ yêø±´\qT #·<eä +&ç.
ã+>±s¡+ <Ûsä ¡ u≤>± ô|]–+~. nsTTHê Ä |ü⁄‘·&Ô ç n+fÒ n+<ä]ø° eT≈£îÿy˚. ø±˙ eTqdüT ã+>±s¡yTÓ ‘Æ ˚
á dü«s¡íyTÓ +<äT≈£î?
ô|’ yêø±´˝À¢ ã+>±s¡+, |ü⁄‘·Ô&ç, dü«s¡í+ nH˚ |ü<ë\≈£î ˇø£fÒ ns¡+ú nì Á>∑Væ≤+#ês¡T ø£<ë! Ç˝≤ ˇπø
nsêúìï#˚Ã |ü<ë\qT |üsê´j·T|ü<ë\T n+{≤s¡T. øÏ+~ |ü<ë\≈£î |üsê´j·T|ü<ë\T sêdæ, yêø±´˝À¢
Á|üj÷Ó –+#·+&ç.
(n) Vü≤\+ (Ä) »>∑+ (Ç) »\+ (á) <Ûä«ì (ñ) n–ï

www.apteachers.in
4 ^‘·^dæq |ü<ë\≈£î $ø£è‘·T\T sêdæ yêø±´˝À¢ Á|üj÷Ó –+#·+&ç.
(n) XÊØs¡ø£yÓTÆq |üqT\T #˚j·T&ÜìøÏ X¯øÏÔ nedüs¡+.
(Ä) ø£wüº|ü&ç‘˚ J$‘·+˝À eT+∫ |òü*‘ê\T bı+<äe#·TÃ.
(Ç) m|üŒ{Ï¬ø’Hê <Ûäs¡ày˚T »sTTdüTÔ+~.
(á) ÁbÕDeTTqï+‘·es¡≈£L ìC≤sTTr>± ã‘·ø±*.
VI. düè»Hê‘·àø£‘·
¬s’‘·T / ø±]à≈£î&ÉT @ $<Ûä+>± ø£wüº|ü&ÉT‘·THêïs√ ‘Ó\TdüTø=ì n‘·ì Jeq XË’*ì Ä‘·àø£<∏ä>±
sêj·T+&ç.
˝Ò<ë
‘·q ø£$‘·˝À ll ø£eTà] ø=*MT, ≈£îeTà] #·Áø£+, C≤\]|ü>∑Z+, kÕ˝…\ eT>∑Z+, >=&É¶*, s¡+|ü+,
ø=&Ée*, Hê>∑* nH˚yê{Ïì Äj·÷ eè‘·TÔ\≈£î ∫Vü‰ï\T>± ù|s=ÿHêïs¡T. M{Ï˝À MT≈£î q∫Ãq
edüTÔe⁄qT mqTïø=ì ∫Á‘·+ ^j·T+&ç. <ëìï >∑T]+∫ sêj·T+&ç.
V. Á|üX¯+dü
ll ø£$‘ê XË’* m˝≤+{Ï~? Äj·Tq #˚dæq |ü<äÁ|üjÓ÷>∑+ >∑T]+∫ ˇø£ yê´dü+ sêj·T+&ç.
˝Ò<ë
eTq Á>±e÷˝À¢, |ü≥Dº ≤˝À¢ s¡ø£ s¡ø±\ eè‘·T\Ô yêfi¯ófl+{≤s¡T. yêfi¯fl+‘ê s¬ ø£ÿ\ ø£w+ºü MT<ä Ä<Ûës¡|&ü y¶É êfi‚fl.
yêfi¯fl <ä>∑Zs¡≈£î yÓfi¯fl+&ç. ‘êeTT #˚düTÔqï |üì˝À yêfi¯ófl bı+<˚ Äq+<ëìï >∑eTì+#·+&ç. yêfi¯flqT
Á|üX¯+dæ+#·+&ç. yêfi¯flqT @ $<Ûä+>± n_Ûq+~+#ês√ sêj·T+&ç.
VII. uÛ≤wüqT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+
1 øÏ+~ |ü<ë\qT $&ÉBdæ, dü+<ÛäT\ ù|s¡¢qT sêj·T+&ç.
(n) $sêeTyÓTs¡T>∑ø£ =
(Ä) »>±ìø£+‘ê =
(Ç) $˝≤bÕ>∑Tï\T =
(á) nH˚≈î£ *+ø± =
(ñ) $cÕ<ëÁX¯óe⁄\T =
2 øÏ+~ $Á>∑Vü≤yêø±´\qT düe÷dü|ü<ë\T>± ≈£Ls¡Ã+&ç. düe÷kÕ\ ù|s¡¢qT sêj·T+&ç.
(n) eTT>∑TZ¬s’q <˚e‘·\T -
(Ä) ¬s+&Ó’q >∑+≥\T -
3 øÏ+~ |ü<ë\≈£î $Á>∑Vü≤yêø±´\T sêj·T+&ç. @ düe÷düyÓ÷ sêdæ ø±s¡D≤\T #·]Ã+#·+&ç.
(n) Hê\T>∑Ty˚<ë\T -
(Ä) s¬ +&ÉT #˚‘T· \T -

www.apteachers.in
(Ç) Á‹ø£s¡D≤\T, -
(á) ø√{Ïs‘¡ êï\T -
(ñ) eTTô|Œ’ s¤ √E\T -
(}) eT÷&ÉTõ˝≤¢\T, -
(ãTT) q÷s¡T|ü<ë´\T -
4. á øÏ+~ kÕe÷q´ yêø±´\qT dü+•¢wºü yêø±´\T>± e÷]Ã sêj·T+&ç.
(n) s¡TøÏj·÷ ãC≤s¡T≈£î yÓ[fl+~. s¡TøÏj·÷ ≈£Ls¡>±j·T\T ø=qï~.
(Ä) ø£èwüí u§_“* yÓfi≤fl&ÉT. ø£èwüí Ç\T¢ ø£{≤º&ÉT.
(Ç) ‘ê‘·>±s¡T Ç+{ÏøÏ e#êÃs¡T. ‘ê‘·>±s¡T ø±|ò” ‘ê>±s¡T.
(á) e÷<ÛäT] ‘√≥≈£î yÓ[fl+~. e÷<ÛäT] |ü⁄e⁄«\T ø√dæ+~.
(ñ) ∫Hêï dæìe÷øÏ yÓfi≤fl&ÉT. ∫Hêï ◊dtÁø°yéT ‹Hêï&ÉT.
5. øÏ+~ yêø±´\qT dü+j·TTø£Ô yêø±´\T>± e÷]Ã sêj·T+&ç.
(n) ÄC≤<é &˚$&é ø£+f… ô|<ä›yê&Ü? ÄC≤<é &˚$&é ø£+f… ∫qï yê&Ü?
(Ä) »j·T Ç+{ÏøÏ yÓ[fl+~. $»j·T ã&çøÏ yÓ[fl+~.
(Ç) dü«|üï nqï+ ‹qï~. |ü<äà |ü+&ÉT¢ ‹qï~.
(á) s¡eT n+<äyÓTÆq~. s¡eT ‘Ó*yÓ’q~
(ñ) bÕeì dü+^‘·+ H˚s¡TÃ≈£î+~. bÕeì qè‘·´+ H˚s¡TÃ≈£î+~.
(}) ¬s’\T e∫Ã+~. #·T{≤º\T sê˝Ò<äT.
6. øÏ+~ ù|sê #·<eä +&ç. kÕe÷q´, dü+•¢w,ºü dü+j·TTø£Ô yêø±´\qT >∑T]Ô+#·+&ç. sêj·T+&ç.
áX¯«s¡#·+Á<ä $<ë´kÕ>∑sY |ü•ÃeTu…+>±˝Ÿ˝À »ìà+#ê&ÉT. áj·Tq dü+düÿè‘·+, Ä+>∑¢+,
Væ≤+B uÛ≤wü\T H˚sT¡ Ã≈£îHêïs¡T. #·<Tä e⁄ |üPs¡sÔ TT+~. áX¯«s¡ #·+Á<äT&ÉT ñ<√´>∑+˝À #˚sê&ÉT. áj·Tq
Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TTì>±, Á|ü‘˚´ø£ ‘·ìF n~Ûø±]>± |üì #˚XÊ&ÉT. á ñ<√´>∑+ n‘·ìøÏ s¡T∫+#·˝Ò<äT.
Á|üuÛÑT‘·« ñ<√´>±ìøÏ sêJHêe÷ #˚XÊ&ÉT. Åd”Ô$<ä´ nedüsêìï >∑T]Ô+∫, nH˚ø£ u≤*ø± bÕsƒ¡XÊ\\T
kÕú|æ+#ê&ÉT. $‘·+‘·T$yêVü‰\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê&ÉT. n+‘˚>±ø£ ‘·q ≈£îe÷s¡TìøÏ ˇø£ $‘·+‘·Te⁄‘√
$yêVü≤+ »]|æ+∫, düuÛÑ´düe÷C≤ìøÏ Ä<äs¡Ù ÁbÕj·TT&Éj·÷´&ÉT.
7. >∑d&ü <É yä ê<˚X¯ dü+~Û
(n) øÏ+~ |ü<ë\qT @ $<Ûä+>± $&ÉBXÊs√ >∑eTì+#·+&ç.
>=|üŒyê&ÉT>∑<ë ` >=|üŒyê&ÉT + ø£<ë (&ÉT + ø£)
ø=\Te⁄ùddæ ` ø=\Te⁄ + #˚dæ (e⁄ + #˚)
yê&ÉT&Éøÿ£ ] ` yê&ÉT + ≥ø£ÿ] (&ÉT + ≥)
ì»eTT<Ó*dæ ` ì»eTT + ‘Ó*dæ (eTT + ‘Ó)
bÕ\Ty√j·Tø£ ` bÕ\T + b˛j·Tø£ (\T + b˛)
ô|’ ñ<ëVü≤s¡D\T >∑eTì+#ês¡T ø£<ë! |üPs¡«|ü<+ä ∫es¡ Á|ü<eä∏ ÷$uÛøÑ ÔÏ Á|ü‘´· j·÷\THêïsTT.
www.apteachers.in
|üs|¡ <ü +ä yÓTT<ä≥ ø£,#·,≥,‘·,|ü \THêïsTT. á $<Û+ä >± Á|ü<eä∏ ÷$uÛøÑ ÔÏ MT~ Á|ü‘´· j·÷\≈£î ø£,#·,≥,‘·,|ü\T
|üs¡yÓTÆ‘˚ yê{Ï kÕúq+˝À >∑,dü,&É,<ä,e\T Ä<˚X¯+>± ekÕÔsTT. n+fÒ ...
ø£ ª>∑μ >± e÷s¡T‘·T+~. #·£ ªdüμ >± e÷s¡T‘·T+~.
≥ ª&Éμ >± e÷s¡T‘·T+~. ‘· ª<äμ >± e÷s¡T‘·T+~.
|ü ªeμ >± e÷s¡T‘·T+~. (ø£ #· ≥ ‘· |ü\≈£î >∑ dü &É <ä e\T Ä<˚X¯+>± ekÕÔsTT.)
øÏ+~ |ü<ë\qT $&ÉBdæ sêj·T+&ç. $e]+#·+&ç.
(n) ìø£ÿeTT<ä|Œü <äT (Ä) ÁbÕDeTT\T>∑*Z (Ç) bı&É>±qsêø£
(á) H√s¡dü÷|ü⁄ (ñ) ˙s¡TÁ<ë$ (}) bÕ\T<ë–
<ä«+<ä«düe÷dü |ü<ë\ $wüjT· +˝À ≈£L&Ü >∑d&ü <É yä ê<˚Xd¯ +ü ~Û ø£ì|ædüT+Ô ~.
(Ä) øÏ+~ |ü<ë\qT >∑eTì+#·+&ç
≈£Ls¡>±j·T\T ` ≈£Ls¡ + ø±j·T + \T
ø±\T ùd‘·T\T ` ø±\T + #˚sTT  #˚‘·T + \T
≥≈£îÿ&Ó≈î£ ÿ\T ` ≥≈£îÿ + f…≈£îÿ + \T
‘·*<¢ +ä Á&ÉT\T ` ‘·*¢ + ‘·+Á&ç + \T
}s¡Te˝…\¢ T ` }s¡T + |ü˝…¢ + \T
ô|’ |ü<ë\T <ä«+<ä« düe÷kÕìøÏ ñ<ëVü≤s¡D\T.
<ä«+<ä« düe÷dü+˝À ≈£Ls¡ + ø±j·T nqï|ü⁄Œ&ÉT ªø£μ kÕúq+˝À ª>∑μ e∫Ã+~. á $<Û+ä >± ø£#≥· ‘·|\ü ≈£î,
>∑dü&É<äe\T sêe&ÜH˚ï >∑dü&É<äyê<˚X¯+ n+{≤s¡T.
dü÷Á‘·+ ` <ä«+<ä«düe÷dü+˝À yÓTT<ä{Ï |ü<+ä MT<ä ñqï ø£#≥· ‘·|\ü ≈£î >∑d&ü <É eä \T Áø£eT+>± ekÕÔsTT.
øÏ+~ |ü<ë\qT ø£\|ü+&ç
(n) nø£ÿ + #Ó˝…¢\T
(Ä) nqï + ‘·eTTà&ÉT
8. ‘·‘T· Œs¡Twü düe÷dü+
(Ä) øÏ+~ |ü<ë\T #·<eä +&ç. yê{ÏøÏ $Á>∑V≤ü yêø±´\T #·÷&É+&ç.
(n) sê»uÛÑ≥T&ÉT (Ä) ‹+&ç–+»\T (Ç) bÕ|ü;Û‹
ªªsê»uÛÑ≥T&ÉTμμ˝À ªsêEμ |üPs¡«|ü<ä+, ªªuÛÑ≥T&ÉTμμ ñ‘·Ôs¡|ü<ä+.
nfÒ¢ ‹+&ç –+»\T ` ‹+&ç ø=i≈£î –+»\T ` ª‹+&çμ |üPs¡«|ü<ä+, ª–+»\Tμ ñ‘·Ôs¡|ü<ä+. bÕ|ü;Û‹
` bÕ|ü+ e\¢ ;Û‹ ` ªbÕ|ü+μ |üPs¡«|ü<ä+, ;Û‹ ñ‘·Ôs¡|ü<ä+.
sê»uÛ≥Ñ T&ÉT≈£î $Á>∑V≤ü yêø£´+ sêùdÔ sêE jÓTTø£ÿ uÛ≥
Ñ T&ÉT ne⁄‘·T+~. B+{À¢ ªjÓTTø£ÿμ nH˚~ wüw$˜” uÛøÑ ÔÏ
Á|ü‘·´j·T+. uÛÑ≥T&ÉT sêE≈£î #Ó+~qyê&Éì #Ó|üŒ&ÜìøÏ wüw”˜$uÛÑøÏÔ Á|ü‘·´j·÷ìï yê&Ü+. Ç˝≤ $uÛÑøÏÔ
Á|ü‘·´j·÷\T $Á>∑Vü≤yêø£´+˝À ñ|üjÓ÷–+#˚ düe÷kÕ\T ‘·‘·TŒs¡Twü düe÷kÕ\T.

www.apteachers.in
|üPs¡«|ü<ä+ ∫es¡ ñ+&˚ $uÛÑøÏÔì ã{Ïº ‘·‘·TŒs¡Twü düe÷kÕ\T:
‘·‘·TŒs¡Twü düe÷dü+ s¡ø±\T $uÛÑ≈£îÔ\T ñ<ëVü≤s¡D
Á|ü<eä∏ ÷ ‘·‘T· Œs¡Twüdeü ÷dü+ &ÉT, eTT, e⁄, \T eT<Ûë´Vü≤ï+`nVü≤ï+ eT<ÛäúÛ≤>∑+
~«rj·÷ ‘·‘T· Œs¡Twüdeü ÷dü+ ì, qT, \, ≈£L]Ã, >∑TiÏ+∫ »\<Ûäs¡eTT`»\eTTqT<Û]ä +∫q~
‘·èrj·÷ ‘·‘T· Œs¡Twüdeü ÷dü+ #˚‘·, #˚, ‘√&É, ‘√ ãT~∆V≤” qT&ÉT`ãT~∆#‘˚ V· ≤” qT&ÉT
#·‘T· Øú ‘·‘T· Œs¡Twüdeü ÷dü+ ø=i≈£î, ¬ø’ e+≥ø£f\º… Tè+≥ø=i≈£îø£f\º… T
|ü+#·MT ‘·‘T· Œs¡Twüdeü ÷dü+ e\q, ø£+f…, |ü{Ïº <=+>∑uj
ÑÛ T· +`<=+>∑e\quÛj
Ñ T· +
wüw˜” ‘·‘T· Œs¡Twüdeü ÷dü+ øÏ, ≈£î, jÓTTø£ÿ, ˝À, ˝À|ü\ sêeTu≤D+`sêeTTìjÓTTø£ÿu≤D+
dü|MÔü T ‘·‘T· Œs¡Twüdeü ÷dü+ n+<äT, q <˚Xu¯ øÑÛ `ÔÏ <˚Xe¯ TTq+<äTuÛøÑ ÔÏ
qxŸ ‘·‘T· Œs¡Twüdeü ÷dü+ qxŸn+fÒe´‹πsø±s¡+ú ndü‘´· +`dü‘´· +ø±ì~
øÏ+~ |ü<ë\T #·<äe+&ç. $Á>∑Vü≤yêø±´\T sêj·T+&ç. n$ @ ‘·‘·TŒs¡Twü düe÷kÕ˝À sêj·T+&ç.
(n) sê»|üPõ‘·T&ÉT (Ä) <ÛäHêX¯ (Ç) |ü⁄s¡»qT\T (á) »{≤<Ûë]
(ñ)uÛÑT»ã\+ (}) n–ïuÛÑj·T+ (ãTT) nHê´j·T+
ll sêdæq ø£$‘·\qT / ^‘ê\qT ùdø£]+#·+&ç.
yê{Ï˝À @<Ó’Hê ˇø£<ëìï sêdæ sê>∑ uÛ≤ej·TTø£Ô+>± bÕ&ç $ì|æ+#·+&ç.

#·~$+#ê*, sêsTT+#ê*, <√cÕ\T düe]+#ê*.
H˚ì$ #˚j·T>∑\Hê ?
1. á bÕsƒ¡+ uÛ≤yêìï kı+‘·e÷≥˝À¢ #Ó|üŒ>∑\qT. WqT / ø±<äT
2. ll ø£$‘·«+ >∑T]+∫ kı+‘·e÷≥˝À¢ sêj·T>∑\qT. WqT / ø±<äT
3. ø£$‘·˝Àì ÁbÕdü|ü<ë\qT >∑T]Ô+#·>∑\qT. uÛ≤yêìï $e]+#·>∑\qT. WqT / ø±<äT
4. π>j·÷ìï \j·Tã<ä∆+>± bÕ&É>∑\qT. WqT / ø±<äT

www.apteachers.in
uÖ<ë∆ìøÏ ø°åD<äX¯|ü{Ïºq |òüT≥º+˝À n»+‘ê>∑TVü≤\ ndæÔ‘ê«ìï düsTT‘·+ düuÛÑ´˝Àø£+ $düà]+∫+~. nsTT‘˚
ã+~b˛≥T <=+>∑\T e÷Á‘·+ yê{Ï ñìøÏì Áø°düTÔX¯ø£+ ‘=$Tà<äeX¯‘ê_› ‘·sê«‘· m|ü&√ >∑T]Ô+#ês¡T. #·T≥Tº Á|üø£ÿ\
}fi¯flqT, ãd”Ô\qT <√#·Tø=ì, Ä >∑TVü≤\˝À yês¡T ìedædü÷Ô e⁄+&˚yês¡T. e+≥\T #˚düTø=q&ÜìøÏ yês¡T ô|≥Tº≈£îqï
bısTT´\ bı>∑\‘√H˚ ô|≈£îÿ >∑TVü≤\˝Àì ≈£î&É´, ∫Á‘ê\T eTdæ |üPdüTø=ì |üP]Ô>± #Ó&çb˛j·÷sTT. yê]øÏ düT\uÛÑ+>±
n+<äTu≤≥T˝À ˝Òø£b˛e&Éy˚T ¬s+&Ée >∑TVü≤˝Àì ≈£î&É´∫Á‘ê\T H˚{Ïø° n+‘·>± #Ó≈£îÿ#Ó<äs¡ø£ b˛e&ÜìøÏ ø±s¡DyÓTÆ
ñ+&Ü*.
»eVü≤sY˝≤˝Ÿ HÓÁVüA n»+‘ê >∑TVü≤\ >∑T]+∫ á ÁøÏ+~ $<Ûä+>± $e]+#ê&ÉT. ªªn»+‘ê eTqqT @<√
kÕ«|æïø£ »>∑‘·TÔ˝ÀøÏ rdüT≈£îyÓ&ÉT‘·T+~. nsTTHê, n~ n‹yêdüÔ$ø£yTÓ Æq ˝Àø£y˚Tμμ. á ≈£î&É´∫Á‘ê\qT ∫Á‹+∫qyês¡T
uÖ<ä∆ _Û≈£åîe⁄\T.
Çø£ÿ&É n+<ë˝§\T≈£î‘·Tqï Åd”Ô\T nX‚wü+>± e⁄Hêïs¡T. sê≈£îe÷¬sÔ\T, >±j·T˙eTDT\T, qè‘ê´+>∑q\T mø£ÿ&É
#·÷dæHê Åd”Ô˝Ò. ≈£Ls¡TÃqïyês¡T ø=+<äs¡T, ì\ã&ç ñqïyês¡T ø=+<äsT¡ , eTTkÕÔãT #˚ùdyês¡T ø=+<äs¡T, }πs–+|ü⁄>±
yÓfi¯ó‘·Tqïyês¡T ø=+<äs¡T. m+‘√ ù|s=+~qyês¡T á n»+‘ê Åd”Ô\T. uÀ~Ûdü‘·T«ì n˝ÖøÏø£ düT+<äs¡ $Á>∑Vü‰ìï, Äj·Tq
n+‘· >∑+;Ûse¡ T÷]Ôì ∫Á‹+∫q uÛøÑ ÁÔÏ X¯<\∆ä qT, á »>∑‘T· qÔ T ∫Á‹+#·≥+˝À Ms¡T #·÷|æ+#ês¡T. n»+‘ê >∑TVü≤\T yÓTT‘·+Ô
29. yê{Ï˝À nsTT<äT uÖ<ä#∆ ‘’Ó ê´˝…‘’ ,˚ $T–*q$ uÖ<ä∆ $Vü‰sê\T. yÓTT‘·+Ô 29˝À s¬ s&ç+{ÏH√, eT÷&ç+{ÏH√ ÁbÕs¡+_Û+∫,
|üP]Ô #˚jT· ≈£î+&ÜH˚ Ä|æyX˚ Ês¡T. á s¬ +&ÉT eT÷&ç+{Ï˝À ‘·|Œü $T–*q nìï+{Ï˝ÀqT
Á|ü‹düÔ+uÛ≤ìï, Á|ü‹≈£î&Ü´ìï, ∫e]øÏ ø£|ü˝HÓ’Hê $&ç∫ô|≥º≈£î+&Ü, ∫Á‘ê\‘√
ì+|æy˚XÊs¡T. ø±˙ áHê&ÉT |ü<äeT÷&ÉT >∑TVü≤\˝À e÷Á‘·y˚T ∫Á‘ê\T ` ø±<äT `
yê{Ï •~∏˝≤\T e÷Á‘·+ ` ø±qedüTÔHêïsTT. #Ó≈£îÿ #Ó<äs¡≈£î+&Ü mH√ï ø=ìï∫Á‘ê\T
$T–*+~ ˇø£≥e, ¬s+&Ée, ‘=$Tà<äe, |ü<äe, |ü<äVü‰s¡e, |ü~ùV≤&Ée >∑TVü≤\
˝ÀH˚.
>∑TVü≤\ >√&É\≈£î eT{Ïº–˝≤u≤ #˚dæ, <ëìô|’ |ü\#·>± düTqï+ |üPdæ, Ä |üP‘·ô|’
<ëì ‘·&ç Äs¡ø£eTT+<˚ ∫Á‘ê\qT y˚XÊs¡T. yêq‘˚eT≈£î eT{Ïº–˝≤u≤ bıøÏÿ, n~
bıs¡\T bıs¡\T>± eP&ç b˛sTTq+<äTq ø=ìï ∫Á‘ê\T ø±\Áø£e÷q q•+|ü⁄ nsTTb˛sTT
e⁄+&Ée#·TÃqT. ø±\>∑‹e\¢ á $<Ûä+>± ø=ìï∫Á‘ê\T b˛>±, >∑TVü≤\˝À n|ü&ÉT
‘·\<ë#·Tø=qï ã+~b˛≥T<=+>∑\T ô|{Ïqº bı>∑≈î£ eT]ø=ìï eTdæ |üPdüT≈£îb˛j·÷sTT.
b˛‘˚ Ç{°e\ ø±\+˝À XÊX¯«‘·ø°]Ô dü+bÕ<äq ø√dü+ >√fi¯fl‘√ u§eTà\ô|’ ‘·eT
ù|s¡q¢ T ø=+<äsT¡ Áyêj·T&É+ e\¢ eT]ø=ìï ∫Á‘ê\T •~∏\yÓTÆ b˛j·÷sTT. ø±>±,H˚{øÏ °
ì*∫q~ yÓTT‘·Ô+˝À q÷{ÏøÏ ˇø£ e+‘√, ¬s+&ÉTe+‘·T˝À ! ø=Hêïfi¯flHê&ÉT C≤Á>∑‘·Ô

www.apteachers.in
ø±{≤s¡+ ã&ç˝À ÁbÕs¡úqdüe÷y˚X¯+˝À bÕs¡«‹ #·~$q n+XÊìøÏ n_Ûq+<äq\T ‘Ó\T|ü⁄‘·÷ n+<äs¡÷ #·|üŒ≥T¢ ø={≤ºs¡T.
Ä #·|üŒ≥¢ Á|üø£+|üq\≈£î Ä |ü]düsê\˝À #Ó≥¢MT<ä ñqï s¡+>∑Ts¡+>∑T\ d”‘êø√ø£∫\Tø£\T >∑T+|ü⁄\T >∑T+|ü⁄\T>±, ¬sø£ÿ\T
¬s|ü¬s|ü˝≤&çdü÷Ô ô|’øÏ ˝Ò#êsTT. Á|üø£è‹ n+<ëìï #·÷dæ ÄkÕ«~+#˚ eTqdüT ñ+&Ü*>±ì, n~ b+‘· n<äT“¤‘·+>± ñ+≥T+<√ !
@ ø√D+˝À #·÷dæHê n+<äyÓTÆq <äèX¯ý˚T ø£q|ü&ÉT‘·T+~. n+<äyÓTÆq |ü⁄e⁄«\T, ej·÷´s¡+>± ‘·\\÷ù| ø=eTà\T, ¬seTà\T,
¬s|ü¬s|ü˝≤&˚ Ä≈£î\T, s¡+>∑T\˙ï ø£\uÀdæ s¡ø£s¡ø±\ Äø£è‘·T\qT ≈£L]Ãq≥T¢ m>∑Ts¡T‘·÷ ñ+fÒ >±*˝À ‘˚* Ä&ÉT‘·Tqï
d”‘êø√ø£∫\Tø£\T b>∑Ts¡T‘·T+fÒ, Á|üø£è‹˝Àì s¡+>∑T\˙ï eTq ø£fi¯fleTT+<äT Hê≥´+ #˚düTÔqï≥T¢ ñ+~. Á|üø£è‹˝À bìï
s¡Vü≤kÕ´\THêïjÓ÷ ...! Ç˝≤+{Ï$ ø=ìï #·÷<ë›e÷...!
ªªÁ|üø£è‹ s¡Vü≤kÕ´\qT nH˚«wæ+#·&ÜìøÏ eTìwæøÏ ñqï eT÷\kÕ<ÛäHê\T C≤„H˚+Á~j·÷\T. Ç$ eTìwæøÏ
nqTuÛÑyêìï ø£*–kÕÔsTT. á nqTuÛÑyê\˝Àì kÕe÷´ìï ø£ìô|{Ïº, ãT~∆ ø=ìï dü‘ê´\qT Á|ü‹bÕ~düTÔ+~.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î, ì|ü⁄Œ b|ü⁄Œ&ÉT ‘êøÏHê ø±\T‘·T+~. ˙s¡T b|ü⁄Œ&É÷ |ü˝≤¢ìπø Á|üeVæ≤düTÔ+~. ‘·–q ñwüídæú‹
ñ+fÒ nH˚ø£ |ü<ësêú\T ø£s¡T>∑T‘êsTT. #·*øÏ HÓsT÷´, q÷HÓ ù|s¡T≈£î+{≤sTT. Ç˝≤+{Ï$ ‘Ó\TdüT≈£îH˚ X¯øÏÔ nìï
ÁbÕDT\≈£L ø=<√› >=b˛Œ ñ+≥T+~. Á|üø£è‹ <Ûäsêà\qT Á>∑Væ≤+∫q ‘·sê«‘· yê{Ïì
e÷qe⁄&ÉT ‘·q≈£î nqT≈£L\+>± e÷s¡TÃø√>∑\T>∑T‘ê&ÉT. #ÓsTT´ ô|&ç‘˚ ø±˝Ò
ìù|Œ, #·*qT+&ç eTìwæøÏ s¡øDå£ ìdüT+Ô ~. Çfi¯fleT<Û´ä ˙s¡T ì*ùd,Ô <ä÷s¡+>±
ñ+&˚ |ü\¢|ü⁄ Á|ü<˚XÊìøÏ >∑+&çô|{Ïº Ä ˙{Ïì eT[fl+#·e#·TÃ.
Ä<ÛäTìø£ XÊgy˚‘·Ô Ç+‘· ‘˚*ø£ e÷sêZ\ <ë«sê
dü+bÕ~+#˚ C≤„q+‘√ ‘·è|æÔ|ü&É&ÉT. e÷qe⁄&ÉT
Hê>∑]ø£‘· kÕ~Û+#·&ÜìøÏ á C≤„q+ #ê\<äT.
ø±ã{Ï º XÊgy˚ ‘ · Ô \ T yÓ T T≥º y Ó T T<ä ≥
C≤„H˚+Á~j·÷\ Vü≤<äT›\T ‘Ó \ Tdü T
≈£îHêïs¡T. eTq ø£qTï #·÷ùd ªø±+‹
‘·s+¡ >±\Tμ #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe. n+‘·≈î£
nH˚ø£¬s≥¢ ‘·s¡+>±\T πs&çjÓ÷
‘·s¡+>±\T yÓTT<ä\Tø=ì n‹dü÷ø£å à
yÓTqÆ ª>±e÷μ øÏsD¡ ≤\<ëø± ø£+{ÏøÏ

www.apteachers.in
ø£ì|æ+#·e⁄. ø±˙ n$ ≈£L&Ü ªø±+‹μ ‘·s¡+>±\ C≤‹øÏ #Ó+~qy˚. yê{Ïì $<äT´<äj·TkÕÿ+‘· ‘·s¡+>±\T
n+{≤s¡T.
ø=ìï |ü]dæú‘·T\˝À ø£qTï ø=ìï ø=ìï ÁuÛÑeT\≈£î ˝Àqe⁄‘·T+~. dæìe÷ ∫Á‘ê\T ø£~˝Ò u§eTà\T, ø£<ä\˝Òì
u§eTà\qT ‘ÓsM¡ T<ä n‹y˚>+∑ >± ˇø£<ëì ‘·sê«‘· eTs=ø£<ëìï ø£~*+∫ #·÷|ækÕÔsT¡ . ny˚ #·\q∫Á‘ê\j·÷´sTT.
n|ü⁄Œ&ÉT ø£qTï ‘êqT #·÷dæq $wüj·÷\qT #Ó]ô|j·T´˝Ò<äT. n˝≤π> #Óe⁄\T nìï <Ûä«qT\q÷ $q˝Òe⁄. eTìwæ
$q˝Òì <Ûä«qT\T ø=ìï ≈£îø£ÿ\≈£î $qã&É‘êj·T≥. $qã&Éì <Ûä«qT\qT XÊgy˚‘·Ô\T
nH˚ø£ Á|üjÓ÷»Hê\≈£î ñ|üjÓ÷–düTÔHêïs¡T. ∫e]øÏ #·s¡à+ ≈£L&Ü ÁuÛÑeT\≈£î
˝Àqe⁄‘·T+~. #·*ø±\+˝À sêÁ‹y˚fi¯ Äs¡Tãj·T≥ ñ+&˚ ø=j·Tú…+N,
ÇqT|üu+… N ˇπø ñc˛íÁ>∑‘˝· À ñ+{≤sTT. nsTTHê ø=j·Tú…+N
‘·–*‘˚ #ÓsTT´ õ\T¢eTq<äT, ÇqT|ü u…+N ‘·–*‘˚H˚
õ\T¢eT+≥T+~.
Ç+Á~j·TC≤„q+MT<äH˚ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+fÒ áHê&ÉT
eTq≈£î πs&çjÓ÷\T ñ+&˚$ ø±e⁄. $<äT´#·Ã¤øÏÔ ñ+&˚~
ø±<äT. Äø±X¯+˝À mø£ÿ&√ ñqï qø£åÁ‘ê\˝À @ @
|ü<ësêú\THêïjÓ÷ ‘Ó*ùd~ ø±<äT. Ç+Á~j·T C≤„Hêìï
$dü]Ô +#·&ÜìøÏ XÊgE„\T nH˚ø£ y˚\ kÕ<ÛHä ê\T ø£*Œ+#ês¡T.
f…*k˛ÿ|ü⁄\T, yÓTÁÆ ø√k˛ÿ|ü⁄\T, bò˛{ÀÁ>∑|,”ò bø˘‡sπ \T, Nø£{À¢ #·÷&É{≤ìøÏ
M˝…’q kÕ<ÛäHê\T, sê&ÜsY e¬>’sê\T.
XÊgC≤„q+ Ç+‘·>± n_Ûeè~∆ nsTT+<ä+fÒ n~ ø=ìï ìj·Te÷\qT
$~Û>± bÕ{Ï+∫+~.
Ä ìj·Te÷\T C≤„HêìøÏ dü+ø¬ fi¯ófl>± |üì#˚jT· ø£
‘·|Œü <äT. yê{Ïì }&É>=≥Tºø√e&É+

www.apteachers.in
n»+‘ê∫Á‘ê\˝À ‘=DÏødÏ ˝ü ≤&ÉT‘·Tqï uÛ≤s¡rj·T J$‘êìï, dü+düÿè‹ì @ $C≤rj·T ∫Á‘·ø±s¡T\÷, yê¬s+‘·{Ï
Á|üC≤„kÕ<Ûä≈£î˝…’Hê, ∫Á‹+#·>∑*– ñ+&˚yês¡T ø±s¡T. b˛sTTq$ b˛>±, Ç|üŒ{ÏøÏ $T–*ñqï n»+‘ê ∫Á‘ê\qT #·÷dæ,
$$<Ûä uÛ≤s¡rj·T J$‘ê*ï >∑T]+∫, dü+düÿè‹ì >∑T]+∫, mHÓïH√ï $wüj·÷\T ‘Ó\TdüTø√e#·TÃ. ìC≤ìøÏ yê{Ïì eTq
ÁbÕNq, kÕ+|òæTø£, kÕ+düÿè‹ø£ #·]Á‘·\T>± jÓT+#·e#·TÃ.
ÁbÕNq ø±\+˝À uÛ≤s¡‘· kÕ+|òTæ ø£ eédüú @ s¡÷|ü+˝À ñ+&˚~? n|üŒ{Ï eè‘·T˝Ô $Ò ? yê´dü+>±˝Ò$? $H√<ë˝Ò$?
Ç˝≤ Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê\T ø√]‘˚ n»+‘ê >∑TVü≤\≈£î yÓfi≤fl*. ˇø£|ü &ÉT eTq <˚X¯+˝À sêDà+~sê\T @ $<Ûä+>±
e⁄+&˚$? sêE\, sêDT\ y˚wüuÛ≤wü˝Ò$? sê»düuÛÑ\qT @ $<Ûä+>± rπsÃyês¡T? n|üŒ{Ï ôd’ìø£ ã\ìsêàD+ @ rs¡T˝À
ñ+&˚~? Hê{Ï Äj·TT<Ûë˝Ò$? Ç˝≤+{Ï Á|üX¯ï\≈£î Á|ü‘·T´‘·Ôsê\qT ø√]‘˚, n»+‘ê>∑TVü≤\≈£î yÓfi≤fl*. Ç+‘˚ ø±<äT
nø£ÿ&çøÏ yÓ&ç‘˚, eTqeTT mH√ï ø√D≤\ düy˚T‘·+>± uÛ≤s¡‘· kÕj·TT<Ûä ã˝≤\qT dæ+Vü≤fi¯+ô|’ <ä+&Éj·÷Á‘·≈£î #˚s¡y˚dæq
uÛ≤s¡rj·T HÍø±<äfi≤ìï #·÷&Ée#·TÃ. Ms¡•yêJ sêC≤´ì¬ø’ eTVü‰kÕ>∑sê\qT <ë{Ï yÓfi≤fl&Éqï uÛ≤s¡rj·T eDÏ≈£îÿ\qT
#·÷&Ée#·TÃ. |üs¸¡ ´Hé sêj·Tu≤s¡T\≈£î <äsÙ¡ q $TdüTqÔ ï uÛ≤s¡rj·T eTV”≤bÕ\≈£î\qT #·÷&Ée#·TÃ. nìï+{Ï˙ $T+∫ >ö‘·eT
ãT<äTì∆ ø±s¡TD´ dü+<˚X+¯ øπ e\+ e÷qe⁄ì $ø±kÕìπø ø±ø£ |üXó¯ |üø±å ´<äT\ J$‘êìï düsTT‘·+ m+‘· |ü⁄˙‘·+ #˚d+æ <√,
‘˚CÀe+‘·+ #˚d+æ <√ #·÷&Ée#·TÃ. n+<äTe\¢ n»+‘ê>∑TVü≤\T j·÷Á‘êdü\ú + ø±e\dæ+~ ∫Á‘·ø±s¡T\πø ø±<äT, uÛ≤s¡rj·T
#·]Á‘·˝À, $C≤„q+˝À, dü+düÿè‹˝À, uÛÑ$‘·e´+˝À ÁX¯<ë∆uÛÑ≈£îÔ\T >∑\yês¡+<ä]ø°.
s¡#·sTT‘· |ü]#·j·T+
Hês¡¢ y˚+ø£fXÒ «¯ s¡sêe⁄ 1908 &çôd+ãsY ˇø£≥e ‘˚Bq ø£ècÕíõ˝≤¢˝Àì ªø£e⁄‘·s+¡ μ
nH˚ Á>±eT+˝À »ìà+#ês¡T. áj·Tq s¡w´ü Héø<£ \ä∏ T (nqTyê<ä s¡#q· ), qs¡ø+£ ˝À
Vü≤]X¯Ã+Á<äT&ÉT (Hê≥ø£+) Hês¡¢yê] e÷≥ (|ü<ä´ø±e´+), yÓTT<ä˝…’q Á>∑+<∏ë\T
s¡∫+#ês¡T. áj·Tq |üÁ‹ø±dü+bÕ<ä≈£î&ÉT, ø£$, $eTs¡Ù≈£î&ÉT. ìs¡+‘·s¡+
düe÷»ÁX‚jT· düT‡ ø√dü+ ø£èwæ#d˚ qæ y˚T<Ûë$. Hês¡y¢ ê] s¡#q· düsfi¡ y¯ TÓ qÆ X¯u≤›\‘√,
Hês¡¢ y˚+ø£fXÒ «¯ s¡sêe⁄,
kı>∑ôd’q uÛ≤yê\‘√ düT+<äs¡XË’*˝À kÕ>∑T‘·T+~.
Á|üÁøÏj·T ` j·÷Á‘ês¡#·q
s¡#·sTT‘· ‘êqT #·÷dæq Á|ü<˚XÊìï >∑T]+∫ e]í+#˚ s¡#·H˚ j·÷Á‘ês¡#q· . Bì˝À Ä Á|ü<˚X¯+ Á|ü‘˚´ø£‘·, Á|üø£è‹
sêeTD°j·Tø£‘·, #·]Á‘· e+{Ï n+XÊ\T+{≤sTT. s¡#·sTT‘· Ä‘êàÁX¯j·T XË’*˝À uÛ≤yê\qT ‘Ó*j·TCÒkÕÔ&ÉT.

www.apteachers.in
Ç$ #˚j·T+&ç
I. $q&É+ ` e÷{≤¢&É≥+
1. eTq+ #˚j·T˝Òì$ »+‘·Te⁄\T #˚j·T>∑*π>$ @$? e÷{≤¢&É+&ç.
2. XÊgC≤„q+ n_Ûeè~∆ #Ó+<ä&É+ n+fÒ @$T{Ï? Bìe\¢ >∑‘·+‘√ b˛*ùdÔ, H˚&ÉT <˚+{À¢ @$T e÷s¡TŒ\T
e#êÃsTT.
3. ì‘·´J$‘·+˝À MTs¡T >∑eTì+∫q Á|üø£è‹ $+‘·\qT >∑T]+∫ #Ó|üŒ+&ç.
1. bÕsƒ¡+ #·<äe+&ç. øÏ+~ uÛ≤e+ e#˚Ã ù|sê\qT >∑T]Ô+#·+&ç. yê{ÏøÏ ù|s¡T ô|≥º+&ç.
n. Á|üø£è‹ m+‘√ n+<ä+>± ñ+≥T+~. Bìï #·÷ùdÔ #ê˝≤ Äq+<ä+ ø£\T>∑T‘·T+~.
Ä. eTq+ mH√ï $wüj·÷\qT ‘Ó\TdüTø√&Üìø°, |ü]o*+#·&Üìø° eTq≈£îqï C≤„H˚+Á~j·÷\T
ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·THêïsTT.
Ç. e÷qe⁄&ÉT ‘·q≈£îqï ã˝≤\qT, ã\V”≤q‘·\qT ‘Ó\TdüT≈£îHêï&ÉT. ø±ã{Ïº ñqï<ëì‘√ ‘·è|æÔ#Ó+<äø£
mH√ï $wüj·÷\qT ø£qTø=ÿHêï&ÉT.
2. »≥T¢ »≥T¢>± ≈£Ls=Ãì bÕsƒ¡+˝Àì ù|sê\qT #·<äe+&ç. ˇø=ÿø£ÿ ù|sê≈£î ˇø£ Á|üX¯ïqT ‘·j·÷s¡T
#˚j·T+&ç. n+fÒ n<˚ Á|üX¯ï≈£î ù|sê˝Àì $wüj·T+ »yêãT>± sêyê*.
3. bÕsƒ¡+ Ä<Ûës¡+>± øÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î »yêãT\T sêj·T+&ç.
n. C≤„H˚+Á~j·÷\T n+fÒ @$T{Ï? yê{Ïe\¢ eTq+ @+ #˚j·T>∑\T>∑T‘·THêï+?
Ä. Ç+Á~j·TC≤„Hêìπø |ü]$T‘·+ ø±ø£b˛e&É+e\¢ @+ »]–+~?
Ç. #·÷|ü⁄, $ìøÏ&ç, yêdüq\qT ‘Ó\TdüTø√&É+ nqïyê{Ï $wüj·T+˝À eTq≈£î, »+‘·Te⁄\≈£î ñ+&˚
‘˚&Ü\T @$T{Ï? Bìe\¢ MTs¡T @+ Á>∑Væ≤+#ês¡T?
C≤„H˚+Á~j·÷\T eTq+ #˚j·T>∑*π>$ eTq+ #˚j·T˝Òì$ »+‘·Te⁄\T #˚j·T>∑*–q$
ø£qTï
eTT≈£îÿ
#Ó$
á. bÕsƒ¡+˝Àì yÓTT<ä{Ï ù|sê≈£î $T>∑‘ê ù|sê\≈£î eT<Ûä´ ñqï uÛÒ<äyT˚ $T{Ï?
www.apteachers.in
·
1. á øÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î Hê\T¬>’<äT yêø±´\˝À MT kı+‘·e÷≥\˝À »yêãT\T sêj·T+&ç
n. ªªÁ|üø£è‹ s¡Vü≤kÕ´\T nH˚«wæ+#·&ÜìøÏ eTìwæøÏ ñqï eT÷\kÕ<ÛäHê\T C≤„H˚+Á~j·÷\Tμμ BìMT<ä
MT n_ÛÁbÕj·T+ ◊<äT yêø±´\˝À sêj·T+&ç.
Ä. XÊgE„\T C≤„H˚+Á~j·÷\ Vü≤<äT›\qT ‘Ó\TdüTø√&É+e\¢ @+ »]–+~?
2. á øÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î |ü~yêø±´\˝À kı+‘·e÷≥\˝À »yêãT\T sêj·T+&ç
n. kÕ<Ûës¡D <äèwæº, XÊg<äèwæº ¬s+&É÷ ˇø£fÒHê? ø±<ë? m+<äT≈£î?
Ä. Á|üø£è‹ n+<ë\qT $e]dü÷Ô yê´dü+ sêj·T+&ç.
IV. |ü<äC≤\+ ` $ìjÓ÷>∑+
1. øÏ+~ yêø±´\˝À ^‘·^dæq |ü<ë\≈£î nsêú\T sêj·T+&ç. yê{Ï‘√ kı+‘·yêø±´\T sêj·T+&ç.
n. XÊg<äèwæº e÷qe⁄&ç ø£èwæøÏ ˇø£ e÷s¡Z+ #·÷|ædüTÔ+~
Ä. ø=+&É\qT |ü>\∑ >={Ïqº |ü⁄Œ&ÉT uÛ÷Ñ Á|üø+£ |üq\T ekÕÔsTT.
Ç. b+&Ée÷e⁄\qT #·÷dæ ˙s¡T nì ÁuÛÑeT|ü&É‘êeTT.
2. øÏ+~ yêø±´\˝À ^‘·^dæq |ü<ë\≈£î n<˚ ns¡ú+ e#˚Ã eT] ¬s+&ÉT |ü<ë\qT m+|æø£ #˚düTø=ì
yê{Ï‘√ yêø±´\T sêj·T+&ç.
ñ<ë : bÕs¡«‹øÏ n_Ûq+<äq\T ‘Ó\T|ü⁄‘·÷ #·|üŒ≥T¢ ø={≤ºs¡T.
(i) ø=+<ä]øÏ bı>∑&ÉÔ\T Çwüº+ ñ+&Ée⁄.
(ii) Á|üX¯+dü\≈£î ˝§+>∑ø£b˛e&É+ >=|üŒyê] \ø£åD+
n. u§eTà\˝À s¡ø£s¡ø±\ Äø£è‘·T\T ñ+{≤sTT.
Ä. ãT~∆ ø=ìï dü‘ê´\qT Á|ü‹bÕ~düTÔ+~.
Ç. eTq ø£qTï #·÷ùd ø±+‹‘·s¡+>±\T #ê˝≤ ‘·≈£îÿe.
á. e÷qe⁄ìø£+fÒ »+‘·Te⁄\T ‘=+<äs¡>± yêdüq\qT |üdæ>∑&É‘êsTT.
ñ. #Ó’Hê˝À ˇø£kÕ] ø£\T>∑T\˝À+∫ mH√ï bÕeTT\T ãj·T≥≈£î e#êÃsTT.
3. øÏ+<ä ^‘· ^dæq |ü<ë\≈£î bÕsƒ+¡ Ä<Ûës¡+>± Á|üøè£ ‘·T\≈£î $ø£è‘·T\T, $ø£è‘·T\≈£î Á|üøè£ ‘·T\T sêj·T+&ç.
n. |ü⁄cÕŒ\T düTìï‘·yTÓ qÆ $.
Ä. eTq <äeTà+ eTq+ bÕ{Ï+#ê*.

www.apteachers.in
Ç. XÊÁkÕÔìï n‹Áø£$T+#·>∑÷&É<äT.
á. ø=+<ä]øÏ ∫‘·Ôs¡Te⁄\T ^j·T&É+˝À HÓ’|ü⁄D´+ ñ+≥T+~.
ñ. me] ÁbÕD+ yê]øÏ r|æ.
 øÏ+~ yêø±´\T #·<äe+&ç.

ªª#·|üŒ≥¢ #·|ü&ÉT $ì d”‘êø√ø£∫\ø£\T ô|’øÏ ˝Ò#êsTTμμ ` kÕ<Ûës¡D yêø£´+
ªªÄ #·|üŒ≥¢ Á|üø£+|üq\≈£î Ä |ü]düsê\˝À #Ó≥¢MT<ä ñqï s¡+>∑Ts¡+>∑T\ d”‘êø√ø£∫\ø£\T >∑T+|ü⁄\T
>∑T+|ü⁄\T>± s¬ ø£ÿ\T s¬ |üs¬ |ü˝≤&çd÷ü Ô ô|ø’ Ï ˝Ò#êsTTμμ ` ô|’ yêø±´H˚ï e]íd÷ü Ô sêdæq yêø£´+ Ç~. yêø£´+˝Àì
ø£s¡Ô, ø£s¡à, ÁøÏj·T |ü<ë\˝À <˚ìï >∑T]+∫ nsTTHê >=|üŒ>± / n+<ä+>± $e]+#˚˝≤ dü¬s’q |ü<ë\qT
CÀ&çdü÷Ô sêùdÔ e÷eT÷\T yêø±´\T ≈£L&Ü es¡íHê‘·àø£ yêø±´\T>± e÷s¡‘êsTT. MTs¡T ≈£L&Ü MT≈£î
q∫Ãq ø£<∏äqT / düìïy˚XÊìï / dü+|òüT≥qqT ˝Ò<ë @<Ó’Hê ˇø£ n+XÊìï >∑T]+∫ e]ídü÷Ô sêj·T+&ç.
VI. Á|üX¯+dü
 uÛÑ÷$TMT<ä ñqï #Ó≥T¢, |ü≈£åî\T, »+‘·Te⁄\T, e÷qe⁄\T ...........Ç˝≤ Á|ü‹ ˇø£ÿ<ë+{À¢ @<√ ˇø£
>=|üŒ<äq+ ñ+≥T+~. MT $TÁ‘·T\‘√ #·]Ã+∫ <˚+{À¢ @ @ >=|üŒ<äHê\THêïjÓ÷ sêj·T+&ç.
1. øÏ+~ |ü<ë\qT $&ÉBj·T+&ç. dü+~Ûù|s¡T sêj·T+&ç.
ñ<ë :` n+<äyÓTÆq n+<äeTT + ◊q ñ‘·«dü+~Û
(n) dü÷ø£åàyÓTÆq +
(Ä) ô|’¬ø‘·TÔ +
(Ç) nsTT+<ä+fÒ +
2. øÏ+~ $Á>∑V≤ü yêø±´\qT düe÷dü |ü<ë\T>± e÷s¡Ã+&ç

ñ<ë` eT÷&ÉsTTq s√E\T ` eT÷&ÉTs√E\T
(n) ¬s+&ÉsTTq s√E\T `
(Ä) eÁ»eT÷ yÓ’&É÷s¡éT÷ `
(Ç) ‘·©¢ _&Ü¶ `
ñ<ë ` bÕs¡«‹øÏ n_Ûq+<äq\qT ‘Ó\T|ü⁄‘·÷ n+<äs¡÷ #·|üŒ≥T¢ ø={≤ºs¡T.
bÕs¡«‹øÏ n_Ûq+<äq\T ‘Ó\T|ü⁄‘·÷ n+<ä]#˚‘ê #·|üŒ≥T¢ ø=≥ºã&Ü¶sTT
www.apteachers.in
3. øÏ+~ yêø±´\˝Àì |üsê´j·T|ü<ë\qT >∑T]Ô+∫ yê{Ï øÏ+<ä ^‘· ^j·T+&ç.
(n) Vü≤è<äj·÷ìï ø£<ä*+#˚ nqTuÛÑ÷‹ì, Ä m<ä˝Àì uÛ≤yê\qT düT\uÛÑ+>± e]í+#·˝Ò+.
(Ä) yê|òüTÀsêq~ ø=+&É\ #·T≥÷º ‹s¡T>∑T‘·÷ Á|üeVæ≤+∫+~. Ä yêVæ≤ì Á|üeVæ≤+#˚ <äèX¯´+ eTH√Vü≤s¡+.
(Ç) |ü&ÉeT{Ï>±* düqï>± Mdü÷Ô+~. ` |ü•ÃeT~X¯ yÓ’|ü⁄ ˇø£ düT+<äs¡yÓTÆq ‘√≥ ñ+~.
V. düè»Hê‘·àø£‘· `
n»+‘ê ∫Á‘ê\ bÕsƒ¡+˝À n»+‘ê >∑TVü≤\ #·]Á‘·, <ëì $X‚cÕ\÷ #·~yês¡T ø£<ë! n˝≤π> Á|ü‹
Á>±e÷ìø° ˇø£ #·]Á‘· ø±˙, $X‚wü+ ø±˙ ñ+&Ée#·TÃ. MT Á>±e÷ìøÏ >∑\ Á|ü‘˚´ø£‘·qT ˝Ò<ë MT≈£î
<ä>∑Zs¡˝Àì Ç‘·s¡ Á>±e÷\ Á|ü‘˚´ø£‘·qT e]ídü÷Ô sêj·T+&ç. Ä $esê\‘√ ˇø£ ÁuÀ#·sY ‘·j·÷s¡T
#˚jT· +&ç.
(˝Ò<ë)
#·T≥÷º m‘ÓÔÌqø=+&É\T, Ä ø=+&É\qT+&ç »\»˝≤ C≤\Tyêπs »\bÕ‘ê\T, |ü#·Ãì Á|üø£è‹ XÀuÛÑ,
|ü≈£åî\ øÏ\øÏ˝≤sêyê\‘√ Ä Á|ü<˚X¯+ m+‘√ düTeTH√Vü≤s¡+>± ñ+~ ...... Ç˝≤ @<Ó’Hê ˇø£
ÁbÕ+‘êìï e]ídü÷Ô sêj·T+&ç.
VI. Á|üX¯+dü
MTs¡T #·÷dæq ˇø£ <äs¡Ù˙j·T düú˝≤ìï ø=ìj·÷&ÉT‘·÷ ª˙e⁄ ≈£L&Ü ‘·|Œü ø£ #·÷&Ée\dæ+~μ >±
‘Ó\T|ü⁄‘·÷ MT $TÁ‘·T&çøÏ ˝ÒK sêj·T+&ç.
VII. uÛ≤wüqT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø=+<ë+.

1. øÏ+~ yêø±´\qT |ü]o*+∫, e÷s¡TŒ\qT >∑eTì+#·+&ç.
(n) dü+|òTü dü+düÿs¡\Ô T <äTsê#êsê\qT ìs¡÷à*+#ês¡T.
(Ä) dü+|òüTdü+düÿs¡Ô\ #˚‘· <äTsê#êsê\T ìs¡÷à*+#·ã&Ü¶sTT.
ô|’ ¬s+&ÉT yêø±´\ ns¡ú+ ˇø£ÿfÒ. ø±˙ yêø£´ ìsêàD+˝À uÛÒ<ä+ ñ+<äì >∑eTì+#ês¡T ø£<ë!
¬s+&ÉT yêø±´\ eT<Ûä´ uÛÒ<ä+ @$T{Ï ?
1. dü+|òüTdü+düÿs¡Ô\T <äTsê#êsê\qT ìs¡÷à*+#ês¡T. nH˚ á yÓTT<ä{Ï yêø£´+˝À ø£s¡Ô≈£î ÁbÕ<Ûëq´+
ñ+~. n+fÒ ÁøÏj·T ø£s¡ÔqT dü÷∫düTÔ+~. ø£s¡à≈£î ~«rj·÷ $uÛÑøÏÔ Á|ü‘·´j·T+ #˚] ñ+~. Ç˝≤+{Ï
yêø±´ìï ªø£s¡Ô] yêø£´+μ n+{≤s¡T.
Çø£ dü+|òüTdü+düÿs¡Ô\ #˚‘· <äTsê#êsê\T ìs¡÷à*+#·ã&Ü¶sTT. nH˚ ¬s+&Ée yêø£´+˝À
(i) ø£s¡Ô≈£î ‘·èrj·÷ $uÛÑøÏÔ Á|ü‘·´j·T+ ñ+~ (ii) ÁøÏj·T≈£î ªªã&ÉTμμ #˚]+~. (iii) ÁøÏj·T ` ø£s¡à
Á|ü<Ûëq+>± ñ+~. yêø£´+˝À ÁøÏj·T≈£î ªã&ÉTμ #˚], ø£s¡Ô≈£î ‘·èrj·÷ $uÛÑøÏÔ Á|ü‘·´j·T+ #˚πs
yêø±´ìï ªªø£s¡àDÏ yêø£´+μμ n+{≤s¡T.

www.apteachers.in
|ü<+ä $Á>∑V≤ü yêø£´+ düe÷dü+ ù|s¡T

1. <ÛäqV”≤qT&ÉT `
2. bı≥º≈£L&ÉT `
3. sêø£ådüuÛÑj·T+ `
4. Hê|ü⁄düÔø£+ `
5. sê»ÁX‚wüß˜&ÉT `
2. n‹X¯j÷Ó øÏÔ n\+ø±s¡+
øÏ+~ yêø±´ìï #·<äe+&ç.
Ä |ü≥ºD+˝Àì uÛÑeHê\T Äø±XÊìï ‘ê≈£î‘·THêïsTT.
uÛÑeHê\T m+‘· m‘·TÔ>± ñHêï Äø±XÊìï ‘êø£&É+ ndü+uÛÑe+.
n+fÒ e÷eT÷\T $wüj·÷ìï n‹>± #˚dæ #Ó|üŒ&É+ ô|’ yêø£´+˝À >∑eTìdüTHÔ êï+.
á $<Ûä+>± >√s¡+‘· $wüj·÷ìï ø=+&É+‘·\T>± #˚dæ #Ó|üŒ&Üìï ªn‹X¯jÓ÷øÏÔ n\+ø±s¡μeT+{≤s¡T.
n‹X¯jÓ÷øÏÔ n\+ø±sêìøÏ dü+ã+~Û+∫q ø=ìï yêø±´\T sêj·T+&ç.
Á|üø£è‹ì >∑T]+∫q ∫Á‘ê\qT ùdø£]+∫ Á|ü<ä]Ù+#·+&ç.

#·~$+#ê*, sêsTT+#ê*, <√cÕ\T düe]+#ê*.
H˚ì$ #˚j·T>∑\Hê ?
1. bÕsƒê´+X¯+˝Àì XÊÁd”Ôj·T $wüj·÷\MT<ä e÷{≤¢&É>∑\qT. WqT / ø±<äT
2. bÕsƒê´+X¯+˝Àì $wüj·÷ìï kı+‘·e÷≥˝À¢ sêj·T>∑\qT WqT / ø±<äT
3. XÊÁd”Ôj·T $wüj·÷\qT ne>±Vü≤q‘√ <Ûësêfi¯+>± #·<äe>∑\qT WqT / ø±<äT
4. Á|üø£è‹ n+<ë\qT e]ídü÷Ô yê´dü+ sêj·T>∑\qT. WqT / ø±<äT
5. XÊgkÕ+πø‹ø£ |ü<äC≤˝≤ìï dü+<äs√“¤∫‘·+>± ñ|üjÓ÷–+#·>∑\qT. WqT / ø±<äT
HêeT≥Tº≈£î Hê≈£î ‘Ó*dæ+~, Hê≈£î @MT ‘Ó*j·T<äH˚ ` k˛Áø£{°dt
ìqTï ˙e⁄ ‘Ó\TdüTø√ ` s¡eTD eTVü≤]¸

www.apteachers.in
9. >∑T˝≤; n‘·Ôs¡T
(ñ|üyê#·ø£+) ` lbÕ<ä düTÁãVü≤àD´XÊÅdæÔ
ˇø£ÿ n&ÉT>∑T y˚ùdÔ ~yê+J ø£q|ü&É‘ê&ÉT.

n‘·>± &=ø£ÿe÷≥T ‘·eTπødæ #·÷ùdÔ #ê\Tqì ÄÁ‘·|&ü TÉ ‘·÷, n‘·ì ø£{≤ø£+å Ä•+N, n‘·ì nqTÁ>∑V≤ü + ø√dü+
m<äTs¡T#·÷dü÷Ô, n‘·ì Ä\+ãq+ qeTTà≈£î˙, n‘·ì#˚‘· ªªdüπsμμ nì|æ+#·Tø√&ÜìøÏ ‘·>∑Z m‘·TÔ˝≤˝À∫+#·T≈£î+≥÷—
n‘·ì ˝ÀuÛÑ>∑TD+ >∑T]+∫ e÷Á‘·+ ˝À|ü˝À¢|ü\ ‹≥Tº≈£î+≥÷ Ä >∑~˝À |ü]y˚wæº+∫ ñ+&çq ÄÁ•‘·T\÷, bÂs¡
Á|üeTTKT\÷, sê» ã+<ÛäTe⁄\÷, sê» |ü⁄s¡Twüß\÷ ø£q|ü&ÉT‘·THêïs¡T.
yê]˝À ø=+<äs¡T ‘·qπødæ #·÷XÊs¡T. n˝≤+{Ï #√≥ qT+#·Tì yÓTT<ä\ ˇø£ÿe÷≥T >∑~˝ÀøÏ ‘=+–#·÷dæ,
‘·sy¡ ê‘· ì{≤s¡T>± qT+#·Tì, qT+#·Tqï yÓ+≥H˚ ‘ê|”>± s¬ +&ÉT#˚‘T· \÷ #ê|æ, >∑;eÛ Tì _s¡&Ü rdæ d”kÕ >±*yê{≤q
ô|{≤º&ÉT wüß≈£îs¡©¢ U≤qT—
_s¡&Ü rXÊ&ÉT. n+‘˚, yÓ+≥H˚ _–+#˚XÊ&ÉT. ø±ì, Ä ø£åDe÷Á‘êìπø n‘·ì #·T≥÷º e⁄+&çq »yêqT\T
‘·T[fl|ü&ç eT‘ÓÔ≈£îÿ‘·Tqï≥ºsTTb˛j·÷s¡T. ˝À|ü\ e⁄+&çq ô|<ä› eTqTwüß\T, ñ*øÏÿ|ü&ç m>∑ eP|æ] rdüT≈£î+≥÷ Ç≥T
#·÷XÊs¡T.
~yêqTøÏ |üøÿ£ >± ø=+#Ó+ yÓqø±\ qT+#·Tì n‘·ì sê‘·\T zs¡ø+£ ≥ #·÷düTqÔ ï sƒêDÒ<ës¡T #·ø‘Ï T· &Ó’ ªªe#êÃ&Ü?μμ
nqï{§ºø£ e÷≥T >∑TeTà+πødæ #·÷dæ, eT∞fl ‘·\ e+#·T≈£îHêï&ÉT.
n+‘·˝À #·Ás¡Tq ‘·\ ô|’¬ø‹Ô ªª@jYT! @$T{° ø£+|ü⁄?μμ n+≥÷ >∑~›+#ê&ÉT <ëyê+J, <ä>∑TZ≈£î+≥÷, rø£åD+>±
#·÷dü÷Ô.
B+‘√ |ü+&ÉTyÓHÓï{À¢ ø£{Ïø£ Nø£{Ï πsK $]dæq≥¢sTT+~. ø=+#Ó+ |òü÷≥T>±H˚ e⁄+&çHê, Vü≤è<äj·T+>∑eTyÓTÆq
e{Ïºy˚fi¯fl n‘·Ôs¡T ø£eTà<äq+ ~yê+JøÏ ø£+|ü⁄>± ‘·≥º&É+ #·÷dæ ˝À|ü*yês¡+<äs¡÷ yÓTT>∑yÓTT>±\T #·÷düT≈£îHêïs¡T,
ñ_øÏq qe⁄« ø£fi¯fl˝À¢ ≈£î≈£îÿ≈£î+≥÷.
sƒêDÒ<ës¡T ô|<ä$ ø£s¡T#·T≈£îHêï&ÉT. »yêqT\T n+<äT≈£î $+‘·|ü&ç, ô|<äe⁄\T ø£s¡T#·T≈£îHêïs¡T. U≤qT ø=j˚T´
nsTTb˛j·÷&ÉT. ø£+|ü⁄ nqïe÷≥ n|üÁX¯ó‹>± $q|ü&ç+<ä‘·ìøÏ. e÷+∫ |üs¡TyÓ’q j·÷uÛ…’j˚Tfi¯fl ej·TdüT‡qï, n‘·Ôs¡T
kÂs¡uÛÑ+ ø£+|ü⁄>± yÓ\|ü]+#·T≈£îH˚ eTìwæ ø£q|ü&É&É+ n‘·ìøÏ<˚ yÓTT<ä{ÏkÕ].
yÓTTqï yÓTTqïH˚ ` s¬ +&ÉTe÷kÕ\ bÕ≥T HêHêbÕ≥÷¢ |ü&>ç ±ì >√\ø=+&É ø√≥˝À n&ÉT>∑Tô|≥º˝øÒ b£ ˛j·÷&É‘q· T.
ndü\T, eJs¡T <äs¡Ùqy˚T ø±˝Ò<äT ` HÓ˝≤ |ü~ùV≤qT ~Hê\T |ü&ç>±|ü⁄\T |ü&çe⁄+fÒH˚>±ì.
Ä Á|üj·T‘·ï+˝À, ì»+>± ‘·\ ÁbÕD+ ‘√ø£≈£î e∫Ã+<ä‘·ìøÏ. ø±ì <äs¡Ùq+ sTT#êÃø£ e÷Á‘·+ sT÷ e{Ïºy˚fi¯fl
n‘·Ôs¡Tπø Ä eJ¬s+‘· eTT>∑T∆&ÉsTTb˛j·÷&ÉT? n|ü⁄Œ&Éø£ÿ&ÉTqïyês¡T m+‘· dü+ãs¡|ü&Ü¶s¡÷? ‘·s¡yê‘·, qyêãT m+‘·
yÓT#·TÃø√˝Ò<ä÷? eT] sTTø£ÿ&É, ô|<ë›|ü⁄s¡+˝À, n&ÉT>∑T ô|{ÏºqHê&˚ ø±e\dæq uÛÀ>∑{≤º n+‘ê <=]øÏb˛sTT+~.
www.apteachers.in
eTsêï&ÉT sƒêDÒ<ës¡T Á|üdüqTï&ÉsTTb˛j·÷&ÉT. eT÷&√ Hê&˚ ø√≥˝À Á|üy˚X¯+ <=]øÏ+~. nsTT‘˚, n+‘· kÂ\uÛ≤´ìøÏ
∫e]øÏ<ë |òü*‘·+, M]˝À $˝≤kÕ\≈£î ‘·–q+‘· $\Te ˝Òø£b˛e&É+ n‘·HÓsT¡ >∑TqT.
n˝≤>∑ì ì]¢|üÔ‘· ≈£L&Ü n+‘·+‘·>±H˚ e⁄+&É&ÉeT÷ n‘·ìøÏ ‘Ó\TdüT. nsTT‘˚ e÷Á‘·+ Ç+‘· ‘·\¢øÏ+<äT˝≤?
Ç+‘·ø° n‘·Ôs¡T düTyêdüq #Ó&ÉTø£+|ü⁄>± u≤<Ûä|ü&˚ eTìwæ, sêE ‘·s¡yê‘· sê»+‘· yê&ÉsTT e⁄+&É&Ée÷? sê#·
Øƒ$øÏ Ç~‘·>∑THê? Bìe\¢, eTVü‰sêE ÁbÕuÛÑe+, yÓ’uÛÑe+ ~yê+JøÏ \ø£å´+ ˝Ò<äqTø√yê˝≤? ˝Òø£ eTVü‰sêE
Á|üeè‹Ô ≈£L&Ü sTT˝≤+{Ï<˚ nqTø√yê˝≤? n‘·&çøÏ @MT bÕ\Tb˛˝Ò<äT. ∫e]øÏ~ @$T »s¡T>∑T‘·T+<√ nì
nqTe÷q+ |ü≥Tº≈£î+~.
Ç+‘· e ÷Á‘êìπ ø ìsêX¯
#Ó+<ä<\ä T#·Tø√˝Ò<Tä ø±˙ ‘·|Œü <˚y÷Ó
nqï≥Tº »yêq¢πødæ #·÷XÊ&ÉT.
Ç+‘·˝À ªª@jYT »yêHéμμ?
nì |æ*#ês¡T sƒêDÒ<ës¡T, <ë«s¡+
πødæ #·÷dü÷Ô.
ªª∫‘·+Ô u≤ãj·÷´!μμ n+≥÷
yÓ+≥H˚ ˝À|ü*øÏ yÓ[flq »yêqT
ªª&Ûç©¢ qT+∫ n‘·Ôs¡T es¡Ô≈£î&=ø£&ÉT
e∫Ã <äsÙ¡ q+ ø√s¡T≈£î+≥THêï&É+&çμμ
nì $qï$+#ê&ÉT.
n‘· q T, H˚ q T eTq$
#˚dTü ≈£îqï kÕsTTuÒq+&çμμ nHêï&ÉT
sƒêDÒ<ës¡T, yÓT*¢>±.
ªª~yêD+˝ÀH˚ n+>∑ & ç
‘Ós¡TkÕÔ&É≥Hê?μμ nì ‘·\ô|’¬ø‘·Ô
≈£ î +&ÜH˚ ø=+#Ó + ø£ ≥ Te⁄>±
nHêï&ÉT. n~ $ì U≤qT ‘Ó\¢
b˛j·÷&ÉT. »yêH˚ ø±<äT, sƒêDÒ<ës¡T
≈£L&Ü »+øÏb˛j·÷&ÉT.
ø±ì ª∫‘· Ô – +#ês¡ ÷ ?μμ
n+≥÷ y=ø£ uÀdæH√{Ï XÊÁdüTÔ\T
e÷Á‘·+ n+<äT≈£îHêï&ÉT. ‘·q
Á|ü‹uÛÑ #·÷|æ+#·&ÜìøÏ e÷+∫
neø±X¯ + <=]øÏ + <ä q ï
www.apteachers.in
ñ‘ê‡Vü≤+‘√, q\T>∑T]πødæ #·÷dü÷Ô.
nsTT‘˚, n|ü⁄Œ&ÉT ≈£L&Ü ~yê+J ‘·\ ô|ø¬’ ‹Ô #·÷&Éøb£ ˛>±, n‘·DíÏ e÷Á‘·+ ñ<˚•› +∫, ˇø=ÿø£ÿ e÷≥T ø=ø=ÿø£ÿ
ô|<ä›eTìwæ πødæ #·÷dü÷Ô ªª~yêD+˝ÀH˚ n+>∑&ç ‘Ós¡TkÕÔ&É≥Hê? n+fÒ #Ó|üŒ˝ÒqT >±ì, n‘·qT #˚dæ<ë+{À¢ eT+∫
uÛ≤e⁄ø£‘· e÷Á‘·+ ø£q|ü&TÉ ‘√+~. @eT+fÒ? ‘·q n‘·sÔ T¡ düTyêdüq‘√H˚ ‘·q $wüjT· + j·÷e‘·÷Ô $X¯<|ä sü #¡ T· ≈£îHêï&É‘q· T.
Ç~ #ê˝≤ >=|üŒ>± e⁄+~. &Ûç©¢˝À ñ+≥Tqï eTìwæ øÏ<=ø£ ˝…ø±ÿ eT]? nø£ÿ&É jÓT+‘Ó+‘·˝Òdæ ô|<ä›yêfi¯ófl+{≤s¡T?
yê] <ä>sZ∑ ¡ eTdüT\T≈£îH˚ eTìwæ kÕe÷q´&ÉsTTe⁄+{≤&Ü? #ê˝≤ u≤>∑T+~. ‘·|Œü ≈£î+&Ü #·÷&É‘>· yZ∑ ê&É‘q· Tμμ nHêï&ÉT
XÊÁdüTÔ\T, ∫e]e÷≥ sƒêDÒ<ës¡T ø£+<ä#˚dü÷Ô
nsTTHê, ~yê+J e÷{≤¢&É˝Ò<äT.
#·÷&ÉH˚ ˝Ò<äT.
sêdü÷Ô sêdü÷Ô e⁄+&çq ø£\+ e÷Á‘·+ øÏ+<äô|fÒºdæ bı&ÉT+ø±j·T n+<äT≈£îHêï&ÉT, n+‘˚!
ªªÁ|üy˚X¯ô|≥Tºμμ nHêï&ÉT sƒêDÒ<ës¡T, ˇø£ÿ n+>∑˝À ˝À|ü*øÏ yÓ[fl ªª~yê+J yê]øÏ ø√{Ï dü˝≤eTT\T. H˚qT
&Ûç©¢qT+∫ e#êÃq+&ç. @*qyê] bÕ<ë\T yÓ‘·T≈£îÿ+≥÷μμ nHêï&ÉT U≤qT, #˚‘·T\÷|ü⁄≈£î+≥÷q÷, eT÷&ÉTe÷≥T¢
e+–˝Òdü÷Ôq÷.
ªª@$T |üì?μμ nq&ç>±&ÉT <ëyê+J <äs¡Œ+>± n‘·ì dü˝≤eTT\T ø£fi¯fl‘√ n+<äT≈£îì.
ªªH˚q‘·Ôs¡T¢ ‘·j·÷s¡T#˚kÕÔqT eTVü‰Á|üuÛÑ÷! <äøÏåD<˚X¯+˝À, >√˝§ÿ+&É ‘·s¡Tyê‘· ô|<ë›|ü⁄s¡+ ˇø£ÿfÒ #·÷&É‘·>∑Z~
nì $HêïqT, ¬sø£ÿ\T ø£≥Tº≈£î e∫Ã yê˝≤qT. ‘·eTs¡T ø£{≤øÏå+#ê*μμ nì y˚&ÉT≈£îHêï&ÉT U≤qT.
ªª¬sø£ÿ\T+&É&Éy˚T eùdÔ mø£ÿ&√ y=ø£#√≥ yÓ[fl yê\ø±, eTT&ÉT#·T≈£Lÿ#·T+{≤&Ü eT], me&ÉsTTHê?μμ nì
yÓ≥ø±s¡+>± nHêï&ÉT. ~yê+J.
n+<äT˝À ñqï <Óã“ U≤qT >∑T]Ô+#·ø£b˛˝Ò<äT. ø±ì ªª‘·eTs¡T dü]>± ôd\$|æŒ+#ês¡T eTVü‰Á|üuÛÑ÷! @eT+fÒ,
¬sø£ÿ\Tqï+<äT≈£î>±qT, mø£ÿ&É düs¡düT\T+fÒ nø£ÿ&É yÓ[fl yê\&Éy˚T. ø£qTø£H˚ Hê\T>∑T ‘·sê\Hê&ÉT, e÷ ≈£î≥T+ã+,
bÕs¡oø£<˚X¯+ $&ç∫ &Ûç©¢ e∫Ã yê*+~. e#êÃø£ ≈£L&Ü ôd’q´+˝À #˚s¡&Üì¬øH√ï neø±XÊ\T ‘·≥düú|ü&çHê,
ù|s¡T‘Ó∫Ãq ø£fi≤J$‘êìï $&ç∫ô|≥º˝Òø£ n‘·Ôs¡T˝Ò ‘·j·÷s¡T#˚dæ, &Ûç©¢ bÕ<äTcÕ\ Ä<äs¡ >ös¡yê\T bı+<äT‘√+~μμ
nHêï&ÉT, <Û√s¡DÏ e÷]Œ+#·<ä\∫.
B+‘√ ªªø±e#·TÃμμ nHêï&ÉT ~yê+J, @ e÷Á‘·+ ø±]ƒq´+ ‘·>∑Z≈£î+&Ü.
ªªe÷ Hêj·Tq>±] ôd\e⁄bı+~, H˚qT, <äøÏåD<˚X¯ Á|üuÛÑTe⁄\qT ùd$+#·Tø√&ÜìøÏ e#êÃqT. >√˝§ÿ+&É
qyêãT>±s¡÷, nø£ÿ&ç eJs¡÷¢ e÷ |ü]ÁX¯eT >∑T]Ô+∫ $TøÏÿ* Ä<ä]+#ê&ÉT.μμ
ªªÇ+πø+?μμ
ªªÇ+πøeT+fÒ eTq$ #˚düT≈£îHêïqT >∑<ë, >√˝§ÿ+&É ‘·s¡yê‘· ô|<ë›|ü⁄s¡y˚T #·÷&É‘·>∑Z<äì $Hêïqì? eTT+<äT
‘·eT]~ ∫‘·Ô–+#·ø√s¡T‘·THêïqT.μμ Ç˝≤ nì, U≤qT, eT÷‘· ‘Ó]∫ ˇø£ ∫qï ô|f…º ~yê+J eTT+<äT e⁄+#ê&ÉT.
˝À|ü\, mÁs¡ì eTTKeTT˝Ÿ >∑T&É¶ n‹øÏ+∫q #·øÿ£ ì ô|f…º n~. n+<äT˝À ˇø£ ∫qïd”kÕ. #·øÿ£ ì q–w” |üì‘√ jÓT+‘√
eTT#·Ã≥>± e⁄+<ä~. d”kÕ˝À dü>±ìøÏ ô|’>± n‘·Ôs¡T e⁄+~. n~ #·÷dæ nø£ÿ&çyês¡+<äs¡÷ >∑T≥ø£\T $T+>±s¡T.

www.apteachers.in
ªªn~ eT˝…¢ n‘·sÔ T¡ eTVü‰Á|üu÷ÑÛ ! n+<äT˝À ñqï~ s¬ +&˚ ‘·T˝≤\T— ø±ì s¬ +&ÉT edü+‘ê\≈£î ‘·j÷· s¡sTT+<ä~.μμ
ªªy√dt!μμ
ªªe÷ edüTÔe⁄ eTsê´<ä e÷≈£î y˚Ty˚T #Ó|ü⁄Œø√&É+ <Ûäs¡à+ ø±<äT. ∫‘·Ô–ùdÔ ‘·eT≈£î ‘Ó*j·T+~ ø±<äT. nsTT‘˚
‘·\ ø=+#Ó+ m&É+>± ñ+∫ eTØ eT÷‘· rsTT+#·+&ç eTVü‰Á|üuÛÑ÷!μμ
<ë+‘√ nø£ÿ&çyês¡+<äs¡÷ ‘·eT eTT≈£îÿ≈£î |üìø£*Œ+#ês¡T. ø±ì qTe⁄« #Ó|üŒ>±H˚ eT÷‘·\T ‹j·T´&Éy˚T |üHê
e÷≈£î?μμ nq&ç>±&ÉT ~yê+J, <äTs¡TdüT>±.
U≤qT eT∞fl ≈£î‘·≈£î‘·˝≤&çb˛j·÷&ÉT. nsTT‘˚, n~Ûø±s¡ <äs¡Œ+ ˇø=ÿø£ÿ eTìwæ˝À m˝≤+{Ï |üX¯óÁ|üeè‹Ô
πs¬ø‹ÔdüTÔ+<√ n‘·ìøÏ ‘Ó\TdüT.
\ø£å\ø=B› n~Ûø±s¡T\‘√ ì+&çe⁄+&çq &Ûç©¢ q>∑s¡+˝À, n‘·qT, yÓTT<ä≥ Ä]®+∫+~ sT÷ |ü]C≤„qy˚T.
Ç˝≤+{Ïyê{ÏøÏ qcÕfi¯+ n+fÒ≥≥T¢ ã<äT\T #Ó|üŒ&ÉeT÷ n‘·ìøÏ #˚‘·qe⁄qT. |üìMT<ä sêø£b˛sTT ñ+fÒ
ã<äT\T e÷≥ nH˚+<äT≈£î dü+<˚Væ≤+#˚yê&ÉT ø±<äT. ø±ì, sTT|ü⁄Œ&É˝≤ #˚ùdÔ ø±s¡´+ uÛÑ+>∑|ü&ÉT‘·T+~. bÕ]‘√wæø£+
ø£+fÒ, ‘·q n‘·Ôs¡¢≈£î <˚e<äT+<äTuÛÑT\T yÓ÷>∑&É+ n‘·ìøÏ m+‘√ nedüs¡+. n~, sêE ø£+≥ |ü&É>∑*–‘˚ ‘·q ø±s¡´+
dæ~d∆ Tü +Ô ~.
sê»düu\ÑÛ T ø£+≥ø£u÷ÑÛ sTTcÕ˜\T, bÕ\ø√dü+ sêsTT yÓTTj·÷´* ‘·|Œü <äT. n+#˚‘,· n‘·H√|æø£ |ü{≤º&TÉ . Ç+‘˚ø±<äT.
n˝≤+{Ï <äTs¡TdüT eTìwæì, n‘·ìøÏ ‘·>≥Z∑ Tº e÷{≤º&,ç n+‘·ø+£ fÒ m≈£îÿe>± H=|æŒ+#·&+É ø£+fÒ, ‘·–Z e÷{≤¢&,ç <ë]øÏ
‘Ó#·TÃ≈£îì, |æ&çøÏ≥ |ü≥Tº≈£îì Ä&ç+#·&É+ ≈£L&Ü eéVü‰s¡Ô\ \ø£åD+.
á ìX¯Ãj·T+‘√ n‘·qT ªª@*qyê]`μμ n+≥÷ ÁbÕs¡+_Û+#ê&ÉT— ø±ì e÷≥ dü>∑+˝ÀH˚ ø£\>∑CÒdüT≈£îì,
sƒêDÒ<ës¡T ªª~yê+Jyês¡T n~ kÕeø±X¯+>± ∫‘·Ô–kÕÔs¡T, eTT+<äT qTe⁄« e∫Ãq |üH˚$T{À eTq$ #˚düTø√μμ nì
n+~+#ê&ÉT.
ªª∫‘·Ô+, ∫‘·Ô+μμ n+≥÷ eTs√ ô|f…º ‘Ó]∫ ~yê+J m<ä≥ e⁄+#ê&ÉT U≤qT, sƒêDÒ<ës¡T düeTj·Tdü÷Œ¤]ÔøÏ
ø£fi¯fl‘√ yÓT|ü⁄Œ #·÷|ædü÷Ô. ˝ÀuÛ≤>±q Ä≈£î|ü#·Ã eTTKeT˝Ÿ >∑T&É¶ n‹øÏ+∫q #·ø£ÿì ô|f…º n~. mÁs¡ì n‘·Ôs¡T‘√,
n|ü⁄s¡÷|üyÓTÆq q–w” |üì #˚dæq ∫qï d”kÕ y=ø£{Ï, ø√{ÏøÏs¡D≤\ C≤‹s¡‘·ï+ ˝≤>∑ yÓT]dæb˛‘·÷+~, n+<äT˝À.
nø£ÿ&çyês¡T <ëì #·ø£ÿ<äHêìøÏ eTT>∑T∆\sTTb˛j·÷s¡T— ø±ì ~yê+J n≥T #·÷&ÉH˚ ˝Ò<äT.
<ë+‘√ U≤qT qsê\T ‘√&˚dæq≥ºsTTb˛j·÷&ÉT— ø±ì @MT ms¡>∑q≥Tº ªªÁ|üuÛÑTe⁄\≈£î ‘Ó*j·T+~ ˝Ò<äTμμ n+≥÷
ÁbÕs¡+_Û+#ê&ÉT U≤qT.
ªªô|<ë›|ü⁄s¡+ Á|üuÛÑTe⁄\≈£î q»s¡T ô|≥Tº≈£î+<ëeTì ‘·j·÷s¡T#˚XÊq~. >√˝§ÿ+&É qyêãT>±]øÏ e{Ïºy˚fi¯fl n‘·Ôs¡T
$TøÏÿ* Á|æjT· + nì ‘Ó*dæ n<Ó+‘· ÁX¯<>∆ä ± ‘·j÷· s¡T#˚XÊH√, ô|<ë›|⁄ü s¡+ eTVü‰sêE\T+>±]øÏ >∑T˝≤; n‘·sÔ T¡ $TøÏÿ*
Á|”‹bÕÁ‘·+ nì ‘Ó*dæ nB n+‘˚ ÁX¯<ä∆>±q÷ ‘·j·÷s¡T#˚XÊqT. Ä d”kÕ˝À ñqï~ ˇø£ÿfÒ ‘·T\+ ` Bì ì$T‘·Ô+
ø±oàs¡+ C≤‹|ü⁄e⁄«\T yê&ÜqT. &Û©ç ¢ |ü]düsê˝À¢ bÕs¡oø£ C≤‘·T˝Ò m≈£îÿe. ø±oàs¡C≤‹ #ê˝≤ ns¡T<äT>± <=s¡T≈£î‘·T+~
n+#˚‘,· Ä ø±düÔ n‘·sÔ ÷¡ ‘·j÷· s¡T ø±e&ÜìøÏ <ë<ë|ü⁄>± s¬ +&˚fió¯ fl |ü{+ºÏ ~ eTVü‰Á|üu÷ÑÛ μμ nì $e]+∫ #ÓbÕŒ&É‘q· T.
Ç~ $ì nø£ÿ&çyês¡T— <ëì $•wüº‘ê, $\Te }Væ≤+#·T≈£îì #ê˝≤ Äq+~+#ês¡T— ø±ì ªªÄX¯Ãs¡é÷?μμ

www.apteachers.in
nq&ç>±&ÉT eTT+<äT ~yê+J, yÓT*¢>±.
ªª>=|üŒ edüTÔe⁄\T ‘·j·÷s¡T #Ój·÷´\+fÒ >∑&çj·T˝À¢ kÕ>∑T‘·T+<ë eT]?μμ n+≥÷ U≤qT |ü&çq ÁX¯eTqT
yÓT#·TÃ≈£îHêï&ÉT. ø±ì ªªjÓT+‘·øÏ –≥Tºu≤≥sTT+~ bÕ|ü+?μμ nq&ç>±&ÉT ∫e]øÏ— C≤*|ü&ÉT‘·Tqï≥Tº #·÷dü÷Ô.
U≤qT ìs¡«DTí&ÉsTTb˛j·÷&ÉT. n~ >∑T]Ô+∫, ø£fi¯fl+‘ê >∑s¡«+ ì+|ü⁄≈£îì, ‘·\ |ü+øÏ+#·T≈£îHêï&ÉT, ~yê+J.
n‘·>±&ç ì]«Dí‘ê, Ç‘·>±&ç >∑s¡«πsU≤ #·÷dæ, nø£ÿ&ç ô|<ä›eTqTwüß´\+<äs¡÷ #·øÏ‘·T\sTTb˛j·÷s¡T.
nH˚ø£ sê»düu\ÑÛ ÷, mH√ï qyêãT <äsê“s¡T\÷ #·÷dæ, düeTdüÔ eTsê´<ä\÷ nqTuÛ$Ñ +∫q wüß≈£îs¡©U¢ ≤qT, nH˚ø£
XÀ<Ûäq\≈£î ‘·≥Tºø√>∑*–q Ä ø£fi≤o* á ø=‘·Ô<Óã“≈£î sƒê¬s‹Ôb˛j·÷&ÉT. eTVü‰sêE $TøÏÿ* düs¡düT&Éì $ì ñHêï&ÉT
ø£qø£, sê»<äs¡Ùq+‘√ ‘·q ø£cÕº\˙ï r]b˛‘êj·Tì Ä•+#ê&ÉT. n‘·Ôs¡T kÂs¡uÛÑ+ ø£+|ü⁄>± uÛ≤$+∫q n~Ûø±] <ä>∑Zs¡
Ç+‘·ø£+fÒ s¡dæø£‘· e⁄+≥T+<äqTø√e&É+ ‘·q<˚ ‘·|üŒì ‘·qøÏ ‘êH˚ eT+<ä*+#·T≈£îì, n|üŒ{ÏøÏø£ #˚ùd~˝Òø£, ‘·q
ìdü‡Vü‰j·T‘ê <ë+‘√ |ü⁄{Ïºq ø√|üeT÷, Ä yÓ+≥H˚ e∫Ãq @e–+|üP nDT#·T≈£îì, $qj·÷ìï ‘Ó#·TÃø=ì, ªªn~
ø£+{ÏøÏ+|üsTTq edüTÔe⁄ eTVü‰Á|üuÛÑ÷! <äøÏåD<˚XÊìø£+‘·ø° C≤‹s¡‘ï· + le‘·‡yêsTT Á|üuÛÑTe⁄ ì$T‘·Ô+ ‘·j·÷´s¡sTT+~.
á ø±s¡D≤\T #Ó|Œü &ÜìøÏ <ëìøÏ n<äq|ü⁄ <Ûsä ¡ n&É>&∑ +É e÷≈£î eTqïq ø±<ä+&û!μμ nHêï&ÉT, ø£fifl¯ ‘√ u≤<Ûøä q£ |üsT¡ dü÷HÔ .˚
ªªeT] e÷ Á|üuÛÑTe⁄\qT MT¬s+‘·>± >ös¡$düTÔHêïs√ e÷≈£î ‘Ó*j·T&É+ m˝≤>±?μμ nq&ç>±&ÉT ~yê+J
ne÷sTTø£‘·«+ q{Ïdü÷Ô.
ô|<ë›|ü⁄s¡+ sê»düuÛÑ˝À Ç˝≤+{Ï edüTÔe⁄\ $\e\T ø£≥º>∑\yês¡T ˝Òs¡ì H˚qqTø√>∑\Hê eTVü‰Á|üuÛÑ÷?μμ
ªªe÷ Á|üuÛÑTe⁄ø√dü+ ‘·j·÷¬s’q edüTÔe⁄ yê] nqTeT‹ bı+<ä≈£î+&Ü $|æŒ #·÷&É&É+ e÷≈£î <Ûäs¡ày˚T nqTø√Hê
eT]?μμ
ªªeT] Á|üuÛÑTe⁄\ düìï~ÛøÏ`μμ
ªªn~ düπsqj·÷´! y˚TeTT yê] uÛÑè‘·T´\´+ ø£<ë, y˚TeT÷ ø=ìï $<ÛäT\T ìs¡«]Ô+#·Tø√yê* ø£<ë?μμ
ªªH˚qT eTq$ #˚düT≈£îH˚~ n<˚ eTVü‰Á|üuÛÑ÷!μμ nHêï&ÉT U≤qT.
ªªˇø£]‘√ eTq$ #˚düTø√&Üìø°, kı+‘êìøÏ dü‘·´+ >∑T]Ô+#·&Üìø° #ê˝≤ n+‘·s¡+ ñ+~. MT &Ûç©¢˝À, eJs¡T¢
meπs edüTÔe⁄ ‘Ó∫ÃHê <ëì eT+∫#Ó&É¶\T ‘Ó*j·T≈£î+&Ü n~ bÕ<äTcÕyê] düìï~Û˝À ñ+#·ìkÕÔsê?μμ ‘·\
‘ê{Ï+#·T≈£î+≥÷ ~yê+J Ç˝≤ n&ç>π ≥|üŒ{Ïø,Ï U≤qT ì\Te⁄Hê ˙s¡sTTb˛j·÷&ÉT. e{Ïyº fi˚ fl¯ n‘·sÔ T¡ kÂs¡u+ÑÛ ‘√ U≤qT
|üì ‘·Hêìï eTqdüT˝À n_Ûq+~düTÔ+&çq ô|<ä›eTqTwüß´\T á eT&É‘· ù|NøÏ ì]«DTí\sTTHês¡T.
sƒêDÒ<ës¡T yÓ+≥H˚ U≤qTDÏí dü+uÀ~Û+∫ ªª~yê+Jyê ]|ü⁄Œ&ÉT #ê˝≤ ‘=+<äs¡ |üì˝À ñHêïs¡T. Ç|üŒ{ÏøÏ
yÓ[flb˛, eTs√e÷≥T <äs¡Ùq+ #˚düT≈£î+<äTe⁄>±ìμμ nHêï&É‘·qT.
ªªÇ~ u≤>∑T+~μμ nqï≥Tº+<äs¡÷ ‘·\\÷|ü⁄≈£îHêïs¡T. n+‘·eT+~ ô|<ä› eTqTwüß´\≈£î ‘·q jÓT&É\ kÕqTuÛÑ÷‹
ñ+&çq+<äT≈£î ‘·è|æ|Ô &ü ,ç eT∞fl dü˝≤eTT\T #Ó|Œæ , ãTÁs¡e+#·T≈£îì yÓqøÏÿ n&ÉT>∑T˝Òd÷ü Ô ãj·T\T<˚sê&ÉT U≤qT. >∑TeTà+
<ëfÒ≥|üŒ{Ïπø ¬s+&ÉT ô|f…º\÷ ‘=∫Ã y=ø£ »yêqT n‘·ì #˚‹˝À e⁄+#ê&ÉT. ÄsêÁ‹ ‘Ó\¢yês¡÷¢ U≤qTøÏ ø£+{ÏøÏ
ìÁ<ä˝<Ò Tä , H√{ÏøÏ eTT<ä≈› L£ &Ü b˛˝Ò<Tä . ø£fió¯ fl eT÷düT≈£îHêï ‘ÓsT¡ #·T≈£îHêï ~yê+J ∫øÏ*+|ü⁄ #·÷|ü⁄˝Ò ø£q|ü&kÉ Õ>±sTT.
düs¡sTTq <Ûäs¡ #Ó|üŒeTq&É+ ˇø£ÿfÒ C≤„|üø£+ sêkÕ–+~. B+‘√ ø£åDø£åDeT÷ sT÷f…b˛≥T¢ ‹+≥TqïfÒº u≤<Ûä

www.apteachers.in
|ü&çb˛j·÷&É‘·qT, ◊‘˚, ˝Àø£Á|üeè‹Ô m|ü⁄Œ&É÷ ˇπøs¡ø£+>± ñ+&É<äT, eTT≈£îÿ≈£î dü÷{Ï>± yÓ&É<ëeT+fÒ me]ø°
kÕ<Ûä´+ø±<äT, ìC≤ìøÏ kÕj·T+, Á|ü‹|òüT≥q\T ‘·≥düú|ü&ÉT‘·T+fÒH˚ J$‘êìøÏ |ü]D‹.
Á|ü‹|òüT≥q\T n‹Áø£$T+#·>∑*–‘˚H˚ J$‘êìøÏ $»j·T+ #˚≈£Ls¡T‘·T+~. ø±ì, ˇø=ÿø£ÿ J$‘êìøÏ Vü≤è<äj·T+
|ü⁄Hê~ nsTT‘˚, eTs=ø£ÿ J$‘êìøÏ y˚T<ÛädüT‡ Á|ü<Ûëq+ nsTTñ+≥T+~.
mø£ÿ&É y˚T<ädüT‡ Á|ü<ÛëqyÓ÷ nø£ÿ&É nqTuÛÑ÷‹ ‘·≈£îÿesTTb˛‘·T+~. nø£ÿ&É kÕqTuÛÑ÷‹ ≈£L&Ü ñ+&É<äT. @
J$‘êìøÏ |ü⁄Hê~ Vü≤è<äj·TyÓ÷ n~ ø£fi≤ã+<ÛäTs¡+ ne⁄‘·T+~. nø£ÿ&˚ ø£fi¯\≈£î |ü]D‹ ñ+≥T+~. nø£ÿ&˚ ø£fi¯\≈£î
$ìjÓ÷>∑+ ≈£L&Ü nø£ÿ&˚ ‘·q÷à\+>± ø£*>π Äq+<ëqTuÛeÑ eT÷ ñ+≥T+~. n˝≤+{Ï Äq+<ä+ ‘êqqTuÛ$Ñ +#ê˝Hêï,
Ç‘·s¡¢≈£î ø£*–+#ê˝Hêï Ä ø£fi≤o*, ‘·|üŒìdü]>± eTVü‰y˚T<Ûë$ nsTTe⁄+&Ü*.
ø£fi≤y˚‘·Ô˝ÀH˚ ` ø£fi≤kÕ<Ûäq˝ÀH˚ ‘·q J$‘·+ |ü]|üø£«+ #˚düT≈£î+≥÷ ñ+&Ü*. m+<äTø£+fÒ? me] dü+ø£\Œ+
$X¯ó<ä∆yÓ÷, me] Vü≤è<äj·T+ ø£fi≤eTj·TyÓ÷, me] Bø£å nqq´ kÕe÷qýÓ÷, me] ÁbÕ|ü´+ ˝Àø£ø£fi≤´DyÓ÷ Ä
ø£fi≤o\T\ ìsêàD≤˝Ò <ä«+<ä«uÛÑ÷sTTwü˜yÓTÆq uÛÖ‹ø£»>∑‘·TÔ˝À Á<ÛäTe‘ês¡\sTT yÓTs¡Tdü÷Ô ñ+{≤sTT.
ì»+>± wüß≈£îs¡©¢ U≤qT n˝≤+{Ï ø£fi≤o*. n‘·ì n‘·Ôs¡T n˝≤+{Ï Á<ÛäTe‘ês¡.
nsTTHê ªªnø£ÿπs¢<äTμμ nì #Óù|ŒùdÔ, yÓ+≥H˚ n‘·qs¡úeT÷ #˚düTø√>∑\&ÉT— düT\uÛÑ+>± ìsêXÊ #˚düTø√>∑\&ÉT,
ì]«#ês¡+>± yÓ[flb˛q÷ >∑\&ÉT. ø±ì Ç<˚$T{° á yê\ø£+?
‘·q n‘·sÔ ≈¢¡ î£ $\Te øπ e\+ &Éu“Ò nsTT‘˚ n+<äTø√dü+ n‘·ì+‘· <ä÷s¡+ sêqø£ÿsπ <¢ Tä . ñqï}πs ø£<\ä qø£ÿsπ <äT.
ndü\T, &Ûç©¢ q>∑s¡y˚T ˇø£ eTVü‰<˚X¯+ n+‘·. nø£ÿ&˚ m+<äs√ Á|üuTÛÑ e⁄\÷, dü+|üqTï\T ñHêïs¡T. yê]˝À m+<äs√
s¡dæ≈£î\THêïs¡T. n‘·ì n‘·Ôs¡T¢ ø£fi¯flø£<äT›≈£îH˚yês¡T e+<ä\ y˚\eT+~ ñHêïs¡T.
nsTT‘˚, ô|<ë›|ü⁄s¡+ Á|üuÛÑTe⁄, lll le‘·‡yêsTT #·‘·Ts¡T“¤» ‹eTà»>∑|ü‹ eTVü‰sêE s¡dæø£‘· &Ûç©¢˝À
>∑Tu≤[+∫+~. &Ûç©¢ bÕ<äTcÕ s¡dæø£‘·πø e+ø£\T ~~›+~. n+#˚‘· U≤qT Ä>∑˝Òø£b˛j·÷&ÉT. Bø£å |ü{≤º&ÉT. ‘·|üdüT‡˝À
≈£L#·THêï&ÉT. n|üPs¡« kÕ<Ûäq #˚XÊ&ÉT. ‘·Vü≤‘·Vü≤˝≤&çb˛j·÷&ÉT. s¬ ø£ÿ\T ø£≥Tº≈£îe∫Ã eTØ yê˝≤&ÉT.
ø±ì, wüwæº >∑&çj·T\÷ |ü⁄e⁄«\‘√H˚ ø±\+>∑&çù| n‘·ìøÏ, Çø£ÿ&É Á|üuÛÑT<äs¡Ùq+ >∑>∑q|ü⁄wüŒ+ nsTTb˛sTT+~.
n|üPs¡«yÓTqÆ C≤‹s¡‘ï· + >∑T\ø£sêfi¯‘¢ √ ≈£L&ÉT≈£îb˛sTT ñ+&çq≥ºì|æ+∫<ä‘ì· øÏ e∫Ã e∫Ã eTTfi¯flø£+#Ó ˝À¢q÷, eTT]øÏ
>∑T+≥˝À¢q÷ |ü&çb˛sTTq≥Tº u≤<Ûä|ü&Ü¶&É‘·qT.
ªªn+‘· &Ûç©¢˝À ≈£L&Ü ` n+‘·+‘·˝Òdæ eJs¡¢sTTHê #Ój·T´ ˝Òì ≈£îÁ≥ Ç~μμ nì |ü]‘·|æ+#ê&ÉT n‘·qT.
ãj·T≥ ñ+&É>± ô|<ë›|ü⁄s¡+ m+‘· ÄX¯ ø=*|æ+<√, e∫Ã Á|üy˚•+#êø£ n+‘· ~>∑>∑T+CÒdæq≥Tº>± nì|æ+∫+~
n‘·ìøÏ. <äøÏåD<˚XÊìøÏ <äøÏåD <˚X¯y˚T <äTwüºeTè>∑ dü+ø°s¡í+ nsTTq ø°ø±s¡D´+˝≤ ‘√∫+<ä‘·ìøÏ. B+‘√ ªªeTT≈£Lÿ
yÓTT>∑eT÷ ms¡T>∑ì#√{ÏøÏ sêe&É+ eTq<˚ ãT~∆ ‘·≈£îÿeμμ nì |ædüT≈£îÿHêï&É‘·qT. ø±ì, ‘·q uÛÑè‘·T´\ #˚‹˝À ˇø£
ø£fi≤o* m+‘· øå√uÛÑ |ü&çb˛‘·THêï&√ eTVü‰sêE ¬ø˝≤ ‘Ó\TdüTÔ+B? ˝Àø£+˝À, mø£ÿ&ÉsTTHê Ç˝≤+{Ï Çã“+<äT\T
düV≤ü »y˚T ø±e#·TÃ. nsTT‘˚, m+‘Ó+‘·˝dÒ æ <Ûsä à¡ sêC≤´\˝Àq÷, eTVü‰ñ<ës¡T˝…q’ m˝≤+{Ï <Ûsä à¡ Á|üuTÑÛ e⁄\ |ü]bÕ\q˝Àq÷
ndü+‘·è|æÔ ø£*–<ä+fÒ ` @e–+|ü⁄ bı≥eT]+∫+<ä+fÒ ` $s√<Ûuä ≤Û e+ |ü⁄≥Tº≈î£ e∫Ã+<ä+fÒ ` ø£˝À¢˝≤\T #Ó\sπ >±j·T+fÒ
nø£ÿ&ç ø±s¡´ìsê«Vü≤≈£î\ Ç˝≤+{Ï n‹ ˝Öø±´\e\¢H˚.

www.apteachers.in
ø±ì, @~j˚TeTsTTHê, m+‘· #·÷dæHê U≤qT øÏøÿ£ &É ˇø£ÿfÒ |ò*ü ‘·+. n+#˚‘,· ªªdüHêàq+ e÷≥ <˚e⁄&ÓsT¡ >∑TqT,
eTsê´<ä>± nsTTHê Çø£ÿDTí+∫ yÓfifl¯ >∑\e÷?μμ nì u…+>∑ |ü≥Tº≈î£ +<ä‘ì· øÏ. Ç˝≤ ñ+&É>±H˚ ø√fi¯ófl ≈£LXÊsTT. |üì˝À
|üì>± ø±≈£î\T ≈£L&Ü ≈£LùdXÊsTT.
‘Ó\¢yês¡&É+ ‘·&Ée⁄>± yÓ[fl sƒêDÒ<ës¡T bÕ<ë\ MT<ä yê*b˛j·÷&ÉT U≤qT. Ç+‘·es¡≈£L n+‘· >=|üŒ n‘·Ôs¡T¢
ô|<ë›|ü⁄s¡+ ø√≥≈£î sê˝Ò<äqï dü+>∑‹ sƒêDÒ<ës¡TøÏ ‘Ó\TdüT. U≤qTøÏ eT+∫ düHêàq+ »s¡>∑&É+ ~yê+JøÏ düT‘·sêeT÷
Çwüº+˝Ò<äT. ÇB ‘Ó\TdüT n‘·ìøÏ. ãTÁs¡ m–]b˛e&ÜìøÏ ø£sTTHê ˇ|ü⁄Œ≈£î+ {≤&ÉT >±˙ U≤qT düs¡sTTq <Ûäs¡ #Ó|üŒ&ÉT.
Ç~˙ï ‘Ó\TdüT n‘·ìøÏ. nsTT‘˚ e÷Á‘·+ eTVü‰sêE #·÷XÊ&É+fÒ U≤qT n‘·Ôs¡T¢ $&ç∫ ô|≥º&ÉT. á $wüj·÷ìï Ä
düeTj·T+˝À ~yê+J <ä>∑Zs¡ e⁄+&çq yês¡+<äs¡÷ >∑T]Ô+#˚XÊs¡T.

www.apteachers.in
sƒêDÒ<ës¡T Ä˝À∫+#ê&ÉT.
ø±ùd|ü{Ï ‘·s¡Tyê‘· ªªkÕVü≤dæ+#·>∑\yê?μμ nq&ç>±&É‘·qT. ªªe÷q+ ì*#˚≥≥Tº ˝Ò<äT. Çø£ ÁbÕD≤˝…+<äT≈£L?
ÄC≤„|+æ #·+&çμμ n+≥÷ ÁbÕ<Û̊jT· |ü&Ü¶&TÉ U≤qT. ªªÇø£ qTe⁄« ø√≥˝À Á|üy•˚ +#·&+É nkÕ<Û´ä +. Á|üy•˚ +∫Hê eTT+<äTøÏ
yÓfi¯fl>∑\>∑&É+ nã<ä∆+. yÓ[flHê ì*∫ ñ+&É&É+ <äTs¡È≥+. Çe˙ï »]–‘˚ e÷Á‘·+ ˙ ø√]ø£ dü|òü\+ ne⁄‘·T+~.
‘·|üŒ<äT.μμ nHêï&ÉT sƒêDÒ<ës¡T.
ªªôd\$|æŒ+#·+&ç.μμ
ªªeTVü‰sêE, ~qeT÷à Hê\T>∑&È j ç T· \ bı<äTy› fi˚ ¯ |ü+#·øfi£ ≤´DÏ MT<ä ø=&É˝À¢øÏ
wæø±s¡T y˚+#˚kÕÔs¡T.μμ
ªªø√≥ ÁbÕø±s¡+ <ë≥≈£î+&Ü qTe⁄« yê] ø£fi¯flã&Ü*. ø£˙dü+ ˙
e{Ïºy˚fi¯fl n‘·Ôs¡T qsTTHê yê]Hêø£]¸+#ê*.μμ
ªª~yê+J yê]~e]πø Ç~ }Væ≤+∫ ñ+{≤s¡T. Ç+<äT≈£î
Á|ü‹ÁøÏj·T Ä˝À∫+∫ ñ+{≤s¡T. Ä»„\T e÷Á‘·+ Ç+‘·es¡≈£L
|ü⁄≥º˝Ò<äT.μμ
ª˙≈£î n<äèwü+º ñ+fÒH˚ Äj·TqøÏ~ eTs¡T|ü⁄ edüT+Ô ~.
eTVü‰sêE ô|{Ï|º ⁄ü {ÏHº ê eTs¡T|ü⁄ edüT+Ô ~. ˝Ò<÷ä , qTe⁄«
ø√≥˝À Á|üy˚•+#·˝Òe⁄.μμ
ªªHêe\¢ ø±<ä>~Z∑ +‘˚. Çø£ @{Ïø&£ |¶É &ü TÉ .μμ
U≤qTøÏ }|æ] ‹]–+~.
ªªìqï H˚ q T
#·÷|æ+∫+~ #·+~˙
n‘· Ô s ¡ T . Ç~>√,
<ëìï d”«ø£]+#·+&ç,
~yê+Jyê]øÏ Hê
MT<ä nqTÁ>∑Vü≤eT÷
˝Ò ø £ b ˛sTT+~, Ç~
yê&ÉT≈£îH˚ jÓ÷>∑´‘ê
˝Òø£b˛sTT+~, meπs$T

www.apteachers.in
#ÓjT· ´>∑\s¡T? ‘·eTs¡T ∫e] ñbÕj·T+ #ÓbÕŒs¡T. ã‹øÏe⁄+fÒ H˚qT ‘·eT y˚T\T eTs¡eqT.μμ nì #Ó|Œæ , eT÷&ÉTe÷≥T¢
e+– dü˝≤eTT #˚dæ U≤qT yÓ[flb˛j·÷&ÉT.
U≤qT HÓeTà~>± ø√≥˝À Á|üy˚•+#ê&ÉT. e+X¯<Ûës¡ <ë{Ï nqTe÷ìdü÷ÔH˚ |ü<ä&ÉT>∑T\T y˚XÊ&ÉT. ø±ì Ç+‘·˝À
ªªnπs, nπsμμ nì Hê\Tø£\T ø£s#¡ T· ≈£î+≥÷, ªªmø£ÿ&çø¬ ø£ÿ&çμμ ø£+≥÷ e∫Ã q\T>∑Ts¡T dæbÕsTT\T n‘·DíÏ n≥ø±sTT+#ês¡T.
U≤qTøÏ, yÓ+≥H˚ s¡ø£Ô+ ñ&ÉT¬ø‹Ôb˛sTT+~. #·÷|ü⁄\T #Ó~]b˛j·÷sTT. ø±ì, düÁ|üj·T‘·ï+>± ì\e]+#·T≈£îì ªªH˚qT
~yê+Jyê] <äs¡ÙHêìøÏ yÓ&ÉT‘·THêïqT. qHÓï+<äTø£&ÉT¶≈£î+{≤s¡÷?μμ nq&ç>±&É‘·qT.
ªªÇ|ü⁄Œ&ÉT M\T˝Ò<äT, b˛b˛μμ nHêïs¡T dæbÕsTT\T.
ªªH˚qT bÕ‘·yêDÒíqj·÷´! ìqï kÕj·T+Á‘·+ ˇø£ |üìMT<ä e÷{≤¢&˚ ñHêïqT. Ä eéVü‰s¡+ |üP]Ô#˚düTø√&Üìπø
yÓ&TÉ ‘·THêïqTμμ
ªªnsTT‘˚, yÓ[fl yê] ˝À–{Ï <ä–Zπs ø£ìô|≥Tº≈£îì ñ+&ÉT,μμ?
ªªb˛˙, sƒêDÒ<ës¡T>±] ø£#˚ØøÏ rdüT≈£îyÓfi¯fl+&ç.μμ
ªªyê]|ü⁄Œ&ÉT ~yê+J>±] düìï~Ûì ñHêïs¡T, ˙≈£î ø£q|ü&És¡Tμμ
ªªyês¡T e#˚Ã<ëø± ø£ìô|≥Tº≈£îì ñ+{≤qT.μμ
ªªÄ |üì yê] Ç+{Ï <ä–Zs¡, ø√≥˝À e\¢ø±<äT.μμ
Ç˝≤>∑ j·TT≈£îÔ\MT<ä j·TT≈£îÔ\T ≈£î]dæb˛j·÷sTT. yê{Ïì ˇs¡TdüT≈£î+≥÷ ø±\+ ≈£L&Ü >∑&ç∫b˛sTT+~.
ªªÁbÕø±s¡+˝À ì\e–*–‘˚ #ê\Tμμ nì U≤qTøÏ dü\Vü‰ Ç∫Ãqyê]øÏ ˝À|ü˝À¢|\ü n‘·qT <Ûqä ýê<ë\T #Ó|⁄ü Œ≈£î+≥÷H˚
ñHêï&ÉT. eTT+<äTø£&ÉT>∑T |ü&Éì«e<ä›ì dæbÕsTT\≈£î ~yê+J Ä»„. n+<äT≈£î yês¡T ≈£L&Ü eTT]dæb˛‘·÷H˚ ñHêïs¡T.
Ç+‘·˝À, Ä #·T≥Tº|ü≥¢ |üì#˚düTÔqï yês¡+<äs¡÷ e∫Ã eT÷>±s¡T. e#˚Ãb˛j˚Tyês¡T ≈£L&Ü e∫Ã #˚sês¡T. #·÷dü÷Ô
ñ+&É>±H˚, eTVü‰sêE #·<sä +¡ >∑+ düV≤ü #·sT¡ \÷, <äXÊe‘êØ ùdïVæ≤‘·T\÷ e#êÃs¡T. |üìbÕ≥\»qy˚T ø±ø£, ô|<äe› TqTwüß\÷
b˛>∑sTTq+<äT≈£î U≤qT dü+‘√wæ+#ê&ÉT.
ªª@$T{Ï $wüj·T+?μμ nì ø=+<äs¡T n&ç>±s¡T. U≤qT ‘·q nedüú n+‘ê #Ó|ü⁄Œ≈£îe#êÃ&ÉT. <ëìMT<ä,
dæbÕsTT\T ≈£L&Ü ‘·eT ndüVü‰j·Tdæú‹ #ÓbÕŒs¡T. Ç˝≤ ˇø£ÿ >∑&çj·T >∑&ç∫+~.
ªªÇ+ø√ ns¡>∑&çj·T >∑&çùdÔ eTVü‰sêE>± ]≥T sêH˚ ekÕÔs¡Tμμ nì mes√ nqï≥Tº $ì|æ+∫+~. ø±ì,
n+‘·es¡≈L£ n‘·DíÏ nø£ÿ&É ì\|ü>*∑ –q+<äT≈£î Äq+~düTqÔ ï dæbÕsTT\T, eTs=ø£&eÓ &√ |üsT¡ >∑T |üsT¡ >∑Tq e∫Ã j˚T<√
#Ó|Œü >±H˚ ªªÇø£ <äjT· #ÓsTT´μμ nq&É+ ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. ªªsêE ãj·T\T<˚sT¡ ‘·Tqï≥TºHêï&ÉT. n+#˚‘H· ˚ Mfi¯ófl bıeTà+≥THêïs¡T.
Çø£ ¬>+≥T‘ês¡T.μμ nì >∑T]Ô+#ê&ÉT U≤qT. ∫s¡yê+#Ûê, Bs¡ÈÁX¯e÷ Ç˝≤ e´s¡ú+ nsTTb˛‘·Tqï+<äT≈£î #ê˝≤ #ê˝≤
≈£î$T*b˛‘·THêï&É‘q· T.
∫e]øÏ, nø£ÿ&ÉTqï yê]˝À ô|<äe› TqTwüß´\T>± ø£q|ü&TÉ ‘·Tqïyê] qT<˚•› +∫ ªªô|<ë›|⁄ü s¡+ sê»´+˝À ø£fi≤ø±s¡T\øÏB
düHêàq+?μμ nì ìø£ÿ∫Ã>± n&ç>±&ÉT.
n+‘˚, <ë+‘√ n‘·ì X¯Øs¡+ eDÏøÏb˛sTT+~. ø£fiËflÁs¡ã&Ü¶sTT. #·÷|ü⁄\T ì•‘· u≤D≤\Tb˛j·÷sTT. á
dæú‹˝À #·Ás¡Tq >∑T˝≤;n‘·Ôs¡T ô|’øÏ rXÊ&É‘·qT. n+<äs¡÷ #·÷|ü⁄\|üŒ–+#˚XÊs¡T. ªªÇ~ ô|<ë›|ü⁄s¡+ Á|üuÛÑTe⁄\ø√dü+

www.apteachers.in
‘·j·÷s¡T#˚XÊqTμμ n+≥÷, eTT+<äT, d”kÕ #˚‘·ãT#·TÃ≈£îì ô|f…º øÏ+~øÏ $&ç∫ ô|fÒºXÊ&É‘·qT. ‘·s¡Tyê‘· ªªìÁ<ëVü‰sê\T
e÷ì ‘·j·÷s¡T#˚XÊμμ q+≥÷ eT∞fl n+<äT≈£îì ªª&Ûç©¢ bÕ<äTcÕyês¡T n≥÷, ô|<ë›|ü⁄s¡+ Á|üuÛÑTe⁄\yês¡T Ç≥÷μμ nqï
>ös¡euÛ≤e+‘√ Hê X¯øÏÔ n+‘ê $ìjÓ÷–+∫ u§≥Tº u§≥Tº>± ≈£L&Éu…{≤ºì~. ˇø£ÿ sêø£‘√ <äøÏåD<˚X¯+˝À Hê ù|s¡T
ì*∫b˛‘·T+<äqï ù|sêdü‘√ Hê s¡ø+Ô£ nqT≈£î+≥÷ ≈£L&Éu{… ≤ºì~. nsTT‘˚, ô|<ë›|⁄ü s¡+ Á|üuTÑÛ e⁄ m+‘· düsd¡ Tü ˝À yê]
|ü]yês¡+ n+‘· $s¡düyÓTÆq~.μμ nì H˚qT Çø£ÿ&çøÏ eùdÔ>±ì ‘Ó\TdüTø√˝Òø£b˛j·÷qT. >∑T˝≤; |ü⁄e⁄« kÂs¡uÛÑ+ m+‘·
<ä÷s¡yÓ÷ yê´|ædüTÔ+~. ø±ì <ëì eTTfi¯fl Á|üuÛ≤e+ ñqï#√≥H˚>±ì yÓ\¢&çø±<äT>±? Ç~ Hê≈£î »]–q neTsê´<ä.
Ç~ Hê >∑T˝≤; n‘·Ôs¡T≈£î \_Û+∫q n>ös¡e+. Ç~ ô|<ë›|ü⁄s¡+ eTVü‰sêE ø£+~+#·&ÜìøÏ HêøÏø£ e÷sêZ\T˝Òe⁄.
nsTT‘˚, n~ yÓqøÏÿ rdüT≈£îyÓfi¯fl&É+ Hêπøø±<äT, e÷ ≈£î≥T+u≤ìπø •s¡X‚Ã¤<ä+. Çø£ Hê≈£î $T–*q ‘·è|æÔy=ø£ÿfÒ.
~yê+Jyê] n‹ ˝Öø£´+‘√ ø£qTeT÷ùd eTVü‰sêE\T+>±] dü«#·Ã¤ø°]Ô, &Ûç©¢ ìyêdæ wüß≈£îs¡©¢ U≤qT >∑T˝≤; n‘·Ôs¡T
kÂs¡uÛÑ+˝À ø£\ø±\eT÷ >∑Tu≤[dü÷Ô, ñ+≥T+~. #ê\T HêøÏ~μμ n+≥÷ }s¡∆«XÊ«dü‘√ ø√≥>√&ÉøÏ $dæ]ø={≤º&É‘·qT
d”kÕ.
d”kÕ uÛÑfi¯ófleT+~. d”kÕô|+≈£î\T |òüTfi¯óflq #Ó~]|ü&Ü¶sTT. sê»düKT\ Vü≤è<äj·÷\T sƒ¡Te⁄«eTHêïsTT. Ä
Á|ü<˚X¯+ n+‘ê n‘·Ôs¡T kÂs¡uÛÑ+‘√ >∑TeTà+~. n+<äs¡÷ Ä |ü]eTfi≤ìøÏ eT‘ÓÔ≈£îÿ‘·Tqï≥ºj·÷´s¡T.
ˇø£ ø£åD≤ìøÏ ‘Ó*$e∫Ã n+<äs¡÷ ø£fiËfl‹Ô #·÷ùd≥|üŒ{ÏøÏ, Vü≤sƒê‘·TÔ>±q÷ nÁ|üj·T‘·ï+>±q÷ yÓqøÏÿ ‹]–
#·÷dæ U≤qT ø=j·T´sTTb˛j·÷&ÉT.
n<˚$T{À nì n+<äs¡÷ yÓqøÏÿ ‹s¡– #·÷&É>±, |ü+#·ø£˝≤´DÏ MT<ä lll le‘·‡yêsTT #·‘·Ts¡T“¤»
‹eTà»>∑|ü‹ eTVü‰<äT“¤‘·yÓTÆq >∑T˝≤_ n‘·Ôs¡T kÂs¡uÛ≤ìï ÄÁ|òü÷DÏdü÷Ô. ªªmø£ÿ&çM düTeTH√Vü≤s¡ düT>∑+<Ûä |ü]eTfi≤\T
nì ns¡ø£+≥ #·÷dü÷Ô ì*∫ ñHêï&ÉT.
yÓ÷s¡ ô|’¬ø‘·TÔ≈£îì, |ü+#·ø£fi≤´DÏ >∑TÁs¡+ ôd’‘·+ n<äT“¤‘êìï ÄkÕ«~dü÷Ô ñ+&ÉT+&ç düÁ|üj·T‘·ï+>± }|æ]
rdüT≈£î+{À+~.
Ç|üŒ{Ïø° Ä Á|ü<˚X¯+˝À >∑T˝≤_ n‘·Ôs¡T kÂs¡uÛÑ+ >∑Tu≤[düTÔH˚ ñ+≥T+<ä+{≤s¡T, #·÷dæ e∫Ãqyês¡T.
Ç$ #˚j·T+&ç
1. ªª>∑T˝≤; n‘·Ôs¡Tμμ ø£<∏äqT dü+øÏå|üÔ+>± sêj·T+&ç.
2. wüß≈£îs¡©¢U≤Hé dü«uÛ≤e+ m˝≤+{Ï~?
3. ô|<ë›|ü⁄s¡+ Á|üuÛÑTe⁄ mes¡T? Äj·Tq >∑T]+∫ sêj·T+&ç.

www.apteachers.in
10. Vü≤]X¯Ã+Á<äT&ÉT
` >ös¡q
#·<äe+&ç ` Ä˝À∫+#·+&ç ` #Ó|üŒ+&ç
ã* #·Áø£e]Ô >=|üŒ<ë‘·. n‘·&TÉ ˇø£kÕ] j·T»„+ #˚dTü HÔ êï&ÉT. Ä j·T»„y~˚ ø£ <ä>sZ∑ ¡ <ëq<Ûsä êà\T #˚dTü HÔ êï&ÉT.
yêeTqT&ÉT <ëq+ d”«ø£]+#·&ÜìøÏ e#êÃ&ÉT.
ã* : @+ ø±yê*?
yêeTqT&ÉT : eT÷&É&ÉT>∑T\ H˚\.
ã* : ‘·|Œü ø£ ÇkÕÔqT.
X¯óÁø±#ês¡T´&ÉT : ã©! e<äT›! e<äT›!
e∫Ãqyê&ÉT sêø£ådü$s√~Û!
n‘·ìøÏ <ëq+ ÇùdÔ ˙πø Á|üe÷<ä+!
ã* : >∑Ts¡Tesê´! H˚qT Ä&çqe÷≥ ‘·|üŒqT.
yêeTHê! eT÷&É&ÉT>∑T\ H˚\ Á>∑Væ≤+#·T.
Á|üX¯ï\T
1. ã*ì <ëq+ Çe«e<ä›ì mes¡Hêïs¡T? m+<äTø£Hêïs¡T?
2. <ëq+ ÇùdÔ me]øÏ Á|üe÷<ä+? H˚|ü<∏ä´+
3. ã*#·Áø£e]Ô >=|üŒ<äq+ @$T{Ï? ˇø£kÕ] <˚y˚+Á<äT&ÉT ø=\Te⁄B]Ã ñHêï&ÉT.
ªeT÷&ÉT˝Àø±\˝À me¬s’Hê u§+ø£ìyês¡THêïsê?
4. Ä&çq e÷≥ ‘·|Œü ìyê] >∑T]+∫ Ç|ü&ÉT J$+∫ ñqïyê]˝À ø±˙ >∑‘·ø±\+yê]˝À ø±˙
MT≈£î ‘Ó\TkÕ? ndü‘·é÷&Éì yês¡THêïsê? uÛÑ$wü´‘·TÔ˝À me¬s’Hê ñ+{≤sê?μ
nì Á‹ø±\E„˝…’q eTT˙X¯«s¡T\qT n&ç>±&ÉT.
me«s¡÷ e÷{≤¢&É˝Ò<äT. ø=+‘·eT+~ $Hêï $qq≥T¢ }s¡T≈£îHêïs¡T.
ø±˙ e•wüß˜&É÷s¡Tø√˝Ò<äT. Vü≤]X¯Ã+Á<äT&ÉT n≥Te+{Ï ñ‘·ÔeT
\ø£åD≤\T ø£\yê&Éì düuÛÑ˝À Á|üø£{Ï+#ê&ÉT. Ä \ø£åD≤\T @$T{À
á bÕsƒ¡+ <ë«sê ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
Á|üdüTÔ‘· bÕsƒ¡úÛ≤>∑+ >ös¡q s¡∫+∫q
ªªVü≤]X¯Ã+Á<√bÕU≤´qeTTμμ ˝À~.
1. bÕsƒ¡+˝Àì ∫Á‘·+ Ä<Ûës¡+>± $wüj·÷ìï }Væ≤+∫ dü+uÛ≤wüD\T #Ó|üŒ+&ç.
2. bÕsƒ¡+ #·<äe+&ç. |ü<ä|ü{Ïºø£ #·÷dæ ‘Ó*j·Tì|ü<ë\≈£î nsêú\T ‘Ó\TdüTø√+&ç.
3. dü+<äsê“¤ìøÏ ‘·–q nsêúìï Á>∑Væ≤+∫ ∫Á‘ê\ Ä<Ûës¡+>± bÕsƒ¡+uÛ≤yêìï Á>∑Væ≤+#·+&ç.
www.apteachers.in
ìs¡T|üeT $C≤„qì~Û e•wüß˜+&ÉT <äs¡$T&ç eTTHÓïqï"<ä>∑T #·Áø£e]Ô
|ü⁄s¡TVüA‘·T ‘√&É q<äT“¤‘·eTT>±" ã*¬ø ì‘·´Á|üdqü Tï+&ÉT ˙‹bÕ\≈£î"&ÉT
$qTeTT düTπs+Á<ä sT÷ $X¯«+ãTq+<äT dü‘´· dü+<ÛTä +&ÉT Á‹X¯+≈£î q+<äqT"&ÉT
$qT‹ ø¬ øÏÿq eTVü‰$Áø£y÷Ó qï‘·T"&ÉT ìs¡T|üeT $C≤„qì~Û uÛ≤qTe+X¯
‘·qs¡T c˛&ÉX¯eTVü‰<ëq $H√~ X¯s¡~Û#·+Á<äT"&ÉT Vü≤]X¯Ã+Á<äT"&Ü sêE
$qj·TuÛ÷Ñ wüDT"&ÉT $y˚ød£ +ü |üqTï" b˛"&ç$T eT~" <ä\b˛dæ #·÷∫qqT
&É‘·T\ dürÿ]Ô eTVü‰uÛ≤>∑´XÊ* yê"&Ób˛ u§+ø£ìyê"&ÉT <˚y˚+Á<ä
$‘·‘· <ÛäqTπs«<ä $<ë´~Û≈£î+&ÉT .................................
ø£sT¡ D≤|üj÷Ó ì~Û >±+;Ûs´¡ |òTü qT"&ÉT n\ ¬s+&ÉTy˚\ õVü≤«\ yêì¬ø’q"
<äT]‘·<ä÷s¡T"&ÉT ãT<Ûäk˛ÔÁ‘·bÕÁ‘·T+&ÉT >=\"<Ó Vü≤]X¯Ã+Á<äT >∑TDeTT\T y=>∑&É"
düs¡« XÊÅkÕÔs¡ú $#ês¡ø√$<äT"&ÉT <äqT yÓ\¢ dü‘·´+ãT ‘·\" ô|\¢">∑s¡TD
>∑]«‘·]|ü⁄>∑» ø£+Øƒse¡ ⁄+&ÉT |üqT ˝…\¢ <Ûäs¡à+ãT |ü\T ¬ø\¢" Á_j·TeTT
es¡Tdü Hês¡T«s¡T #·Áø£es¡TÔ\˝Àq" u§+≈£î Hê\Tø£≈£î" CÒs¡TŒ≥ ø±ì yê$
sTT+ø£ qìïj·TT" C…|üŒ H˚$T ø±s¡DeTT

yê]» >∑s¡T“¤ì Áyê"‘· <ä|æŒqqT
yê]C≤|ü⁄Ô"&ÉT <ä÷s¡TŒe+ø£" Á>∑T+øÏqqT
y˚Ts¡Te⁄ Á>∑T+–q $TqTï Áyê*qqT
<Ûës¡TD°#·Áø£+ãT ‘·\ÁøÏ+<äT e&çq
yê]<ÛäT *+øÏq eÁC≤j·TT<Ûä+ãT
<Ûës¡ <ä|æŒq e÷≥‘·|üŒ"&Ü sêE.

www.apteachers.in
ø£$ |ü]#·j·T+
~«|ü<ä≈£î |ü⁄qØ®e+ b˛dæq >ös¡q 15e X¯‘ê_›øÏ #Ó+~qyê&ÉT. áj·Tq q˝§Z+&Éõ˝≤¢ <˚es¡ø=+&É
ÁbÕ+‘·+yê&ÉT. Vü≤]X¯Ã+Á<√bÕU≤´q+, qeHê<∏ä #·]Á‘· s¡∫+#ê&ÉT. dü+düÿè‘·+˝À ª\ø£åD B|æø£μ nH˚ Á>∑+<∏ëìï
s¡∫+#ê&ÉT. áj·Tq≈£î ªdüsd¡ ü kÕVæ≤‘·´ $#·≈Då£ T&ÉTμ nH˚ _s¡T<äT ñ+~. áj·Tq XË*’ eTH√Vü≤s¡yTÓ qÆ ~. kÕyÓT‘·\T,
C≤rj·÷\‘√ ø£$‘·«+ n\sês¡T‘·T+~. n#·Ã‘Ó\T>∑T |ü\T≈£îãfi¯ófl ø£$‘·«+ ì+&Ü s¡d>ü T∑ [ø£˝≤¢ C≤\Tyês¡T‘êsTT.
|ü<äÁ|üjÓ÷>±\˝À HÓ’|ü⁄D´+ n&ÉT>∑&ÉT>∑THê ø£qã&ÉT‘·T+~.
Á|üÁøÏj·T ` ~«|ü<ä
~«|ü<ä ¬s+&ÉTbÕ<ë\T ñqï |ü<ä´+. Ç~ C≤‹ |ü<ä´+. >±qjÓ÷>∑ýÓTÆ+~.
kÕsê+X¯+
kÕ{Ï˝Òì $C≤„qKìjÓÆTq e•wüß˜&ÉT Ç+Á<äT&ç‘√ Ç˝≤ nHêï&ÉT. z <˚y˚+Á<ë! á Á|ü|ü+#·+˝À eTVü‰
|üsêÁø£eTe+‘·T&ÉT Vü≤]X¯Ã+Á<äT&ÉT. Ç‘·&ÉT |ü<äVü‰s¡Ts¡ø±\ <ëHê\T #˚dü÷Ô Äq+~kÕÔ&ÉT. $qj·Ty˚T n\+ø±s¡+>±
ø£\yê&ÉT. $y˚ø£y˚T dü+|ü<ä>± ø£\yê&ÉT. eT+∫ ø°]Ô yÓ’uÛÑyê\T ø£\yê&ÉT. <ÛäqTπs«<ä $<ä´˝À Ä]‘˚]qyê&ÉT. y˚T|òüT+˝≤
>∑+;Ûs¡yÓTÆqyê&ÉT. <äj·T≈£î düeTTÁ<äTì e+{Ïyê&ÉT. |ü⁄D≤´‘·Tà&ÉT.
|ü+&ç‘·T\#˚ Á|üX¯+dü\T bı+<äTyê&ÉT. düs¡«XÊÅkÕÔ\kÕs¡+ ‘Ó*dæqyê&ÉT. >∑]«+∫q X¯Á‘·TsêE\H˚ @qT>∑T\
bÕ*≥ dæ+Vü≤+ e+{Ïyê&ÉT. wü≥ÃÁø£es¡T\Ô ˝À ˇø£&TÉ . ˙‹eT+‘·yTÓ qÆ bÕ\q #˚ùdyê&ÉT. dü‘´· + ‘·|Œü ìyê&ÉT. eTVü‰C≤„ì.
dü‘´· yêø£Œ]bÕ\≈£î&ÉT.
dü÷s¡é+X¯düTú&ÉsTTq Á‹X¯+≈£îì ≈£îe÷s¡T&ÉT. kÕ{Ï˝Òì $C≤„q+ ø£\yê&ÉT. dü÷s¡é+X¯eTH˚ düeTTÁ<ëìøÏ
#·+Á<äTìe+{Ïyê&ÉT. Ä&çqe÷≥ ‘·|üŒì yê&ÉT. <˚y˚+Á<ë! ¬s+&ÉTy˚\ Hê\Tø£\T >∑\ Ä~X‚wüßì¬ø’Hê á Vü≤]X¯Ã+Á<äTì
>∑TD>∑D≤\T ø°]+Ô #·&+É kÕ<Û´ä +ø±<äT. n‘·qT dü‘´· dü«s¡÷|ü⁄&ÉT. n‘·ì Ä˝À#·q\T ø£sT¡ D‘√ ì+&çñ+{≤sTT. Vü≤]X¯Ã+Á<äT&ÉT
<Ûäs¡à‘·‘·Œs¡T&ÉT. Äj·Tq Á|æj·T+>± e÷{≤¢&É‘ê&ÉT. nã<ä∆eTH˚~ Äj·Tq≈£î ‘Ó*j·T<äT.
Çìïe÷≥\T #Ó|Œü &É+ m+<äT≈£î? ÁãVü≤àsê‘· ‘·|Œæ Hê, dü÷s¡T´&ÉT ‘·÷s¡TŒq ndü$Ô T+∫Hê, y˚Ts¡T|üs«¡ ‘·+ uÛ÷Ñ $T˝À
≈£î+–Hê, Äø±X¯+ }&ç øÏ+<ä|ü&çHê, uÛÑ÷>√fi¯+ ‘·\ÁøÏ+<äT˝…’Hê, düeTTÁ<ë\T Ç+øÏb˛sTTHê, eÁC≤j·TT<Ûä+ |ü<äTqT
‘·–ZHê Vü≤]X¯Ã+Á<äeTVü‰sêE e÷Á‘·+ Ä&çqe÷≥ ‘·|üŒ&ÉT.
$X‚cÕ+XÊ\T
c˛&ÉX¯ eTVü‰<ëHê\T : >√<ëq+, uÛÑ÷<ëq+, ‹\<ëq+, Væ≤s¡D´<ëq+, s¡‘·ï<ëq+, $<ë´<ëq+, ø£Hê´<ëq+,
<ëd”<ëq+, X¯j÷· ´<ëq+, >∑èVü≤<ëq+, nÁ>∑V‰ü s¡<ëq+, s¡<<ä∏ ëq+, >∑»<ëq+, nX¯«<ëq+,
#Ûê>∑ (y˚Tø£) <ëq+, eTVæ≤wü (<äTqïb˛‘·T) <ëq+.
wü≥ÃÁø£es¡T\Ô T : Vü≤]X¯Ã+Á<äT&ÉT, q\T&ÉT, |ü⁄s¡T≈£î‘·T‡&ÉT, |ü⁄s¡÷s¡e⁄&ÉT, dü>s∑ T¡ &ÉT, ø±s¡MÔ sê´s¡Tq® T&ÉT.
www.apteachers.in
Ç$ #˚j·T+&ç
I. $q&É+ ` e÷{≤¢&É≥+
(n) Vü≤]X¯Ã+Á<äTì >=|üŒ<äq+ >∑T]+∫ MT n_ÛÁbÕj·÷\T #Ó|üŒ+&ç.
(Ä) ~«|ü<äs¡÷|ü+˝Àì á bÕsƒêìï \j·Tã<ä∆+>± sê>∑+‘√ bÕ&É+&ç.
(Ç) kÕsê+XÊìï kı+‘·e÷≥˝À¢ #Ó|üŒ+&ç.
1. øÏ+~ uÛ≤yê\Tqï ~«|ü<ä bÕ<ë\qT bÕsƒ+¡ ˝À yÓ‹øÏ sêj·T+&ç.
(n) Vü≤]X¯Ã+Á<äT&ÉT $qj·Ty˚T n\+ø±s¡+>± >∑\yê&ÉT. $y˚ø£+ dü+|ü<ä>± >∑\yê&ÉT.
(Ä) Vü≤]X¯Ã+Á<äT&ÉT m\¢|ü&É÷ Á|üdüqï+>± ñ+{≤&ÉT. ˙‹>± |ü]bÕ\q #˚kÕÔ&ÉT.
(Ç) Á‹X¯+≈£îì ≈£îe÷s¡T&ÉT dü‘ê´H˚ï |ü*πøyê&ÉT.
2. øÏ+~ |ü<´ä + #·<eä +&ç. uÛ≤e+˝À U≤∞\T ñHêïsTT. |üP]+#·+&ç.
qT‘·»\ |üP]‘·+ãT\>∑T q÷‘·T\T q÷iÏ{Ïø£+f… dü÷qè‘·
Áe‘·! jÓTTø£ u≤$y˚T\T, eT] u≤e⁄\T q÷iÏ{Ïø£+f… H=ø£ÿ dü
Á‘·ÿ‘·Te~ y˚T\T, ‘·Á‘·ÿ‘·T X¯‘·+ãTq ø£+f… düT‘·T+&ÉTy˚T\T, ‘·
‘·T‡‘·X¯‘·ø£+ãTø£+f… H=ø£ dü÷qè‘· yêø£éTT y˚T\T dü÷&É>∑Hé.
ô|’ |ü<ä´+ X¯≈£î+‘·\ <äTwü´+‘·Tì‘√ #Ó|æŒ+~. dü‘·´Áe‘·+ jÓTTø£ÿ >=|üŒ<äHêìï ‘Ó*ù| |ü<ä´+ Ç~.
uÛ≤e+: dü«#·Ã¤yÓTÆq »\+ ñqï q÷s¡Tq÷‘·T\ø£Hêï ˇø£ y˚T\T.
n˝≤+{Ï e+<äu≤e⁄\ø£Hêï ˇø£ y˚T\T. n˝≤+{Ï e+<ä \
ø£Hêï ˇø£ ñ+&É≥+ y˚T\T. n˝≤+{Ï e+<äeT+~
ñ+&É≥+ ø£Hêï ˇø£ y˚T\T.
3. øÏ+~ Á|üXï¯ \≈£î bÕsƒ+¡ Ä<Ûës¡+>± düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç.
(n) Vü≤]X¯Ã+Á<äTì >∑TD>∑D≤\qT ø£$ @ $<Ûä+>± e]í+#ê&ÉT?
(Ä) Vü≤]X¯Ã+Á<äTì >=|üŒ‘·q+ >∑T]+∫ e•wüß˜&ÉT me]‘√ #ÓbÕŒ&ÉT? m+<äT≈£î #ÓbÕŒ&ÉT?
(Ç) Vü≤]X¯Ã+Á<äTìøÏ ñqï $•wüº‘·\T @$?
(á) nkÕ<Ûës¡D≤˝…’q$ ≈£L&Ü dü+uÛÑ$+#· e#·Ãì ø£$ y˚{Ïì ù|s=ÿHêï&ÉT? M{Ïì @ dü+<äs¡“¤+˝À ù|s=ÿHêï&ÉT?

www.apteachers.in
4. øÏ+~ yêø±´\≈£î düe÷Hêsêúìï#˚Ã yêø±´\T >∑T]Ô+#·+&ç.
(n) Vü≤]X¯Ã+Á<äT&ÉT $y˚ø£dü+|üqTï&ÉT, $qj·TuÛÑ÷wüDT&ÉT. ( )
(i) Vü≤]X¯Ã+Á<äT&ÉT πøe\+ $y˚ø£dü+|üqTï&ÉT.
(ii) Vü≤]X¯Ã+Á<äT&ÉT $qj·TuÛ÷Ñ wüDT&˚.
(iii) Vü≤]X¯Ã+Á<äTìøÏ $y˚ø£dü+|ü<äø£qï $qj·TuÛÑ÷wüD+ n~Ûø£+.
(iv) Vü≤]X¯Ã+Á<äTì˝À $y˚ø£dü+|ü<ä, $qj·TuÛÑ÷wüD+ ¬s+&É÷ düe÷qy˚T.
(Ä) y˚Ts¡Te⁄ Á>∑T+øÏHê, $TqTï Áyê*Hê Vü≤]X¯Ã+Á<äT&ÉT ndü‘·´+ |ü\ø£&ÉT. ( )
(m) y˚Ts¡Te⁄≈£î+–Hê, Äø±X¯+ }&ç|ü&Ü¶ Vü≤]X¯Ã+Á<äT&ÉT nã<ä∆+ Ä&É&ÉT.
(_) y˚Ts¡Te⁄ ≈£î+–, $TqTï yê*Hê, dü‘·´+ |ü\T≈£î‘ê&ÉT Vü≤]X¯Ã+Á<äT&ÉT.
(dæ) y˚Ts¡Te⁄ ≈£î+–Hê, $TqTï yê\≈£îHêï Vü≤]X¯Ã+Á<äT&ÉT nã<ä∆+ Ä&É&ÉT.
(&ç) y˚Ts¡Te⁄ ≈£î+–Hê $TqTï yê*Hê Vü≤]X¯Ã+Á<äT&ÉT dü‘·´+ |ü\ø£&ÉT.
III. d”«j·Ts¡#·q
1. øÏ+~ Á|üXï¯ \≈£î ◊<˚dæ yêø±´\˝À düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç.
(n) ªªVü≤]X¯Ã+Á<äTDÏí c˛&ÉX¯ eTVü‰<ëq $H√~μμ nì e•wüß˜&ÉT m+<äT≈£î nHêï&ÉT?
(Ä) Vü≤]X¯Ã+Á<äTì˝À $TeTà*ï Äø£≥Tº≈£îH˚ n+XÊ˝Ò$?
(Ç) ªVü≤]X¯Ã+Á<äT&ÉT Ä&çqe÷≥ ‘·|üŒ&ÉTμ nì ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡T ø£<ë! Ä&çqe÷≥ ‘·|üŒì yês¡T m˝≤ ñ+{≤s√
sêj·T+&ç.
(á) ª$TqTï Áyê*Hêμ nì e•wüß&˜ TÉ Vü≤]X¯Ã+Á<äTì |üs+¡ >± ñ|üj÷Ó –+#ê&ÉT ø£<ë! á C≤rj·÷ìï @ dü+<äs“¡ +¤ ˝À
ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T?
2. øÏ+~ Á|üXï¯ \≈£î |ü<d˚ æ yêø±´\˝À »yêãT\T sêj·T+&ç.
(n) ªVü≤]X¯Ã+Á<äT&ÉTμ bÕsƒ¡úÛ≤>∑ kÕsê+X¯+ kı+‘·e÷≥˝À¢ sêj·T+&ç.
(Ä) $y˚ø£dü+|üqTï&ÉT, dü‘·´dü+<ÛäT&ÉT, $<ë´~Û≈£î&ÉT, ø£s¡TD≤|üj÷Ó ì~Û, $C≤„qì~Û nì Vü≤]X¯Ã+Á<äTDÏí ø°]Ô+#ês¡T
ø£<ë! eTq düe÷»+˝Àì e´≈£îÔ\T n+<äs¡÷ á >∑TD≤\‘√ ñ+fÒ á düe÷»+ m˝≤ñ+≥T+<√ }Væ≤+∫
sêj·T+&ç.
IV. |ü<äC≤\+
1. øÏ+~ |ü{øºÏ q£ T |ü]o*+#·+&ç. n+<äT˝À Vü≤]X¯Ã+Á<äTì >∑TD>∑D≤\≈£î dü+ã+~Û+∫q |ü<ë\THêïsTT. nsTT‘˚
ˇø=ÿø£ÿ |ü<+ä s¬ +&ÉT>± $&çb˛sTT+~. yê{Ïì ø£*|æsêj·T+&ç. Ä |ü<ë\ Ä<Ûës¡+>± kı+‘· yêø±´\T sêj·T+&ç.
˙‹ XÊ* u§+ø£ì bÕ\≈£î&ÉT ø£s¡TD≤
ì~Û $C≤„q dü+<ÛäT&ÉT X¯s¡~Û <ëq
uÛ≤>∑´ dü‘·´ #·+Á<äT&ÉT $H√~ yê&ÉT
|üjÓ÷ì~Û $y˚ø£ $qj·T uÛÑ÷wüDT&ÉT dü+|üqTï&ÉT
ñ<ë : ˙‹ì~Û ` ˙‹ì~ÛjÓÆTq düs¡Œ+#Ye\¢ Á>±e÷ìøÏ y˚T\T »s¡T>∑T‘·T+~.

www.apteachers.in
2. øÏ+~ |ü<ë\T #·<eä +&ç. ^‘·^dæq |ü<ë\≈£î nsêú\T sêj·T+&ç. yêø£´+˝À Á|üj÷Ó –+#·+&ç.
(n) n&É$øÏ ø£+Øƒs¡e+ sêE.
(Ä) Á‹X¯+≈£î q+<äqT&ÉT Vü≤]X¯Ã+Á<äT&ÉT.
(Ç) Ä+»H˚j·TT&ÉT X¯s¡~Û <ë{≤&ÉT.
(á) <˚e‘·\≈£î sêE düTπs+Á<äT&ÉT.
(ñ) uÛ≤qT&ÉT Á|ü|ü+#êìøÏ yÓ\T>∑TqT, y˚&çì ÇdüTÔHêï&ÉT.
3. øÏ+~ yêø±´\T |ü]o*+#·+&ç. |üsê´j·T|ü<ë\‘√ Ç˝≤+{Ï yêø±´\T sêj·T+&ç.

(n) uÛ≤qTøÏsD¡ ≤\T Nø£≥T¢ b˛>=&É‘êsTT. Ä~‘·T´&ÉT yÓ\T>∑T‘√ bÕ≥T y˚&$ç TìkÕÔ&TÉ . s¡$ yÓTTø£ÿ\≈£L »+‘·Te⁄\≈£L
ÁbÕD≤<Ûës¡+. dü÷s¡T´&ÉT ˝Òø£b˛‘˚ á düeTdüÔ Je⁄\÷ ñ+&Ée⁄.
(Ä) yêqs¡T\T \+ø£qT #˚s¡&ÜìøÏ düeTTÁ<ëìï <ë{≤*. Ç+<äTø√dü+ Ä X¯s¡~Û ô|’ yês¡~Û ø£{≤º*. BìøÏ q\TDÏí
$ìjÓ÷–+#ês¡T. q\Tì H˚‘è· ‘·«+˝À yêqs¡Ms¡T\ düV‰ü j·T+‘√ . n+ãT~Ûô|’ yês¡~Û ‘·j÷· s¡sTT+~. lsêeTTì
yÓ+≥ yêqs¡T\T ø£&É* <ë{Ï yÓfi≤¢s¡T. dü+Á<ä+˝À Ä yês¡~Û á Hê{Ïø° ø£ì|ædüTÔ+~.
eTVü‰uÛ≤>∑´XÊ*, <ÛäqTπs«<ä$<ë´~Û≈£î&ÉT, düs¡«XÊÅkÕÔs¡úø√$<äT&ÉT, ˙‹bÕ\≈£î&ÉT, <Ûäs¡à|üsêj·TDT&ÉT,

eTVü‰dü‘·é+‘·T&ÉT nsTTq Vü≤]X¯Ã+Á<äTì bÕÁ‘·≈£î @ø£bÕÁ‘ê_Ûqj·T+ ‘·j·÷s¡T#˚j·T+&ç. Á|ü<ä]Ù+#·+&ç.
(˝Ò<ë)
Vü≤]X¯Ã+Á<äTì >∑TD>∑D≤\qT ‘Ó*ù| $X‚wDü ≤\qT ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡T ø£<ë! Ç˝≤+{Ï $X‚wDü ≤\qT ñ|üj÷Ó –+∫
me¬s’Hê ˇø£ >=|üŒHêj·T≈£î&ç >∑T]+∫ ˇø£ yê´dü+sêj·T+&ç.
VI. Á|üX¯+dü
Ä&çqe÷≥ ‘·|Œü ≈£î+&Ü ‘·qT #˚dTü qÔ ï eè‹Ô˝À ìC≤sTTr|üsTÉ¡ ˝…q’ yê]e\¢ Á|ü»\≈£î ø£*>π y˚T\TqT Á|üX+¯ dæd÷ü Ô
|üÁ‹ø£≈£î ˝ÒK sêj·T+&ç.

www.apteachers.in
1 øÏ+~ yê{Ïì |üP]+#·+&ç.
dü+~Û |ü<ä+ $dü+~Û dü+~Ûù|s¡T
(n) nqïG‘·eTTà&ÉTG \T
(Ä) >∑TDeTT\T y=>∑&É
(Ç) $<ë´~Û≈£î&ÉT
(á) düTs¡G Ç+Á<ä
(ñ) ‘·\ô|\¢
(}) q\¢ >∑\Te
(ãTT) M&ÉT G ‘·&çôd
(ãT÷) ø±\Tùd‘·T\T
2. øÏ+~ ù|sê˝Àì dü+~Û |ü<ë\qT >∑T]Ô+∫ n$ @ dü+<ÛäT˝À sêj·T+&ç.

$<ë´s¡Tú\+<äs¡÷ Ä&ÉT≈£î+≥÷+&É>± m>∑Ts¡T‘·Tqï |üøÏå øÏ+<ä|ü&ç+~. Ä |üø£ÿH˚ ñqïyêfi¯fl+‘ê <ëìyÓ’|ü⁄
|üs¡T¬>‘êÔs¡T. ø±ì |ü⁄s¡Tc˛‘·ÔeTT&ÉH˚ |æ\¢yê&ÉT ˙fi¯óflrdüT≈£îyÓ[fl Ä |üøÏåô|’q #·˝≤¢&ÉT. n~ ‘˚s¡Tø=ì ˝Ò∫
ô|’¬ø–]yÓ[fl+~. n+<äs¡÷ n‘·ìï yÓT#·TÃø=Hêïs¡T.
3. n\+ø±sê\T
n. eè‘·´Ô qTÁbÕkÕ\+ø±s¡+
n\+ø±sê\T Á|ü<Ûëq+>± ¬s+&ÉTs¡ø±\T
(1.) nsêú\+ø±sê\T (2.) X¯u≤›\+ø±sê\T
ñ|üe÷~ n\+ø±sê\T nsêú\+ø±sê\T. M{Ï>∑T]+∫ øÏ+~ ‘·s¡>∑‘·T˝À¢ ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡T ø£<ë! Ç|ü&ÉT
ø=ìï X¯u≤›\+ø±sê\qT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
øÏ+~ yêø±´\qT #·<äe+&ç.
(1) ªªÄyÓT ø£&Ée‘√ e&ç e&ç n&ÉT>∑T\‘√ >∑&É|üqT <ë{Ï+~.μμ
(2) ªª∫≥ |ü≥ ∫qT≈£î\T ≥|ü≥|üeTì |ü&ÉT‘·Tqï y˚fi¯μμ
yÓTT<ä{Ïyêø£´+˝À ª&Éμ nH˚ Vü≤\T¢
¬s+&Éeyêø£´+˝À ª≥μ nH˚ Vü≤\T¢ #ê˝≤kÕs¡T¢ e#êÃsTT.

www.apteachers.in
á$<Û+ä >± ˇø£ Vü≤\T¢qT eT∞fl eT∞fl ñ|üj÷Ó –ùdÔ $qkı+|ü⁄>± ñ+≥T+~. X¯ã+› <ë«sê kÂ+<äs´¡ + Çø£ÿ&É Á|ü<ëÛ q+>±
ø£qã&ÉT‘·T+~. á $<Ûä+>± X¯u≤›ìøÏ ÁbÕeTTU≤´ìï Ç#˚Ã n\+ø±sê\˝À eè‘·Ô´qTÁbÕdü n\+ø±s¡+ ˇø£{Ï. eT]ø=ìï
ñ<ëVü≤s¡D\T #·÷&É+&ç.
(n) u≤ãT õ˝Ò_ |ü≥Tºø=ì &Üu≤ ô|’¬øfi≤fl&ÉT.
(Ä) >∑≥TºMT~ #Ó≥TºøÏ+<ä øÏ≥Tº s=f…ºqT ˝§≥º˝Òdü÷Ô ‹+≥THêï&ÉT.
(Ç) \ø£å uÛÑøå±´\T ‹H˚yê&çøÏ ˇø£ uÛÑø£å´+ \ø£åé÷!
ˇø£ Vü≤\T¢>±ì, s¬ +&ÉT, eT÷&ÉT Vü≤\T¢\T>±˙, y˚sT¡ >± HÓH’ ê, ø£*dæ ◊Hê, eT∞fl eT∞fl e∫Ãq≥¢sTT‘˚ <ëìï ªeè‘·´Ô qTÁbÕdü
n\+ø±s¡+μ n+{≤s¡T. ªªÁ|ü‹»„μμ bÕsƒ+¡ #·<eä +&ç. eè‘·´Ô düTÁbÕdü n\+ø±sêìøÏ #Ó+~q |ü<ë\T/yêø±´\T >∑T]Ô+#·+&ç.
Ä #Û˚ø±qTÁbÕkÕ\+ø±s¡+ '`
øÏ+~ yêø£´+ #·<äe+&ç.
˙≈£î e+<ä e+<äHê\T
ô|’’ yêø£´+˝À ªe+<äμ nH˚ Vü≤\T¢\ »+≥ yÓ+≥yÓ+≥H˚ ns¡úuÛÒ<ä+‘√ e∫Ã+~. Çø£ÿ&É yÓTT<ä≥ e∫Ãq ªe+<äμ
dü+K´qT ‘Ó\T|ü⁄‘·Tqï~. ¬s+&√kÕ] e∫Ãq ªe+<äμHê\T ` qeTkÕÿsê\T nqï nsêúìïdüTÔqï~.
Vü≤\T¢\ »+≥ ns¡ú uÛÒ<ä+‘√ yÓ+≥yÓ+≥H˚ eùdÔ <ëìì ª#Û˚ø±qTÁbÕdü n\+ø±s¡+μ n+{≤s¡T.
Ç˝≤+{Ïy˚ eT]ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\T sêj·T+&ç.
dü‘·´+ >=|üŒ‘·q+ ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡T ø£<ë! dü‘ê´ìï ‘Ó*ù| ø£<∏ä\qT, |ü<ë´\qT ùdø£]+#·+&ç. MT bÕsƒ¡XÊ\˝À
Á|ü<]ä Ù+#·+&ç.
(˝Ò<ë)
Vü≤]X¯Ã+Á<äTì ø£<∏äqT #·~$ n‘·ì >=|üŒ‘·Hêìï e]í+#˚yêø±´\qT #êsYºô|’ sêdæ Á|ü<ä]Ù+#·+&ç.

#·~$+#ê*, sêsTT+#ê*, <√cÕ\T düe]+#ê*.
H˚ì$ #˚j·T>∑\Hê ?
1. bÕsƒ¡úÛ≤yêìï kı+‘·e÷≥˝À¢ #Ó|üŒ>∑\qT. WqT / ø±<äT
2. ~«|ü<äqT sê>∑j·TTø£Ô+>± uÛ≤ej·TTø£Ô+>± #·<äe>∑\qT. WqT / ø±<äT
3. bÕsƒ¡+˝Àì uÛ≤yêìï kı+‘·+>± sêj·T>∑\qT. WqT / ø±<äT
4. ªªdü‘·ýê≈£îÿμμ >=|üŒ‘·q+ >∑T]+∫ yê´dü+ sêj·T>∑\qT. WqT / ø±<äT
eTq+ <˚ìøÏ ns¡TΩ\yÓ÷ n<˚ eTq≈£î \_ÛdüTÔ+~.

www.apteachers.in
11. Jeq uÛ≤wü´+
#·<äe+&ç ` Ä˝À∫+#·+&ç ` #Ó|üŒ+&ç - Ä#ês¡´ dæ. Hêsêj·TD¬s&ç¶
ªªÁX¯<>∆ä \∑ yê&˚ C≤„Hêìï bı+<äT‘ê&ÉTμμ.

ªªNø£{ìÏ ‹&ÉT‘·÷ ≈£Ls√Ã&É+ ø£Hêï ∫qï B|ü+ yÓ*–+#·Tμμ.
ªªnDTX¯øÔÏ ø£Hêï Ä‘·àX¯øÔÏ $Tqïμμ.
ªª‘ê´>∑>T∑ D≤ìøÏ ‘·sT¡ e⁄˝Ò >∑Ts¡Te⁄\Tμμ.
Á|üX¯ï\T
1. ô|’ yêø±´\<ë«sê MTπs+ Á>∑V≤æ +#ês¡T?
2. Ç˝≤+{Ï yêø±´\H˚eT+{≤s¡T?
3. Ç˝≤+{Ï dü+<˚XÊ\T, eT+∫e÷≥\T Ç+ø± @@ s¡÷bÕ\˝À ñ+{≤sTT?
ñ<˚›X¯+
<äT'U≤ìï ‘·≥Tº≈î£ +≥÷, ø£cÕº\qT m<äTs=ÿ+≥÷,
‘·q+‘·≥ ‘êqT m<äT>∑T‘·÷, Ç‘·sT¡ \ ø√dü+
bÕ≥T|ü&TÉ ‘·÷ J$+#˚ eTìwæ, düe÷»+˝À >ös¡e+
bı+<äT‘ê&Éì #Ó|Œü &ÉyT˚ á bÕsƒ+¡ ñ<˚X› +¯ .
Á|üdTü ‘Ô · bÕsƒ´¡ uÛ≤>∑+ ª&Üø£sº Y dæ. Hêsêj·TD¬s&ç¶

ªdüeTÁ>∑ kÕVæ≤‘·´+ Äs√ dü+|ü⁄{Ïμ˝Àì
ªª‘Ó\T>∑T >∑»fi¯óflμμ ˝À~.
1. bÕsƒ¡+ ∫Á‘·+ #·÷&É+&ç. MTπøeTs¡úyÓTÆ+<√ #Ó|üŒ+&ç.
2. bÕsƒ¡+ #·<äe+&ç. |ü<ä|ü{Ïºø£ #·÷dæ ‘Ó*j·Tì |ü<ë\≈£î nsêú\T ‘Ó\TdüTø√+&ç.
#·]Ã+∫ ne>±Vü≤q ô|+#·Tø√+&ç.
www.apteachers.in
ñs¡÷› kÕVæ≤‘·´+˝À ªª>∑»˝Ÿμμ dü+^‘·, kÕVæ≤‘ê´\ y˚T\Tø£\sTTø£‘√ $sêõ\T¢‘·Tqï Á|üÁøÏj·T. 12e X¯‘êã›+˝À
yÓTT>∑˝Ÿ sêE\ ø±\+˝À ÇsêHé dü+düÿ è‹˝À uÛ≤>∑+>± >∑»˝Ÿ ≈£L&Ü uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Á|üy˚•+∫+~. nMTsY KTÁdü÷
(1253`1325) Ç+&çj·÷˝À >∑»˝Ÿ s¡#·q Äs¡+_Û+#ê&ÉT.
>∑»˝Ÿ nH˚ |ü<ëìøÏ Á|æj·TuÛ≤wæDÏ nH˚ ns¡ú+ ÁbÕ#·Ts¡´+˝À ñ+~. Áù|eT, Äràj·T‘·, Äq+<ä+, Äy˚<äq
yÓTT<ä˝…’q eTH√uÛ≤yê\ìï+{Ï˙ eTqdüT≈£î Vü≤‘·TÔ≈£îH˚˝≤ e´ø°Ôø£]+#·&ÜìøÏ >∑»˝Ÿ ˇø£ #·ø£ÿì kÕVæ≤‘·´ Á|üÁøÏj·T.
>∑»˝Ÿ˝Àì uÛ≤e+ @ #·s¡D≤ìøÏ Ä #·s¡D+ $&ç$&ç>± ñ+≥T+~. ø=ìï dü+<äsê“¤\˝À ¬s+&ÉT #·s¡D≤\T ø£*|æ ˇπø
uÛ≤yêìï e´ø£Ô+ #˚j·Te#·TÃ. >∑»˝Ÿ |ü\¢$ì ñs¡÷›˝À ªeTø±¢μ n+{≤s¡T. ∫e] #·s¡D≤ìï ªªeTø±Ôμμ (eTT–+|ü⁄)
n+{≤s¡T. |ü\¢$˝Àì Á|ü‹ #·s¡D≤ìø° ∫es¡ ñqï |ü<ëìøÏ n+‘·´ÁbÕdü ñ+≥T+~. ∫e] #·s¡D+˝À s¡#·sTT‘·
ù|s¡T‘√ yêø£´+ ñ+≥T+~. Bìï HêeTeTTÁ<ä ªª‘·K\¢dtμμ nì n+{≤s¡T. düs¡düuÛ≤eq, #·eT‘êÿs¡+, ≈£î~+|ü⁄
>∑»˝Ÿ≈£îqï Je\ø£åD≤\T.
‘Ó\T>∑T˝À yÓTT<ä{ÏkÕ] >∑»˝Ÿ s¡#·q #˚dæq ø£$ <ëX¯s¡~∏>±s¡T. nsTT‘˚ ‘Ó\T>∑T >∑»fi¯fl≈£î ÁbÕ#·Tsê´ìï
ø£*Œ+∫q yês¡T Ä#ês¡´ dæ.Hêsêj·TD¬s&ç¶>±s¡T. M] >∑»fi¯fl˝À kÕe÷õø±+XÊ\T, Á|ü>∑‹o\ uÛ≤yê\T ø£ì|ækÕÔsTT.
Ms¡T sêdæq >∑»˝Ÿ‡ ªdæHê¬s >∑»˝Ÿ‡μ ù|s¡T‘√ Á|üdæ~∆ bı+<ësTT. ø=ìï+{Ïì |ü]o*<ë›+.
q\T>∑Ts¡T eTqTwüß\T ø£*dæ |üs¡düŒs¡ düVü≤ø±s¡+‘√ J$+#·&Éy˚T ñ‘·ÔeT kÕ+|òæTø£ Jeq+. kÕ{Ï eTqTwüß\
|ü≥¢ kÕqT≈£L\ <äèø£Œ<∏ëìï @s¡Œs¡T#·Tø√yê*. n|ü&˚ n+<äs¡÷ ø£*dæ Äq+<ä+>± J$+#·>∑\T>∑T‘ês¡T. n˝≤π>
m+‘· kÕeTs¡úéTTHêï n~Ûø±s¡+, dü+|ü<ä\÷ ñHêï, mH√ï $»j·÷\qT kÕ~Û+∫Hê, Çø£ Hê≈£î @ ø£cÕº\÷ u≤<Ûä\÷
sêeì BÛe÷>± ñ+&É˝Ò+. $~Û m|ü&ÉT @ ø£cÕº\qT ø£*–düTÔ+<√! m|ü&ÉT @ düeTdü´\‘√ |üØø£å\T ô|&ÉT‘·T+<√!
mes¡÷ }Væ≤+#·˝Òs¡T. e÷qyê[øÏ |üìøÏe#˚Ã >=|üŒ|üì #˚j·T&É+, kÕ«sêúìï ‘ê´>∑+ #˚j·T&É+ <ë«sê Ä eTìwæ
ù|s¡T #·]Á‘·˝À XÊX¯«‘·+>± ì*∫b˛‘·T+<äH˚ uÛ≤yê\T düTŒ¤]+#˚ $<Ûä+>± dæHê¬s sêdæq ªJequÛ≤wü´+μ >∑»˝ŸqT
#·<äe+&ç.

www.apteachers.in
eTãT“≈£î eTqùd ø£]–‘˚ n~ ˙s¡e⁄‘·T+~.
eTqdüT≈£î eTuÒ“ eTTdæ]‘˚ ø£˙ïs¡e⁄‘·T+~.
e+ø£\T &=+ø£\T ø£\eì »&ç|æ+#·≈£î H˚düÔ+.
»+ø£ì n&ÉT>∑T\T ø£~*‘˚ n~ <ës¡e⁄‘·T+~.
m&Ü] ~ã“\T <äTìï‘˚ |òü\y˚TeTT+<äq≈£î
ÇdüTø£ >∑T+&Ó\T |ü–*‘˚ n~ ô|’s¡e⁄‘·T+~.
eTìw” eTè>∑eT÷ ˇø£≥H˚ nqT≈£î+fÒ e´s¡ú+.
eTqTwüß\T |ü<äT>∑Ts¡T ≈£L&ç‘˚ ˇø£ }s¡e⁄‘·T+~.
m+‘·{Ï m‘·TÔ\ ¬ø~–Hê ñ+≥T+~ |üØø£å
Væ≤eT–] •s¡ùd e÷&ç‘˚ n~ j˚Ts¡e⁄‘·T+~.
_s¡T<äT\T bı+<˚ yê´|æÔøÏ $\Ty˚$T ªdæHêπsμ
#Ós¡>∑ì ‘ê´>∑+ $T–*‘˚ ˇø£ ù|s¡e⁄‘·T+~...... n+fÒ
˙{Ï‘√ ì+&çq eTãT“\T ‘˚eT‘√ ãs¡TyÓøÏÿ‘˚ es¡¸yÓTÆ @ $<Ûä+>± ≈£îs¡TkÕÔjÓ÷ n˝≤π> eTqdüT≈£î Ä+<√fi¯q,
u≤<Ûä, ∫+‘·, ~>∑T\T nH˚ eTãT“\T ø£eTTà≈£î+fÒ <äT'K+ e∫Ã ø£˙ïs¡T>± e÷s¡T‘·T+~. ˇø£ ˝øå±´ìï kÕ~Û+#·&ÜìøÏ
ãj·T\T<˚]q|ü⁄&ÉT n&ÉT>∑&ÉT>∑THê mH√ï ø£cÕº\T, n&É¶+≈£î\T m<äTs¡e⁄‘êj·Tì ˝Àø£+ uÛÑj·Tô|&ÉT‘·T+~ ø±˙ Ä
e÷≥\≈£î uÛÑj·T|ü&É≈£î+&Ü, ìs¡T‘ê‡Vü≤|ü&É≈£î+&Ü eTT+<äT≈£î q&çùdÔH˚ $»j·T+ \_ÛdüTÔ+~. ;&ÉT |ü&çq H˚\˝À @
|ü+≥\÷ |ü+&Éeì, @ Á|üj·T‘êï\÷ #˚j·T≈£î+&ÜH˚, ìsêX¯|ü&Ée<äT›. ø£wüº|ü&ç Ä H˚\qT <äTìï‘˚, $XÊ«dü+‘√
$‘·ÔHê\T Hê{Ï‘˚ eT+∫ |ü+≥\T |ü+&ÉT‘êsTT. eTq ù|s¡T Á|ü|ü+#êìø£+‘ê ‘Ó*ùd˝≤ Á|üU≤´‹ bı+<ë\+fÒ
e÷qyê[øÏ |üìøÏ e#˚Ã >=|üŒ |üqT\T #˚j·÷\ì á >∑»˝Ÿ <ë«sê ø£$ düe÷C≤ìøÏ dü+<˚XÊìïdüTÔHêï&ÉT.
ˇø£ yÓ’|ü⁄q neTà eTs√ yÓ’|ü⁄q <˚e‘·\T, mes¡T >=|üŒ nì n&ç–‘˚, qee÷kÕ\T yÓ÷dæ, »qàì∫Ã,
>√s¡TeTT<ä\› T ‹ì|æ+∫, q&Éøq£ T, q&É‘q· T H˚sT¡ Œ‘·÷ eTeT‘·qT |ü+#˚ neTà≈£î mes¡÷ kÕ{Ïsês¡T. neTàqT $T+∫q
<˚e‘·\T mes¡÷ ˝Òs¡T. n+<äTπø ny˚Tà >=|üŒ<ä+≥÷ H˚qT neTà yÓ’ù| ì\T#·T+{≤qT. nì neTà‘·‘ê«ìï >∑»˝Ÿ
s¡÷|ü+˝À #ÓbÕŒs¡T. n~ #·<äe+&ç.
neTà ˇø£ yÓ’|ü⁄ <˚e‘·\+‘ê ˇø£ yÓ’|ü⁄
dü]‘·÷#·eT+fÒ H˚qT ˇ~π>qT neTà yÓ’|ü⁄
á ã+&ç #·÷&Ésê HêHêï á >∑TÁs¡$T+ø£ ˙<äHêï
‘Ó>∑ eT+≈£î‘√, ∫qHê&ÉT ~>∑˝Ò<äT neTà eT÷|ü⁄,
s=<ä\˝À eTÚq bÕsƒ¡+˝≤ e´<Ûä\‘√ C≤„q|”sƒ¡+˝≤
Hê u≤\éT+‘ê ‘êH˚ q&ç|æ+~ neTà #·÷|ü⁄
Nø£{ÏøÏ #·+Á<ä_+ã+˝≤, Äø£*øÏ |üPs¡í≈£î+uÛÑ+˝≤
ì\TyÓ\¢ eTeT‘·\ yÓ\T¬>’ ì*∫+<√ neTàs¡÷|ü⁄
yÓT]ùd Á|üuÛ≤‘· øÏs¡D+˝≤ $]ùd edü+‘· ≈£îdüTeT+˝≤
ô|]π> dæHê¬s Áã‘·T≈£î˝À <=]øÏ+~ neTà ÁbÕ|ü⁄.
∫qï|ü&ÉT Ä u§eTà ø±yê*! á $TsƒêsTT ø±yê*! nì yÓTT+&çπødæ Ç|ü&˚ ø=ì ô|≥ºeTì eT+≈£î|ü≥Tº |ü{Ïº
neTà #·+ø£HÓøÏÿ, Ç<äT>√ á ã+&ç #·÷&ÉT m+‘·u≤>∑T+B n<äT>√ Ä >∑TÁs¡+ #·÷&ÉT n~ ˙πø n+≥÷ ãT»®–+∫Hê
neTà #·+ø£ ~>∑˝Ò<äT. H˚HÓ+‘· n\¢] #˚dæHê, ∫s¡Tqe⁄«‘√ uÛÑ]+∫+~. <Óã“‘·–* @&ÉTdüTÔqï|ü&ÉT zs¡TÃø√yê\ì,
www.apteachers.in
$TÁ‘·T\‘√ <Óã“˝≤&çq|ü⁄&ÉT düs¡T›ø√&É+ H˚s¡TÃø√yê\˙ C≤„quÀ<Ûä#˚dü÷Ô Hê u≤\éT+‘ê y˚\T|ü{Ïº q&ç|æ+∫+~.
Nø£{Ï˝À @MT ø£ì|æ+#·q|ü⁄&ÉT ‘·q yÓHÓï\ yÓ\T>∑T\‘√ <ë]ì #·÷ù| #·+Á<äTì˝≤, Äø£˝…’q|ü⁄&ÉT Äø£*øÏ rπsÃ
ì+&ÉT≈£î+&É˝≤ ‘·q Áù|e÷qTsê>±\‘√ yÓ\T>∑T˝≤ ì*∫+~ neTà. yÓT]ùd dü÷s√´<äj·Tø±\|ü⁄ dü÷s¡´øÏs¡D+˝≤
edü+‘· ãTT‘·Te⁄˝À |üPùd |üPe⁄˝≤ ô|]–q Hê≈£î neTà n+&É <=]øÏ+<äì á >∑»˝Ÿ <ë«sê ø£$ neTà Áù|eTqT,
>=|üŒ‘·Hêìï ‘Ó*j·T|üsT¡ düTHÔ êï&ÉT.
á $XÊ\ Á|ü|ü+#·+˝À e÷qe⁄&ÉT dü+|òüTJM ùd«#êÃ¤JM. ‘Ó\TdüTø√yê\qï ‘·|üq eTìwæ HÓ’»+. Á|üø£è‹˝À
Á|ü‹ ÁbÕD° ùd«#·Ã¤>± J$+#ê\ì ø√s¡T≈£î+≥T+~. n~Ûø±sêìøÏ ‘·˝§–Z u≤ìdü˝≤ J$+#ê*‡eùdÔ, <ëìï Á|ü•ï+#˚
‘·‘·«+, m~]+#˚ X¯øÏÔ ñ+&Ü\H˚ uÛ≤yêìï ‘Ó*ù| á >∑»˝ŸqT #·<äe+&ç.
neì s¡÷|ü⁄ |üs¡e÷DTe⁄q&ç– ‘Ó\TdüTø√,
ø£&É*˝À‘·T ø£˙ï¬s’ ø£]– ‘Ó\TdüTø√,
@ dæs¡T\÷ bı+<äì dü+‘·è|æÔ @$T{À
ø£fi≤düs¡dü«‘·T\ ø±fi¯ófl ø£&ç– ‘Ó\TdüTø√
eTqdüT n&ÉT>∑T˝À yÓT~˝Ò e÷≥\ HÓ’»+,
ø£qTbÕ|ü\ ø=\qT˝À¢ eTTì– ‘Ó\TdüTø√,
n˙ï{Ïø° ‘·\eP|æ‘˚ nB <ëdüý˚T,
düs¡T≈£î $\Te Á|üX¯ï\‘√ #Ó]– ‘Ó\TdüTø√,
m|ü&ÉT z≥$T me]øÏ #Ó|æŒsê<äT˝Ò.
$]–q|ü⁄&ÉT ì\TyÓ‘·TÔ>± ô|]– ‘Ó\TdüTø√,
|ü+&çq #ÓfÒº m+<äT≈£î e+>∑T‘·T+<ä˝≤
ñ<ä∆s¡T&Ü qTe⁄« ø±kÕÔ ˇ~– ‘Ó\TdüTø√
|ü≥Tºe&É<äT n\y√ø£>∑ Á|ür~ ªdæHêπsμ
eTÚ*ø£ ‘·‘·«+ dü\dü\ eT]– ‘Ó\TdüTø√.
|üs¡e÷DTe⁄˝À <ë–q \ø£åD≤\qT $X‚¢wæ+#·&É+ <ë«sê uÛÑ÷$T dü«uÛ≤yêìï ‘Ó\TdüTø√e#·TÃ. düeTTÁ<ä+˝À‘·T
‘Ó*j·÷\+fÒ ø±πs ø£˙ï{Ï _+<äTe⁄\ yÓqø£<ë>∑Tqï ø£cÕº\ ø£&*É ì ns¡+ú #˚dTü ø√yê*. dü+‘·è|æÔ >∑T]+∫ ‘Ó*j·÷\+fÒ,
m+‘· dü+|ü<ä ñHêï dü+|üqTï\T bı+<ä˝Òø£b˛‘·Tqï dü+‘·è|æÔì ‘·eT ø£fi≤sê<Ûäq‘√ bı+<äT‘·Tqï ø£fi≤ø±s¡T\qT
|ü]o*+#ê*. >∑T+&Ó˝À‘·T˝À¢qT+&ç Áù|eT‘√ |ü\ø£]+#˚yês¡÷ H√{Ï‘√ qe⁄«‘·÷ H=dü{‘Ï √ yÓøÿÏ ]+#˚yês¡÷ ñ+{≤s¡T.
me] e÷≥ yÓqø£ @@ nsêú\THêïjÓ÷ ‘Ó\TdüTø√>∑\>±*. ¬øs¡≥+ Hê≈£î Ä<äs¡Ù+. |ü&ÉT‘·Tqï+<äT≈£î ø±<äT, |ü&çHê
˝ÒdTü qÔ ï+<äT≈£î nqï≥T¢>± z≥$Tì »sTT+#ê\+fÒ ø¬ s¡≥+˝≤ øÏ+<ä|&ü Hç ê ô|ø’ Ï ˝Òe>∑\>±*. |ü+&çq #Ó≥Tº e+>∑&ÜìøÏ
ø±s¡D+ ñ|üø±s¡ >∑TD+. n˝≤ m+‘· m~–Hê ˇ~– ñ|üø£]+#·&É+ H˚s¡TÃø√yê*. nHêj·÷dü+>± @B |ü≥Tºã&É<äT.
$»j·T+ kÕ~Û+#ê\+fÒ ø£wüº|ü&É&É+ ‘·|üŒ eTs=ø£ <=&ç¶<ë] @B ˝Ò<äT. <ëì eT÷˝≤\qT u≤>± XÀ~Û+∫
‘Ó\TdüTø√yê\H˚ uÛ≤eqqT á >∑»˝Ÿ <ë«sê dæ.Hê.¬s >±s¡T ‘Ó*bÕs¡T.
$X¯«+˝À Á|ü‹ÁbÕDÏ ≈£L&Ü |ü~ø±˝≤\ bÕ≥T düTK+>± J$+#ê\+fÒ Á|üø£è‹ì ø±bÕ&ÉTø√yê*. n˝≤π>
kÕ«sêúìï e~*, |üs¡T\≈£î ùde #˚j·÷* nH˚ uÛ≤yê\T eTs=ø£ >∑»˝Ÿ˝À #ÓbÕŒs¡T. #·<äe+&ç.
$]ùd |ü#·Ã<äq+˝À ñqï~ eèø£å+ #˚dæq dü+‘·ø£+.
yÓT]dæ|ü&˚ ∫qT≈£î˝À¢ ñqï~ y˚T|òüT+ #˚dæq dü+‘·ø£+.
#·{≤º\ #·T≥÷º ‹]–‘˚H˚ n]ø£≥º˝Òs¡T nÁø£e÷\qT.
www.apteachers.in
Ç$ #˚j·T+&ç
I. $q&É+ ` e÷{≤¢&É&É+
1. ø±]à≈£î\, ø£s¡¸≈£î\ kÂuÛ≤>∑´+ n+fÒ @$T{Ï? e÷{≤¢&É+&ç.
2. ªø£s¡¸≈£î&ÉT ø±]à≈£î&ÉTμ #˚düTÔqï ùdeqT >∑T]+∫ #·]Ã+#·+&ç?
3. ll sêdæq ø£$‘· $Hêïs¡T ø£<ë! Ç˝≤+{Ï ø£$‘·qT Äj·Tq m+<äT≈£î sêdæ ñ+{≤&ÉT? }Væ≤+∫ #Ó|üŒ+&ç.
1. bÕsƒ+¡ #·<eä +&ç. øÏ+~ |ü{øºÏ q£ T |üP]+#·+&ç.
eè‘·T\Ô T yê&˚ |üìeTT≥T¢

ñ<ëˆˆ C≤\] |ü>∑Z+
1.
2.
3.
4.
2. øÏ+~ ø£$‘· #·~$ Hê\T>∑T Á|üX¯ï\T ‘·j·÷s¡T #˚j·T+&ç.

|üs¡«‘·+ me&çø° e+– dü˝≤+ #˚j·T<äT
düeTTÁ<ä+ me&çø±fi¯fløÏ+<ë yÓTTs¡>∑<äT
H˚ì+‘ê |æ&ç¬ø&ÉT eTfÒº ø±e#·TÃ
ø±˙ ø£\yÓT‹Ô‘˚ Hê≈£î
ˇø£ <˚X¯|ü⁄ C…+&Ü≈£îqï+‘· bı>∑s¡T+~.
3. bÕsƒ+¡ #·<eä +&ç. bÕsƒ+¡ ˝À ø=ìï ÁbÕdü|<ü ë\T ñHêïsTT. yê{Ï øÏ+<ä ^‘· ^j·T+&ç. #·<eä +&ç.
ñ<ë : bı˝≤\q˙ï ` Vü≤˝≤\<äT˙ï — ùV≤eT+ |æ+&É>∑ ` kÂK´+ì+&É>∑.
4. øÏ+~ Á|üXï¯ \≈£î,bÕsƒ+¡ Ä<Ûës¡+>± düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç.
(n) ¬s’‘·T ‘·qJ$‘êìï m+<äT≈£î <Ûës¡b˛düTÔHêï&ÉT?
(Ä) ll ‘·q qe´ø£$‘ê«ìï me]øÏ düeT]ŒkÕÔqHêï&ÉT?
(Ç) ll <˚ìøÏ KØ<äT ø£≥º˝ÒeTHêï&ÉT?
(á) ø±]àø£ Ms¡T\ ø£qTï\qT ø£$ m˝≤ e]í+#ê&ÉT ?
(ñ) ll y˚{Ïì bÕ≥\T>± sêkÕÔqHêï&ÉT?

www.apteachers.in
Ç$ #˚j·T+&ç
I. $q&É+ - e÷{≤¢&É&É+
1. ªJequÛ≤wü´+μ >∑»˝Ÿ‡qT sê>∑jT· Tø£+Ô >±, uÛ≤ej·TTø£+Ô >± bÕ&É+&ç.
2. ªJeq uÛ≤wü´+μ nH˚ ù|s¡T á bÕsƒêìøÏ ‘·–q $<Û+ä >± ñ+<ë? m+<äT≈£î? #·]Ã+#·+&ç.
3. á ª>∑»fi¯flμ <ë«sê ªdæHê¬sμ @+ dü+<˚X$¯ TdüTHÔ êïs¡T?
(n) ø£]–‘˚, eTTdæ]‘˚, eTeT‘·, <˚e‘·, ô|]–, eT]– e+{Ï |ü<ë\T >∑»˝Ÿ˝À mø£ÿ&Óøÿ£ &É ñHêïjÓ÷ #·÷dæ,
yê{Ïø+Ï <ä ^‘·^j·T+&ç. Ä bÕ<ë\T sêj·T+&ç.
(Ä) >∑»fi¯fl˝À ø£$ ‘·q >∑T]+∫ Á|ükÕÔ$+∫q |ü+≈£î\Ô T @$? yê{Ïì sêdæ uÛ≤yêìï kı+‘· e÷≥˝À¢
sêj·T+&ç.
2. øÏ+~ ù|sêqT #·~$, ◊<˚dæ Á|üXï¯ \T ‘·j÷· s¡T #˚jT· +&ç.
#ÓH’ ê ‘·‘«Ô· y˚‘Ô· ø£q÷Œ¤´wæjT· dt. Äj·Tq #ê˝≤ ‘Ó*yÓq’ yê&ÉT. ˇø£ sêE>±s¡T n‘·DíÏ >∑T]+∫ $ì ‘·q
düu≈ÑÛ î£ |æ*|æ+#·T≈£îHêï&ÉT. eT÷&ÉT|ü+»sê\T #·÷|æ+#ê&ÉT. yÓTT<ä{Ï |ü+»s¡+˝À ˇø£ m\Tø£, <ëì
m<äTs¡T>± ‹H˚ |ü<ësêú\T ñHêïsTT. s¬ +&√ |ü+»s¡+˝À |æ*¢ ñ+~, <ëì m<äTs¡T>± |üfiflË eTT˝À bÕ\T
ñHêïsTT. eT÷&√ |ü+»s¡+˝À ˇø£><∑ ›ä ñ+~, <ëì m<äTs¡T>± ‘êC≤e÷+dü+ ñ+~. ø±˙ m\Tø£ @
|ü<ës¡eú T÷ ‹q≥+ ˝Ò<Tä — |æ*¢ bÕ\T eTT≥Tºø√e&É+ ˝Ò<Tä — >∑<›ä ≈£L&Ü e÷+dü+ eTT≥º&+É ˝Ò<Tä . BìøÏ
ø±s¡Dy˚T$T{Ï? nì n&ç>±&ÉT sêE. ‘·‘«Ô· y˚‘Ô· Ç˝≤ düe÷<Ûëq+ Ç#êÃ&ÉT. |æ*ì¢ #·÷dæ uÛj Ñ T· |ü&ç
m\Tø£ ÄVü‰s¡+ rdüTø√˝Ò<Tä . |æ*¢ m\Tø£MT<ä ÄX¯‘√ bÕ\T eTT≥Tºø√˝Ò<Tä . |æ*ì¢ , m\Tø£qT ˇπøkÕ]
‹Hê\H˚ ÄX¯‘√ >∑<›ä e÷+dü+ eTT≥Tºø√˝Ò<Tä . n˝≤π> uÛ$Ñ wü´‘·TÔ MT<ä ÄX¯‘√ Á|ü»\T es¡eÔ ÷Hêìï
$düà]düTHÔ êïs¡T. düTU≤ìøÏ <ä÷s¡eTe⁄‘·THêïs¡T. á düe÷<ÛëHêìøÏ dü+‘·è|æÔ |ü&ç sêE ø£q÷Œ¤´wæjT· dt≈î£
$\TyÓq’ ãVüQe÷Hêìï Ç#êÃ&ÉT.
(n) ````````````````````````````````````````
(Ä) ````````````````````````````````````````
(Ç) ````````````````````````````````````````
(á) ````````````````````````````````````````
(ñ) ````````````````````````````````````````
www.apteachers.in
3. øÏ+~ Á|üXï¯ \≈£î bÕsƒ+¡ Ä<Ûës¡+>± düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç.
(n) ªªm&Ü] ~ã“\T <äTìï‘˚ |ò\ü y˚TeTT+<äq≈£îμμ nH˚ yêø£´+˝À MTπs+ Á>∑V≤æ +#ês¡T?
(Ä) ì\TyÓ˝≤¢ eTeT‘·\ yÓ\T¬>’ ì*∫+<√ neTàs¡÷|ü⁄ ` n+fÒ MTπø$T ns¡yú TÓ +Æ ~?
(Ç) düyTÓ øÆ ´£ dü+|òTü s¡¸D n+fÒ @$T{Ï? $e]+#·+&ç.
III. d”«j·T s¡#·q
1. øÏ+~ Á|üXï¯ \≈£î ◊<˚dæ yêø±´˝À¢ düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç.
(n) á bÕsƒ+¡ ˝À >∑»˝Ÿ Á|üÁøÏjT· qT >∑÷]Ã ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡T ø£<ë! MT≈£î ‘Ó*dæq Hê\T>∑T kÕVæ≤‘·´ Á|üÁøÏjT· \
ù|s¡T¢ ‘Ó\|ü+&ç. yê{Ïì >∑T]+∫ sêj·T+&ç.
(Ä) eT+∫ |ü+≥\T |ü+&É&ÜìøÏ s¬ ‘’ T· #˚ùd ÁX¯eT m˝≤+{Ï<√ $e]+#·+&ç.
(Ç) z≥$T ø£*–q|ü⁄&ÉT eTìwæ eTqdü‘Ô «· + m˝≤ ñ+≥T+~? $e]+#·+&ç.
(á) neTàqT C≤„q|”s+¡ƒ >± ø£$ m+<äT≈£î e]í+#ê&ÉT?
2. øÏ+~ Á|üXï¯ \≈£î |ü<d˚ æ yêø±´˝À¢ düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç.
(n) dü+‘·ø+£ jÓTTø£ÿ ÁbÕ<Ûëq´+ @$T{Ï? dü+‘·ø+£ >∑T]+∫ dæHê¬s @$T #ÓbÕŒs¡T?
(Ä) ‘Ó\TdüTø√&É+ e\¢ Á|üj÷Ó »q+ @$T{Ï? ø£$ @y˚T$T ‘Ó\TdüTø√eTHêï&ÉT?
IV. |ü<äC≤\+
1 øÏ+~ |ü<ë\≈£î nsê∆\T ‘Ó\TdüTø√+&ç Ä |ü<ë*ï ñ|üj÷Ó –+∫ kı+‘· yêø±´\T sêj·T+&ç.
(n) eTTdüs&¡ +É R `````` (Ç) |üPs¡≈í î£ +uÛ+Ñ R ``````
(Ä) n\y√ø£>± R `````` (á) Vü≤è<äjT· + R ``````
ªJeq uÛ≤wü´+μμ >∑»˝Ÿ˝Àì n+‘·´
ÁbÕdü\ Ä<Ûës¡+>± kı+‘·>±
ˇø£ e#·q ø£$‘·qT sêj·T+&ç.
`````` ˙s¡e⁄‘·T+~. Ä#ês¡´ dæ. Hêsêj·TD¬s&ç¶ >±s¡T ˇø£yfi˚ ¯
`````` <ës¡e⁄‘·T+~. (˝Ò < ë) MT bÕsƒX¡ Ê\≈£î eùdÔ MTs¡T yê] <ä>sZ∑ ¡
`````` ô|s’ e¡ ⁄‘T· +~. @+ ‘Ó\TdüTø√yê\qTø=+≥THêïs√ Á|üXï¯ \T sêj·T+&ç.
`````` }s¡e⁄‘·T+~.
`````` @s¡e⁄‘·T+~.
`````` ù|s¡e⁄‘T· +~.

www.apteachers.in
VI. Á|üX¯+dü
#·<Tä e⁄˝À yÓqø£ã&çq ˇø£$<ë´]ú ‘·q˝À ø£*–q e÷s¡TŒe\¢ ø=~›ø±\+˝ÀH˚ >∑‘+· ˝À ø£Hêï
yÓTs¡T>¬ q’ |ò*ü ‘ê\qT bı+<ë&ÉT. n‘·ì˝À e∫Ãq e÷s¡TŒqT >∑T]+∫ ‘Ó\T|ü⁄‘·÷ yêfi¯fl
ne÷àHêqï\øÏ ñ‘·sÔ +¡ sêj·T+&ç.
1. ø±Ô «s¡ú+
uÛ≤cÕuÛ≤>±˝À¢ ˇø£f…Æq ªÁøÏj·TμqT >∑T]+∫ øÏ+~ ‘·s¡>∑‘·T˝À¢ ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡T. ÁøÏj·T\qT ã{Ïº e#˚Ã
yêø£´ uÛÒ<ë\qT ø=ìï+{Ïì #·÷<ë›+.
øÏ+~ yêø£´+ #·<eä +&ç.
uÛ≤düÿsY Ä≥\T Ä&ç n\dæb˛sTT Ç+{ÏøÏ e#êÃ&ÉT.
uÛ≤düÿsY ` ø£s¡Ô
e#êÃ&ÉT ` ø£s¡Ôèyê#·ø£ |ü<ëìøÏ dü+ã+~Û+∫q Á|ü<ÛëqÁøÏj·T.
Ä&ç, n\dæ ` ø£s¡Ôèyê#·ø£ |ü<ëìøÏ dü+ã+~Û+∫q Ç‘·s¡ÁøÏj·T\T.
Ä&ç, n\dæb˛sTT nH˚ |ü<ë\T ÁøÏj·T˝Ò ø±˙, yê{Ï‘√ |üP]ÔuÛ≤e+ ‘Ó*j·T&É+ ˝Ò<äT.
ªÄ&çμ nH˚ ÁøÏj·T≈£î ªÄ&çμ ‘·sê«‘· @+ #˚XÊ&ÉT? @+ »]–+~? nH˚ Á|üX¯ï ñ<äsTTk˛Ô+~.
|üP]Ô nsêúìï Çe«&É+ ˝Ò<Tä . Ç+ø±, »]–b˛sTTq $wüj÷· ìï n+fÒ uÛ÷Ñ ‘·ø±\+˝Àì |üìì dü÷∫düT+Ô ~.
ªn\dæb˛sTTμ nH˚ ÁøÏj·T ≈£L&Ü n˝≤+{Ï<˚.
M{Ïì uÛÑ÷‘·ø±*ø£ ndüe÷|üø£ ÁøÏj·T\ì, ø±Ô«s¡ú+ n˙ n+{≤s¡T.
á ÁøÏjT· \˙ï ≈£L&Ü ªÇμ ø±s¡+‘√ n+‘·eTe⁄‘êsTT. n+fÒ uÛ÷Ñ ‘·ø±*ø£ ndüe÷|üø£ ÁøÏjT· nsTT, ∫es¡
ªÇμ nH˚ Á|ü‘·´j·T+ #˚]q ÁøÏj·÷s¡÷|ü+ ø±Ô «s¡úø£ ÁøÏj·T nqïe÷≥.
ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\T #·÷&É+&ç. øÏ+~yêø±´˝À¢ì ø±Ô «s¡øú £ ÁøÏjT· \qT >∑T]Ô+#·+&ç.
1. sêeTT&ÉT \+ø£≈£î yÓ[fl, sêeDTì‘√ j·TT<ä∆+ #˚dæ, »sTT+∫, d”‘·qT rdüTø=ì njÓ÷<Ûä´≈£î
e#êÃ&ÉT.
2. |ü⁄wüŒ nqï+‹ì, ìÁ<äb˛sTT+~.
2. X¯Á‘·s¡úø£+
øÏ+~ yêø£´+ #·<eä +&ç.
ªªnœ˝ÒXŸ eT<ÛäTø£s¡T&ç‘√ e÷{≤¢&ÉT‘·÷ q&ÉTdüTÔHêï&ÉTμμ.
á yêø£´+˝À `
ªq&ÉTdüTÔHêï&ÉTμ nH˚ Á|ü<Ûëq ÁøÏj·T≈£î ªe÷{≤¢&ÉT‘·÷μ nH˚ ñ|üÁøÏj·T es¡Ôe÷qø±\+˝À ñ+&ç ndüe÷|üø£
ÁøÏj·TqT dü÷∫düTÔqï~.
www.apteachers.in
á $<Ûä+>±,
ªe÷{≤¢&ÉTμ nH˚ <Ûë‘·Te⁄≈£î ª`‘·÷μ nH˚ Á|ü‘·´j·T+ #˚s¡T‘·Tqï~. Ç˝≤ #˚s¡&É+ e\¢, es¡Ôe÷qø±*ø£
ndüe÷|üø£ ÁøÏj·T>± e÷s¡T‘·Tqï~. es¡Ôe÷qø±*ø£ ndüe÷|üø£ ÁøÏj·TqT X¯Á‘·s¡úø£+μ n+{≤s¡T.
øÏ+~ yêø±´\T #·<äe+&ç. M{Ï˝À ªX¯Á‘·s¡úø£+μ |ü<ë\ øÏ+<ä ^‘· ^j·T+&ç.
(n) CÀ´‹s¡àsTT ø£+|üP´≥sY˝À @<√ #·<äTe⁄‘·÷ eTTU≤´+XÊ\T sêdüT≈£î+≥Tqï~.
(Ä) kÂ»q´ |ü&ÉT‘·÷ ˝Òdü÷Ô ôd’øÏ˝Ÿ ‘=ø£ÿ&É+ H˚s¡TÃ≈£î+≥Tqï~.
(Ç) e÷<Ûä$ Ä˝À∫dü÷Ô |ü⁄düÔø£+ #·<äTe⁄‘·Tqï~.
(á) |òü\TZDY ù||üs¡T #·<äTe⁄‘·÷ {°.$ #·÷düTÔHêï&ÉT.
(ñ) dü©e÷ bÕ&ÉT‘·÷ Hê≥´+ #˚düTÔqï~.
ô|’q ‘Ó*|æq $<Ûä+>± eT]ø=ìï yêø±´\T sêj·T+&ç.
3. #˚<äs¡úø£+
øÏ+~ yêø£´+ #·<eä +&ç.
ªªø£wüº|ü&ç |üì#˚ùdÔ |òü*‘·+ <ëq+‘·≥<˚ edüTÔ+~μμ.
øÏ+~ Á|üX¯ï≈£îqï »yêãT >∑T]+∫ Ä˝À∫+#·+&ç.
Á|üˆˆ |òü*‘·+ <ëq+‘·≥<˚ m|ü&ÉT edüTÔ+~?
». ø£wüº|ü&ç |üì#˚ùdÔ `
ø£w|ºü &ü &É +É ` ø±s¡D+
|ò*ü ‘·+ ` ø±s¡´+
ø±s¡´+ |òü*+#·&ÜìøÏ ø±s¡D+ nedüs¡+. ø±s¡´ø±s¡D dü+ã+<Ûä yêø£ý˚T #˚<äs¡úø£ yêø£´+.
n+fÒ ô|’ yêø£´+ ø±s¡´ø±s¡D dü+u+<Ûëìï dü÷∫düTÔqï~. Ç˝≤ ø±s¡´ø±s¡D dü+ã+<Ûë\qT dü÷∫+#˚ yêø±´˝À¢
‘˚/Ç‘˚/◊‘˚/ nH˚ Á|ü‘·´j·÷\T #˚s¡T‘êsTT. (ÁbÕNq yê´ø£s¡D+ Á|üø±s¡+ Çq / ÇqHé nH˚ Á|ü‘·´j·÷\T).
Bìï ã{Ïº M{Ïì ª#˚‘Yμ nH˚ ns¡ú+ Ç#˚Ã Á|ü‘·´j·÷\T nì n+{≤+ (Ç<˚ #˚‘Y nH˚ ns¡ú+ Ç#˚Ã$)
dü+øÏw¢ ºü yêø±´˝À¢ #˚‘Y nH˚ Á|ü‘´· j·T+ #˚] ø±s¡´ø±s¡D dü+ã+<Û+ä ‘Ó*ù| yêø±´\qT #˚<sä øú¡ £ yêø±´\ì n+{≤+.
øÏ+~ yêø±´\T |ü]o*+#·+&ç. #˚<äs¡úø£ |ü<ë\ øÏ+<ä ^‘· ^j·T+&ç.
(n) yÓTTø£ÿ\T Hê{Ï‘˚ n$ |üsêés¡D≤ìøÏ y˚T\T #˚kÕÔsTT.
(Ä) Je yÓ’$<Ûë´ìï ø±bÕ&ç‘˚ Á|üø£è‹ düeT‘·T*‘·eTe⁄‘·T+~.
(Ç) eT+∫ |ü⁄düÔø±\T #·~$‘˚ nC≤„q+ ‘=\>∑T‘·T+~.
1. øÏ+~ |ü<ë\T $&ÉBdæ, dü+<ÛTä \ ù|s¡q¢ T ù|s=ÿq+&ç.
(n) u≤\éT+‘ê G
(Ä) <˚e‘·\+‘ê G
(Ç) <ës¡e⁄‘·T+~ G
(á) $]–q|ü&ÉT G
www.apteachers.in
2. s¡÷|üø±\+ø±s¡+
øÏ+~ yêø±´ìï #·<eä +&ç.
ªªÄj·Tq e÷≥ ø£]qƒ yÓTHÆ ê eTqdüT yÓqïμμ nqï yêø£´+˝À
eTqdüT - ñ|üyT˚ j·T+ (b˛\Ãã&˚~)
yÓqï - ñ|üe÷q+ (b˛*Ãq~)
ñ|üe÷qyÓTqÆ ªyÓqïμ \ø£Då ≤\qT, ñ|üyT˚ j·TyÓTqÆ ªeTqdüTμ‘√ uÛ<Ò +ä ˝Ò≈î£ +&Ü b˛\Ã&É+ »]–+~.
n+fÒ, yÓqï≈£î, eTqdüT≈£î uÛ<Ò +ä ˝Ò<Tä . s¬ +&É÷ ˇø£fÒ (yÓT‘·ìÔ y˚) nH˚ uÛ≤yêìï ÇdüTqÔ ï~. Ç˝≤,
ñ|üe÷HêìøÏ ñ|üyT˚ j·÷ìø° nuÛ<Ò ëìï (uÛ<Ò +ä ˝Ò<ìä ) #Ó|Œü &Üìï ªs¡÷|üø±\+ø±s¡+μ n+{≤s¡T.
ñ<ë :(n) \‘ê\\q\T sêEô|’ ≈£îdüTe÷ø£‘å \· T #·*H¢ ês¡T.
(Ä) eTÚìø£ ‘˚H|Ó \ü T≈£î\T n+<ä]ø° Çwüyº T˚ .
3. øÏ+~ yêø±´\qT |ü]o*+#·+&ç, n\+ø±sêìï >∑T]Ô+#·+&ç.
(n) e÷ nqï #˚ùde+≥ q\;ÛeTbÕø£+.
(Ä) ≈£î≥T+u≤ìøÏ ‘·+Á&˚ Væ≤eT–] •Ks¡+.
(Ç) q+<äq+<äqT&ÉT Äq+<ä+>± q]Ô+#ÓqT.
(á) q\¢|*æ ¢ yÓT\¢>± Ç\T¢ #=∫Ã #·\ì¢ bÕ\T ‘ê–+~.
Ä#ês¡´ dæ.Hêsêj·TD s¬ &ç>¶ ±] s¡#q· \T, bÕ≥\ $esê\qT ùdø£]+∫ ˇø£|{ü øºÏ q£ T ‘·j÷· s¡T #˚jT· +&ç. <ëìï
‘·s>¡ ‹∑ ˝À #·~$ $ì|æ+#·+&ç, Á|ü<]ä Ù+#·+&ç.
#·~$+#ê*, sêsTT+#ê*, <√cÕ\T düe]+#ê*.
H˚ì$ #˚j·T>∑\Hê ?
1. ñs¡÷› kÕVæ≤‘·´ Á|üÁøÏjT· ª>∑»˝Ÿμ qT >∑T]+∫ $e]+#·>\∑ qT,
uÛ≤yêìï kı+‘·e÷≥˝À¢ #Ó|Œü >∑\qT. WqT / ø±<äT
2. ù|sê#·~$ Á|üXï¯ \≈£î »yêãT\T sêj·T>∑\qT. WqT / ø±<äT
3. >∑»˝Ÿ kÕsê+XÊìï kı+‘·e÷≥˝À¢ sêj·T>∑\qT. WqT / ø±<äT
4. bÕsƒ+¡ ˝Àì |ü<ë\ Ä<Ûës¡+>± e#·qø£$‘·qT sêj·T>∑\qT. WqT / ø±<äT
‘Ó*yÓ’qyêfi¯ófl >∑&É∫b˛sTTq<ëìøÏ XÀøÏ+#·s¡T. »s¡T>∑T‘·Tqï |üqT\MT<äH˚ <äèwæº ô|&É‘ês¡T.

www.apteachers.in
12. eT<ÛäT|üsêÿ\T
` sêePs¡T y˚+ø£≥ dü‘·´Hêsêj·TDsêe⁄
|ü⁄≥ºqï~ ¬s+&ÉT ì{≤ºfi¯flbÕø£. n$ HÓ‹ÔMT<ä ˙&Éø√dü+ y˚düT≈£îqï ì{≤ºfi¯ófl, ndü˝≤ Ç+{ÏøÏ ì{≤ºfi¯ófl Ä
<ä+|ü‘·T˝Ò. |ü⁄≥ºHêï, d”‘·e÷à ˇø£ÿfÒ m‘·TÔ. uÛÖ‹ø£+>±H˚ ø±<äT...Ä‘·à˝À ≈£L&Ü düe÷qyÓTÆq m‘·TÔ˝ÀH˚ ñ+{≤s¡T.
ˇø£{Ï>± ñqï Ä‘·àqT ¬s+&ÉT#˚dæ, ¬s+&ç+{ÏøÏ ¬s+&ÉT X¯Øsê\T ø£*Œ+∫, uÛÑ÷˝Àø£+˝À ø=Hêïfi¯ófl Ä&ÉT≈£îs¡+&Éì
Ä $<Ûë‘· |ü+bÕ&Ü, nì|ædüTÔ+~ yê]ì #·÷ùdÔ.
|ü⁄≥ºqï eè‹Ô ã≥º\H˚‘·. s√E≈£î @ Hê\T>∑T>∑+≥˝À ‘·|üŒ, #˚‹˝À ø£+&ÓqT |ü&ÉT>∑T˝À qT+∫ n≥÷
sTT≥÷ –sê≥Ty˚dü÷Ô, eÅdüÔ+ H˚dü÷ÔH˚ ñ+{≤&ÉT. d”‘·eTà sê≥ï+ <ä>s∑Z ¡qT+∫ ˝Òe<äT. e&çe&ç>± ∫\|ü\T ‘√&É≥+,
ø£+&Ó\T #·T≥º&É+, |ü&ÉT>∑T y˚dæq|ü&ÉT uÛÑs¡Ô‘√bÕ≥T >∑+õô|≥º&É+, ≈£î+#Ó rj·T&É+ ÄyÓT $<ÛäT\T. @ düeTj·T+˝À
≈£L&Ü yês¡T ªø±j·Tø£wüº+ #˚düTÔHêï+μ nH˚ uÛ≤yêìï ãj·T≥ ô|fÒºyês¡T ø±<äT. n<√ j·T»„+>±H˚ #·÷düT≈£îH˚yês¡T.
ˇø£ÿ ø£+&Ó #·T&ç‘˚ d”‘·eTà ø£fi¯ófl |ü⁄e⁄«\j˚T´$. ˇø£ C≤HÓ&ÉTH˚ùdÔ |ü⁄≥ºqï ô|<äe⁄\ MT<ä bı≥¢|ü⁄e⁄«\T |üP#˚$.
yê] bÕø£ ¬ø<äTs¡T>± ˇø£ >±qT>∑#Ó≥Tº+~. <ëìÁøÏ+<ä yê]≈£îqï Äe⁄ ø£{Ïº y˚dæ e⁄+&˚~. yÓ*dæb˛sTTq
ø±cÕj·Tes¡í+, ˇø£ÿ Áy˚˝…&ÉT m&É+<ë>± e∫Ã ø£\TdüTø=qï –HÓï ø=eTTà\T. |üs√|üø±s¡ ãT~∆‘√ ãs¡TyÓ’ ÁøÏ+<ä≈£î
~–q bı<äT>∑T. Ä mÁs¡ Äe⁄‘√ ‘Ó\¢{Ï ø√&Ó<ä÷&É. ‘·*¢øÏ n+<äq+‘· <ä÷s¡+˝À ø£{Ïº y˚dæe⁄+&˚ Ä <ä÷&Ée+ø£
n|ü&É|ü&É÷ #·÷∫ ªn+u≤μ n+≥÷ e⁄+≥T+<ë >√e÷‘·. ‘·øÏÿq düeTj·T+˝À yÓ÷s¡ ô|’¬ø‹Ô #·÷s¡Te+ø£ #·÷düTÔ+~.
Ä >√e÷‘· ø± ∫ìï ˝Ò>∑ ˇø£ÿfÒ ø±<äT, Ä |ü˝…¢˝À #ê˝≤eT+~ ô|+|ü⁄&ÉT |æ\¢\THêïs¡T. yês¡+<ä]e<ä› qT+N
Á|ü‹ ñ<äj·T+ kÕj·T+Á‘·+ bÕ\ø√dü+ ø=eTTà #Ó+ãT\T ekÕÔsTT. |ü⁄≥ºqï bÕ\T |æ‹øÏ yê{Ïìì+|æ ‘·qT e{Ïº
#Ó+ãT‘√ Ç+{À¢øÏ yÓ&É‘ê&ÉT. Ä yÓfi‚fl≥|ü&ÉT #·÷ùdÔ n‘·ì eTTK+˝À yÓHÓï\ πsK\T ø£ì|ækÕÔsTT. |üdæbÕ|ü\
ø√dü+ ‘·q >√e⁄bÕ\T $ìjÓ÷>∑|ü&Ü¶j·TH˚ dü+‘·èù|Ô Ä yÓ\T‘·Ts¡T≈£î ø±s¡D+.
|ü⁄≥ºqï e+X¯düTÔ˝≤ePs¡T˝À #ê˝≤ ø±\+ qT+∫ ñ+≥THêïs¡T. ‘·s¡‘·sê\T>± e#˚Ã u≤+<ÛäeéTTÁ<ä
#Ó]–b˛≈£î+&Ü ø±bÕ&ÉTø√e&É+ n‘·ìeTTK´ ÄX¯j·T+. @ Ç+{À¢ ô|[fl »]–Hê n‘·&ÉT dü«j·T+>± H˚dæ eT<ÛäT|üsêÿ\T
|ü+bÕ*. @{≤ »]π> ô|[flfi¯fl düeTj·T+˝À n‘·&ÉT sêÁ‹+ã>∑fi¯ófl eT>∑Z+ e<ä›H˚ ñ+{≤&ÉT. d”‘·eTà sê≥ï+ MT<ä
qT+∫ #ÓsTT´ rdæqfÒ¢ ø£ì|æ+#·<äT. eT<ÛäT|üsêÿ\≈£î yêπs$T ô|’ø£+ rdüTø√s¡T. yê{Ï‘√ q÷‘·ï e<Ûä÷es¡T\T |”≥\
MT<ä ≈£Ls√Ãe&É+, ‘·\+Áu≤\T b˛düTø√&É+ ` #·÷&É≥+...... yê]ø£fi¯fl qT+∫ Äq+<ä u≤cÕŒ\T ≈£î]j·T&É+......
n<√ e÷eT÷\T.
|ü⁄D´+, <Ûäs¡à+ J$‘êìøÏ ô|≥ºì ø√≥\T>± uÛ≤$dü÷Ô J$düTÔqï |ü⁄≥ºqï≈£î, <Ûäq+MT<ä ÄX¯˝Ò<äT. eT÷&ÉT
|üP≥˝≤ ø£&ÉT|ü⁄qT >∑+õ‘√ ì+|ü&É+ ˇø£ÿfÒ n‘·ì ÄX¯j·T+. d”‘·eTà ≈£L&Ü n+‘·≈£î$T+∫ @MT ø√s¡<äT. ø±ø£b˛‘˚
>√e⁄≈£î y˚T‘· ˇø£{Ï ø±yê*. ø±ì, ø=eTTà #Ó+ãT\‘√ bÕ\≈£î e#˚Ãyês¡+‘ê, ∫≥÷º, ‘·e⁄&É÷, ‘Ó\ø£|æ+&ç #Óø£ÿ\T,
ø±qTø£\T>± ‘Ódü÷ÔH˚ ñ+{≤s¡T. }] ÄkÕ$T.... ≈£î|üŒq÷]Œfi¯fl ø±\+˝À n&É≈£îÿ+&ÜH˚ e]>∑&ç¶ ‘Ó∫Ã n‘·ì <=&√¢
yê$Tô|{Ïº b˛‘ês¡T. »q|üø£≥º\T ‘Ó∫Ã Ç+{ÏMT<ä m+&˚dæ b˛‘ês¡T. |ü⁄≥ºqï e<ä›ì Áã‹e÷*Hê $qs¡T. ªª˙
>√e⁄ ø±eT<Û˚qTe⁄ |ü⁄≥ºHêïμμ nì yês¡T qe⁄«ø=ì yÓ[fl b˛‘ês¡T.
nsTTHê @fÒ{≤ n‘·&ÉT \>±ï\≈£î n+~+#˚ eT<ÛäT|üsêÿ\‘√ dü+bÕ<äq n+‘ê Vü≤]+∫b˛sTT+~. n|ü
n&É>∑&ÉeT+fÒ n‘·ì¬ø+‘√ n_Ûe÷q+. n|üŒ+fÒ H˚ e÷Á‘·+ ˇ|üø=+{≤Hê, >∑÷{À¢ |æ≥º˝≤¢>± ≈£Ls¡TÃH˚yêfi¯flqT......

www.apteachers.in
¬>&É¶\T ô|{Ïº ø=≥º&É+ H˚ e÷Á‘·+ #·÷&É>∑\Hêμ n+≥T+<ëyÓT. Ç˝≤¢+{Ï |ü]dæú‹˝À }] ô|<ä›ø±|ü⁄ bÕ|üj·T´>±]+{À¢
ô|[¢ e∫Ã+~. ndü\T ÁXÊeDe÷dü+˝À Ä Á>±eT+˝À ô|[flfi¯ó¢ #Ój·T´s¡T. bÕ|üj·T´>±] ‘·*¢øÏ #·÷|ü⁄ b˛‘√+<äqï
uÛÑj·T+‘√ ô|[fl ‘·\ ô|{≤ºs¡T. ªªeTdü>±ZHÓ’q eTqTeTsê* ô|[fl #·÷&Éìj·Té⁄Á{≤ Hêj·THê?μμ nqï ‘·*¢ e÷≥\≈£î
C≤*|ü&ç Äj·Tq Ä HÓ\˝ÀH˚ \>∑ï+ ô|{Ïº+#ê&ÉT.
ªªn<Ó’Hê nsTT<äTs√E\ eé~Û˝À ô|{≤ºs¡T. d”‘·eTà q÷‹øÏb˛sTT edüTÔ+fÒ bÕ|üj·T´ ø£qã&ç ªnbÕŒ,
ne÷àsTT ô|[fløÏ \>∑ï+ ô|{≤º+...... e#˚Ã X¯ìyês¡+...... u≤e‘√ #Ó|üμ nHêï&ÉT.
ªªn˝≤π> nqïj·÷´...... eT+∫e÷≥ #Ó$H˚XÊe⁄. eT+∫˙fi¯fl_+<Ó Ç+{À¢ ~+∫ e∫Ã e~q‘√
e÷{≤¢&ÉT‘êμμ n+≥÷ yÓ[fl+~. e÷≥ $qï|ü&ÉT d”‘·eTà eTTK+˝À ∫s¡Tqe⁄« ‘=+–#·÷∫+~ >±ì...... Hê\T>∑T
n&ÉT>∑T\T y˚j·T>±H˚ Ä qe⁄« n+‘·]+∫b˛sTT+~. e&çe&ç>± yÓ[fl _+<Ó ~+∫+~. uÛÑs¡Ô‘√ á yês¡Ô #Ó|æŒ+~.
n‘·&É÷ $q>±H˚ qyê«&ÉT. ø±ì Ä qe⁄«≈£L&Ü >±*˝À yÓ*–+∫q B|ü+˝≤>± >∑|üq Ä]b˛sTT+~.
ªªø±j·Tø£wüºyÓTÆ‘˚ #˚kÕÔ+...... q÷˝…˝≤ edüTÔ+~μμ nì n‘·&ÉT $#ês¡|ü&Ü¶&ÉT.
ªªb˛˙ á ˇø£ÿe÷≥Tø°......μμ nì ePs¡Tø=+~ d”‘·eTà.
ªªˇø£ÿe÷≥Tø°? Ä#ês¡+ Ä|æy˚<ë›eT+{≤yê!...... Ä#ês¡+ H˚Hê|ü˝ÒqT...... |ü⁄≥ºqï |ü≥ºsêì ø√|ü+‘√.
ªªÄ#ês¡+ Ä|üeTq˝Ò<äT......μμ
ªªeTπs$T{Ï qTe«qï~?μμ
ªªb˛˙ n|ü......μμ
ªªHê≈£î #Ó|üŒø±e÷≥...... ˇø£ÿ s¡÷bÕsTT n|ü#˚düÔ...... Ç∫Ãqyê&çøÏ mø£ÿ&É˝Òì #·qTeP edüTÔ+~.
ø±ùdô|’Hê #·ø£ÿ>± |ü&ÉT‘√+~ ìÁ<ä...... n~ ≈£L&É b˛‘·T+~. n+<ëø± <˚ìøÏ, n|üe÷≥ C≤„|üø£+eùdÔ eT>∑Z+˝À
≈£Ls¡TÃì Ç≥Tø£+&Ó n≥÷, n≥Tø£+&Ó Ç≥÷ $dæπs dæÔ$T‘·+ ñ+≥T+<ë, n|ü e÷Á‘·+#Ój·T´qTμμ nHêï&É‘·&ÉT
` ñ‘·ÔØj·T+ ø=+>∑T‘√ ø£fi¯ó¢ ˇ‘·TÔ≈£î+≥÷. ‘êHêe÷≥ m‘·Ô&É+ ‘·|üŒì d”‘·eTà ˝À˝À|ü\ u≤<Ûä|ü&ÉT‘·÷ ªªne⁄qT.
#ÓjÓTT´<äT›μμ n+~.
yê]<ä›s¡÷ #ê˝≤ùd|ü⁄ eTÚq+>± ≈£Ls¡TÃHêïs¡T. n|ü&ÉT |ü⁄≥ºqï yÓTTK+ ns¡#˚‘·T˝À¢ <ë#·Tø=ì nHêï&ÉT
ªªb˛˙ Äe⁄qTμμ d”‘·eTà ªªÄe⁄Hê?μμ nqï~. eT∞fl Ç<ä›]eT<Ûë´ ìX¯Ùã›+ e∫Ã ì\∫+~. >∑T+&Ó˝À¢ #Ó|üŒsêì
<ä&É<ä&É |ü⁄{Ïº+~.
ªª@+ #˚kÕÔ+? ‘·s¡‘·sê˝≤ e#˚Ã Ä#êsêìï b˛>=≥Tºø√&É+ø£Hêï >√e⁄qT e<äT\Tø√&É+ eT+∫~ø£<ä÷, á
\>±ïìø° eÅkÕÔ\+~ùdÔ #ê\T. n+‘·>± nsTT‘˚ eT∞fl ô|[flfi¯fl ø±\+ e#˚Ãdü]øÏ }fiÀflqT+∫ ˝Ò∫b˛<ë+. bıs¡T>∑÷]øÏ
Ä#êsê\T yÓ+≥ sêe⁄>±μμ nHêï&É‘·&ÉT.
ªªø±ì, Äe⁄qT n$Tà‘˚ bÕ\≈£î e#˚Ãyêfi¯fl+‘ê @yÓTÆb˛‘ês¡T?μμ nqï<ëyÓT.
ªª@+#˚kÕÔ+? b˛˙ ˇø£ |üì#˚<ë›+......μμ Äe⁄qT }fiÀflH˚ neTTà<ë+. |æ\¢ bÕ\yêfi¯fl+‘ê nø£ÿ&çπø b˛sTT
‘Ó#·TÃø=+{≤s¡Tμμ nHêï&ÉT.
ªªyêfi¯flø£+‘· ãT~∆ |ü⁄{§º<ä÷›?μμ n+~ d”‘·eTà.
ªªn+‘·ø£+f… eTqe÷˝À∫+#·˝ÒyÓ÷, Äe⁄qT á|üPfÒ uÒs¡+ ô|&É‘ê...... #·<Ó›qï+ ‹ì ãd”ÔøÏ yÓ[fl q÷\T
‘ÓkÕÔμμ nHêï&ÉT |ü⁄≥ºqï.
d”‘·eTà ªªdüπs!μμ n+~. |ü⁄≥ºqï ø£fi¯fl˙fi¯ófl ñ‘·ÔØj·T+‘√ >∑{Ïº>± ‘·T&ÉT#·Tø=ì, ø=|ü˝≤>± ñqï E≥TºeTT&çì
ˇø£ÿkÕ]$|æŒ, <äT*|æ, eT∞fl eTT&çy˚düTø=ì ãj·T\T<˚sê&ÉT.
n|ü&˚ dü+<ÓyÓ\T>∑T\T <ä÷düT≈£îedüTÔHêïsTT. >±qT>∑#Ó≥Tº ∫{≤s¡T ø=eTà≈£î n‹øÏ+∫q≥T¢>± HÓ\e+ø£
ø£ì|ædü÷ÔHêï&ÉT. |ü⁄≥ºqï yêøÏ{À¢øÏ sê>±H˚ Äe⁄ ªªn+u≤μμ nì n]∫+~. |ü⁄≥ºqï≈£î |ü≥ºsêì <äT'K+ e∫Ã+~.
yÓ[fl <ëì yÓT&É øö>∑*+#·Tø=Hêï&ÉT. ªªHê MT<ä ø√|ü+ e∫Ã+<ë? neTTà‘·THêïqì u≤<Ûä|ü&ÉT‘·THêïyê? @+ #Ój·T´qT,
Ä#ês¡+ø√dü+ neTTàø√e\dæe∫Ã+~. qTyÓ«ø£ÿ&ÉTHêï Á|ü‹s√p e∫Ã #·÷kÕÔ...... ìqTï <Ó’e+ ˝≤>± ø=\TdüTÔHêï.
www.apteachers.in
qTe⁄« ø±bÕ&Éø£b˛‘˚ mes¡T ø±bÕ&ÉT‘ês¡T qqTï?μμ nì yÓT&É e<ä* ñ‘·ÔØj·T+‘√ <ëì ˇfi¯fl+‘ê ‘·T&ç#ê&ÉT.
<ëìï $&Ée˝Òø£ $&Ée˝Òø£ }fiÀfløÏ yÓfi≤fl&ÉT.
eTs¡THê&ÉT ñ<äj·T+ |ü⁄≥ºqï ˝Ò∫ >±qT>∑|ü⁄\¢ $]∫ eTTK+ ø£&ÉTø=ÿ+≥THêï&ÉT. ‘·÷s¡TŒ ~≈£îÿq dü÷s¡T´&ÉT
dü>∑+ ô|’øÏsê>± ` #·\¢{Ï m+&É e∫Ã |ü˝…¢MT<ä |ü&ÉT‘√+~. |ü≈£åî\T >∑÷fi¯fl˝À¢ ñ+&˚ ¬sø£ÿ\T $<ä*+#·Tø=+≥THêïsTT.
|ü⁄≥ºqï Ç+{ÏøÏ ø=eTTà\ #Ó+ãT\T e∫ÃHêsTT. yê]øÏ Äe⁄ ø£ì|æ+#·˝Ò<äT. |ü⁄≥ºHêï! Äy˚~?μμ nqï<=ø£ eTTdü\eTà.
|ü⁄≥ºqï yÓqøÏÿ ‹s¡≈£îÿ+&ÜH˚ ªªny˚TàXÊ ‘·©¢, n#·Ãqï>±]øÏμμ.
ªªnjÓ÷´! ny˚TàXÊyê! Çø£ e÷ |æ\¢\ >∑‘˚$T{Ï! >∑T¬øÿ&ÉT bÕ\T b˛düTÔHêï+ ` >∑qø£ ø£ø£ÿ{Ï\¢≈£î+&Ü
|üs¡T+≥THêïs¡Tμμ nqï<ë ne«.
ªª@+ #Ój·T´qT ‘·©¢! n˝≤ e∫Ã+~ ø±\+. ny˚Tà≥|ü&ÉT n#·Ãqï‘√ #ÓbÕŒqT. |æ\¢bÕ\T e÷Á‘·+ b˛dü÷Ô
ñ+&Ü* düTe÷μμ nì.
e∫Ãqyês¡+‘ê Bq+>± ì\ã&Ü¶s¡T.
|æ\¢ bÕ\ø√dü+ e∫Ãqyê]˝À Ä }] |üPC≤]≈£L&Ü ñHêï&ÉT. Äj·Tq eTT+<äT≈£îe∫Ã Ç˝≤ nHêï&ÉT `
ªªqTe⁄« ãTTwæ˝≤+{Ïyê&Ée⁄ >∑qTø£, |üdæ|æ\¢\ø√dü+ ‘ê´>∑+ #˚XÊe⁄. qTe⁄«#˚ùd <ëq+e\¢ m+<äs¡T |æ\¢\T ø£&ÉT|ü⁄\T
ì+&ç ø£eTà{ÏìÁ<ä b˛‘·THêïs¡T? m+<äs¡T ‘·\T¢\ #·÷|ü⁄\T #·\¢>± ñ+≥THêïsTT?μμ
ªª@+#Ój·T´qT u≤ãT......H˚ ã‘·ø£&É+ ø√dü+ nsTT‘˚ Äe⁄ì ny˚TàyêDÏí ø±qT, |üs¡Te⁄ ã‹øÏ+#·Tø√&É+
ø√dü+ ne÷à*‡ e∫Ã+~μμ nHêï&ÉT |ü⁄≥ºqï.
ªªn~ e÷ <äTs¡<äèwüº+μμ ` nHêï&ÉT |ü⁄s√Væ≤‘·T&ÉT.
Ç+‘·˝À d”‘·eTà u…’{ÏøÏe∫Ã ≈£î&ç‹≈£î+&É ªªÇ~>√! ìH˚ï! á ≈£î&ç‹ n#·Ãqï>±]+{Ï <ä>∑Zs¡ Ç#=ÃkÕÔ......μμ
n+~.
ªªÇ∫Ãsê! á |üP≥‘√ á ≈£î&ç‹‘√ eTq≈£L, Äe⁄≈£L ñqï ãTTD+ r]b˛‘·T+~,μμ nHêï&ÉT yÓqøÏÿ
‹s¡≈£îÿ+&ÜH˚. d”‘·eTà ø£˙ïs¡T Ns¡ø=+>∑T‘√ ‘·T&ÉT#·Tø=+≥÷ yÓ[flb˛sTT+~. bÕ\≈£î e∫Ãqyês¡T ≈£L&Ü ˇø=ÿø£ÿπs
yÓ[flb˛j·÷s¡T. eT]ø=+#Ó+ ùd|ü{ÏøÏ |ü⁄≥ºqï yÓqøÏÿ ‹]– #·÷#ê&ÉT. dæ]‘=*–b˛sTTq ‘·s¡Tyê‘· $T–*q
ìs¡T|üjÓ÷>∑J$˝≤>± ø£ì|æk˛Ô+~ ` ø£≥Tºø=j·T´. |ü⁄≥ºqï eTqdüT‡ u≤e⁄s¡TeTqï~. <ëìï |”øÏ <ä÷s¡+>±
–sê≥Ty˚<ë›eTqTø=ì, >∑T+õ#·÷XÊ&ÉT. n~ sê˝Ò<äT. ø±∞fl&ÉTÃ≈£î+≥÷ Ç+{À¢øÏ yÓfi≤fl&ÉT.
Ä s√CÒ ãj·T\T<˚] ãd”ÔøÏ yÓfi≤fl&ÉT. q÷\T ‘Ó#êÃ&ÉT. Ä Hê\T>∑T s√E\T n‘·&ÉT eT>∑Z+ >√‹˝À
qT+∫ ˝Òe˝Ò<äT. d”‘·eTà sê≥ï+ e<ä\˝Ò<äT. Hê\T>∑Ts√E\T >∑&ç#êsTT. ‘Ó˝≤¢πs \>∑ï+...... Ä dü+<Óy˚fi¯ ÄeTT<ä+
BbÕ\T ` n≥÷Ç≥÷ ô|{Ïº H˚‘· H˚düTÔHêï&ÉT |ü⁄≥ºqï. Ç+‘·{À¢H˚ #Ós¡Te⁄>∑≥Tºq y˚Tfi≤\T ÁyÓ÷–HêsTT. ªªô|[flyês¡T
~>±s¡Tμμ n+~ d”‘·eTà. ªªÇ+ø=ø£ÿ |òüT&çj·T˝À H˚‘· |üP]Ô ne⁄‘·T+~μμ nHêï&ÉT |ü⁄≥ºqï. eT] ø±ùd|ü{ÏøÏ |ü\¢øÏ,
<ëìyÓ+≥ ãfi¯Sfl Ä M~ÛH˚ e#êÃsTT. d”‘·eTà #·÷&É{≤ìøÏ u…’{ÏøÏ yÓ[fl+~. Ç˝≤sTT ãT&É¢ yÓ\T‘·Ts√¢ ô|[flø=&ÉT≈£îqT
#·÷∫+~. yÓ+≥ Çs¡yÓ’ ãfi¯ó¢HêïsTT. n˙ï yêfi¯fl Ç\T¢ <ë{Ïb˛j˚T<ëø± ì\ã&ç #·÷∫ Ç+{À¢øÏ e∫Ã+~ d”‘·eTà
ªªô|[flø=&ÉT≈£î ø£fi¯Sfl, eTTK+ u≤>±H˚ ñHêïsTT. bÕ‹πøfi¯ófl+{≤sTT. nsTTHê |òüs¡yê˝≤! á&ÉT>±H˚ ñ+{≤&ÉT. bÕs¡«‹
e÷Á‘·+ ˇ&É÷¶ bı&ÉT>∑÷ ˝Ò<ä÷.μμ n+~.
ªªme]¬ø˝≤+{Ï yÓTT>∑TDÏí ‘˚yê˝À Ä <˚e⁄&çøÏ ‘Ó*j·T<˚$TfÒ,μμ nHêï&ÉT |ü⁄≥ºqï.
Ç+ø=ø£ >∑+≥ùd|ü{ÏøÏ eT<ÛäT|üsêÿ\T ` rdüT≈£îyÓfi¯fl&É+ø√dü+ y˚Tfi≤\‘√ ô|[flyês¡T e#êÃs¡T. d”‘·eTà
eT<ÛäT|üsêÿ\T eT&É‘·ô|{Ïº Ç+{À¢ ñqï <˚e⁄&ç|ü≥+ <ä>∑Zs¡ ô|{Ïº qeTdüÿ]+∫ ‘Ó∫Ã+~. ˇø£ eTT‘·ÔsTT<äTe ÄyÓT
qT<äT≥ ≈£î+ø£+ô|{Ïº |üfi¯ó¢, ‘ê+ã÷\+ Ç∫Ã+~. |üø£ÿqTqï eT>±j·Tq ªª|ü⁄≥ºHêï! ‘Ó˝≤¢] C≤HÓ&ÉT bı<Ó›πøÿ \>∑ï+......
qTe⁄« ô|+<äsêfi‚ ˝Ò∫ sêyê*μμ nHêï&ÉT. |ü⁄≥ºqï eTTdæeTTdæ qe⁄«\T qe⁄«‘·÷ ªªø±\Tø£&ç– ø£Hê´<ëq+ #˚düTÔ+fÒ
<˚e‘·\T ‘=+– #·÷kÕÔs¡≥. qs¡T&ÉT sê≈£î+&Ü ñ+{≤&Ü!μμ nHêï&ÉT. e∫Ãq eT+>∑fi¯ yê<ë´\‘√ eT<ÛäT|üsêÿ\T
rdüTø=ì yÓ[flb˛j·÷s¡T. |ü⁄≥ºqï <ä+|ü‘·T\ eTqdüT‡\T eT˝…¢|ü+~]>± e÷]b˛j·÷sTT.
www.apteachers.in
8. Á|üø£è‹ ˇ&ç˝À
Ä˝À∫+#·+&ç ` #Ó|üŒ+&ç ` ø=&Ée{Ï>∑+{Ï ≈£î≥T+ãsêe⁄
Á|üX¯ï\T
1. ∫Á‘·+˝À @y˚T$T ñHêïsTT ?
2. @+ »s¡T>∑T‘·÷+~ ?
3. ∫Á‘·+˝Àì |æ\¢\T @+ e÷{≤¢&ÉT‘·T+&Ée#·TÃ? }Væ≤+∫ #Ó|üŒ+&ç.
Á|üdüTÔ‘· bÕsƒê´+X¯+ ø=&Ée{Ï>∑+{Ïyê] ‘ê‹Ô«ø£ yê´kÕ\qT+&ç rdüT≈£îqï~.
1. bÕsƒ¡+ ∫Á‘·+ Ä<Ûës¡+>± bÕsƒ¡+˝Àì $wüj·÷ìï }Væ≤+#·+&ç. #Ó|üŒ+&ç.
#·]Ã+∫ ne>±Vü≤q ô|+#·Tø√+&ç.
www.apteachers.in
bÕ|üj·T´ q$« ªª|ü<ä+&ç ˝À|ü*øÏμμ n+≥÷ u…’{Ï >∑TeTà+yÓ’|ü⁄ yÓ[fl yêøÏ{À¢ Ç+¬øes¡Hêï ñHêïπsyÓ÷qì
#·÷∫e#êÃ&ÉT.
eT<ÛäT|üsêÿ\T rdüTø=ì yÓ[fl Ç∫Ã+<ëø£ ˇø£ Bø£å‘√ ñHêïs¡T |ü⁄≥ºqï <ä+|ü‘·T\T.
Ä ø±s¡´+ HÓs¡y˚]+~. yê] eTqdüT˝À ãs¡Te⁄ ‘·–Z+~. ‘·–Zq ‘·sê«‘· Äe⁄
MT<ä u…+>∑ n~Ûø£yÓTÆ+~. m˝≤>√ eTqdüT‡≈£î dü+‘·è|æÔ‘Ó#·TÃø=ì
ìÁ<äb˛j·÷s¡T. ø±ì ìÁ<ä˝À yê] ø± >√e÷‘· Á|ü‘·´ø£åyÓTÆ+~.
|ü⁄≥ºqï≈£î Äe⁄ ªn+u≤μ nì ns¡Tdü÷Ôqï≥T¢
$ì|æ+∫+~. ~>∑TZq˝Ò∫ yÓ[fl Ç+{ÏMT<ä ñqï
»q|üø£≥º rdüT≈£îì >±qT>∑#Ó≥Tº <ä>∑Z]øÏ yÓfi≤fl&ÉT.
_≈£îÿ _≈£îÿ eT+≥÷ ø£≥Tºø=j·T´ ø£ì|æ+∫+~.
n‘·&ç eTqdüT‡ ∫{Ï¢, ø=ìï u…\T¢\÷&çb˛sTT
q≥¢sTT+~. ‹]–e∫Ã Ç+{À¢ |ü&ÉTø=Hêï&ÉT.
ìÁ<ä sêe&É+ ˝Ò<äT. Äe⁄ eTTf…º‘Ó∫Ã n‘·ì
bı≥ºMT<ä HÓ{Ïº >√ø£eTqï≥T¢>± ‘√∫+~.
>∑uÛ≤\Tq ˝Ò∫ ≈£Ls¡TÃHêï&ÉT. #·÷|ü⁄ #·÷s¡T˝Àø°,
eTqdüT‡ X¯Sq´+˝Àø° #=#·TÃ≈£îb˛‘√+~. ªªqTe⁄«
b˛dæq bÕ\T Á‘ê– |üdæ|æ\¢\T >∑Tø£ÿ\T e÷ì
ìÁ<äb˛‘·THêïs¡Tμμ nì |üPC≤] nqïe÷≥\T
$ì|æ+∫HêsTT. Ä uÛ≤yêìï ‘·s¡TeTTø=+≥÷
yÓqø£qT+∫ |üdæ|æ\¢\ @&ÉTŒ\T $ì|æ+∫HêsTT.
#Óe⁄\T >∑{Ïº>± eT÷düTø=ì ªªd”‘êμμ nì
|æ*#ê&ÉT. ÄyÓT ˝Ò∫+~. ‘·q nqTuÛÑ÷‹ n+‘ê
#ÓbÕŒ&ÉT. ªªnsTTb˛sTTq<ëì øÏ+‘· ~>∑T˝…’‘˚
m˝≤? eTT+<äT dü+>∑‹ Ä˝À∫+#ê*>±ìμμ
nqï<ëyÓT. ªªeTT+<äT dü+>∑‹ Ä˝À∫+#ê&Ü
<˚e⁄&ÉT. »]–q<ëìøÏ $#ês¡|ü&É≥+ ˇø£ÿfÒ
eTq |üìμμ nì |ü⁄≥ºqï u…’{ÏøÏ yÓfi≤fl&ÉT.
‘·÷s¡TŒπsø£ ˝≤s¡T‘·THêïsTT. |ü⁄≥ºqï ø£≥Tºø=j·TýÓ’|ü⁄ #·÷&É˝Òø£ ‘·\e+#·Tø=Hêï&ÉT. ªn+u≤μ nH˚ |æ\T|ü⁄ $ì|æ+∫+~.
nB ‘·q ÁuÛÑy˚T qqTø=+≥÷ ‘·\m‘êÔ&ÉT. >±qT>∑ #Ó≥Tº øÏ+<ä Äe⁄ ì\ã&ç ñ+~. |üs¡T¬>‘·TÔ≈£î yÓfi≤¢&ÉT. <ëì
yÓT&É ø£e⁄>∑*+#·Tø=Hêï&ÉT. ªªd”‘ê! d”‘êμμ nì |æ*#ê&ÉT. ÄyÓT e∫Ã+~. ªªÄe⁄ ‘Ó+#·T≈£î e∫Ã+~μμ nHêï&ÉT.
ªª‘Ó+#·T≈£î sêe&Éy˚T$T{Ï ø£≥Tºø=j·T´≈£î ø£fÒºdæe⁄+fÒμμ nqï<ëyÓT. Ç<ä›s¡÷ $düTÔb˛j·÷s¡T. mes¡T‘Ó∫Ã ø£{Ïºy˚kÕÔs¡T.
ªª‘Ó+#·Tø=ì M~ÛyÓ+≥ b˛‘·T+fÒ me¬s’Hê ‘Ó∫Ã ø£fÒºdæ ñ+{≤s¡T. yêfi¢̄≈£î eTq+ n$Tày˚XÊeTì ‘Ó*j·T<äT>±e⁄qTïμμ
n+≥÷ |ü⁄≥ºqï ñ‘·ÔØj·T+‘√ ø=eTTà\T ‘·T&ÉTdüTÔHêï&ÉT. ˇø£ ø=eTTà ‘·T&ÉTdü÷Ô+fÒ ªª‘ê´>∑+ qTe⁄« H˚]Œ+<˚μμ nqï≥T¢
¬s+&√~ ‘·T&ÉTdü÷Ô+fÒ ªª˙ |ü$Á‘·‘· e÷¬ø˝≤edüTÔ+~μμ nqï≥T¢ ñ+~. bÕ\y˚fi¯ nsTT+~. ªª‘√\T≈£îb˛sTT n#·Ãqï
Ç+≥ e<ä*e<ë›+μμ nHêï&ÉT uÛÑs¡Ô. ªªˇø£ÿ »q|üø£≥º ‹qï ‘·sê«‘· ‘√\T≈£îb˛<ë+μμ nqï~ uÛ≤s¡´. ªªnø£ÿ&çπø
|ü≥Tº≈£îb˛sTTy˚<ë›+. |æ\¢bÕ\yêfi¯ó¢ e∫Ã ì\ã&É‘êπsyÓ÷!μμ n+≥÷ n‘·&ÉT ‘ê&ÉT $bÕŒ&ÉT. n‘·&ÉT ‘ê&ÉT |ü⁄#·TÃ≈£î
eTT+<äT q&ÉeuÀ‘ê&ÉT. >√e⁄ ø£<ä\˝Ò<äT. ‘·|üŒ<äT ‘·©¢!μμ n‘·ìøÏ n|üŒ–+∫ sêyê*μμ nHêï&ÉT |ü⁄≥ºqï. Ä e÷≥
Ä\øÏ+∫q≥T¢>±H˚ n&ÉT>∑T\T y˚dæ+~ Äe⁄. d”‘·eTà »q|üø£≥º #·+ø£qT ô|≥Tºø=ì yÓ+≥ q&ÉTk˛Ô+~. ø±düÔ <ä÷s¡+
yÓfi‚fl≥|üŒ{ÏøÏ n#·Ãqï m<äTs=#êÃ&ÉT. bÕ|üj·T´>±] n\T¢&ÉT &É_“#êÃ&Éì ‘·H˚ ‘√\T≈£îe∫Ã ø£fÒºXÊq˙ #ÓbÕŒ&ÉT.
www.apteachers.in
ø±{≤s¡+ ã&ç˝À ÁbÕs¡úqdüe÷y˚X¯+˝À bÕs¡«‹ #·~$q n+XÊìøÏ n_Ûq+<äq\T ‘Ó\T|ü⁄‘·÷ n+<äs¡÷ #·|üŒ≥T¢ ø={≤ºs¡T.
Ä #·|üŒ≥¢ Á|üø£+|üq\≈£î Ä |ü]düsê\˝À #Ó≥¢MT<ä ñqï s¡+>∑Ts¡+>∑T\ d”‘êø√ø£∫\Tø£\T >∑T+|ü⁄\T >∑T+|ü⁄\T>±, ¬sø£ÿ\T
¬s|ü¬s|ü˝≤&çdü÷Ô ô|’øÏ ˝Ò#êsTT. Á|üø£è‹ n+<ëìï #·÷dæ ÄkÕ«~+#˚ eTqdüT ñ+&Ü*>±ì, n~ b+‘· n<äT“¤‘·+>± ñ+≥T+<√ !
@ ø√D+˝À #·÷dæHê n+<äyÓTÆq <äèX¯ý˚T ø£q|ü&ÉT‘·T+~. n+<äyÓTÆq |ü⁄e⁄«\T, ej·÷´s¡+>± ‘·\\÷ù| ø=eTà\T, ¬seTà\T,
¬s|ü¬s|ü˝≤&˚ Ä≈£î\T, s¡+>∑T\˙ï ø£\uÀdæ s¡ø£s¡ø±\ Äø£è‘·T\qT ≈£L]Ãq≥T¢ m>∑Ts¡T‘·÷ ñ+fÒ >±*˝À ‘˚* Ä&ÉT‘·Tqï
d”‘êø√ø£∫\Tø£\T b>∑Ts¡T‘·T+fÒ, Á|üø£è‹˝Àì s¡+>∑T\˙ï eTq ø£fi¯fleTT+<äT Hê≥´+ #˚düTÔqï≥T¢ ñ+~. Á|üø£è‹˝À bìï
s¡Vü≤kÕ´\THêïjÓ÷ ...! Ç˝≤+{Ï$ ø=ìï #·÷<ë›e÷...!
ªªÁ|üø£è‹ s¡Vü≤kÕ´\qT nH˚«wæ+#·&ÜìøÏ eTìwæøÏ ñqï eT÷\kÕ<ÛäHê\T C≤„H˚+Á~j·÷\T. Ç$ eTìwæøÏ
nqTuÛÑyêìï ø£*–kÕÔsTT. á nqTuÛÑyê\˝Àì kÕe÷´ìï ø£ìô|{Ïº, ãT~∆ ø=ìï dü‘ê´\qT Á|ü‹bÕ~düTÔ+~.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î, ì|ü⁄Œ b|ü⁄Œ&ÉT ‘êøÏHê ø±\T‘·T+~. ˙s¡T b|ü⁄Œ&É÷ |ü˝≤¢ìπø Á|üeVæ≤düTÔ+~. ‘·–q ñwüídæú‹
ñ+fÒ nH˚ø£ |ü<ësêú\T ø£s¡T>∑T‘êsTT. #·*øÏ HÓsT÷´, q÷HÓ ù|s¡T≈£î+{≤sTT. Ç˝≤+{Ï$ ‘Ó\TdüT≈£îH˚ X¯øÏÔ nìï
ÁbÕDT\≈£L ø=<√› >=b˛Œ ñ+≥T+~. Á|üø£è‹ <Ûäsêà\qT Á>∑Væ≤+∫q ‘·sê«‘· yê{Ïì
e÷qe⁄&ÉT ‘·q≈£î nqT≈£L\+>± e÷s¡TÃø√>∑\T>∑T‘ê&ÉT. #ÓsTT´ ô|&ç‘˚ ø±˝Ò
ìù|Œ, #·*qT+&ç eTìwæøÏ s¡øDå£ ìdüT+Ô ~. Çfi¯fleT<Û´ä ˙s¡T ì*ùd,Ô <ä÷s¡+>±
ñ+&˚ |ü\¢|ü⁄ Á|ü<˚XÊìøÏ >∑+&çô|{Ïº Ä ˙{Ïì eT[fl+#·e#·TÃ.
Ä<ÛäTìø£ XÊgy˚‘·Ô Ç+‘· ‘˚*ø£ e÷sêZ\ <ë«sê
dü+bÕ~+#˚ C≤„q+‘√ ‘·è|æÔ|ü&É&ÉT. e÷qe⁄&ÉT
Hê>∑]ø£‘· kÕ~Û+#·&ÜìøÏ á C≤„q+ #ê\<äT.
ø±ã{Ï º XÊgy˚ ‘ · Ô \ T yÓ T T≥º y Ó T T<ä ≥
C≤„H˚+Á~j·÷\ Vü≤<äT›\T ‘Ó \ Tdü T
≈£îHêïs¡T. eTq ø£qTï #·÷ùd ªø±+‹
‘·s+¡ >±\Tμ #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe. n+‘·≈î£
nH˚ø£¬s≥¢ ‘·s¡+>±\T πs&çjÓ÷
‘·s¡+>±\T yÓTT<ä\Tø=ì n‹dü÷ø£å à
yÓTqÆ ª>±e÷μ øÏsD¡ ≤\<ëø± ø£+{ÏøÏ

www.apteachers.in
<äDí+ô|{≤º˝À ‘Ó*j·T&É+˝≤... MTØePs¡T e∫Ãq|ü&É˝≤.¢.. qq÷ï... Hê Äe⁄˙ #·÷dæ yÓfi≤fl*.μμ nì ¬s+&É&ÉT>∑T\Ty˚dæ

–s¡T≈£îÿq yÓq≈£îÿ ‹]–,μμ eT]MT~ ∫qï‘·qyÓTHÆ ê, #ê˝≤ eT+∫ eTqdü‡+&ç. ªeT+∫ePVü≤\T >∑\yê] |ü+#·H˚ ã‘·øe£ T+{≤s¡Tμ
ô|<ä\› T. MTØ }]qT+∫ yÓfifl‚ <ëø±`á ns¡T>∑T<ä>sπZ∑ qT+#·T+{≤. Ç+πøeTHêï eT+∫e÷≥\T #ÓbÕŒ\ì ñ+fÒ #Ó|Œü +&ç...
ñ+&É+&ç Äe⁄ e÷≥ e÷ Ä$&ÉøÏ #Ó|æŒekÕÔ... <ëìï≈£L&Ü rdüTø=kÕÔ MT≈£î <äDí+ô|≥º&ÜìøÏ,μμ nì eT∞¢ ‹]–
yÓfiu¢¯ Àj·÷&ÉT.
ªª‘ê‘ê!μμ nHêï&ÉT n\T¢&ÉT.
ªª@$T{Ï u≤ã÷! @eTHêï eT+∫e÷≥ ‘·{Ïº+<ë! #Ó|üŒ+&ç...‘·«s¡>± #Ó|üŒ+&ç.μμ
ªª#Ó|ü⁄‘ê, ìqTï, ˙ ñ‘ê‡Vü‰ìï #·÷düTÔ+fÒ eT+∫ e÷≥\≈£î ø£s¡Tyê ‘ê‘ê! #Ó|ü⁄‘·THêï $qT. Hê≈£î #ê˝≤
ÄdæñÔ +~. e÷ e÷eT>±s¡T eTsê´<äø√dü+ Hêø√ s¬ +&Óøs£ ê\ e÷q´+ sêdæsTT#êÃs¡T, ø±qTø£+fÒ ø±<äq˝Òøb£ ˛j·÷qT...<ëìï
H˚HÓe]øÏ ø±qTø£>± Çyê«˝≤ nì Ä˝À∫+#ê. Ç|üŒ{ÏøÏ ‘˚*+~. qTe⁄« q÷‘·q <ä+|ü‘·T\≈£î eT<ÛäT|üsêÿ\T ø£|æŒ
dü‘·ÿ]dü÷Ôe∫Ãq eTVü‰<ë‘·$. Hê ¬s+&Óø£sê\ e÷q´+ ˙≈£î sêdækÕÔ. <ëìøÏ ªeT<ÛäT|üsêÿ\ e÷q´+μ nì ù|s¡T ô|&É‘ê.
Ä |òü\kÕj·T+‘√ qTe⁄« eT<ÛäT|üsêÿ\T H˚dæ e÷eT÷\T>± q÷‘·q <ä+|ü‘T· \≈£î ø±qTø£*dü÷Ô ñ+&ÉT... @+ ‘ê‘ê?μμ
ªªÄ! e÷qé÷! eT<ÛäT|üsêÿ\ e÷qé÷! eT], n~ |ü⁄#·TÃ≈£î+fÒ Hê ùdy˚+ ñ+≥T+<ä+<äT˝À... e<äT›˝…+&ç...
e<äT›...μμ nì |ü⁄≥ºqï πøø£\T ô|{≤º&ÉT.
ªªn˝≤ nq≈£î ‘ê‘ê! |ò\ü kÕj·T+ m+‘·e∫ÃHê n~ q÷*øÏ dü]b˛‘·T+~. ø±ì eT<ÛTä |üsêÿ\T ‘·j÷· s¡Tø±yê\+fÒ
˙ ùde m+‘√ ø±yê*. n+‘˚ø±<äT ‘ê‘ê...Ä |ü&ÉT>∑Tù|ø£˝À¢ ˙ |ü$Á‘ê‘·à≈£L&Ü Á|ü‹_+_düTÔ+~. ñ‘·ÔeTyÓTÆq H˚‘·
|ü]ÁX¯eT Hêsê~Û+#·&Éy˚T ø±≈£î+&Ü yê{Ïì <ëq+#˚ùd ˙ Ä‘·à m+‘· >=|üŒ~ ‘ê‘ê! ˙e+{Ïyê]˝ÀH˚ C≤rj·T Jeq+
‘·q ÁbÕNq s¡÷bÕìï Ç|üŒ{Ïø° ø±bÕ&ÉTø=+{À+~!..Á>±eTJeHêìøÏ yÓHïÓ \ dü+Ô uÛ≤\e+{Ï á |ü]ÁX¯eT*ï b˛wæ+#˚yê]ø£+fÒ
<˚X¯uÛÑ≈£îÔ\T, ‘ê´>∑eT÷s¡TÔ\÷ y˚¬ses¡THêïs¡T ‘ê‘ê! Á>±eT+ ˇø£ bÕ\yÓ*¢. <ëì˝À |ü⁄e⁄«\T MT e+{Ïyês¡T. ‘ê‘ê! á
|üPfÒ <äkÕÔy˚E sêsTTkÕÔqT.μμ...
|ü⁄≥ºqï≈£î dü+‘√wü+‘√ >=+‘·T |üP&çb˛sTT m+‘√ q‹Ôe∫Ã+~. @+ #ÓbÕŒ˝À ‘√#·ø£ –s¡–s¡ ‹s¡T>∑T‘·THêï&ÉT.
∫es¡≈£î ªªdüπsu≤ã÷..Ç~≈£L&Ü e÷ Ä$&É‘√ #ÓbıŒkÕÔ. @<Ó’Hê eT+∫e÷≥ $qï|ü&ÉT ˇø£ÿDÒí Ä˝À∫+#·˝ÒqT....,,
yÓ+≥H˚ <ë+‘√ #ÓbÕŒ*. #Ó|æŒ eT∞¢ ekÕÔ,μμ n+≥÷ |üs¡T¬>‘êÔ&ÉT.

(1) |ü⁄≥ºqï <ä+|ü‘·T\ Ä#ês¡y˚T$T{Ï? <ëìï ø=qkÕ–+#·{≤ìøÏ Äj·Tq #˚dæq ‘ê´>∑y˚T$T?
(2) á ø£<∏äe\¢ |ü˝…¢≥÷fi¯fl˝Àì eTqTwüß\eT<Ûä´ Äràj·T‘êqTã+<Ûë\T m˝≤ ñHêïj·Tì MT≈£ì|æ+∫+~?
(3) |ü⁄≥ºqï<ä+|ü‘·T\ eT+∫‘·Hêìï e]ídü÷Ô |ü~ yêø±´\T sêj·T+&ç.
(4) á bÕsƒ¡+˝Àì n\T¢&ÉT>±] bÕÁ‘· <ë«sê m˝≤+{Ï Ä<äsêÙìï Á>∑Væ≤+#ês¡T?

www.apteachers.in
13. dü+<˚X¯+
` j·Tdt.{Ï.C≤„Hêq+<äø£$
Ä˝À∫+#·+&ç ` #Ó|üŒ+&ç
dü«+‘· ˝≤uÛ+Ñ ø=+‘·e÷qT≈£î
bıs¡T>∑Tyê]øÏ ‘√&ÉT|ü&yÉ √jYT
<˚X¯eT+fÒ eT{Ïº ø±<√jYT
<˚X¯eT+fÒ eTqTwüß˝ÀjYT
bÕ&ç|ü+≥\T bı+– bıπs¢
<ë]˝À qTe⁄ bÕ≥T|ü&Éy√jYT—
‹+&ç ø£*–‘˚ ø£+&É>∑\<√jYT
ø£+&É ø£˝yê&˚qT eTìc˛jYT
#Ó≥º|ü{≤º˝Ÿ ø£≥Tºø=ì <˚
X¯düTú\+‘ê q&ÉTee˝…H√jYT
nqï<äeTTà\e˝…qT C≤‘·T\T
eT‘·eTT\˙ï yÓT\>∑e˝…H√jYT
` >∑Ts¡C≤&É nbÕŒsêe⁄
Á|üX¯ï\T
1. ô|’ |ü+≈£îÔ\T @ π>j·T+˝À$? Ä π>j·÷ìï mes¡T sêkÕs¡T?
2. á π>j·T+˝À ñqï $wüj·÷˝Ò$T{Ï? ñ<˚›X¯+
3. π>j·T dü+<˚X¯+ @$T{Ï? _Ûqï dü+düÿè‘·T\≈£î, dü+Á|ü<ëj·÷\≈£î
ì\j·TyÓTÆq~ eTq<˚X¯+.
4. <˚X¯uÛÑøÏÔì >∑T]+∫q π>j·÷\T, ø£$‘·\T, ªª_Ûqï‘·«+˝À @ø£‘·«+μμ‘√ Á|ü|ü+#· Á|üdæ~∆ì bı+~q
|ü<ë´\qT ø£e⁄\T m+<äT≈£î sêkÕÔs¡T? eTq <˚X¯+ >=|üŒ‘·Hêìï, <ëìï ø±bÕ&ÉTø√yê*‡q
u≤<Ûä´‘·qT >∑T]+N ‘Ó*j·TCÒj·T&Éy˚T á bÕsƒ¡+ ñ<˚›X¯+.
á bÕsƒ+¡ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêÅwºü düe÷#ês¡XÊK yês¡T
Á|ü#T· ]+∫q ªdüyTÓ øÆ ´£ uÛ≤s¡‹μ ø£$‘ê dü+ø£\q+˝À~.
1. bÕsƒ¡+˝Àì ∫Á‘ê\T #·÷&É+&ç. |ü<ë´\T y˚{Ï >∑T]+∫ ñHêïjÓ÷ }Væ≤+#·+&ç. #Ó|üŒ+&ç.
#·]Ã+∫ ne>±Vü≤q ô|+#·Tø√+&ç.
www.apteachers.in
*#·+. |üs¡eT ‘·b˛ìy˚X¯qeTT ã+>∑s¡T|ü+≥\≈£î ìïyêdü eT

ãT“s¡eT>∑T XÊ+‹#·+Á~ø£\ uÛÑ÷$T Á|ü|ü+#·#·]Á‘·˝Àq ã+
<ÛäTs¡‘·s¡ ø°]Ô>=qï uÛÑs¡‘√s¡«s¡ Hê »qsTTÁ‹j·T+#·T bÕ
&És¡! •s¡yÓT‘·Ôsê! $»j·T&ÛÉ+ø£qT >=≥TºeTTsê! düôVA<äsê! 1
eT. Ç~ Hê<˚X¯eTT qqTï" >∑qïj·T~ Hê sT÷ <˚X¯ kÂuÛ≤>∑´ dü+
|ü<ä©$X¯«eTTq+<äT e]∆\>∑" <√&ÜŒ≥THé u§qs¡TÔHé eTVü‰
uÛÑT´<äj·TeTTàHé HÓ\ø=\TŒ<äTHé uÛÑTeqeTT˝Ÿ |üPõ+|üq+Ne⁄ ˙
jÓT<ä˝À >∑{Ïº Á|ü‹»„" ¬>’ø=qTeTTsê! Væ≤+<ä÷≈£îe÷sêÁ>∑D°! 2
*ñ. C≤‹ •s¡düT‡ HÓ‹Ôø=ì øå±à‘·\M~Ûì >ös¡yêq VüQ+
<ë‘·q yÓTT|üŒ>±" ~]–qHé >∑\T>∑THé >∑&ÉTø°]Ô uÛ≤s¡‘·
øå±à‘·* ø£{Ïº uÛ≤>∑éTTqT >∑\Z>∑ XÊ+‹ düeTT<ä∆]+|ü ˝Ò
sê! ‘·s¡TD$Tà<˚ eTs¡\ sê<äT düTMT! >∑‘·ø±\ yÓTqï&ÉTHé 3
eT. eT‘·yT˚ <Óq’ qT uÛ≤wüjT˚ <äsTTq dü+bÕ~+#·Tø=qï{Ïº dü+
düÿ è‹ j˚T<Ó’qqT ì+&ÉT ˙ ‘·qTe⁄˝À J]í+#·T C≤rj·T‘ê
Væ≤‘·qy√´»®«\ uÛ≤eã+<ÛäTs¡‘· © Væ≤+kÕ Á|ü|ü+#êq ø£
<äT“¤‘· Ø‹Hé >∑ì|æ+|ü>± e\j·TT u≤ã÷! XÊ+‹ Bøå±s¡‘ê! 4
‘˚.^. ìœ\ <Ûäs¡DÏøÏ XÊ+‹ì H˚]Œq{Ïº
uÛÑs¡‘· uÛÑTeqeTTà ˙ ‘·*¢ Á|ü~∏‘·j·TX¯eTT
ì\Te"u…≥Tº≥ ˙e+‘·T ìX¯Ãj·TeTT>∑
˙≈£î" >∑\<äT u≤<Ûä´‘·j·TT Væ≤+<ä÷≈£îe÷s¡! 5
d”. •s¡yÓT‘·Ôsê<äT eT#·Ã]øÏ+∫ $wü|ü⁄ <Í
s¡®q´ ≈£î\eT‘· Væ≤+kÕ|æXÊ∫
ì\e">±sê<äT ô|Hé ã*dæb˛sTTq <äTwüº
qj·Te+#·ø±[ >∑÷+&ÜsTT»eTTà
‘=\#·">±sê<äT $Á<√Vü‰q <˚X¯ uÛ≤
>±´\ <ës¡&Û ´‘·qT \+#ê\ »\>∑
e∫sTT+|ü">±sê<äT Á|ü‹ì~Û j·T>∑Tyê&ÉT
|ü>∑ qq˝Ÿ yÓTT\¬ø‘·Ô |ü\T≈£îã&ÉT\
www.apteachers.in
Ä.yÓ. n+<ä iqï<äeTTà\qï eT<ÛäTs¡yÓTÆq

<Ûäs¡àeTTq≈£î <Óã“‘·>∑T\sê<äT
Hê&ÉTsê! düy˚Tø£‘ê &ç+&çeTeTT ÁyÓ÷>∑T
edüT<Ûä bı>∑&É qeúÛ≤s¡‘·eTTq 6
*XÊ. á >∑+>±q~ ÁãVü≤à|ü⁄Á‘·j·TTqT ˙ø£èwüíeTà ø±y˚]j·TTHé
á >√<ëe] dæ+<ÛäT qs¡à<ä\T ˙ sT÷<˚X¯ kÂuÛ≤>∑´ <Ûë
Hê´>±sê\≈£î |ü≥Tº>=eTà\T qK+&É+u…’q ˙ <Ûës¡TD°
uÛ≤>∑´MTà düø£\ Á|ü|ü+#·eTTq≈£îHé kÕ«$T‘·«eTT+ ã÷HÓ&çHé 7
‘˚.^. eTTdü* düHêï´dæ u≤|ü⁄J uÀdæH√s¡T
$|æŒ|ü*øÏq |ü\T≈£îπø $X¯«»>∑‹
CÀ‘·\]Œ+#Ó C≤‹øÏ U≤´‹ j·T~j·T
Ä eTVü‰eTÚì H˚\ bÕ&ÉjÓT´ H˚&ÉT 8
Ä.yÓ. <˚X¯uÛÑøÏÔ eTiÏj·TT <˚X¯düeTÁ>∑‘·
Á|ü»\ Hê&ÉT\+<äT Á|üã* Á|üã*
ø£sà¡ uÛ÷Ñ $Tj·T>∑T qK+&É uÛ≤s¡‘e· TVü‰
øÏå‹ì HÓ>∑Ts¡T Á|ü>∑‹ πø‘·qeTTà 9

www.apteachers.in
ø£$ |ü]#·j·T+ áj·Tq |üP]Ôù|s¡T düTs¡>±* ‹yÓ÷‹ C≤„Hêq+<äø£$. u§_“* ‘ê\Tø± ô|<äô|+øÏ
Á>±eT+˝À »ìà+#ês¡T. ‘Ó\T>∑T |ü+&ç‘·T\T>± |üì #˚XÊs¡T. ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ë´]ú
<äX˝¯ ÀH˚ ÄX¯óe⁄>± d”dü |ü<ë´\T #ÓãT‘·÷ ªBqã+<ÛTä X¯‘ø· ±ìïμ sêXÊs¡T. ÄÁeTbÕ*,
bÕ+#·»q´+, Áø°düTÔX¯‘·ø£+, Hê J$‘· >±<∏ä, ≈£L© qT+&ç ø£fi≤Á|ü|üPs¡í es¡≈£î,
|üsq®¡ ´+, >√˝§ÿ+&É yÓTTˆˆq$ M] s¡#q· \T. 1975˝À Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ kÕVæ≤‘·´ nø±&ÉMT
&Üˆˆ mdt.{Ï. C≤„Hêq+<äø£$ nyês¡Tq¶ T bı+<ës¡T. sêÅwºü Á|üuTÑÛ ‘·«+#˚ ñ‘·eÔ T ñbÕ<Ûë´j·T |ü⁄sk¡ Õÿs¡+ n+<äT≈£îHêïs¡T.
(1922`2011)
uÛ≤s¡‘·Á|üuÛÑT‘·«+ |ü<äàl‘√ dü‘·ÿ]+∫+~. düs¡fi¯yÓTÆq XË’*‘√ kÕe÷õø£ #Ó’‘·Hê´ìï
n+~+#ês¡T.
kÕsê+X¯+ '
1. z k˛<äsê! eTq<˚X+¯ ‘·b˛uÛ÷Ñ $T. ã+>±s¡T |ü+≥\≈£î ì\j·T+. XÊ+‹ yÓHïÓ \\T ≈£î]ùd |ü⁄DúÛ÷Ñ $T. Á|ü|+ü #·+˝À
nK+&É ø°]Ôì bı+~q uÛÑs¡‘· uÛÑ÷$T Hê ‘·*¢ nì >∑s¡«+>± ‘·\m‘·TÔ≈î£ ì #ê{Ïdü÷Ô, $»j·T&ÛÉ+ø±qT yÓ÷–dü÷Ô ˙
<˚XÊìï >∑T]+∫ ø°]Ô+#·T.
2. z uÛ≤s¡‘· ≈£îe÷s¡ ÁX‚wüß˜&Ü! ªªÇ~ Hê <˚X¯+. qqTï ø£qï~. Hê <˚X¯ kÂuÛ≤>∑´dü+|ü<ä\T n_Ûeè~∆ #Ó+<ä&ÜìøÏ H˚qT
düVü‰j·T|ü&É‘êqT. Á|ü|ü+#·eT+‘ê Bìï |üPõ+#˚≥≥T¢>± >=|üŒ Á|ü>∑‹ì HÓ\ø=\TŒ‘êqTμμ n+≥÷ ˙ eTqdüT‡˝À
>∑{Ïº>± ªªÁ|ü‹»„μμ #ÓsTT´.
3. uÛ≤s¡‘· C≤‹ ‘·˝…‘·TÔ≈£îì Á|ü|ü+#· M~Û˝À dü>ös¡e+>±, VüQ+<ë>± ‹]–q|ü&˚ >=|üŒ ø°]Ô ø£\T>∑T‘·T+~. eTq
<˚XÊìøÏ n≥Te+{Ï kÂuÛ≤>∑´+ ø£*π> $<Ûä+>± XÊ+‹ì ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ dü¬s’q düeTj·T+ Ç<˚! n+<äT≈£î
dæ<ä∆+ø£+&ç. m+<äTø£+fÒ b˛sTTq ø±\+ ‹]– sê<äT ø£<ë!
4. XÊ+‹Bø£å j·T+<äT ÄdüøÔÏ ø£\yê&Ü! ˙ eT‘·+, uÛ≤wü dü+düÿè‹ @yÓq’ |üŒ{Ïø° ˙ qs¡qsê˝À¢ ì+&çq uÛ≤s¡rj·TuÛ≤eq
Væ≤+dü‘√ ì+&çq á Á|ü|ü+#êìøÏ q÷‘·q ø±+‘·T\T Á|üdü]dü÷Ô ø£ì|æ+#ê*.
5. z uÛ≤s¡‘· ≈£îe÷sê! düeTdüÔ Á|ü|ü+#êìø° XÊ+‹ì H˚]Œq{Ïº uÛ≤s¡‘e· ÷‘· ˙ ‘·*¢. ø±ã{Ïº ÄyÓT düeTT»®«\ø°]Ôì
ì\u…{≤º*‡q u≤<Ûä´‘· ˙<˚.
6. Ç≥Te+{Ï |ü⁄D´<˚X¯+˝À ndü÷j·T\T, <Ís¡®Hê´\T, ≈£î\, eT‘· Væ≤+dü\H˚ |æXÊ#ê\qT ‘·\ m‘·Ô˙j·T≈£L&É<äT.
HêHê{Ïø° ô|]–b˛‘·Tqï <äTwüß\º T, yÓ÷dü>±fi¯fl >∑÷+&ÜsTT»+ ì\Te≈£L&É<Tä . ã*wüy˜ TÓ qÆ <˚X¯ kÂuÛ≤>±´ìï \+#ê\H˚
»\>∑\T |ü{ºÏ |”\Ã≈£L&É<Tä . |ü>\∑ T, ôd>∑\T s¡–*+#˚ e÷≥\T Á|ü‹ì<ÛTä ˝…q’ yêfi¯ófl e÷{≤¢&≈É L£ &É<Tä . eTqeT+‘ê
nqï<äeTTà\eTH˚ rj·THÓ’q <ÛäsêàìøÏ <Óã“‘·>∑\˙j·T≈£L&É<äT. n˝≤ »]–q|ü&ÉT düyÓTÆø£´‘· nH˚ &ÛÉ+ø± yÓ÷–,
qe uÛ≤s¡‘êìï >∑T]+∫ Á|ü|ü+#·+ bı>∑T&ÉT‘·T+~.
www.apteachers.in
7. >∑+>∑, ÁãVü≤à|ü⁄Á‘·, ø£èwü,í ø±y˚], >√<ëe], dæ+<ÛTä , qs¡à<ä nH˚ Jeq<äT\T á <˚X¯ kÂuÛ≤>±´ìø°, <ÛëHê´>±sê\≈£L
eTTKýÓTÆq Ä<Ûës¡+. nK+&ÉyÓTÆq kÂuÛ≤>∑´ dü+|ü<ä\T ø£*–q á <˚X¯+ Á|ü|ü+#êìπø n~Û|ü‹ nsTT+~.
8. >±+BÛJ |ü*øÏq |ü\T≈£î\≈£î Á|ü|+ü #·eT+‘ê CÒC\Ò T |ü*øÏ+~. eTq C≤‹øÏ U≤´‹ e∫Ã+~. n≥Te+{Ï eTVü‰‘·Tàì
ø£qïuÛÑ÷$T H˚&ÉT, Äj·Tq ÄX¯j·÷\≈£î nqT>∑TD+>± ˝Ò<äT.
9. <˚X¯uÛÑøÏÔ, <˚X¯düeTÁ>∑‘· nH˚ uÛ≤yê\T Á|ü»\ qs¡qsê˝À¢ yê´|æ+∫, |ü⁄DúÛÑ÷$T nsTTq nK+&ÉuÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À
Á|ü>‹∑ C…+&Ü s¬ |üs¬ |ü˝≤&ÉT‘·T+~.
Ç$ #˚j·T+&ç
I. $q&É+ ` e÷{≤¢&É&É+
1. á bÕsƒ¡+˝Àì |ü<ë´˝À¢ eTq<˚X¯+ >=|üŒ‘·q+ >∑T]+∫ #·~$q|ü⁄&ÉT MTπøeTì|æ+∫+~?
2. Á|üC≤Á|ü‹ì<ÛäT\T m˝≤ ñ+&Ü\ì MTs¡T uÛ≤$düTÔHêïs¡T?
3. \+#·>=+&ç‘·q+ eTq <˚X¯ Á|ü>∑‹ >ös¡yê\ô|’ m˝≤+{Ï Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü⁄‘·Tqï<√ #·]Ã+#·+&ç.
II. #·<äe&É+ ` sêj·T&É+

1 øÏ+~ |ü<´ä + #·<eä +&ç. <ëì uÛ≤e+˝Àì U≤∞\˝À düs¬ q’ |ü<ë\T sêj·T+&ç
ªª<˚X¯uÛÑøÏÔ eT]j·TT <˚X¯düeTÁ>∑‘·
Á|ü»\ Hê&ÉT\+<äT Á|üã* Á|üã*
ø£s¡àuÛÑ÷$T j·T>∑T qK+&É uÛ≤s¡‘·eTVü‰
øÏå‹ì HÓ>∑Ts¡T Á|ü>∑‹ πø‘·qeTTàμμ
uÛ≤e+ : <˚X¯uÛÑøÏÔ, ........... nH˚ uÛ≤yê\T Á|ü»˝À¢ì qs¡ qsê˝À¢ ............ ø£s¡àuÛÑ÷$TnsTTq
eTq ............. <˚X¯+ Á|ü>∑‹ ............ ¬s|ü¬s|ü˝≤&ÉT‘√+~.
2 øÏ+~ U≤∞\≈£î düs¬ q’ düe÷<ÛëHêìï >∑T]Ô+#·+&ç.
(n) eT<ÛäTs¡yÓTÆq <ÛäsêàìøÏ ```` ‘·>∑\sê<äT. (sêsTT / <Óã“)
(Ä) uÛÑs¡‘· C≤‹ ``` ÄX¯j·÷\≈£î nqT>∑TD+>± ˝Ò<äT. (eTVü‰‘·Tà&ç / ãT<äT∆&ç)
(Ç) düø£\ »>∑‹øÏ ```H˚]Œq{Ïº eTq uÛÑs¡‘·e÷‘·qT |üPõ+#ê*. (nXÊ+‹ /XÊ+‹)
(á) nK+&É uÛ≤s¡‘êeì˝À ```` πø‘·q+ m>∑Ts¡y˚j·÷*. (Á|ü>∑‹ / ‹s√>∑‹)

www.apteachers.in
3 øÏ+~ Á|üXï¯ \≈£î bÕsƒ+¡ Ä<Ûës¡+>± »yêãT\T sêj·T+&ç.

(n) uÛ≤s¡rj·TT\T @eTì Á|ü‹»„ #˚j·÷*?
(Ä) eTq<˚X¯ kÂuÛ≤>±´ìøÏ |ü≥Tº>=eTà\T @$?
(Ç) á bÕsƒ¡+˝À ø£$ #Ó|æŒq ªªeTVü‰eTÚìμμ mes¡T? Äj·Tq >=|üŒ‘·q+ @$T{Ï?
(á) eTq <˚X¯ Á|ü>∑‹ πø‘·q+ m|ü&ÉT ¬s|ü¬s|ü˝≤&ÉT‘·T+~?
III. d”«j·Ts¡#·q
1 øÏ+~ Á|üXï¯ \≈£î ◊<˚dæ yêø±´˝À¢ düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç.
(n) bÕsƒ¡+˝À ø£$ #Ó|æŒq $wüj·÷˝Ò >±ø£, eTq<˚X¯ ø°]Ôì ô|+∫q Ç‘·s¡ $wüj·÷\T sêj·T+&ç.
(Ä) eTq Jeq<äT\T <˚XÊìøÏ m≥Te+{Ï |ü]|ü⁄wæºì ø£*–düTÔHêïsTT?
(Ç) uÛ≤s¡rj·T dü+düÿè‹˝À ˙≈£î u≤>± q∫Ãq $wüj·÷\T @$T{Ï? n$ m+<äT≈£î u≤>± q#êÃsTT?
(á) ˙y˚ Á|üC≤Á|ü‹ì~Û$ nsTT‘˚ <˚X¯+ø√dü+ @+ #˚kÕÔe⁄?
2 øÏ+~ Á|üXï¯ \≈£î |ü<d˚ æ yêø±´˝À¢ düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç.
(n) eTq<˚XÊìï >∑T]+∫ Á|ü|ü+#·+ bı>∑&Ü\+fÒ, <˚X¯+˝À @y˚T$T ñ+&É>∑÷&É<äì ø£$ #ÓbÕŒ&ÉT?
(Ä) ªªuÛ≤s¡rj·TT&ÉT>± |ü⁄{Ïºq+<äT≈£î >∑]«düTÔHêïqTμμ á yêø±´ìï düeT]údü÷Ô sêj·T+&ç.
IV. |ü<äC≤\+
1 øÏ+<ä ^‘·^dæq |ü<ë\≈£î nsêú\qT sêdæ Ä yêø±´\qT ‹]–sêj·T+&ç.
(n) e÷ bÕsƒ¡XÊ\˝À >∑D‘·+Á‘· ~H√‘·‡e+Hê&ÉT C≤rj·T πø‘·Hêìï m>∑s¡ y˚kÕÔ+.
(Ä) Á|ü‹ e´øÏÔø° eTH√<ës¡&Û ´+ ñ+&Ü*.
(Ç) Ç‘·s¡T\ dü+|ü<ä\T #·÷dæ eT#·Ã]øÏ+#· >∑÷&É<äT.
(á) s¡$ #˚‹sê‘·qT #·÷dæ n+<äs¡÷ nãT“s¡|ü&É‘ês¡T.
2 øÏ+<ä ^‘· ^dæq |ü<ë\≈£î $ø£è‹ |ü<ë\‘√ ‹]– yêø±´\T sêj·T+&ç
(n) Hê<˚X¯ düeTÁ>∑‘·qT ø±bÕ&É‘êqì Á|ü‹»„#˚düTÔHêïqT.
(Ä) Hê~ ‘Ó\T>∑TC≤‹. Hê~ ‘Ó\T>∑TuÛ≤wü.
(Ç) eTq≈£î <˚X¯+ô|’ uÛÑøÏÔ m≈£îÿe>± ñ+&Ü*.
(á) eTq ø°]Ô K+&ÉK+&Ü+‘·sê\≈£î yê´|æ+∫+~.

www.apteachers.in
3 bÕsƒêìøÏ dü+ã+~Û+∫q e÷≥\qT øÏ+~ >∑fi¯fl qT+&ç yÓ‹øÏ |üø£ÿ >∑fi¯fl˝À¢ sêj·T+&ç yê{Ï‘√ yêø±´\T
‘·j·÷s¡T #˚j·T+&ç.
l <ÛäT J eTT sê $ 1
dæ+ |üP X¯ e÷ ø£ øÏÔ 2
u≤ <˚ ~ <ä uÛÑ cÕŒ 3.
dü+ <ä÷ q+ X¯ ø£è ‹ 4.
Væ≤+ Hê <˚ X¯ eTT XÊ+ 5.
6.
C≤„ dü >∑+ >± q ≈£î
7.
8.
9.
10
bÕsƒ¡+˝À eTq<˚X¯+ >=|üŒ‘·Hêìï ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡T ø£<ë! eTq<˚X¯ >=|üŒ‘·Hêìï e]ídü÷Ô uÛ≤s¡rj·T
$\Te\T ø±bÕ&É{≤ìøÏ n+<äs÷¡ u≤<Û´ä ‘· rdüTø√yê\ì ˇø£ ªªø£s|¡ Áü ‘·+μμ ‘·j÷· s¡T #˚dæ Á|ü<]ä Ù+#·+&ç.
VI. Á|üX+
¯ dü
eTq<˚X¯+ Á|ü|ü+#· Á|üdæ~∆ #Ó+<ä{≤ìøÏ m+‘√eT+~ ø£èwæ#˚XÊs¡T. H˚{Ïø° $<ä´, yê´bÕs¡+, Áø°&É\T,
kÕ+düÿè‹ø£+, sê»ø°j·T+ yÓTT<ä˝…’q s¡+>±\˝À m+‘√eT+~ ø£èwæ #˚düTÔHêïs¡T. n≥Te+{Ï e´≈£îÔ\˝À
MT≈£î ‘Ó*dæq e´øÏÔì >∑÷]Ã, yê] ø£èwæì >∑÷]Ã Á|üX¯+dædü÷Ô ˇø£ yê´dü+ sêj·T+&ç.
1. øÏ+~ |ü<ë\≈£î >∑Ts¡Te⁄\qT \|òTü Te⁄\qT >∑T]Ô+#·+&ç.
U I I
ñ<ë ˆˆ<˚X¯eTT
<Ûäs¡DÏ ˙‘·*¢ øπ ‘·q+
•s¡dTü ‡ øÏ‹å ì ˙ e+‘·T
kÂuÛ≤>∑´+ Á|ü>‹∑ »\>∑
≈£îe÷sê C≤rj·T Á|üD‹
2. øÏ+~ yê{Ï˝À ‘·|ü>± ñqï >∑D≤\qT >∑T]Ô+∫ dü] #˚j·T+&ç.
#·]Á‘· ÌIU |ü+≥\TÌUI |üPõ+|üÙUI
eqeTT˝ŸÌUU mqï&ÉTHéÌUU ìX¯Ãj·T+ÙIU
>ös¡e+ ÌIU ø=eTà\TÌUI u≤<Û´ä ‘·ÙUI
ìœ\ ÌUI dü+|ü<ä ÙII dü‘ÿ· è‹ ` UIU
www.apteachers.in
Ç. XÊÁkÕÔìï n‹Áø£$T+#·>∑÷&É<äT.
á. ø=+<ä]øÏ ∫‘·Ôs¡Te⁄\T ^j·T&É+˝À HÓ’|ü⁄D´+ ñ+≥T+~.
ñ. me] ÁbÕD+ yê]øÏ r|æ.
 øÏ+~ yêø±´\T #·<äe+&ç.

ªª#·|üŒ≥¢ #·|ü&ÉT $ì d”‘êø√ø£∫\ø£\T ô|’øÏ ˝Ò#êsTTμμ ` kÕ<Ûës¡D yêø£´+
ªªÄ #·|üŒ≥¢ Á|üø£+|üq\≈£î Ä |ü]düsê\˝À #Ó≥¢MT<ä ñqï s¡+>∑Ts¡+>∑T\ d”‘êø√ø£∫\ø£\T >∑T+|ü⁄\T
>∑T+|ü⁄\T>± s¬ ø£ÿ\T s¬ |üs¬ |ü˝≤&çd÷ü Ô ô|ø’ Ï ˝Ò#êsTTμμ ` ô|’ yêø±´H˚ï e]íd÷ü Ô sêdæq yêø£´+ Ç~. yêø£´+˝Àì
ø£s¡Ô, ø£s¡à, ÁøÏj·T |ü<ë\˝À <˚ìï >∑T]+∫ nsTTHê >=|üŒ>± / n+<ä+>± $e]+#˚˝≤ dü¬s’q |ü<ë\qT
CÀ&çdü÷Ô sêùdÔ e÷eT÷\T yêø±´\T ≈£L&Ü es¡íHê‘·àø£ yêø±´\T>± e÷s¡‘êsTT. MTs¡T ≈£L&Ü MT≈£î
q∫Ãq ø£<∏äqT / düìïy˚XÊìï / dü+|òüT≥qqT ˝Ò<ë @<Ó’Hê ˇø£ n+XÊìï >∑T]+∫ e]ídü÷Ô sêj·T+&ç.
VI. Á|üX¯+dü
 uÛÑ÷$TMT<ä ñqï #Ó≥T¢, |ü≈£åî\T, »+‘·Te⁄\T, e÷qe⁄\T ...........Ç˝≤ Á|ü‹ ˇø£ÿ<ë+{À¢ @<√ ˇø£
>=|üŒ<äq+ ñ+≥T+~. MT $TÁ‘·T\‘√ #·]Ã+∫ <˚+{À¢ @ @ >=|üŒ<äHê\THêïjÓ÷ sêj·T+&ç.
ñ<ë :` n+<äyÓTÆq n+<äeTT + ◊q ñ‘·«dü+~Û
(n) dü÷ø£åàyÓTÆq +
(Ä) ô|’¬ø‘·TÔ +
(Ç) nsTT+<ä+fÒ +
2. øÏ+~ $Á>∑V≤ü yêø±´\qT düe÷dü |ü<ë\T>± e÷s¡Ã+&ç

ñ<ë` eT÷&ÉsTTq s√E\T ` eT÷&ÉTs√E\T
(n) ¬s+&ÉsTTq s√E\T `
(Ä) eÁ»eT÷ yÓ’&É÷s¡éT÷ `
(Ç) ‘·©¢ _&Ü¶ `
ñ<ë ` bÕs¡«‹øÏ n_Ûq+<äq\qT ‘Ó\T|ü⁄‘·÷ n+<äs¡÷ #·|üŒ≥T¢ ø={≤ºs¡T.
bÕs¡«‹øÏ n_Ûq+<äq\T ‘Ó\T|ü⁄‘·÷ n+<ä]#˚‘ê #·|üŒ≥T¢ ø=≥ºã&Ü¶sTT
www.apteachers.in
(Ä) ñ‘·Œ\e÷\ |ü<ä´\ø£åD≤\T ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡T ø£<ë! á |ü<ä´\ø£åD≤\ Ä<Ûës¡+>± øÏ+<ä Çe«ã&çq

#·+|üø£e÷\ |ü<ë´ìøÏ >∑Ts¡T\|òüTTe⁄\T >∑T]Ô+∫, >∑D $uÛÑ»q #˚dæ |ü<ä´+ øÏ+<ä>∑\ \ø£åD≤\T
|üP]+#·+&ç.
ªn$T‘· |üsêÁø£eT+ãTqT, s¡j·T+ãTqT, ˝≤e⁄qT >∑\TZ UÒ#·s√
‘·ÔeTT&Ée⁄, ˙e⁄, ˙<äsTTq <ëdüéTT yê|æø=q+>∑ ˙≈£î õ
‘·ÔeTT >∑\<˚ì, uÛÑ÷] uÛÑT» <äs¡ŒeTT X¯øÏÔj·TT H˚s¡Œ&É+>∑ e÷
ø£eTè‘·eTT ª<Ó∫ÃsTT eTàìq q$«Vü≤π>+Á<äT&ÉT dü+‘·dü+ãTqHé
#·+|üøe£ ÷\
(1) Ç~ ``` |ü<ä´+ (2) |ü<ä´+˝À ```bÕ<ë\THêïsTT
(3) Á|ü‹ bÕ<ä+˝À `,`,`,`,`,`,` nH˚ >∑D≤\THêïsTT.
(4) Á|ü‹bÕ<ä+˝À ``` nø£ås¡+ j·T‹ kÕúq+ (n` j·T) (‘·`<ë) (‘·`<ä) (n`Ä) M{ÏøÏ j·T‹ yÓTÆÁ‹
(5) ÁbÕdü ìj·TeT+ `````
(6) Á|ü‹ bÕ<ä+˝ÀqT `````` nø£åsê\T+{≤sTT.
(Ç) øÏ+~ bÕ<ë\T @ eè‘êÔ˝≈£î dü+ã+~Û+∫qy√ >∑T]Ô+#·+&ç.
III I UI UII IUI I UI IUI UIU
|üse¡ T ‘·b˛ì y˚X¯q eTTã+>∑ s¡T|ü+≥ \≈£îìï yêdüeT (ãT“) ......
UII UIU I I I UII UII UIU IU
sê‘·s¡T D$Tà<˚ eTs¡\ sê<äTdüT MT>∑‘· ø±\yÓT qï&ÉTHé
(á) øÏ+<ä dü÷∫+∫q |ü<ä´ bÕ<ë\qT |üP]+∫ >∑D$uÛÑ»q #˚dæ n$ @ |ü<ä´bÕ<ë˝À >∑T]Ô+#·+&ç.
1. ªC≤‹ •s¡düT‡ HÓ‹Ôø=ìμ ......, 2. ª|üs¡eT ‘·b˛ìy˚X¯qeTTμ ...... #˚dæ
Á|ü|ü+#· kÕúsTT˝À eTq <˚X¯>ös¡e+ ô|s¡>±\+fÒ øÏ+<ä Çe«ã&çq n+XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫ eTqy˚T+ #˚j·÷˝À
‘·s¡>∑‹ >∑~˝À düeTÁ>∑+>± #·]Ã+∫ e´øÏÔ>∑‘·ìy˚~ø£ (]b˛sYº) qT ‘·j·÷s¡T #˚j·T+&ç.
1. Áø°&É\T, ø£fi¯\T 2. yÓ’C≤„ìø£ Á|ü>∑‹ 3. n$˙‹, \+#·>=+&ç‘·q+ ˝Òì düe÷»+. 4. uÛ≤cÕdü+düÿèr |ü]s¡ø£åD.
#·~$+#ê*, sêsTT+#ê*, <√cÕ\T düe]+#ê*.
H˚ì$ #˚j·T>∑\Hê ?
1. eTq<˚X¯ >=|üŒ<äq+ >∑T]+∫ e÷{≤¢&É>∑\qT. WqT / ø±<äT
2. bÕsƒ¡+˝À |ü<ë´\qT uÛ≤ej·TTø£Ô+>± #·~$, uÛ≤yê\qT kı+‘·e÷≥˝À¢ sêj·T>∑\qT. WqT / ø±<äT
3. <˚X¯ düyÓTÆø£´‘·qT >∑T]+∫ ø£s¡|üÁ‘·+ ‘·j·÷s¡T #˚j·T>∑\qT. WqT / ø±<äT
4. <˚XÊìøÏ ø°]Ô ‘Ó#˚Ã e´≈£îÔ\qT >∑T]+∫ Á|üX¯+dædü÷Ô kı+‘· e÷≥˝À¢ $e]+#·>∑\qT. WqT / ø±<äT
www.apteachers.in
14. dü+düÿs¡D
Ä˝À∫+#·+&ç ` #Ó|üŒ+&ç ` q+&É÷] sêeTyÓ÷Vü≤q sêe⁄
Á|üX¯ï\T
1. yÓTT<ä{Ï∫Á‘·+˝À ñqïyês¡T mes¡T?
Äj·Tq m˝≤ Á|üdæ<äT∆\T ?
2. ¬s+&√ ∫Á‘·+˝À ñqïyês¡T mes¡T ? ñ<˚›X¯+
yêsêÔ|üÁ‹ø£˝À¢ì dü+bÕ<ä·ø°j·÷\T,
yês¡T me]ø√dü+ ø£èwæ #˚XÊs¡T ?
yê´K´\T düe÷» #Ó’‘·Hê´ìøÏ ‘√&ÉŒ&É‘êsTT.
3. kÕ+|òæTø£ <äTsê#êsê\T n+fÒ @$T{Ï? ø±ã{Ïº $<ë´s¡Tú˝À¢ dü+bÕ<äø°j·T yê´kÕ\|ü≥¢,
4. H˚&ÉT eTq düe÷»+˝À yê´K´\|ü≥¢ n_Ûs¡T∫ ø£*–+#ê\H˚~
@j˚T <äTsê#êsê\T ñHêïsTT? á bÕsƒ¡+ ñ<˚›X¯+.
á bÕsƒ+¡ ªªq+&É÷] sêeTyÓ÷Vü≤qsêe⁄
yêÚ≤é[μμ Á>∑+<∏+ä ˝Àì~.
1. bÕsƒ¡+˝Àì ∫Á‘·+ #·÷&É+&ç. @+ »s¡T>∑T‘·Tqï<√ #Ó|üŒ+&ç. Bì <ë«sê bÕsƒ¡+˝Àì $wüj·÷ìï
}Væ≤+#·+&ç. #Ó|üŒ+&ç.
www.apteachers.in
XÊdüHê\T #˚dæq+‘·e÷Á‘êq @ kÕ+|òæTø£ dü+düÿs¡D Á|üj·T‘·ïeT÷
$»j·Te+‘·+ ø±uÀ<äT. <ëì ÄeX¯´ø£‘·qT Á|ü»\T >∑T]Ô+#ê*. <ëìøÏ XÊs¡<ë XÊdüq+
eTq <˚X¯+˝À u≤\´ $yêVü‰\
dü+ã+~Û+∫q e÷qdæø£ #Ó’‘·q´+ yê]˝À Á|üdüTŒ¤{Ï+#ê*. yê] qT+∫ |üP]Ô ìs¡÷à\q≈£î dü+|òüT dü+düÿs¡Ô\
düVü≤ø±s¡+ sêyê*. ñ<äé÷\ |òü*‘·+>± Á_{Ïwt
Ç+&çj·÷ >∑es¡ïyÓT+≥T
n‹u≤\´$yêVü ‰ \T áHê&É T mø£ ÿ &Ó ’ H ê #Ó < ä T s¡ T eT<ä T s¡ T >± 28`09`1929˝À ªªsêyé kÕôV≤uŸ
Vü≤s¡_˝≤dt düsê›μμ ù|s¡T‘√ Ç∫Ãq
»s¡T>∑T‘·THêïj˚TyÓ÷>±ì, ˇø£ ô|<ä› kÕ+|òTæ ø£ düeTdü´>± |ü]>∑D+Ï #·<–ä q+‘·>± XÊdüq+. Ç~ XÊs¡<ëXÊdüq+ >±
Á|üdæ~∆ bı+~+~. á XÊdüq+˝À
»s¡>∑&É+˝Ò<äT. á |ü]D≤eT+ kÕ<Ûä´+ ø±e&ÜìøÏ XÊs¡<ëXÊdüq+ ˇø£ÿfÒ ne÷àsTT\≈£î 14 dü+ˆˆ\T,
ø±s¡DeTì nqTø√˝ÒeTT. u≤\´$yêVü≤ <äTsê#êsêìï s¡÷|ü⁄e÷|ü&ÜìøÏ m+<äs√ nu≤“sTT\≈£î 18 dü+ˆˆ ì+&É≈£î+&Ü
$yêVü≤+ #˚j·T≥+ ìùw~Û+#ês¡T.
eTVü‰eTVüQ˝…q’ dü+|òTü dü+düÿs¡\Ô T ø£èwæ#X˚ Ês¡T. yê] ø£èwæ|*üò ‘·+>± Á|ü»\˝À á XÊdüq+ #˚dæq Äs¡T HÓ\\≈£î
n+fÒ 01`04`1930 qT+&ç
yê{Ï|ü≥¢ ø£*–q @e–+|ü⁄ á <äTsê#ês¡ ìs¡÷à\q≈£î eTTK´ø±s¡D+. neT\T˝ÀøÏ e∫Ã+~.
n<˚ $<Ûä+>± ‘·s¡‘·sê\T>± eTq düe÷C≤ìï
u≤~ÛdüTÔqï eTs=ø£ <äTsê#ês¡+ es¡ø£≥ï+. Bìï≈£L&Ü
ìùw~Ûd÷ü Ô XÊdüHê\T ˝Òøb£ ˛˝Ò<Tä >±ì, Ç~ ìs¡÷à\q ø±˝Ò<Tä
dü]>∑<ë, HêHê{Ïø° ô|qTuÛÑ÷‘·+e˝… ô|]–b˛‘·Tqï~.
ÄeT<Û´ä ôV≤’ <äsêu≤<äT˝À ˇø£ düu˝ÑÛ À Á|üd+ü –dü÷Ô
n|üŒ{Ï ˇ]kÕ‡ eTTKéT+Á‹ leT‹ q+~˙ X¯‘·|ü~∏
Åd” Ô \ nuÛ Ñ T ´qï‹øÏ
q+~˙ X¯‘·|ü~∏ nes√<Ûë\T>± ì*∫q s¬ +&˚
ˇ]kÕ‡ sêÅcÕºìøÏ s¬ +&ÉT eTTK´düeTdü´\T
‘=* eTVæ≤fi≤
eTTKéT+Á‹>± $<ë´$V”≤q‘·, es¡ø£≥ï|ü⁄
1972 ` 1976 <äTsê#ês¡+ nì ù|s=ÿHêïs¡T.
eT<Ûä´ |üì #˚XÊs¡T. ìCy˚T>±ì, yÓTT<ä{Ï<ëì
¬s+&ÉT kÕs¡T¢
sê»´düuÛÑ düuÛÑT´\T>± ø£ + f… ¬ s +&É e <˚ »{Ï \
ñHêïs¡T. düeTdü´.
ˇø£|üŒ{Ï dü+>∑‹ @yÓTÆHê,
áHê&ÉT Åd”Ô $<ëéX¯´ø£‘·
>∑T]+∫ e´‹πsø±_ÛÁbÕj·T+ <ë<ë|ü⁄>± ˝Ò<äT. áHê&ÉT
n~ Á|üjT· ‘·ï|üPs¡«ø£+>± kÕ~Û+#·e\dæq dü+düÿs¡D ø±<äT.
neø±XÊ\T ˝Òøb£ ˛e&ÉyT˚ Åd\Ô” ˝À $<ëýê´|æÔ #·Ts¡T≈£î>±
»s¡>∑ø£b˛e&ÜìøÏ ø±s¡D+.
www.apteachers.in
yÓTT‘·Ô+ »HêuÛ≤˝ÀH˚ q÷{ÏøÏ düTe÷s¡T 70eT+~ $<ë´X¯SqT´˝…’q|ü&ÉT ‘·s¡‘·sê\T>± |ü⁄s¡Twüß\ø£+f… nìï
$<Ûë\T>± yÓqTø£ã&çq Åd”Ô\T $<ë´ $wüj·T+˝À ≈£L&Ü yÓqTø£ã&ç ñ+&É&É+˝À ÄX¯Ãs¡´+˝Ò<äT.
es¡ø£≥ï|ü⁄ <äTsê#ês¡+ e÷Á‘·+ Ç+<äT≈£î _ÛqïyÓTÆq düeTdü´. Bì ìs¡÷à\q≈£î Á|ü»˝Ò dæ<ä∆+>± ˝Òs¡q&É+
dü‘´· <ä÷s¡+ø±<äT. es¡ø≥£ ï+ |ü⁄#·TÃø√&É+, Çe«&É+ ≈£L&Ü Á|ü‹wü≈˜ î£ , dü+|òTü +˝À >ös¡yêìøÏ dü+ã+~Û+∫q $wüj÷· \T>±
#Ó\T¢‘T· HêïsTT. ø£≥ï+ ndü\T rdüTø√ø£b˛e&É+ q\T>∑T]˝À ∫qï‘·q+>± es¡TìyÓ|’ ⁄ü yês¡T uÛ≤$+∫qfÒ,º n~ es¡TìyÓ|’ ⁄ü
@<√ ˝ÀbÕìøÏ dü÷#·q>± e<ÛäTe⁄ yÓ’|ü⁄yês¡T, Ç‘·s¡T\T uÛ≤$+#·&É+ düs¡«kÕe÷q´+>± »s¡T>∑T‘·Tqï~. BìïãfÒº m+‘·

www.apteachers.in
ôV≤#·TÃø£≥ï+ Çùd,Ô rdüT≈£î+fÒ n+‘· |òTü q+>± uÛ≤$+#·&+É ≈£L&Ü ñqï~. á uÛ≤yê\ ìs¡÷à\q≈£î yÓTT<ä≥>± Á|üjT· ‘·ï+
»s¡>±*, Á|ü#ês¡+ »s¡>±*.
Bì‘√ eTT&ç|&ü qç düeTdü´ ndü\T $yêVü‰\qT »]ù| rs¡T m+‘· yÓu’ eÑÛ +>±, m+‘· <Ûqä e´j·T+ #˚dæ $yêVü≤+
»]|æùdÔ n+‘· |òüTq‘·>± |ü]>∑DÏ+#·&É+ eTq düe÷»+˝À |ü]bÕ{Ï. ìsê&É+ãs¡+>± $yêVü≤+ »s¡|ü&ÜìøÏ dü+|òüT+
Vü≤]¸+#·<Tä . Ç+<äTe\¢ m+‘· X¯øVÔÏ ≤” qT&ÓH’ ê nb˛Œ düb˛Œ #˚dæ |òTü q+>± $yêVü≤+ »]|æq≥Tº nì|æ+#·Tø√e\dæedüTqÔ ï~.
Ç+‘˚ø±<äT, $yêVü≤ düeTj·T+˝À ã+<ÛäT$TÁ‘·T\T e<Ûä÷es¡T\≈£î #·~$+#˚ ø±qTø£\ ôV≤#·TÃ‘·>∑TZ\T ≈£L&Ü Á|ü‹wü˜≈£î
dü+ã+~Û+∫q $wüj·T+>± |ü{Ïº+#·T≈£îH˚ dæú‹øÏ eTq dü+|òüT+ ~>∑C≤]b˛sTT+~.
á <äTsê#êsê\ ìs¡÷à\q≈£î XÊdüHê\T nedüsy¡ T˚ ø±e#·TÃ ø±˙ n+‘·ø+£ fÒ eTTK´+>± M{Ï|≥ü ¢ @Vü≤úÛ≤yêìï
Á|ü»\˝À ø£*–+#·&+É eTTK´+. M{Ï|≥
ü ¢ j·TTer j·TTe≈£î\T m<äTs¡T‹]π>≥≥Tº #˚jT· &É+ eTTK´+. XÊdüHê\T e÷Á‘·yT˚
Bìï kÕ~Û+#·˝Òe⁄.

www.apteachers.in
eTsêï&ÉT sƒêDÒ<ës¡T Á|üdüqTï&ÉsTTb˛j·÷&ÉT. eT÷&√ Hê&˚ ø√≥˝À Á|üy˚X¯+ <=]øÏ+~. nsTT‘˚, n+‘· kÂ\uÛ≤´ìøÏ
∫e]øÏ<ë |òü*‘·+, M]˝À $˝≤kÕ\≈£î ‘·–q+‘· $\Te ˝Òø£b˛e&É+ n‘·HÓsT¡ >∑TqT.
n˝≤>∑ì ì]¢|üÔ‘· ≈£L&Ü n+‘·+‘·>±H˚ e⁄+&É&ÉeT÷ n‘·ìøÏ ‘Ó\TdüT. nsTT‘˚ e÷Á‘·+ Ç+‘· ‘·\¢øÏ+<äT˝≤?
Ç+‘·ø° n‘·Ôs¡T düTyêdüq #Ó&ÉTø£+|ü⁄>± u≤<Ûä|ü&˚ eTìwæ, sêE ‘·s¡yê‘· sê»+‘· yê&ÉsTT e⁄+&É&Ée÷? sê#·
Øƒ$øÏ Ç~‘·>∑THê? Bìe\¢, eTVü‰sêE ÁbÕuÛÑe+, yÓ’uÛÑe+ ~yê+JøÏ \ø£å´+ ˝Ò<äqTø√yê˝≤? ˝Òø£ eTVü‰sêE
Á|üeè‹Ô ≈£L&Ü sTT˝≤+{Ï<˚ nqTø√yê˝≤? n‘·&çøÏ @MT bÕ\Tb˛˝Ò<äT. ∫e]øÏ~ @$T »s¡T>∑T‘·T+<√ nì
nqTe÷q+ |ü≥Tº≈£î+~.
Ç+‘· e ÷Á‘êìπ ø ìsêX¯
#Ó+<ä<\ä T#·Tø√˝Ò<Tä ø±˙ ‘·|Œü <˚y÷Ó
nqï≥Tº »yêq¢πødæ #·÷XÊ&ÉT.
Ç+‘·˝À ªª@jYT »yêHéμμ?
nì |æ*#ês¡T sƒêDÒ<ës¡T, <ë«s¡+
πødæ #·÷dü÷Ô.
ªª∫‘·+Ô u≤ãj·÷´!μμ n+≥÷
yÓ+≥H˚ ˝À|ü*øÏ yÓ[flq »yêqT
ªª&Ûç©¢ qT+∫ n‘·Ôs¡T es¡Ô≈£î&=ø£&ÉT
e∫Ã <äsÙ¡ q+ ø√s¡T≈£î+≥THêï&É+&çμμ
nì $qï$+#ê&ÉT.
n‘· q T, H˚ q T eTq$
#˚dTü ≈£îqï kÕsTTuÒq+&çμμ nHêï&ÉT
sƒêDÒ<ës¡T, yÓT*¢>±.
ªª~yêD+˝ÀH˚ n+>∑ & ç
‘Ós¡TkÕÔ&É≥Hê?μμ nì ‘·\ô|’¬ø‘·Ô
≈£ î +&ÜH˚ ø=+#Ó + ø£ ≥ Te⁄>±
nHêï&ÉT. n~ $ì U≤qT ‘Ó\¢
b˛j·÷&ÉT. »yêH˚ ø±<äT, sƒêDÒ<ës¡T
≈£L&Ü »+øÏb˛j·÷&ÉT.
ø±ì ª∫‘· Ô – +#ês¡ ÷ ?μμ
n+≥÷ y=ø£ uÀdæH√{Ï XÊÁdüTÔ\T
e÷Á‘·+ n+<äT≈£îHêï&ÉT. ‘·q
Á|ü‹uÛÑ #·÷|æ+#·&ÜìøÏ e÷+∫
neø±X¯ + <=]øÏ + <ä q ï
www.apteachers.in
2 øÏ+~ ù|sêqT #·<äe+&ç.mø£ÿ&É?, @$T{Ï?, m+<äT≈£î?, mes¡T?, m˝≤? nH˚ |ü<ë\‘√ Á|üX¯ï\T sêj·T+&ç.
y˚eTq »ìà+∫+~, ‹]–+B sêj·T\d”y˚T ◊Hê Äj·Tq |ü<ë´\T, Äj·Tq dü+<˚X¯+, Á|üuÛ≤e+
Ä+Á<Ûä<˚X¯eT+‘ê ñ+~. M] |ü<ë´\T $$<Ûä uÛ≤wü˝À¢øÏ nqTyê<äeTj·÷´sTT. y˚eTq dü+<˚XÊìøÏ
<˚Xy¯ ê´|ü+Ô >±H˚ ø±ø£ Á|ü|+ü #· yê´|ü+Ô >± >∑T]Ô+|ü⁄ e∫Ã+~. düe÷»+˝Àì m≈£îÿe ‘·≈î£ ÿe\T, $eø£\å T,
n+≥sêì‘·q+, n+<Û$ä XÊ«kÕ\T, eT÷&ÛÜ#êsê\T, JeVæ≤+dü, n$˙‹, n<Ûsä à¡ + yÓTT<ä˝q’… $wüj÷· \ô|’
‘·q düs¡fi¯yÓTÆq |ü<ë´\ <ë«sê Á|ü»\ eTqdüT‡˝À Vü≤‘·TÔ≈£î b˛j˚T≥≥T¢ $eTs¡ÙHê‘·àø£ s¡#·q\T
#˚XÊ&ÉT. ≈£î\eédüúô|’ <ë&ç #˚XÊ&ÉT. kÕ«qTuÛÑeyÓTÆq, Ä#·s¡DjÓ÷>∑ýÓTÆq ‘·‘êÔ«ìï düs¡fi¯ uÛ≤wü˝À
Á|ü»\≈£î #Ó|æŒ Á|üC≤ø£$>± ‘Ó\T>∑Tyê] eT~˝À XÊX¯«‘·kÕúq+ bı+<ës¡T.
3 øÏ+~ |ü{øºÏ q£ T #·÷&É+&ç. dü<ë#ês¡+ @<√ <äTsê#ês¡+ @<√ >∑T]Ô+#·+&ç. ø±s¡D+ sêj·T+&ç.
n+X¯+ dü<ë#ês¡+ / <äTsê#ês¡+
u≤\´ $yêVü‰\T #˚j·T&É+
ô|<ä\› qT >ös¡$+#·&+É
es¡ø£≥ï+ rdüTø√&É+ / Çe«&É+
‘·*<¢ +ä Á&ÉT\≈£î ùde#˚jT· &É+
eè<äT∆\qT eè<ë∆ÁX¯e÷˝À¢ #˚s¡Ã&É+
Åd”Ô$<ä´qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+
ã&ç á&ÉT |æ\¢\qT |üqT˝À¢ ô|≥º&É+
Ä&É|æ\¢\≈£î ‘=+<äs¡>± ô|[flfi¯ófl #˚j·T&É+.
∫qï|æ\¢\qT edü‹ >∑èVü‰˝À¢ ñ+∫ #·~$+#·&É+
‘√{Ïyê]ì me]HÓ’Hê düe÷q+>± #·÷&É&É+.
4 bÕsƒ+¡ Ä<Ûës¡+>± øÏ+~ Á|üXï¯ \≈£î »yêãT\T sêj·T+&ç
(n) XÊdüHê\T neT\T ø±yê\+fÒ @$T #˚j·÷\ì q+&É÷]yês¡T nHêïs¡T?
(Ä) u≤\´ $yêVü‰\T ‘·>∑TZeTTK+ |ü≥º&ÜìøÏ @y˚T$T ‘√&ÉŒ&É‘êsTT?
(Ç) es¡ø£{ï <äTsê#ês¡+ >∑T]+∫ s¡#·sTT‘· n_ÛÁbÕj·T+ @$T{Ï?
·
1 øÏ+~ Á|üXï¯ \≈£î ◊<˚dæ yêø±´\˝À düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç.
(n) H˚&ÉT ô|[flfi¯fl dü+<äs¡“¤+>± mìï s¡ø±\T>± <Ûäq+ eè<∏ë ne⁄‘·÷+<√ MTs¡T >∑eTì+∫q $wüj·÷\T
sêj·T+&ç.
(Ä) H˚{Ïø° düe÷»+˝À @j˚T <äTsê#êsê\T ø£q|ü&ÉT‘·THêïsTT? <ëìøÏ ø±s¡D≤˝Ò$T{Ï?
(Ç) <˚X¯+˝À e+<äXÊ‘·+ nø£åsêdü´‘· Ç+ø± kÕ~Û+#·˝Òø£ b˛e&ÜìøÏ ø±s¡D≤\T @$T{Ï?
www.apteachers.in
2 øÏ+~ Á|üXï¯ \≈£î |ü<d˚ æ yêø±´\˝À »yêãT\T sêj·T+&ç.
(n) Ä&É+ãs¡+>± ô|[flfi¯ófl #˚jT· &É+ ø√dü+ n~Ûø+£ >± Ks¡TÃ #˚jT· &É+ ` Bìï e´‹πsøÏd÷ü Ô düs¬ q’ ø±s¡D≤\T
sêj·T+&ç.
(Ä) ªÅd\Ô” +<äs÷¡ $<ëé+‘·T˝…‘’ ,˚ es¡ø≥£ ï ìs¡÷à\q »s¡T>∑T‘·T+~μ ` Bìô|’ MT n_ÛÁbÕj·÷\qT ‘Ó\T|ü⁄‘·÷
yê´dü+ sêj·T+&ç.
IV. |ü<äC≤\+
1 øÏ+~ |ü<ë\≈£î düe÷Hêsêúìï#˚Ã |ü<ë\ düeT÷Vü≤+˝À düe÷Hêsêúìï Çe«ì |ü<+ä ñ+~. <ëìï >∑T]Ô+#·+&ç.
ñ<ë : ÇqT&ÉT - dü÷s¡T´&ÉT, s¡$, Ç+Á<äT&ÉT, uÛ≤qT&ÉT
(n) |ü]Dj·T+- ô|[¢, |ü]eTfi¯+, eTqTe⁄, $yêVü≤+
(Ä) XÊdüq+ - Ä»„, #·≥º+, ñ‘·Ôs¡+, ñ‘·Ôs¡Te⁄
(Ç) ÅdÔ” - ø=eTà, ã+‹, |ü&É‹, ñ$<ä
(á) <Ûqä + - $‘·Ô+, <ä+&Éq+, Á<äe´+, ô|’ø£+
(ñ) nuÛTÑ ´qï‹ - ‹s√>∑‹, Á|ü>∑‹, |ü⁄s√>∑‹, n_Ûeè~∆
2 øÏ+~ Á|üøè£ ‹, $ø£è‹ |ü<ë\ Ä<Ûës¡+‘√ yêø±´\T sêj·T+&ç.
($<ä´`$<Ó,› Åd”Ô ` Ç+‹, ì»+ ` ìø£ÿ+, j·T‘·ï+ ` »‘·q+)
ñ<ëˆˆ (n) $<ä´ s¡Vü≤dü´+>± <ë∫q <Ûäq+ e+{Ï~.
». $<Ó› ˝Òìyê&ÉT $+‘· |üX¯óe⁄.
(Ä) H˚&ÉT Åd”Ô\T nìïs¡+>±\˝À n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘·THêïs¡T.
».
(Ç) ì»+ ìs¡“¤j·T+>± #ÓbÕŒ*.
».
(á) ìs¡+‘·s¡ j·T‘·ï+ e\¢ |üqT\T kÕ~Û+#·e#·TÃ.
».

www.apteachers.in
3 øÏ+~yê{Ïì kı+‘·yêø±´\˝À sêj·T+&ç
(n) ô|qTuÛ÷Ñ ‘·+ (Ä) ‘·s¡‘·sê\T (Ç) ìsê&É+ãs¡+ (á) nb˛Œ düb˛Œ
(ñ) ~>∑C≤] b˛e⁄ (}) <äTsê#êsê\T (ãTT) XÊdüHê\T (ãT÷) ôV≤#·TÃ‘·>∑TZ\T
es¡ø{£ ≤ïìøÏ s√p m+‘√eT+~ ã˝…b’ ˛‘·THêïs¡T. M{Ïì>∑T]+∫ |üÁ‹ø£˝À¢, {Ï.$.˝À¢ s√p #·÷dü÷HÔ ˚
ñHêï+. es¡ø≥ £ ï+ ˝≤+{Ï uÛj Ñ T· +ø£sy¡ TÓ qÆ <äTsê#êsêìï ìs¡÷à*+#ê\H˚ uÛ≤e+ Á|ü»˝À¢ ø£*>π ≥≥T¢
ªªb˛düºsYμμ ‘·j·÷s¡T #˚j·T+&ç.
(˝Ò<ë)
á eT<Û´ä ø±\+˝À ô|+&çfi¢ ó¯ fl, Ç‘·s¡ ø±s¡´Áø£e÷˝À¢ düTe÷s¡T 20% ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\T eè<∏ë ne⁄‘T· qï≥T¢
ìy˚~ø£\T ‘Ó\T|ü⁄‘·THêïsTT. Bìï n]ø£≥&º ÜìøÏ ìj·Te÷e[ s¡÷bı+~+∫ b˛düsº Y s¡÷bı+~+#·+&ç.
VI. Á|üX¯+dü
s¡+>±|ü⁄s¡+ Á>±eT+˝À ªsê<Ûäμ 10e ‘·s¡>∑‹ #·<äTe⁄‘·Tqï~. ÄyÓT≈£î $yêVü≤+ ìX¯Ãj·TyÓTÆ+~. Ä Á>±eT+˝Àì
ªªu≤\\ Vü≤≈£îÿ\ y˚~ø£μμ düuTÑÛ ´\T yÓ[fl u≤\´ $yêVü≤+ »s¡|&ü +É e\¢ qcÕº\qT ªsê<Ûμä ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\≈£î $e]+#ês¡T.
u≤\´ $yêVü‰ìï ÄbÕs¡T. sê<Ûä ‘·q #·<äTe⁄qT ‹]– ø=qkÕ–+∫+~. sê<Ûä $yêVü≤+ Ä|æq ªªu≤\\ Vü≤≈£îÿ\
y˚~ø£μμqT n_Ûq+~dü÷Ô ˇø£ ˝ÒK sêj·T+&ç.
1 øÏ+~ |ü<ë\qT $&ÉBdæ dü+~Ûù|s¡T sêj·T+&ç.
ñ<ëˆˆ #˚dæq+‘· ` #˚dæq Gn+‘· R n‘·«dü+~Û
(n ) mø£ÿ&Ó’Hê (Ä) ø±s¡DeTì (Ç) u≤~ÛdüTÔqï
(á) ì»y˚T (ñ) @yÓTÆq (}) ˝Òs¡q&É+ (ãTT) V”≤qT&Ó’q
2 øÏ+~ düe÷dü |ü<ë\≈£î $Á>∑Vü≤yêø±´\T sêdæ, düe÷dü+ ù|s¡T sêj·T+&ç.
ñ<ëˆˆ dü+|òüT dü+düÿs¡Ô\T ` dü+|òü÷ìï dü+düÿ]+#˚yêfi¯ófl. ~«rj·÷ ‘·‘·TŒs¡Twü düe÷dü+.
(n) es¡ø£≥ï+ (Ä) Åd”Ô\ nuÛÑT´qï‹ (Ç) $<ë´$V”≤q‘· (á) $<ëýê´|æÔ
(ñ) <Ûäq e´j·T+ (}) X¯øÏÔ V”≤qT&ÉT

www.apteachers.in
nq&ç>±&ÉT eTT+<äT ~yê+J, yÓT*¢>±.
ªª>=|üŒ edüTÔe⁄\T ‘·j·÷s¡T #Ój·÷´\+fÒ >∑&çj·T˝À¢ kÕ>∑T‘·T+<ë eT]?μμ n+≥÷ U≤qT |ü&çq ÁX¯eTqT
yÓT#·TÃ≈£îHêï&ÉT. ø±ì ªªjÓT+‘·øÏ –≥Tºu≤≥sTT+~ bÕ|ü+?μμ nq&ç>±&ÉT ∫e]øÏ— C≤*|ü&ÉT‘·Tqï≥Tº #·÷dü÷Ô.
U≤qT ìs¡«DTí&ÉsTTb˛j·÷&ÉT. n~ >∑T]Ô+∫, ø£fi¯fl+‘ê >∑s¡«+ ì+|ü⁄≈£îì, ‘·\ |ü+øÏ+#·T≈£îHêï&ÉT, ~yê+J.
n‘·>±&ç ì]«Dí‘ê, Ç‘·>±&ç >∑s¡«πsU≤ #·÷dæ, nø£ÿ&ç ô|<ä›eTqTwüß´\+<äs¡÷ #·øÏ‘·T\sTTb˛j·÷s¡T.
nH˚ø£ sê»düu\ÑÛ ÷, mH√ï qyêãT <äsê“s¡T\÷ #·÷dæ, düeTdüÔ eTsê´<ä\÷ nqTuÛ$Ñ +∫q wüß≈£îs¡©U¢ ≤qT, nH˚ø£
XÀ<Ûäq\≈£î ‘·≥Tºø√>∑*–q Ä ø£fi≤o* á ø=‘·Ô<Óã“≈£î sƒê¬s‹Ôb˛j·÷&ÉT. eTVü‰sêE $TøÏÿ* düs¡düT&Éì $ì ñHêï&ÉT
ø£qø£, sê»<äs¡Ùq+‘√ ‘·q ø£cÕº\˙ï r]b˛‘êj·Tì Ä•+#ê&ÉT. n‘·Ôs¡T kÂs¡uÛÑ+ ø£+|ü⁄>± uÛ≤$+∫q n~Ûø±] <ä>∑Zs¡
Ç+‘·ø£+fÒ s¡dæø£‘· e⁄+≥T+<äqTø√e&É+ ‘·q<˚ ‘·|üŒì ‘·qøÏ ‘êH˚ eT+<ä*+#·T≈£îì, n|üŒ{ÏøÏø£ #˚ùd~˝Òø£, ‘·q
ìdü‡Vü‰j·T‘ê <ë+‘√ |ü⁄{Ïºq ø√|üeT÷, Ä yÓ+≥H˚ e∫Ãq @e–+|üP nDT#·T≈£îì, $qj·÷ìï ‘Ó#·TÃø=ì, ªªn~
ø£+{ÏøÏ+|üsTTq edüTÔe⁄ eTVü‰Á|üuÛÑ÷! <äøÏåD<˚XÊìø£+‘·ø° C≤‹s¡‘ï· + le‘·‡yêsTT Á|üuÛÑTe⁄ ì$T‘·Ô+ ‘·j·÷´s¡sTT+~.
á ø±s¡D≤\T #Ó|Œü &ÜìøÏ <ëìøÏ n<äq|ü⁄ <Ûsä ¡ n&É>&∑ +É e÷≈£î eTqïq ø±<ä+&û!μμ nHêï&ÉT, ø£fifl¯ ‘√ u≤<Ûøä q£ |üsT¡ dü÷HÔ .˚
ªªeT] e÷ Á|üuÛÑTe⁄\qT MT¬s+‘·>± >ös¡$düTÔHêïs√ e÷≈£î ‘Ó*j·T&É+ m˝≤>±?μμ nq&ç>±&ÉT ~yê+J
ne÷sTTø£‘·«+ q{Ïdü÷Ô.
ô|<ë›|ü⁄s¡+ sê»düuÛÑ˝À Ç˝≤+{Ï edüTÔe⁄\ $\e\T ø£≥º>∑\yês¡T ˝Òs¡ì H˚qqTø√>∑\Hê eTVü‰Á|üuÛÑ÷?μμ
ªªe÷ Á|üuÛÑTe⁄ø√dü+ ‘·j·÷¬s’q edüTÔe⁄ yê] nqTeT‹ bı+<ä≈£î+&Ü $|æŒ #·÷&É&É+ e÷≈£î <Ûäs¡ày˚T nqTø√Hê
eT]?μμ
ªªeT] Á|üuÛÑTe⁄\ düìï~ÛøÏ`μμ
ªªn~ düπsqj·÷´! y˚TeTT yê] uÛÑè‘·T´\´+ ø£<ë, y˚TeT÷ ø=ìï $<ÛäT\T ìs¡«]Ô+#·Tø√yê* ø£<ë?μμ
ªªH˚qT eTq$ #˚düT≈£îH˚~ n<˚ eTVü‰Á|üuÛÑ÷!μμ nHêï&ÉT U≤qT.
ªªˇø£]‘√ eTq$ #˚düTø√&Üìø°, kı+‘êìøÏ dü‘·´+ >∑T]Ô+#·&Üìø° #ê˝≤ n+‘·s¡+ ñ+~. MT &Ûç©¢˝À, eJs¡T¢
meπs edüTÔe⁄ ‘Ó∫ÃHê <ëì eT+∫#Ó&É¶\T ‘Ó*j·T≈£î+&Ü n~ bÕ<äTcÕyê] düìï~Û˝À ñ+#·ìkÕÔsê?μμ ‘·\
‘ê{Ï+#·T≈£î+≥÷ ~yê+J Ç˝≤ n&ç>π ≥|üŒ{Ïø,Ï U≤qT ì\Te⁄Hê ˙s¡sTTb˛j·÷&ÉT. e{Ïyº fi˚ fl¯ n‘·sÔ T¡ kÂs¡u+ÑÛ ‘√ U≤qT
|üì ‘·Hêìï eTqdüT˝À n_Ûq+~düTÔ+&çq ô|<ä›eTqTwüß´\T á eT&É‘· ù|NøÏ ì]«DTí\sTTHês¡T.
sƒêDÒ<ës¡T yÓ+≥H˚ U≤qTDÏí dü+uÀ~Û+∫ ªª~yê+Jyê ]|ü⁄Œ&ÉT #ê˝≤ ‘=+<äs¡ |üì˝À ñHêïs¡T. Ç|üŒ{ÏøÏ
yÓ[flb˛, eTs√e÷≥T <äs¡Ùq+ #˚düT≈£î+<äTe⁄>±ìμμ nHêï&É‘·qT.
ªªÇ~ u≤>∑T+~μμ nqï≥Tº+<äs¡÷ ‘·\\÷|ü⁄≈£îHêïs¡T. n+‘·eT+~ ô|<ä› eTqTwüß´\≈£î ‘·q jÓT&É\ kÕqTuÛÑ÷‹
ñ+&çq+<äT≈£î ‘·è|æ|Ô &ü ,ç eT∞fl dü˝≤eTT\T #Ó|Œæ , ãTÁs¡e+#·T≈£îì yÓqøÏÿ n&ÉT>∑T˝Òd÷ü Ô ãj·T\T<˚sê&ÉT U≤qT. >∑TeTà+
<ëfÒ≥|üŒ{Ïπø ¬s+&ÉT ô|f…º\÷ ‘=∫Ã y=ø£ »yêqT n‘·ì #˚‹˝À e⁄+#ê&ÉT. ÄsêÁ‹ ‘Ó\¢yês¡÷¢ U≤qTøÏ ø£+{ÏøÏ
ìÁ<ä˝<Ò Tä , H√{ÏøÏ eTT<ä≈› L£ &Ü b˛˝Ò<Tä . ø£fió¯ fl eT÷düT≈£îHêï ‘ÓsT¡ #·T≈£îHêï ~yê+J ∫øÏ*+|ü⁄ #·÷|ü⁄˝Ò ø£q|ü&kÉ Õ>±sTT.
düs¡sTTq <Ûäs¡ #Ó|üŒeTq&É+ ˇø£ÿfÒ C≤„|üø£+ sêkÕ–+~. B+‘√ ø£åDø£åDeT÷ sT÷f…b˛≥T¢ ‹+≥TqïfÒº u≤<Ûä

www.apteachers.in
4. øÏ+~ |ü<ë\≈£î $Á>∑V≤ü yêø±´\T, düe÷dü|<ü ë\T sêdæ, düe÷dü+ ù|s¡T sêj·T+&ç.
düe÷dü |ü<+ä $Á>∑Vü≤ yêø£´+ düe÷dü+ ù|s¡T
(n) ns¡∆sêÁ‹
(Ä) nq÷Vü≤éTT
(Ç) Áø£eT+ ø±ì~
5. ‘·‘T· Œs¡Twü düe÷kÕìøÏ #Ó+~q |ü<ë\qT Ç+‘·≈î£ eTT+<äT bÕsƒê˝À¢ yÓ<øä +£ &ç. |ü{øºÏ ˝£ À sêj·T+&ç.
düe÷dü+ ù|s¡T $Á>∑Vü≤ yêø£´+ düe÷dü |ü<+ä
Á|ü<eä∏ ÷ ‘·‘T· Œs¡Twüdeü ÷dü+
~«rj·÷ ‘·‘T· Œs¡Twüdeü ÷dü+
‘·èrj·÷ ‘·‘T· Œs¡Twüdeü ÷dü+
#·‘T· Øú ‘·‘T· Œs¡Twüdeü ÷dü+
|ü+#·MT ‘·‘T· Œs¡Twüdeü ÷dü+
wüw˜” ‘·‘T· Œs¡Twüdeü ÷dü+
dü|MÔü T ‘·‘T· Œs¡Twüdeü ÷dü+
qxŸ ‘·‘T· Œs¡Twüdeü ÷dü+
dü+|òTü +˝À <äTsê#êsê\qT s¡÷|ü⁄e÷|ü≥+ø√dü+ ø£èwæ #˚dqæ dü+|òTü dü+düÿs¡\Ô ∫Á‘·|{ü ≤\T, yê] ùde\ $esê\T
bÕsƒ¡XÊ\ Á>∑+<∏ë\j·T+ qT+&ç / |üÁ‹ø£\qT+&ç ùdø£]+∫ Á|ü<ä]Ù+#·+&ç.
#·~$+#ê*, sêsTT+#ê*, <√cÕ\T düe]+#ê*.
H˚ì$ #˚j·T>∑\Hê ?
1. düe÷»+˝Àì <äTsê#êsê\T, dü<ë#êsê\ >∑T]+∫q #·s¡Ã˝À¢ bÕ˝§Zq>∑\qT. WqT / ø±<äT
2. bÕsƒ¡+ #·~$, ø°\ø£ |ü<ë\qT >∑T]Ô+∫ $e]+#·>∑\qT. WqT / ø±<äT
3. düeT]údü÷Ô, e´‹πsøÏdü÷Ô, Hê n_ÛÁbÕj·÷\qT kı+‘·e÷≥˝À¢ sêj·T>∑\qT. WqT / ø±<äT
4. kÕ+|òæTø£ <äTsê#êsê\qT K+&çdü÷Ô Á|ü»\qT Ä˝À∫+|üCÒùd
ªªb˛düºsYμμ ‘·j·÷s¡T#˚j·T>∑\qT. WqT / ø±<äT
www.apteachers.in
15. Je >∑&çj·÷sê\T
(ñ|üyê#·ø£+) ` $+»q+bÕ{Ï sê|òüTesêe⁄
ªªHê ø√&û, ≈£î+|ü{° ˝Òø£b˛‘˚ ‘Ó˝≤¢s¡<äTμμ n+~≥ yÓqø£{Ïø√ eTTdü\eTà. ø£<∏ä dü+>∑‹ |üø£ÿ≈£î ô|&ç‘˚, n˝≤s¡+
>∑&çj·÷s¡+ sêø£eTT+<äT eTìwæøÏ düeTj·÷ìï ‘Ó*j·TCÒdæq, Ç|üŒ{Ïø° ‘Ó*j·TCÒdüTÔqï Je>∑&çj·÷s¡+ ø√&ç|ü⁄+E.
ø√&ç|ü⁄+E düeTj·÷ìï m˝≤ ˝…ø£ÿ ø£&ÉT‘·T+<√ eTq≈£î ‘Ó©<äT. ø±ì Á|ü‹ s√p <ë<ë|ü⁄ ˇπø düeTj·÷ìøÏ
≈£LdüT+Ô <äqï dü+>∑‹ e÷Á‘·+ eTq≈£î ‘Ó\TdüT. JeÁ|ü|+ü #·+˝À düeTj·÷ìï ˝…øÿ£ ø£≥øº >£ *∑ >π ~ ˇø£ÿ ø√&ç e÷Á‘·yT˚ Hê?
Ç+πøyÓ’Hê »+‘·Te⁄\T ˝Ò<ë eèøå±\T ñHêïj·÷? ñ+fÒ n$ ø±˝≤ìï m˝≤ ˝…øÏÿkÕÔsTT? eTq+<äs¡≈£L e#˚Ã
nqTe÷Hê\T Ç$. M{ÏøÏ düe÷<Ûëq+ø√dü+ Á|üj·T‹ï<ë›+.
eT∞fl ø√&ç|ü⁄+E <ä>∑Zs¡≈£î e<ë›+. ªÇ+{Ï ì+&Ü ø√fi¯ó¢
ñqï$ ø±ì, ≈£Lùd+<äT≈£î ø√&ç˝Ò<äTμ nì kÕyÓT‘·. ø√&ç|ü⁄+E
e÷Á‘·yT˚ ≈£LdüT+Ô <äì eTq≈£î ‘Ó\TdüT. ø√&ç|⁄ü +E y˚≈î£ e s¡a≤eTTH˚
ø±ø£ |ü>∑\T ≈£L&Ü #ê˝≤ kÕs¡T¢ ìj·T$T‘· düeTj·÷˝À¢ ≈£LdüTÔ+~.
ø±ì eTq+ <ëìï |ü{+ºÏ #·Tø√+. m+<äTø£+fÒ eTq≈£î <ëì nedüs+¡
˝Ò<Tä ø±ã{Ï.º ø±ì ø√&ç|⁄ü +E ≈£Lj·T&ÜìøÏ ø±s¡D+ <ëì X¯Øs¡+˝À
ñqï, me]ø° ø£ì|æ+#·ì >∑&çj·÷s¡+. <ëì Á|üuÛ≤e+ e\¢ n~
nÁ|üjT· ‘·ï+>±H˚ ≈£LdüT+Ô ~. eTq+ @ Á|üjT· ‘·ï+ #˚dHæ ê ≈£Lj·T≈£î+&Ü
Ä|ü˝+Ò .
eTqTwüß\≈£î dü+ã+~Û+∫q z ∫qï ñ<ëVü≤s¡D rdüT≈£î+<ë+. eTq+ sêÁ‹ @ y˚fi¯|ü&ÉT |ü&ÉT≈£îHêï, s√p
eTq+ ìÁ<ä˝Ò#˚ y˚fi¯πø yÓT\≈£îe edüTÔ+~. eT+#·+ ~>±˝≤ e<ë› nqï~ eTq ìs¡íj·T+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~.
ˇø£ÿ ø√e÷˝ÀøÏ yÓ[¢q yêfi¯ó¢ ‘·|üŒ $T–*q yê¬se¬s’Hê ì]«sêeT+>± ìÁ<äb˛˝Òs¡T. eTq≈£î s√p nqï+ ‹H˚ y˚fi¯≈£î
Äø£*y˚dTü +Ô ~. eT] eTq≈£î yÓT\≈£îe ø£*–+#˚~, sêÁ‹ ø±>±H˚ ìÁ<äb˛yê\ì dü÷∫+#˚~, Äø£*<ë«sê uÛÀ»qdüeTj·T+
nsTT+<äì >∑Ts¡T#Ô ù˚ d+<äT≈£î eTq X¯Øs¡+˝À mø£ÿ&√ @<√ ˇø£ n˝≤s¡+ >∑&j ç ÷· s¡+ ñ+&ç ñ+&Ü*. á >∑&j ç ÷· sê\T
eTq≈£î ø£ì|æ+#·ø£b˛sTTHê yê{Ï Á|üuÛ≤e+ eTq≈£î ‘Ó\Tdü÷ÔH˚ ñ+≥T+~. eTq≈£î nqTuÛÑe+˝ÀøÏ e#˚Ã, eTq≈£î
ø£ì|æ+#·≈£î+&Ü eTq X¯Øs¡+˝ÀH˚ ñqï á Je>∑&çj·÷sê\ Á|ü|ü+#·+˝ÀøÏ ‘=+–#·÷<ë›+ s¡+&ç.
uÛ÷Ñ MTà<ä ìedæ+#˚ Je⁄\ìï+{Ï˝À »]π> <Óq’ +~q ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T, 24 qT+&ç 28 >∑+≥\ Äeè‹Ô (Cycle)
˝À »s¡T>∑T‘·÷+{≤j·Tqïe÷≥. á 24 >∑+≥\ ø±\+˝À, ˇø£ J$ Á|ü<ä]Ù+#˚ <Ó’q+~q ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT
<Ó’q+~q \j·T\T ˝Ò<ë düπsÿ&çj·THé ]<∏äyéT‡ n+{≤s¡T.
e÷qe⁄\˝À mìï >∑+≥\≈£î ìÁ<äb˛yê*, mìï >∑+≥\≈£î ìÁ<ä˝Òyê*, ÄVü‰s¡+ m|ü&ÉT rdüTø√yê* nH˚
$wüj·÷\T eTq+ Äπs&ÉT HÓ\\ ej·TdüT˝À ñqï|ü⁄&˚ dæús¡|ü&É‘êsTT.
www.apteachers.in
#·Ts¡T≈£î>± ñ+&˚ düeTj·÷ìï Ä<Ûës¡+ #˚düTø=ì »+‘·T Á|ü|ü+#·+˝Àì »+‘·Te⁄\qT ¬s+&ÉT esêZ\T>±
$uÛÑõ+#ês¡T. ~yê#·sê\T`|ü>∑\T #·Ts¡T>±Z ñ+&˚$. ìXÊ#·sê\T ` sêÁ‹y˚fi¯ #·Ts¡T>±Z ñ+&˚$.
eTq Ç+{À¢ ñ+&˚ m\Tø£\T, u§~›+ø£\T, <√eT\T
Ç‘ê´<äT\T sêÁ‹y˚fi¯ e÷Á‘·y˚T ãj·T≥≈£î ekÕÔsTT. |ü>∑\T
$ÁXÊ+‹ rdüT≈£î+{≤sTT. |æ#·TÃø£\T, ø±≈£î\T, Äe⁄\T,
Ç‘·s¡ »+‘·Te⁄\T |ü>∑\T #·Ts¡T>±Z ñ+{≤sTT. e÷qe⁄ì‘√
düV≤ü yêdü+ #˚dTü qÔ ï+<äT≈£î>±qT ≈£îø£ÿ, |æ*¢ e+{Ï »+‘·Te⁄\T
|ü>∑{Ïy˚fi¯ y˚T\T≈£îì ñHêï, sêÁ‹fi¯ó¢ e÷Á‘·+ #·Ts¡T>±Z
ñ+{≤sTT. ø±s¡D+ düVü≤»dæ<ä›+>± n$ sêÁ‹fi¯ó¢ ÄVü‰s¡+
ø√dü+ y˚{≤&É‘êsTT. á Je⁄\qT XÊgy˚‘·Ô\T s¡ø£s¡ø±\
|üØø£\å ≈£î >∑T]#˚XÊs¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î sêÁ‹|üP≥ dü+#·]+#˚
>∑_“˝≤ìï |ü>∑{Ï düeTj·T+˝À Nø£{Ï >∑~˝À ñ+#·&É+, |ü>∑{Ï|üP≥ dü+#·]+#˚ ñ&É‘·qT sêÁ‹|üP≥ |ü>∑{Ï˝≤
yÓ\T>∑T˝À e⁄+#·&+É e+{Ï$. nìï |üØø£\å ˝Àq÷, Je⁄\˙ï, á <Óq’ +~q \j·T\qT ì]›wºü Áø£eT+˝ÀH˚ Á|ü<]ä ÙkÕÔsTT
nì s¡TEyÓ’+~.
á <Ó’q+~q \j·T\T »+‘·Te⁄\≈£î e÷Á‘·y˚T |ü]$T‘·+ nqT≈£î+fÒ bıs¡bÕfÒ. yÓTTø£ÿ\˝À ≈£L&Ü Ç$
ñ+{≤sTT. ø=ìï #Ó≥¢ Ä≈£î\T eTq e÷~]>± sêÁ‹ø±>±H˚ ìÁ<äb˛sTT ‘Ó\¢yês¡>±H˚ y˚T\T≈£î+{≤sTT. ∫≈£îÿ&ÉT
C≤‹øÏ #Ó+~q ø=ìï yÓTTø£ÿ\˝À Ä≈£î\T ñ<äj·T+ ìø£ÿu§&ÉT#·Tø=ì ñ+&ç, kÕj·T+Á‘êìøÏ yê*b˛‘êsTT. n˝≤π>
|üP\T $ø£dæ+#·&É+ ≈£L&Ü. á yÓTTø£ÿ\qT |üP]Ô>± Nø£{Ï˝À ñ+∫Hê, ˝Ò<ë 24 >∑+≥\÷ yÓ\T>∑T˝À ñ+∫Hê
yê{Ï |üì˝À e÷s¡TŒsê<äT. ˇø£ eT˝…|¢ Pü e⁄qT |ü>{∑ yÏ fi˚ ¯ ø£{øÏ £ Nø£{>Ï ~∑ ˝À ñ+∫Hê ≈£L&Ü $ø£d+æ |ü#j ˚ T· &É+ kÕ<Û´ä +
ø±<äT. á$<Ûä+>± dü÷s¡T´ì yÓ\T‘·Ts¡T Ä<Ûës¡+ #˚düTø=ì Je⁄\T #·÷ù|, á e÷s¡TŒ\qT |ü>∑{Ï\j·T\T `
ª&Éj·Ts¡ï˝Ÿ ]<∏äyéT‡μ n+{≤s¡T.
Ç+‘·≈î£ eTT+<äT ñ<äV≤ü ]+∫q \j·T\˙ï X¯Øs¡+ ˝À|ü*qT+&ç »]π>y˚ ø±ì, yê{Ïô|’ ãj·T{Ï
|ü]dæú‘·T\ Á|üuÛ≤e+ #ê˝≤ |ü]$T‘·+>± ñ+≥T+~. n+<äT#˚‘· M{Ïì n+‘·s¡Z‘· \j·T\T
n+{≤s¡T. á \j·T\T >∑&çj·÷s¡+˝Àì 24 >∑+≥\qT b˛* ñ+{≤sTT. ø±ã{Ïº Mìì
Je>∑&çj·÷s¡+ ˝Ò<ë X¯Øs¡<Ûäs¡à >∑&çj·÷s¡+ nqe#·TÃ.
Ç+‘·≈£L á >∑&çj·÷sê\e\¢ ñ|üjÓ÷>±˝Ò$T{Ï? M{Ï n<Ûä´j·Tq+e\¢ eTq≈£î Á|üjÓ÷»q+ @$T{Ï? á
Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê\T eTT+<äT eTT+<äT #·÷<ë›+.
eTq+ #˚‹>∑&j ç ÷· s¡+ #·÷düT≈£îì @ |üì m|ü⁄Œ&ÉT #˚j÷· ˝À ìs¡sí TT+#·Tø£qïfÒ,¢ Je⁄\ X¯Øs¡+˝Àì >∑&j
ç ÷· s¡+
@ düeTj·T+˝À J$ ˇø£ |üì düeTs¡∆+>± #˚j·T>∑\<√ ìs¡ísTTdüTÔ+~. yÓTTø£ÿ\T dü÷s¡T´&ÉT ñ+&˚ |ü>∑{Ïy˚fi¯ ÄVü‰sêìï
‘·j·÷s¡T#˚j·T>∑\T>∑T‘êsTT. n+fÒ sêÁ‹y˚fi¯ Ä≈£î\T $düÔ]+∫ ñ+&É&É+ e\¢ ñ|üjÓ÷>∑+ ˝Ò<äqïe÷≥.
d”‘êø√ø£∫\Tø£\T |ü⁄{Ïqº yÓ+≥H˚ dü÷s¡´‘êbÕìøÏ >∑T]ø±≈£î+&Ü ñ+&É&ÜìøÏ ‘Ó\y¢ ês¡Ts¡a≤eTTH˚ |üP´bÕ qT+&ç
ãj·T≥≈£î ekÕÔsTT. ø°≥ø±\T eTø£s¡+<ä+ \_Û+#˚ düeTj·÷˝À¢ #·Ts¡T>±Z ñ+{≤sTT. yÓTTø£ÿ\T ≈£L&Ü ø°≥ø±\T
www.apteachers.in
#·Ts¡T>±Z ñ+&˚ düeTj·÷˝À¢H˚ |ü⁄cÕŒ\qT $ø£dæ+|üCÒkÕÔsTT. Ç~ |üsd¡ üŒs¡ dü+ã+<Ûë\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~.
ˇø£ J$ |ü⁄{ÏºqHê{ÏqT+∫ @s¡Œ&çq á \j·T\T, Ä J$ u≤Vü≤´|ü]dæú‘·T\T e÷]Hê \j·T\T e÷Á‘·+
e÷s¡e⁄. n+<äTπø ø±uÀ\T |ü⁄≥Tºø£‘√ e∫Ãq ãT<äT∆\T |ü⁄&Éø£\‘√ ø±ìb˛e⁄ n+{≤s¡T eTqyêfi¯ófl.
düeTTÁ<ä|ü⁄ ˇ&ÉT¶q ìedæ+#˚ ª|òæ&É¢sY Áø±uŸμ nH˚ yêj·TT©q |”‘·, ñ<äj·T+ eTT<äTs¡Ts¡+>∑T˝À ñ+&ç,
sêÁ‹fi¯ófl ˝Ò‘s· +¡ >∑T\≈£î e÷]b˛‘·T+~. ãVüQX¯' X¯Á‘·Te⁄\qT+&ç s¡ø+åÏ #·Tø√e&ÜìøÏ ø±uÀ\T á s¡+>∑T\T e÷s¡Ã&É+.
<ëìï m|ü&É÷ yÓ\T‘·Ts¡T ñ+&˚ m.dæ.>∑~˝ÀøÏ e÷]ÃHê, s¡+>∑T\ e÷]Œ&ç˝À e÷Á‘·+ ‘˚&Ü sê˝Ò<äT. n+fÒ
dü÷s¡T´ì‘√ dü+ã+<Ûä+ ˝Ò≈£î+&ÜH˚ á \j·T ø=qkÕ>∑T‘·T+<äqïe÷≥. ªª|”‘· ø£cÕº\T |”‘·$μμ. n˝≤π> ìÁ<ä>∑H˚ïs¡T
yÓTTø£ÿ˝À Ä≈£î\ ø£<ä*ø£ á ø√e≈£î #Ó+~q<˚.
e÷qe⁄\˝À ÄVü‰s¡+ rdüTø√&É+ ˇø£ n\yê≥T>± e÷s¡&É+ e\¢ á \j·T˝À ø=+‘· e÷s¡TŒ ñ+&Ée#·TÃ.
Á|ü‹s√p ìj·TeTã<ä∆+>± ÄVü‰s¡+ rdüTø=H˚yê]øÏ, ìØí‘· düeTj·÷ìπø Äø£* y˚düTÔ+~. s√E≈£î ˇø£kÕ] e÷Á‘·y˚T
uÛÀ»q+ #˚ùdyê]øÏ s√E˝À ˇø£kÕ] e÷Á‘·y˚T Äø£* y˚düTÔ+~. n˝≤π> ìÁ<ä, yÓT\≈£îe ≈£L&Ü.
dü+e‘·‡s¡+ bı&ÉT>∑THê |ü>∑\T, sêÁ‹ düe÷q+>± ñ+&Ée⁄. eT] |ü>∑\T, sêÁ‹ düe÷q+>± ˝Òq|ü⁄&ÉT, |ü>∑{Ï
\j·T\T Á|ü<ä]Ù+#˚ Je⁄\T @+ #˚kÕÔsTT?
y˚>∑+>± q&ç#˚ >∑&çj·÷sêìï eTq+ s√p ìÁ<ä˝Òe>±H˚ dü]#˚düT≈£îqï≥T¢>±, Á|ü‹s√p Je⁄\ X¯Øs¡+˝Àì
á ø£ì|æ+#·ì >∑&j ç ÷· s¡+ ‘·qTï ‘êqT dü]#˚dTü ≈£î+≥T+~. á >∑&j
ç ÷· sêìï eTq+ ø£èÁ‹eT+>± ≈£L&Ü dü]#˚jT· e#·TÃ.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î ˇø£ u§~›+ø£qT ø=ìï s√E\bÕ≥T ø£èÁ‹eT |ü>∑\T, sêÁ‹ yê‘êes¡D+˝À ñ+∫‘˚ <ëì X¯Øs¡+˝Àì
>∑&çj·÷s¡+ á ø£èÁ‹eT \j·T≈£î n\yêf…Æ b˛‘·T+~. n˝≤π> eTq+ $e÷q+˝À K+&Ü+‘·s¡ Á|üj·÷D+ #˚dæq|ü&ÉT
nø£ÿ&ç sêÁ‹, |ü>∑\T uÛÒ<ë\≈£î n\yê≥T|ü&É{≤ìøÏ yês¡+s√E\es¡≈£L düeTj·T+ |ü&ÉT‘·T+~. Bìï ªC…{Ÿ˝≤>¥μ
n+{≤s¡T. n˝≤π> sêÁ‹, |ü>∑\T wæ|tº\˝À |üì#˚ùdyê]øÏ, á ‘˚&Ü≈£î n\yê≥T|ü&É{≤ìøÏ ø=+‘· düeTj·T+
|ü&ÉT‘·T+~. m+‘· Á|üj·T‘·ï+ #˚dæHê ìØí‘· düeTj·÷ìï $T+∫ y˚T˝§ÿì ñ+&É≥+ me]ø° kÕ<Ûä´+ ø±<äT.
24 >∑+≥\ düeTj·T+˝À »]π> <Ó’q+~q \j·T˝Ò ø±ø£ Ç‘·s¡ s¡ø±\ \j·T\T ≈£L&Ü Je⁄\T Á|ü<ä]ÙkÕÔsTT.
#·+Á<äø£fi¯\≈£î nqT>∑TD+>± ñ+&˚ á \j·T\qT #·+Á<ä\j·T\T n+{≤s¡T. düeTTÁ<ä|ü⁄ ˇ&ÉT¶q ìedæ+#˚ Je⁄\T
düeTTÁ<ä|ü⁄ Ä≥Tb˛≥T¢ ø£qT>∑TD+>± Á|üe]ÔkÕÔsTT.
ÄdüøÔÏ ø£*–+#˚ eTs=ø£ $∫Á‘·yTÓ qÆ ñ<ëVü≤s¡D @$T≥+fÒ, kÕ<Ûës¡D+>± #˚|\ü T ˙fi¯fl˝ÀH˚ Á>∑T&ÉT¢ ô|&É‘êj·Tì
eTq+<äs¡≈£î ‘Ó\TdüT. ø±ì ø±*bò˛]ïj·÷ rs¡+˝À ñ+&˚ ªÁ>∑Tìj·THéμ nH˚ C≤‹ #˚|ü\T düeTTÁ<ä+ b˛≥T˝À
ñ+&˚ düeTj·T+˝À rsêìøÏ ekÕÔsTT. Ä&É#˚|ü\T ÇdüTø£˝À u§Á¬s\T #˚dæ >∑T&ÉT¢ ô|&É‘êsTT. n\\T ‘·π>Z düeTj·÷ìøÏ
#˚|ü\T düeTTÁ<ä+˝ÀøÏ yÓ[¢b˛‘êsTT. >∑T&ÉT¢ ˙{ÏeT{≤ºìøÏ m>∑Te>± ñ+&ç, y˚&çøÏ bı<ä>∑ã&ç |æ\¢˝Ö‘êsTT. ô|<ä›
n\\T e#˚Ã düeTj·T+˝À e÷Á‘·y˚T >∑T&ÉT¶ qT+∫ |æ\¢\T yÓ\Te&ç düeTTÁ<ä+˝ÀøÏ yÓ[¢b˛‘êsTT.
eTq+<äs¡≈£L ‘Ó*dæq eTs√ ñ<ëVü≤s¡D. ô|dü\T, X¯q>∑\T e+{Ï |ü|ü –+»\T Hêqu…{Ïºq|ü&ÉT yê{Ï˝À
ø=ìï Hêq≈£î+&Ü >∑{>ºÏ ± ñ+{≤sTT. yê{Ïì mìï >∑+≥\T Hêqu…{HºÏ ê Hêqe⁄. M{Ïì ìÁ<ëedü˝ú ÀqTqï –+»\+{≤s¡T.
‘·sê«‹ d”»Hé˝À e÷Á‘·y˚T Ç$ yÓTT\¬ø‘·TÔ‘êsTT. nø±\esê¸\T yÓTTø£ÿ\C≤‹ yÓTT‘êÔìï <Ûä«+dü+ #˚j·T≈£î+&Ü Á|üø£è‹
www.apteachers.in
#˚dæq @sêŒ≥T Ç~. n˝≤π> e÷]Ã, @Á|æ˝Ÿ HÓ\˝À¢ ø√XÊìï ì]à+#·T≈£îqï d”‘êø√ø£∫\Tø£ ˝≤sê«\T, esê¸ø±\+
e∫Ãq ‘·sê«‘˚ ø√X¯+ qT+&ç ãj·T≥≈£î ekÕÔsTT. m+&Üø±\+˝À yê{ÏøÏ ÄVü‰s¡+ \uÛ´Ñ + ø±<äT, yê{Ïì ìj·T+Á‹+#˚
ø±s¡ø±\qT >∑÷]Ã |ü]XÀ<Ûäq »s¡>±*‡ ñ+~. á \j·T\T, >∑&çj·÷sê\T m˝≤ |üì #˚kÕÔj·Tì nqï~ Ç+ø±
düŒwüº+ ø±ø£b˛sTTHê ø£D≤\˝À ñ+&˚ πø+Á<äø£+ Á|ü<Ûëq bÕÁ‘· eVæ≤düTÔ+~ nqï~ ì]«yê<ë+X¯+. Çø£ Hê&û eédüú,
Vü‰s√àqT¢ dü+j·TTø£Ô+>± á \j·T\qT ìs¡«Væ≤kÕÔsTT.
á \j·T\qT eTq ø£qT>∑TD+>± e÷s¡TÃø√&É+˝À XÊgy˚‘·Ô\T $»j·T+ kÕ~Û+#ês¡T. Á|ü<Ûëq+>± eékÕj·T
s¡+>∑+˝À yÓ\T‘·Ts¡T, Nø£≥¢qT e÷s¡Ã&É+ <ë«sê |òü\kÕj·÷ìï ô|+#·e#·Ãì >∑T]Ô+#ês¡T. ø±ãfÒº H˚&ÉT eTq+
s¡T‘·Te⁄\‘√ dü+ã+<Ûä+ ˝Ò≈£î+&Ü ø±j·T\T, |ü+&ÉT¢ bı+<äT‘·THêï+.
yÓTTø£ÿ\T #Ó’‘·qé+‘·+>± ñqï|ü⁄Œ&˚ b˛wüø±\T n+~+#·&É+ <ë«sê eè<∏ëe´j·÷ìï ‘·–Z+∫, n~Ûø£ ~>∑Tã&ç
kÕ~Û+#·e#·TÃ. #˚|ü\T, s=j·T´\T m|ü&ÉT ÄVü‰sêìï m≈£îÿe rdüT≈£î+{≤jÓ÷, ‘Ó*j·T&É+ e\q #˚|ü\ #Ós¡Te⁄
X¯óÁuÛÑ+>± ñ+&É≥y˚T ø±ø£ eè<∏ë e´j·T+ ‘·>∑TZ‘·T+~. ø√fi¯¢ bòÕs¡+˝À m≈£îÿe düeTj·T+ yÓ\T>∑T ñ+#·&É+ e\¢ >∑T&É¢
ñ‘·Œ‹Ô ô|s¡>∑&É+ ¬s’‘·T\+<ä]ø° ‘Ó*dæ+<˚. |ü>∑\T ‘·≈£îÿe ñqï ø±\+˝À >=Á¬s\˝À ñìï m≈£îÿee⁄‘·T+~. ø±ã{Ïº
m+&Üø±\+ Nø£{Ï˝À ñ+#·&É+ e\q ñìï ñ‘·Œ‹Ô m≈£îÿe #˚j·Te#·TÃ. Çø£ eTq dü+>∑‹, s¡ø£Ô+˝À ø=˝…düºsê˝Ÿ,
>∑÷¢ø√CŸ\ XÊ‘·+ \j·Tã<ä∆+>± e÷s¡T‘·T+≥T+~. ø±ã{Ïº @ düeTj·T+˝À eTq+ eT+<äT\T yê&ç‘˚ |üP]Ô kÕúsTT˝À
|ò*ü ‘·+ ñ+≥T+<√ &Üø£sº T¡ ¢ ìs¡sí TTkÕÔsT¡ . ñ<ëVü≤s¡D≈£î Ädüeú ÷ s√>∑T˝˝À sêÁ‹fi¯ó¢ XÊ«dü düeTdü´\T n~Ûøe£ TÚ‘êsTT.
n+#˚‘· mÁ&çq*Hé nH˚ Ç+»ø£åHé sêÁ‹fi¯ófl ÇkÕÔs¡T. n˝≤π> ÇqT‡*Hé Ç+»ø£åHé s¡ø£Ô+˝À >∑÷¢ø√CŸ XÊ‘·+ ô|]–q|ü⁄&˚
Çyê«*.
‘Ó\‘Ó\yês¡T‘·T+&É>±H˚ dü+<ä&#ç ù˚ d ø±≈£î\T, Nø£≥T¢ eTTdüTs¡T‘·T+&É>±H˚ eTT&ÉT#·T≈£îb˛j˚T Ä≈£î\T, Çs¡yˇ’Ó ø£ÿ
s√E\T ø±>±H˚ >∑T&ÉT˝¶ À+∫ ãj·T≥ø=#˚Ã ø√&ç|\æ ¢ Ç˝≤ mHÓïH√ï eTq≈£î Á|üøè£ ‹ ìj·Te÷\qT ‘Ó*j·TCÒd÷ü +Ô {≤sTT.
Ç+‘· \j·Tã<ä∆+>± ø£<äT\T‘·Tqï Á|üø£è‹ì #·÷ùdÔ #ê˝≤ ÄX¯Ãs¡´+>± ñ+≥T+~ ø£<ä÷! n+<äTπø Á|üø£è‹ ‘·qqT
>∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√eT+≥÷ ìs¡+‘·s¡+ düyêfi¯ófl $düTs¡T‘·÷H˚ ñ+≥T+~.
ÁøÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î »yêãT\qT sêj·T+&ç.
1. &Éj·Ts¡ï˝Ÿ ]<∏äyéT‡ n+fÒ @$T{Ï? $e]+#·+&ç.
2. C…{Ÿ˝≤>¥ n+fÒ @$T{Ï? $e]+#·+&ç.
3. Je>∑&çj·÷sê\T bÕsƒ¡+qT+&ç MTs¡T @$T Á>∑Væ≤+#ês√ dü+øÏå|üÔ+>± Á>∑Væ≤+#·+&ç.

www.apteachers.in
16. uÛÑ÷<ëq+
Væ≤+B eT÷\+ : $H√u≤ uÛ≤y˚
nqTyê<ä+ : y˚eT÷] sê<Ûëø£èwüeí T÷]Ô
#·<äe+&ç ` Ä˝À∫+#·+&ç ` #Ó|üŒ+&ç
Á|üX¯ï\T
1. ∫Á‘·+˝À me¬ses¡THêïs¡T? @+ #˚düTÔHêïs¡T?
2. Mfi¯ófl m+<äT≈£î bÕ<äj·÷Á‘· #˚düTÔHêïs¡T? H˚|ü<∏ä´+
3. Ç˝≤ bÕ<äj·÷Á‘·\T #˚dæqyês¡T
uÛÑ÷$T Á|üø£è‹˝À uÛ≤>∑+. n~ n+<ä]B nì >∑T]Ô+∫
MT≈£î ‘Ó\TkÕ? #Ó|üŒ+&ç?
uÛÑ÷$Tì n+<ä]ø°Ï düe÷q+>± |ü+#·&ÜìøÏ ªuÛÑ÷<ëq ñ<äéT+μ
#˚|ü{≤ºs¡T $H√u≤ uÛ≤y˚. Ä ñ<äéT+˝À Äj·Tq bı+~q
nqTuÛÑyê\qT Äj·Tq e÷≥˝À¢H˚ ‘Ó\TdüTø=+<ë+.
1. bÕsƒ¡+ ∫Á‘·+ Ä<Ûës¡+>± |ü<ë´\ uÛ≤yê\qT }Væ≤+#·+&ç. #Ó|üŒ+&ç.
#·]Ã+∫ ne>±Vü≤q ô|+#·Tø√+&ç.
www.apteachers.in
ôV≤’ <äsêu≤<äT≈£î düMT|ü+˝À >∑\ •esê+|ü*˝¢ À düs√«<äjT· düyT˚ àfi¯q+ »s¡T>∑uÀ‘·Tqï~.

s¬ ˝’ À¢ yÓfiÔ‚ yêsê∆qT+∫ ôV≤’ <äsêu≤<äT≈£î ˇø£ sêÁ‹ Á|üj÷· D+. ø±ì H˚qT bÕ<äj÷· Á‘· #˚j÷· \ì
ìs¡sí TT+#·T≈£îHêïqT. Ç~ e÷]Ã 1951 Hê{Ï e÷≥. s¬ ˝’ À¢>±ì, $e÷q+˝À>±ì yÓfifl¯ >∑÷&É<ë?
nì »q+ n&ç>±s¡T. $e÷Hê\e+{Ï j·÷Á‘êkÕ<ÛäHê\qT eTq+ m+‘· Çwüº|ü&çHê eTq
ø±fi¯¢≈£î >∑\ Á|ü‘˚´ø£‘· eTq ø±fi¯¢<˚ >∑<ë! bÕ<äj·÷Á‘· kÕ–düTÔqï|ü⁄Œ&ÉT Á|üø£è‹ì, Á|ü»\qT
ãVüQ <ä>∑Zs¡>± #·÷&Ée#·TÃ. n˝≤+{Ï neø±X¯+ eTπs j·÷Á‘êkÕ<Ûäq+e˝≤¢¢ \_Û+#·<äT.
n˝≤+{Ï nqTuÛÑe+ bı+<ë\H˚ \ø£å´+‘√ bÕ<äj·÷Á‘·≈£î |üPqTø=HêïqT. eTq <˚XÊìï á
$<Ûä+>± <ä]Ù+#·&É+ }Vü‰r‘·yÓTÆq $wüj·T+ ø±ø£b˛sTTHê ìC≤ìøÏ ˇø£ >=|üŒ $X‚wü+.
ø±*q&Éø£q j·÷Á‘· kÕ–+∫ ñ+&Éø£b˛‘˚ Ç˝≤+{Ï neø±X¯+ Hê≈£î \_Û+∫ ñ+&˚~ ø±<äT.
|ü˝…¢Á|ü»˝À¢ ñ‘ê‡Vü≤+ ñ+~. |ü≥ºD≤\ Á|ü»\˝À≈£L&Ü ñ‘ê‡Vü≤+ m≈£îÿe>±H˚ ñ+~.
Mfi¯flqT ø£*j·T&É+ m+‘· nedüs¡yÓ÷ Ç|ü⁄Œ&ÉT uÀ<Ûä|ü&ç+~. ∫qï ∫qï Á>±e÷\˝À $H√u≤uÛ≤y˚
eTø±+#˚j÷· \ì nqTø=Hêï. kÕ<Û´ä yÓTqÆ #√≥¢ Á>±e÷\˝À ø=+<ä] Çfi¯fl≈£î ≈£L&Ü yÓ[fl e#êÃ.
Hê≈£î ‘Ó\T>∑T e#·TÃ. ø±˙ ‘Ó\T>∑T˝À e÷{≤¢&É˝ÒqT. nsTTHê Hê≈£î e∫Ãq ‘Ó\T>∑T uÛ≤wüe\¢ m+‘√ Á|üjÓ÷»q+
ø£*–+~. ÁbÕs¡úq düuÛÑ˝À¢ dæú‘·Á|üE„ì \ø£åD≤\qT >∑T]+∫ ‘Ó\T>∑T˝À #Óù|ŒyêDÏí. Hê ‘Ó\T>∑T e÷≥\T Á|ü»\
Vü≤è<äj·÷\≈£î Vü≤‘·TÔø√e&É+ H˚qT >∑eTì+#êqT. eTqyê&˚, eTq k˛<äs¡T&˚ e÷{≤¢&ÉT‘·THêï&Éìyêfi¯ófl uÛ≤$+#˚yês¡T.
m+‘√ Áù|eT‘√ Á|ü»\T e÷≈£î kÕ«>∑‘+· |ü*ø±s¡T. •esê+|ü*¢ yÓfifl¯ e\dæq nedüs+¡ ˝Òøb£ ˛‘˚ ‘√e˝À ø=~› s√E\bÕ≥T
ñ+&Ée\dæq Á>±e÷\T nH˚ø+£ ‘·–˝≤sTT. ˇø£ }s¡T yÓfifl¯ &É+, nø£ÿ&ç |ü]dæ‹ú #·÷&É&+É , nø£ÿ&ç ˝À≥TbÕ≥T¢ ‘Ó\TdüTø√&É+,
nø£ÿ&ç düeTdü´*ï |ü]wüÿ]+#·>∑\>∑&É+ nH˚ |üqT\T #˚dæHê Ä #√≥T e~* eTT+<äT≈£î kÕ–b˛e&É+ Hê≈£î q#·Ã˝Ò<äT.
ø±ì n˝≤ #˚j·Tø£ ‘·|üŒ˝Ò<äT. Çø£ Äj·÷ #√≥¢ Ä |üqT\T #˚ùd+<äT≈£î nø£ÿ&ç kÕúì≈£î*ï ‘·j·÷s¡T#˚ùd Á|üj·T‘·ï+ ≈£L&Ü
#˚XÊ. ˇø£ÿ $wüj·T+ düŒwüº+>± uÀ<Ûä |ü&ç+~. Á|ü‹ Á>±eT+˝Àq÷ eTq≈£î
dü+ã+~Û+∫q e´øÏÔ ˇø£s¡T ñ+&Ü*. yê]‘√ eTq≈£î dü+ã+<Ûä+ @s¡Œ&ç
ñ+&Ü*. n|ü&ÉT mH√ï |òTü qø±sê´\qT eTq+ kÕ~Û+#·e#·TÃqH˚ ìs¡j í ÷· ìøÏ
e#êÃqT.
X¯+ø£sê#ês¡T´\T, eTVü‰Ms¡T&ÉT, ãT<äT&∆ TÉ , ø£;sY, #Ó‘’ q· T´&ÉT, HêeT<˚yé
e+{Ïyêfi¯ófl uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ø±*q&Éøq£ ‹]>±s¡T. yês¡T ø±yê\qTø=+fÒ
>∑TÁsê\MT<ä ‹s¡>∑>∑*π>yêπs. ø±ì yês¡+‘ê y˚>∑+>± q&ç#˚ yêVü≤Hêìï
n_Û\wæ+#·˝Ò<äT. Á|ü»\ Ä˝À#·HêÁ|üÁøÏj·T˝À e÷s¡TŒ ‘˚yê\ì yês¡T
uÛ÷Ñ <ëH√<äéT+˝À $H√u≤uÛ≤y˚Ó bÕ<äj÷· Á‘· ø√s¡Tø√e&Éy˚T n+<äT≈£î ø±s¡D+. bÕ<äj·÷Á‘˚ ‘·–q j·÷Á‘ê kÕ<ÛäqeTì
yês¡T $X¯«dæ+#ês¡T. <˚Xe¯ T+‘ê ø±*q&Éøq£ ‹]>±s¡T. nsTT‘˚ áHê{Ï j·TT>∑+˝À bÕ<äj÷· Á‘·qT >∑T]+∫ jÓ÷∫+#·&yÉ T˚
$&É÷s¶ +¡ >± ñ+≥T+~. ø±ì Á|üXÊ+‘·+>± jÓ÷∫ùdÔ n+‘·ø+£ fÒ $T+∫q eT+∫ kÕ<Ûqä + eTs=ø£{Ï ˝Ò<ìä #Ó|Œü ø£ ‘·|Œü <äT.
n+<äTe\¢ ø±*q&Éø£q ‹s¡>±\H˚ ìs¡íj·÷ìøÏ e#êÃqT. Ç˝≤ ‹]π>≥|ü&ÉT Á|ü‹ e÷{≤ ì+&ÉT Vü≤è<äj·T+‘√, m+‘√
$XÊ«dü+‘√ #Óù|ŒyêDÏí. n+<äT≈£î nedüs¡yÓTÆq ìã“s¡+, Ä‘·à$XÊ«dü+ Hê≈£î ø£*>±sTT.
1951 @Á|æ˝Ÿ 8e‘˚~. n~ e÷ j·÷Á‘·˝À eT÷&√s√E. b˛#·+|ü*¢˝À Á>±eT<ä[‘·T\T eTeTà*ï ø£\TdüTø√&ÜìøÏ
e#êÃs¡T. ªªe÷≈£î ø=~›>± uÛÑ÷$T <=]øÏ‘˚ ø£wüº|ü&ç |üì#˚düT≈£î+{≤+. ø£cÕº]®‘·+ ‹+{≤+,μμ nì yêfi¯ófl #ÓbÕŒs¡T. yêfi¯fl≈£î
www.apteachers.in
80 mø£sê\ bı\+ nedüs+¡ nì ‘˚*+~. ªªMT≈£î bı\+ ø±yê\+fÒ Ç|æŒkÕÔ! ø±ì ˇø£ÿ wüs‘¡ T· . MTs¡T $&ç$&ç>± bı\+
rdüTø√>∑÷&É<äT. n+‘ê ø£*dæ yÓTT‘·Ô+ bı\+˝À düeTwæº eékÕj·T+ #˚düTø√yê*,μμ nì #ÓbÕŒqT.
e÷ wüs¡‘·T≈£î yêfi¯ó¢ n+^ø£]+#ês¡T. nsTT‘˚ ø±–‘·+MT<ä sêdæ dü+‘·ø±\T#˚dæ Çe«+&ç. MT nØ®ì Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ
|ü+|ækÕÔqT nì #ÓbÕŒqT. ø±ì nø£ÿ&˚ n<˚ düuÛÑ˝À ˇø£ k˛<äs¡T&ÉT (yÓ~¬s sêeT#·+Á<ë¬s&ç¶) e+<ä mø£sê\ uÛÑ÷$T
<ä[‘·T\≈£î Çe«&ÜìøÏ dü+dæ<ä∆‘·qT yÓ\¢&ç+#ês¡T. ªªMT≈£î e+<ä mø£sê\ bı\+ <ëq+>± ÇkÕÔqT.μμ nì Hê düeTø£å+˝À
Äj·Tq <ä[‘·T\≈£î yê>±›q+ #˚XÊs¡T.
Ç~ ˇø£ nkÕ<Ûës¡DyÓTÆq |òüT≥º+. $H√u≤uÛ≤y˚ düeTø£+å ˝À e+<ä mø£sê\ bı\+ <ëq+ ÇkÕÔqì
Á|üø{£ dÏ Tü qÔ ï yÓ~s¬ sêeT#·+Á<ë¬s&ç¶
kÕ<Ûës¡D+>± s¡øbÔ£ Õ‘êìøÏ, ø√s¡Tº ø£#Ã˚ Ø\
#·T≥÷º ‹s¡>&∑ ÜìøÏ, ≈£î‘·TøÔ \£ T qs¡Tø√ÿ&ÜìøÏ
Ä≥|ü≥Tº ne⁄‘·T+~ bı\+. n≥Te+{Ï
bı\+, n+<äT˝À e+<ä mø£sê\ uÛÑ÷$T
<ëq+>± \_Û + #· & É + kÕe÷qýÓ T Æ q
$wüjT· e÷? Bì yÓqø£ @<√ ˇø£ ø±s¡D+,
@<√ ˇø£ dü+øπ ‘·+ ñqï~ nìnì|æ+∫+~.
Ä sêÁ‘·+‘ê jÓ÷∫dü÷HÔ ˚ ñHêïqT. Á|ü»\T
Áù|eT‘√ uÛ÷Ñ $Tì Çe«>∑\s¡T nH˚ nqTuÛ÷Ñ ‹
Hê≈£î ø£*–+~.
|ü+&ç‘· »yêVü≤sY˝≤˝Ÿ HÓÁVüA Hê≈£î
ˇø£ C≤ãT sêXÊs¡T. Ä C≤ãT˝À, Ç|ü⁄Œ&ÉT
»s¡T>∑T‘·Tqï<ëìøÏ ‘·eT dü+‘√wü+ e´ø£Ô+ #˚XÊs¡T. Äj·Tq≈£î düe÷<Ûëq+ sêdæ |ü+bÕqT. ndü\T @ düeTdü´HÓ’Hê
nVæ≤+kÕ$<Ûëq+˝À ‘·|Œü ø£ |ü]wüÿ]+#·e#·TÃ. n+<äT≈£î Vü≤è<äjT· X¯ó~∆ nedüs+¡ . Ç+‘·es¡≈î£ á $wüjT· + Hê }Vü≤˝À
e÷Á‘·y˚T ñ+~. ø±ì Ç|ü⁄Œ&ÉT n~ Ä#·s¡D˝ÀøÏ e∫Ã+<äì ‘Ó\TdüT≈£îHêïqT.
uÛÑ÷düeTdü´ #ê˝≤ ô|<ä›~. Ç~ n+‘·sê®rj·T düeTdü´. á düeTdü´qT eTq+ XÊ+‹j·TT‘·+>± |ü]wüÿ]+#·>∑*–‘˚
dü«sê»´+ \_Û+∫q ‘·s¡yê‘· eTq+ kÕ~Û+∫q |òüTqø±s¡éTe⁄‘·T+~. }Væ≤+#˚ X¯øÏÔ‘√ eTq+ jÓ÷∫+#·>∑*–‘˚ á
düeTdü´˝À Á|ü|ü+#·XÊ+‹øÏ dü+ã+~Û+∫q ;C≤\T ìøÏå|üÔyÓTÆ ñHêïj·Tì uÀ<Ûä|ü&ÉT‘·T+~. H˚H˚<√ >=|üŒ düeTdü´qT
|ü]wüÿ]düTÔHêïqH˚ uÛ≤e+ Hê≈£î ø£\>∑˝Ò<äT. Ä $<Ûä+>± uÛ≤$ùdÔ n~ nVü≤+ø±sêìøÏ ùV≤‘·Tee⁄‘·T+~. ø±ì ˇø£ÿ
$wüjT· + e÷Á‘·+ H˚qT Á>∑V≤æ +#·>*∑ >±qT. uÛ÷Ñ düeTdü´ $wüjT· +˝À ø£*–q Á|ü‘´· øå±qTuÛyÑ êìï dü]>± ns¡+ú #˚dTü ø√>∑*–‘˚
uÛ÷Ñ düeTkÕ´|ü]cÕÿsêìøÏ e÷s¡+Z düT>∑eTeTe⁄‘·T+~. uÛ÷Ñ <ëq+ø√dü+ Á|ü»\eTT+<äT #˚sTT #ê#êqT. HÓeTà~ HÓeTà~>±
uÛ≤eÁ|ü#ês¡+ »]–+~. uÛ>Ñ e∑ +‘·T&ÉT Hê e÷≥\≈£î X¯øìÔÏ Á|ükÕ~+#ê&ÉT. Á|üuTÑÛ ‘·« X¯øøÔÏ Ï $T+∫q ø±s¡´+. Ç~ J$‘·
$\Te*ï e÷]Ãy˚ùd ø±s¡´Áø£eT+ nì Á|ü»\T Á>∑Væ≤+#ês¡T.
Ç~ ˇø£ j·T»„+. BìøÏ uÛÑ÷<ëqj·T»„+ nì ù|s¡T ô|{≤ºqT. Ç~ kÕ<Ûës¡DyÓTÆq j·T»„+ ø±<äT. á j·TT>∑+˝À
»]–q á |òüT≥º+ nkÕ<Ûës¡DyÓTÆq~. n+<äT≈£î ø±s¡D+ Ç~ ˇø£ eTVü≤‘·sÔ ¡yÓTÆq <ëq+ ø±e&Éy˚T. ∫‘·ÔX¯ó~∆‘√ Á|ü»\T
#˚dæq eTVü≤‘êÿs¡´+, Á|ü»\ W<ësê´ìøÏ ˇø£ ‘êsêÿD+. n+<äT≈£î H˚H˚ kÕøÏåì.
H˚qT Á|ü‹ #√{≤ düŒwüº+>± #ÓbÕŒqT. ;<äyêfi¯¢≈£î @<√ ñ|üø±s¡+ #˚XÊeTì <ë‘·\T uÛ≤$+#·>∑÷&É<äT. n~
nVü≤+ø±s¡+ ne⁄‘·T+~. <ëìe\¢ y˚TeTT Ä•+∫q |òü*‘·+ #˚≈£Ls¡<äT. >±*MT<ä, ˙{ÏMT<ä, yÓ\T>∑TMT<ä n+<ä]ø°
Vü≤≈£îÿ ñqïfÒ¢ uÛ÷Ñ $T MT<ä≈L£ &Ü n+<ä]ø° Vü≤≈£îÿ ñqï~. ø=+<ä] <ä>sZ∑ ¡ ˇø£ÿ n+>∑Tfi¯yTÓ HÆ ê uÛ÷Ñ $T ˝Òøb£ ˛e&É+, ø=+<ä]
www.apteachers.in
ìs¡T|üeT $C≤„qì~Û e•wüß˜+&ÉT <äs¡$T&ç eTTHÓïqï"<ä>∑T #·Áø£e]Ô
|ü⁄s¡TVüA‘·T ‘√&É q<äT“¤‘·eTT>±" ã*¬ø ì‘·´Á|üdqü Tï+&ÉT ˙‹bÕ\≈£î"&ÉT
$qTeTT düTπs+Á<ä sT÷ $X¯«+ãTq+<äT dü‘´· dü+<ÛTä +&ÉT Á‹X¯+≈£î q+<äqT"&ÉT
$qT‹ ø¬ øÏÿq eTVü‰$Áø£y÷Ó qï‘·T"&ÉT ìs¡T|üeT $C≤„qì~Û uÛ≤qTe+X¯
‘·qs¡T c˛&ÉX¯eTVü‰<ëq $H√~ X¯s¡~Û#·+Á<äT"&ÉT Vü≤]X¯Ã+Á<äT"&Ü sêE
$qj·TuÛ÷Ñ wüDT"&ÉT $y˚ød£ +ü |üqTï" b˛"&ç$T eT~" <ä\b˛dæ #·÷∫qqT
&É‘·T\ dürÿ]Ô eTVü‰uÛ≤>∑´XÊ* yê"&Ób˛ u§+ø£ìyê"&ÉT <˚y˚+Á<ä
$‘·‘· <ÛäqTπs«<ä $<ë´~Û≈£î+&ÉT .................................
ø£sT¡ D≤|üj÷Ó ì~Û >±+;Ûs´¡ |òTü qT"&ÉT n\ ¬s+&ÉTy˚\ õVü≤«\ yêì¬ø’q"
<äT]‘·<ä÷s¡T"&ÉT ãT<Ûäk˛ÔÁ‘·bÕÁ‘·T+&ÉT >=\"<Ó Vü≤]X¯Ã+Á<äT >∑TDeTT\T y=>∑&É"
düs¡« XÊÅkÕÔs¡ú $#ês¡ø√$<äT"&ÉT <äqT yÓ\¢ dü‘·´+ãT ‘·\" ô|\¢">∑s¡TD
>∑]«‘·]|ü⁄>∑» ø£+Øƒse¡ ⁄+&ÉT |üqT ˝…\¢ <Ûäs¡à+ãT |ü\T ¬ø\¢" Á_j·TeTT
es¡Tdü Hês¡T«s¡T #·Áø£es¡TÔ\˝Àq" u§+≈£î Hê\Tø£≈£î" CÒs¡TŒ≥ ø±ì yê$
sTT+ø£ qìïj·TT" C…|üŒ H˚$T ø±s¡DeTT

yê]» >∑s¡T“¤ì Áyê"‘· <ä|æŒqqT
yê]C≤|ü⁄Ô"&ÉT <ä÷s¡TŒe+ø£" Á>∑T+øÏqqT
y˚Ts¡Te⁄ Á>∑T+–q $TqTï Áyê*qqT
<Ûës¡TD°#·Áø£+ãT ‘·\ÁøÏ+<äT e&çq
yê]<ÛäT *+øÏq eÁC≤j·TT<Ûä+ãT
<Ûës¡ <ä|æŒq e÷≥‘·|üŒ"&Ü sêE.

www.apteachers.in
Ç$ #˚j·T+&ç
I.. $q&É+è÷{≤¢&É&É+
1. ªªuÛÑ÷<ëq+μμ nì bÕsƒ¡+ ù|s¡TqT $qï|ü&ÉT MTπs$T nqT≈£îHêïs¡T?
2. á bÕsƒ¡+<ë«sê MTs¡T Á>∑Væ≤+∫q<˚$T{Ï?
3. ªªuÛÑ÷ düeTdü´ #ê˝≤ ô|<ä›~μμ nì $H√u≤ nHêïs¡T ø£<ë! Ç˝≤ m+<äT≈£î nì ñ+{≤s¡T? Ç~ áHê{Ï
|ü]dæú‘·T\˝À ≈£L&Ü Ç˝≤π> ñ+<ë? BìMT<ä MT n_ÛÁbÕj·T+ #Ó|üŒ+&ç.
II. #·<äe&É+ ` sêj·T&É+
1. øÏ+~ yêø±´\T #·<eä +&ç. Ä yêø±´\≈£î düe÷quÛ≤e+ e#˚Ã yêø±´ìï >∑T]Ô+#·+&ç.
n. |ü˝|¢… ≥ü Dº ≤\ Á|ü»˝À¢ ñ‘ê‡Vü≤+ m≈£îÿe>± ñ+~. |ü˝˝¢… À¢ ÄbÕ´j·T‘·‘√ ≈£L&çq Á|ü‘´˚ ø£ $X‚w+ü ø£q|ü&+ç ~.
n. |ü˝…¢ |ü≥ºD≤\ Á|ü»˝À¢ Á|ü‘˚´ø£ $X‚wü+ ñ+~. ( )
Ä. |ü˝…¢ Á|ü»\ ø£+fÒ |ü≥ºD≤\ Á|ü»˝À¢ m≈£îÿe $X‚wü+ ñ+~. ( )
Ç. |ü˝…¢ Á|ü»˝À¢ |ü≥ºD Á|ü»\ø£+fÒ ‘·≈£îÿe $X‚wü+ ø£qã&ç+~. ( )
á ÄbÕ´j·T‘· nH˚ Á|ü‘˚´ø£ $X‚wü+ |ü˝…¢Á|ü»˝À¢ m≈£îÿe>± ø£qã&ç+~. ( )
Ä. $H√u≤≈£î ‘Ó\T>∑T e#·TÃ. ø±˙ ‘Ó\T>∑T˝À e÷{≤¢&É˝Òs¡T. nsTTHê e∫Ãq ‘Ó\T>∑T uÛ≤wüe\¢ m+‘√
Á|üj÷Ó »q+ ø£*–+~.
n. $H√u≤≈£î ‘Ó\T>∑T e#·TÃ. ø±˙ dü]>± e÷{≤¢&É˝Òs¡T. ( )
Ä. $H√u≤≈£î ‘Ó\T>∑T sê<äT. ø±ã{Ïº ndü˝Ò e÷{≤¢&É˝Òs¡T. ( )
Ç. $H√u≤≈£î ‘Ó\T>∑T u≤>± e#·TÃ, u≤>± e÷{≤¢&É>∑\s¡T. ( )
á. $H√u≤≈£î ‘Ó\T>∑T u≤>± sê<äT. ø±ì m+‘√ ø=+‘· e÷{≤¢&É>∑\s¡T. ( )
Ç. •esê+|ü*¢ yÓfifl¯ e\dæq nedüs+¡ ˝Òøb£ ˛‘˚ ‘√e˝À ø=~› s√E\bÕ≥T ñ+&Ée\dæq
Á>±e÷\T nH˚ø+£ ‘·–˝≤sTT.
n. •esê+|ü*¢øÏ ‘·|üŒ≈£î+&Ü yÓfi≤fl* ø±ã{Ïº ‘√e˝Àì Á>±eT+˝À
ñ+&Ée\dæq nedüs¡+ ñHêï ñ+&É≈£î+&Ü yÓfi≤¢s¡T. ( )
Ä. •esê+|ü*¢øÏ yÓfi¯fl e\dæq nedüs¡+ ˝Ò<äT. n+<äTπø ‘√e˝Àì Á>±e÷˝À¢
ñ+&É≈î£ +&Ü yÓfi≤fls¡T. ( )
Ç. •esê+|ü*ø¢ Ï yÓfi≤¢sT¡ . ‘√e˝Àì Á>±e÷˝À¢ ≈£L&Ü ø=~› s√E\T ñ+&ç yÓfi≤fls¡T.( )
á. •esê+|ü*¢øÏ yÓfi¯fl&É+ ø£+fÒ Ç‘·s¡ Á>±e÷˝À¢ ñ+&É&É+ m≈£îÿe nedüs¡+. ( )
á. ªe÷≈£î ø=~›>± uÛ÷Ñ $T <=]øÏ‘,˚ ø£w|ºü &ü ç |üì #˚dTü ≈£î+{≤+— ø£cÕº]‘® +· ‹+{≤+.μ
n. ø£wüº|ü&ç |üì #˚j·T&ÜìøÏ uÛÑ÷$T ñ+fÒ, y˚TeTT e÷ ø£cÕº]®‘·+ ‹+{≤+. ( )
Ä. uÛÑ÷$T ˝Ò<äT ø±ã{Ïº , y˚TeTT ø£wüº|ü&ç ø£cÕº]®‘·+ ‹+≥THêï+. ( )
Ç. e÷≈£î ø=~›>± uÛÑ÷$T <=]øÏ‘˚ ø£wüº|ü&É≈£î+&Ü ‹qe#·TÃ. ( )
á. e÷≈£î uÛÑ÷$T ñqï~ ø±ã{Ïº y˚TeTT ø£cÕº]®‘·+ ‹qe\dæq |üì˝Ò<äT. ( )
www.apteachers.in
ø£$ |ü]#·j·T+
~«|ü<ä≈£î |ü⁄qØ®e+ b˛dæq >ös¡q 15e X¯‘ê_›øÏ #Ó+~qyê&ÉT. áj·Tq q˝§Z+&Éõ˝≤¢ <˚es¡ø=+&É
ÁbÕ+‘·+yê&ÉT. Vü≤]X¯Ã+Á<√bÕU≤´q+, qeHê<∏ä #·]Á‘· s¡∫+#ê&ÉT. dü+düÿè‘·+˝À ª\ø£åD B|æø£μ nH˚ Á>∑+<∏ëìï
s¡∫+#ê&ÉT. áj·Tq≈£î ªdüsd¡ ü kÕVæ≤‘·´ $#·≈Då£ T&ÉTμ nH˚ _s¡T<äT ñ+~. áj·Tq XË*’ eTH√Vü≤s¡yTÓ qÆ ~. kÕyÓT‘·\T,
C≤rj·÷\‘√ ø£$‘·«+ n\sês¡T‘·T+~. n#·Ã‘Ó\T>∑T |ü\T≈£îãfi¯ófl ø£$‘·«+ ì+&Ü s¡d>ü T∑ [ø£˝≤¢ C≤\Tyês¡T‘êsTT.
|ü<äÁ|üjÓ÷>±\˝À HÓ’|ü⁄D´+ n&ÉT>∑&ÉT>∑THê ø£qã&ÉT‘·T+~.
Á|üÁøÏj·T ` ~«|ü<ä
~«|ü<ä ¬s+&ÉTbÕ<ë\T ñqï |ü<ä´+. Ç~ C≤‹ |ü<ä´+. >±qjÓ÷>∑ýÓTÆ+~.
kÕsê+X¯+
kÕ{Ï˝Òì $C≤„qKìjÓÆTq e•wüß˜&ÉT Ç+Á<äT&ç‘√ Ç˝≤ nHêï&ÉT. z <˚y˚+Á<ë! á Á|ü|ü+#·+˝À eTVü‰
|üsêÁø£eTe+‘·T&ÉT Vü≤]X¯Ã+Á<äT&ÉT. Ç‘·&ÉT |ü<äVü‰s¡Ts¡ø±\ <ëHê\T #˚dü÷Ô Äq+~kÕÔ&ÉT. $qj·Ty˚T n\+ø±s¡+>±
ø£\yê&ÉT. $y˚ø£y˚T dü+|ü<ä>± ø£\yê&ÉT. eT+∫ ø°]Ô yÓ’uÛÑyê\T ø£\yê&ÉT. <ÛäqTπs«<ä $<ä´˝À Ä]‘˚]qyê&ÉT. y˚T|òüT+˝≤
>∑+;Ûs¡yÓTÆqyê&ÉT. <äj·T≈£î düeTTÁ<äTì e+{Ïyê&ÉT. |ü⁄D≤´‘·Tà&ÉT.
|ü+&ç‘·T\#˚ Á|üX¯+dü\T bı+<äTyê&ÉT. düs¡«XÊÅkÕÔ\kÕs¡+ ‘Ó*dæqyê&ÉT. >∑]«+∫q X¯Á‘·TsêE\H˚ @qT>∑T\
bÕ*≥ dæ+Vü≤+ e+{Ïyê&ÉT. wü≥ÃÁø£es¡T\Ô ˝À ˇø£&TÉ . ˙‹eT+‘·yTÓ qÆ bÕ\q #˚ùdyê&ÉT. dü‘´· + ‘·|Œü ìyê&ÉT. eTVü‰C≤„ì.
dü‘´· yêø£Œ]bÕ\≈£î&ÉT.
dü÷s¡é+X¯düTú&ÉsTTq Á‹X¯+≈£îì ≈£îe÷s¡T&ÉT. kÕ{Ï˝Òì $C≤„q+ ø£\yê&ÉT. dü÷s¡é+X¯eTH˚ düeTTÁ<ëìøÏ
#·+Á<äTìe+{Ïyê&ÉT. Ä&çqe÷≥ ‘·|üŒì yê&ÉT. <˚y˚+Á<ë! ¬s+&ÉTy˚\ Hê\Tø£\T >∑\ Ä~X‚wüßì¬ø’Hê á Vü≤]X¯Ã+Á<äTì
>∑TD>∑D≤\T ø°]+Ô #·&+É kÕ<Û´ä +ø±<äT. n‘·qT dü‘´· dü«s¡÷|ü⁄&ÉT. n‘·ì Ä˝À#·q\T ø£sT¡ D‘√ ì+&çñ+{≤sTT. Vü≤]X¯Ã+Á<äT&ÉT
<Ûäs¡à‘·‘·Œs¡T&ÉT. Äj·Tq Á|æj·T+>± e÷{≤¢&É‘ê&ÉT. nã<ä∆eTH˚~ Äj·Tq≈£î ‘Ó*j·T<äT.
Çìïe÷≥\T #Ó|Œü &É+ m+<äT≈£î? ÁãVü≤àsê‘· ‘·|Œæ Hê, dü÷s¡T´&ÉT ‘·÷s¡TŒq ndü$Ô T+∫Hê, y˚Ts¡T|üs«¡ ‘·+ uÛ÷Ñ $T˝À
≈£î+–Hê, Äø±X¯+ }&ç øÏ+<ä|ü&çHê, uÛÑ÷>√fi¯+ ‘·\ÁøÏ+<äT˝…’Hê, düeTTÁ<ë\T Ç+øÏb˛sTTHê, eÁC≤j·TT<Ûä+ |ü<äTqT
‘·–ZHê Vü≤]X¯Ã+Á<äeTVü‰sêE e÷Á‘·+ Ä&çqe÷≥ ‘·|üŒ&ÉT.
$X‚cÕ+XÊ\T
c˛&ÉX¯ eTVü‰<ëHê\T : >√<ëq+, uÛÑ÷<ëq+, ‹\<ëq+, Væ≤s¡D´<ëq+, s¡‘·ï<ëq+, $<ë´<ëq+, ø£Hê´<ëq+,
<ëd”<ëq+, X¯j÷· ´<ëq+, >∑èVü≤<ëq+, nÁ>∑V‰ü s¡<ëq+, s¡<<ä∏ ëq+, >∑»<ëq+, nX¯«<ëq+,
#Ûê>∑ (y˚Tø£) <ëq+, eTVæ≤wü (<äTqïb˛‘·T) <ëq+.
wü≥ÃÁø£es¡T\Ô T : Vü≤]X¯Ã+Á<äT&ÉT, q\T&ÉT, |ü⁄s¡T≈£î‘·T‡&ÉT, |ü⁄s¡÷s¡e⁄&ÉT, dü>s∑ T¡ &ÉT, ø±s¡MÔ sê´s¡Tq® T&ÉT.
www.apteachers.in
á. ªªVü≤è<äj·TX¯ó~∆μμ ................................................................
ñ. ªªJeq |ü]es¡Ôq+μμ .............................................................
}. ªªdüe÷» |ü]es¡Ôq+μμ .........................................................
m. ªªdü‘êÿsê´\Tμμ .................................................................
2. øÏ+~ |ü<ë\≈£î |üsê´j·T|ü<ë\T sêdæ kı+‘· yêø±´\T sêj·T+&ç.
n. sêÁ‹
Ä. |ü˝¢…
Ç. Vü≤è<äj·T+
á. uÛ÷Ñ $T
ñ. Äø±+ø£å
3. øÏ+~ |ü<ë\≈£î HêHêsêú\T sêj·T+&ç.
n. bÕ|üeTT
Ä. Á|ü»\T
Ç. <Ûqä eTT
á. j·TT>∑eTT
ñ. bı\+
}. eékÕj·T+
4. øÏ+~ yêø±´\˝À ^‘·^dæq |ü<ë\≈£î $ø£è‹|ü<ë\T sêj·T+&ç.
n. Á|ü»\T Áù|eT‘√ uÛÑ÷$Tì ÇdüTÔHêïs¡T.
Ä. Á‹*+>∑ uÛ≤wü eT<ÛäTs¡yÓTÆq~.
Ç. eT+∫yê] Vü≤è<äj·T+˝À uÛÑ>∑e+‘·T&ÉT+{≤&ÉT.
á. me] ø±s¡éTT\qT yês¡T düeTs¡ú+>± #Ój·÷´*.
1. qTy˚« $H√u≤ kÕúq+˝À ñ+fÒ, H˚{Ï |ü]dæú‘·T˝À¢ Á|ü»\≈£î @eTì dü+<˚X¯+ ÇkÕÔe⁄? <ëìï sêdæ @ø£
bÕÁ‘ê_Ûqj·T+ #˚j·T+&ç. (˝Ò<ë)
2. áHê{Ï |ü]dæ‘ú T· \ø£qT>∑TD+>± uÛ÷Ñ <ëq+ ÄeX¯´ø£‘q· T $e]dü÷Ô ˇø£ b˛düsº T¡ qT ‘·j÷· s¡T #˚dæ Á|ü<]ä Ù+#·+&ç.
VI. Á|üX¯+dü
1. uÛÑ÷<ëq+ nH˚~ ˇø£ dü‘êÿs¡´+. Ç˝≤+{Ïy˚ Ç+ø± @ @ dü‘êÿsê´\T #˚j·Te#·TÃ? Ç˝≤+{Ï dü‘êÿsê´\T
#˚dæqyê]ì n_Ûq+~dü÷Ô ˝ÒK sêdæ Á|ü<ä]Ù+#·+&ç. (˝Ò<ë)
2. $H√u≤ uÛÑ÷<ëq ñ<äéT+ø√dü+ #˚dæq bÕ<äj·÷Á‘·qT n_Ûq+~dü÷Ô, Äj·Tq≈£î @eTì ˝ÒK sêkÕÔs¡T?
sêdæ >√&É |üÁ‹ø£˝À Á|ü<ä]Ù+#·+&ç.
www.apteachers.in
VII. uÛ≤wüqT>∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+

n. düs√«<äj·T+ Ä. }Vü‰r‘·+ Ç. Äj·÷#√≥¢ á. ‘˚yê\ì ñ. eTs=ø£{Ï
2. øÏ+~ düe÷dü |ü<ë\≈£î $Á>∑V≤ü yêø±´\T, düe÷dü Hêe÷\T sêj·T+&ç.
n. bÕ<äj·÷Á‘· Ä. |ü˝…¢Á|ü»\T Ç. e+<ä mø£sê\T á. Hê Á>∑+<∏ä+
3. øÏ+~ yêì˝À ø£s]Ô¡ yêø£´+ ø£sà¡ DÏyêø£´+>±, ø£sà¡ DÏyêø£´+ ø£s]Ô¡ yêø£´+>± e÷s¡Ã+&ç.
n. HÓÁVüA ‘·q C≤ãT˝À dü+‘√cÕìï e´ø£Ô+ #˚XÊs¡T.
Ä. Äj·Tq≈£î düe÷<Ûëq+ sêj·Tã&ç |ü+|üã&ç+~.
Ç. uÛÑ>∑e+‘·T&ÉT Hê e÷≥\≈£î X¯øÏÔì Á|ükÕ~+#ê&ÉT.
ñ. Hê#˚ BìøÏ uÛÑ÷<ëqj·T»„+ nì ù|s¡T ô|≥ºã&ç+~.
b˛#·+|ü*¢˝À sêeT#·+Á<ë¬s&ç¶>±s¡T $H√u≤uÛ≤y˚ Á|üdü+>±ìøÏ Áù|s¡Dbı+~ ˇπøkÕ] e+<ä mø£sê\qT <ëq+
#˚XÊs¡T ø£<ë! n˝≤ MT }]˝Àq÷ ù|s¡T bı+~q <ë‘·\T ø=+<äs¡T ñ+{≤s¡T ø£<ë! yêfi¯fl ù|s¡¢qT ùdø£]+∫ mes¡T
@ s¡ø£eTsTTq <ëq+ #˚XÊs√ ‘Ó*j·TCÒùd $esê\qT sêdæ >√&É|üÁ‹ø£˝À ô|≥º+&ç.

#·~$+#ê*, sêsTT+#ê*, <√cÕ\T düe]+#ê*.
H˚ì$ #˚j·T>∑\Hê ?
1. $H√u≤qT >∑T]+∫ Äj·Tq #˚dæq bÕ<äj·÷Á‘·qT >∑T]+∫ kı+‘·e÷≥˝À¢ #Ó|üŒ>∑\qT. WqT / ø±<äT
2. ªªÄ‘·àø£<∏äμμ s¡÷|ü+˝Àì á bÕsƒêìï #·~$ ns¡ú+#˚düTø=ì kı+‘·e÷≥˝À¢ #Ó|üŒ>∑\qT. WqT / ø±<äT
3. bÕsƒ¡+˝Àì |ü<äC≤˝≤ìï kı+‘· e÷≥˝À¢ Á|üjÓ÷–+#·>∑\qT. WqT / ø±<äT
4. $H√u≤qT >∑T]+∫, uÛÑ÷<ëq ñ<äé÷ìï >∑T]+∫ kı+‘·e÷≥˝À¢ sêj·T>∑\qT. WqT / ø±<äT
5. uÛÑ÷<ëq ñ<äé÷ìï >∑T]+∫ ø£s¡|üÁ‘·+ / b˛düºsY ‘·j·÷s¡T#˚j·T>∑\qT. WqT / ø±<äT
MTs¡T kÕVü≤dü+‘√ |üìì #˚|≥ü ˝º øÒ b£ ˛‘˚ MTs¡T z≥$TøÏ >∑T] ø±H˚ø±s¡T. ø±˙ MTs¡T J$‘·+˝À @B
kÕ~Û+#·˝øÒ b£ ˛‘ês¡T. ` $H√u≤ uÛ≤y˚

www.apteachers.in
17. dü÷Œ¤]ÔÁ|ü<ë‘·\T
(ñ|üyê#·ø+£ )
kÕVü≤düMs¡T&ÉT ` eT*¢ eTkÕÔHé u≤ãT

˙ |æ\T|ü⁄ $ì @ˇø£ÿs¡÷ sê≈£îHêï! kÕ–b˛...
kÕVü ≤ dü + ‘√ eTT+<ä & É T >∑ T y˚ j Y T ... $»j· T + ˙
kı+‘·eTÚH√jYT...
ªªm|ü⁄Œ&ÉTpdæHê #Óf…¢eTà≥, |ü⁄f…¢eTà≥ ‹s¡>∑&Éy˚T>±ì
Hê\T>∑T nø£ås¡+eTTø£ÿ\T H˚s¡TÃ≈£î+<ëeTì ˝Ò<˚+~sê! M&ç
n\¢]ì uÛÑ]+#·˝Ò≈£î+&Ü ñHêï+>±˙ bø£ÿ&ÉHêï <ä÷s¡+>±
@<äHêï Vü‰düº˝À¢ CÒ]|æ<ë›+. n|ü⁄Œ&ÉHêï u≤>∑T|ü&É‘ê&ÉT.μμ
◊<äT>∑Ts¡T dü+‘êq+˝À ∫qïyê&Óq’ eTkÕÔHué ≤ãT >∑T]+∫ ‘·+Á&ç
eTkÕÔqj·T´ Ä+<√fi¯q |ü&ÉT‘·T+fÒ ªªHê _&É¶πø$T #·Ts¡T¬ø’H√&ÉT,
‘Ó*yÓH’ √&ÉT yê&çøÏ #·<Tä e⁄sêø£ bø£ÿ&çøÏ b˛~›μμ eTT<äT\› ø=&ÉT≈£îqT
Vü‰düº˝À¢#˚]Ã bø£ÿ&É <ä÷s¡+ #˚kÕÔs√qì ø=&ÉT≈£îqT >±sêã+>±
<ä>∑Z]øÏ rdüT≈£î+≥÷ n+~ ‘·*¢ düTã“eTà. Ä ‘·*¢øÏ @+
‘Ó\TdüT uÛ$Ñ wü´‘·T˝Ô À ‘·q ø=&ÉT≈£î ø°]ÁÔ |ü‹wü\˜ T •Ksêj·Te÷q
eTe⁄‘êj·Tì.
HÓ\÷¢sT¡ õ˝≤¢ dü+>∑+ eT+&É\+˝À >±+BÛ »qdü+|òTü +
ˇø£ e÷s¡TeT÷\ –]»q Á>±eT+. j·÷Hê<äT\T, ms¡Tø£\ dü+øπ eå T+ø√dü+ nVü≤]ïX¯\÷ ø£èwæ#d˚ qæ |ü<àä l yÓHïÓ \ø£+{Ï
sê|òüTej·T´>±s¡T –]»qT\ø√dü+ ì]à+∫q Á>±eT+ Ç~. ¬sø±ÿ&ç‘˚>±ì &=ø±ÿ&Éì Ms¡T }]|üø£ÿH˚ ñqï ø±\Te˝À
#˚|ü\T |ü{Ïº neTTà≈£î+≥÷, eékÕj·T+, ≈£L*|üqT\T #˚düT≈£î+≥÷ Jeq+ kÕ–kÕÔs¡T. Ä ≈£îÁ>±eT+˝À eT*¢
eTkÕÔqj·T´ ≈£î≥T+u≤ìøÏ ˇø£ Á|ü‘˚´ø£‘· ñ+~. yêfi¯fl >∑T]+∫ Á>±eT+˝ÀH˚ ø±<äT, #·T≥Tº|üø£ÿ\ }fi¯¢˝À ≈£L&Ü
#Ó|ü⁄Œ≈£î+{≤s¡T. ø±s¡D+ @$T≥+fÒ |üP≥>∑&Ée&É+ ≈£L&Ü ø£wüº+>± ñ+&˚ Ä ≈£î≥T+ã+˝À+∫ Ä&É|æ\¢‘√ düVü‰
q\T>∑TØï ã&çøÏ |ü+|æ #·~$dü÷Ô+&É&Éy˚T. eTkÕÔqj·T´ ø±düÔ nø£ås¡C≤„q+ ñqïyê&ÉT. #·<äTe⁄ $\Te ‘Ó*dæqyê&ÉT.
ñqï ø=~›bÕ{Ï bı\+˝À eékÕj·T+ #˚ùdyê&ÉT. Ç+{À¢ ‹+&çøÏ, ã≥º≈£î ˝Òø£b˛sTTHê |æ\¢\ |ü⁄düÔø±\≈£î e÷Á‘·+
ø=s¡‘· sê≈£L&É<qä T≈£îH˚yê&ÉT. n˝≤+{Ï ìs¡Tù|<ä ≈£î≥T+ã+˝À 1974 ôdô|+º ãs¡T 3e ‘˚Bq eTkÕÔHué ≤ãT »ìà+#ê&ÉT.
◊<˚fi¯fl ej·TdüT˝À eTkÕÔHéu≤ãTqT }]˝À ñ+&˚ bÕsƒ¡XÊ\˝À #˚]Œ+#ês¡T. ∫qïyê&Ó’q eTkÕÔHéu≤ãT ã&çøÏ
yÓfi¯fl≈£î+&Ü ùdïVæ≤‘·T\‘√ ø£*dæ }] ∫es¡ ñ+&˚ ‘√≥˝À¢øÏ yÓ[fl #Óf≈…¢ £îÿ‘·÷, ø±j·T\T ø√düT≈£î+≥÷, ø±\Te˝À¢
á‘· ø=&ÉT‘·÷ s√»+‘ê Ä&˚yê&ÉT. bHÓïH√ï ø=‘·Ô ø=‘·Ô Ä≥\T düèwæº+#˚yê&ÉT. @ kÕj·T+Á‘êìø√ Ç\T¢ #˚πsyê&ÉT.
sêÁ‹øÏ ‘·+Á&ç Ç+{ÏøÏsê>±H˚ eTkÕÔHéu≤ãT n\¢]ô|’ |òæsê´<äT\ |üs¡«+ yÓTT<ä\j˚T´~. ‘·s¡yê‘· ø£<∏ä e÷eT÷˝Ò. Ä≥\
<Ûë´dü˝À|ü&ç ã&ç |üP]Ô>± e÷H˚düTÔHêï&Éì kÕj·T+Á‘·+|üP≥ Áô|’y˚≥T ≥÷´wüHé ô|{Ïº+#ê&ÉT. eTkÕÔqj·T´ n+‘·{Ï‘√
www.apteachers.in
}s¡Tø√˝Ò<äT. ‘·q ø=&ÉT≈£îqT u≤>± #·~$+#ê\ì Äs¡T øÏ˝ÀMT≥s¡¢ <ä÷s¡+˝À ñ+&˚ dü+>∑+ nH˚ }]˝À
bÕsƒ¡XÊ\˝À #˚]Œ+#ê&ÉT. ãdüT‡˝À yÓ[fl ˇø£#√≥ ~– nø£ÿ&ç qT+&ç ˇø£ yÓTÆ\T<ä÷s¡+ q&ç∫ ã&çøÏ yÓfi≤fl*. <ë]˝À
ñ+&˚ #Ó≥÷¢ #˚eT\÷, ø=+&É\÷ >∑T≥º\÷ eTkÕÔHéu≤ãT≈£î b+‘√ ÄdüøÏÔ ø£*–+#˚$.
ˇø£s√E ùdïVæ≤‘·T\‘√ ø£*dæ >∑T≥º\T bø£ÿ&ÜìøÏ yÓfi≤fl&ÉT. n<˚ n‘·&ç |üs¡«‘ês√Vü≤D≈£î ;»+ |ü&çqs√E.
sêfi¯ófl, eTTfi¯ófl <ë≥T≈£î+≥÷ ø=+&ÉHÓø£ÿ&É+ n‘·ìøÏ ‘Ó*j·Tì Äq+<ëìï∫Ã+~. ùdïVæ≤‘·T\+‘ê e+≥#Ós¡≈£î
ùdø£]düTÔ+fÒ bı<ä\ eT<Ûä´ ø±*u≤≥ #˚düT≈£î+≥÷ eTT+<äT≈£î yÓfi¯flkÕ>±&ÉT. #˚‹˝À ñqï ø£‹Ô‘√ Hê>∑C…eTT&ÉT
bı<ä\T qs¡T≈£î‘·T+fÒ Ä #Ó≥¢≈£î+&˚ ‘Ó\¢ì bÕ\T ∫+~ ø£fi¯fl˝À |ü&Ü¶sTT. n+‘˚ ø£fi¯ófl eT+&çb˛‘·T+fÒ @&ÉTdü÷Ô u≤<Ûä
‘·≥Tºø√˝Òø£ øÏ+<ä|ü&ç <=s¡¢kÕ>±&ÉT. Ç+‘·˝À ùdïVæ≤‘·T\T e#êÃs¡T. n+<äs¡÷ ø£*dæ yÓ’<ä´XÊ\≈£î rdüT≈£îb˛j·÷s¡T.
á yês¡Ô ‘·+Á&çøÏ #˚]+~. ≈£î≥T+ã düuTÑÛ ´\+‘ê VüQ{≤VüQ{Ïq ÄdüT|üÁ‹øÏ #˚sês¡T. &Üø£sº T¡ eT+<äT*∫Ã uÛj Ñ T· |ü&Ü*‡+<˚MT
˝Ò<äì #Ó|æŒ Ç+{ÏøÏ |ü+bÕ&ÉT.
ø=&ÉT≈£î >∑T]+∫ eTkÕÔqj·T´≈£î Ä+<√fi¯q b≈£îÿesTT+~. Ç+¬øø£ÿ&ÉsTTHê eT+∫ ã&ç <=s¡T≈£î ‘·T+<˚yÓ÷qì
$#ê]+#ê&ÉT. ø√s¡Tø=+&É ôd’ìø£ bÕsƒ¡XÊ\ ñ+<äì nø£ÿ&É #·ø£ÿì Áø£eT•ø£åD‘√bÕ≥T eT+∫ #·<äTe⁄≈£L&Ü edüTÔ+<äì
‘Ó\TdüT≈£îHêï&ÉT. n|ü⁄Œ#˚dæ ø√s¡Tø=+&É Á|üy˚X¯ |üØø£å •ø£åD˝À #˚sêÃ&ÉT. ‘·q #·<äTe⁄ø√dü+ ‘·+Á&ç|ü&ÉT‘·Tqï ‘·|üq
Á|ü‹HÓ\ |òE” #Ó*+¢ #·&+É ø√dü+ |ü&TÉ ‘·Tqï ø£w+ºü eTkÕÔHué ≤ãTqT Ä˝À∫+|üCkÒ ÕsTT. ‘·+Á&ç ‘·s#¡ T· >± #Óù|Œ dü«X¯ø‘ÔÏ √
b<ä>±\H˚ @ø£\e⁄´ì ø£<∏äqT m|ü⁄Œ&É÷ >∑Ts¡TÔ≈£î ‘Ó#·TÃ≈£îH˚yê&ÉT. Á|üy˚X¯|üØø£å˝À ñrÔs¡Tí&Éj·÷´&ÉT. n+<äs¡÷ b+‘√
dü+‘√wü+˝À eTTì–b˛j·÷s¡T. ø±\+ }s¡T≈£î+&É<Tä ø£<ë! ã+<ÛTä e⁄\ bı\+˝À yÓ÷{≤s¡T _–+∫ edüTqÔ ï eTkÕÔqj·T´
MT<ä X¯Á‘·Te⁄\T <ë&ç#˚XÊs¡T. ø=&Éefi¯ófl, >=&É¶fi¯fl‘√ q]πøXÊs¡T. rÁeyÓTÆq >±j·÷\bÕ˝…’ |ü&çb˛sTTq n‘·ìï #·÷dæ
#·ìb˛j·÷&ÉqT≈£îì yêfi¯ófl yÓ[flb˛j·÷s¡T. ‘·q _&É\¶ qT #·~$+#ê\ì, ‘êqT b˝≤¬>H’ ê Áã‘·ø±\ì <äè&ÛdÉ +ü ø£\Œ+‘√
>±j·÷\qTôd‘’ +· ˝…øÿ£ #˚jT· ≈£î+&Ü q&ÉT#·T≈£î+≥÷ s√&ÉTM¶ T<äø=#êÃ&ÉT. ‘Ó*dæqyêfiËfles√ yÓ<’ ´ä XÊ\˝À #˚sêÃs¡T. eTs¡D+
n+#·T<ëø± yÓ[fl ‹]– ãj·T≥|ü&˚˝≤ #˚dæ+~ ‘·q ø=&ÉT≈£îqT ôd’ìø£ bÕsƒ¡XÊ\˝À #˚]Œ+#ê\qï |ü≥Tº<ä˝Òqì ‘·+Á&ç
#Ó|ü⁄‘·T+fÒ b˝≤¬>’Hê düπs ø£wüº|ü&ç #·<äyê\H˚ dü+ø£\Œ+ eTkÕÔHéu≤ãT˝À yÓTT\¬ø‹Ô+~.
ø√s¡Tø=+&É ôd’ìø£ bÕsƒ¡XÊ\ yê‘êes¡D+ eTkÕÔHéu≤ãT≈£î b+‘·>±H√ q∫Ã+~. ‘Ó\¢yês¡Ts¡a≤eTTq Hê\T>∑T
>∑+≥\≈£î ÁbÕs¡+uÛÑeTj˚T´ ~q#·s¡´ sêÁ‹ 8 >∑+≥\≈£î eTT>∑TdüTÔ+~. }|æ]dü\|üì á ø±\ìs¡íj·T |ü{Ïºø£ Ç+{Ï
>∑T]+∫ u…+>∑|ü&É≈£î+&Ü #˚dæ+~. ãT~∆ã˝≤H˚ï ø±≈£î+&Ü XÊØs¡ø£ <ës¡T&ÛÜ´ìï ô|+bı+~+#˚ yê´j·÷eT+, Áø°&É\T,
á‘· yÓTT<ä˝q’… n+XÊ\ìï+{Ï˝Àq÷ eTkÕÔHué ≤ãT ñ‘ê‡Vü≤+>± bÕ˝§ZHy˚ ê&ÉT. bÕsƒX¡ Ê\ nqTuÛyÑ ê\‘√ yês¡+ yês¡+
Ç+{ÏøÏ ñ‘·Ôsê\T sêùdyê&ÉT. bÕsƒ¡XÊ\ Äes¡D˝À ñqï ˝…|òtºHÓ+{Ÿ ñ<äj·TuÛ≤düÿsY $Á>∑Vü‰ìï Á|ü‹s√p ‘·<˚ø£+>±
#·÷ùdyê&ÉT. ñ<äjT· uÛ≤düÿsY ø√s¡Tø=+&É bÕsƒX¡ Ê\ |üPs¡«$<ë´]ú. be¬sdüTº •Ksêìï n~Ûs√Væ≤dü÷Ô ÁbÕD≤\T ø√˝ÀŒj·÷&ÉT.
b|üŒ{Ïø£sTTHê düπs be¬sdüTºqT bø±ÿ\ì eTkÕÔHéu≤ãT ø£\\Tø£H˚yê&ÉT. |ü<√‘·s¡>∑‹˝À ñ+&É>± bÕsƒ¡XÊ\ ‘·s¡|ü⁄q
dæe÷¢yÓfi‚fl neø±X¯+ e∫Ã+~. eT+#·T‘√ ø£|æŒq Væ≤e÷\j·T •Ksê\qT, ô|’Hé eèøå±\ es¡dü\qT yê{Ï |üP\
düT>∑+<Ûëìï yÓTÆeTs¡∫b˛sTT ÄkÕ«~+#ê&ÉT. nsTT‘˚ nø£ÿ&É »]–q Áf…øÏÿ+>¥˝À eTkÕÔHéu≤ãT πøe\+ ªdæμ Áπ>&ÉT
e÷Á‘·y˚T bı+<ä>∑*>±&ÉT.
ø√s¡Tø=+&É bÕsƒ¡XÊ\˝À @&˚fi¯fl #·<äTe⁄ |üPs¡ÔsTT+~. $TÁ‘·T\+‘ê $&çb˛‘·THêïeTì #ê˝≤ u≤<Ûä|ü&Ü¶s¡T.
Ç+»˙]+>¥ #·<äyê\qï ‘·q ø√]ø£qT ‘·+Á&çøÏ ‘Ó*bÕ&ÉT. Äj·Tq b+‘√ dü+‘√wæ+#ê&ÉT. »+ôw&é|üPsY ◊.◊.{Ï.˝À
_.f…ø.˘ ˝À #˚sê&ÉT. ñqï ø±düÔ bı\+ ≈£L&Ü neTTàø√ø£ ‘·|Œü ˝Ò<Tä . ≈£î≥T+ã Ä]úø£ |ü]dæ‘ú T· \T b+‘·>± Çã“+~ô|&ÉT‘·THêï
∫s¡Tqe⁄«‘√ uÛÑ]dü÷Ô #·<äTe⁄MT<ä qT+&ç <äèwæº eTs¡\Ã˝Ò<äT. Vü‰düº\T≈£î &ÉãT“ø£≥º˝Òø£ y˚s¡T>± >∑~˝À ñqï|ü⁄Œ&ÉT
www.apteachers.in
s√E\ ‘·s¡ã&ç ‹+&ç˝Òø£b˛e&É+e\¢ Äs√>∑´+ ø°åDÏ+∫+~. ùdïVæ≤‘·T\ düVü≤ø±s¡+‘√ ø±\+ >∑&çù|yê&ÉT. Ä]úø£+>±
mìï ø£cÕº\Tqï|üŒ{Ïø° m|ü&É÷ ∫s¡Tqe⁄«‘√ düs<¡ ë>± ñ+&˚ eTkÕÔHé u≤ãTqT #·÷dæ ‘√{Ï $<ë´s¡T\ú T ÄX¯Ãs¡´b˛j˚Tyês¡T.
á dü«uÛ≤ey˚T n‘·&çøÏ m+‘√ eT+~ ùdïVæ≤‘·T\j˚T´˝≤ #˚dæ+~. ø£fi≤XÊ\˝Àì kÕVü≤dæ≈£î\ düe÷K´˝À#˚] ø=+&É\T
bø£ÿ&É+, |ü&Ée q&É|ü&É+ e+{Ï ø±s¡´Áø£e÷\˝À #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§ZH˚yê&ÉT. n‘·&ç˝Àì @ø±Á>∑‘·qT, |ü≥Tº<ä\qT
ùdïVü≤dü«uÛ≤yêìï n<Ûë´|ü≈£î\‘√düVü‰ n+<äs¡÷ n_Ûe÷ì+#˚yês¡T. 1994˝À ø£fi≤XÊ\ ‘·s¡|ü⁄q Væ≤e÷\j·T Áf…øÏÿ+>¥
yÓ[flq|ü⁄Œ&ÉT 14 500 n&ÉT>∑T\ b‘·T˝Ô Àñqï j·TeTTH√Á‹ |üs«¡ ‘ê\qT n~Ûs√Væ≤+#ê&ÉT. dü÷s¡T´ì yÓ\T>∑Tk˛øÏ $$<Ûä
s¡+>∑T\ nuÛÑs¡D≤\T <Ûä]+∫q≥T¢>± yÓ*–b˛‘·Tqï eT+#·T |üs¡«‘ê\qT #·÷dæ be¬sdtºqT bøÏÿrsê\qï |ü≥Tº<ä\
eT]ø±düÔ ô|]–+~.
Ç+»˙]+>¥ $<ä´|üP]Ôø±>±H˚ ˇø£ kÕ|òtºy˚sY ø£+ô|˙˝À ñ<√´>∑+ e∫Ã+~. ‘·+Á&ç b+‘√ dü+‘√wæ+#ê&ÉT.
<ë<ë|ü⁄ eT÷&˚fi¯flbÕ≥T ñ<√´>∑+ #˚XÊ&ÉT. ‘·q J$‘·\ø£å´+ Ç~ ø±<äì eTπs<√ ñ+<äì ìs¡+‘·s¡+ eT<Ûäq
|ü&y˚ ê&ÉT. ñ<√´>∑+ e÷H˚dæ eTkÕÔHué ≤ãT j·T+.f…ø.˘ #·<yä ê\ì ìs¡sí TT+#·Tø√&É+‘√ ‘·+Á&ç n&ÉT#¶ |Ó Œü ˝Ò<Tä . Ks¡>|¥ Pü sY
◊.◊.{Ï.˝À #˚sê&ÉT. ø£fi≤XÊ\˝À $TÁ‘·T\‘√ ø£*dæ eTs=ø£kÕ] Væ≤e÷\j·÷\≈£î yÓfi≤fl&ÉT. @&˚fi¯fl ‘·s¡yê‘· eT∞fl
Væ≤e÷\j·÷\qT #·÷ùd neø±X¯+ sêe&É+ n‘·&ç˝À b+‘√ Äq+<ëìï ì+|æ+~. j·T+.f…ø˘. |üPs¡ÔsTT+~.
ø£\ø£‘êÔ˝Àì ◊.◊.byéT.˝À j·T+._.b.˝À #˚sê&ÉT. ◊.◊.j·T+. ‘·s¡|ü⁄q be¬sdtº uÒdt ø±´+|ü⁄˝À bÕ˝§ZHêï&ÉT.
n|üŒ{Ïøπ n+‘·sê®\+˝À (Ç+≥¬sï{Ÿ) $düèÔ ‘·+>± |ü]XÀ~Û+∫ be¬sdtº >∑T]+∫q |üP]Ô $esê\‘√ ≈£L&çq düe÷#êsêìï
ùdø£]+#˚yê&ÉT. ˇø£s√E ø£fi≤XÊ\ qT+&ç >∑~øÏ #˚πsdü]øÏ ‘·+Á&çøÏ Äs√>∑´+ dü]>±˝Ò<äì ‘=+<äs¡>± sêyê\ì
Ç+{ÏqT+∫ yês¡Ô n+~+~. ‘·+Á&ç eTs¡D+ n‘·&çì b+‘·>±H√ ≈£î+>∑Bdæ+~. u≤<ÛäqT ~>∑$T+– j·T+._.b.
|üP]Ô#˚j·÷\ì dü+ø£*Œ+#ê&ÉT. j·T+._.b. ∫e] |üØø£å |üP]Ôø±>±H˚ \ø£å\ y˚‘·q+ e#˚Ã ñ<√´>∑eø±XÊ\ìï{Ïì
e<äT\Tø=ì ªª˙≈£î q∫Ãq |üìì kÕ~Û+#˚ es¡≈£î yÓqT~s¡>∑e<äT›μμ nH˚ ‘·+Á&ç e÷≥qT eTqq+ #˚düT≈£î+≥÷ Vü≤Ösê
¬s’˝…øÏÿ &Ûç©¢ #˚s¡T≈£îHêï&ÉT.
‘·q ø£\\qT kÕø±s¡+ #˚düT≈£îH˚+<äT≈£î >∑+>√Á‹ ˝Àj·TqT #˚s¡T≈£îHêï&ÉT. |üP]ÔkÕúsTT |üs¡«‘ês√Vü≤≈£î&ç>±
e÷s¡&ÜìøÏ kÕ<Ûqä yÓTT<ä\Tô|{≤º&TÉ . |üs«¡ ‘ês√Vü≤D n‘·´+‘· Á|üe÷<äøs£ y¡ TÓ qÆ kÕVü≤düj÷· Á‘·.
ÁbÕDyêj·TTe⁄ \_Û+#·ì dæú‹, eTT+#·Tø=#˚Ã eT+#·T ‘·TbòÕqT\T ìs¡+‘·s¡+ nÁ|üeT‘·Ô+>±
ñ+&Ü*. |üs¡«‘ês√Vü≤≈£î&çøÏ ñ+&Ée\dæq XÊ«düìj·T+Á‘·D, Ä‘·àôdúÌs´¡ +, ˇ+≥]>±
>∑&É|ü>∑\>∑&É+. XÊØs¡ø£ <äè&ÛÉ‘·«+ yÓTT<ä˝…’qe˙ï kÕ<Ûäq#˚XÊ&ÉT. á‘·, yê´j·÷eT+,
ÁbÕD≤j·÷eT+ yÓTT<ä˝…’qe˙ï u≤\´+qT+&˚ kÕ<Ûäq #˚düTÔ+&É+e\¢ Çe˙ï düTHêj·÷dü+>±
n~Û>∑$T+#·>∑*>±&ÉT. >∑+>√Á‹, uÛ≤^s¡~∏, n\ø£q+<ä |ü$Á‘· »˝≤\qT düŒè•dü÷Ô ø±˝≤|ü‘·úsY
#˚s¡T≈£îHêï&ÉT. uÖ<ä∆_≈£åîe⁄\ eT+Á‘√#êÃs¡D\T $+≥÷ eTT+<äT≈£îkÕ>±&ÉT. ‘·q≈£î ÇwüºyÓTÆq
uÛÑ>∑eBZ‘·qT, s¡TÁ<ëø£åe÷\qT #˚‘·ã≥Tºø=ì dü+øÏ¢wüºyÓTÆq |üs¡«‘·kÕqTe⁄\T <ë≥T≈£î+≥÷, Á|üe÷<äuÛÑ]‘·yÓTÆq eT+#·T
•Ksê\qT ˝Àj·T\qT n~Û>$∑ Tdü÷Ô Væ≤e÷\j·÷\˝Àì ø±+#·q>∑+>∑ ø£qTeT\qT n~Ûs√Væ≤+#ê&ÉT. Á{≤Hé‡Væ≤e÷\j·THé
n~Ûs√Vü≤D˝À uÛ≤>∑+>± 2000 øÏ˝ÀMT≥s¡¢qT 132 s√E\˝À n~Û>∑$T+∫ eTÚ+{Ÿ be¬sdtº qT+∫ eTÚ+{Ÿ ¬ø’˝≤dt
es¡≈î£ #˚sT¡ ≈£îHêï&ÉT. >√¢ã˝Ÿyê]à+>¥e\¢ e÷]b˛‘·Tqï |üs«¡ ‘ê\ s¡÷|ü⁄sπ K\qT Á|ü»\≈£î $e]+#·&ÜìøÏ Á|üjT· ‹ï+#ê&ÉT.
n‘·ì Á|üjT· ‘·ï+ n+‘·{‘Ï √ Ä>∑˝<Ò Tä . Á|ü|+ü #· yê´|ü+Ô >± @&ÉTK+&Ü\˝À ñqï b‘·sÔ TTq |üs«¡ ‘ê\qT n~Û>$∑ T+#ê\H˚
|ü≥Tº<ä\qT ô|+∫+~.
2005˝À <äøÏåD nyÓT]ø±˝Àì nø±+>∑TyêqT yÓTT<ä≥ n~Ûs√Væ≤+∫q ‘·sê«‘· Äj·Tq≈£î <äøÏåD nyÓT]ø±‘√
$&ÉBj·Tsêì ã+<Ûä+ @s¡Œ&ç+~. Ä+&ûdt |üs¡«‘ê\˝Àì n‘·T´qï‘· •Ksê\qT n~Ûs√Væ≤+#ê* nqT≈£îHêï&ÉT.
2006˝À ‘·q dü+ø£˝≤Œìï ÁbÕs¡+_Û+#ê&ÉT. 2006 »qe] 19 >∑Ts¡Tyês¡+ n+{≤]ÿ{Ïø˘ K+&É+˝Àì $q‡Hée÷dæ|tò
www.apteachers.in
nH˚ 4897 MT≥s¡¢ b‘·TÔqï |üs¡«‘·•Ksêìï n~Ûs√Væ≤+#ê&ÉT. |òæÁãe] 17 X¯óÁø£yês¡+ <äøÏåD nyÓT]ø±˝Àì 6962
MT≥s¡¢ b‘·TÔq ñqï nø±Héø±>±« •Ks¡+ MT<ä ø±\TyÓ÷bÕ&ÉT. e÷]Ã 15 ãT<Ûäyês¡+ ÄÁ|òæø±˝Àì 5895 MT≥s¡¢
b‘·TqÔ ï øÏ*eT+C≤s√qT, øπ e\+ s¬ +&ÉTqïs¡ s√E\˝ÀH˚ møÏÿ ]ø±s¡T¶ düèwæ+º #ê&ÉT. @Á|æ˝Ÿ 1 X¯ìyês¡+ ÄÁùd*º j·÷˝Àì
2228 MT≥s¡¢ b‘·TÔqï eTÚ+{Ÿ ø√dt≈£L´k˛ÿ |üs¡«‘êìï #˚s¡T≈£îHêï&ÉT. y˚T 21 Ä~yês¡+ Ädæj·÷˝Àì 8848 MT≥s¡¢
b‘·TÔqï, Á|ü|ü+#·+˝Àπø b‘·ÔsTTq me¬sdtº •Ks¡+ MT<ä 2006 y˚T 21 Ä~yês¡+ Hê&ÉT ø±\TyÓ÷bÕ&ÉT. <˚X¯uÛÑøÏÔøÏ
>∑Ts¡TÔ>± C≤rj·T |ü‘êø±ìï dü÷Œ¤]Ôì∫Ãq ôd’ìø£ bÕsƒ¡XÊ\ |ü‘êø±ìï me¬sdtº •Ks¡+ MT<ä Hê{≤&ÉT. pHé 13
eT+>∑fi¯yês¡+ ◊s√bÕ˝Àì @˝Ÿ eTÚ+{Ÿ •Ksêìï, E˝…’ 1 k˛eTyês¡+ ñ‘·Ôs¡ nyÓT]ø±˝Àì eTÚ+{Ÿ yÓT¬ø˙¢ |üs¡«‘·
•Ksêìï n~Ûs√Væ≤+#ê&ÉT. πøe\+ 172 s√E\ eé~Û˝À Á|ü|ü+#·+˝À eTπs kÕVü≤dæ≈£î&ÉT kÕ~Û+#·˝Òì $<Ûä+>±
ôdyÓHé ôdyÓTà{Ÿ‡ |üP]Ô#˚XÊ&ÉT. á |üs¡«‘·Ms¡T&ç n<äT“¤‘·kÕVü≤dü+ –ìïdt ãTø˘ Ä|òt ]ø±s¡T¶\˝À qyÓ÷<äsTT+~.
<äøÏåD nyÓT]ø± K+&É+˝Àì Ä+&ûdt |üs¡«‘ê\+fÒ eTkÕÔHéu≤ãT≈£î b+‘√ Çwüº+. Væ≤e÷\j·÷\ ‘·sê«‘· Çy˚
m‘ÓÔÌq |üs¡«‘ê\T. 7000 øÏ.MT. \ bı&Ée⁄q $düÔ]+∫q á |üs¡«‘ê\˝À n–ï|üs¡«‘ê\T ≈£L&Ü ñHêïsTT. 2006e
dü+e‘·‡s¡+˝À @&ÉT K+&Ü\˝Àì @&ÉT •Ksê\qT n~Ûs√Væ≤+#˚ Áø£eT+˝À nø±Hé ø±>±« •Ksêìï møÏÿq|ü⁄&˚ $T>∑‘ê
13 •Ksê\qT ≈£L&Ü n~Ûs√Væ≤+#ê\ì eTkÕÔHéu≤ãT ìs¡ísTT+#·T≈£îHêï&ÉT. á |üs¡«‘· ÁX‚DÏ˝Àì 14 •Ksê\qT
n~Ûs√Væ≤+#·&É+ ø√dü+ kÕŒìwt uÛ≤wüô|’ |ü≥TºkÕ~Û+#ê&ÉT. kÕúì≈£î\‘√ nqTã+<Ûä+ ô|+#·T≈£îì á |üs¡«‘ê\
ÄqTbÕqT\˙ï ‘Ó\TdüT≈£îHêï&ÉT. 2015 e÷]Ã 23 e ‘˚Bq 6749 MT≥s¡¢ b‘·TÔqï HÓyê&√ Á{Ïdt Á≈£LôdHédüsY
|üs¡«‘êìï n~Ûs√Væ≤+#·&ÜìøÏ ãj·T\T<˚sê&ÉT. yê‘êes¡D+ Á|ü‹≈£L\+>± ñ+~. nsTTq|üŒ{Ïø° Ä |üs¡«‘ê\
>∑T]+∫ |üP]Ô>± ne>±Vü≤q ñ+&É&É+ e\¢ n+‘·{Ï Á|üe÷<ä dæú‹˝Àq÷ \øå±´ìï #˚s¡T≈£îHêï&ÉT. Hê\T>∑T •Ksê\qT
<ë{≤&ÉT. ‹]–edü÷+Ô &É>± düTe÷s¡T 600 MT≥s¡¢ ~>∑Teq e÷]Ã 24q eT+#·T‘·TbòÕqT Á|üfij ¯ T· ;Ûøs£ +¡ >± $s¡T#·T≈£î
|ü&ç+~. eTkÕÔHéu≤ãT ‘·\<ë#·T≈£îqï >∑T&Üs¡+ ø£ø±$ø£\yÓTÆb˛sTT+~. @ |üs¡«‘ê\qT ÁbÕDÁ|ü<ä+>± Áù|$T+#ê&√
@ |üs¡«‘ês√Vü≤D <ë«sê uÛÑs¡‘·C≤‹ ø°]Ôì ~>∑+‘ê\ <ëø± #˚s¡y˚XÊ&√ Ä |üs¡«‘ê\˝ÀH˚ ‘·qTe⁄#ê*+#ê&ÉT.
kÕVü≤düMs¡T&ÉTøÏ Á|ü|ü+#·+ j·÷e‘·÷Ô ìyêfi¯ó\]Œ+∫+~. Ms¡T&çøÏ eTs¡D+ ñ+&É<ä+{≤s¡T. Äj·Tq˝Àì ø±s¡´<äø£å‘·,
<äè&ÛÉdü+ø£\Œ+ eTq+<ä]ø° e÷s¡Z<äs¡Ùq+ #˚kÕÔsTT. Á|ü‹ bÕsƒ¡XÊ\≈£î, ø£fi≤XÊ\≈£î, Á|ü‹ $<ë´]úøÏ dü÷Œ¤]Ôìe«&ÜìøÏ
eTkÕÔHéu≤ãT kÕVü≤düJ$‘·+ eT˝…¢|üP\ düT>∑+<Ûä+˝≤ eTq eTqdüT‡˝À¢ m|üŒ{Ïø° ñ+≥T+~.
yê´bÕs¡ ~>∑Z»+ ` dü‘·´ Hê<Ófi¯fl
yÓ’|òü˝≤´ìï m<äTs√ÿ&É+ ø±<äT. yÓ’|òü\´+qT+∫ @+
H˚s¡TÃ≈£îHêïeTH˚~ eTTK´+. Hê $»j·T>±<∏ä\˙ï HêyÓ’|òü˝≤´\
qT+∫ H˚s¡TÃ≈£îqï >∑TDbÕsƒê˝Ò...
e÷qe |ü]D≤eTÁø£eT+˝À sê‹j·TT>∑+, ÇqTeTTj·TT>∑+
yÓTT<ä˝…’q <äX¯\Tqï≥T¢>±H˚ H˚&ÉT q&ÉTdüTÔqï~ kÕ+πø‹ø£j·TT>∑+ `
n+‘·sê®\+‘√ nqTdü+<ÛëqyÓTÆ Á|ü|ü+#·eT+‘ê ≈£îÁ>±eT+˝≤
e÷]b˛sTTq, ø£+|üP´≥sY j·TT>∑+. ø£¬s+≥T_\T¢ yÓTT<ä\T≈£îì
Áø£jÓ÷»ìø˘ sê¬ø{Ÿ Ç+»Hé<ëø± Á|ü‹#√{≤ ø£+|üP´≥sY kÕ+πø‹ø£
|ü]C≤„q+ $düÔ]+∫+~. ø£+|üP´≥sY nø£åsêdü´‘· n‘·édüs¡+>±
e÷]q ø±\$T~. $<ä´, yÓ<’ ´ä +, eékÕj·T+, s¡øD å£ ... ˇø£f$Ò T{Ï
www.apteachers.in
nìïs¡+>±˝À¢q÷ ø£+|üP´≥sY kÕ+πø‹ø£‘· Á|ü<ÛëqbÕÁ‘· b˛wæk˛Ô+~. eTq<˚X¯+˝À X¯s¡y˚>∑+>± $düÔ]+∫

n‹dü«\Œø±\+˝ÀH˚ ø√≥¢eT+~ì $ìjÓ÷>∑<ës¡T\T>± e÷s¡TÃ≈£îqï yÓTTu…’˝Ÿbò˛Hé ≈£L&Ü ø£+|üP´≥sY $C≤„q|òü*‘·y˚T.
Ç~ ø£+|üP´≥sY s¡+>∑+˝À ˇø£ nÁ>∑ÁX‚DÏ dü+düú.
1976 ˝À _˝Ÿπ>{Ÿ‡ á dü+düúqT kÕú|æ+#ê&ÉT. Hê{ÏqT+&ç H˚{Ïes¡≈£î f…ø±ï\J <ë«sê Á|ü|ü+#· >∑eTHêìøÏ
ø=‘·Ô ˇs¡e&çì ñs¡e&çì ø£*Œ+∫q |òTü q‘· yÓTÁÆ ø√kÕ|ò≈ºt î£ <ä≈î£ ÿ‘·T+~. Ç+‘·>=|üŒ dü+dü≈ú î£ dæ.Ç.ˇ. (Chief Executive
Officer) >± |üì#˚ùd uÛ≤>∑´+ ˇø£ uÛ≤s¡rj·TTDÏí ` ‘Ó\T>∑Tyê&çì ` e]+∫+~. Äj·TH˚ dü‘·´Hêsêj·TD Hê<Ófi¯fl
n*j·÷dt dü‘·´ Hê<Ófi¯fl. ø√{≤¢~s¡÷bÕj·T\ yê´bÕs¡ kÕÁe÷C≤´ìøÏ bÕ\Hê~Û|ü‹>± m+|æø£j·÷´&ÉT. n≈£î+]ƒ‘·
Bøå±<äø£å‘·\˝À Ç+‘· >=|üŒ neø±XÊìï #˚õøÏÿ+#·T≈£îqï eTqyê&Ó’q dü‘·´ Hê<Ófi¯fl >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
1962e dü+e‘·‡s¡+ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ qT+∫ ◊.m.j·Tdt.≈£î m+|æøs£ TTq Hê<Ófifl¯ j·TT>∑+<Ûsä Y Hêj·TT&ç~ nq+‘·|⁄ü s+¡
õ˝≤¢, m\¢q÷s¡T eT+&É\+, ãTø±ÿ|ü⁄s¡+ Á>±eT+. M] leT‹ Á|üuÛ≤e‹. á <ä+|ü‘·T\≈£î 1967˝À dü‘·´Hê<Ófi¯fl
»ìà+#ês¡T. ø£˝…ø£ºs¡T>±, Á|ü<ÛëqeT+Á‹ H˚‘·è‘·«+˝Àì πø+Á<ä Á|üD≤[ø±dü+|òüT düuÛÑT´ì>±, Á|ü<ÛëqeT+Á‹ ø±s¡´<ä]Ù>±
|üì#˚dæq j·TT>∑+<ÛäsY eT+∫ n~Ûø±]>± eTqïq\T n+<äT≈£îHêïs¡T. $<ëé+‘·T\ ≈£î≥T+ã+˝À |ü⁄{Ïºq dü‘·´
u≤\´+qT+#˚ ‘Ó*$‘˚≥\T Á|ü<]ä Ù+#˚yê&ÉT. ‘·+Á&ç≈î£ qï ø±s¡´Bøå± \ø£D å ≤*ï |ü⁄DÏø|Ï ⁄ü #·TÃø=ì ô|]>±&ÉT. ôV≤’ <äsêu≤<é
|ü_¢ø˘dü÷ÿ˝Ÿ $<ë´]ú>± n+<ä]‘√ ø£\$&ç>± ñ+&É&É+, n+<äØï ø£\T|ü⁄ø=ì b˛e&É+, ìC≤sTTr>± eéVü≤]+#·&É+,
Ä‘·à$XÊ«dü+‘√ n&ÉT>∑T\T y˚j·T≥+, nedüsê˝À¢ ñqïyê]ì Ä<ä]+#·≥+, #˚j·T÷‘·ìe«&É+ ˝≤+{Ï düs√«qï‘·
\ø£åD≤\qT n\es¡T#·T≈£îHêï&ÉT. dü‘·´≈£î ÁøÏ¬ø{Ÿ n+fÒ m+‘√ eT≈£îÿe. ÁøÏ¬ø{Ÿ»≥Tº˝À düuÛÑT´&ç>±, ‘·q Á|ü‹uÛÑqT
ìs¡÷|æ+#·Tø=ì ø¬ ô|Hº >é ± ø=qkÕ>±&ÉT. ÁøÏø¬ {Ÿ ãè+<ëìï düeTq«j·T|ü]#˚ Áø£eT+˝ÀH˚ Hêj·Tø£‘«· \ø£Då ≤\T H˚sT¡ Ã≈£îHêïqì
Ä≥\T Ä&É≥+ <ë«sê e÷Á‘·yT˚ ˇ‹Ô&ìç n~Û>$∑ T+#·&+É , $»j·T+ø√dü+ b˛sê&É&+É e+{Ï >∑TD≤\T n\e&É‘êj·T˙
‘êqT qeTTà‘êqì ˇø£ Ç+≥s¡÷«´˝À dü‘·´ Hê<Ófi¯fl #ÓbÕŒs¡T. bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´ |üPs¡ÔsTTq ‘·s¡yê‘· eTDÏbÕ˝Ÿ
Çìdæº≥÷´{Ÿ Ä|òt f…ø±ï\J˝À #·~$ 1988 ˝À m\Áø±ºìø˘‡ n+&é ø£eT÷´ìπøwüHé‡˝À _.Ç. &çÁ^ bı+<ës¡T. Ä
‘·s¡Tyê‘· nyÓT]ø±˝Àì $kÕÿì‡Hé j·T÷ìe]‡{°˝À ø£+|üP´≥sY ôd’qT‡˝À e÷düºsY‡ &çÁ^, wæø±>√ j·T÷ìe]‡{°qT+∫
_õHÓdt n&çàìÁùdºwüHé˝À e÷düºsY‡ &çÁ^ bı+<ës¡T.
Äj·Tq Á|ü‹uÛÑqT >∑T]Ô+∫ mH√ï dü+düú\T ñ<√´>∑+˝À #˚s¡eTì ÄVü‰«ì+#êsTT. nyÓT]ø±˝À nH˚ø£ kÕ|tºy˚sY
dü+dü˝ú À¢ $$<Ûä ôVA<ë˝À¢ |üì#˚XÊs¡T. ø=+‘·ø±\+ düHé yÓTÁÆ ø√dædyºü Té ‡˝À |üì#˚dqæ ‘·sT¡ yê‘· 1992 ˝À yÓTÁÆ ø√kÕ|t˝º À
n&ÉT>∑Tô|{≤ºs¡T. yê´bÕs¡ùde\ $uÛ≤>∑+˝À ø°\ø£bÕÁ‘· b˛wæ+∫ ◊<˚fi¯fl˝À ø£+ô|˙ yê´bÕsêìï 6 y˚\ø√≥¢qT+&ç 31
y˚\ø√≥¢≈£î #˚sêÃs¡T. Ä‘·s¡yê‘· ø=+‘·ø±\+ _˝Ÿπ>{Ÿ‡≈£î f…ø±ï\J dü\Vü‰<ës¡Tì>± eéVü≤]+#ês¡T. dü+düú
ñ‘·Œ‘·TÔ\T, f…ø±ï\J s¡÷|üø£\Œq˝À ~XÊìπs›X¯+ #˚j·T≥+MT<ä <äèwæº ì*bÕs¡T. yÓTÆÁø√kÕ|tº˝À øö¢&é Ä|üπs{Ï+>¥
dædyºü Té qT s¡÷bı+~+∫q |òTü q‘· dü‘´· Hê<Ófifl¯ <˚. yÓTÁÆ ø√kÕ|t˝º À Ç+≥sYH{Ó Ÿ ùdÿ˝Ÿ øö¢&é ùde\qT BìMT<˚ ìs¡«Væ≤düTHÔ êïs¡T.
nH˚ø£ n+‘·sê®rj·T ø£+ô|˙\ n<ÛäTHê‘·q kÕ|tºy˚sY Áb˛Á>±+\ ìs¡«Vü≤D≈£î Ç<˚ ø°\ø£+ nsTT+~. n+‘˚ø±ø£
yÓTÆÁø√kÕ|tº˝À 20 _*j·THé&Ü\s¡¢≈£î ô|’>± yê´bÕs¡+#˚ùd düs¡«sY n+&é ≥÷˝Ÿ‡ $uÛ≤>±ìøÏ n~Û|ü‹>± Äj·Tq <ëìï
|üP]Ô>± |ü⁄qsYeéd”úø£]+#ês¡T. ÄHé˝…’Hé düØ«ôddt &ç$»Hé, _õHÓdt &ç$»q¢˝À ªdü‘·´μ yÓ’dtÁô|dæ&Ó+{Ÿ>± u≤<Ûä´‘·\T
ìs¡«Væ≤+#ês¡T. 38 @fi¯fl ÁøÏ‘·+ yÓTÆÁø√kÕ|tºqT HÓ\ø=*Œq _˝Ÿπ>{Ÿ‡, dæºyé uÀeTsY˝Ò yÓTÆÁø√kÕ|tºdü+düú≈£î Ç+‘·es¡≈£î
dæ.Ç.y√\T>± |üì#˚kÕs¡T. Ç|ü&ÉT dü‘·´ Hê<Ófi¯fl eT÷&Ée dæ.Ç.y√>∑ 2014 |òæÁãe] 2014q |ü<äMu≤<Ûä´‘·*ï
d”«ø£]+∫ yÓTÆÁø√kÕ|tºdü+düúqT Á|ü>∑‹|ü<∏ä+˝À |üs¡T¬>‹ÔdüTÔHêïs¡T.

www.apteachers.in
yÓTÆÁø√kÕ|tºdü+düú eékÕú|ü≈£î˝…’q _˝Ÿ π>{Ÿ‡ dü‘·´ Hê<Ófi¯flqT dæ.Ç.y√.>∑ ìj·T$Tdü÷Ô ªªyÓTÆÁø√kÕ|tºdü+düú ø=‘·Ô
e÷s¡TŒ\≈£î ˝Àqe⁄‘·Tqï ‘·sT¡ D+˝À dü+düqú T eTT+<äT≈£î q&çù|+<äT≈£î ªdü‘´· μqT $T+∫ eTs=ø£sT¡ ˝Òs+¡ ≥÷ øÏ‘ê_#êÃs¡T.
n‘·T´‘·ÔeT Ç+»˙]+>¥ HÓ’|ü⁄D≤´\T, yê´bÕs¡<äèø£Œ<∏ä+, n+<äØï @ø£‘ê{Ïô|’ ‘˚>∑\ dü‘êÔ >∑\ Hêj·T≈£î&ç>± dü‘·´ ‘·q
kÕeTsêú´ìï ìs¡+‘·s¡+ ìs¡÷|æ+#·T≈£î+≥÷H˚ ñHêïs¡+≥÷ _˝Ÿ π>{Ÿ‡ Á|üX¯+dæ+#ê&ÉT. eTs√yÓ’|ü⁄ yÓTÆÁø√kÕ|tº≈£î dü¬s’q
kÕs¡~∏ n˙, Äj·Tq‘√ ø£*dæ 20 @fi¯ófl ø£*dæ |üì#˚XÊqì yÓTÆÁø√kÕ|tº≈£î dü¬s’q düeTj·T+˝À dü¬s’q Hêj·T≈£î&ÉT
\_Û+#ê&É˙ d”ºyé uÀeTsY ‘Ó*bÕ&ÉT.
dæ.Ç.y√>± u≤<Ûä´‘·\T #˚|ü{Ïºq ‘=*s√Eq ñ<√´>∑T\≈£î sêdæq Ç`yÓTsTT˝Ÿ˝À ªªnkÕ<Ûë´\qT kÕ<Ûä´+
#˚j·T>∑\eTì qe÷à*... ndü+uÛÑeeTqï ÁuÛÑeT\qT ‘=\–+#·>∑\>±*μμ n+≥÷ Á|üdæ<ä∆ s¡#·sTT‘· ÄkÕÿsY ô|ò’˝Ÿ¶ #˚dæq
yê´K´\qT ñ≥+øÏ+#ês¡T. kÕ|tºy˚sYX¯øÏÔì |üP]ÔkÕúsTT˝À yÓ*øÏ rdüT≈£îsê>∑\>∑&É+‘√bÕ≥T &çyÓ’CŸ\ <ë«sê, düØ«düT\
<ë«sê Á|ü‹e´øÏ,Ô Á|ü‹dü+düú kÕ~Ûø±s¡‘· kÕ~Û+#·>*∑ >π ˝≤ #·÷&É>\∑ >∑&+É ‘·eT e˝Ò¢ kÕ<Û´ä eTe⁄‘·T+<äì dü‘´· ù|s=ÿHêïs¡T.
yÓTÁÆ ø√kÕ|teº TT+<äT nbÕs¡ neø±XÊ\THêïj·Tì, yê{Ïì n+~|ü⁄#·TÃ≈£îH˚+<äT≈£î eT]+‘· y˚>+∑ >± düŒ+~+#·≥+‘√bÕ≥T
eT]+‘· ø£wüº|ü&Ée\dæ ñ+<äì á dü+<äs¡“¤+>± ªdü‘·´μ yêÚ≤´ì+#ê&ÉT. f…ø±ï\J Á|ü|ü+#êH˚ï e÷πsÃdæq ns¡T<Ó’q
dü+düú\˝À ˇø£f…Æq yÓTÆÁø√kÕ|tºøÏ dæ.Ç.y√ u≤<Ûä´‘·\T #˚|ü≥º&É+ ‘·q¬ø+‘√ >∑s¡«ø±s¡DeTì Äj·Tq ù|s=ÿHêïs¡T.
@&Ü~øÏ 112 ø√≥¢ y˚‘·q+ rdüT≈£îH˚ ñ<√´–>± ‘·eT dü+düú˝À qeø£\Œq\πø ô|<ä›|”≥ y˚kÕÔeTì #ÓbÕŒs¡T.
dü‘·´ Hê<Ófi¯fl J$‘·uÛ≤>∑kÕ«$T leT‹ nqT|üeT. M]øÏ Ç<ä›s¡e÷àsTT\T, ˇø£ nu≤“sTT. ≈£îe÷s¡T&çøÏ
ãT~∆e÷+<ä´+ ñ+&É≥+ e\¢ n˝≤+{Ï |æ\\¢ ø=s¡≈î£ ôV≤’ <äsêu≤<é˝À ˇø£ bÕsƒX¡ Ê\qT kÕú|+æ #ês¡T. ªªH˚qT ì]à+#·{≤ìï,
ìs¡+‘·s+¡ H˚sT¡ Ãø√e&Üìï Çwü|º &ü ‘É êqT. |ü≥Tº<\ä , ø±s¡´<äø‘å£ ,· ìC≤j·T‹, Hêj·Tø£‘«· +, ùdyêuÛ≤e+ nH˚ \ø£D å ≤\qT
kÕ~Û+∫q|ü⁄&˚ m+‘·{Ï øÏw¢ yºü TÓ qÆ $»j·T•Ksê\HÓH’ ê n~Ûs√Væ≤+#·>\∑ T>∑T‘ê+μμ n+≥÷ Ä #·]Á‘·ì ìs¡÷|æ+∫q dü‘´·
Hê<Ófi¯fl H˚{Ï j·TTe‘·sêìøÏ #·ø£ÿì s√˝ŸyÓ÷&É˝Ÿ.
ø£fi≤‘·‘·«y˚‘·Ô ` &Üø£ºsY dü+Jyé <˚yé
|üÁø£è‘˚ eTq≈£î >∑Ts¡Te⁄, <Ó’e+, Ä|üÔ$T‘·TÁ&ÉT.
eTq¬ø<äTs¡j˚T´ düeTdü´\ìï+{Ïø° |üÁø£è‹qT+&˚ |ü]cÕÿs¡+
\_ÛdüTÔ+~. |üÁø£è‹ì ù|Á$T+#·>∑*–‘˚ |üÁXÊ+‘·Jeq+
kÕ<Û´ä eTÚ‘·T+~...
eTq#·T≥÷º ñqï ÁbÕ|ü+∫ø£ <äè–«Hê´kÕ\qT e÷+dü
H˚Á‘·+‘√ n+fÒ ø£+{Ï‘√ ne˝ÀøÏ+#·&É+ n\yê≥j·÷´ø£ Ä
nqTuÛÑ÷‘·T\ |üs¡+|üs¡qT C≤„qH˚Á‘·+‘√ n+fÒ eTqdüT‡‘√
$X‚¢wæ+#·&É+ yÓTT<ä˝Ö‘·T+<ä+{≤s¡T ‘ê‹«≈£î\T. n+<ä]ø°
|ü]düsê\T ˇø£ÿrs¡T>±H˚ ñqï|üŒ{Ïø° ø=+<äs¡T e÷Á‘·+ Ä
|ü]düsê\˝À+#˚ ø=‘·Ô dü+ã+<Ûë\qT >∑T]Ô+#·>\∑ T>∑T‘ês¡T. dü]ø=‘·Ô
Ä˝À#·q\T #˚j·T>∑\T>∑T‘ês¡T. ø±s¡D≤\ø√dü+ nH˚«wækÕÔs¡T.
e÷qyê[ øπ eå T+ø√dü+ ‘·|kæ ÕÔsT¡ , Ä˝À#·q\q÷, Ä$wüÿs¡D\q÷,
Á|ü»\+<ä]ø° #˚s¡Tej˚T´˝≤ #˚j·T&ÜìøÏ Á|üj·T‹ïkÕÔs¡T.
www.apteachers.in
Ç+<äTø√dü+ ˇø=ÿø£ÿs¡T ˇø=ÿø£ÿ |ü+<∏ëqT ne\+_kÕÔsT¡ . ø=+<äsT¡ ø£e⁄˝…‘’ ˚ ø=+<äsT¡ ø£fi≤ø±s¡T˝e⁄‘ês¡T. Ç+ø=+<äsT¡
XÊÁdüÔy˚‘·Ô\e⁄‘ês¡T, eT]ø=+<äs¡T ‘·‘·«y˚‘·Ô\e⁄‘ês¡T. ∫Á‘·y˚T$T≥+fÒ M]˝À ñqï á bÕsêÙ«\˙ï yês¡+<ä]˝Àq÷
n+‘√ Ç+‘√ e´ø£ÔeTe⁄‘·÷e⁄+{≤sTT. n]kÕº{Ï˝Ÿ, *jÓ÷Hês√¶ &ÜyÓ˙‡, s¡M+Á<äHê<∏é sƒê>∑÷sY, nãT›˝Ÿ ø£˝≤+
yÓTT<ä˝…’qyês¡+‘ê ‘ê‹«≈£î\T>±, yÓ’C≤„ì≈£î\T>±, ø£fi≤ø±s¡T\T>± ãVüQeTTKÁ|ü»„qT Á|ü<ä]Ù+#ês¡T. á ø√e≈£î
#Ó+~qyêπs ø£fi≤‘·‘·«y˚‘·Ô &Üˆˆ dü+Jyé <˚yé. ∫Á‘·ø£fi¯ nq>±H˚ s¡$es¡à, <ëeTs¡¢ sêe÷sêe⁄, e&Ü¶~ bÕ|üj·T´, u≤|ü⁄
yÓTT<ä˝…’q \ã›Á|ü‹wüß˜\T eTq eT~˝À yÓT<äT\T‘ês¡T. j·÷uÛ…’@fi¯fl ej·TdüT‡˝À ≈£î+#Ó|ü{Ïº n<äT“¤‘· ø£fi≤düèwæº #˚dæq
ø£fi≤‘·|üdæ« &Üˆˆ dü+Jyé <˚yé.
>∑T+≥÷s¡Tõ˝≤¢ <äT–Zsê\ eT+&É\+, ‘·TeTà|üP&ç Á>±eT+˝À ø°ˆˆX‚ˆˆ dü÷s¡´<˚es¡ sêeT<˚esêj·T\T, yÓ+ø±j·TeTà
<ä+|ü‘·T\≈£î 1914e dü+e‘·‡s¡+ p˝…’HÓ\ 3e ‘˚Bq dü+Jyé <˚yé »ìà+#ê&ÉT. Hê\Tπ>fi¯fl ej·TdüT‡˝ÀH˚ n‘·ì
‘·*¢ eTs¡D+Ï ∫+~. ø=+‘·ø±\+ yê] ∫Hêïqï dü÷s¡´<˚es¡ yÓ+ø£≥ø£èwüj í T· ´>±]e<ä› ô|]>±&ÉT. Ä ‘·sy¡ ê‘· ø£ècÕíõ˝≤¢˝Àì
ø√Hêj·TbÕ˝…+˝À neTàeTà dü+s¡ø£åD˝À y˚Tqe÷eT Ç+≥ ô|]>±&ÉT. $<ëúÛ≤´düeT+‘ê Ç+{Ï<ä>∑Zπs ø=qkÕ–+~.
ø=‘·Ô $wüj÷· \qT ‘Ó\TdüTø√&ÜìøÏ m+‘√ ÄdüøìÔÏ #·÷ù|yê&ÉT. ‘Ó\T>∑T, Væ≤+B, Ç+^¢wßü uÛ≤wü\˝À #·øÿ£ ì ÁbÕMD´+
dü+bÕ~+#ê&ÉT. nsTT‘˚ 13 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT‡ e#˚Ã≥|üŒ{ÏøÏ ‘·qqT >±sêã+>± ô|+#·T‘·Tqï neTàeTà ≈£L&Ü
#·ìb˛sTT+~. eT]ø=+‘·ø±˝≤ìøÏ ‘êqT n$T‘·+>± Áù|$T+#˚ ‘·q >±sê\ #Ó*¢≈£L&Ü #·ìb˛e&É+‘√ J$‘·+˝À
$cÕ<ä+‘·|Œü eTπsMT $T>∑\˝Ò<ìä ‘·\&¢ *ç b¢ ˛j·÷&ÉT. n≈£îÿq #˚sT¡ Ã≈£îì Ä<ä]+#˚yês¡T ˝Òø£ ˇ+≥]‘·Hêìï uÛ]Ñ +#·˝øÒ £
18 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT‡˝À Væ≤e÷\j·÷\≈£î yÓ[flb˛j·÷&ÉT.
Væ≤e÷\j·÷\˝À kÕ«$T |ü$Á‘êq+<ä <ä>∑Zs¡ •wüß´ì>± #˚sê&ÉT. Äj·Tq kÕ+>∑‘·´+˝À bÕXÊÃ‘·´ ‘·s¡ÿXÊÁkÕÔìï
n<Ûä´j·Tq+ #˚XÊ&ÉT. e÷qe J$‘·+ >∑T]+∫, Á|üø£è‹ >∑T]+∫ |ü]XÀ<Ûäq #˚XÊ&ÉT. Ä düeTj·T+˝À sêeTø£èwüí
$TwüHéyês¡T Á|ü#·T]düTÔqï ªÁ|üãT<ä∆ uÛ≤s¡‹μ nH˚ |üÁ‹ø£˝À Á|ü#·T]+#˚ yê´kÕìï #·~$, Ä |üÁ‹ø£ dü+bÕ<ä≈£î˝…’q
Á|üuÀ<Ûëq+<äkÕ«$T‘√ ‘·q nqTuÛÑyê\qT ñ‘·Ôs¡Á|ü‘·T´‘·Ôsê\<ë«sê |ü+#·T≈£îH˚yês¡T. ˇø£kÕ] $X¯«ø£$ s¡M+Á<äHê<∏é
sƒê>∑÷sYì ø£\TdüT≈£îì ‘êqT s¡∫+∫q ø£$‘·\qT u…+>±© uÛ≤wü˝À Äj·Tq≈£î $ì|æ+∫q|ü&ÉT s¡M+Á<äT&ÉT m+‘·>±H√
dü+‘√wæ+∫ ªø£$ ø£$>±H˚ ø±ø£ eTìwæ>± J$+∫q|ü⁄&˚ ø£$>± J$+∫q≥¢e⁄‘·T+~μ nì dü+Jyé <˚yé‘√ nHêï&ÉT.
dü+Jyé <˚yé Á|üø£è‹ Áù|$T≈£î&ÉT ø±e&É+‘√ ø£$>±H˚ ø±≈£î+&Ü ∫Á‘·ø£fi≤ $eTs¡Ù≈£îì>± ≈£L&Ü ù|s¡T bı+<ë&ÉT.
dü+Jyé <˚yé |ü]o\Hê $<ÛëHê\qT, $X‚¢wüD\qT >∑eTì+∫q $X¯«$U≤´‘· ∫Á‘·ø±s¡T&ÉT ìø√\dt s√]ø˘ ª˙ ø£fi¯˝À
n<äT“¤‘·yÓTÆq düè»Hê‘·àø£‘· yÓ\T>∑T©qT‘√+~μ nì Á|üX¯+dæ+#ê&ÉT.
s¡M+Á<äTì y˚Tqø√&É* ≈£îe÷s¡T&Ó’q ndæ˝Ÿ≈£îe÷sY Vü≤˝≤›sY \ø√ï ÄsYº‡ ø±˝ÒJ Á|æì‡bÕ˝Ÿ>± |üì#˚ùdyê&ÉT.
n‘·&ÉT u…+>±© uÛ≤wü˝À s¡∫+∫q ªe÷qdt eTT≈£îsYμ nH˚ ø±yê´ìï dü+Jyé <˚yé≈£î n+øÏ‘·$T#êÃs¡+fÒ yê]<ä›]eT<Ûä´
m+‘·{Ï ùdïVü≤dü+ã+<Ûë\THêïjÓ÷ ns¡+ú #˚dTü ø√e#·TÃ. Á|üd<æ ∆ä qe˝≤ø±s¡T&ÉT Áù|yéT#·+<éqT, uÛ≤s¡rj·T Jeq$<ÛëHêìï
n$T‘·+>± Áù|$T+∫q n˙ _ôd+{ŸqT, Á|üU≤´‘· ‘·‘«· y˚‘Ô· õ&ÉT¶ ø£èwüeí T÷]Ôì Ç˝≤ m+<ä]H√ ø£*dæq|ü&ÉT uÛ≤s¡rj·T
bÕXÊÃ‘·´ ‘ê‹«ø£ n+XÊ\ô|’ düTBs¡ÈyÓTÆq #·s¡Ã\T #˚ùdyês¡T.
ø=+‘·ø±\+ ‘·s¡yê‘· ‘·q dü«Á>±e÷ìøÏ ‹]– e#êÃs¡T. kı+‘· }]ì $T+∫q dü«s¡Zy˚TB ñ+&É<äì kÕ{Ï
eTìwæì dü+‘√wüô|≥º&+É ø£Hêï $T+∫q kÂKý˚TB ñ+&É<ìä Äj·Tq m|ü&É÷ #Ó|⁄ü ‘·T+&˚yês¡T. ‘·q≈£î düìïVæ≤‘·T˝…q’
∫Á‘·ø±s¡T&ÉT mdt.$. sêe÷sêe⁄, uÛ≤eø£$ ø£èwüXí ÊÁdæ,Ô qe˝≤s¡#s· TT‘· #·\+, ø£<ë∏ s¡#s· TT‘· ãT∫Ãu≤ãT yÓTT<ä˝q’… yê]‘√

www.apteachers.in
ø£$‘·«#·s¡Ã\T #˚ùdyês¡T. Á|üeTTK #·]Á‘·ø±s¡T&ÉT sêVüQ˝Ÿ

kÕ+ø£è‘ê´j·THé Ä+Á<ÛäsêÁcÕºìøÏ e∫Ãq|ü&É˝≤¢ dü+Jyé <˚yé
Ç+{Ï˝À ~π>yês¡T.
dü+Jyé <˚yé >=|üŒ e÷qe‘êyê~ e÷Á‘·y˚T ø±<äT,
˝ÒU≤s¡#·sTT‘· ≈£L&Ü. <˚X¯$<˚XÊ\qT+&ç m+‘√ eT+~ $_Ûqï
n+XÊ\ô|’ Äj·Tq≈£î ñ‘·Ôsê\T sêùdyês¡T. yês¡+<ä]ø° z|æø£>±
Á|ü‘·T´‘·Ôsê*dü÷Ô dü+<˚Vü≤ ìeè‹Ô #˚ùdyês¡T. Äj·Tqø√düy˚T
e÷s¡TeT÷\ Á>±eTyÓTÆq ‘·TeTà|üP&ç˝À ‘·bÕ˝≤XÊKyês¡T
b˛kÕº|ò”düTqT ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. ø£cÕº˝À¢ ñqïyê]ì z<ës¡Tdü÷Ô
yê] düeTdü´\≈£î dü+Jyé <˚yé ˝ÒK\<ë«sê #·÷|æq |ü]cÕÿsê\T
H˚{Ïø° e÷s¡Zìπs›X¯+ #˚kÕÔsTT.
eTq+ Äq+<ä+>± J$+#·&+É ‘√bÕ≥T Ç‘·sT¡ \qT ≈£L&Ü
Äq+<ä+>± J$+#˚˝≤ #·÷&É&Éy˚T düs¡«eT‘ê\ kÕs¡+ nì
Á|üø£{Ï+∫q dü+Jyé <˚yé ø£$, ∫Á‘·ø±s¡T&ÉT e÷Á‘·y˚T ø±<äT
eTH√yÓ’C≤„ìø£y˚‘·Ô≈£L&Ü. eTH√$C≤„q XÊÁdüÔ+ >∑T]+∫ nH˚ø£ Á|üdü+>±\T, yê´kÕ\ <ë«sê Á|üC≤˙ø±ìøÏ ne>±Vü≤q
ø£*Œ+#˚yê&ÉT. s¡düπsK\T, ‘˚CÀπsK\T, s¡÷bÕs¡÷bÕ\T, B|æÔ<Ûës¡, ø±+‹eTsTT, s¡÷|ü<ä]Ùì, ãjÓ÷dæ+|òüì yÓTT<ä˝…’q
s¡#·q\T #˚XÊs¡T. Äj·Tq Ä‘·àø£<∏ä>± #Óù|Œ ‘Ó–q C≤„|üø±\T, düèà‹_+u≤\T m+‘√ ÁbÕ#·Ts¡´+ bı+~q s¡#·q\T.
Ç+^¢wüß kÕVæ≤‘·´+˝À ádüÔ{Ïø˘ nH˚ ø£fi≤‘·‘·«XÊÁkÕÔìøÏ ‘Ó\T>∑T˝À dü+Jyé <˚yé s¡#·q\T #·ø£ÿ>± dü]b˛‘êj·Tì
kÕVæ≤r$X‚¢wü≈£î\T ù|s=ÿHêïs¡T.
nH˚ø£ uÛ≤wü\qT kı+‘·+>± H˚s¡TÃ≈£îì ãVüQuÛ≤cÕy˚‘·Ô>± s¡÷bı+~q≥T¢>±H˚ ∫Á‘·ø£fi¯qT ≈£L&Ü kı+‘·+>±
nuÛ´Ñ dæ+∫ ∫Á‘·ø±s¡T&Éj÷· ´&ÉT. s¡M+Á<ÛHä ê<∏é sƒê>∑÷sY ˝≤>± eTT+<äT ∫Á‘·øfi£ ≤$eTs¡Ù≈£î&Ó’ j·÷uÛd’… +ü e‘·‡sê\ ej·TdüT‡
<ë{≤ø£ ≈£î+#Ó #˚‘·|ü{Ïº n<äT“¤‘·yÓTÆq es¡í∫Á‘ê\qT s¡÷bı+~+#ê&ÉT. kÕVæ≤‘ê´ìï, ∫Á‘·˝ÒKHêìï, dü+^‘êìï,
•˝≤Œìï >∑T]+∫ $&ç$&ç>± $e]+#·&Éy˚Tø±ø£ \*‘·ø£fi¯\ìï+{Ï˝ÀqT n+‘·Ø¢q+>± ñqï dü+ã+<Ûä u≤+<Ûäyê´\qT,
‘ê‹«ø£‘\· qT ‘·T\Hê‘·àø£+>± $X‚w¢ +æ #ês¡T. Äj·Tq Á|ü‹uÛqÑ T >∑T]Ô+∫ Ä+Á<Ûä $X¯«$<ë´\j·T+ &ç.*{Ÿ‘√ dü‘ÿ· ]+∫+~.
ø£fi¯\T, kÕVæ≤‘·´+, düe÷» nuÛÑT´qï‹øÏ <√Vü≤<ä|ü&˚$>± ñ+&Ü\ì ø±+øÏå+∫ J$‘ê+‘·+ <ëìø√düy˚T ø£èwæ#˚dæq
ø£fi≤‘·‘·«y˚‘·Ô dü+Jyé <˚yé 25`8`1999q ÇVü≤˝Àø£ j·÷Á‘·qT eTT–+#ê&ÉT. ∫qï‘·q+˝ÀH˚ mH√ï ø£cÕº\qT
m<äTs=ÿì dü«j·T+ø£èwæ‘√ n<äT“¤‘· Á|ü‹uÛÑqT Á|ü<ä]Ù+∫q dü+Jyé <˚yé Jeq$<Ûëq+ eTq+<ä]ø° Äq+<ä<ëj·Tø£+.
ÁøÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î »yêãT\qT sêj·T+&ç.
1. kÕVü≤düMs¡T&ÉT eTkÕÔHéu≤ãT J$‘·#·]Á‘·qT+&ç MTπs$T H˚s¡TÃ≈£îHêïs¡T?
2. ªø±s¡´<äø£å‘·,μ <äè&ÛÉdü+ø£\Œ+ eTq≈£î e÷s¡Z<äs¡Ùq+ #˚kÕÔsTT. #·]Ã+#·+&ç.
3. dü‘·´ Hê<Ófi¯fl yê´bÕs¡~>∑Z»+>± e÷s¡&ÜìøÏ ‘√&ÉŒ&çq n+XÊ˝Ò$T{Ï?
4. &Üˆˆ dü+Jyé <˚yé ‘·eT s¡#·q\T, ∫Á‘ê\ <ë«sê düe÷C≤ìøÏ @$T ‘Ó*j·TCÒdüTÔHêïs¡ì MTs¡T uÛ≤$düTÔHêïs¡T?

www.apteachers.in
|ü<ë\T ` nsêú\T
nsêú\T
(n) ñ<˚›X¯´+ R >∑T], \ø£å´+, (>∑)
n+<Ûäø±s¡+ R Nø£{Ï (ñ<˚›•+#·<ä–q~) >∑+&É•\\T R ø£]ƒqyÓTÆq •\\T
nK+&É+ R @ø£s¡÷|ü+, eTTø£ÿ\T>± ˝Òì~ ñ|üŒs¡eTT R Äø±X¯+ >∑$T+#·T(ÁøÏ) R b˛e&É+
n<Ûä´≈£åî&ÉT R düuÛ≤ø±s¡´Áø£e÷\qT q&çù| ñqTàKT&ÉT R dæ<äΔ|ü&˚yê&ÉT >∑\+u≤ R |üP‘·
Á|ü<Ûëqe´øÏÔ, n~Ûø±] ñ|ü\eTT R sêsTT >±&ç R s¡<∏äeTT
nq\T&ÉT R n–ï ñs¡>∑eTT R bÕeTT >±&ÉTŒ R >±*
nì$TwüHê<∏äT&ÉT R <˚y˚+Á<äT&ÉT ñ]« R uÛÑ÷$T >∑TD+ R dü«uÛ≤e+
nì\eTT,nì\T&ÉT R yêj·TTe⁄ ñ\ÿ R ì|üø£D+ (|òüT)
nìs¡«#·˙j·T+ R e÷≥˝À¢ #Ó|üŒ˝Òì~ (m, @) |òüTs¡à»\+ R #ÓeT≥˙s¡T
nqTuÛÑ÷‹ R eTqdüT˝À |ü⁄fÒº uÛ≤e+ m<ä R Vü≤è<äj·T+ (#·)
nqT´\T R Ç‘·s¡T\T ms¡Tø£ R C≤„q+, ‘Ó\TdüT #·+#·\ R ø£<äT\T‘·Tqï
n_Ûqj·T+ R q≥q @s¡TÃ(ÁøÏ) R <äVæ≤+#·&É+ #·+Á~ø£ R yÓHÓï\
n_ÛeTTK+ R m<äTs¡T @Vü≤úÛ≤e+ R ndüVü≤´+ #·$ R s¡T∫
n;Ûwüº+ R ø√]ø£ (ˇ, z) ∫s¡eTT R #ê˝≤ø±\+
nuÛÑT´‘êúq+ R m<äTs¡T>± edüTÔqïyê]ì ˇqs¡TÃ (ÁøÏ) R #˚j·T&É+ #·÷&çÿ R #·÷|ü⁄
>ös¡$+#·&ÜìøÏ ‘êqT zÁ&ÛÉeTT R ˇ&çXÊ uÛ≤wü #Ós¡T|ü⁄ R ø°&ÉT
≈£Ls¡TÃqï#√{ÏqT+∫ (ø£) (»)
˝Òe&É+ ø£+Øƒs¡e+ R dæ+Vü≤+ »+≈£î(ÁøÏ) R uÛÑj·T|ü&ÉT
neTs¡T\T R <˚e‘·\T ø£≥ø£{≤! R nj·T´jÓ÷´ »≥ R •K
neTè‘ê+X¯ó&ÉT R #·+Á<äT&ÉT ø£&É* R düeTTÁ<ä+ »{Ï\ R »&É\Tqï, ∫≈£îÿ\T |ü&É¶
ns¡TD+ R ms¡T|ü⁄ ø£s¡eTT R #˚sTT »qsTTÁ‹ R ‘·*¢
ne<ÛäT\T R Vü≤<äT›\T ø£] R @qT>∑T »ì R »qà, |ü⁄≥Tºø£
nX¯ì R |æ&ÉT>∑T ø£åeT R zs¡TŒ »\<Ûës¡ R ˙{Ï<Ûës¡
(Ä) ø£˝≤´D+ R ô|[fl— y˚T\T õVü≤« R Hê*ø£
Ä>±$T R sêuÀj˚T ø±q R n&É$ Js¡í+ R ns¡>∑≥+
Äj·T‘· R ô|<ä› ø±j·T+ R X¯Øs¡+ CÀ‘·\T R CÀVü‰s¡T¢
Äs¡Ôe+ R Äj·÷ ãTT‘·Te⁄\≈£î ø±s¡Tàø£+ R $\T¢ (&Û)É
dü+ã+~Û+∫q |ü<ës¡ú+, |ü⁄e⁄« ø±\>∑‹ R ø±\+ >∑&Ée&É+ &ÛÉ+ø± R &É|ü (ô|<ä›~, ô|’q #·s¡à+
Äs¡¸dü+Á|ü<ëj·T+RãTTwüß\dü+Á|ü<ëj·T+ øå±à‘·\+ R uÛÑ÷eT+&É\+ ø£|æŒ ñqï~)
Ä$wüÿs¡DRÁ|üø£≥q,yÓ\¢&ç+#·&É+, øÏå‹ R uÛÑ÷$T (‘·)
ãj·T≥≈£îrj·T&É+ ≈£î&É´+ R >√&É ‘·>∑s¡T R bıfÒº\T
ÄdüÔs¡D+ R |üs¡T|ü⁄ ≈£î‘·÷Vü≤\+ R ÄdüøÏÔ ‘·≥eTT R ˇ&ÉT¶
ÄVü‰«q+ R |æ\T|ü⁄ ≈£îX¯ R <äs¡“¤ ‘·qTe⁄ R X¯Øs¡+
(Ç) πøXÊ\+ø£s¡D R yÓ+Á≥Tø£\qT ‘·s¡+>∑+ R ¬øs¡≥+, n\
Ç≈£åî<ä+&É+ R #Ói≈£î >∑&É n+<ä+>± rs¡Ã&É+ ‘·s¡TD+ R ‘·–q düeTj·T+
Ç&ÉTeTT\T R ø£cÕº\T ø=dü R ∫es¡ ‘·s¡T>∑T˝≤à\T R #Ó≥÷¢ r¬>\bı<ä\÷
Ç‹Vü‰dü+ R #·]Á‘·, ‘=*¢{Ïø£<∏ä Áø√<Ûä+ R ø√|ü+ ‘·s¡ÿ+ R yê<äq
ÇqT&ÉT R dü÷s¡T´&ÉT Áø√\T(ÁøÏ) R ‹q&É+, ‘ê>∑&É+ ‘·´õ+#·&É+ R $&Ée&É+, e<ä\&É+
(ñ) (K) ‘·«s¡ R y˚>∑+
ñ≈£îÿ R <ÛÓ’s¡´+ K>∑+ R |üøÏå ‘ês¡ø£ R qø£åÁ‘·+
ñ»®«\ R u≤>± yÓ\T>∑T‘·Tqï U≤<ä´+ R ‹qTã+&Üs¡+ (‹q<ä–q~)
www.apteachers.in
‹s¡THêfi¯ófl R <˚e‘·\≈£î #˚ùd |üqT|ü⁄(ÁøÏ) R ÄC≤„|æ+#·&É+ (e)

|ü+&É>∑\T,ñ‘·‡yê\T |ü]Áø£eTeTT R $Vü‰s¡+— #·T≥÷º ‹s¡>∑&É+ eHÓï R s¡+>∑T, n+<ä+
‘·T+&É+ R |üøÏåeTT≈£îÿ |ü]|òüT R ø£+<äø£+ e´j·T+ R Ks¡TÃ
‘·TVæ≤q+ R eT+#·T |üeq+ R >±* e\« R e\Te≈£î s¡÷bÕ+‘·s¡+, eÁdüÔ+
‘·÷w”íuÛ≤e+ R ‹s¡kÕÿs¡+, eTÚq+ bÕø£+ R e+≥ yê≈£îÿ R e÷≥
‘˚{Ï R ‘·TyÓTà<ä bÕ≥e+ R HÓ’|ü⁄D´+, |ü≥T‘·«+ yê‘·+ R >±*
(<ä) bÕj·TT(ÁøÏ) R ‘=\>∑&É+ yê]»+ R ‘êeTs¡|üPe⁄
<ä>∑ΔyÓTÆq R ø±*q bÕeq+ R |ü$Á‘·+ yê] R ˙s¡T
<ä+&É+ R qeTkÕÿs¡+, ˇø£ ñbÕj·T+ |òæø£s¡T R u…+>∑, uÛÑj·T+ yê]C≤|ü⁄Ô&ÉT R dü÷s¡T´&ÉT
<äs¡Œ+ R >∑s¡«+ |ü⁄≥uÛÒ<ä+ R |ü≥ºD+ yê]»>∑s¡T“¤&ÉT R ÁãVü≤à
<äkÕÔsê R ø±–‘ê\ u§‹Ô |ü⁄˙‘·+ R |ü$Á‘·+ yê´|æÔ R Á|üdæ~Δbı+<ä&É+, yê´|æ+#·&É+
<ëqe⁄\T R sêø£ådüT\T |ü⁄s¡TVüA‘·T&ÉT R <˚y˚+Á<äT&ÉT $øÏå|üÔ R $dæ]y˚j·Tã&çq, #Ó<äs¡>=≥ºã&çq
<ës¡T&ÛÉ´+ R <äè&ÛÉ‘·«+, Á|ü~∏‘·j·TX¯+ R Á|üdæ~Δ #Ó+~q ø°]Ô $‘·‘· R $]$>± ñqï, yê´|æ+∫q
<äyê–ï R n&Ée⁄\qT <äVæ≤+#˚ n–ï ô|j·T´ R Ä&É <ä÷&É $s¡T‹+#˚ R <Ûä«ì+#˚
<ëdü´+ R u≤ìdü‘·q+ ô|{≤s¡T R ô|f…º $˝≤|ü+ R <äT'K+‘√&ç e÷≥
<ëVü≤+ R ø±\&É+ bıs¡\T(ÁøÏ) R <=s¡¢&É+ $düà]+∫ R eTs¡∫
~qø£s¡T&ÉT R dü÷s¡T´&ÉT (ã) yÓ*¢$]j·TT RÁ|üeVæ≤+#·T, ñãT≈£î
(<Ûä) ãj·T\T R Äes¡D ˝Òì Á|ü<˚X¯+ yÓ’»j·T+‹ R $wüßíeT÷]Ô yÓT&É˝Àì
<Ûä]Á‹ R uÛÑ÷$T ã+<ÛäT\ R ã+<ÛäTe⁄\ |üP\<ä+&É
<Ûës¡TDÏ R uÛÑ÷$T ãè+<ä+ R düeT÷Vü≤+ yÓ’~≈£î\T R y˚<ë\T ‘Ó*dæqyês¡T
<Û√e‹ R eT>∑yêfi¯ófl yÓTT\≈£î #·T{Ïº uÒ&É R 12 ô|’dü\ $\Te yÓ’\ø£å´+ R $\ø£åD‘·«+
ø£≥Tºø=H˚ eÅdüÔ+ u§ã“ R ô|<ä› πøø£ e+‘·T R b˛{°
(q) (uÛÑ) (X¯)
q+<äqT&ÉT R ø=&ÉT≈£î uÛÑ+– R $<Ûä+, Ø‹ X¯j·T´ R |üs¡T|ü⁄
qj·Te+#·q Rq$Tà+∫yÓ÷dü+#˚j·T&É+ uÛÑs√kÕ R qeTàø£+ •~∏˝≤\T R bÕ&Ó’q ìsêàD≤\T
q\T≈£îe&ÉT(ÁøÏ) R eTTø£ÿ\e&É+ uÛÑe+ R |ü⁄≥Tºø£ •s√uÛ≤>∑+ R ‘·\uÛ≤>∑+
qeéTT R ø=‘·Ô~ uÛ≤qT&ÉT R dü÷s¡T´&ÉT ÁXÊe´+ R $qkı+ô|’q~
ìœ\+ R düeTdüÔ+ uÛÑ÷wü\T R n\+ø±sê\T (wü)
ìs¡Z‘·eTT R ãj·T{ÏøÏ e∫Ãq~ (eT) wüsêãT R yÓ+&ç, ã+>±s¡|ü⁄ yê´bÕ]
ìs¡T|üeT R b˛*ø£˝Òì eT<ä+ R nVü≤+ø±s¡+ (dü)
ìy˚X¯+ R Á|ü<˚X¯+ eTs¡ø£‘·+ R |ü#·Ã (ˇø£ C≤‹ sêsTT) dü+<Ûëìdü÷Ô R ≈£Ls¡Tdü÷Ô
qT‹ R bı>∑&ÉÔ e÷] R »ãT“ dü+sê$dü÷Ô R yÓ÷–dü÷Ô
H=&ç$ ` qT&ç$ R #Ó|æŒ eT÷ø£$|ü(ÁøÏ) R #Ó<äs¡>=≥º&É+ dü+düÿs¡D R u≤>∑T #˚j·T&É+
(|ü) (j·T) düeTs¡Ãq+ R $X‚wüyÓTÆq|üP»
|ü+øÏÔ R es¡dü j·T<ës¡ú+ R ì»+ düeTT<äΔs¡D R u≤>∑T #˚j·T&É+
|üø£å+ R ¬sø£ÿ, |ü~ùV≤qT s√E\ø±\+ j·TT>∑à+ R »+≥ düVü≤Ádü+ R yÓsTT´
|ü#·q+ R e+&É≥+— ñ&Éø£≥+ (s¡) dü«dæÔ R eT+>∑fi¯+
|ü≥eTT R eÅdüÔeTT s¡ø£+ R |üqTï, $<Ûä+ Ádüe+‹ R q~
|ü&Éj·TT(ÁøÏ) R bı+<ä&É+ s¡»+ R <äTeTTà düT>∑T|üÔ+ R u≤>∑T>± <ë#·ã&çq~
|üÁ‹ø±Á|ü‹ì~Û R ˇø£ |üÁ‹ø£˝À s¡j·TeTT R y˚>∑+ kÕeTs¡ú´+ R jÓ÷>∑´‘·
Á|ü#·T]+#·&ÜìøÏ s¡e+ R <Ûä«ì (Vü≤)
düe÷#ês¡+ sêDà+~sê\T R sêDÏyêkÕ\T, Vü≤\+ R Hê>∑*
ùdø£]+#˚yê&ÉT sê»uÛÑeHê\T ùV≤eT+ R ã+>±s¡+
|üìï<ä+ R |ü+<Ó+ ]|ü⁄e⁄ R X¯Á‘·Te⁄ VüQ≈£î+ R Ä»„

www.apteachers.in
|üsê´j·T|ü<ë\T HêHêsêú\T
nq\T&ÉT R n–ï, Vü≤eýêVü≤qT&ÉT, eVæ≤ï, VüQ‘·uÛÑT≈£îÿ nø£åeTT R ã+&çÇs¡TdüT, düs¡Œ+, p<ä+, bÕ∫ø£
nì$Twüß\T R <˚e‘·\T, düTs¡\T, neTs¡T\T, Á‹<äX¯ó\T. nq\eTT R n–ï, ø£è‹Ôø£, q\¢J&ç, eT÷&ÉT n+¬ø
n;Ûwüº+ R ø√]ø£, ø±+ø£å, á|æ‡‘·+ , ÄX¯ nì$Twü+ R #˚|ü, ¬s|üŒbÕ≥T˝Òì~
nX¯ì R |æ&ÉT>∑T, ≈£î*X¯+, ìsêÈ‘·eTT, ns¡TD+ R ms¡T|ü⁄, ø±+‹, ≈£îwüßºs√>∑+, ã+>±s¡+
Äs¡Ôe+ R |ü⁄wüŒ+, düTeT+, ≈£îdüTeT+, |üPe⁄ nX¯ì R eÁ»eTT, |æ&ÉT>∑T,
Ç≈£åîe⁄ R s¡kÕ\eTT, #Ói≈£î, Ç+#·T ÄdüÔs¡D+ R mi¿ ø£+ã[, |üs¡T|ü⁄, Ädüq+, @qT>∑T MT<ä
ÇqT&ÉT R dü÷s¡T´&ÉT, s¡$, <äTéTDÏ, quÛÀeTDÏ |ü]#˚ mi¿ ø£+ã[
ñs¡>∑eTT R bÕeTT, düs¡ŒeTT, |òüDÏ, nVæ≤ ÇqT&ÉT R dü÷s¡T´&ÉT, Á|üuÛÑTe⁄, b˛wü≈£î&ÉT, uÛÑs¡Ô
m<ä R Vü≤è<äj·T+, eT~ Ç\ R ãT<ÛäTì uÛ≤s¡´, Äe⁄, e÷≥, uÛÑ÷$T
ø£+Øƒs¡e+ R dæ+Vü≤+, eTè>∑sêE, πødü], |ü+#êdü´+ ñ\ÿ R ì|üø£D+, ø±>∑&Ü
ø£s¡eTT R #˚sTT, Vü≤düÔeTT, πø\T m<ä R Vü≤è<äj·T+, uÛÑj·T+
ø£èwæ R Á|üj·T‘·ï+, ÁX¯eT ø£+Øƒs¡e+ R dæ+Vü≤+, eT‘·Ô>∑»+, bÕe⁄s¡+
ø±j·T+ R X¯Øs¡+, <˚Vü≤+, ‘·qTe⁄, ø£s¡eTT R #ÓsTT´, $TøÏÿ*, ‘=+&ÉeTT, øÏs¡DeTT
πø‘·q+ R C…+&Ü, f…¬øÿeTT, |ü‘êø£, <Ûä«»+ ø£] R ì<äs¡Ùq+, @qT>∑T, ø√‹
πø\T R Vü≤düÔeTT, bÕDÏ, #˚sTT ø±s¡T R q\T|ü⁄, n&É$, es¡¸s¡TÔe⁄
K>∑+ R |üøÏå, $Vü≤>∑+ ,|ü⁄\T>∑T ø±j·T+ R X¯Øs¡+, düeT÷Vü≤+, dü«uÛ≤e+,
>∑uÛ≤\Tq R yÓ+≥H˚, ‘=+<äs¡>± ø±iT R <ä≥ºeTT, nC≤„q+, |ü≥ºø±s¡T, e´s¡ú|ü⁄e÷≥
>±&ç R s¡<∏äeTT, ‘˚s¡T, dü´+<äq+ ø±\+ R düeTj·T+, q\T|ü⁄, #êe⁄, ‘ê&ç (#Ó≥Tº)
>±&ÉTŒ R >±*, ø£s¡Te*, yêj·TTe⁄ ≈£î&É´+ R >√&É, |üP‘·
π>Vü≤+ R Ç\T¢, >∑èVü≤+, πø‘·q+, ≈£îX¯ R ‘ê&ÉT, ˙s¡T, <äs¡“¤, ˇø£ B«|ü+
õVü≤« R Hê*ø£, s¡düq, ø£≈£î‘·TÔ πø‘·q+ R C…+&Ü, Ç\T¢
‘·≥º R >∑+|ü, ãT≥º K>∑eTT R |üøÏå, u≤D+, dü÷s¡T´&ÉT (Á>∑Vü‰\T), >±*
‘˚{Ï R ‘·TyÓTà<ä, ÁuÛÑeTs¡+, ~«πs|òü+, $T[+<ä+,ã+uÛÑs¡+ >∑TD+ R <ës¡+, dü«uÛ≤e+, $+{ÏHê]
q+<äqT&ÉT R ≈£îe÷s¡T&ÉT, ø=&ÉT≈£î, |ü⁄Á‘·T&ÉT, Ä‘·àE&ÉT |òüT≥+ R ≈£î+&É, •Ks¡+, bÕ&ÉTq÷sTT
qT‹ R bı>∑&ÉÔ, k˛ÔÁ‘·eTT, düTÔ‹ #·s¡D+ R bÕ<ä+, y˚s¡T, ≈£î\+, |ü<ä´bÕ<ä+
|ü&É‹ R Ád”Ô, ñ$<ä, Ç+‹, eTVæ≤fi¯, qe\, ø=eTà »\+ R ˙s¡T, mi¿‘êeTs¡, mi¿ø£\Te
bÕeq+ R |ü$Á‘·+, |ü⁄˙‘·+ ,|üP‘·+ õVü≤« R Hê\Tø£, yê≈£îÿ, C≤«\
|ü⁄≥uÛÒ<äq+ R |ü≥ºD+, q>∑s¡+, |ü⁄s¡+ ‘ês¡ R qø£åÁ‘·+, yê* uÛ≤s¡´, ø£+{ÏbÕ|ü, z+ø±s¡+
ãT<ÛäT\T R |ü+&ç‘·T\T, $<ë«+düT\T, ø√$<äT\T, rs¡ú+ R |ü⁄D´q~, »\+, ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT, eT+Á‹
uÛ≤qT&ÉT R dü÷s¡T´&ÉT, ns¡Tÿ&ÉT, |üPwüß&ÉT, s¡$ ‘·T+&É+ R |üøÏå eTT≈£îÿ, H√s¡T, K+&É+
yÓ+&ç R ø£\<ÛÍ‘·+, s¡»‘·+ <äøÏåD R ˇø£~≈£îÿ≈£î dü+ã+~Û+∫q— dü+uÛ≤eq
yê]»+ R |ü<äà+, düs¡dæ»+, »\»+, ‘êeTs¡ <äs¡Ùq+ R #·÷|ü⁄, ø£qTï, n<ä›+, ãT~Δ, XÊÁdüÔ+
yê]»>∑s¡T“¤&ÉT R ÁãVü≤à, #·‘·Ts¡TàKT&ÉT, q\Te, $~Û <ëVü≤+ R <ä|æŒø£, ø±\T≥

www.apteachers.in
~≈£îÿ R ~X¯, X¯s¡D+ Á|üø£è‹ ` $ø£è‹

<Ûäs¡à+ R |ü⁄D´+, Hê´j·T+, Ä#ês¡+, j·T»„+ n–ï `` n–Z
<Ûä«ì R X¯ã›+, e´+>±´s¡ú+. ì$TwüeTT `` ìeTTdüeTT
q+<äqT&ÉT R ø=&ÉT≈£î, dü+‘√wüô|≥Tºyê&ÉT Vü≤è<äj·T+ `` m<ä, m&É<ä
|üø£å+ R es¡Tdü, ¬sø£ÿ, 15 s√E\T, yÓ’|ü⁄ dæ+Vü≤+ `` dæ+>∑+
|ü<äeTT R ∫Vü≤ïeTT, bÕ<äeTT, düú\eTT |üøÏå `` |üøÏÿ
|ü]|òüTeTT R u≤D+, >±E≈£î+&É, <Óã“ >∑TDeTT `` >=qeTT
bÕø£+ R |ü+≥, e+≥, Hê]πøfi≤~ ø±e´bÕø±\T >∑èVü≤eTT `` êTT
bÕeq+ R »\+ , >√eTj·T+, s¡TÁ<ëø£å, |ü$Á‘·+ #·+Á<äT&ÉT `` #·+<äTs¡T&ÉT
ãT<ÛäT&ÉT R |ü+&ç‘·T&ÉT, ãT<ÛäÁ>∑Vü≤+, y˚\TŒ »≥ `` »&É
e⁄´‘·Œ‘·´sêú\T >∑s¡«+ `` >∑s¡TeeTT
>ös¡es `` >±s¡eeTT
n+<Ûäø±s¡+ R ˝À≈£î\qT n+<ÛäT\T>± #˚ùd~ `Nø£{Ï
B|üeTT `` ~yÓ«
nq\T&ÉT R ˝Àø£eTTq≈£î JeHê<Ûës¡yÓTÆqyê&ÉT `n–ï
ÄVü‰s¡+ `` z–s¡+
nì$Twüß\T R ¬s|üŒbÕ≥T ˝Òìyês¡T ` <˚e‘·\T
|üø£åeTT `` |üø£ÿ
nì\T&ÉT R ÁbÕDT\≈£î JeHê<Ûës¡yÓTÆqyê&ÉT `yêj·TTe⁄
ì»eTT `` ìø£ÿeTT
neTè‘·+ R eTs¡DeTTqT bı+~+|üì~ ` düT<Ûä
>∑s¡“¤eTT `` ø£&ÉT|ü⁄
Ç‹Vü‰dü+ R Ç˝≤ »]–+<äì#Óù|Œ~ ` ‘=*¢{Ïø£<∏ä
ÁãVü≤à `` ãeTà
ñs¡>∑eTT R (ñs¡düT‡) s=eTTà‘√ bÕπø~ ` bÕeTT
X¯j·T´ `` ôd»®
ñ]« R $XÊ\yÓTÆq~ ùÛÑ÷$T
uÛÑè+>±s¡+ `` ã+>±s¡+
ø£+Øƒs¡e+ R ø£+sƒ¡+˝À <Ûä«ì ø£\~, dæ+Vü≤+
dü+‘√wü+ `` dü+‘·dü+
øå±à R uÛ≤s¡+ eVæ≤+#·&É+˝À zs¡TŒø£\~, uÛÑ÷$T
düTK+ `` düTø£+
πøX¯eTT R •s¡düT‡q ñ+&˚~ ` yÓ+Á≥Tø£
|òüT≥eTT `` ø£&Ée
K>∑+ R Äø±X¯+˝À b˛j˚T~ ` |üøÏå
ø±s¡´+ `` ø£s¡®eTT
#Ûê+<ädüT&ÉT R #Û·+<√s¡÷|üyÓTÆq y˚<ä+#·~$qyê&ÉT
` Áu≤Vü≤àDT&ÉT
‘ês¡ R Bì#˚ Hê$≈£î\T ‘·]+‘·Ts¡T `#·Tø£ÿ
~q≈£s¡T&ÉT R ~Hêìï ø£\ZCÒj·TTyê&ÉT `dü÷s¡T´&ÉT
<Ûäs¡DÏ R düeTkÕÔ˙ï <Ûä]+#·Tq~ ` uÛÑ÷$T
q+<äqT&ÉT R dü+‘√wüeTTqT ø£*–+#·Tyê&ÉT` ø=&ÉT≈£î
uÛÑ÷»eTT R uÛÑ÷$TqT+&ç |ü⁄{Ïºq~ `#Ó≥Tº
yê]»eTT R ˙{ÏqT+&ç |ü⁄{Ïºq~ ` |ü<äà+
yê]»>∑s¡T“¤&ÉT R |ü<äàeTT >∑s¡“¤eTT>± >∑\yê&ÉT ` ÁãVü≤à
Ádüe+‹ R |üs¡«‘ê<äT\ qT+&ç Ádü$+#˚~ ` q~

8th Telugu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

8th Telugu

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

8th Telugu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

www.apteachers.

© Government of Andhra Pradesh, Amaravati

First Published 2013

New Impressions - 2014, 2015, 2016, 2017, 2018, 2019, 2020.

All rights reserved

No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in

This Book has been printed on 70 G.S.M. SS Maplitho

Ä.yÓ. ‘·*¢ <ä+Á&ç MT<ä <äj·T˝Òì |ü⁄Á‘·T+&ÉT

2 Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yê]#˚‘· ñ∫‘· |ü+|æD°

*#·. ªn$T‘·|üsêÁø£eT+ãTqT, s¡j·T+ãTqT, ˝≤e⁄qT >∑\TZ UÒ#·s√

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yê]#˚‘· ñ∫‘· |ü+|æD° 3

4 Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yê]#˚‘· ñ∫‘· |ü+|æD°

II. #·<äe&É+, ne>±Vü≤q #˚düTø√&É+

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yê]#˚‘· ñ∫‘· |ü+|æD° 5

bÕsƒ¡+ Ä<Ûës¡+>± >∑s¡T&ÉTìø°, ø£Á<äTe ≈£îe÷s¡T\≈£L eT<Ûä´ »]–q #·s¡ÃqT dü+uÛ≤wüDs¡÷|ü+˝À

10 Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yê]#˚‘· ñ∫‘· |ü+|æD°

‘Ó*yÓ’qyêfi¯ófl yÓTT<ä≥ #˚ùd |üìì ‘Ó*$‘·≈£îÿeyêfi¯ófl ∫e]˝À #˚kÕÔs¡T.

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yê]#˚‘· ñ∫‘· |ü+|æD° 11

ÄÁX¯e÷\T : 1. ÁãVü≤à#·s¡´+, 2. >∑èVü≤kÕúÁX¯eT+,

14 Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yê]#˚‘· ñ∫‘· |ü+|æD°

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yê]#˚‘· ñ∫‘· |ü+|æD° 15

16 Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yê]#˚‘· ñ∫‘· |ü+|æD°

10 Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yê]#˚‘· ñ∫‘· |ü+|æD°

20 Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yê]#˚‘· ñ∫‘· |ü+|æD°

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yê]#˚‘· ñ∫‘· |ü+|æD° 21

n\T¢ : MTs¡+‘ê ø£\dæ qHÓï‹Ô ã\¢MT<ä |ü&ÉTø√u…≥º+&ç. H˚qT>± |ü&ÉTø√˝ÒqT.

n‘·Ô : (>∑T+&Ó\T u≤<äT≈£î+≥÷) nsTTb˛sTT+<ë, njÓ÷´ Hê‘·©¢! zHê ≈£L‘·Tsê! ∫qï‘·q+˝ÀH˚

øÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç.

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yê]#˚‘· ñ∫‘· |ü+|æD° 15

*#·. ‘·q≈£î |òü\+ãT ˝Ò<äì jÓT<ä+ <ä\b˛j·T"&ÉT ø°]Ô" >√s¡T Hê

*#·. #·<äTe~ jÓT+‘·>∑*Zq s¡dü»„‘· sTT+#·Tø£ #ê\≈£îqï Hê

*ñ. uÛÑ÷wü\T >±e⁄ eTs¡TÔ´\≈£î uÛÑ÷]eTj·÷+>∑<ä ‘ês¡Vü‰s¡eTT˝Ÿ

*#·. eqø£] ∫¬øÿ yÓTÆqdü≈£î, yê#·$øÏ+ C…&çb˛jÓT MTqT, ‘ê

*Ä.yÓ. ø£åeTqT ø£&É"ø£ HÓes¡T >±bÕ&ÉTø=+<äTiÀ

*XÊ. }s¡÷s¡+ »qT˝…\¢ _#·Ã$T&És√, j·TT+&É+ >∑TVü≤\Z\Zy√

d”. <äTwüßº dü÷s¡T´ì <Ódü <äTyÓTà‹Ô #·*¢q"

30 Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yê]#˚‘· ñ∫‘· |ü+|æD°

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yê]#˚‘· ñ∫‘· |ü+|æD° 31

{ |üP#Ó+>∑\Te\T (Á<äT‘·+ düTqï ( 0 ) >± e÷]+~)

\øÏåà sêÁ‹ ã+&ç ˝ÒeT

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yê]#˚‘· ñ∫‘· |ü+|æD° 33

|ü⁄qs¡uÛÑ´düq+ (yÓqTø£ã&çq $<ë´s¡Tú\ ø=s¡≈£î)

34 Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yê]#˚‘· ñ∫‘· |ü+|æD°

1. ô|’ ∫Á‘·+˝À me¬ses¡T ñHêïs¡T?

36 Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yê]#˚‘· ñ∫‘· |ü+|æD°

38 Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yê]#˚‘· ñ∫‘· |ü+|æD°

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yê]#˚‘· ñ∫‘· |ü+|æD° 39

40 Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yê]#˚‘· ñ∫‘· |ü+|æD°

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yê]#˚‘· ñ∫‘· |ü+|æD° 41

n‘·Ô : (>∑T+&Ó\T u≤<äT≈£î+≥÷) nsTTb˛sTT+<ë, njÓ÷´ Hê‘·©¢! zHê ≈£L‘·Tsê! ∫qï‘·q+˝ÀH˚

øÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç.

VII. uÛ≤wüqT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø=+<ë+.

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yê]#˚‘· ñ∫‘· |ü+|æD° 43

44 Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yê]#˚‘· ñ∫‘· |ü+|æD°

*#·. ‘·q≈£î |òü\+ãT ˝Ò<äì jÓT<ä+ <ä\b˛j·T"&ÉT ø°]Ô" >√s¡T Hê

*#·. #·<äTe~ jÓT+‘·>∑*Zq s¡dü»„‘· sTT+#·Tø£ #ê\≈£îqï Hê

*ñ. uÛÑ÷wü\T >±e⁄ eTs¡TÔ´\≈£î uÛÑ÷]eTj·÷+>∑<ä ‘ês¡Vü‰s¡eTT˝Ÿ

*#·. eqø£] ∫¬øÿ yÓTÆqdü≈£î, yê#·$øÏ+ C…&çb˛jÓT MTqT, ‘ê

46 Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yê]#˚‘· ñ∫‘· |ü+|æD°

‘ÓyÓ’qyêfi¯ófl yÓTT<ä≥ #˚ùd |üìì ‘Ó$‘·≈£îÿeyêfi¯ófl ∫e]˝À #˚kÕÔs¡T.

#·. #·<äTe~ jÓT+‘·>∑Zq s¡dü»„‘· sTT+#·Tø£ #ê\≈£îqï Hê

#·. #·<äTe~ jÓT+‘·>∑Zq s¡dü»„‘· sTT+#·Tø£ #ê\≈£îqï Hê

<äDí+ô|{≤º˝À ‘Ój·T&É+˝≤... MTØePs¡T e∫Ãq|ü&É˝≤.¢.. qq÷ï... Hê Äe⁄˙ #·÷dæ yÓﬁ≤ﬂ.μμ nì ¬s+&É&ÉT>∑T\Ty˚dæ