Podstawy chorobotwórczości

bakterii

Biofilm

Epidemie szpitalne
• Joanna Sierzputowska

• joannajaguas@icloud.com
• Dla bakterii organizm człowieka stanowi zbiór nisz
środowiskowych zapewniających odpowiednią temperaturę, poziom
wilgotności oraz składniki konieczne do wzrostu.

• Bakterie używają wielu mechanizmów, żeby wniknąć do tych

nisz, pozostać w nich, uzyskać pożywienie i uniknąć odpowiedzi
immunologicznej a bakteryjne produkty przemiany materii
powodują zaburzenia w funkcjonowaniu organizmu gospodarza.

• Zewnętrzne środowisko nie jest dla drobnoustrojów przyjazne.

Bakterie, które umieją w nim przetrwać mają większe szanse na
rozprzestrzenienie i doprowadzenie do zakażenia

• Drobnoustroje umieją się też bronić przed działaniem człowieka

mającym na celu ich eliminację – w odpowiedzi na nowe
antybiotyki i środki dezynfekcyjne wykształcają mechanizmy
odporności
• Chorobotwórczość (patogenność) drobnoustroju – zdolność
wywoływania pewnych zmian patologicznych lub określonej choroby u
osoby zakażonej, miarą chorobotwórczości jest zjadliwość (wirulencja)

• Drobnoustroje chorobotwórcze (zjadliwe) posiadają mechanizmy

umożliwiające im wzrost i rozwój w tkankach gospodarza, prowadzi to
do dysfunkcji narządowej, uszkodzenia tkanek, wytwarzają enzymy,
toksyny

• Czynniki gospodarza (pH żołądka, stan układu odpornościowego,

naruszenie ciągłości tkanek, mukowiscydoza) mogą wpłynąć na
wystąpienie i rozwój zakażenia

• W wielu sytuacjach nie sama aktywność drobnoustrojów bezpośrednio

wywołuje chorobę, tylko nadmierna ekspresja odpowiedzi obronnej
organizmu – wstrząs septyczny
Zjadliwość – składają się na nią co najmniej 3 czynniki: zakaźność,
inwazyjność, toksyczność (różna w obrębie gatunku dla
poszczególnych szczepów; szczepy atenuowane, produkujące
toksynę, markery zjadliwości)

•Zakaźność – zdolność drobnoustroju do wniknięcia w tkanki

gospodarza, zapoczątkowania zakażenia i utrzymania się w nich

•Inwazyjność – zdolność drobnoustroju do przenikania przez

bariery obronne ustroju, rozprzestrzeniania się i rozmnażania w
organizmie gospodarza (warunkowane przez właściwości
morfologiczne i metabolizm drobnoustrojów) – przyleganie
(adhezja), enzymy,

•Toksyczność – zdolność do wytwarzania toksyn powodujących

uszkodzenie tkanek i wystąpienie objawów chorobowych
(toksyczne mogą być też produkty pochodzące z metabolizmu np.
gaz lub kwas, albo rozpadu drobnoustrojów)
Czynnikiem etiologicznym,
czyli sprawczym zakażenia,
tradycyjnie określa się
drobnoustrój, klasyfikowany
jako patogenny i
zidentyfikowany w płynach
ustrojowych, wymazach z
zakażonych ran lub w
preparatach w sytuacji, kiedy
objawy kliniczne wskazują jego
obecność. Jest to słuszne w
przypadku bezwzględnych
patogenów (np. wirus Ebola,
pałeczka tularemii). W
przypadku zakażeń
oportunistycznych (np.
gronkowiec złocisty, prątek
gruźlicy) czynnikiem
sprawczym jest osłabiona
odporność gospodarza.

Zakażenie = wniknięcie
drobnoustroju

To nie jest równoznaczne z

chorobą !!
Przetrwanie
 Przetrwanie
Odporność na warunki zewnętrzne pozwala dłużej przebywać poza
organizmem człowieka i łatwiej się rozprzestrzeniać – zakażenia
krzyżowe

•Odporność komórki bakteryjnej na wysuszenie

•Unikanie mechanizmów obronnych

•Otoczki

•Przetrwalniki

•Niskiewymagania wzrostowe (możliwość przeżycia w ubogim w

pożywienie środowisku), oligotrofizm

•Bakteriocyny

•Biofilm
 Odporność na wysuszenie

• Bakterie Gram(+) bardziej odporne – budowa ściany komórkowej

• Prątki

• Przetrwalniki

• Bakterie otoczkowe

• Kolonizują więcej miejsc na skórze

• Łatwiej rozprzestrzeniają się za pośrednictwem powierzchni i

powietrza w otoczeniu
 Unikanie mechanizmów obronnych
• Otoczki przeciwfagocytarne

Wykrywane u Gram(+), Gram(-) i drożdży – zapobiegają fagocytozie lub chronią już

pochłoniete drobnoustroje przed enzymami proteolitycznymi; działają na zasadzie

1. ładunek elektryczny – odpychanie fagocytów

2. funkcja antygenu o słabej immunogenności

3. działanie przeciwdopełniaczowe

• Działanie przeciwdopełniaczowe

Dotyczy otoczek bakteryjnych i zewnętrznych białek niektórych bakterii

1. Białko M – Streptococcus grupy A – unieczynnia konwertazy dopełniacza,

zapobiegając jego aktywacji

2. Proteaza Pla – Yersinia pestis – degraduje składowe dopełniacza

 Unikanie mechanizmów obronnych

• Unikanie wewnątrzkomórkowego strawienia

Bakterie, wirusy i pasożyty.

1. Zdolność przeżycia wewnątrz fagosomów poprzez wydzielanie

cząsteczek, które zapobiegają powstawaniu fagolizosomów

2. Synteza zewnętrznej warstwy lub enzymu, które chronia przed enzymami

proteolitycznymi i toksycznymi wolnymi rodnikami

3. Drobnoustroje mogą przemieścić się z fagosomu do cytoplazmy, gdzie są

chronione przed „wybuchem tlenowym” i wysokimi stężeniami enzymów
proteolitycznych

4. Synteza związków, które neutralizują aktywujące działania INF-γ

 Unikanie mechanizmów obronnych
• Bezpośrednie przenoszenie się z komórki do komórki

Niektóre bakterie wewnątrzkomórkowe (np. Listeria) i wiele różnych wirusów

(np. Herpes, paramiksowirusów) – przemieszczanie się do kolejnej komórki,
żeby uniknąć przeciwciał

• Interferencja z ekspresją cząsteczek MHC

Niektóre wewnątrzkomórkowe drobnoustroje, głównie wirusy – zapobiega lub

zmniejsza rozpoznanie zakażonych komórek przez układ immunologiczny

• Interferencja z odpowiedzią immunologiczną

Np. synteza nieskutecznych przeciwciał, zapobiega rozpoznaniu czynnika przez

bardziej skuteczne systemy (Neisseria meningitidis zapalenie opon mózgowo-
rdzeniowych – synteza IgA nie wiążące dopełniacza i nie działającego
przeciwbakteryjnie
 Unikanie mechanizmów obronnych
• Zmienność antygenowa

1. Salmonella typhimurium – zmienność fazowa; zamiana jednego typu

rzęsek (antygen) na drugi

2. Borrelia – zmienne główne białka (antygenowość białek błony

komórkowej) – nowe mutanty mnożą się do czasu wytworzenia nowych
przeciwciał

3. Trypanosoma (świdrowce) – tylko 1 z 103 genów koduje antygenowe

białko, częste mutacje zastępują gen kodujący antygen na uprzedni
uśpiony i powodują powstanie odmiennej antygenowo glikoproteiny –
organizm musi wytworzyć nowe przeciwciała

4. Plasmodium - malaria – odpowiedź immunologiczna przeciwko białku z

błony erytrocytów, a pasożyt może okresowo „przełączyć” gen, który to
białko koduje
• Otoczki (glikokaliks, śluz polisacharydowy) Otoczki
• Otoczki – bakteryjne egzopolimery (polimery zewnątrzkomórkowe) o
grubości 0,2-1,0 μm, ściśle związane ze strukturami powierzchniowymi
komórki bakteryjnej. Synteza otoczek jest kontrolowana genetycznie, ale
może być też zależna od warunków środowiska (np. obecność CO2
indukuje syntezę otoczki u Bacillus anthracis). Szczepy otoczkowe
wytwarzają na podłożu stałym kolonie gładkie (typu S), zaś
bezotoczkowe kolonie szorstkie (typu R).

• Otoczki trudno barwią się konwencjonalnymi metodami barwienia. Ich

obecność można wykryć stosując:

- barwienie negatywne (tusz chiński, nigrozyna),

- barwienie negatywno – pozytywne (metoda Burin – Ginsa),

- test puchnięcia otoczek (swoiste przeciwciała).

 Otoczki
• Budowa chemiczna otoczek:

- otoczki polisacharydowe – większość bakterii otoczkowych (np.

Enterobacteriaceae, Streptococcus pneumoniae, Neisseria, Haemophilus) –
zbudowane z cukrów obojętnych (heksozy, pentozy), aminocukrów lub
kwasów uronowych:

- homopolimery cukrowe (np. otoczka szczepu E. coli K1 zbudowana z

kwasu N-acetyloneuraminowego),

- heteropolimery cukrowe (otoczki Streptococcus pneumoniae),

- otoczki peptydowe (niektóre bakterie Gram(+)):

- Bacillus anthracis (otoczka zbudowana z kwasu D-glutaminowego),

- Bacillus subtilis (otoczka zbudowana z mieszaniny izomerów D i L kwasu

glutaminowego)
• Biologiczne właściwości otoczek:
Otoczki
- ochrona komórek bakteryjnych przed niekorzystnymi czynnikami środowiska
(wyschnięciem, przeżycie poza ustrojem człowieka, wydzielinami),

- wpływ na dyfuzję różnych molekuł zarówno z jak i do komórki (utrudniona

penetracja niektórych antybiotyków do komórek okrytych otoczką),

- udział w patogenezie; bakterie chorobotwórcze, izolowane z materiałów klinicznych

prawie zawsze wykazują obecność otoczek, pasażowanie szczepów bakteryjnych in
vitro z reguły prowadzi do ich utraty.

• Związek miedzy otoczką a chorobotwórczością :

- Streptococcus pneumoniae – szczepy S chorobotwórcze, szczepy R

niechorobotwórcze,

- E. coli - K 5, K 1 - Haemophilus influenzae b,

- Neisseria meningitidis a, b, c itp.,

 Otoczki
• Rola bakteryjnych egzopolimerów (otoczek / glikokaliksu) w procesie
chorobotwórczym:

- ochrona przed fagocytozą,

- ochrona przed przyłączeniem opsonin (przeciwciał, składników dopełniacza),

prowadząca do zablokowania opsonofagocytozy,

- adhezja do nabłonka bez użycia receptorów (kolonizacja) i powierzchni stałych

(protezy ortopedyczne, zastawki naczyniowe, cewniki):

• Bacteroides fragilis – adhezja do komórek nabłonka za pośrednictwem

otoczek,

• Streptococcus mutans, Staphylococcus epidermidis – adhezja za

pośrednictwem glikokaliksu.
 Przetrwalniki
• Niektóre bakterie Gram(+) - Bacillus i Clostridium

• Stan uśpienia, odwodniona, osłonięta struktura – setki lat żywotności

• Błona wewnętrzna, dwie warstwy peptydoglikanowe i zewnętrzna otoczka z

białka przypominającego keratynę

• Na ogół jedna komórka bakteryjna wytwarza tylko jedną endosporę, która

może zajmować różne położenie w komórce: centralne, biegunowe lub
podbiegunowe. Średnica przetrwalnika może być mniejsza lub większa od
średnicy komórki.

• Proces wytwarzania endospor nosi nazwę sporulacji.

Kiełkowanie przetrwalników w sprzyjających
warunkach środowiska nazywamy germinacją.

• W stan wegetatywny w sprzyjającym środowisku – woda i składniki

odżywcze, odpowiednie warunki środowiskowe np. beztlenowe
 Przetrwanie – wymagania wzrostowe

• Źródło pożywienia

– wymagające - różne związki konieczne do wzrostu (np.

paciorkowce: pożywki wzbogacone w krew lub surowicę +
węglowodany)

- mało wymagające –– zdolność wykorzystywania różnych

związków jako źródła węgla i azotu, wzrost w bardzo ubogich w
związki odżywcze środowiskach, jak wręcz woda destylowana (np.
pałeczki niefermentujące jak Pseudomonas, Acinetobacter)
 Przetrwanie – bakteriocyny
- Według piśmiennictwa nawet 99% bakterii posiada zdolność wytwarzania co najmniej
jednej bakteriocyny

• Bakteriocyny to białkowe metabolity wytwarzane przez bakterie Gram(+) i Gram(-)

wykazujące działanie przeciwdrobnoustrojowe wobec blisko spokrewnionych z
producentem bakterii – konkurencja, walka o przeżycie w tym samym miejscu. U
Gram(-) i producent i szczepy wrażliwe należą do tego samego gatunku.

• Bakteriocyny stanowią grupę związków o zróżnicowanych właściwościach

biochemicznych, masie cząsteczkowej, mechanizmie działania, spektrum aktywności
oraz lokalizacji i sekwencji genu kodującego aktywne białko

• Bakteriobójcze lub bakteriostatyczne

• Mogą mieć wąski (jeden gatunek), umiarkowany i szeroki zakres aktywności (wiele
gatunków, całe grupy)

• Wykorzystanie w przemyśle spożywczym – konserwacja żywności

 Przetrwanie – bakteriocyny
• Gram (+)

I. Lantybiotyki: Lactococcus lactis – nizyna A i Z, Bacillus subtilis – subtilina,

Staphylococcus epidermidis – epidermina

II. Bakteriocyny nielantybiotykowe:

IIa. Pediocynopodobne: Pediococcus – pediocyna, Leuconostoc – leukocyna,

mesenterycyna

IIb. Dwupeptydowe: Lactococcus – laktokokcyna, Lactobacillus – laktacyna

IIc. Sec-zależne: Enterococcus faecium – enterocyna P

IId. Inne: Enterococcus faecium – enterocyny B i L50

III. Wysokocząsteczkowe: Lactobacillus - helwetycyna, kaseicyna

 Przetrwanie – bakteriocyny

IV. Kompleksy białkowo-lipidowe (Leuconostoc – leukocyna,

Lactobacillus – laktocyna, E.faecium – enterocyna) i białkowo-
węglowodanowe (Leuconostoc – mesenterocyna)

•Gram(-)

1.Kolicyny(E.coli – kolicyny B, U, E2, E8, M; też inne

Enterobacteriaceae)

2.Mikrocyny (K.pneumoniae - mikrocyna E492, E.coli – mikrocyny

B17, J25, H47)
 Przetrwanie - oporność na środki dezynfekcyjne
• Generalnie drobnoustroje: wrażliwość od największej do najmniejszej: wirusy
osłonkowe, formy wegetatywne bakterii, grzyby Candida, Cryptococcus, Aspergillus),
prątki gruźlicy, bezosłonkowe wirusy (adeno-, hepatitis A, polio), przetrwalniki

• Adaptacja fenotypowa – biofilm (utrudniony dostęp do komórek bakteryjnych) –

standardowe stężenia niewystarczające

• Modyfikacja miejsca docelowego w komórce bakteryjnej

• Zmniejszenie przepuszczalności błon komórkowych

• Efflux - aktywne usuwanie substancji aktywnych (IV rzędowe sole amoniowe,

chlorheksydyna, związki fenolowe – triklosan)

• Oporności krzyżowe na antybiotyki i środki dezynfekcyjne (IV rzędowe sole

amoniowe i antybiotyki betalaktamowe)
Inwazyjność
 Wniknięcie bakterii - adhezja
• Przeniknięcie odpowiedniej ilości drobnoustrojów przez naturalne zapory
organizmu – skórę, śluz, nabłonek urzęsiony, wydzieliny – rozpoczęcie
infekcji

• Ciągłość barier obronnych może zostać przerwana np. przez zranienie skóry,
pęknięte wrzody w przewodzie pokarmowym, radio- i chemioterapię, owady

• Nacięcie skóry, przypadkowe lub przez lekarza, pozostawienie materiału

sztucznego np. cewnika – przedostanie drobnoustrojów ze skóry do jałowych
tkanek (Staphylococcus epidermidis, S. aureus)

• Translokacja drobnoustrojów (przewód pokarmowy)

• Naturalne otwory – jama ustna, układ oddechowy, uszy, oczy, układ

moczowo-płciowy, odbyt – są chronione przez śluz, urzęsiony nabłonek,
wydzieliny przeciwbakteryjne (łzy, kwas trawienny, żółć).

Budowa komórki bakteryjnej lub mechanizmy pozwalają uniknąć tej ochrony.

 Wniknięcie bakterii - adhezja
• Mechanizmy adhezji bakteryjnej – adhezyny łączą się z receptorami na
powierzchni tkanek, nie zawsze znane są receptory

- adhezyny fimbrialne – np. E. coli – Fimbrie: P, typu 1, antygenu czynnika

kolonizacji – wiążą się z określonymi cukrami na powierzchni tkanki -
przylgnięcie do nabłonkowych lub śródbłonkowych warstw komórek pęcherza
moczowego, nie usuwa ich nawet strumień moczu (fimbrialne też Neisseria
gonorrhoeae, Vibrio cholerae)

- kwasy lipotejchojowe LTA – np. Staphylococcus aureus

- kompleksy LTA z białkami – np. Streptococcus pyogenes

- śluz – Staphylococcus spp.

- Chlamydia trachomatis – lektyna powierzchniowa

- Mycoplasma pneumoniae – proteina P1

 Wniknięcie bakterii - enzymy
• Shigella, Salmonella, Yersinia – fimbriami wiążą się z komórkami
mikrokosmków jelitowych, następnie do cytoplazmy wprowadzają
białka zwiększające przepuszczalność błony komórkowej i mogą
wniknąć do komórek gospodarza, gdzie się namnażają

• Wytwarzane przez bakterie enzymy degradują tkankę i wykorzystują

jako źródło pokarmu oraz rozprzestrzeniają się w organizmie:

- enzymy rozkładające kolagen (kolagenazy, hialuronidazy) i włóknik

(fibrynolizyny) – lepsza penetracja bakterii do tkanek

- enzymy rozkładające materiał komórkowy – proteinazy i lecytynazy

(występują u wielu bakterii z rodzaju Clostridium)

- enzymy modyfikujące i inaktywujące antybiotyki – jeden z głównych

mechanizmów oporności na antybiotyki
 Wniknięcie bakterii - enzymy

• Clostridium perfringens – fosfolipaza C, kolagenaza, proteaza,

hialuronidaza (uszkadzanie tkanki)

• Staphylococcus – hialuronidazy, fibrynolizyny, lipazy (modyfikują

środowisko tkanki)

• Streptococcus – enzymy degradujące – streptolizyny S i O,

hialurondaza, DNAzy oraz streptokinazy
 Toksyny
• Egzotoksyny – białka wytwarzane i aktywnie uwalniane z komórki, swoiste
gatunkowo, wytwarzane głównie przez bakterie Gram(+), ale też Gram(-),
wrażliwe na temperaturę, funkcja antygenu

• Jest zasadą, że toksyny danego rodzaju lub gatunku są kodowane przez geny
chromosomalne, pozostałe są kodowane przez przekazywalne elementy
genetyczne (plazmidy, fagi lizogenne)

• Klasyfikacja czynnościowa: enterotoksyny (przewód pokarmowy), neurotoksyny

(układ nerwowy), cytoksyny (komórki różnych tkanek)

- Toksyny cytolityczne są nazywane hemolizynami, ale działają nie tylko na

czerwone krwinki, a są takie, które ich nie rozpuszczają (leukocydyna P-V) –
strefa hemolizy na pożywkach z krwią w hodowli (gł. Staph.aureus,
Strep.pyogenes)

• Większość egzotoksyn ma dwie domeny strukturalne: domenę wiążącą, która

łączy się ze swoistymi receptorami komórkowymi oraz domenę aktywną, która
odpowiada za toksyczne działanie na komórki

• W tabeli – wymieniono główne egzotoksyny

 Egzotoksyny

bakteria toksyna genetyka skutki mechanizmy

Enterotoksyny Stymulacja ośrodka

Wymioty
A-E wymiotnego

Gronkowcowe zapalenie Cytotoksyczne dla komórek

Staphylococcus Eksfoliatyny Bakterie złuszczające skóry skóry
aureus lizogenne
Toksyna nr 1
zespołu Wzrost uwalniania
Zespół wstrząsu
wstrząsu interleukiny 1, 6, TNF-α
toksycznego
toksycznego
Wzrost uwalniania
Pirogenne Wysypka płonicza,
Streptococcus Bakterie interleukiny 1, 6, TNF-α,
(erytrogenne) gorączka, wstrząs
pyogenes lizogenne uszkodzenie śródbłonka
A-C toksyczny

Wzmożona odpowiedź Uwalnianie cAMP -

Bordetella Geny
krztuścowa na histaminę i insulinę, stymulacja kaszlu
pertussis chromosomalne
leukocytoza napadowego
 Egzotoksyny

bakteria toksyna genetyka skutki mechanizmy

Cytotoksyczność –
Corynebacterium bakterie Inaktywacja czynnika
błonicza zahamowanie
diphtheriae lizogenne elongacyjnego EF-2
syntezy białek
Enterotoksyny Kodowane w Biegunka Aktywacja cyklaz adenylowej
ST i LT plazmidach LT i guanylowej ST

Krwotoczne
Escherichia coli
zapalenie jelita, Inaktywacja rybosomów,
Typu Bakterie zespół uszkodzenie śródbłonka,
czerwonkowego lizogenne lub hemolityczno- aktywacja interleukin IL-1, IL-
(werotoksyny) transformowane mocznicowy 6, TNF-α
Inaktywacja rybosomów,
Biegunka, zespół
Shigelia Geny uszkodzenie śródbłonka,
czerwonkowa hemolityczno-
dysenteriae chromosomalne aktywacja interleukin IL-1, IL-
mocznicowy
6, TNF-α
Choleragen
Geny Biegunka
Vibrio cholerae (toksyna Aktywacja cyklazy adenylowej
chromosomalne zagrażająca życiu
cholery)
 Egzotoksyny

bakteria toksyna genetyka skutki mechanizmy

Pseudomonas Geny Inaktywacja czynnika

Egzotoksyna A cytotoksyczność
aeruginosa chromosomalne elongacyjnego EF-2
Zahamowanie wydzielania
Jadu
Clostridium Bakterie acetylocholiny w
kiełbasianego Porażenie wiotkie
botulinum lizogenne zakończeniach nerwów
(neurotoksyna)
obwodowych
Czynnik chemotaktyczny dla
enterotoksyna A
neutrofilów, uwalnianie
Clostridium Geny cytokin prozapalnych
Zapalenie jelit
difficile chromosomalne
Reorganizacja cytoszkieletu
cytotoksyna B
komórek nabłonka
Clostridium Geny Zgorzel gazowa, Powoduje rozerwanie błon
Toksyna α
perfringens chromosomalne martwica mięśni komórkowych
Hamuje uwalnianie
Clostridium Tetanospazmina Kodowana w Porażenie
neuroprzekaźników
tetani (neurotoksyna) plazmidzie spastyczne
hamujących
• Endotoksyny – część składowa bakterii, lipopolisacharyd, funkcja antygenu,
występuje u bakterii Gram(-), nieswoiste gatunkowo; wszystkie G(-) mają
endotoksyny w błonie zewnętrznej, ale różnią się one siłą i zdolnością
wywoływania objawów. Nie są wydzielane aktywnie, uwalniane po śmierci -
lizie komórki.

• Endotoksyny są pierwotnie odpowiedzialne za rozwój sepsy, ciężkiej sepsy,

wstrząsu septycznego:

- Aktywacja makrofagów, uwolnienie licznych mediatorów zapalnych (cytokin

prozapalnych), zwłaszcza czynnika TNF-α oraz interleukin (IL) 1, 6 i 8 –
odpowiedzialne za większość objawów zespołu wstrząsu septycznego. IL 8 –
unikatowa właściwość przyciągania i aktywacji granulocytów
obojętnochłonnych – mobilizacji komórek fagocytujących

- Termoregulacja - temperatura, chemotaksja - stan zapalny i uszkodzenie

tkanek, zespół rozsianego wykrzepiania wewnątrznaczyniowego, rozszerzenie
naczyń, hipotensja, zwiększenie przepuszczalności naczyń = wstrząs
septyczny z niewydolnością narządową
 BIOFILM
• Bakterie i grzyby (Staphylococcus, Pseudomonas , Candida)

• Forma agregacji, trójwymiarowa struktura utworzona z agregatów

komórek bakteryjnych lub grzybiczych i wydzielanej przez nie
macierzy pozakomórkowej,

• drobnoustroje w biofilmie mają, w zależności od umiejscowienia w

strukturze, różne tempo metabolizmu

• Szybki metabolizm - zmiany genetyczne (mechanizmy oporności)

• Wolny metabolizm - zwiększona (wielokrotnie) przeżywalność w

biofilmie

• oporność bakterii na antybiotyki (może wzrosnąć nawet 500 razy)

• Oporność na preparaty dezynfekcyjne

• Quorum sensing
BIOFILM
• Ochrona przed mechanizmami obronnymi organizmu: utrudnia
fagocytozę, opsonizację, chemotaksje, hamuje blastogenezę
komórek T i B, zmniejsza penetrację przeciwciał

• Zewnętrzna część ulega cały czas fragmentacji, kawałki bogate w

agregaty drobnoustrojów rozprzestrzeniają się i mogą wywoływać
zakażenia

• Na powierzchniach naturalnych (tkanki) i sztucznych (materiały

wszczepione, cewniki)

• W organizmie i środowisku (rury, pojemniki z wodą)

• Czynnik zjadliwości predysponujacy – zdolność do wytwarzania

śluzu
 Quorum sensing
chemiczny język drobnoustrojów
Drobnoustroje porozumiewają się dzięki zdolności przesyłania i
odczytywania informacji zawartych w molekułach sygnalizacyjnych

Grupy molekuł sygnalizacyjnych:

AHL – laktony N-acylohomoseryny

Pseudomonas, Burkholderia, Serratia

Peptydy – ziarenkowce Gram-dodatnie

Staphylococcus, Enterococcus

Blokowanie przekazywania informacji

pomiędzy komórkami bakterii -
hamowanie tworzenia biofilmu
 BIOFILM
• Pacjent z wszczepionym materiałem lub cewnikiem + zakażenie w
innym miejscu i rozsiew drobnoustrojów poprzez krew = biofilm

• Zakażenie miejsca operowanego

• Wszystkie wszczepione implanty, tworzywa

• Układu moczowego (cewnik moczowy, Pseudomonas!)

• Odcewnikowe

• Uzupełnienia protetyczne, wszelkiego typu + biofilm zębowy

• Rany przewlekłe

• Miejscowo nie antybiotyk tylko preparat odkażający przebadany

pod kątem biofilmu
 Biofilm na
Tworzenie biofilmu przez powierzchni cewnika
Pseudomonas aeruginosa naczyniowego
Biofilm na powierzchni cewnika
naczyniowego
 Zapobieganie powstawaniu biofilmu
• Niedopuszczenie do skolonizowania powierzchni stanowiącej potencjalne podłoże dla
biofilmu - procedury

• Zbiorniki z wodą stojącą = biofilm – ruch wody, wymiana, dezynfekcja

• Pokrycie biomateriałów; implanty, cewniki - substancjami

przeciwdrobnoustrojowymi (antybiotykiem, srebrem, inne) – zalety / wady

• Stosowanie antyseptyków naruszających strukturę biofilmu (oktenidyna),

nowoczesnych opatrunków wiążących bakterie i strukturę biofilmu

• Usuwanie zanieczyszczeń bezpośrednio po użyciu narzędzi (do 3 godzin!!!), sprzętu –

zwłoka powoduje konieczność zastosowania wyższych stężeń środków lub nie
gwarantuje skuteczności dezynfekcji czy sterylizacji np. „utrwalenie” zanieczyszczeń
w zbyt późno wyczyszczonym endoskopie. Nie stosować preparatów prowadzących
do koagulacji organicznych zanieczyszczeń.

• Dokładnie suszyć narzędzia i endoskopy – pozostałości wody = biofilm

 Epidemie szpitalne
• Niemal wszystkie drobnoustroje powodujące zakażenia szpitalne

• Łatwość przenoszenia: droga kontaktowa, pokarmowa, kropelkowa –

higiena rąk! powietrzno-pyłowa – szpitalne rzadziej

• Przeżywalność w środowisku (przetrwalniki, odporność na

wysuszenie), rezerwuary

• Nosicielstwo (okres wylęgania, ozdrowieńcy)

• Liczba komórek potrzebna do zakażenia – im mniej tym większe

ryzyko (norowirusy)

• Wielolekooporność – brak wrażliwości na antybiotyki stosowane w

terapii, kolonizacja pacjentów (rezerwuar)

• Chory personel w szpitalu!!!!!!!! (grypa, angina, biegunka – zabiegi

 Epidemie szpitalne
• Przenoszone droga kontaktową (pałeczki Gram(-), S. aureus)

• Fekalno-oralną, pokarmową (norowirusy, rotawirusy, Clostridium

difficile)

• Kropelkową, zwykle też ważna droga kontaktowa (grypa, S. aureus

oparzenia i zapalenia płuc)

• Przez krew (wzw C)

Ognisko epidemiczne: co najmniej 2 objawowe zakażenia szpitalne

spowodowane tym samym drobnoustrojem, które są ze sobą
powiązane

Wzrost częstości zakażeń w stosunku do średniej okresu

poprzedzającego
 Epidemie szpitalne

• Epidemie – specyfika szpitala:

Nagromadzenie dużej liczby podatnych osób z czynnikami ryzyka

wystąpienia zakażenia

Personel szpitala – wektor przenoszenia albo źródło

Presja antybiotyków i środków dezynfekcyjnych

Specyfika intensywności nadzoru epidemicznego w szpitalu

 Ognisko epidemiczne S. aureus w szpitalu
• Źródło – zawsze człowiek (pacjent, personel)

Zakażona rana pooperacyjna, oparzeniowa lub przewlekła, zakażone drogi oddechowe,

ropień, czyrak lub inne zakażenie u pacjenta

Nos, skóra pacjenta lub personelu

• Drogi przenoszenia – droga kropelkowa (zapalenie płuc, rozległe oparzenia) i

kontaktowa

• Środowisko szpitalne

Pościel chorego, powierzchnie w jego otoczeniu, w czasie czynności wykonywanych na

drogach oddechowych np. odsysanie i manipulacji przy rozległej ranie oparzeniowej –
aerozol, powierzchnie dotykane przez nosiciela spośród personelu, który nie
zdezynfekował rąk (nie musi być zagrożeniem, jeżeli przestrzega zasad i nie ma
infekcji, też wirusowej), sala operacyjna – reoperacje, zapomniane powierzchnie

• Wektor - ręce personelu, nie zmieniane rękawiczki pomiędzy czynnościami przy

pacjencie, pacjentami, ręce pacjentów
 Ognisko epidemiczne S. aureus w szpitalu
• Poprzez skontaminowane ręce / rękawiczki przeniesienie do rany
pacjenta (sala operacyjna, zmiana opatrunku), do krwi poprzez linie
naczyniową, do dróg oddechowych przy odsysaniu)

• Kolonizacja pacjenta w czasie hospitalizacji przed zakażeniem,

przełamanie barier odporności (zabieg operacyjny – ZMO,
intubacja, respirator, bronchoskopia, unieruchomienie zaburzenie
odruchu rzęskowego – zapalenie płuc, cewnik naczyniowy –
zakażenie odcewnikowe, iniekcja – ropień)

• Szczep oporny na antybiotyki – MRSA – szczególna uwaga

• Nosicielstwo, zakażenie, kolonizacja – badania przesiewowe

pacjentów, w szczególnych przypadkach - personelu
 Ognisko epidemiczne Enterococcus w szpitalu
• Źródło – zawsze człowiek (pacjent, personel - rzadko)

Zakażona rana pooperacyjna – na przewodzie pokarmowym, zakażona odleżyna,

zakażone/skolonizowane drogi moczowe lub inne zakażenie u pacjenta

Przewód pokarmowy pacjenta lub personelu

• Drogi przenoszenia – kontaktowa

• Środowisko szpitalne

Pościel chorego, powierzchnie w jego otoczeniu, powierzchnie dotykane przez

nosiciela spośród personelu (rzadko, nie musi też być zagrożeniem, jeżeli
przestrzega zasad), sala operacyjna – reoperacje, zapomniane powierzchnie

• Wektor - ręce personelu, nie zmieniane rękawiczki, ręce pacjentów

 Ognisko epidemiczne Enterococcus w szpitalu
• Poprzez skontaminowane ręce / rękawiczki przeniesienie do rany
pacjenta (sala operacyjna, zmiana opatrunku), do krwi poprzez linie
naczyniową - rzadko, do dróg moczowych przy manipulacjach przy
cewniku moczowym)

• Kolonizacja pacjenta w czasie hospitalizacji przed zakażeniem,

przełamanie barier odporności (zabieg operacyjny na
skolonizowanym przewodzie pokarmowym – ZMO, w tym
zapalenie otrzewnej, cewnik naczyniowy – zakażenie
odcewnikowe, cewnik moczowy, cewnikowanie, droga wstępująca
- ZUM)

• Szczep oporny na antybiotyki – VRE – szczególna uwaga

• Nosicielstwo, zakażenie, kolonizacja – badania przesiewowe

pacjentów, w szczególnych przypadkach - personelu
 Ognisko epidemiczne Acinetobacter baumannii
• Najczęściej w OIT

• Źródło drobnoustroju– zakażony/ skolonizowany pacjent

• Inne możliwe źródła (publikacje) – spirometry, klimatyzatory,

materace, poduszki, wylewki baterii z aeratorami

• Kontaminacja środowiska dominuje jako przyczyna ogniska –

przeżywalność w niekorzystnych warunkach (do kilku miesięcy),
niskie wymagania odżywcze, powszechność, oporność na
antybiotyki

• Kolonizacja pacjentów: pacha, pachwina, stopy, czoło, okolice oka,

nos, jama ustna – generalnie drogi oddechowe, okolica odbytu
(nieco rzadziej),
 Ognisko epidemiczne Acinetobacter baumannii

• droga przenoszenia – kontaktowa, aerozol

• Najczęściej VAP, też ZUM, bakteriemia, zapalenie otrzewnej,

skóry i tkanek miękkich (ten sam rodzaj zakażenia albo różne, w
zależności od źródła drobnoustroju)

• Wektor – ręce, sprzęt

• Dużo skolonizowanych pacjentów w ognisku w stosunku do

zakażonych

• duży odsetek szczepów opornych na wszystkie antybiotyki oprócz

kolistyny
 Ognisko epidemiczne w szpitalu - Clostridium difficile

•W ciągu ostatnich lat wzrasta liczba ognisk epidemicznych i znaczenie drobnoustroju

•Źródło – człowiek
Zakażony lub skolonizowany przewód pokarmowy, przy biegunce – namnażanie
drobnoustroju i łatwiejsze rozprzestrzenianie
•Przenoszenie: fekalno-oralne, droga kontaktowa
•Zakażenie poprzedzone kolonizacją przewodu pokarmowego
•Konieczne zaburzenia składu mikroflory fizjologicznej jelit, tzw. biegunka
poantybiotykowa
•Wytwarza przetrwalniki – bardzo długa przeżywalność w środowisku i odporność na
niekorzystne warunki
 Ognisko epidemiczne w szpitalu - Norowirus
• Najczęstsza przyczyna biegunek w szpitalach

• Źródło – człowiek: chory z biegunką, wymiotami, zakażony w

okresie wylęgania choroby (24-48 godzin, rozsiew wirusa po 15
godzinach od zakażenia), ozdrowieniec (2-4 tygodni po), z
zakażeniem bezobjawowym (około 30%)

• Kontaktowa, fekalno-oralna - poprzez powierzchnie, żywność,

wodę, droga kropelkowa przy ognisku epidemicznym i wymiotach

• Długa przeżywalność na powierzchniach – odporność na

detergenty, wysychanie, kwaśne środowisko

• Skontaminowane ręce / rękawiczki

• 10-100 cząstek wirusa wystarczy do zakażenia –bez przestrzegania

procedur nieuchronność zakażenia
 Ognisko epidemiczne w szpitalu - Norowirus
• Chorują pacjenci i personel

• Po około 12-60 godzinach godzinach choroba ustępuje bez żadnych

konsekwencji

• Brak długotrwałej odporności po przechorowaniu

 Ognisko epidemiczne w szpitalu – wirus grypy
• Źródło – zakażony człowiek (pacjent, personel!!)

• przenosi się droga kropelkową oraz przez bezpośredni kontakt, dotykanie

skażonych powierzchni czyli np. rąk, chusteczek czy maseczek

• gdy chora osoba kicha, kaszle, a nawet mówi, wraz z wydychanym

powietrzem, śliną i wydzieliną z dróg oddechowych wyrzuca wiele
cząstek wirusowych w przestrzeń

• Może przeżyć kilkanaście godzin na skażonych powierzchniach, na

przykład dłoni, która się zasłaniamy przy kaszlu, ale też na blacie biurka
lub klawiaturze komputera

• Objawy infekcji dróg oddechowych u 87 %, gorączka- u 82 %, objawy

żołądkowo-jelitowe u 13 % (częściej odnotowywane u osób poniżej 20 r.ż. ( u
15%)
 Ognisko epidemiczne w szpitalu – wirus grypy

• Wirusy są w stanie najdłużej przetrwać na twardych, gładkich

powierzchniach, Powierzchnie twarde, gładkie – 24-48 godzin, plastik i stal
nierdzewna – do 24 godzin, tkaniny, papier i ręczniki – od 8 do 12 godzin

• Okres wylęgania 2-3 dni

• Według WHO osoba chora może zarażać inne osoby przez 7 dni od pojawienia się
objawów (przy typowym przebiegu)