Domozy loudyn

llloziej Pawlik
Franciszek Strzelczyk

D nm nzy Loudyn

m o iie j P o u ilik

F ro n c is z e k S trz e lc z y k

EIEKTROUI niE
W y d a n ie c z w a rte p o p ra w io n e
 SPIS TREŚCI

P rzed m o w a d o w y d a n ia c zw a r te g o 13

W ykaz w ażniejszych oznaczeń 15

W a ln ie )» * sym bole używ ane w schem atach 17

1. W stęp — prof. dr bab. in i. Maciej Pawlik ....................... 19

1.1. Rozwój krajow ego zapotrzebow ania n a energię elektryczną i c ie p ln ą ................... 19
1.2. Klasyfikacja elektrowni i podstaw ow e wielkości charakteryzujące m oc elektrowni 20
1.3. Stan elektrow ni i kierunki ich rozw oju w kraju i na świecie . . . 24
1.4. Program ow anie, projektow anie, realizacja i eksploatacja elektrow ni . . . . . ’. 27
1.5. O rganizacja elektroenergetyki krąjowej . 28
L iteratura d o rozdziału 1 28

2. O b iegi cieplne elek trow n i parow ych kondensacyjnych I elek trociep łow n i 30
prof. dr bab. int. Maciej Pawlik
2.1. Proces technologiczny elektrow ni parow ej k o n d e n s a c y jn e j.................... 30
Z2. Spraw ność obiegu cieplnego elektrow ni kondensacyjnej............................. 32
2.2.1. W łaściwości czynnika roboczego . ........................................ 32
2.2.2. Spraw ności obiegów te o re ty c zn y c h ................................................................ 35
2.3. Spraw ność elektrow ni i bloków k o n d e n sa c y jn y c h ...................................... 38
Z4. W skaźniki zużycia pary, ciepła i paliw a w elektrow ni kondensacyjnej . . . . . 41
2.5. Zwiększenie sprawności obiegu cieplnego elektrow ni kondensacyjnej . . . . . 43
2.5.1. Sposoby zwiększenia spraw ności obiegu R an k in e'a ........................ 43
2.5.2. W pływ param etrów czynnika r o b o c z e g o . . 43
2.5.3. M iędzystopniow e przegrzewanie p a r y ............................................. 46
2.5.4. Regeneracyjne podgrzew anie w ody zasilającej . ....................... 49
2.6. Obiegi cieplne e le k tro c iep ło w n i................................................. 58
L iteratu ra d o rozdziału 2 . . . .......................... 64

3. K otły parow e — doc. dr bab. inż Franciszek S tr ze lc z/k ....................... 65

3.1. O gólna klasyfikacja k o tłó w .................................... 65
3.2. W ielkości charakterystyczne k o t ł ó w ................................................................................. 65

s
 S PIS T R E Ś C I
ans tre ś c i

3.3. In stalacja k o tło w a .................................................................... .............................. .... 66 4. T u rb in y p a ro w o — doc, dr hab. Ini. Franciszek S tr z e lc z y k ..................................... 145
3.4. Z asada d z ia łan ia i budow a k o t ł a ;; .............................................. 68
4.1. W s tę p ....................... 145
3.3. P a liw o ............................ ............................................................................................................... 71
3.6. O bliczenia s te c h io m e tr y c z n e .............................................................................................. 75 4.2. Z asada pracy akcyjnych i reakcyjnych stopni tu r b i n y .................................................. 146
3;6.1. Z ap o trzeb o w an ie n a pow ietrze d o s p a la n ia ................................................................... 75 4.3. O gólna charakterystyka t u r b i n ................................................. 151
4.3.1. T urbina je d n o s to p n io w a ....................... 151
3.6.2. Jed n o stk o w e ilości s p a lin ....................................................................................................... 76
4.3.2. T urbina a k c y j n a .......................................................... 153
3.7. Spraw ność i straty cieplne w k o t l e ..................................................................................... 77
4.3.3. T urbina re a k cy jn a ............................ 154
3.7.1. Spraw ność k o t ł a ..................................................................................................................... 77
4.3.4. Stosow ane układy stopni t u r b i n ............................................... . 155
3.7.2. Straty cieplne w k o t ............................................................................................................ 77
4.4. Podział t u r b i n ........................................................................................................................ 158
3.7.3. K o n tro la p rocesu sp alan ia . .......................................................................................... 77
4.4.1. Czynniki podziału t u r b i n .................................... 158
3.8. S palanie p aliw a s t a ł e g o ............................................................................................................. 80
4.4.2. Podział turbin ze względu na liczbę kadłubów , wylotów pary i w a ł ó w ................... 159
3.9. P alen isk a. ............................................................................................................. 82
4.4.3. Podział turbin ze względu n a specyfikę k o n s t r u k c j i .................................................. 162
3.9.1. Podział p alen isk ............................................................................................................................... 82
4.4.4. Podział turbin w zależności od sposobu realizacji obiegu c i e p l n e g o ........................ 163
3.9.2. P aleniska w arstw ow e (rusztow e) .......................................................................... 82
4.4.5. Podział turbin ze względu n a ich udział w pokryw aniu obciążeń dobow ych . . . 165
3.9.3. P aleniska p y ł o w e .......................................................................................................................... ®5
4.5. Przykłady rozw iązań konstrukcyjnych turbin produkow anych w Polsce . . . . 166
3.10. M łyny i instalacje m ły n o w e ......................................................................................................... 94
4.5.1. Podstawowe param etry w ybranych t u r b i n .......................... . 166
3.10.1. W s t ę p ................................................................................................................................................ 94 4.5.2. T urbina upustow o-przeciw prężna ty p u 9 U P 2 5 ............................................................... 166
3.10.2. In stalacje m ł y n o w e .............................................................................................. 94
4.5.3. T urbina kondensacyjna typu 12K215 ............................................................................ 168
3.10.3. M łyny m iażdżąco-udarow c ( tę b n o w o - k u lo w e ) ................................................................. 97
4.5.4. T urbina kondensacyjna typu 18K360 ............................................. ; . . . 170
3.10.4. M łyny m iażdżące .................................................................................................... 98
4.5.5. Turbina kondensacyjna typu 4C K 465 dla elektrowni jądrow ej W W E R 440 . . . 170
3.10.5i M łyny u d aro w e ( w e n ty la to r o w e ) ............................................................................................ 99 4.6. Straty w turbinie i s p ra w n o ś ć .............................................................................................. 171
3.11. Przepływ pow ietrza i spalin przez k o c i o ! ......................................................................... 101 4.6.1. W s tę p ......................................................................................................................................... 171
3.11.1. S chem at przepływ u i ro zk ład ciśnienia pow ietrza i spalin w k o t l e .......................... 101 4.6.2. Straty w ew nętrzne.................................................................................................................. 171
3.11.2. W e n t y la to r y ..................................' . ......................................................... 103 4.6.3. Straty zew nętrzne . . . j ....................... 174
3.11.3. R egulacja wydajności w entylatorów .............................................. 105 4.7. Regulacja t u r b i n ....................... ' .................................. 175
3.12. U k ład y w odno-parow e kotłów .............................................................................. 1°7 4.7.1. W iadom ości o g ó l n e .............................................................. 175
3.12.1. W stęp . . . ................................................................................ 107 4.7.2. Sposoby regulacji t u r b i n ............................................ 177
3.12.2. U proszczony opis zjaw isk zachodzących podczas w ytw arzania pary ......................... 108 4.7.3. U kłady regulacji turbin ................................................... 180
4.7.4. U kłady zabezpieczeń tu rb in .......................................................... 188
3.12.3. Podział k o tłó w energetycznych • • 110
4.8. Instalacja olejowa tu rb o z e s p o łu ........................................................................... 189
3.12.4. R odzaje obiegów w odnych . .................................................................................. 333
4.9. U rządzenia skraplające tu rb in .............................................................................................. 190
3.12.3. U proszczone zależności m a te m a ty c z n e ...................................................................■ • • 111
4.9.1. Zadania i zasady d z i a ł a n i a . , 190
3.12.6. K o tły w a lcz a k o w e . . . . . ’ . - ■ 115 4.9.2. Zależności m atem atyczne i wielkości charakterystyczne ................................. 193
3.12.7. K o tły ................................................................................................................. 338 4.10. Proces urucham iania i odstaw iania turbin kondensacyjnych . . . . . . . . . 196
3.13. Pow ierzchnie ogrzew alne ............................................ . 322 L iteratura d o rozdziału 4 . . . ............................................................. 197
3.13.1. E krany ........................................................................................................................................ 122
3.13.2. Przegrzew acze p a r y ....................................................................................... 324
5. U k ła d y ciep ln e e le k tro w n i 1 e le k tro c ie p ło w n i paro w y ch . . .................... 198
3.13.3. Podgrzew acze w o d y ............................................................................... 3233
— prof. dr hab. ini. Maciej Pawlik
3.13.4. Podgrzew acze pow ietrza . . . ................................................................................. 327
5.1. W iadomości o g ó l n e ; . . . 198
3.14. P rzy k ład y kotłów p a r o w y c h .................................................................................................... 3331
5.2. Typow y układ cieplny bloku kondensacyjnego 199
3.14.1. K ocioł w alczakow y rusztow y O R -3 2 .............................................................................. 3333
5.3. Elem enty układów c ie p ln y c h ...................................................... 202
3.14.2. K o cio ł w alczakow y pyłow y O P-650 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332
5.3.1. W ymienniki ciepła....................... 202
3.14.3. K o cio ł bezw alczakow y B B -11 5 0 ................................................................................................ 333 5.3.2. Rozprężacze i stacje red u k c y jn o -sch ład z a jąc e ............................................................... 210
3.14.4. W ażniejsze cechy kotłów o sylwetce jed n o - i d w u ciąg o w ej...................................... 135 5.3.3. Pom py wody z a s ila ją c e j................................................. 211
3.15. R o zru ch k o tłó w parow ych . ............................................................................................... 3333 5.4. U kłady cieplne elektrociepłow ni.............................................................. 217
3.16. W ybrane zagadnienia wpływ u p ro cesu sp ala n ia paliw a w palenisku n a o toczenie. 138 5.4.1. Czynniki kształtujące układ cieplny elektrociepłow ni ............................................. 217
3.16.1. W s t ę p ................................................................................................................................................. 338 5.4.2. U kłady elektrociepłowni przemysłowych ......................................... 221
3.16.2. P ow staw anie tlenków azo tu podczas sp ala n ia . . , • • 339 5.4.3. U kłady elektrociepłowni m iejskich.................................... 223
5.5. U kłady rozruchow o-zabezpieczające.................................... 226
3.16.3. Paleniska flu id aln e ....................................................................... • 3433
L iteratura do rozdziału 5 . . . . . . . . . ; .......................... 229
L iteratu ra do rozdziału 3 ................................................................................ ■- 144

7
6
 S PIS T R E Ś C I
SPIS TR EŚC I

6. G o sp o d a rk a p a liw o w a — prof. dr hab. in i. Maciej P a w l i k ..................................... 231

8.3.4. O gólna charakterystyka przyrządów rozdzielczych w układzie elektrycznym
6.1. N aw ęg lan ie....................... 231 e le k tr o w n i............................................................................................................. 308
6.1.1. Schem aty układów n a w ę g la n ia .......................................................................................... 231 8.3.5. Struktury r o z d z i e l n i c .......................................................................................................... 310
6.1.2. D o staw a i rozładunek w ę g l a ..................................... t .............................. 231 8.3.6. Podstaw ow e układy elektryczne elektrowni. R ola rozlącznika generatorow ego. . 312
6.1.3. Składy węgla i urządzenia d o ich o b s łu g i................................................................................ 236 8.3.7. Przykłady schem atów podstaw ow ych układów elektrycznych elektrow ni . . . 314
6.1.4. U rząd zen ia do tra n sp o rtu węgla n a terenie elektrow ni ....................... 238 L iteratura do rozdziału 8 . . . ............................................................ 322
6.1,3. Z aso b n ik i p rzy k o tło w e . . . . 240
6.1.6. U rządzenia uzupełniające, . ............................ ".................................... 240
6.1.7. G o sp o d ark a paliwem ciek ły m ............................................................................................... 241 9. P o trz e b y w łasne e le k tro w n i paro w y ch — prof. dr hab. inż. Maciej Pawlik . . . 323
6.2. O d p o p ie la n ie ........................................................................................................... 242 9.1. W pływ urządzeń potrzeb w łasnych n a pracę cleklrow ni, ..................................... 323
6.2.1. C harakterystyka po p io łu i sposoby o d p opielania . . . . ................................. 242 9.2. Podstaw ow e rodzaje u rz ą d ze ń .................................... 324
6.2.2. O dpopielanie m e c h a n ic z n e .................................................................................................... 243 9.3. Z apotrzebow anie n a m oc i zużycie energii przez urządzenia potrzeb własnych . . 324
6.2.3. O dpopielanie h y d ra u lic z n e ................................................................................. 244 9.3.1. W prow adzenie ....................... 324
6.2.4. O dpopielanie p n e u m a ty c z n e .......................................... .... . ................................... 246 9.3.2. Pom py w ody zasilającej ......................................... ..................................... 325
6.2.5. M o k re składow iska p o p i o ł u .............................................. 249 9.3.3. Pom py w ody c h ło d z ą c e j..................................... .................................. ..................... . 327
L iteratu ra d o rozdziału 6 ................................................ 251 9.3.4. W entylatory kotłow e .................................................... : . 327
9.3.5. M łyny w ęg lo w e........................................................................................................... 329
9.3.6. U rządzenia gospodarki p a liw o w ej..................................................................................... 330
7. G o s p o d a rk a w o d n a — prof. dr hab. Ini. Maciej P a w lik............................................... 232 9.3.7. Inne odbiorniki potrzeb w ła s n y c h ..................................................... : ..................... 330
9.4. N apędy elektryczne urządzeń potrzeb w ła s n y c h .......................................................... 330
7.1. Z ap o trzeb o w an ie n a w odę przez elektrow nię ..................... . 252
9.5. Zasilanie urządzeń potrzeb w łasnych elektrowni p a r o w y c h ............................ 334
7.2. Ź ró d ła i układy w ody c h ł o d z ą c e j ..................... . 254 9.5.1. W iadom ości o g ó l n e ............................................................................................................... 334
7.2.1. W iadom ości o g ó l n e ........................................................................ .... ............................... 254 9.5.2. U kłady zasilania podstaw ow ego urządzeń potrzeb w łasnych. ............................ 335
7.2.2. O tw arte obiegi c h ło d z e n ia .................................................................................................. 255 9.5.3. U kłady zasilania rezerwowego . ................................................................................ 340
7.2.3. Z am k n ięte obiegi c h ło d z e n ia .............................................................................................. 258 9.5.4. Zasilanie urządzeń potrzeb w łasnych ogólnych elektrow ni . ...................... , 342
7.2.4. C h ło d n ie kom inow e i w e n ty lato ro w e................................................................................. 260 9.5.5. Zasilanie urządzeń potrzeb własnych niskiego napięcia ................... 342
7.2.5. Pom py wody c h ło d z ą c e j................................................................... 266 9.5.6. U kłady zasilania urządzeń potrzeb w łasnych elektrociepłow ni................................ 345
7.3. Suche chłodnie i sk raplacze p o w ietrzn e ............................... 267 9.5.7. Param etry układu zasilania urządzeń potrzeb w łasnych............................................. 345
7.4. U zd atn ian ie w ody d o obiegu parow ego i chłodzącego ................................ 269 9.6. Ź ródła niezaw odnego z a s i l a n i a ............................................ . 346
7.4.1. P odstaw ow e właściwości w ody w obiegu p a ro w y m ............................................................. 269 9.7. Sam oczynne przełączanie źródeł zasilania..................................................... 348
7.4.2. U z d atn ian ie w ody d o obiegu p a r o w e g o ........................... 271 Literatura d o rozdziału 9 . . . . . 353
7.4.3. U zd atn ian ie w ody do obiegu c h ło d z e n ia ........................... 273
L ite ra tu ra d o rozdziału 7 . . ............................................................................................. 276
10. A u to m a ty z a c ja w e le k tro w n ia c h p a r o w y c h .................................................. . 355
— doc. dr hab. ini. Franciszek Strzelczyk
8. T u r b o g e n e ra to r y 1 u k ła d y e le k try c z n e w e le k tro w n ia c h p a ro w y c h . . . 277 10.1. W prowadzenie. Cel autom atyzacji e le k tro w n i.............................................................. 355
— doc. dr bob. in i. Franciszek Strzelczyk 10.2. Blok energetyczny ja k o obiekt regulacji w ybranych p a ra m e tró w ........................... 357
10.3. B lokady i zabezpieczenia technologiczne b l o k u ............................................ 362
8.1. G e n erato ry synchroniczne . . ...................................................... 277
10.4. Systemy inform atyczne i systemy sterow ania p racą bloku energetycznego. . . . 363
8.1.1. O pis o g ó l n y ..................................................................................................................... . 277 10.5. N astaw nie blokowe i te c h n o lo g icz n e ................................................ 368
8.1.2. P aram etry charakteryzujące pracę g eneratorów synchronicznych............................ 278
L iteratura do rozdziału 1 0 ................................................................................................ 371
8*1.3* S traty cieplne i spraw ność g e n e r a t o r a .................................... 283
8.1.4. C hłodzenie tu rb o g e n e ra to ró w .......................................................... 284
8.2. Ź ró d ła , u k ład y w zbudzenia i u k ład y d o regulacji p aram etró w g e n erato ra . . . 294 11. E lek tro w n ie ją d ro w e — prof. dr hab. inż. Akrcrej P aw lik......................................... 372
8.2.1. W s t ę p ......................................... 294
11.1. E nergia reakcji j ą d r o w y c h ...................................................................... 372
8.2.2. Ź ró d ła i u k ład y w z b u d z e n i a ............................................................................................... 296
11.2. Reakcje rozszczepienia jąder pierwiastków ciężkich . . . . . . ............................ 374
8.2.3. U k ład y regulacji g e n e r a t o r a ..................................... 299
11.3. Z asada działania i budow a r e a k to r ó w ........................................ 376
8.2.4. Przyłączenie g en erato ra do pracy rów noległej ............................ 302
11.3.1. W iadomości o g ó l n e .............................................................. 376
8.3. U k ład elektryczny elektrow ni . .................................................. 303
11.3.2. R eaktory te rm ic z n e ........................................................................................ 377
8.3.1. W s t ę p ............................................................... 303
11.3.3. R eaktyw ność, regulacja m ocy re a k to ra . ................................................................. . 380
8.3.2. W yprow adzenie m ocy d o .ro zd zielm c. . . ..................................................................... 304
11.3.4. R eaktory p r ę d k i e ........................................ 382
8.3.3. T ran sfo rm ato ry blokow e, zaczepowe i sprzęgające ....................... 306

9
8
 S PIS T R E Ś C I
SPIS T R EŚC I

11.4. U kłady ciep ln e elektrow ni jądrow ych z reak to ram i różnych ty p ó w ........................ 383
15.4. Lokalizacja elektrow ni ją d ro w e j............................................................................... 465
11.4.1. Przegląd re a k to ró w e n e r g e ty c z n y c h .................................................................................. 383
15.5. Proces w yboru lokalizacji e le k tro w n i................................................................................ 467
11.4.2. E lek tro w n ie z ciśnieniow ym i re a k to ra m i w o d n y m i....................................................... 383
15.6. O chrona pow ietrza a tm osferycznego................................................................................ 470
11.4.3. E lek tro w n ie z reak to ram i z w rzącą w o d ą ........................................................................ 386
15.7. O chrona g l e b y ..................................................................................................... 478
11.4.4. E lek tro w n ie z reak to ram i gazow ym i i w y so k o tem p e ra tu ro w y m i........................... 388
15.8. O chrona l a s ó w ...................................................................... 479
11.4.5. E lek tro w n ie z reak to ram i p r ę d k i m i ................................................................................ 391
15.9. O chrona w ó d ............................................................................................................................ 480
11.5. E lek tro w n ie jąd ro w e z reak to ram i W W E R ................................................................... 392 15.10. O chrona przed wpływem pól elektrom agnetycznych...................................................... 481
11.5.1. W p r o w a d z e n ie ......................................................................................................................... 392 15.11. O chrona przed h a ł a s e m ...................................................................................................... 483
11.5.2. O bieg pierw o tn y elektrow ni jądrow ej z reaktorem W W ER -440 ............................ 393 15.12. Składow anie odpadów p a le n is k o w y c h .................................................... 485
11.5.3. U kład stero w an ia i z a b e z p ie c z e ń ..................................................................................... 396 15.13. O chrona ra d io lo g ic z n a ......................................................... 488
11.5.4. U kład aw aryjnego chłodzenia r d z e n i a ............................................................................ 396 15.14. Strefy o c h ro n n e .............................................................................................................. 490
11.5.5. Obieg w tó rn y elektrow ni jądrow ej z reaktorem W W E R - 4 4 0 ................................. 397 L iteratura do rozdziału 1 5 ................................................................................................ 492
11.5.6. Inne o b ieg i w elektrow ni j ą d r o w e j ...................................................................................... 399
11.6. U kłady elektryczne elektrow ni ją d ro w y c h ........................................................................ 400
11.7. Bezpieczeństw o elektrow ni j ą d r o w y c h ............................................................................. 403 16. K om pozycja b u dynku g łó w n e g o e le k tro w n i — mgr inż. Damazy Londyn . . . 495
11.8. Perspektyw y rozw oju elektrow ni ją d ro w y c h .................................................................... 404
L iterat u ra d o rozdziału 1 1 ................................................................................................. 405 Literatura do rozdziału 1 6 ............................................................. 518

12. E lektrow nio w odne — doc. dr hab. in i. Franciszek Strzelczyk . . ....................... 406 17. Plan z ag o sp o d a ro w a n ia te re n u e le k tro w n i — mgr inż. Damazy Laudyn . . . 519
12.1. Z asady p rzetw arzania energii w o d y ..................................................................................... 406 L iteratura do rozdziału 1 7 ................................................................................................ 534
12.2. T u rb in y w o d n e ......................................................................................................................... 408
12.2.1. Z a sad y d ziałan ia i rodzaje tu rb in w o d n y c h .................................................................... 408
12.2.2. C h arak tery sty k a tu rb in w o d n y c h ..................................................................................... 410 18. K oszty budow y e le k tro w n i i w y tw a rz a n ia e n e rg ii e l e k t r y c z n e j ................... 535
12.3. R o d za je elektrow ni w o d n y c h .............................................................................................. 416 — mgr inż. Damazy Laudyn
12.4. R o zw iązan ia elektrow ni w o d n y c h ..................................................................................... 418
12.4.1. B udow le hydrotechniczne,elem enty elektrow ni w odnych i urządzenia m echani­ 18.1. K oszty budow y e le k tro w n i.................................................................................................. 535
czne ........................................................................................................... .................................. 418 18.2. K oszty w ytw arzania energii e le k tr y c z n e j....................................................................... 545
L iteratura do rozdziału 1 8 ................................................................................................ 554
12.4.2. E lek tro w n ie przepływ ow e i z b io r n ik o w e ........................................................................ 419
12.4.3. E lek tro w n ie pom pow e ......................................... 420
12.5. S ch em aty i w yposażenie elektryczne elektrow ni w o d n y c h ....................... 430
12.6. A u to m a ty k a i p o m ia ry ..................................................................................................... 433 19. P ra c a e le k tro w n i w s y s te m ie e le k tr o e n e r g e ty c z n y m ........................................ 556
12.7. W ybra ne d an e niektórych krajow ych elektrow ni w o d n y c h .............................. 434 — doc. dr hab. inż. Franciszek Strzelczyk
L iterat u ra d o rozdziału 1 2 ...................................................................... 435 19.1. System ele k tro e n erg ety c z n y ................................................................................................. 556
19.2. Z adania, organizacja eksploatacji i zarządzania system u elektroenegetycznego
i e l e k t r o w n i ........................................................................................................................... 557
13. E lek trow n ie z tu rb inam i ga zo w y m i — prof. dr hab. inż. Maciej Pawlik . . . 436
19.3. Zm ienność obciążenia w systemie e le k tro e n e rg e ty c z n y m ......................................... 561
13.1. O biegi sto so w an e w elektrow niach z tu rb in am i gazow ym i i ich spraw ność . . 436 19.4. Ekonom iczny rozdział o b c ią ż e ń ......................................................................................... 565
13.2. Obiegi gazow o-parow e i ich zastosow anie w e le k tro w n ia c h .............................. 440 19.4.1. M etoda przyrostów w z g lęd n y c h ......................................................................................... 565
L ite ra tu ra do rozdziału 1 3 .......................................................................................... 444 19.4.2. C harakterystyki energetyczne i charakterystyki przyrostów względnych . . . . 566
19.4.3. R ealizacja ekonom icznego rozdziału o b c ią że ń .............................................................. 568
19.5. R egulacja częstotliw ości i m ocy czynnej w s y s te m ie ...................................................... 570
14. E lek tro w n ie z e spalinow ym i silnik am i w y s o k o p r ę ż n y m i.......................... 445 19.5.1. W iadomości ogólne. Pierw otna regulacja częstotliwości ( m o c y ) ............................ 570
— mgr inż. Damazy Laudyn 19.5.2. R ealizacja w tórnej regulacji częstotliw ości (mocy) w s y s te m ie ................................ 572
19.6. Praca przeryw ana, dyspozycyjność bloków energetycznych......................................... 576
L iteratu ra d o rozdziału 1 4 ......................................................................... 454
19.7. R ola elektrow ni jądrow ych, gazowych i wodnych w systemie elektroenergety­
cznym ........................................................................................................................................ 581
15. L okalizacja e le k tr o w n i i ochrona środ ow iska — mgr inż. Damazy Laudyn 455 19.7.1. Elektrow nie jądrow e w system ie......................................................................................... 581
19.7.2. Cechy pracy źródeł mocy regulacyjnej . . . ...................................................... 581
15.1. Z a g a d n ie n ia o g ó l n e ..................................................................................... 455 19.7.3. Elektrow nie z turbinam i gazowymi i elektrow nie w odne w s y s t e m i e ................... 583
15.2. K ry te ria w yboru lokalizacji e le k tro w n i...................................................................... 457 L iteratura d o rozdziału 1 9 ................................................................................................ 587
15.3. L o k alizacja e le k tro c ie p ło w n i........................................................................................ 464

u
10
 sris TRE Ś C I

20. N o w e źró d ło I te ch n o lo g ie w y tw a rza n ie e n erg ii e le k tr y c z n e j......................... 586 PRZEDMOWA DO WYDANIA CZWARTEGO

— mgr Int. Dnmazy Laudyn
20.1. W iadom ości o g ó l n e ..................................................................................... S88
20.2. E lektrow nie s ło n e c z n e .................................................................................................. 589
20.3. E lektrow nie w ia tr o w e ............................................................................................................. 592
20.4. E lektrow nie m o ts k ie ................................................................................................................ 595
20.5. E lektrow nie g e o te r m ic z n e ................................................................................................... 597
20.6. E lektrow nie z generatoram i M H D ...................................................................................... 600
20.7. O gniw a p a liw o w e .................................................................................................................... 601
20.8. W ykorzystanie w o d o r u ............................................................................................................ 605
L iteratu ra d o rozdziału 2 0 .................................................................................................. 606

21. Uzupełnienie podrozdziału o ochronie powietrza a tm o sfe ry c z n e g o 609

— mgr inż. Damazy Laudyn

21.1. O dsiarczanie s p a li n . . . . 609

21.2. O dazotow yw anie s p a l i n ..............................................................................................................621 Celem niniejszej książki jest przedstawienie Czytelnikom podstaw teoretycznych
21.2.1. M etody o d a z o to w y w a n ia .............................................................................................................. 621 i przebiegu procesów technologicznych związanych z wytwarzaniem energii
21.2.2. M etody łącznego odsiarczania i odazotow yw ania spalin . . . . . . . . 624
elektrycznej.
L iteratu ra do rozdziału 2 1 ........................................................................................................627
W literaturze polskiej istnieje wiele pozycji poświęconych poszczególnym
Literatura u zu p ełn iająca d o rozdziału 1 5 ............................................................................628
S k o r o w i d z .................................................................................................................................... 630
zagadnieniom dotyczącym budowy i eksploatacji elektrowni różnych rodzajów oraz
ich wyposażenia. Brak jest jednak na rynku księgarskim pozycji ujmującej - w miarę
kompleksowo - całość zagadnień związanych z wytwarzaniem energii elektrycznej
na skalę przemysłową. Lukę tę, mamy nadzieję, wypełni w pewnej mierze niniejszy
podręcznik, przeznaczony przede wszystkim do kształcenia przyszłych inżynierów
elektroenergetyków.
Książka ta powstała na podstawie kilku różnych wykładów z dziedziny
elektrowni, prowadzonych przez nas na W ydziałach Elektrycznych Politechniki
Łódzkiej i Warszawskiej dla specjalności elektroenergetyka. Ze względów dydak­
tycznych postanowiliśmy szczególną uwagę zwrócić na teoretyczne podstawy
opisywanych zjawisk fizycznych oraz zasady działania urządzeń technicznych.
Rozwiązania szczegółowe potraktowaliśmy jako przykłady zastosowań. Naszą
intencją był bowiem taki wybór materiału, aby książka zachowała aktualność nawet
w przypadku zmian niektórych rozwiązań w wyniku rozwoju technologii wy­
twarzania energii elektrycznej. Z powodu dużej różnorodności i złożoności zagad­
nień, często na pograniczu wielu dziedzin nauki, wykazy literatury podaliśmy
oddzielnie d o każdego rozdziału książki; w niniejszym czw artym w ydaniu
uaktualniliśm y wykazy literatury. N au k a o elektrow niach jest dziedziną
bardzo rozległą i stale rozw ijającą się; stąd nasza głów na troska skupiała się
zarów no w okół właściwego w yboru m ateriału do książki, jak i sposobu jego
prezentacji.
Ze względu na to, że niniejsze czw arte w ydanie zrealizow ano m etodą
fotograficzną, w prowadziliśm y tylko niezbędne zm iany uwzględniające obecny
stan wiedzy. C ałkow icie zm ieniono dużą część rozdz. 13 pt. Elektrownie
z turbinami gazowym i, ze. względu na dynam iczny rozw ój tych elektrow ni

13
 PRZEDM O W A

w ostatnich latach. Z asygnalizow aliśm y a k tu aln e k ierunki rozw oju au to m aty k i

W Y K A Z W A Ż N IE J S Z Y C H O Z N A C Z E Ń
w elektrow niach, z uw zględnieniem techniki cyfrowej. U aktu aln iliśm y rów nież
niektóre inform acje, np. d an e liczbowe (w tym kosztow e, ekonom iczne i p a ra ­
m etry), korzystając z najnow szych źródeł.
Składam y gorące podziękow ania R ecenzentom pierwszego w ydania
naszej książki - prof. drow i hab. inż. R o m an o w i Janiczkow i i drow i inż. Janow i
Z aborow skiem u za cenne uwagi, k tó re niew ątpliw ie przyczyniły się d o zw ięk­
szenia m erytorycznych w alorów książki.
T akże w tym w ydaniu w yrażam y podziękow anie Prezesom Energo-
projektu, E nergopom iaru, R aciborskiej F ab ry k i K otłów R afak o , Z akładów
M echanicznych A BB -Zam ech w E lblągu i E lektrow ni Bełchatów za um ożli­
wienie w ykorzystania m ateriałów tych instytucji we w szystkich dotychczaso­
w ych w ydaniach niniejszej książki.

W arszaw a, kwiecień 2000 A utorzy A — energia elektryczna; pow ierzchnia

b, bu — w skaźnik jednostkow ego zużycia paliw a rzeczywistego i um ow nego
c - ciepło właściwe; prędkość światła w próżni
dt — w skaźnik jednostkow ego zużycia pary przez turbinę
E — w skaźnik ekonomicznej efektywności inwestycji
F = pow ierzchnia
f — częstotliwość przebiegów okresowych
§ — przyspieszenie ziemskie
I — e ntalpia; natężenie prądu elektrycznego
i — entalpia właściwa; jednostkow e nakładły inwestycyjne n a budow ę elektrowni
K — koszt
k — koszt jednostkow y; przenikalność ciepła; krotność cyrkulacji
M — m om ent obrotow y
m — m asa; krotność chłodzenia
m — strum ień masy
n — prędkość obrotow a
P & m oc czynna
p — ciśnienie; stopa dyskonta; liczba p a r biegunów ; przeciążalność
Q — ciepło; moc bierna
Q — strum ień ciepła (m oc cieplna)
q, - w skaźnik jednostkow ego zużycia ciepła przez turbozespół
qB — wskaźnik jednostkow ego zużycia energii chemicznej paliwa
S — entropia
$ — entropia właściwa
T — tem peratura bezwzględna
r — tem peratura; czas
u — energia w ewnętrzna właściw a; udlział strum ienia pary upustowej z turbiny
V — objętość
V — strum ień objętości
v — objętość właściwa
— w artość opałow a paliwa rzeczywistego i umownego
— ciepło spalania
w — prędkość
x — stopień suchości pary

15
 W Y K A Z W A Ż N IE J S Z Y C H OZNACZEN

x — w spółczynnik sk o jarzen ia; przejm ow alność energii cieplnej

e — u dział zużycia energii elektrycznej n a p o trzeby własne W A Ż N IE J S Z E S Y M B O L E UŻYW ANE
Ilt — spraw ność bloku W SCHEM ATACH
t/, — spraw ność prądnicy (generatora)
17, — spraw ność kotła
i7„ — spraw ność m echaniczna turbiny Symbol O bjaśnienie Symbol O bjaśnienie
i;« — spraw ność energetyczna obiegu
i/, — spraw ność rurociągów
17, — spraw ność teoretyczna obiegu
>/» — spraw ność w ew nętrzna turbiny w entylator
kocioł parow y
g — gęstość m asy; reaktyw ność reak to ra
>. — n a d m ia r pow ietrza w kotle
a — w skaźnik sk o jarzen ia; przekrój czynny n a reakcję jąd ro w ą
t — stała czasow a
f ejektor (smoczek) pa­
rp — w skaźnik w ykorzystania w ym iennika
to - prędkość kątow a
t| turb in a parow a row y

wymiennik ciepła m ie­

zaw ór (symbol ogólny)
szankow y

wymiennik ciepła p o ­
zaw ór redukcyjny
wierzchniowy

odgazowywacz term i­
schladzacz pary
czny

w yparka (przetw orni­ prądnica (generator)

ca pary)

skraplacz pow ierzch­

niowy tran sfo rm ato r

à odbiornik ciepła silnik elektryczny

(j) pom pa
i
i
wyłącznik

2 E le k t r o w n io
17
 W A Ż N IE J S Z E S Y M B O L E U Ż Y W A N E W S C H E M A T A C H

O bjaśnienie
1. WSTĘP
Symbol O bjaśnienie Sym bol

.1 skropliny
odłącznik
'l

pow ietrze

p a ra w odna
spaliny

w oda odsoliny
1.1. ROZWÓJ KRAJOWEGO ZA PO TR ZEB O W A N IA NA
ENERGIĘ ELEKTRYCZNĄ I CIEPLNĄ

Łatwość przesyłania na duże odległości oraz przetwarzania na inne postacie energii

(przede wszystkim mechaniczną i cieplną) zadecydowała o tym, że energia elektry­
czna jest szczególnie wygodnym i rozpowszechnionym nośnikiem energii. Z tego
względu duża część energii pozyskiwanej z prawie wszystkich naturalnych źródeł
przechodzi poprzez postać energii elektrycznej. W Polsce ok. 25% globalnego zu­
życia energii pierwotnej jest przetwarzane na energię elektryczną i udział ten sy­
stematycznie się zwiększa. Do przetwarzania na energię elektryczną znalazły dotąd
zastosowanie następujące źródła i postacie energii:
— paliwa pierwotne (organiczne: stałe, ciekłe i gazoweoraz jądrowe);
- energia wód (śródlądowych, przypływów iodpływów mórz oraz fal morskich);
- energia geotermiczna (ciepło wnętrza ziemi i energia maretcrmiczna);
— energia wiatru;
- energia słoneczna;
— energia reakcji chemicznych.
Większość wytwarzanej w świecie energii elektrycznej jest wynikiem prze­
twarzania różnych rodzajów energii pierwotnej, przy czym udział poszczególnych
rodzajów tej energii zależy od stopnia opanowania różnych technologii przetwa­
rzania, efektywności ekonomicznej przetwarzania oraz od struktury zasobów energii
w danym kraju.
Średni roczny, w skali światowej, przyrost zużycia energii elektrycznej
wynosił przez kilkadziesiąt lat, aż do połowy lat siedemdziesiątych ok. 7%, co od­
powiadało podwajaniu zużycia energii co 10 lat. Tempo wzrostu zużycia energii
elektrycznej w krajach rozwijających się było znacznie większe, np. w krajach so­
cjalistycznych w latach 1950-1970 średni roczny przyrost produkcji energii elektry­
cznej zawierał się w granicach 8,5-r 17%. W Polsce przyrost produkcji energii elek­
trycznej w latach 1950-1960 wynosił 114-13,5% rocznie, a w latach 1960-1975

19
1. W STĘP
1 .2 . K L A S Y F IK A C J A E L E K T R O W N I

zm niejszał się stopniow o d o 7,5 -i- 9% . Z jaw iska kryzysowe w świecie i w k ra ju Tablica 1.2. Wielkości charakterystyczne krajowej elektroenergetyki w dziedzinie wytwarzania energii
spow odow ały zm niejszenie tem p a tego p rzyrostu. W latac h 1975—1980 średni elektrycznej wg (1.19; 1.22)
ro c “ zny p rzy ro st p ro d u k cji energii elektrycznej w ynosił ok. 4 ,5 % , a w latach
W ielkości charakterystyczne 1970 r. 1980 r. 1990 r. 1998 r.
1980-1985 - ok. 3,7% . W pięcioleciu 1985-1990 n astąp ił ju ż jed n o p ro cen to w y
spadek produkcji energii elektrycznej, k tó ry pogłębił się jeszcze w latac h 1991 Energetyka krajowa ogółem
i 1992. Począw szy od 1993 r. obserw uje się p o n ow ny przy ro st p ro d u k ą i energii M oc zainstalow ana w elektro­ 13,89 25,29 31,95 33,85
elektrycznej w Polsce. S padek zap o trzeb o w an ia n a energię elektryczną był k o n ­ w niach, G W
sekw encją załam an ia pro d u k cji p rzem y sło w ą, spow odow anego zm ianam i p o li­ P rodukcja energii elektrycznej, TW • h 64,53 121,87 136,34 142,75
tycznym i w Polsce i w E u ro p ie Środkow o-W schodniej. C echą charakterystycz­ P rodukcja energii elektrycznej b rutto 1985 3425 3570 3687
n ą był w ystępujący w ty m czasie w zrost zap o trzeb o w ania n a energię d o celów n a jednego mieszkańca, k W -h

bytow o-kom unalnych (tab l. 1. 1). Energetyka zawodowa

Z m iany podstaw o w y ch wielkości charakteryzujących k rajo w ą elektro­ M oc zainstalow ana w elektrow niach 11,64 22,64 28,79 31,03
energetykę w zakresie w ytw arzania energii elektrycznej w latach 1970-1993 zaw odowych, GW
Produkcja energii elektrycznej, TW ■h 56,05 111,53 128,19 135,16
przedstaw iono w tab l. 1.2 .
Liczba elektrow ni cieplnych, szt. 46 58 55 62
Największa m oc elektrow ni cieplnej, 1600 2600 4320 4320
Tablica 1.1. D ynam ika zużycia energii elektrycznej w Polsce wg [1.5; 1.19] MW
(rok 1980 = 100% )
Średnia Sprawność wytw arzania energii 29,0 31,5 33,3 33,9
elektrycznej w elektrow niach
Rok Przem yśl i wielcy O dbiorcy bytowo-
cieplnych, %
odbiorcy, % -kom unalni, %
Liczba elektrowni w odnych, szt. 116 117 119 128
1980 100 100 M oc zainstalow ana w elektrow niach 0,77 1,33 2,0 2,1
1982 89 115 w odnych, G W
1984 99 123 W skaźnik zużycia własnego elektrowni 7,39 7,10 7,12 7,0
1986 104 141
zaw odow ych, %
1988 109 157
1990 94 162 Energetyka przemysłowa
1993 83 158 M oc zainstalow ana w elektrow niach 2,25 3,03 3,17 2,82
1998 93 144 przemysłowych
Liczba elektrowni przemysłowych, szt. 222 229 220 177
P rodukcja energii elektrycznej, TW h 8,48 10,34 8,15 7,49

1.2. KLASYFIKACJA ELEKTROW NI I PO DSTAW OW E

WIELKOŚCI CHARAKTERYZUJĄCE M O C ELEKTROWNI Energia Energia Energia Energia
1
paliwa cieplna 3 mechaniczna elektryczna
Elektrow nią cieplną n azy w a się zak ła d p ro d u k u jący energię elektryczną n a skalę Rys. 1.1. Ideowy schem at przem ian energii w elektrow ni cieplnej
przem ysłow ą i w ykorzystujący d o tego celu energię paliw organicznych (k o n ­ 1 - kocioł parow y (kom o ra spalania, reaktor); 2 - silnik cieplny (turbina p a ro w a lu b gazowa);
3 - prądnica
w encjonalnych) lub jąd ro w y ch . U k ład przem ian energetycznych w większości
elektrow ni cieplnych je st tró jsto p n io w y (rys. 1.1). W rezultacie sp alan ia paliw a
organicznego (lub rozszczepienia paliw a jąd ro w eg o ) w ywiązuje się energia czynnikiem roboczym jest w ytw orzona w kotle p a ra w odna, w ykonująca
cieplna, k tó ra jest przek azy w an a czynnikow i roboczem u w ykonującem u pracę pracę w turb in ie parow ej;
w silniku cieplnym . W p rąd n icy napędzanej przez silnik cieplny n astęp u je za ­ — elektrownie parowe jądrow e, w których energii cieplnej d ostarcza czynnikow i
m ian a energii m echanicznej n a energię elektryczną. roboczem u proces rozszczepiania paliw jądrow ych w reaktorze;
W zależności o d ro d zaju silnika cieplnego elektrow nie cieplne dzielą — elektrownie gazowe, w których czynnikiem roboczym jest gaz będący p ro d u k ­
się na: tem spalania paliw a i "wykonujący pracę w turbinie gazowej;
- elektrownie parowe klasyczne (nazyw ane często konw encjonalnym i), w któ ry ch — elektrownie spalinowe—z silnikami spalinowymi dokow ym i (najczęściej Diesla).

21
20
1. W STĘP
1 ________K L A S Y F IK A C J A E L E K T R O W N I

Stosowane są także układy gazowo-parowe, stanowiące kombinację elektrowni

gazowej i parowej.
Do elektrowni cieplnych m ożna zaliczyć także elektrownie wyposażone
w generatory magnetohydrodynamiczne, termoelektryczne i termojonowe, w któ­
rych jest realizowany prostszy, dwustopniowy układ przemian, oraz elektrownie
z ogniwami paliwowymi, w których występuje jednostopniowy (bezpośredni) układ
przemian. Elektrownie te znajdują się ciągle w stadium rozwoju i nie mają istotnego
znaczenia dla produkcji energii elektrycznej na skalę przemysłową.
W zależności od rodzaju oddawanej energii elektrownie cieplne dzielą się
na elektrownie kondensacyjne — wytwarzające tylko energię elektryczną w turbo­
zespołach kondensacyjnych (nie wykorzystując ciepła pary wylotowej), oraz elektro­
ciepłownie — wytwarzające energię elektryczną i cieplną, oddawaną na zewnątrz
w postaci pary lub gorącej wody w ilości co najmniej 10% produkowanej energii.
Energia elektryczna i cieplna są produkowane w elektrociepłowni równocześnie,
w tzw. układzie skojarzonym.
Elektrownie wodne zamieniają energię potencjalną wody na energię me­
chaniczną w turbinie wodnej, a następnie na elektryczną w prądnicy napędzanej
przez turbinę wodną. Rys. 1.2. Typowy kształt dobow ego w ykresu obciążenia systemu elektroenergetycznego i roz­
dział zadań między elektrow nie: a) wykres kalendarzow y; b> wykres uporządkow any
Wydzieloną podgrupę elektrowni wodnych stanowią elektrownie pompowe i elektrow nie podstaw ow e; 2 — elektrow nie podszczytow e; 3 — elektrow nie szczytowe
(zwane też szczytowo-pompowymi), w których wysokowartościowa energia elek­
tryczna szczytowa jest produkowana z energii potencjalnej wody doprowadzonej
Drugą grupę stanowią elektrownie podszczytowe, zmniejszające z reguły
do górnego zbiornika za pomocą pomp, pobierających tańszą energię elektryczną
dość znacznie swe obciążenie w dolinach obciążenia systemu. Należą do nich star­
w okresach małego obciążenia systemu elektroenergetycznego.
sze elektrownie parowe oraz elektrownie wodne ze zbiornikiem o niedużym czasie
Odrębną grupę elektrowni tworzą elektrownie wykorzystujące inne na­
napełniania. W niektórych krajach są stosowane specjalne elektrownie parowe
turalne (tzw. niekonwencjonalne) źródła energii, np. energię słoneczną, geotermi­
uproszczone.
czną i wiatru. Elektrownie te - na ogół malej mocy, są budowane w specjalnych
Elektrownie szczytowe, stanowiące trzecią grupę z punktu widzenia fun­
warunkach i mają przeważnie lokalne znaczenie.
kcji spełnianej w systemie, są uruchamiane tyłko w okresach szczytowego obcią­
Niezależnie od rodzaju i typu elektrownie dzielą się na zawodowe
żenia każdej doby. Należą do nich elektrownie wodne pompowe i zbiornikowe,
- niezależne przedsiębiorstwa wytwórcze, które podlegają stopniowo przekształ­
elektrownie gazowe, specjalne elektrownie parowe o szybkim rozruchu, a także stare
ceniom własnościowym, oraz przemysłowe — administracyjnie związane z okreś­ elektrownie parowe o dużym koszcie paliwa.
lonym zakładem przemysłowym. Podstawową wielkością charakteryzującą elektrownię jest jej moc elek­
Elektrownie, linie przesyłowe wysokiego napięcia, stacje transformatorowo- tryczna, a dla elektrociepłowni — dodatkowo moc cieplna. Ponieważ pojęcia te
-rozdzielcze, linie rozdzielcze oraz odbiorniki energii elektrycznej, tworzą jeden nie są jednoznaczne, rozróżnia się moc: zainstalowaną, osiągalną i dyspozycyjną.
wspólny system elektroenergetyczny. Elektrownie współpracują w systemie równo­ Moc zainstalowana elektrowni jest sumą mocy znamionowych turbozespo­
legle i wobec niemożliwości magazynowania energii elektrycznej muszą dostoso­ łów wchodzących w skład elektrowni
wywać swoje obciążenie do charakterystycznych zmian zapotrzebowania na moc
B
w systemie elektroenergetycznym w ciągu doby (rys. 1.2). W zależności od wartości
jednostkowego kosztu wytwarzania energii elektrycznej w poszczególnych elektro­ P‘ = & (1.1)
f-1
wniach, jest dokonywany rozdział zadań produkcyjnych między nimi. Elektrownie
Moc osiągalna jest to moc, jaką elektrownia może osiągnąć w sposób trwały
dostarczające do systemu przeważającą część energii elektrycznej, pracujące z prawie
przy dobrym stanie urządzeń i przeciętnych warunkach pracy, przy czym przez
niezmiennym obciążeniem przez większość dni w roku są nazywane podstawowymi.
trwałość rozumie się pracę ciągłą z określoną mocą w czasie nie krótszym niż 15 h.
Jako podstawowe pracują elektrownie parowe o małym jednostkowym koszcie
Moc osiągalną oblicza się odejmując od mocy zainstalowanej trwałe ubytki mocy
paliwa, elektrownie jądrowe i elektrociepłownie.

23
22
f. W STĘP
P„ spowodowane wadami układu technologicznego, zmianami konstrukcyjnymi
itp.
Po = P t~ Pu O-2)
Moc dyspozycyjna jest to maksymalna moc, która może być oddana w usta­
lonym czasie w rzeczywistych warunkach pracy. Moc dyspozycyjna w statystyce
krajowej jest określana w godzinach wieczornego szczytu obciążenia systemu.
M oc dyspozycyjną otrzymuje się odejmując od mocy osiągalnej okresowe (zmienne)
ubytki mocy P. spowodowane remontami, awariami oraz przejściowym pogorsze­
niem warunków zewnętrznych (np. gorsza jakość paliwa, zmiany temperatury wody
chłodzącej i powietrza)
P .= P o - P , = P ,- P u - P z (1-3)
Podobnie dla elektrociepłowni rozróżnia się moc cieplną zainstalowaną Q,t osią.
galną Q„ i dyspozycyjną Qt .
Współczesne elektrownie składają się zazwyczaj z kilku jednostek, nazy­
wanych blokami energetycznymi, które charakteryzują się również podanymi po­
wyżej wielkościami, tj. mocą elektryczną lub cieplną: zainstalowaną, osiągalną
i dyspozycyjną. Pozostałe wielkości charakteryzujące elektrownie będą omówione
w dalszych rozdziałach.
1.3. STAN ELEKTROW NI I K IE R U N K I IC H ROZW OJU
W KRAJU I N A ŚWIĘCIE
Wprowadzając w 1962 r. w elektrowniach parowych konwencjonalnych wysoko-
sprawne bloki energetyczne o mocy 200 MW, na parametry pary 13,5 M Pa, 535/
/535°C, osiągnięto w kraju światowy poziom technologii budowy elektrowni. Łą­
cznie w elektrowniach krajowych zainstalowano (do 1983 r.) 63 takie bloki. W latach
1978 —1979 zainstalowano 2 bloki o mocy 500 MW, a od 1982 r. zaczęto wprowa­
dzać seryjnie nowoczesny, elastyczny blok o mocy 360 MW, na param etry pary
17,6 M Pa, 535/535°C, przystosowany do oddawania w godzinach szczytu mocy
396 MW.
Uzyskano znaczną koncentrację mocy w elektrowniach. Udział elektrowni
o mocy powyżej 1000 M W wyniósł na koniec 1985 r. 63,5% mocy systemu. Najwię­
ksza elektrownia (Bełchatów) osiągnęła w 1988 r. moc 4320 MW. Największa
z elektrociepłowni zawodowych (EC Siekierki) m a moc elektryczną 622 MW i cie­
plną 2524 M j/s, a z elektrowni wodnych — elektrownia pompowa Żarnowiec —
680 M W . N ajw iększa elektrociepłow nia przem ysłow a m a m o c 275 M W .
D alszy rozw ój elektrow ni krajow ych m usi zapew nić pełne pokrycie
zapotrzebow ania n a energię elektryczną i m oc. D otychczasow y rozw ój m ocy
zainstalowanej oraz wymaganych przyrostów m ocy z uwzględnieniem struktury tej
mocy przedstawiono na rys. 1.3. Prognozę przedstawiono dla gómego wariantu
26
1.3. S T A N E L E K T R O W N I ł K IE R U N K I I C H R O Z W O J U
60
cw
50
40
t
I 30
Pt
30
to
o
m m m m m rok 2010
Rys. 1.3. Rozwój mocy zainstalowanej P, i jej struktura w elektrow niach krajow ych wg [1,5; 1.19]
1 - elektrow nie przemysłowe; 2 - elektrow nie w odne i wiatrowe; 3 - elektrownie zawodowe spa­
lające węgiel brunatny; 4 - elektrow nie zawodowe spalające węgiel kam ienny; 5 - elektrow nie
gazowe
zapotrzebow ania na moc. E lektrow nie zaw odow e na węgiel kam ienny będą
elektrow niam i zam ykającym i bilans, co w ynika z silnego ograniczenia w zrostu
w ydobycia węgla kam iennego w Polsce.
D o 2000 ro k u podstaw ow ym źródłem m ocy szczytowej, regulacyjnej
i interwencyjnej były elektrow nie pom pow e oraz elektrow nie zbiornikow e. Po
ro k u 2000 zostaną uruchom ione pierwsze elektrow nie z turbinam i gazowymi,
przeznaczone do pracy szczytowej. Elektrow nie w odne przepływowe będą
przeznaczone głównie do pracy podszczytowej. Z byt m ała liczba szczytowych
źródeł energii wymusi także w przyszłości w ykorzystyw anie do pracy regulacyj­
nej elektrow ni cieplnych opalanych węglem, przystosow anych do szybkich
zm ian obciążenia.
Na świecie znajdują się w eksploatacji bloki energetyczne konwencjonalne
o mocach 1000 MW (Japonia), 1200 MW (Rosja) 1300 MW (USA). Moce elek­
trowni przekraczają nierzadko 4000 MW. W elektrociepłowniach pracują bloki
ciepłownicze o mocy elektrycznej 250 MW i wodne kotły szczytowe o mocy ponad
200 MJ/s (720 GJ/h). Coraz szerzej je st stosowane skojarzone wytwarzanie energii
elektrycznej i cieplnej z wykorzystaniem turbin cieplowniczo-kondensacyjnych
dużej mocy, mogących pracować zarówno w układzie kondensacyjnym, ja k i ciepło­
wniczym.
25
1. W STĘP
Lata 1960-1990 charakteryzowały się wyraźną stabilizacją parametrów
pary w elektrowniach parowych konwencjonalnych. Najczęściej stosowane ci śnieni a
pary dolotowej wynosiły 12,5 + 14 M Pa - dla jednostek o mocy MW , 1 6 + 1 8 MPa
- dla mocy 300 + 800 MW i 23 + 25 M Pa - dla największych mocy do 1300 MW.
Temperatury pary świeżej i wtórnie przegrzanej wynosiłły ok. 5 3 0+ 540°C , tylko
w nielicznych przypadkach są stosowane tem peratury 565°C. Liczba stopni
podgrzewania regeneracyjnego w ynosiła 7 + 8 , a tem peratura wody zasilającej
250+ 280°C.
Opanowanie produkcji nowych gatunków stali obecnie umożliwia całkowicie
bezpieczne i w pełni niezawodne zwiększenie parametrów pary świeżej do 30 MPa
i 580+600°C, wody zasilającej do 300°C oraz osiągnięcie sprawności procesu wytwa­
rzania do 45%. Ten kierunek rozwoju konwencjonalnej technologii wytwarzania ener­
gii elektrycznej jest realizowany m.in. przez nowe elektrownie w Niemczech. Przesta­
rzałe bloki na węgiel brunatny we wschodniej części Niemiec (b. NRD) są zastępowa­
ne blokami na parametry nadkrytyczne o mocach 800+ 930 MW.
Pozytywne doświadczenia w Danii z pracy czterech bloków nowej generacji
na parametry nadkrytyczne (o mocach ok. 400 MW) stały się podstawą budowy bloku
400 MW z dwukrotnym międzystopniowym przegrzewaniem pary, na parametry
28 MPa, 582/580/580°C. Przy ciśnieniu końcowym 2,2 kPa (chłodzenie wodą morską)
blok ten, o nazwie Convoy, ma osiągnąć sprawność 47% z kotłem opalanym pyłem
węglowym i 49% - przy opalaniu kotła gazem.
W wielu krajach wyczerpujące się .zasoby paliw konwencjonalnych kompen­
suje energia jądrowa. Jej udział w światowej produkcji energii elektrycznej przekracza
15%, lecz tempo wzrostu gwałtownie się zmniejszyło, co miało związek z awarią
w Czarnobylu. Największe moce bloków jądrowych osiągnęły 1300+1500 MW.
Opracowywane nowe generacje bezpiecznych reaktorów energetycznych, o mocy
ograniczonej do ok. 600 MW, znajdą zapewne w przyszłości zastosowanie w ener­
getyce wielu krajów, w tym - prawdopodobnie dopiero po 2010 r. - także w krajowym
systemie elektroenergetycznym.
Elektrownie wodne są rozwijane intensywnie zwłaszcza w rejonach dużych
zasobów wodnych (Ameryka Południowa, azjatycka część Rosji, Afryka). Naj­
większa elektrownia wodna w świecie ma moc 12 000 MW (ltaipu na rzece Parana —
Ameryka Południowa). Potencjał energetyczny rzek w krajach rozwiniętych jest
już w dużej mierze wykorzystany, wobec czego obserwuje się w nich głównie po­
stęp w budowie elektrowni pompowych. Największą moc osiągnęła elektrownia
pompowa Dinorvig (Wielka Brytania) — 2400 MW.
Polityka energetyczna wielu krajów rozwiniętych zmierza także do dal­
szego postępu w wykorzystaniu niekonwencjonalnych źródeł energii, w pierwszym
rzędzie energii słonecznej, dalej energii geotermicznej. Największa elektrownia
wykorzystująca energię cieplną wnętrza ziemi - Geyers (USA) ma moc 502 MW.
26
IA . P R O G R A M O W A N IE . P R O JE K T O W A N IE . R E A LIZA C JA EL E K T R O W N I
1.4. PROGRAM OW ANIE, PROJEKTOWANIE, REALIZACJA
I EKSPLOATACJA ELEKTROWNI
Programowanie rozwoju bazy wytwórczej elektroenergetyki krajowej jest dokony­
wane na 15+20 lat w ramach programowania rozwoju całej gospodarki narodowej.
W ykorzystując metody zintegrowanego programowania rozwoju, szacuje się zapo­
trzebowanie kraju na moc i energię elektryczną w określonych horyzontach
czasowych, przy czym zapotrzebowanie to jest zwykle określane wariantowo, dla
różnego tempa przewidywanego wzrostu gospodarczego kraju (górny i dolny wariant
przyrostu produktu krajowego brutto - PKB). Następnie zostaje określona baza
paliwowa dla przewidywanej rozbudowy elektrowni. W naszym kraju bazą paliwo­
wą dla przeszło 95% przyrostu mocy jest węgiel kamienny i brunatny. Energia
wodna, olej opałowy, gaz ziemny i tzw. źródła odnawialne (wiatr, słońce, biomasa) są
źródłami marginalnymi. Tak zaprogramowany rozwój bazy wytwórczej elektroener­
getyki krajowej pozwala na rozpoczęcie prac nad koncepcjami programowymi
inwestycji i nad wyszukaniem lokalizacji elektrowni, a następnie nad ich projekto­
waniem (opracowanie studium i koncepcji programowo-przestrzennej oraz projek­
tów wykonawczych).
Proces lokalizacji elektrowni, zwłaszcza elektrowni jądrowych, jest długi
i trwa 2 + 3 lata. Opracowanie studium programowo-przestrzennego (SPP), koncepcji
programowo-przestrzennej (KPP) i projektów technicznych pozwalających na
wejście na teren budowy (drogi dojazdowe, niwelacja terenu, doprowadzenie wody
i energii elektrycznej itd.) trwa ok. 2 lata. W tym czasie jest dokonywane
wywłaszczenie terenu i podejmowana jest decyzja o realizacji inwestycji. Projekto­
wanie wyprzedza proces realizacji inwestycji o 1 + 3 lata, potrzebne na przygotowa­
nie materiałów i dostaw.
Realizacja budowy obejmuje zagospodarowanie terenu, budowę właściwą
i rozruch urządzeń. Zagospodarowanie terenu (tj. przygotowanie go do rozpoczęcia
budowy obiektów elektrowni) trwa 1 + 2 lata, zaś cykl budowy elektrowni (tj.
okres od rozpoczęcia wykopów pod budynek główny do przekazania do eksploatacji
pierwszego bloku) zależy od mocy bloku i trwa od 32 miesięcy (blok 50 MW), po­
przez 38 miesięcy (blok 200 MW) do 48 miesięcy (blok 360 MW). Obejmuje on okres
1+ 6 miesięcy od pierwszej synchronizacji bloku z siecią elektroenergetyczną do
przekazania bloku do eksploatacji. Takt budowy (tj. okres między oddawaniem do
eksploatacji kolejnych bloków energetycznych) wynosi od 3 miesięcy (bloki ciepło­
wnicze z turbozespołami ciepłowniczymi typu TC-30) do 6 miesięcy (bloki o mocy
360 MW).
Po przekazaniu do eksploatacji ostatniego bloku następuje normalna eksplo­
atacja całej elektrowni. W ciągu 1+ 2 lat cała elektrownia powinna osiągnąć wskaź­
niki techniczne, określone w koncepcji programowo-przestrzennej.
27
1. W STĘP
UTE BA TORA D O ROZDZIAŁU 1

1.5. ORGANIZACJA ELEKTROENERGETYKI KRAJOWEJ

1.6. G inocchio R.: Énergie électrique et environnement. Paris, Eyrolles 1980.
1.7. G ladyś H ., M atla R.: Praca elektrowni >v systemie elektroenergetycznym. W arszawa,
Proces restrukturyzacji elektroenergetyki polskiej, zap oczątkow any w 1990 ro ­ W N T 1999.
ku, zm ierza do zapew nienia bezpieczeństw a energetycznego k raju , w zrostu efe­ 1.8. Hill P. G .: Power génération. Cam bridge M assachusseis, M IT Press 1977.
1.9. Janiczek R.: Eksploatacja elektrowni parowych. W arszaw a, W N T 1992.
ktyw ności ekonom icznej elektroenergetyki o raz d o popraw y o chrony środow i­
1.10. K ucowski J., L audyn D ., Przekw as M .: Energetyka a ochrona środowiska. W arszawa,
ska n aturalnego. ' W N T 1993.
W pierwszym etapie została w prowadzona głęboka decentralizacja sektora. 1.11. K w iatkow ski M ., K rochm alski R.: Studium rozwoju podsystemu wytwarzania energii
W jej wyniku została wdrożona nowa struktura organizacyjna, której główną cechą elektrycznej do 2020 roku. M ateriały Sem inarium PA N i PSE SA. Jabłonna 1995.
jest rozdzielenie trzech podsektorów: wytwarzania, przesyłu i dystrybucji. 1.12. M arecki J.: Gospodarka skojarzona cieplno-eleklryczna. W arszawa, W N T 1991.
1.13. M arecki J,: Podstawy przemian energetycznych. W arszawa, W N T 1999.
P o d sek to r w ytw órczy tw o rzą wielkie przedsiębiorstw a elektrow niane
1.14. M cjro Cz,: Podstawy gospodarki energetycznej. W arszawa, W N T 1980.
(elektrow nie system ow e) o raz elektrociepłow nie (źródła lokalne). A ktualnie 1.15. Mcjro Cz., Troszkiericz J., W ierzbicka B.: Energetyka dziś i jutro. W arszaw a, W N T 1986.
trw a proces kom ercjalizacji i pryw atyzacji elektrow ni i elektrociepłow ni, w zw ią­ 1.16. N ehrebecki L.: Elektrownie cieplne. W arszawa, W N T 1974.
zku z czym część z nich je st spółkam i S k arb u P aństw a, a kilka je st ju ż 1.17. Schröder K.: Grosse Dampfkraftwerke. T. 1, 2, 3, 4. Berlin, Springer Verlag 1959-1968.
spryw atyzow anych. Przedsiębiorstw a w ytw órcze reprezen tu ją ok. 50% m ajątk u 1.18. Staniszewski A .: Z arys elektrowni. W arszaw a, Skrypt Politechniki W arszawskiej 1983.
1.19. Statystyka elektroenergetyki polskiej 1998. W arszaw a, Agencja R ynku Energii, 1999.
polskiej elektroenergetyki. Z elektrow niam i n a węgiel b ru n a tn y (ok. 42%
1.20. Strauss K .: Kraftwerkstechnik. Berlin, Springer V erlag 1994.
p rodukcji energii elektrycznej) są pow iązane technologicznie kopalnie węgla 1.21. Szargut J., Ziębik A.: Energetyka dziś i jutro. W arszaw a, PW N 1998.
brunatnego, k tó re są niezależnym i przedsiębiorstw am i państw ow ym i. 1.22. Zerka M .: M odeI rynku energii elektrycznej w Polsce. Opis przedmiotowy. Biuletyn
P o d sek to r przesytu reprezentują Polskie Sieci E lektroenergetyczne SA Miesięczny PSE SA. 1999. N r 7, s. 3-11.
(PSE SA). Są one właścicielem m ajątk u w postaci sieci przesyłow ej o raz
większościow ego p ak ietu akcji w E lektrow niach Szczytow o-Pom pow ych SA,
fu m y zapew niającej zn aczącą część (ok. 1600 M W ) m ocy regulacyjnej dla
polskiego system u elektroenergetycznego. PSE SA reprezentują ok. 10%
m ajątku polskiej elektroenergetyki.
P od sek to r dystrybucji (i dostaw y energii elektrycznej) tw orzą 33 przed­
siębiorstw a dystrybucyjne, k tó re są spółkam i akcyjnym i. Przedsiębiorstw a
dystrybucyjne reprezentują ok. 40 % m a jątk u polskiej elektroenergetyki.
D ecentralizacja i restru k tu ry zacja spow odow ały rozw ój rynkow ych
m eto d zarządzania elektroenergetyką. W 1995 r. w dro żo n o hu rto w y rynek
energii elektrycznej, w ram ach któ reg o energia elektryczna zak u p io n a w elek tro ­
w niach przez P SE SA (jak d o tąd - w przew ażającej części w ram ach k o n trak tó w
długo- i średnioterm inow ych) je st sprzedaw ana wg jednolitej taryfy hurtow ej 33
spółkom dystrybucyjnym . N a podstaw ie U staw y Prawo Energetyczne, począw ­
szy o d 1999 r. w drażan e są now e zasady k ształtow ania ta ry f energii elektrycznej,
a w połow ie 2000 r. zacznie funkcjonow ać giełda energii elektrycznej. N aczelną
zasadą rynku je st oddzielenie energii elektrycznej ja k o p ro d u k tu od jej przesyłu
i rozdziału ja k o usług transportow ych.

Literatura do rozdziału 1

1.1. A ndrzejew ski S.: Podstaw y projektowania siłowni cieplnych. W arszaw a, W N T 1974.
1.2. Celiński Z., Strupczcw ski A .: Podstaw y energetyki jądrowej. W arszaw a, W N T 1984.
1.3. Demonopolizacja i pryw atyzacja elektroenergetyki. W arszaw a, M PiH 1996.
1.4. Elektroenergetyka p olska w 1995 r. W arszaw a, C IE 1996.
1.5. Energetyka p o lska na tle krajów wysokorozwiniętych - stan obecny i perspektyw y rozwoju.
W arszaw a, C IE 1992.

28
 2 .1. P R O C E S T E C H N O L O G I C Z N Y E L E K T R O W N I P A R O W E ] K O N O E N S A C Y /N E ]

2. O B IE G I C IE P L N E E L E K T R O W N I P A R O W Y C H
Fnergia mechaniczna
K O N D E N S A C Y J N Y C H I E L E K T R O C IE P Ł O W N I

2.1. PROCES T E C H N O L O G IC Z N Y ELEKTROW NI PAROWEJ

K O N D EN SA C YJNE]

Proces przetwarzania energii w elektrowni parowej konwencjonalnej jest trójstop­

niowy. W pierwszym stopniu energia chemiczna paliwa zamienia się podczas jego
spalania na energię cieplną, przekazywaną czynnikowi roboczemu. W drugim stop­
niu energia cieplna jest zamieniana na energię mechaniczną, dzięki pracy wykonywa­
nej przez czynnik w silniku cieplnym (turbinie parowej). Dwa pierwsze stopnie
przetwarzania energii są realizowane za pomocą obiegów termodynamicznych
czynnika, wykonującego pracę. W trzecim stopniu przetwarzania energia mechani­
czna zamienia się na energię elektryczną w napędzanej przez turbinę prądnicy.
W procesie technologicznym elektrowni można wyodrębnić cztery naj­
istotniejsze układy: układ paliwo-powietrze-spaliny, układ cieplny (parowo-wodny),
odpowiadający obiegowi głównemu czynnika roboczego, układ chłodzenia skra­
placzy i układ wyprowadzenia mocy (układ elektryczny). N a rysunku 2.1 przedsta­
wiono schemat wymienionych układów w procesie technologicznym elektrowni,
reprezentowanej przez jeden blok energetyczny.
W układzie paliwo-powietrze-spaliny do paleniska 1 kotła parowego jest
doprowadzone paliwo 2 i powietrze 3 potrzebne do procesu spalania. Wydzielające
się odpadowe produkty spalania 4 w postaci żużla i lotnego popiołu są usuwane na
zewnątrz kotła, a gorące spaliny omywają powierzchnie ogrzewalne kotła 5, 6 i 7.
W układzie cieplnym parowo-wodnym wewnątrz rur, tworzących powierz­
chnie ogrzewalne 5, 6 i 7, umieszczone w kotle, przepływa czynnik roboczy, który
w poszczególnych ich częściach występuje w postaci wody, mieszaniny parowo-
-wodnej, pary nasyconej suchej i wreszcie pary przegrzanej. Wytworzona w kotle
p ara przegrzana przepływa rurociągiem do turbiny 9, w której rozpręża się. N a ­
stępuje przemiana energii cieplnej w energię mechaniczną ruchu obrotowego tu r­
biny. Po wykonaniu pracy para rozprężona do możliwie niskiego ciśnienia (co jest
konieczne do najpełniejszego wykorzystania energii cieplnej zawartej w parze) jest
R ys. 2.1. Schemat prccesu technologicznego elektrow ni parow ej i jego podział na najw ażniej­
sze układy
/ - układ paliw o-pow ietrze-spaliny; 11 - układ cieplny (parow o-w odny); 111 - układ
chłodzenia; I V - układ w yprow adzenia m ccy; 1 — palenisko; 2 — doprow adzenie paliw a;
3 — doprow adzenie powietrza do sp alania; 4 — odprow adzenie żużla i popiołu; 5 — pod­
grzewacz w ody; 6 - parow nik; 7 - przegrzewacz pary; 8 - odprow adzenie spalin; 9 -
— tu rb in a; !0 — skraplacz; U — pom pa skroplin; 12 — zbiornik w ody zasilającej; 13 —
— pom pa wody zasilającej; 14 — w oda uzupełniająca; 15 — podgrzewacz wody zasilającej;
16 — chłodnia kom inow a; 17 — pom pa wody chłodzącej; 18 — obfite źródło wody (dla
otw artego obiegu chłodzenia); 19 - prądnica; 20 - tran sfo rm ato r blokow y; 21 - tra n ­
sform ator potrzeb własnych
skraplana w skraplaczu (kondensatorze) 10 przy użyciu dużych ilości wody chło­
dzącej. Otrzymana ze skroplenia pary woda, nazywana skroplinami lub kondensa­
tem, jest przetłaczana pompą skroplin 11 do zbiornika wody zasilającej 12, skąd
pompa wody zasilającej 13 podaje ją do kotła, zamykając główny obieg czynnika
roboczego. We współczesnych elektrowniach woda zasilająca jest podgrzewana
w podgrzewaczach 15 za pomocą pary pobieranej z turbiny. Straty wody w tym
obiegu są uzupełniane odpowiednio przygotowaną wodą dodatkową 14.
Układ chłodzenia jest sprzężony bezpośrednio z układem cieplnym parowo-
-wodnym. Zadaniem jego jest odprowadzenie z obiegu ciepła zawartego w parze,
która wykonała już pracę w turbinie. Obejmuje on skraplacz 10 i, w omawianym
układzie, chłodnię kominową 16. W takim układzie chłodzenia, nazywanym ukła­
dem zamkniętym (patrz rozdz. 7), przepływ wody jest wymuszony za pomocą pompy
wody chłodzącej 17, przy czym woda ochłodzona w chłodni wraca do skraplacza.

31
30
2. O B IE G I C IE P L N E E L E K T R O W N I P A R O W Y C H I E L E K T R O C IE P Ł O W N I
3.2. S P R A W N O Ś Ć O B IE G U C IE P L N E G O E L E K T R O W N I K O N D E N S A C Y J N E J

W innej możliwej realizacji, tj. w otwartym układzie chłodzenia chłodnię kominową

zastępuje obfite źródło wody 18 (jezioro, rzeka lub morze), skąd czerpana jedno­
razowo woda jest za pomocą pompy wody chłodzącej przetłaczana przez rurki
skraplacza i wraca do źródła.
Układ wyprowadzenia mocy obejmuje sprzężoną z turbiną prądnicę 19,
transform ator blokowy 20, podwyższający napięcie prądnicy (generatorowe) do
poziomu napięcia rozdzielnicy głównej i sieci przesyłowej, transform ator potrzeb
własnych 21 (zasilający odbiorniki energii w elektrowni) oraz rozdzielnicę główną
i potrzeb własnych elektrowni (nie zaznaczone na rys. 2. 1).

2.2. SPRAWNOŚĆ O B IE G U C IEPLNEGO ELEKTROW NI

KONDENSACYJNEJ

2.2.1. Właściwości czynnika roboczego

Praktyczne wykorzystanie i techniczna realizacja w elektrowni parowej procesu

przetwarzania energii cieplnej na energię mechaniczną wymaga znajomości pod­
stawowych właściwości czynnika roboczego, tj. wody i pary wodnej. Właściwości
te są określone przez podstawowe param etry: ciśnieniep, tem peraturę T łub 1 i obję­
tość V lub objętość właściwą t>.
W analizach teoretycznych i w praktycznych obliczeniach technicznych
bardzo są przydatne jeszcze dwie wielkości:
— entalpia / lub entalpia właściwa i;
— entropia S lub entropia właściwa s.
Entalpia właściwa jest ilością ciepła niezbędną do doprowadzenia 1 kg
czynnika od umownego punktu początkowego do pewnego punktu końcowego
przy p = const. Entropia nie ma interpretacji fizycznej; wprowadzenie jej jako
pojęcia o charakterze matematycznym pozwala na przedstawienie obiegów termo­
dynamicznych za pomocą przejrzystych i wygodnych w użytkowaniu wykresów.
Używane w dalszej części pracy terminy: entalpia i entropia odnoszą się do entalpii
i entropii właściwej (dla 1 kg czynnika).
Równania klasycznej termodynamiki, znane jako prawa Boyle’a-Ma-
riotte’a, Gay-Lussaca, Avogadro i Joule’a-Thompsona są słuszne dla tzw. gazów
doskonałych. Dla gazów rzeczywistych, w tym pary wodnej wspomniane równania
mogą być stosowane tylko pod warunkiem wprowadzenia do nich współczynników
empirycznych, które pozwalają zbliżyć otrzymane wyniki obliczeń do danych do­
świadczalnych. Uzyskanie na drodze matematycznej możliwie dokładnych wartości
param etrów pary wodnej wymaga skomplikowanych, wieloczłonowych zależności
aproksymacyjnych, wymagających użycia komputerów o znacznej mocy oblicze­
niowej. Do obliczeń praktycznych i potrzeb kontroli pracy elektrowni parowych
stosuje się powszechnie wartości parametrów zestawione w tablicach pary wodnej
lub opracowane na ich podstawie wykresy. Przy analizie zjawisk termodynamicz­
nych związanych z parą wodną jako czynnikiem roboczym powszechne zastosowa­
nie znalazły wykresy T-s (temperatura-entropía) i i-s (entalpia-entropia).
Wykres T-s pary wodnej umożliwia przedstawienie na nim, w postaci
pewnego konturu, obiegu cieplnego elektrowni. Punkt K na krzywej granicznej
(rys. 2,2) odpowiada parametrom krytycznym pary wodnej, określającym stan
fizyczny, w którym ciecz staje się, bez doprowadzenia ciepła, parą suchą nasyconą.
Parametry tego stanu dla cieczy i pary suchej są takie same: p k, = 22,13 MPa,
rkI = 374,15°C (647,31 K), a,, = 0,00315 m3/kg, = 2095,2 kJ/kg, 5kr = 4,424 kJ/
/(kg-K ); ciepło parowania r = 0.
Na krzywej granicznej z lewej strony od punktu krytycznego K leżą punkty
odpowiadające wodzie (stopień suchości x = 0) o temperaturze nasycenia; gałąź
krzywej po prawej stronie od punktu K przedstawia zbiór punktów pary nasyconej
suchej (x = 1). Obszar ograniczony krzywymi granicznymi obejmuje stany pary
wilgotnej. Krzywe jt = const wyznaczają punkty o stałym stopniu suchości pary.
W obszarze po lewej stronie krzywej granicznej x = 0 czynnik roboczy występuje
jako ciecz, a po prawej stronie krzywej * = I i ponad nią — jako para przegrzana.
W obszarze ponad izotermą Tj,, i izobarą pkr para wodna znajduje się
w stanie gazu trwałego, tzn. że w obszarze tym nie może już występować w stanie
ciekłym. Proces wytwarzania pary przegrzanej w elektrowni parowej odbywa się
w kotle przy stałym ciśnieniu i może być przedstawiony dla danego ciśnienia (np.
10 MPa) izobarą 1—2 - 3 - 4 —5. Odcinek 1 —2 przedstawia pracę sprężania wody
w pompie wody zasilającej. Przy niewysokich parametrach pary w kotle jest ona
pomijalnie mala. Odcinkowi 2 —3 odpowiada podgrzewanie wody do temperatury

3 E lektrow nie
32 33
1. O B IE G I C IE P L N E E L E K T R O W N I P A R O W Y C H I E L E K T R O C IE P Ł O W N I
nasycenia T„ przy założonym ciśnieniu. Odcinek 3 —4 przedstawia proces zamiany
wody wrzącej na parę, przy czym pomimo doprowadzania ciepła tem peratura wody
wrzącej i powstającej z niej pary jest stała; rośnie entropia pary i stopień jej sucho­
ści. W obszarze pary nasyconej izobara 3 —4 jest jednocześnie izotermą T„. Odcinek
4 - 5 przedstawia przebieg izobarycznego przegrzewania pary nasyconej suchej do
temperatury T plt.
N a wykresie T-s, zbudowanym dla masy 1 kg czynnika, pole 1 —2 —3 —
- 9 - 1 0 - 1 przedstawia entalpię wody w stanie nasycenia (wrzenia), pole 3 - 4 -
—8 —9 —3 ciepło parowania r, a pole 4 —5 —7 —8 —4 — ciepło przegrzania A/„ p a­
ry nasyconej suchej od T„ do Tpp. Suma tych trzech pól, czyli całkowite pole 1 0 -
- ¡ —2 —3 —4 —5 - 7 —10, przedstawia entalpię pary przegrzanej ifp - i'„+r+Aip.
Znacznie dogodniejszy w użyciu, chociaż mniej dokładny jest wykres
i-i pary wodnej, opracowany przez R. Molliera (rys. 2.3). Punkty / ', 2'., 3 \ 4'
cznaczają wartości entalpii i entropii wody w temperaturze wrzenia i leżą na krzywej
x = 0, a punkty 1", 2" , 3" i 4" - wartości entalpii i entropii pary nasyconej su­
chej, odpowiadające różnym ciśnieniom. Linie proste łączące punkty 1' - 1 " , 2 '- 2 "
itd. przedstawiają proces odparowania wody przy stałym ciśnieniu i stałej tem pera­
turze; są więc izobarami i jednocześnie izotermami.
Obszar pary nasyconej przecinają linie łączące punkty reprezentujące
parę o takim samym stopniu suchości (x = const), jest przeto możliwe jednozna­
czne określenie stanu pary nasyconej przez parę współrzędnych (p, x). Powyżej
krzywej granicznej x = 1, w obszarze pary przegrzanej, jej stan określają dwa pod­
stawowe param etry: ciśnienie p i tem peratura t.
Zaleta wykresu i-s polega n a tym, że łatwa do odczytania n a wykresie
34
z .i . S P R A W N O Ś Ć O B IE G U C IE P L N E G O E L E K T R O W N I K O N D E N S A C Y J N E )
różnica rzędnych dwóch punktów, odpowiadających różnym parametrom czynnika
roboczego, czyli różnica entalpii czynnika jest ilością ciepła jaką 1 kg masy czynnika
wymienił z otoczeniem. Znaczne różnice w gradientach parametrów (zwłaszcza
ciśnień) dla różnych stanów skupienia powodują, że drukowanie pełnych wykresów
(od 1 = 0 oraz s = 0) jest niecelowe. Przy wymaganej czytelności wykres taki
musiałby mieć bardzo dużą powierzchnię. W związku z tym reprodukuje się wykresy
obejmujące tylko najistotniejszy, z punktu widzenia zastosowań, obszar zmienności
parametrów. Obszar ten objęto na rys. 2.3 ramką. Nie obejmuje on obszaru fazy
ciekłej (wody), rozwiązywanie zadań dla tych stanów wymaga więc użycia wartości
odczytanych z tablic lub dopuszczenia pewnych założeń upraszczających.
2.2.2. Sprawności obiegów teoretycznych
Obiegi stosowane w elektrowniach parowych opierają się na teoretycznym obiegu
Carnota, który zapewnia największą sprawność przemiany energii cieplnej w mecha­
niczną dla określonych temperatur górnego i dolnego źródła ciepła (rys. 2.4). Ciepłu
doprowadzonemu do obiegu gd odpowiada na wykresie T-s pole 1 - 2 —5 —6 —1,
a ciepłu odprowadzonemu g0 - pole 4 - 3 - 5 - 6 - 4 . Różnica tych wartości ciepła
jest równoważna uzyskanej w obiegu pracy, której miarą jest pole 1—2 —3 - 4 —1.
Sprawność teoretyczna obiegu Carnota
{h gd T ,-T 2 T¡_
n,c =■ (2 . 1)
li Ti Ti
Obieg Carnota nie znalazł praktycznego zastosowania ze względu na
trudności realizacji w warunkach technicznych izentropowego sprężania w zakresie
temperatur od T2 do Tt (przemiana 4 - 1 łub 4 '- T ) . Z tego względu skraplanie
pary rozprężonej doprowadza się do punktu 4', a uzyskaną w ten sposób ciecz sprę­
ża się za pomocą pompy do ciśnienia równego ciśnieniu nasycenia odpowiadającemu
temperaturze górnego źródła. Ciecz jest podgrzewana izobarycznie (odcinek 4' - 1 )
do temperatury wrzenia 7 j, a następnie zamieniana izotermicznie na parę nasy­
coną suchą.
0 R ys. 2.4. Obieg C a rn o la dla pary nasyconej
 u . S P R A W N O Ś Ć O B I E G U C IE P L N E G O E L E K T B O W N I K O N D E N S A C Y J N E J
2. O B IE G I C IE P L N E E L E K T R O W N I P A R O W Y C H I E L E K T R O C IE P Ł O W N I

Ponadto, w celu osiągnięcia jak największej sprawności w obiegu elektro­

wni parowej, powinno się stosować możliwie wysoką tem peraturę podczas izo-
baryczno-izotermicznej przemiany parowania (1 —2), Przy stosowanych obecnie
m ateriałach konstrukcyjnych tem peratura czynnika obiegowego wypływającego
z górnego źródła (kotła) może osiągać poziom bliski 600°C, jest więc znacznie wyż­
sza od tem peratury krytycznej wody = 374,15°C), Nie jest więc możliwe uzy­
skanie nasyconej pary wodnej o takiej tem peraturze i nie m ożna zrealizować za
pomocą pary wodnej przemiany izotermicznej w tej temperaturze. Kocioł parowy
w elektrowni wyposaża się w przegrzewacz pary. Tylko część ciepła doprowadza się
podczas przemiany izotermicznej, przy niezbyt wysokiej temperaturze. Parę nasy­
coną o stopniu suchości bliskim x = 1 kieruje się do przegrzewacza, w którym
przegrzewa się ją do temperatury, na jak ą zezwalają stosowane materiały konstruk­
cyjne.
Rys. 2.6. Obieg R ankine'a elektrow ni parow ej kondensacyjnej: a ) w u kładzie T-s; b) w ukła­
dzie f-s

Przebieg obiegu Rankine’a na wykresach T-s oraz 1-s przedstawiono

R ys. 2.5. Schem at obiegu cieplnego elektrow ni parow ej kondensacyjnej
1 — ko cio ); 2 — przegrzew acz p a ry ; 3 — tu rb in a ; 4 — p rą d n ic a (generator); J — sk ra ­
placz (k o n d en sato r); 6 — p o m p a w ody chłodzącej; 7 — p o m p a sk ro p lin ; 8 — zbiornik
wody zasilającej; 9 — p o m p a w ody zasilającej
Schemat obiegu cieplnego elektrowni parowej, pracującej według tak
zmodyfikowanego obiegu, tzw. obiegu Rankine'a, przedstawiono na rys. 2.5. Obieg
ten z przegrzewaniem pary jest nazywany też niekiedy obiegiem Hima. Kocioł
1 z przegrzewaczem 2 wytwarza parę o param etrach początkowych p ly l t . Para
rozpręża się izentropowo w turbinie 3, przy czym część zawartego w 'n iej ciepła
zamienia się"na pracę mechaniczną przekazywaną prądnicy 4 napędzanej przez tur­
binę. Rozprężona para o ciśnieniu p 2 wypływa z turbiny do skraplacza J , w którym
jest skraplana za pomocą wody chłodzącej przetłaczanej pom pą 6. Pom pa skroplin
7 zasysa skropliny ze skraplacza (kondensatora) i tłoczy je do zbiornika wody zasi­
lającej 8, skąd pompa wody zasilającej tłoczy wodę do kotła, zamykając obieg.
na rys. 2.6. Stanowi początkowemu wody skroplonej odpowiada punkt 3. Izentro-
powe sprężanie wody przez pompę wody zasilającej do ciśnienia Pi panującego
w kotle przedstawia odcinek 3 —4. W kotle woda jest podgrzewana do temperatury
wrzenia T„, odpowiadającej ciśnieniu p , (odcinek 4 —5), następnie odparowywana
w przemianie izobaryczno-izotermicznej 5 —6, po czym jest przegrzewana w prze-
grzcwaczu według izobary 6 —1. Od punktu 1 następuje izentropowe rozprężanie
pary do punktu 2a, po czym w skraplaczu, przy stałym ciśnieniu p2 i w stałej tem ­
peraturze T,y jest odprowadzane ciepło parowania (przemiana 2 a -3 ).
N a wykresie T-s ciepło qd doprowadzone do obiegu teoretycznego Ran-
kine’a przedstawia pole 3 '—3 —4 —5 —6 —l —2a—2a’—3', ciepło q0 odprowadzone
z obiegu — pole 3‘ —3 —2a—2a —3'. Pole 3 —4 —5 —6 —1 —2a—3 przedstawia
zatem ciepło zamienione na pracę. Zakładając, że w obiegu krąży masa 1 kg czyn­
nika roboczego, ilościom ciepła odpowiadają entalpie pary i wody w obiegu. Ciepło
doprowadzone do obiegu (w kotle)
to - h -iw i (2-2)
a ciepło nie wykorzystane, odprowadzone z obiegu w skraplaczu
g, - (2.3)
gdzie: i , . - entalpia pary za kotłem, równa w układzie idealnym (teoretycznym)
entalpii pary przed turbiną, kJ/kg; il t — entalpia pary po izentropowym jej roz­
prężeniu w turbinie, kJ/kg; iA — entalpia skroplin (w punkcie 3), kJ/kg; iw! — en­
talpia wody zasilającej kocioł (w punkcie 4), kJf/kg.
Sprawność teoretyczna obiegu Rankine’a

36
z. O B IE G I C IE P L N E E L E K T R O W N I P A R O W Y C H I E L E K T R O C IE P Ł O W N I
2.3. S fR A W N O S Ć E L E K T R O W N I I B L O K Ó W K O N D E N S A C Y J N Y C H

Występująca we wzorze (2.4) różnica entalpii (i„z —i,k) = h„ jest pracą

r v sr-y-i--- - r ---- *-------------tO""‘ t"“”
zużytą na pompowanie wody do kotła, wyrażoną w jednostkach ciepła. W zakresie syłowych, spowodowane niedoskonałością izolacji termicznej oraz stratami ciś­
ciśnień do około 15 M Pa i w praktycznych obliczeniach może być ona pominięta nienia przy przepływie pary; straty te uwzględnia sprawność rurociągów
ze względu na małą wartość w porównaniu z energią zawartą w wytwarzanej parze.
Przy założeniu hp = 0 {iWI = isk) sprawność teoretyczną można wyrazić prostym _ Q *-& Q r Q r " * p , ( 'l — / „ . )

wzorem Qk Q k ś i m t i - U ■ '

gdzie: AQ, — strumień strat energii w rurociągach, kJ/s; Q, — strumień energii

ł . - r r 'w
r <2-5)
przy czym /, —i2a — Ha stanowi tzw. izentropowy (adiabatyczny) spadek entalpii
przy rozprężaniu pary w turbinie idealnej.
2,3. SPRAWNOŚĆ ELEKTROW NI I BLOKÓW K O N D E N ­
SACYJNYCH
Współczesne elektrownie kondensacyjne pracują praktycznie wyłącznie w układach
blokowych, jak pokazano n a rys. 2.1 lub 2.5. Sprawność wytwarzania energii elek­
trycznej można odnosić zarówno do całej elektrowni, ja k i do poszczególnych blo­
ków. W rozdziale tym będzie omawiana sprawność bloku jako wyodrębnionego
elementu elektrowni. Sprawność ogólną elektrowni określa się na podstawie zna­
jomości sprawności poszczególnych bloków.
Sprawność obliczeniowa, tzn. dotycząca określonych, stałych warunków
pracy (najczęściej warunków znamionowych) umożliwia przeanalizowanie bloku
z punktu widzenia zastosowanego obiegu i jego stopnia rozbudowania oraz jakości
poszczególnych elementów bloku, biorących udział w procesie przemiany energii,
a traktowanych dotąd w obiegach teoretycznych jak o idealne. Sprawność bloku
i elektrowni w warunkach eksploatacyjnych — średnia za dłuższy okres pracy —
jest zawsze mniejsza od obliczeniowej.
Jak już wspomniano, proces przetwarzania energii w elektrowni parowej
jest trójstopniowy. D o strat w pierwszym stopniu przetwarzania (energii chemicznej
na energię cieplną) zalicza się straty w kotle i straty przesyłu ciepła z kotła do tu r­
biny. Ciepło otrzymane w kotle ze spalonego paliwa jest nawet przy najlepszym
rozwiązaniu konstrukcyjnym i najstaranniejszej obsłudze częściowo tracone, co
ujmuje sprawność kotła
Q b — &Qk Qk _ ™ D k ( ik ~ iw z )
IJk • ” * • * J jr
w parze doprowadzonej do turbiny, kJ/s; m B, — strumień masy pary wpływającej
do turbiny, kg/s.
Drugi stopień przetwarzania: energii cieplnej na mechaniczną w rzeczy­
wistej elektrowni parowej charakteryzuje sprawność energetyczna obiegu, która
jest wypadkową sprawności teoretycznej obiegu (wzór 2.4 lub 2.5) i sprawności
wewnętrznej turbiny
tfoc = ńl tfw (¿-8)
W rzeczywistym procesie cieplnym w turbinie rozprężanie pary odbywa
się nie izentropowo, jak założono w idealnym obiegu, lecz według politropy, której
przebiegi przedstawiono linią przerywaną na rys. 2.6 (odcinki 1 —2). Straty wew­
nętrzne w turbinie powodują, źe energia cieplna oddawana do skraplacza zwiększa
się o Aq„ — /2—i2o'(<2 — entalpia końcowa rozprężania rzeczywistego politropowego).
Na rysunku2.6a dodatkowa strata A ^ je st przedstawiona w postaci pola 2a’—2a—
- 2 —2f —2a'. Jak widać na rys. 2.6b, rzeczywisty spadek entalpii H = i', —12 jest
mniejszy od spadku izentropowego H , = ¡¡—12,. Stosunek tych spadków określa się
jako sprawność wewnętrzną turbiny
ńw = (2.9)
'1 ~ <2o
Po uwzględnieniu wzorów (2.9) i (2.5), tzn. przy pominięciu wzrostu en­
talpii wody zasilającej w pompie, otrzymuje się uproszczone wyrażenie na sprawność
energetyczną obiegu
»1™ = Y ~ T ~ (2-10)
u —'„ i
Trzeci stopień przetwarzania obejmuje przetwarzanie energii mechani­
„ i , cznej na energię elektryczną. Występujące w tym stopniu straty mechaniczne w tur­
\

Q b Q b W*
binie i straty w prądnicy są określone sprawnością mechaniczną turbiny ąm, spraw­
nością prądnicy ąs lub łącznie
gdzie: QB — strumień energii w paliwie doprowadzonym do paleniska kotła, kJ/s;
AQ k — strumień strat energii w kotle, kJ/s; Qt — strumień energii w parze wypły­ łtfll (2*11)
wającej z kotła, kJ/s; m Dk — strumień masy pary (wydajność kotła), kg/s; ik — en­
Straty mechaniczne wturbinie są wywołane m.in.oporami tarcia w łoży­
talpia początkowa pary (pary za kotłem), kJ/s; ńiH — strumień masy paliwa, kg/s;
skach oraz zużyciem energii do napędu pomp olejowych iregulatora prędkości
Wr — wartość opałowa paliwa, kj/kg.

39
38
2. O B IE G I C I E P L N I E L E K T R O W N I f A K U W T t n l fclL C M n u w c r t u w m
SPRAW NOŚĆ ELEKTR O W N I I B LO K Ó W K O N D E N S AC Y JN Y C H

obrotowej. Ujęte są one sprawnością mechaniczną Tablica 2.1. Osiągane wartości sprawności przetwarzania energii w elektrowniach
parowych

(Z,2) M aksy­
malne
gdzie: Pu — moc użyteczna na wale, kW ; Pw - moc wewnętrzna (rozwijana przez Oznacze­
W artości osiągane
w artości
wirnik turbiny), odpowiadająca pracy strumienia pary m Dt rozprężającego się od Spraw ność w elektrow niach
nie osiągane
krajow ych
/, do ;2, kW. w świę­
cie
Straty w prądnicy, obejmujące straty elektryczne w uzwojeniach i w żelazie
oraz straty mechaniczne w prądnicy, są określone sprawnością prądnicy
K otła 0,7 - 0 , 9 0,935
R urociągów fjr 0,98 + 0,99 0,99
ą, = £ (2.13) T eoretyczna obiegu ftt 0,37 + 0,44 0,54
■* u W ew nętrzna turbiny fJw 0 ,7 0 + 0 ,8 7 0,91
M echaniczna turbozespoły 0,96+ 0,985 0,99
przy czym /*„ — moc elektryczna uzyskiwana na zaciskach prądnicy, kW. Prądnicy 0 ,9 5 + 0 ,9 8 0,99
n9
Iloczyn omówionych wyżej kolejnych sprawności w procesie przemiany O gólna bloku (brutto) ntb 0 ,3 4 + 0 ,3 8 0,45
daje ogólną sprawność bloku brutto
p
n™ = n* nr n, = -j- (2.14) LM. W SKAŹNIKI Z U Z Y C IA PARY, CIEPŁA I PALIWA
Qb W ELEKTROW NI KONDENSACYJNEJ
Praca elektrowni jest związana ze zużyciem części wytwarzanej energii Z równania bilansu energetycznego turbozespołu
przez tzw. urządzenia potrzeb własnych elektrowni (głównie napędy urządzeń po­
mocniczych, jak pompy, wentylatory, młyny). Zużycie mocy przez urządzenia ń D, ( h - ¡2 ) nm ri„ = P , (2 .1 8 )

potrzeb własnych Ppw określa się najczęściej na podstawie jego udziału w mocy wy­ można określić strumień masy pary wpływającej do turbiny (natężenie dopływu
tworzonej brutto, jako pary do turbiny)

e = ^ (2-15)
9 = « T -S ła W <2 J9 >

Moc netto oddawana do sieci wyniesie zatem Po podzieleniu obydwu stron równania (2.19) przez moc prądnicy P
otrzymuje się wskaźnik jednostkowego zużycia pary przez turbinę
Pn = P . - P ^ = P,{ I " « ) (2-16)
, Mgi 1
Wyrażenie (1 —e) = P J P , ma charakter sprawności uwzględniającej zużycie mocy p s ~ (h ^2,20->
przez urządzenia potrzeb własnych bloku. Uwzględniając je otrzymuje się wyraże­
Wskaźnik jednostkowego zużycia ciepła przez turbozespół określa zale­
nie na sprawność bloku netto żność
p Qt w ,,, ( /, —
= W r 17, 17« li*«?,(!-«) (2.17) ~ *p g — p — 4 |( i x - / w) (2.21)
Qb A g

W układach z turbinami małej mocy (w małych elektrociepłowniach prze­ Wykorzystując zależności (2.10), (2.20) i (2.21), można wskaźnik jednostko­
mysłowych), w których prędkości obrotowe przekraczają 3000 min- *, instaluje się wego zużycia ciepła o, związać ze sprawnością energetyczną obiegu za pomocą
między turbiną a prądnicą przekładnię mechaniczną. We wzorach (2.14) i (2.17) wyrażenia
należy uwzględnić wówczas jeszcze jeden składnik określający straty w prze­
_ l_ = 1
kładni. Osiągane przy aktualnym poziomie techniki wartości sprawności przetwa­
‘ 7 « 4™ V , V, bm n , <-2 2 2 ^
rzania energii w elektrowniach przedstawiono w tabj. 2. 1.

40 41
 O B IE G I C IE P L N E E L E K T R O W N I P A P O W Y C H I E L E K T R O C IE P Ł O W N I
S P R A W N O Ś Ć O B IE G U C IE P L N E G O E L E K T R O W N I K O N D E N S A C Y J N E ]

Wskaźnik jednostkowego zużycia energii chemicznej paliwa (ciepła do­

2.5. ZW IĘKSZENIE SPRAWNOŚCI O BIEGU CIEPLNEGO
starczanego do kotła), odniesiony do mocy brutto określa się wzorem ELEKTROWNI KONDENSACYJNEJ

= A =J _ (2.23)
■*q *jbb 2.5.1. Sposoby zwiększenia sprawności obiegu Rankine'a
Odpowiednio, wskaźnik jednostkowego zużycia energii chemicznej paliwa 0 przebiegu drugiego stopnia przetwarzania energii w elektrowni parowej decyduje
netto wyraża zależność głównie wartość sprawności teoretycznej obiegu Rankine’a rp. W praktycznej re­
alizacji obiegu jego sprawność można zwiększyć przez: s
a) powiększenie różnicy między skrajnymi (górną i dolną) temperaturami
■*n r
tfbn (224) obiegu, tzn. stosowanie możliwie wysokich parametrów pary przegrzanej (T lt />,)
Strumień masy paliwa (zużycie paliwa) dostarczonego do kotła można, 1 ja k najniższej temperatury w skraplaczu turbiny (T2);
zgodnie z wzorami (2.6) i (2.14), wyrazić jako b) rozwinięcie obiegu Rankine’a w celu zbliżenia go do obiegu Carnota,
tzn. stosowanie międzystopniowego przegrzewania pary i regeneracyjnego podgrze­
wania wody zasilającej.
m. = -Ś ł = F’ (2.25)
3 w, n»wr
2.5.2. W pływ p a ram e tró w czynnika roboczego
Stąd wskaźnik jednostkowego zużycia paliwa brutto przez blok
Wpływ zwiększania temperatury T x i ciśnienia p x pary przegrzanej, a więc tzw.
t. = ______ = __ !_ = i? ? . (2.26) parametrów początkowych pary świeżej, na sprawność obiegu Rankine’a pokazano
* P, qH WT W,
n a rys. 2.7.
i odpowiednio do tego wskaźnik jednostkowego zużycia paliwa netto Podwyższenie temperatury przegrzania pary przy stałym ciśnieniu p x
(rys. 2.7a) zwiększa rozbieżność między obiegiem Rankine’a a odpowiednim obie­
h _ = 1 = (2.27) giem Carnota (oznaczonym linią przerywaną). Mimo to uzyskuje się zwiększenie
P. r,b„lVr W, sprawności obiegu Rankine’a, dzięki podwyższeniu średniej temperatury doprowa­
dzania ciepła (rys. 2.8). Obecnie za całkowicie opanowane, nie sprawiające trudności
W celu umożliwienia porównywania sprawności i wskaźników jednostko­
wego zużycia ciapla i paliw a przez bloki zużywające paliwa 0 różnych wartościach
opalowych wprowadzono pojęcie paliw a umownego, którego wartość opałową przy­
jęto jako Wu= 29 300 kJ/kg (7000 kcal/kg). Odpowiednie wskaźniki jednostkowego
zużycia paliwa umownego brutto i netto wyrażają się więc zależnościami.

i = 3 iL (2.28)
9» w u W,

b - 1 = -?*L (2.29)
" " W'. W.

Z równań (2.26) do (2.29) otrzymuje się związki między wartościami

jednostkowego zużycia paliwa rzeczywistego o wartości opałowej W, i paliwa umo­
wnego wartości opałowej Wu

K = bm^ ; (2-30)

42 43
2. O B IE G I C IE P L N E E L E K T R O W N I P A K O W Y C H I E L E K T R O C I E P Ł O W N I

2 J . ________S P R A W N O Ś Ć O B IE G U C IE P L N E G O E L E K T R O W N I K O N D E N S A C Y J N E J

T
Ti-cmt

w eksploatacji można przyjąć tem peratury pary świeżej, nie przekraczające 808 K
(535°C), pozwalające na zastosowanie w całym obiegu stali ferrytycznych. Przyjmo­
Rys. 2,9. Wpływ tem peratury w skra­
wana w niektórych obiegach tem peratura w przedziale 838 + 873 K (565+600°C ) placzu na spraw ność teoretyczną obiegu
R ankine'a
wymaga ju ż stosowania specjalnych stali stopowych nowej generacji do budowy
końcowych sekcji przegrzewacza pary.
W otwartym obiegu chłodzenia, wodą pobieraną z rzeki, temperatura
Zwiększenie ciśnienia pary przegrzanej, przy stałej temperaturze T t (rys.
wody chłodzącej skraplacz nie jest na ogół (w krajowych warunkach geograficznych)
2.7b), powoduje wyraźne zmniejszenie rozbieżności między obiegiem Rankine’a
wyższa od 15°C. D la przeciętnych wartości różnicy temperatury między skraplaną
a obiegiem C arnota, co jest połączone z istotnym zwiększeniem sprawności teore­
p arą a wodą chłodzącą, można uzyskać temperaturę skraplania n a poziomie 28 +
tycznej obiegu. Zwiększenie ciśnienia powoduje jednak niekorzystne zwiększenie
“ 30 C, co odpowiada ciśnieniu w skraplaczu ok. 4 kPa. W zamkniętym obiegu
wilgotności pary w końcowej części procesu rozprężania w turbinie, co przyspiesza chłodzenia woda chłodząca po przejściu przez skraplacz jest kierowana do urzą­
erozję łopatek turbiny. Aby przeciwdziałać temu zjawisku, należy przy zwiększaniu dzenia chłodzącego (np. chłodni kominowej), w którym jest ochładzana oddając
ciśnienia pary podwyższać równocześnie tem peraturę jej przegrzania lub stosować ciepło do otaczającego powietrza. W tych warunkach uzyskuje się wyższą tempera­
międzystopniowe przegrzewanie pary. Wpływ łącznego zwiększania parametrów turę wody chłodzącej — w granicach 24 + 27°C. Temperatura skraplania ustala się
początkowych na sprawność teoretyczną tj, przedstawiono na rys. 2. 10a.
Zwiększenie ciśnienia pary wpływa na konstrukcję urządzeń, na grubość
ścianek wszystkich elementów ciśnieniowych obiegu, a więc na koszt urządzeń
oraz wymagania eksploatacyjne. Jako opanowane pod względem technicznym ma­
ksymalne ciśnienie pary świeżej uw aża się dziś ciśnienie n a d k ry ty c z n e j= 3 0 MPa,
chociaż w wielu krajach, w tym także w Polsce, są stosowane wyłącznie ciśnienia
podkrytyczne na poziomie 13,5+17,6 M Pa.
Wpływ obniżenia temperatury T2 w skraplaczu na sprawność obiegu
przedstawiono n a rys. 2.9. W miarę obniżania temperatury T2 (a tym samym ciś­
nienia nasycenia p 2 w skraplaczu) maleje ilość ciepła oddawanego do dolnego źró­
dła (A/ > Aq„), wzrasta natomiast ilość ciepła zamienionego na pracę I =
Obniżenie parametrów końcowych jest więc bardzo korzystne, jest jednak uwarun­
kowane tem peraturą czynnika chłodzącego i sposobu chłodzenia skraplacza. Po­
nieważ w warunkach ziemskich dolnym źródłem ciepła jest w ogólnym ujęciu ota­
czająca elektrownię atmosfera, zatem tem peratura i ciśnienie w skraplaczu zależą kpa 30
bezpośrednio od w arunków geograficznych i klimatycznych, w jakich pracuje elek­
trownia, od średniej tem peratury powietrza, a zwłaszcza wody używanej do chło­ R ys. 2.10. Zależność sprawności teoretycznej obiegu R ankine'a o d param etrów pary* a) di
czątkow ych; b) końcowych
dzenia skraplacza.

45
Vt
1. O B IE G I C IE P L N E E L E K T R O W N I P A R O W Y C H I E L E K T R O C IE P Ł O W N I
wówczas na poziomie ok. 38+40°C, któremu odpowiada ciśnienie w skraplaczu
ok. 7 kPa.
Poza możliwością uzyskania wody chłodzącej o odpowiednio niskiej
temperaturze, granicę obniżania ciśnienia p 2 stanowią także:
a) opłacalność obniżenia średniej temperatury wody chłodzącej drogą
zwiększenia pracy pompowania, tj. zwiększenia stosunku strumienia wody chło­
dzącej rnWch do strumienia skraplanej pary m m ; optymalna wartość tego stosunku,
zwanego krotnością chłodzenia, zawiera się w granicach m = ńiWrJ m Dt — 40+ 9 0 ;
b) zwiększająca się objętość pary wylotowej, zmuszająca w przypadku
turbin o dużych mocach do zwiększania liczby wylotów (większy koszt) lub zwiększa­
nia straty wylotowej turbiny (pogorszenie sprawności wewnętrznej turbiny).
N a rysunku 2. lOb podano przykładowe przebiegi zależności sprawności teoretycznej
od ciśnienia w skraplaczu dla różnych wartości parametrów początkowych.
2.5.3. M iędzystopniow e przegrzew anie pary
Aby zwiększyć sprawność obiegu przy zwiększaniu ciśnienia początkowego, nie
przekraczając jednocześnie dopuszczalnej wilgotności pary wylotowej z turbiny,
stosuje się międzystopniowe (wtórne) przegrzewanie pary.
We współczesnych elektrowniach parowych międzystopniowe przegrzewa­
nie pary realizuje się w dodatkowym przegrzewaczu, umieszczonym w kanałach
spalinowych kotła. Uproszczony schemat technologiczny bloku z międzystopniowym
przegrzewaniem pary przedstawiono n a rys. 2.11. Para o parametrach /»,, tt oraz
entalpii /, rozpręża się w części wysokoprężnej turbiny 2 do ciśnienia pm, po czym
jest kierowana do przegrzewacza międzystopniowego 4 w kotle. W wyniku dostar­
czenia dodatkowego ciepła, następuje przegrzanie pary do tem peratury tm (najczę­
ściej równej temperaturze r,) przy stałym ciśnieniu p„. Z przegrzewacza para wpływa
do części średnio- i niskoprężnej turbiny 3, w której rozpręża się do ciśnienia koń­
cowego p 2. N a wykresie T-s (rys. 2.12a) uzyskuje się dodatkowy obieg m la —m2 —
Rys. 2.11. Schem at obiegu cieplnego elektrow ni z m iędzystopniow ym przegrzew aniem pary
1 — ko cio ł; 2 — część w ysokoprężna tu rb in y ; 3 — część n isk o p rę żn a tu rb in y ; 4 — mię-
dzystopniow y przegrzcw acz pary
46
W j-________S B W A W N O iĆ O B IE G U C IE P L N E G O E L E K T R O W N I K O N D E N S A C Y J N E J
Rys. 2.12. Obieg R ankine'a z międzystopniow ym przegrzewaniem pary: a ) w układzie T-s;
b) w układzie i-s (na wykresie i-s naniesiono rzeczywiste przebiegi rozprężania pary w o bu czę­
ściach turbiny)
2a—2a' —m ia. Jeżeli jego sprawność jest większa od sprawności teoretycznej obiegu
podstawowego, to przegrzewanie międzystopniowe zapewnia zwiększenie sprawności
elektrowni.
N a podstawie wykresu i-s (rys. 2.12b), sprawność teoretyczną obiegu
z międzystopniowym przegrzewaniem pary można wyrazić wzorem
__ Ol 4- (im2 i2a) Ot t*Zq)4* ńiau (2 311
"" O l — l w i ) + O m a — l |, l » ) 0 l - ł» x ) + ń ( .
w którym Ai^, = im2- i „ la — przyrost entalpii pary w międzystopniowym prze­
grzewaczu pary (w obiegu teoretycznym), kj/kg.
Po uwzględnienu nierówności (/, —i2c) < (i1—iWI), ze wzoru (2.31) wy­
nika, że jeśli przyrost Ai„a > 0, to sprawność obiegu z międzystopniowym prze­
grzewaniem pary jest większa od sprawności obiegu Rankine’a bez międzystopnio­
wego przegrzewania pary pod warunkiem zachowania określonego stosunku ciśnień
p JP i-
N a rysunku 2.13 przedstawiono zależność sprawności teoretycznej obiegu
z międzystopniowym przegrzewaniem pary od ciśnienia p m, przy którym jest ono
realizowane, dla różnych temperatur tm i przy stałych parametrach początkowych
p 2 — 13 M Pa, ti = 535°C. Jak widać z przebiegu krzywych na wykresie, sprawność
teoretyczna obiegu osiąga maksymalną wartość przy określonym ciśnieniu p m.
D la wyższych oraz niższych wartości tego ciśnienia sprawność maleje i w skrajnych
przypadkach jest nawet mniejsza od sprawności obiegu bez międzystopniowego
przegrzewania pary.
Optymalna wartość ciśnienia, przy którym następuje międzystopniowe
przegrzewanie pary w układach realizowanych we współczesnych elektrowniach
parowych, wynosi zwykłe p m = (0,2+0,25)p 2. Względny przyrost sprawności teo-
47
 O B IE G I C IE P L N E E L E K T R O W N I P A R O W Y C H I E L E K T R O C IE P Ł O W N I S P R A W N O Ś Ć O B IE G U C IE P L N E G O E L E K T R O W N I K O N D E N S A C Y J N E J

pary ( / , - / 2+ A /J > i , —/2, zatem wprowadzenie międzystopniowego przegrzewa­

nia pary zmniejsza jednostkowe zużycie pary w porównaniu z układem po dstawowym
dlm < d f
Wskaźnik jednostkowego zużycia ciepła przez turbozespół określa zale­
żność

9 i* d ,m ( ' | -~ iW3 *ł- A jm) (2.35)

Najczęściej stosuje się przegrzewanie międzystopniowe jednokrotne,

chociaż dla bloków największych mocy, przy bardzo wysokich ciśnieniach dolo­
Rys. 2.13. Zależność spraw ności teo­
retycznej obiegu z m iędzystopnio-
towych (p , = 24 MPa) i stosunkowo umiarkowanych temperaturach pary świeżej
w ym przegrzew aniem pary od ci­ (ok. 535°C) konieczne staje się — ze względu na wilgotność pary opuszczającej
śnienia Pm przy różnych w a rto ­ turbinę — wprowadzenie dwukrotnego międzystopniowego przegrzewania pary.
ściach te m peratury
1 — spraw ność teoretyczna bez prze­
grzew ania m iedzystopniow ego
2.5.4. Regeneracyjne podgrzewanie wody zasilającej
retycznej, w granicach stosowanych obecnie ciśnień i temperatur pary dolotowej
Znaczny przyrost sprawności .obiegów stosowanych w elektrowniach parowych
do turbiny, wynosi wówczas
można uzyskać przez wykorzystanie ciepła strumienia pary, który już częściowo
wykonał pracę w turbinie, do podgrzewania skropl in tłoczonych ze skraplacza
H n, - 100% » 3-j-4%
*?r do kotła, czyli tzw. re g e n e ra c y jn e p o d g r z e w a n ie w o d y z a sila ją c e j, które może być
jedno- lub wielostopniowe. Strumienie pary pobieranej z upustów turbiny wykonują
Dla obiegu rzeczywistego (z uwzględnieniem rozprężania politropowego
pracę przy rozprężaniu się w turbinie od ciśnienia początkowego do ciśnienia pa­
w turbinie) względny przyrost sprawności energetycznej obiegu jest zwykle nieco
nującego w upuście, a następnie przekazują pozostałą ilość ciepła za pośrednictwem
większy niż sprawności teoretycznej. Wynika to ze wzrostu stopnia suchości pary,
wymienników (podgrzewaczy regeneracyjnych) wodzie zasilającej.
dzięki czemu sprawność wewnętrzna części niskoprężnej turbiny jest większa.
Zasadę regeneracyjnego podgrzewania wody zasilającej przedstawiono
Sprawność energetyczna obiegu z międzystopniowym przegrzewaniem
na przykładzie najprostszego układu z jednym stopniem podgrzewania wody w pod­
pary grzewaczu mieszankowym na rys. 2.14. Para przegrzana o parametrach p , , jest
( ii- L i) + (L i-ii) _ ¡ , - i j + M* (2.32)
Voem
Ol fws)+(tm 2 'ml) 'l 'wz 4*Aim

przy czym: Aim = (in l - i „ i) — rzeczywisty przyrost entalpii pary w przegrzewaczu

międzystopniowym, kJ/kg.
Można przeto szacować, że 5rjoem = 4 -i-5%.
Korzystając z wykresu n a rys. 2.12, można obliczyć jednostkowe zużycie
pary dla obiegu z międzystopniowym przegrzewaniem pary. Całkowity spadek
entalpii przy rozprężaniu rzeczywistym jest sumą spadków entaplii w częściach:
wysoko- oraz średnio- i niskoprężnej turbiny

H m - ( / , - / . , ) + 0 . 2- « (2-33>
Wobec tego wskaźnik jednostkowego zużycia pary
1 1 Rys. 2.14. Schem at obiegu cieplnego elektrow ni z jednostopniow ym regeneracyjnym p od­
(i,- -- (2.34) grzew aniem wody zasilającej
[( 'l —'ml) + ('«2 —(i)] >/mla Ot *2 + ^¡m) 'la i — kocioł; 2 — tu rb in a; 3 — prąd n ica; 4 — pom pa skroplin-; 5 — podgrzew acz mie­
szankow y; 6 — pom pa w ody zasilającej
Ponieważ dla stosowanych w praktyce parametrów początkowych i końcowych
4 E le k t r o w n ie

48
2. O B IE G I C IE P L N E E L E K T R O W N I P A R O W Y C H I E L E K T R O C IE P Ł O W N I
S P R A W N O Ś Ć O B IE G U C IE P L N E G O E L E K T R O W N I K O N D E N S A C Y J N E )

doprowadzana z kotła / do turbiny kondensacyjnej 2. Z całkowitego strumienia niem wody zasilającej

pary, odpowiadającego natężeniu m Dt jej poboru, część strumienia pary m Du o p a­
ram etrach p„, t„ jest doprowadzana z upustu do podgrzewacza mieszankowego 5.
_ _ (1-«)(/, - l u)+u(tl - i m) ___
— '»<•-------------------T~Z1---------------- (2-38)
*1 'WI
Pom pa skroplin 4 podaje do tego podgrzewacza strumień skroplin m Du.
Skroplmy z pary upustowej i podgrzana woda zasilająca są następnie tłoczone z pod­ Rozwijając mianownik wyrażenia (2.38)
grzewacza przez pompę wody zasilającej 6 do kotła.
(‘ - u ) Q i - ¡ 2 .) + u 0 i - 4 0
Proces rozprężania, przy założeniu rozprężania 1 kg pary dopływającej n ,r =
( I - I i ) [ ( / , - iit) - ( / „ - / , „ ) ] + U[(/, - / „ ) + ( / „ - ,„)]
do turbiny, można w turbinie kondensacyjnej z upustem rozdzielić umownie na
dwa niezależne procesy, przebiegające następująco: oraz wykorzystując równanie bilansu cieplnego podgrzewacza mieszankowego
a) strumień u = m DJ m D, rozpręża się od ciśnienia początkowego (ental­ «(4i —40 = (I ~ u ) V w i ~ Uk)
pia /j) do ciśnienia pu w upuście i opuszcza turbinę idealną z entalpią iua\ ciepło
z którego
zamienione na pracę w tej części obiegu wynosi u (ł‘i -/»«);
b) strumień kondensacyjny (i—u) rozpręża się od ciśnienia początkowego
Px (entalpia /,) do ciśnienia panującego w skraplaczu p 2 (entalpia /2„); ciepło za­ u = 1ua *«k ^
mienione na pracę w tej części obiegu wynosi (1 —i/) (/, —i2o). otrzymuje się zależność w postaci
Nałożone na siebie obiegi cieplne obu części procesu przedstawiono na
rys. 2.15a w układzie T-s.

"" = ■ ■, « (/,-4 ) (24°)

'1 - '*k+ T ^u

Wyrażenie to różni się od wyrażenia na sprawnośćteoretyczną rj, dla obiegu

kondensacyjnego bez regeneracji (wzór 2.5) o występującą z dodatnim znakiem
w liczniku i mianowniku wielkość

a = «O t - 4 0 (2.41)
1-u

Ponieważ a > 0, więc >/,, > >}, dla tych samych wartości początkowych i końcowych
parametrów pary w obiegu. Sprawność ą,r osiąga maksimum, gdy wyrażenie (2.41)
przyjmuje największą wartość. Wykorzystując równanie (2.39), można zapisać

, (4 i
a= —
Uk) Oi 4 )
(2.42)
Owo 4 r)
R ys. 2.15. Jcdnostopniow e podgrzew anie w ody zasilającej; a ) obieg R a n k in e 'a ; b) przebieg
rozprężan ia p a ry w tu rb in ie w układzie i-s Do osiągnięcia większej entalpii wody zasilającej iwz jest konieczna większa entalpia
pary upustowej 4«- Obydwie te wielkości występują w równaniu (2.42) w liczniku
i w mianowniku z na przemian odmiennymi znakami. Największą sprawność obiegu
Całkowite ciepło zamienione n a pracę w omówionym obiegu teoretycznym
(maksimum wyrażenia a) osiąga się przy ściśle określonych, wzajemnie ze sobą
/ - (1 - « ) ( / , - 12.) + u (/, - /„„) (2.36) powiązanych wartościach entalpii pary upustowej im i wody zasilającej iW2. Dla
mniejszych i większych wartości tych entalpii sprawność maleje. W skrajnych przy­
natom iast ciepło dostarczone do obiegu w kotle padkach regeneracyjne podgrzewanie wody nie powoduje poprawy sprawności
(wyrażenie a = 0). M a to miejsce jeżeli:
q, = 1 ( / , - 4 . ) (2-37) a) 4» = i,k, tzn. gdy pobiera się parę z upustu na wlocie do skraplacza
(brak podgrzewania);
Wobec tego sprawność teoretyczna obiegu Rankine*a z regeneracyjnym podgrzewa-

51
50
1. O B IE G I C IE P L N E E L E K T R O W N I P A R O W Y C H I E L E K T R O C IE P Ł O W N I
S P R A W N O Ś Ć O B IE G U C IE P L N E G O E L E K T R O W N I K O N D E N S A C Y J N E /

b) *’i = La, tzn. gdy pobiera się parę z upustu na wlocie do turbiny (woda
zasilająca je st podgrzewana parą świeżą).
Wykorzystując wyrażenie na ciepło oddawane w skraplaczu wodzie chłodzącej
(do dolnego źródła)
_ n
= (l-H )(# 2, - / r t ) (2 -43)
można sprawność teoretyczną obiegu z regeneracją wyrazić także wzorem
u2 ,‘uZ
ijlr = 1 — — = 1 — (2.44) UJ,
h ~ l»t Un,lU
W zór (2.44) jest równoważny wyprowadzonym poprzednio zależnościom (2.38) i kg
i (2.40). lwt lwZ ‘m-<sk
Sprawność obiegu rzeczywistego (z uwzględnieniem rozprężania poli- / 2 3 ~© — n
tropowego w turbinie - rys. 2.15b), nazywaną sprawnością energetyczną obiegu 1-Ut
(patrz wzór 2.8) z regeneracyjnym podgrzewaniem wody zasilającej wyrazić można
Rys. 2.16. U kład wielostopniow ego podgrzew ania regeneracyjnego wody zasilającej
zależnością

W - ! - (1- r ) a r /ł- ' (2.45)

przy czym względny strumień pary upustowej u jest określony zależnością (2.39),
w której mianowniku, w miejsce entalpii teoretycznej należy wstawić wartość
entalpii w upuście przy rozprężaniu rzeczywistym /„.
W miarę zwiększania liczby stopni podgrzewania regeneracyjnego (i od­
powiadającej im liczby upustów w turbinie) rośnie sprawność teoretyczna i energe­
tyczna (rzeczywista) obiegu. Przy nieskończenie dużej liczbie podgrzewaczy, za­
silanych z nieskończenie dużej liczby upustów (ciągły pobór pary z upustów) spraw­
ność teoretycznego obiegu Rankine’a osiąga sprawność obiegu Carnota dla tych
samych wartości tem peratur górnego i dolnego źródła ciepła.
Jeżeli turbina jest wyposażona w n upustów do podgrzewania regeneracyj­
nego (rys. 2.16), to sprawność obiegu rzeczywistego
n
( 1- Z M»)0*2 -*»k)
W = 1 ---------- ^ - 7— 7 — (2.46) Rys. 2.17. Względny przyrost spraw ności teoretycznej obiegu z regeneracyjnym podgrzew aniem
•I ‘w: wody zasilającej w zależności o d końcow ej tem peratury i liczby stopni podgrzew ania dla ró ­
żnych w artości param etrów początkow ych p a ry ; a ) p , = 3,5 M Pa, r, = 435°C ; b ) p t — 13 M Pa,
przy czym udział pary pobieranej do podgrzewacza regeneracyjnego z k-tego upustu t , = S35°C
turbiny obliczyć można z wyrażenia
n- I liczone w kierunku przepływu pary w turbinie, tj. od najwyższego do najniższego
(i - Z “*) ciśnienia, odpowiadające im podgrzewacze regeneracyjne są więc numerowane
.■ - 1=1— (2.47) w kierunku przeciwnym do kierunku przepływu wody zasilającej.
luk ~ l wk
Względny przyrost sprawności teoretycznej obiegu regeneracyjnego w po­
gdzie: - entalpia wody zasilającej za układem podgrzewaczy; iuk — entalpia równaniu z obiegiem czysto kondensacyjnym <5ą,, = (ą,r—ąt)/ą, w zależności od
pary w Jt-iym upuście turbiny; iwt — entalpia wody zasilającej n a wlocie do k-tego końcowej temperatury wody zasilającej i liczby stopni podgrzewania przedstawiono
podgrzewacza; Aik — przyrost entalpii wody w fc-tym podgrzewaczu; upusty są na rys. 2.17. Z wykresów tych można wysnuć następujące wnioski:

52 53
1. O B IE G I C IE P L N E E L E K T R O W N I P A R O W Y C H I E L E K T R O C IE P Ł O W N I
S P R A W N O Ś Ć O B IE G U C IE P L N E G O E L E K T R O W N I K O N D E N S A C Y J N E ]

a) ze wzrostem początkowych parametrów pary rośnie dla danej liczby nika, że podział jest zbliżony do optymalnego, jeżeli przyjmie się jednakowe przy­
stopni podgrzewania wartość optymalnej sprawności obiegu oraz końcowa tempe­ rosty entalpii na poszczególne stopnie, tj.
ratura wody zasilającej;
b) w miarę zwiększania liczby stopni regeneracji przyrost sprawności z k a­ Ais = (2.48)
żdym następnym stopniem maleje, a jednocześnie rośnie koszt inwestycyjny insta­
lacji, więc liczba stopni podgrzewania jest ograniczona i zależna od mocy bloku gdzie: Aik — przyrost entalpii w ¿-tym stopniu podgrzewania (k = 1 ,2 ,3 ....... n),
oraz od param etrów początkowych (w największych blokach i przy bardzo wy­ kJ/kg; n — liczba stopni podgrzewania.
sokich param etrach początkowych liczba stopni podgrzewania wynosi 8-y9); W literaturze są podawane metody uwzględniające poprawki w zakresie
c) w każdym przypadku sprawność obiegu osiąga maksymalną wartość podziału, wynikającego z wpfywu sprawności wewnętrznej turbiny w poszczegól­
dla ściśle określonej, optymalnej temperatury wody zasilającej, przy czym temperatura nych jej częściach oraz wpływu międzystopniowego przegrzewania pary [1. 12].
ta rośnie ze wzrostem liczby stopni podgrzewania. W praktycznej realizacji układów regeneracji nie udaje się spełnić teore­
Poza zwiększeniem sprawności teoretycznej obiegu, rozbudowa układu tycznych warunków optymalnego podziału przyrostów entalpii wody na poszcze­
regeneracyjnego wpiywa dodatnio na sprawność wewnętrzną rjw turbiny, dzięki gólne stopnie, optymalnej liczby stopni i wartości końcowej entalpii podgrzewania.
zwiększeniu strumienia wlotowego m Dt w stosunku do strumienia wylotowego do Wynika to z faktu stosowania w układzie regeneracji podgrzewaczy zarówno mie­
skraplacza mDk (tabl. 2.2). szankowych, jak i powierzchniowych, różnego sposobu odprowadzenia skroplin
z pary upustowej, a także włączania do układu innych urządzeń (chłodnice oparów,
Tablica 2.2. Wpływ param etrów początkowych i regcncracyjnefio podgrzewania wody wyparki i pompy). Także miejsca poboru pary upustowej z turbiny są w dużej mierze
zasilające] na jednostkowe zużycie pary i strumień pary wylotowe] ograniczone parametrami konstrukcyjnymi turbiny.
Zużycie pary przez turbinę z jednym upustem regeneracyjnym oblicza się
M oc T em p era­ Jednostkow e zużycie w następujący sposób. Jeżeli upust regeneracyjny jest zamknięty, to turbina, pra­
bloku P aram etry pary dolotow ej tu ra w o­ pary
cując w układzie czysto kondensacyjnym, zużywa na wytworzenie mocy P, strumień
d y zasi­ k g/(k W -h )
pary mDlk; ciepło zamienione w tych warunkach na pracę wynosi m Dtk ( i j —f2).
lające] d o lo to ­ w yloto­ m Dk\ m D,
wej
Po otwarciu upustu regeneracyjnego strumień pary mDu, o parametrach p„, /„ i en­
wej
. m Dl . m 0l talpii przepływa do podgrzewacza. Część spadku entalpii (/„ —;2) nie zostanie
d, = - - przez ten strumień wykorzystana w turbinie do wykonania pracy, w wyniku czego
MW M Pa/°C /°C °C *3
nastąpi zmniejszenie mocy turbozespołu o
30 6,0/482 183 4,1 3,08 0,755 AP„ = - /2) rt„ tja (2.49)
50 9,0/500 215 4,0 3,01 0,75
200 13,0/535/535 242 3,08 2,03 0,667 Aby ponownie uzyskać moc Pa, należy zwiększyć strumień pary doprowadzanej
360 17,6/535/535 252 3,02 1,89 0,63 do turbiny o Amat. Biorąc pod uwagę, że ten dodatkowy strumień będzie się roz­
750 24,0/565/565/565 302 2,78 1,72 0,62
pręża! w turbinie od ciśnienia p , do p2, można wyznaczyć jego wielkość z warunku
zachowania mocy
Końcowa tem peratura podgrzewania wody w układzie regeneracji zależy AP„ = - i2) ti, = - i2) rj„ (2.50)
przede wszystkim od tem peratury nasycenia wody przy ciśnieniu panującym w kotle
skąd
i najczęściej
Amot - ~ — i- m Bu = ym Du (2.51)
K : = (0 ,6 0 -0 ,7 5 ) U r , — r2

przy czym t„k — tem peratura nasycenia przy ciśnieniu p u °C. Pozostały przyrost przy czym y — '“~ lł— współczynnik niewykorzystania entalpii pary upustowej.
temperatury (0,25 -0 ,4 0 ) /„*, tj. do tem peratury wrzenia, woda osiąga w podgrzew a­ ik—ti
Wobec powyższego całkowity strumień pary zużywanej przez turbinę z jednostop-
czu spalinowym w kotle.
niowym regeneracyjnym podgrzewaniem wody zasilającej
N a przyrost sprawności m a również wpływ sposób podziału całkowitego
przyrostu temperatury (entalpii) wody zasilającej między poszczególne podgrzewa­ ”>D, = mDlk + AmD1 = motk+ ym Da (2.52)
cze. Z analizy teoretycznej — bez uwzględnienia wpływu sprawności turbiny — wy­
55
54
2. O B IE G I C IE P L N E E L E K T R O W N I P A R O W Y C H I E L E K T R O C IE P Ł O W N I__________________
2.S. S P R A W N O Ś Ć O B I E G U C IE P L N E G O E L E K T B O W N I K O N D E N S A C Y J N E )

Jeśli wyrazić mD„ jako część całkowitego strumienia pary m D, doprowadzonej do W układach regeneracyjnego podgrzewania wody zasilającej, poza oma­
turbiny, tj. m Da = umD„ to wzór (2.52) przyjmie postać wianymi dotąd podgrzewaczami mieszankowymi, stosuje się także — i to w wię­
ńtD, = rnD,k+ yum D, (2.53) kszości — podgrzewacze powierzchniowe. Podgrzewacze mieszankowe, stosowane
dziś najczęściej jednocześnie jako odgazowywacze wody, nie mają powierzchni
skąd ostatecznie ogrzewalnej (wymiany ciepła);, para grzejna z upustu turbiny stykając się bezpo­
średnio z wodą zasilającą oddaje jej swe ciepło parowania. Podgrzewacze powierz­
(2.54) chniowe mają natomiast powierzchnię ogrzewalną w postaci rur; para grzejna oddaje
1 —yu
ciepło przez ścianki tych rur. Aby ciepło przepływało przez ściankę rury, niezbędne
Przy wielostopniowym regeneracyjnym podgrzewaniu wody zasilającej strumień jest pewne „spiętrzenie” temperatury, wobec czego do uzyskania wymaganej tem­
masy pary zużywanej przez turbinę peratury wody na wyjściu z podgrzewacza jest konieczna wyższa niż w przypadku
podgrzewaczy mieszankowych entalpia pary w upuście (wyższa tem peratura i ciś­
fnox = ------ ^ ------- = S.k rhDtk (2.55) nienie pary grzejnej).
1 - £ yk uk Podgrzewacze mieszankowe są więc pod względem energetycznym korzy­
»■i stniejsze, pozwalają bowiem na wykorzystanie w turbinie większych spadków en­
talpii przez strumienie pary upustowej (niższe wartości ciśnień w upustach). Z dru­
przy czym 5„k = ............. — współczynnik Zwiększenia zużycia pary. giej jednak strony praca układu złożonego z samych podgrzewaczy mieszankowych
1- Y. y* "* wymaga instalowania za każdym stopniem podgrzewania oddzielnej pompy dla
k-1
przetłaczania wody do następnego, pracującego przy wyższym ciśnieniu podgrze­
W skaźnik jednostkowego zużycia pary przez turbinę
wacza (rys. 2.16). Układ jest więc droższy pod względem inwestycyjnym, a ponadto

d, = JŻ2L = Suk dlk = S„k - 1 (2.56)

pę 0 ,- h ) n ^ > ię
Z wzorów (2.55) i (2.56) wynika, że zużycie pary dla określonej mocy na zaciskach
prądnicy jest w układzie z regeneracyjnym podgrzewaniem większe niż w zwykłym
kondensacyjnym obiegu Rankine’a, ponieważ <5uk > 1.
Zużycie ciepła przez turbinę w obiegu regeneracyjnym

Q, = - iW2) (2.57)

Korzystając z zależności (2.56), otrzymuje się

Q, = S.k f ' ('! ~ ‘wt) ' (2.58)

Stąd wskaźnik jednostkowego zużycia ciepła przez turbozespół

ą, - — = <5* , '* ~ — (2.59)

q' P, * ( / , - « * « n.
Jednostkowe zużycie ciepła w układzie z regeneracyjnym podgrzewaniem
wody zasilającej jest mniejsze w porównaniu ze zużyciem w zwykłym obiegu Ranki-
ne’a. Wprawdzie zużycie pary przez turbinę rośnie (S„k > 1), wpływ tego wzrostu
jest jednak znacznie mniejszy niż wpływ zmniejszenia zużycia ciepła (ii —t„ f) do R ys. 2.18. Przykładow y przebieg spraw ności przem iany energii i bilans energetyczny strum ie­
wytworzenia pary w kotle, spowodowanego wzrostem temperatury wody zasilającej niow y (Sankeya) współczesnej elektrow ni parow ej kondensacyjnej
K — kocioł; R — rurociągi; T — tu rb in a ; C — prądnica; P W — potrzeby w łasne; I —
t„z. Jest rzeczą oczywistą, że konstrukcja kotła musi być dostosowana do odpowie­ — podgrzew acz pow ietrza; 2 — regeneracyjne podgrzew anie w ody zasilającej; 3 — energia
chem iczna paliw a; 4 — energia użyteczna n e tto ; 5 — straty w skraplaczu
dnio wyższej tem peratury wody zasilającej.

57
56
z. O B IE G I C IE P L N E E L E K T R O W N I P A R O W Y C H I E L E K T R O C IE P Ł O W N I
2.4. O B IE G I C IE P L N E E L E K T R O C IE P Ł O W N I

korzyści energetyczne są w znacznej części niwelowane przez zwiększone zużycie

energii do napędu pomp międzystopniowych, których łączna sprawność jest mniej­
sza od sprawności jednej lub dwóch pomp pokonujących całkowitą różnicę ciśnień
układu regeneracji.
Stosowane w praktycznych rozwiązaniach elektrowni parowych układy
regeneracyjnego podgrzewania wody zasilającej są wyposażone z reguły w podgrze­
wacze powierzchniowe, jeden jednak stopień — spełniający zwykle jednocześnie
funkcję termicznego odgazowywacza wody — stanowi podgrzewacz mieszankowy.
Układy podgrzewaczy regeneracyjnych są omówione w rozdz. 5.
Przykładowy przebieg sprawności i bilans cieplny strumieniowy {wykres
Sankeya) współczesnej elektrowni z międzystopniowym przegrzewaniem p ary i re­
generacyjnym podgrzewaniem wody zasilającej przedstawiono na rys. 2.18.

2.6, OBIEGI CIEPLNE ELEKTROCIEPŁOW NI

M ała sprawność obiegów kondensacyjnych jest wynikiem przede wszystkim odpro­

wadzania dużych ilości ciepła z wodą chłodzącą skraplacz. Ciepło to ze względu
n a stosunkowo niską tem peraturę nośnika (25-t-38°C) m a niezwykle ograniczone
możliwości zastosowania, ponieważ do celów grzewczych są wymagane temperatury
70 -j-150'C, a do celów technologicznych w zakładach przemysłowych jeszcze wyższe.
Aby dostosować param etry pary wylotowej z turbiny do potrzeb odbiorców
ciepła ogranicza się rozprężanie pary w turbinie, podwyższając tym samym końcowe
ciśnienie pary. W ten sposób turbozespół kondensacyjny przekształca się w przeciw-
prężny, a ze strumienia pary rozprężającego się w turbinie od ciśnienia początkowego
p l do ciśnienia końcowego, tzw. przeciwciśnienia p 2 = p,„ część energii odpowiada­
jąca spadkowi entalpii Hp — it —ip jest zamieniona na energię elektryczną, a po­
została część H ą = i „—i, (i, — entalpia skroplin z pary wylotowej o ciśnieniu
p„ — rys. 2.19) może być całkowicie wykorzystana do celów grzewczych. Jest to
najprostszy obieg ciepłowniczy realizujący skojarzone wytwarzanie energii elektry­ R ys. 2.19. Obieg ciepłowniczy z turb in ą przeciw prężną: a) schem at; b) w ykres w układzie i-s
1 — kocio ł; 2 - tu rb in a ; 3 - o d biornik ciepła; 4 - pom pa w ody zasilającej; 5 — stacja
cznej i cieplnej. redukcyjno-schładzająca; 6 - przek ład n ia; 7 - prądnica
W układzie z turbiną przeciw/prężną (rys. 2.19), strumień pary m 0, = mDp,
o param etrach p lf t 2 i entalpii i,, rozpręża się w turbinie przeciwprężnej 2 do ciś­ z wylotu przeciwprężnego
nienia p„. Następnie jest kierowany do odbiorników ciepła 3, gdzie oddaje ciepło
Qe = (2.61)
skraplania, po czym jest tłoczony w postaci skroplin przez pompę 4 do kotła /.
Występująca w układzie stacja redukcyjno-schładzająca 5 stanowi rezerwę zasilania Z równania (2.60) można obliczyć wskaźniki jednostkowego zużycia pary i ciepła
odbiorców ciepła w przypadku odstawienia turbiny lub jej uzupełnienie (tzw. szczy­ przez turbozespół przeciwprętny, odniesione do mocy brutto (na zaciskach prądnicy)
towe źródło ciepła).
Moc elektryczną przeciwprężną obliczyć można z równania (wzór 2.18) 1
(2,62)
P„ = —/,) (2.60)
(2.63)
przy czym t]e„ = ij„ ąpr, — sprawność przekładni. Moc cieplna oddawana

58 59
1. O B IE G I C IE P L N E E L E K T R O W N I P A R O W Y C H I E L E K T R O C IE P Ł O W N I
Z powyższego zużycia ciepła przez turbozespół przeciwprężny, część ciepła przy­
padająca na wytworzoną moc elektryczną wynosi
= -i-
7lem
Jednostkowe zużycie ciepła na wytwarzanie mocy elektrycznej przcciwprężnej nie
zależy zatem od sprawności teoretycznej 17, i wewnętrznej (porównaj wzór 2.22).
Sprawność teoretyczna, przy założeniu, że ciepło pary wylotowej jest ciepłem uży­
tecznym, jest w obiegu przeciwprężnym równa jedności (>jtp = 1). Podobnie różnica
entalpii ( /,—/„ ) (patrz rys. 2.19), powstała na skutek strat wewnętrznych w tur­
binie, nie oznacza ciepła traconego na zewnątrz, jak w obiegu kondensacyjnym,
lecz jest przyrostem entalpii ciepła oddawanego do odbiorników pary, wobec czego
także sprawność energetyczna obiegu ą„p = I.
Ścisłe powiązanie wytwarzanej mocy elektrycznej z natężeniem poboru
pary do celów ciepłowniczych jest wadą turbiny przeciwprężncj. N ic m a jej układ
z turbiną upustowo-kondensacyjną, w którym część strumienia pary jest pobierana
z tzw. upustu regulowanego przy ciśnieniu wymaganym przez odbiorniki ciepła,
pozostała zaś część strumienia rozpręża się do ciśnienia panującego w skraplaczu
turbiny. Najczęściej stosuje się turbiny z jednym, rzadziej z dwoma upustami pary
o różnych ciśnieniach; w przypadku szczególnym liczba upustów może być większa.
Jeżeli z wylotu turbiny upustowej jest pobierana również para do celów ciepłowni­
czych, to turbina taka nosi wówczas nazwę turbiny upustowo-przeciwprężnej. Sche­
mat obiegu ciepłowniczego z turbiną upustowo-kondensacyjną przedstawiono na
rys. 2.20.
R ys. 2.20. S chem at obiegu ciepłow niczego z tu rb in ą upustow o-kondensacyjną
/ — kocio ł; 2 — tu rb in a ; 3 — u p u st; 4 — zaw ór m iędzy częścią w ysoko- i niskoprężną
turb in y ; 5 — o d b io rn ik ciep ła; 6 — sk ra p lac z ; 7 — zb io rn ik sk ro p łin ; 8 — p om pa wody
zasilającej k o cio ł; 9 — pom py sk ro p łin ; 10 — stacja redukcyjno-schładzająca
60
1A. O B IE G I C IE P L N E E L E K T R O C IE P Ł O W N I
Podobnie jak w przypadku turbiny kondensacyjnej z upustem do celów
regeneracyjnych, proces rozprężania pary można traktować jako superpozycję dwóch
procesów:
(2.64) a) w części przeciwprężnej rozpręża się strumień m Dp od ciśnienia />, do
ciśnienia p„; przy rozprężaniu w tej części jest wytwarzana moc Pp;
b) w części kondensacyjnej rozpręża się strumień m Dk od ciśnienia p k do
ciśnienia p2 i jest wytwarzana wówczas moc Pk.
Sumaryczna moc wytworzona w turbinie upustowo-kondensacyjnej
P, = P„ + Pk (2.65)
Przy większej liczbie upustów liczba składników mocy jest odpowiednio większa.
Przedstawiony na rys. 2.15a wykres obiegu cieplnego turbiny z upustem
regeneracyjnym jest słuszny również w omawianym przypadku.
N a rysunku 2.21 przedstawiono proces rozprężania pary w turbinie cie­
płowniczej upustowo-kondensacyjnej. Całkowity strumień pary m D, o parametrach
przed turbiną p t, t„ a po uwzględnieniu dławienia w zaworach regulacyjnych —
o parametrach p[ i t[ oraz o entalpii i, (punkt /), rozpręża się do ciśnienia w upuście
p u. Izentropowcmu rozprężaniu odpowiada punkt 2, w którym entalpia pary wy­
nosi /„„; rzeczywistemu rozprężaniu odpowiada punkt 4 o entalpii /„. Spadek izen-
tropowy entalpii w części wysokoprężnej Hal = /) - a spadek rzeczywisty H , =
— H„i ri„i = /| —/„ (ti„i — sprawność wewnętrzna części wysokoprężnej turbiny).
Strumień pary mDp o parametrach p„, tu i entalpii /„jest odbierany z upustu
do odbiorników ciepła, reszta zaś m Dk, o parametrach />' i t ’p oraz entalpii /„ (po
R ys. 2.21. Przebieg rozprężania pary w turbinie upustow o-kondensacyjnej w układzie i-s
61
1. O B IE G I C IE P L N E E L E K T R O W N I P A R O W Y C H I E L E K T R O C IE P Ł O W N I
2 .6 . O B IE G I C IE P L N E E L E K T R O C IE P Ł O W N I

uwzględnieniu dławienia w zaworach i kanałach przelotowych łączących część

wysoko- i niskoprężną turbiny) rozpręża się do ciśnienia p 2 w skraplaczu. Teore­ Dzieląc strumień energii QB doprowadzonej z paliwem do kotła na dwie
tyczne rozprężanie przebiega dalej wzdłuż izentropy 5 —6, a rzeczywiste według części: Qb, — odpowiadającą wytwarzaniu energii elektrycznej i QBc — odpowia­
politropy 5 —7. Spadek izentropowy entalpii w części niskoprężnej turbiny H .u = dającą wytwarzaniu energii cieplnej, można określić sprawności cząstkowe [ 1.11] :
= iy— 'h«. a spadek rzeczywisty H ,, = i2 (ijw// — sprawność wew­ — sprawność cząstkowa wytwarzania energii elektrycznej brutto
nętrzna części niskoprężnej turbiny).
EC Py
Bilans energetyczny turbozespołu upustowo-kondensacyjnego można ze­ Vbc = “ j ~ — t]k *lr *?©c Went (2.72)
stawić uwzględniając moc wytwarzaną przez strumienie: przeciwprężny i konden­ VBc

sacyjny, tj. zgodnie ze wzorem (2.65)

— sprawność cząstkowa wytwarzania energii cieplnej brutto
P . = Pp + Pt = H , + m Dk Hk) (2.66)
ł “ = -jr*~ = n„ nr (2.73)
lub moce części: wysokoprężnej i niskoprężnej Qbc

Pu — Pi + Pn — (fńp, H i + rńDk H u) ą,m (2.67) W zamkniętym obiegu przeciwprężnym (rys. 2.19) sprawność energety­
czna obiegu
Zależności (2.66) i (2.67) są równoważne.
Zużycie pary przez turbinę upustowo-kondcnsacyjną można obliczyć,
podobnie jak dla turbiny kondensacyjnej z regeneracyjnym podgrzewaniem wody nory = = 1 (2.74)
zasilającej (różnica polega jedynie na tym, że para upustowa jest przeznaczona w obu
przypadkach do innych celów), ze wzoru Można więc we wzorze (2.72) dla turbiny przeciwprężnej pominąć trzeci składnik
iloczynu sprawności.
6ipi - m D,k + ym Du (2.68)
W obiegu upustowo-kondensacyjnym (rys. 2.20) sprawność energetyczna
lub w przypadku n upustów obiegu
tt m nk(i, - i2) + m£,„(/', - i,)
m D, = fnDlk+ (2.69) n °ru ^ (/j-^ + m ^ j-g <■ ’
k= 1

gdzie: yk = **~ — współczynnik niewykorzystania entalpii pary upustowej dla Charakterystycznym wskaźnikiem cieplno-el ektrycznym elektrociepłowni,
I, —¡2 określającym stosunek energii elektrycznej wytworzonej w obiegu do ciepła, od­
k -tego upustu; m Buk — pobór pary z k-tego upustu; m Dtk — zużycie pary przez tu r­ prowadzonego do odbiorników z wylotu lub upustu turbiny jest tzw. wskaźnik
binę na wytworzenie całkowitej mocy Pu przy zamkniętych upustach (w pracy skojarzenia
kondensacyjnej), określone z zależności

(2.70) ° = 4 r (2-76)
H k ij,„

Sprawność całkowitą elektrociepłowni brutto (przeciwprężnej lub upustowej)
otrzymuje się odnosząc moc elektryczną Pg na zaciskach prądnicy i moc cieplną
Qp oddawaną z wylotu (upustu) do mocy cieplnej dostarczanej do kotła QB
nĘc = P .+ Q ,
Qb
Sprawność ta, uwzględniająca w powyższym zapisie jedynie pierwszą zasadę termo­
dynamiki jest duża, znacznie większa od sprawności elektrowni kondensacyjnych.
gdzie: Ap — energia elektryczna wytworzona przez strumień pary przeciwprężnej
lub upustowej w określonym czasie, kW -h; Qp — energia cieplna odprowadzona
z turbiny do odbiorników w tym samym czasie, GJ.
Wartość wskaźnika skojarzenia zależy od parametrów początkowych oraz
(2 7 l) parametrów pary odbieranej do celów ciepłowniczych i zawiera się w granicach
30 h- 100 kW -h/G J. Wartości większe dotyczą układów z niższym ciśnieniem pary
odbieranej z wylotu lub upustu i pracujących z wyższymi parametrami początko­
wymi pary.

62 63
2. O B IE G I C IE P L N E E L E K T R O W N I P A R O W Y C H I E L E K T R O C IE P Ł O W N I

Literatura do rozdziału 2 3. K O T Ł Y PA R O W E
2.1. D e n z e l P .; D a m p f-u n d W asserkraftwerke. M annheim , B ibliographisches Institut, 1968.
2.2. rnpunjicyiba B. M., M opo3os T . H .: Tensioeb/e sneKmpiwecKue cmanijuu. M o c k b u , 3 « e p -
roaroMHSaaT 1986.
2.3. K nizia K .; D ie Thermodynam ik des D am pfkraftprozesses. Berlin, Springer V erlag
1966,
2.4. M atla R ., B ernatek M .: Przem iany energetyczne. W arszaw a, Skrypt Politechniki
W arszaw skiej 1980.
2.5. M usil L .: Ogólne zasady projektow ania elektrow ni parowych. W arszaw a, PW T 1954,
2.6. Paw lik M ., Sobczyk F ., W awszczak A ,: P rzem iany energetyczne. Ł ódź, Skrypt Poli­
techniki Łódzkiej 1976.
2.7. PbiÄKHH B. JŁ, KyąHeuoB A . M .: A n a m s mennoebtx cxcm Atougtbix men.ioebrx koh-
deHcaifUOHHwx Öaokos. Mockm, 3 neprHs 1972.
2.8. CaaaHOa m jxp.: flpommtuneunbie men.-tosue oaencmpaemauttm. MocK&a, Secprun 1967,

Literatura uzupełniająca 3.1. O G Ó L N A KLASYFIKACJA K OTŁÓW

2.9. M arecki X: Podstawy przem ian energetycznych. W arszaw a, W N T 1999, Podziału kotłów można dokonać w zależności od różnych czynników, m.in.:
2.10. Paska X, Staniszewski A.: Podstawy elektroenergetyki. W arszaw a, O ficyna W ydawnicza
— przeznaczenia (miejsca wykorzystania): energetyczne (elektrownie dużej mocy),
Politechniki W arszawskiej 1994.
2.11. Scarlin R.: H öherer W irkungsgrad d u rch m oderne D am pfturbinen technik. A B B Technik.
przemysłowe (ciepłownie i elektrociepłownie przemysłowe), grzewcze (ciepło­
wnie lokalne);
1996. N r 8, s. IS-24.
2.12. Szafran R.: Podstawy procesów energetycznych. W roclaw, S krypt Politechniki W rocław ­ — postaci wyjściowej czynnika roboczego: wodne, parowe (para nasycona, para
skiej 1989. przegrzana);
2.13. Szargut X: Analiza term odynam iczna i ekonom iczna w energetyce przemysłowej. W ar­ — rodzaju paleniska: warstwowe (z rusztem stałym, z rusztem ruchomym, narzu­
szaw a, W N T 1983. towe, ze złożem fluidalnym), komoro we (pyłowe, olejowe, gazowe);
2.14. Szargut X, Ziębik A.: Podstaw y energetyki cieplnej. W arszaw a, P W N 1998.
— konstrukcji głównej powierzchni ogrzewalnej: plomienicowe, płomienicowo-
-płomteniówkowe, rurowe;
— liczby ciągów (nawrotów) spalin: jednociągowe (wieżowe), dwuciągowe, wielo-
ciągowe;
— postaci odprowadzanego żużla: ze stałym lub ciekłym odprowadzaniem żużla;
— obiegu wody: z obiegiem naturalnym, wspomaganym, wymuszonym, przepły­
wowym.
W rozdziale tym będą omówione przede wszystkim kotły energetyczne.

3.2. WIELKOŚCI CHARAKTERYSTYCZNE KOTŁÓW

Poniżej podano ważniejsze pojęcia i wielkości charakteryzujące kotły.
Powierzchnia ogrzewalna jest to powierzchnia ścian omywanych (ogrze­
wanych) bezpośrednio z jednej strony spalinami, z drugiej chłodzona wodą, parą
lub powietrzem; powierzchnię tę mierzy się po stronie spalin.
Pojemność wodna określa objętość wody zawartej w kotle w znamiono­
wych warunkach pracy kotła.
Przestrzeń parowa jest przestrzenią w kotle, którą wypełnia para.
Najniższy poziom wody określa ten poziom wody, przy którym kocioł
5 E le k t r o w n i*
65
3. K O T ŁY PAROW E
3 ł -________IN S T A L A C JA K O T Ł O W A

będący w eksploatacji nie ulegnie uszkodzeniu wskutek zmniejszonego przepływu

czynnika chłodzącego w rurach parownika. Najwyższy poziom wody jest to poziom,
przy którym para na wylocie z walczaka ma przepisaną wilgotność.
Ciśnienie obliczeniowe danego elementu kotła jest najwyższym ciśnieniem
czynnika roboczego, jakie może działać na jego ścianki w czasie eksploatacji, jednak
bez uwzględnienia chwilowego wzrostu ciśnienia w czasie działania zaworów bez­
pieczeństwa. Ciśnienie dopuszczone danego elementu kotła jest to najwyższe ciś­
nienie, na które dany element został dopuszczony do eksploatacji przez organy
dozoru technicznego.
Wydajność kotła określa strumień czynnika roboczego na wylocie z kotła
o określonych param etrach: ciśnieniu i temperaturze, Z pojęciem wydajności kotła
wiążą się pojęcia wydajności znamionowej ekonomicznej i maksymalnej trwałej
oraz minimum techniczne wydajności — jest to taka minimalna wydajność kotła,
przy której procesy w kotle (spalania oraz cyrkulacji) przebiegają jeszcze stabilnie.
D la kotłów grzewczych wydajność kotła wyraża się mocą cieplną (patrz wzory
(3.17) i (3.18)).
Obciążenie cieplne powierzchni ogrzewalnej określa strumień ciepła przej­
mowany przez 1 m 2 powierzchni. Obciążenie komory paleniskowej określa strumień , ---------- . . . * — łijrp węgia n a ruszt taśm ow y; 3 — kom ora paleni­
ciepła doprowadzony do 1 m 3 objętości komory paleniskowej. Obciążenie przekroju skow a; 4 — odpylacz cyklonow y; 5 — w entylator sp alin; 6 — kom in; 7 — w entylator
pow ietrza; 8 — odprow adzenie żużla; 9 — odprow adzenie popiołu
komory paleniskowej określa strumień ciepła przypadający na 1 m 2 powierzchni
przekroju poprzecznego komory paleniskowej.
Woda zasilająca — woda tłoczona przez pompę wody zasilającej do kotła.
Woda kotłowa — woda znajdująca się w kotle podczas jego pracy; woda
ta ma większą zawartość soli niż woda zasilająca.

3.3. INSTALACJA K O TŁO W A

Instalacją kotłową nazywa się zespół urządzeń służących do wytwarzania pary wod­
nej za pomocą przemiany energii chemicznej paliwa w energię cieplną. Instalacja
kotłowa składa się (rys. 3.1, 3.2) z kotła właściwego oraz urządzeń pomocniczych,
do których w zależności od rodzaju kotła zaliczają się: wentylatory powietrza,
wentylatory spalin, wentylatory młynowe i uszczelniające, pom py zasilające i prze-
wałowe, urządzenia do transportu i przygotowania paliwa do spalania (podajniki
węgla, młyny), urządzenia do usuwania żużla i popiołu, urządzenia do odpylania
spalin, aparatura kontrolno-pomiarowa oraz urządzenia do sterowania procesami
w kotle.
W przypadku kotłów rusztowych węgiel z zasobnika przykotłowego I
(rys. 3.1) jest dostarczany bezpośrednio na ruszt. W kotłach o dużej wydajności
stosuje się paleniska pyłowe (rys, 3.2). Węgiel z zasobników jest podawany za po­
mocą podajników węgla 2, których zadaniem jest regulowanie strumienia węgla
do młynów 3, skąd w postaci pyłu dostarcza się go wraz z powietrzem do kotła.
Proces spalania zachodzi w palenisku (w komorze paleniskowej).
Rys. 3.2. Schem at instalacji kotłow ej z kotłem pyłow ym
I — przykotłow y zasobnik w ęgla; 2 — podajnik w ęgla; 3 — m łyn węglowy; 4 — ko m o ra
paleniskow a; 5 — w entylator pow ietrza; 6 — w entylator m łynow y; 7 — podgrzew acz po­
w ietrza; 8 — odpylacz elektrostatyczny (elektrofiltr); 9 — w entylator spalin; 10 — kom in
W wyniku spalania paliwa jego energia chemiczna zamienia się w energię
cieplną, która jest przekazywana wodzie i parze. Wymiana ciepła między produktami
spaiania a wodą i parą odbywa się za pośrednictwem tzw. powierzchni ogrzewal­
nych: opromień io wany eh (wymiana ciepła na drodze promieniowania) oraz kon­
wekcyjnych (wymiana ciepła na drodze konwekcji).
Temperatura spalin w komorze paleniskowej wynosi w zależności od ro­
dzaju spalanego paliwa 19004- 1000°C i jest odpowiednio niższa poza nią. Zatem

66 67
3. K O T ŁY PAROW E
3.*. Z A S A D A D Z IA Ł A N IA I B U D O W A K O T Ł A

jest znacznie wyższa od dopuszczalnej dla danych gatunków stali, z k tórych są

grzewaczu pary. Niezbędny strumień ciepła przejmowany w poszczególnych fazach
wykonywane powierzchnie ogrzewalne. Wymaga przeto intensywnego chłodzenia
stanu czynnika roboczego (wody i pary) zależy od jego parametrów (rys. 3.3). Dla
przez wodę i parę; osiąga się to przez ciągły przepływ czynnika (wody, mieszaniny
uproszczenia przyjęto, że entalpia i„ wody zasilającej kocioł jest liniowo zależna od
parowo-wodnej i pary) w poszczególnych powierzchniach ogrzewalnych. Większość
ciśnienia. N a rysunku 3.3 widać, że w zakresie ciśnień do 15-^16 M Pa największy
stosowanych kotłów m a tzw. obieg naturalny (cyrkulację naturalną), są jednak
udział ciepła, w procesie wytwarzania pary, jest w fazie odparowania — duża war­
konstrukcje, w których obieg wody jest wymuszony. Zachowanie wysokiej przej-
tość ciepła parowania r. Dlatego też powierzchnię parownika umieszcza się w za­
mowalności ciepła od ścignek rur przez wodę, co zapewnia dobre chłodzenie rur kresie najwyższych temperatur spalin. Podgrzewacz powietrza natomiast służy przede
kotłowych, wymaga dużej czystości wewnętrznych ścianek rur. Wiąże się to z k o ­ wszystkim do wykorzystywania pozostałego w spalinach strumienia ciepła i dlatego
niecznością chemicznego preparowania wody zasilającej, polegającego na pozba­ jego powierzchnie są zainstalowane dopiero za podstawowymi powierzchniami
wieniu jej zawartości soli tworzących tzw. kamień kotłowy. ogrzewalnymi (rys. 3.4), w zakresie niższych temperatur spalin. Zatem każda z faz
Spaliny po oczyszczeniu w urządzeniu odpylającym — w odpylaczach procesu wytwarzania pary jest zlokalizowana w określonej strefie przepływu spalin.
bezwładnościowych cyklonowych (w przypadku kotłów rusztowych) bądź w elek­ N a rysunku 3.4 pokazano schemat kolia dwuciągowego. Sylwetka kotła
trofiltrach - są wyciągane przez wentylatory spalin (ciągu) i wyrzucane do ko­ dwuciągowego przypomina grecką literę it. Komora paleniskowa A, w której są
mina. Pozostałość po spaleniu: żużel i popiół oraz wytrącony w odpylaczu pyt są
usuwane z kotła za pomocą specjalnych urządzeń (patrz rozdz. 6).
Zachodzące w instalacji kotłowej procesy można rozdzielić na dwa za­
sadnicze układy (ciągi) technologiczne: układ paiiwo-powietrze-spaliny oraz układ
wodno-parowy.

3.4. ZA SA D A D Z IA Ł A N IA I B U D O W A K O TŁA

Proces wytwarzania pary odbywa się w trzech fazach: podgrzewanie wody, odpa­
rowanie i przegrzewanie pary. Podgrzewanie wody, do temperatury równej lub
niższej od temperatury nasycenia przy ciśnieniu panującym w kotle, odbyw a się
w podgrzewaczu wody, odparowanie — w parowniku, przegrzewanie — w przc-

R ys. 3.3. W ykres entalpii

w ody f i pary i " , gęstości
w ody q ' i pary q " w stanie
nasycenia, ciepfa parow a­
nia r, entalpii pary i dla
różnych te m p e ra tu r prze­
grzania w funkcji ciśnienia Rys. 3,4. Schem at kotła dwuciągowego z naturalnym obiegiem wody

68 69
]. K O T ŁY PAROW E
umieszczone powierzchnie ogrzewalne przejmujące ciepło na drodze promieniowa­
nia, tzw. ekrany, stanowi pierwszy ciąg kotła. Następnie wyróżnia się komorą gro­
dziową B, w której zabudowane powierzchnie przejmują ciepło przede wszystkim
przez promieniowanie. U góry komorę paleniskową zamyka najczęściej przewężenie,
mające za zadanie wymieszanie spalin wychodzących z komory paleniskowej. W tym
miejscu rury ekranu tylnego są odgięte i tw orzą 3-*-5 rzędowy pęczek rur o zwie­
lokrotnionej podziałce poprzecznej, nazywany festonem C (patrz również rys. 3.39).
W przypadku spalania węgli żużlujących nie stosuje się przewężenia, aby nie osia­
dał na nich żużel, który odrywając się pod ciężarem od rur festonu i opadając z ta­
kiej wysokości do leja żużlowego 18 powodowałby uszkodzenie rur parownika
W tzw. przewale kotła D są umieszczone powierzchnie konwekcyjne. Górę kotła
zamyka strop £. Drugi ciąg kotła tworzy przestrzeń (kanał) F, w której są zabudo­
wane dalsze powierzchnie ogrzewalne—konwekcyjne, np. pozostałe przegrzewacze
pary, podgrzewacze wody i podgrzewacze powietrza, schładzające wylotowy stru­
mień spalin. Powierzchnie ogrzewalne mogą być zainstalowane jako wspólprądowe,
jeżeli kierunek przepływu czynnika roboczego jest zgodny z kierunkiem przepływu
spalin lub przeciwprądowe, jeżeli te kierunki są przeciwne.
Pompa wody zasilającej tłoczy wodę 1 przez podgrzewacz wody 2 do wal­
czaka 3 (p. 3.12.6). Następnie nieogrzewanymi rurami opadowymi 4 woda jest do­
prowadzana do kom ór zbiorczych (kolektorów) 5. W komorach zbiorczych są
umocowane rury ekranujące ściany komory paleniskowej. G órne końce rur ekra­
nowych 6 są doprowadzone do kom ór zbiorczych górnych, które są przyłączone
do walczaka 3 (patrz rys. 3.39). W oda napływająca od dołu z kolektora 5 do, ogrze­
wanych płomieniem i spalinami w komorze paleniskowej, rur ekranowych 6, przej­
muje ciepło — powstają pęcherzyki pary. W rurach tych mieszanina parowo-wodna
ma mniejszą gęstość niż woda w rurach opadowych bez pęcherzyków pary. W oda
w rurach opadowych 4 opada w dół, a w rurach wznoszących 6 płynie do walczaka 3,
w którym następuje oddzielenie pary od wody. W oda krąży samoczynnie. Kocioł
taki nazywa się kotłem z naturalnym obiegiem wody. Rury wznoszące, opadowe,
komory zbiorcze (kolektory) i walczak tworzą parownik, tj. zespół kotła, w którym
powstaje para nasycona sucha. W ytworzona para nasycona przepływa z walczaka
do przegrzewacza, składającego się z kom ór i wężownic wykonanych z rur 7 i 8, i po
przegrzaniu, rurociągiem 9 jest odprowadzana do turbiny. Za podgrzewaczem wody
2 jest umieszczony podgrzewacz powietrza 10, przez który wentylator powietrza
tłoczy powietrze 11. Część powietrza 12 — tzw. powietrze pierwotne — jest do­
prowadzona do młynów 14, do których jest doprowadzany również węgiel surowy
15. Pozostałe powietrze jako powietrze wtórne 13 jest doprowadzane wraz z pyłem
16 do palników pyłu 17. Powstały ze spalania żużel i popiół opada do leja żużlo­
wego 18, skąd jest odprowadzany na zewnątrz kotła. W wyniku podgrzewania
powietrza spaliny są wychładzane w podgrzewaczu 10 do temperatury 130h-180°C
(zależnie od rodzaju i jakości paliwa oraz rodzaju paleniska). Podgrzewacz powie­
trza może być zainstalowany jako rekuperacyjny (p. 3.13.4) w kanale drugiego
ciągu bezpośrednio za podgrzewaczem wody (układ stosowany w kotłach o małej
70
Z A S A D A D Z IA Ł A N IA I B U D O W A K O T Ł A
wydajności) bądź jako wolnostojący zespół poza kanałem drugiego ciągu — pod­
grzewacz obrotowy regeneracyjny (porównaj rys. 3.42 i 3.43). W celu podwieszenia
zespołu powierzchni ogrzewalnych, walczaka, armatury itp. jest stosowana kon­
strukcja nośna stalowa. Obudowa zewnętrzna kotła jest izolowana cieplnie.
Kotły dwuciągowe były stosowane w naszej energetyce powszechnie. Od
1980 r. zaczęto stosować również kotły jednociągowe (elektrownia Bełchatów) —
patrz p. 3.12-i-3.14.
3.5. PALIWO
Podstawowymi paliwami stosowanymi w krajowych elektrowniach są paliwa stałe:
węgiel kamienny i brunatny. W niewielkich ilościach jest używany olej opałowy jako
paliwo rozpałkowe oraz stabilizujące proces spalania paliw stałych w kotłach pyłowych.
W najbliższych latach w Polsce będzie wzrastał udział gazu ziemnego w pokrywaniu
potrzeb energetycznych w skojarzonym wytwarzaniu ciepła i energii elektrycznej,
szczególnie w tzw. źródłach rozproszonych. Jednak decydującym paliwem pozostanie
węgiel kamienny i brunatny i dlatego w rozdziale tym będą omówione cechy paliw stałych.
Paliwo składa się z substancji (masy) palnej (węgiel C, wodór H, siarka S,
tlen O i azot N) oraz z balastu: (wilgoć całkowita W i popiół A). Azot nie bierze
udziału w spalaniu, stanowi więc balast paliwa — tzw. balast wewnętrzny [3.6],
ale tradycyjnie jest zaliczany do substancji palnych. Rozróżnia się wilgoć zewnę­
trzną Wz (przemijającą), która może być usunięta przez suszenie węgla na wolnym
powietrzu oraz wilgoć higroskopijną Wh — związaną ze składnikami paliwa, którą
można usunąć susząc paliwo w temperaturze I03+105°C. Udział poszczególnych
składników może być odnoszony do następujących substancji (mas, stanów) pa­
liwa (rys. 3.5):
W
C H S 0 N A
bw bz
sp Rys. 3.5. Schem at elem entarnego składu pa­
ss liwa: bw — b alast w ew nętrzny; bz — balast
zew nętrzny; sp — substancja p a ln a ; w —
sa
- substancja sucha; sa — substancja anali­
sr tyczna; sr — substancja robocza
— substancji roboczej, charakteryzującej stan paliwa, w jakim jest ono
dostarczone do paleniska;
— substancji analitycznej — paliwo pozbawione wilgoci zewnętrznej;
używane do analiz laboratoryjnych;
— substancji suchej — paliwo pozbawione wilgoci;
— substancji palnej — paliwo pozbawione wilgoci i popiołu.
Węgiel C jest podstawowym składnikiem paliwa i jego zawartość decyduje
71
1. K O T Ł Y PAROW E
U . P A L IW O

0 tzw. wartości opałowej; dla węgla kamiennego wynosi 60 + 95%, a dla węgla bru­
natnego na ogół nie przekracza 75% w odniesieniu do substancji palnej. Zawartość
wodoru H decyduje o łatwości zapłonu paliwa i wynosi 2+ 5% . Siarka S występuje
w paliwie w trzech odmianach: związkach organicznych i pirytach FeS2 oraz róż­
nych związkach siarczanowych C aS 04, FeSO* itp. Przy spalaniu tylko dwóch
pierwszych odmian wydziela się ciepło. Zawartość siarki wynosi 1 + 5%. Wyjątkowo
w niektórych gatunkach węgli zawartość jej dochodzi do 7+8% . Siarka jest skład­
nikiem niepożądanym ze względu na szkodliwe działanie produktu jej spalania
S 0 2, który to związek wskutek nadmiaru powietrza utlenia się na S 0 3, a ten z ko­
lei, w połączeniu z parą wodną, zawartą w spalinach, daje kwas siarkowy. W niż­
szych tem peraturach kwas siarkowy skraplając się na ścianach metalowych, wy­
wołuje ich korozję — tzw. korozję niskotemperaturową. Temperatura spalin, przy
której występuje skraplanie się par kwasu siarkowego nazywa się temperaturą (pun­
ktem) rosienia. Przy zawartości siarki ponad 1% tem peratura rosienia wynosi 140+
+ I50°C. Najintensywniej występuje korozja w temperaturze 30 + 4 0 K poniżej
punktu rosienia. Tlenki S 0 2 i S 0 3 oznacza się ogólnie SOx. Piryty FeS2 jako zwią­
zki o dużej twardości powodują szybkie ścieranie elementów mielących młynów.
Zawartość tlenu O w paliwie stałym zawiera się w dużym przedziale i dochodzi do
40%. Zawartość azotu N w paliwie wynosi 1+3% .
Popiół węgli kamiennych można uważać za mieszaninę tlenków krzemu,
żelaza i aluminium; głównymi składnikami popiołu węgla brunatnego są siarczany
1 tlenki wapnia. Polskie węgle kamienne zawierają 5+35% popiołu, brunatne 7 +
np. młyny węglowe. Są to: zawartość części lotnych, podatność przemiałowa oraz
spiekalność węgla. Częściami lotnymi nazywa się gazy organiczne wydzielające się
podczas rozkładu termicznego substancji palnych paliwa. Zawartość części lotnych,
która wynosi 10+50%, ma wpływ na łatwość zapłonu oraz rodzaj płomienia. Do
spalania w kotłach energetycznych najlepiej się nadaje węgiel zawierający ponad
25% części lotnych. Podatność przemiałowa określa stopień trudności mielenia
węgla i wpływa na konstrukcję młynów mielących węgiel, zużycie ich elementów
mielących, zużycie energii na przemiał itp. Im większa jest wartość podatności prze­
miałowej węgla, tym go łatwiej mleć. Wpływ na dobór palenisk, zwłaszcza rusz­
towych, ma też rodzaj i właściwości (spiekalność) koksu otrzymanego z danego
gatunku węgla. N a ruszcie łatwiej jest spalać węgle mało spiekające się. N a ry­
sunku 3.6 porównano omawiane charakterystyczne parametry węgla kamiennego
i brunatnego na tle innych paliw.
Aby wywołać proces spalania, trzeba paliwo doprowadzić do tempera­
tury zapłonu, tzn. temperatury, przy której nastąpi zapłon. Temperatura zapłonu
K ‘
40 -
m /k g
30 -
20 -

+30% . Istnieją węgle o zawartości popiołu do 60%. Popiół zmniejsza wartość

opałową paliwa, utrudnia jego spalanie, a unoszony przez spaliny powoduje zanie­
czyszczenie jednych fragmentów powierzchni ogrzewalnych (pogarszając warunki
wymiany ciepła) oraz erozję innych fragmentów. Związki mineralne w stanie syp­
kim są nazywane popiołem, a w stanie stopionym i zlanym — żużlem. Bardzo
ważnym param etrem popiołu jest jego tzw. temperatura mięknięcia, tj. temperatura,
przy której następuje początek procesu mięknięcia popiołu (tzn. stan poprzedza­
jący proces przechodzenia popiołu ze stanu stałego w stan ciekły). Jeżeli spaliny
zawierające cząstki popiołu o takiej temperaturze omywają powierzchnię ogrze­
walną, to nastąpi przylgnięcie (przylepienie) popiołu do powierzchni, powodując
żużlowanie powierzchni (pogorszenie jej warunków wymiany ciepła). Dlatego
też tem peratura spalin wychodzących z komory paleniskowej (przed kom orą gro­
dziową) powinna być niższa o 50 K od tem peratury mięknięcia popiołu, aby nie
zachodziło żużlowanie przegrzewaczy.
Zawartość wilgoci całkowitej wynosi 5+30% dla węgla kamiennego oraz
dochodzi do 60% dla węgla brunatnego. Duża wilgotność utrudnia zapłon i zmniej­
sza wartość opałową paliwa, utrudnia transport paliwa do młynów oraz na ruszt,
wpływa niekorzystnie na warunki pracy młynów oraz zmniejsza ich wydajność, poza
Rys. 3.6. Porów nanie charakterystycznych param etrów paliw
tym sprawia duże kłopoty w rozładunku wagonów z węglem zimą. A — zaw artość popiołu; W, — w artość o pałow a; W — w ilgoć; sp — substancja palna;
Węgiel charakteryzuje się także innymi cechami, wpływającymi na kon­ cl — zaw artość części lotnych; 1 — olej opałow y; 2 - an tra c y t; 3 — węgiel kam ienny;
4 — węgiel b ru n atn y ; S — łupki palne; 6 — to rf; 7 — drew no
strukcję paleniska, a częściowo i samego kotła oraz na urządzenia pomocnicze,

72 73
 K O T ŁY PAKOW E
3.4. O B L IC Z E N IA S T E C H IO M E T R Y C Z N E

zależy przede wszystkim od zawartości części lotnych w paliwie (rys. 3.6) i przy ich
zawartości ponad 30% dla węgla kamiennego wynosi 300+350°C, dla węgla bru­
3.6. O B L IC Z E N IA STECHIO M ETRYCZNE
natnego 230+ 250°C, dla oleju opalowego 65 -5-110°C, a dla antracytu 700 + 800“C.
Im mniejsze są drobiny paliwa, tym łatwiej następuje zapłon i np. dla pyłu węglo­ 3.6.1. Z apotrzebow anie na pow ietrze do spalania
wego tem peratura zapłonu wynosi ok. 170°C.
Główną miarą jakości paliwa jest ilość ciepła wydzielającego sio podczas Ze znanych równań reakcji spalania można określić ilość powietrza niezbędnego
całkowitego i zupełnego spalania. Spalaniem zupełnym nazywa sio takie spalanie, do spalania. W reakcji spalania węgla C, wodoru H i siarki S zużywa się tlen w ilości
przy którym składniki palne ulegają najwyższem u możliwemu stopniowi utleniania 8/3 kg 0 2/l kg C, 8 kg 0 2/l kg H 2 i 1 kg 0 2/l kg S. Azot zawarty w paliwie nie
(spalanie całkowite - patrz p. 3.7.2). Podczas spalania wodór w paliwie utlenia się bierze udziału w spalaniu. Odliczając tlen zawarty w paliwie i znając elementarny
- z 1 kg wodoru otrzymuje się 9 kg pary wodnej. Powstająca woda wraz z wodą masowy skład paliwa (c, h, s, o), można wyznaczyć teoretycznie niezbędną do spa­
wynikającą z wilgoci paliwa odparowując, pobiera pewną iłość ciepła nvc (ciepło lania 1 kg paliwa masę tlenu o\ (kg/kg), jako
parowania r= 2 ,5 MJ/kg, wc - całkowita masa pary wodnej zawartej w spalinach). o\ - 2,67c + 8ft + s - o (3.2)
W wyniku ochładzania spalin do temperatury początkowej paliwa wy kropli się
zawarta w nich para i odzyskuje się ciepło dodatkowo w ilości rwr. Tak otrzymane Udział masowy tlenu w powietrzu wynosi 0,23, więc teoretyczne zapotrzebowanie
ciepło ze spalania nazyw a się ciepłem spalania Wr Jeżeli po ukończeniu procesu masowe (kg/kg) na powietrze
spalania spaliny są ochładzane tylko do temperatury wyższej od temperatury
i o'i
skraplania pary wodnej, to otrzymuje się mniej ciepła niż poprzednio, bo nie V’ = 0 ^ 3 (X3>
wykroplona para w uchodzących spalinach z kotła uniesie ciepło w ilości rwc.
Wywiązywaną w takich w arunkach ilość ciepła nazywa się wartością opałową VVr. O bjętość właściwa pow ietrza15 wynosi 0,77 m 3/kg, więc zapotrzebow anie obję­
Ciepło spalania oraz wartość opałow a odnosi się do jednostki paliwa: 1 kg tościowe (m 3/kg)
- w przypadku paliwa stałego lub ciekłego, 1 m3 - w przypadku gazu. W bilansach
chemicznych obie wielkości odnosi się do 1 kmol paliwa.
D o wyznaczania ciepła spalania paliw stałych stosuje się tzw. bombę ka­ V* = 1 ^ ° ‘2 = 3,36 ° ‘2 (3-4 )
lorymetryczną, w której spaliny ochładzają się do temperatury otoczenia (para W dalszych rozważaniach będziemy posługiwać się zapisem masowym (kg/kg) lub
wodna skrapla się). N a podstawie wyznaczonego ciepła spalania W, (MJ/kg) można objętościowym (m3/kg).
obliczyć wartość opałową paliwa Jeżeli nie jest znany skład elementarny paliwa, to można korzystać ze
wzorów empirycznych. Teoretyczne objętościowe zapotrzebowanie na powietrze
Wr = W ,-2,5{9h + w) (3.1)
(m3/kg) dla węgla kamiennego lub brunatnego
gdzie: h, w — udziały masowe15 wodoru i wilgoci w paliwie. W artość opałowa
paliw stałych zależy głównie od zawartości balastu w paliwie (popiołu i wody) — = 0,241 Ił',+ 0,50 (3.5)
patrz rys. 3.6. Wartość opałowa fVr węgli kamiennych wynosi 14,6+30 MJ/kg, przy czym: W, — wartość opałowa węgla, MJ/kg.
a brunatnych 5,4+12,5 MJ/kg. Oprócz węgli kamiennych i brunatnych w elektro­ W przypadku gdy jest znany względny udział popiołu a w paliwie, można stosować
wniach są spalane palne łupki (zawartość popiołu A do 50%, wilgoci W do 15%, dokładniejsze wzory na zapotrzebowanie objętościowe (m3/kg) na powietrze
wartość opalowa WT = 14+21 MJ/kg) oraz produkty odrzucane podczas procesu
wzbogacania węgla: przerosty (A = 25+40% , W = 5+18% , W, — 15+21 MJ/kg) v'„ = 0,241 ł^r + 0,6 ( 1 - a ) (3.6)
i muły (A = 10+25% , W = 20 +40% , Wr = 15+25 MJ/kg).
Dla oleju opałowego zapotrzebowanie objętościowe (m3/kg) na powietrze
Wartość opałowa Wt gazu ziemnego wynosi ok. 36 MJ/m3 (48 MJ/kg). Jego
skład chemiczny sprawia, ze przy spalaniu nie występuje popiół, prawie całkowicie !>; = 0,209 W, +1,69 (3.7)
eliminuje się emisję dwutlenku siarki oraz łatwiej jest ograniczyć emisję tlenków azotu
Teoretyczne zapotrzebowanie na powietrze przy spalaniu paliw gazowych trzeba
i dwutlenku węgla.
określić na podstawie składu chemicznego gazu.
11 Przyjęto skrócone oznaczenia udziałów , a m ianow icie: udziały m asow e (kilogra­
mowe) (kg p ierw iastk a/k g paliw a) są przedstaw ione przez m atą literę jego sym bolu chem icznego, ” W artość p a d an o w fizycznych w arunkach norm alnych.
procentow e udziały objętościow e przez d użą literę.

74 75
1. K O T Ł Y PAROW E
S P R A W N O Ś Ć I S T R A T Y C IE P L N E W K O T L E

W rzeczywistości wobec niedoskonałości paleniska, niezupełnego wymie­

3.7. SPRAWNOŚĆ I STRATY CIEPLNE W KOTLE
szania powietrza z paliwem i gazami, należy dostarczać do paleniska więcej powie­
trza, przy czym rzeczywiście dostarczona ilość powietrza v„ jest wielokrotnością
teoretycznej uJ,. Wielokrotność tę wyraża nadm iar powietrza 3.7.1. Sprawność kotła

>1 = h . (3.8) Strumień energii Qn, dostarczony z paliwem do paleniska, jest równoważny strumie­
v'p niowi energii Qk przejmowanemu przez czynniki termodynamiczne (parę i wodę)
oraz strumieniowi strat energii w kotle AQk. Sprawność kotła1*
skąd v„ = Xv’r.
Występujące w paleniskach nadmiary powietrza wynoszą: — —i — t \ I SI
— paleniska rusztowe ręczne na węgiel 1,4-5- 2,0; * ~ q , e. ( }
— paleniska rusztowe mechaniczne na węgiel 1,3 -s-1,6;
lub jeżeli straty określa się w procentach doprowadzonego ciepła
— paleniska pyłowe 1,2-i- 1,4;
— paleniska olejowe i gazowe 1,05-5-1,15. >7* = 100- ] T s (3.16)

przy czym: dla kotia parowego

3.6.2. jednostkow e ilości spalin Qk = m D(ik ~ i„=) + mDm(i„2 - !„,) (3.17)

dla kotła wodnego
Przy spalaniu zupełnym i całkowitym z 1 kg paliwa powstaje masa
Qk ~ śiw( / ^ i« ) (3.18)
v, = 1 + Xu‘p (3.9) oraz

spalin rzeczywistych (mokrych), tzn. ilość równa ilości paliwa i doprowadzonego Qb = m„ W, (3.19)
powietrza (w kg/kg). Jeżeli X = 1, to teoretyczna ilość spalin (w kg/kg) gdzie; mD, m Dm — strumień masy pary pierwotnej i wtórnej, kg/s; m„ — strumień
masy wody, kg/s; m B - strumień masy paliwa dostarczonego do kotła, kg/s; ik,
v ',= l + v ‘p (3-10) i*i, ‘mz ~ entalpia pary pierwotnej na wylocie z kotła, pary n a wlocie i wylocie
przegrzewacza wtórnego, kJ/kg; iV2 - entalpia wody zasilającej kocioł, kJ/kg;
przekształcając zależność (3.9) i uwzględniając (3.10), otrzymamy (w kg/kg lub ¡wk - entalpia wody na wylocie z kotła wodnego, kJ/kg; Wr - wartość opalowa
m3/kg) paliwa, kJ/kg; - suma strat w kotle, %.
Sprawność kotła można wyznaczyć metodą bezpośrednią ze wzoru (3.15)
v, = i>;+(2 - i k (3 -ii) lub pośrednią z (3.16). Metodę bezpośrednią stosuje się wtedy, kiedy jest możliwy
dokładny pomiar spalonego paliwa, czyli głównie dla kotłów małych. Metodę
Jeżeli nie jest znany skład elementarny paliwa, to aj (m3/kg) można wyznaczyć ze pośrednią zaleca się przy badaniach dużych kotłów energetycznych. Sprawność
wzorów empirycznych dla węgla kamiennego lub brunatnego kotłów wynosi od 60% (małe kotły przemysłowe) do 92% (duże kotły energety­
czne).
v's = 0,22 7W*,+ 1,375 (3.12)

W przypadku uwzględnienia udziału popiołu a w paliwie 3.7.2. S tra ty cieplne w ko tle

t>J = 0,227 Wr + 1,702 ( 1 - a ) (3-13) W eksploatacji kotła występują straty ciepła wskutek niecałkowitego i niezupełnego
spalania, straty wylotowe oraz promieniowania.
Dla paliw ciekłych teoretyczna objętość spalin (w m 3/kg)
** Pojęcie spraw ności dotyczy ustalonych w arunków pracy danego urządzenia. Przeto
w ystępujące we wzorach strum ienie energii i m ocy należy uważać za średnie wartości w określo­
aj = 0,265 W, (3-14) nym przedziale czasu.

76 77
J. K O T Ł Y PAROW E
3.7. S P R A W N O Ś Ć I STR A TY C IE P L N E W K O T L E

Straty ciepła wskutek niecałkowitego spalania S„ (%) wynikające z tego,

Wartość C 0 2m„ dla poszczególnych paliw mało się zmienia i orientacyjnie wynosi
że część niespalonego paliwa przedostaje się do popiołu i do żużla oraz jest unoszona
18,5-=-19,1% dla węgla kamiennego, 18,7 = 19,5% dla węgla brunatnego.
przez spaliny w postaci lotnego koksiku
Strata wylotowa jest największa ze wszystkich strat i jej wartość decyduje
lOOir* V . o sprawności kotła. Do jej zmniejszenia dąży się przez maksymalnie dopuszczalne
obniżenie temperatury spafin opuszczających kocioł w podgrzewaczach powietrza
gdzie: m AJ - strumienie masy poszczególnych składników (popiołu i żużla), kg/s; (patrz p. 3.5 — temperatura rosienia spalin) oraz stosowanie małego nadmiaru
cAJ — udział masowy części palnych w popiele i żużlu, kg/kg; Wk — 34 000 kJ/kg powietrza. Wartości strat wylotowych zawierają się w granicach 6 = 25%.
Strata promieniowania Spr wynika z ciepła oddawanego do otoczenia przez
— wartość opalowa koksu.
Wartość strat S„ wynosi 2 = 14% dla kotłów rusztowych oraz 1=2% promieniowanie i konwekcję obudowy kotła. Do wyznaczania jej korzysta się z wy­
kresów empirycznych. Wynosi ona od 0,3% (dla dużych kotłów) do 3%.
dla kotłów pyłowych.
Strata ciepła wskutek niezupełnego spalania S co (%), spowodowana obec­
nością gazów palnych, a zwłaszcza CO w spalinach 3.7.3. K ontrola procesu spalania
W Z analizy strat w kotle wynika, że niektóre z nich zależą wyraźnie od nadmiaru
Sc o = v s C O ^ jĘ - (3.21)
powietrza (patrz rys. 3.7), czyli występuje w kotle optymalna wartość nadmiaru
lub wg wzoru uproszczonego

Sc° " ^ " c o T Z o T

gdzie: Wco — 12 760 kJ/rn3 — wartość opałowa CO; vs — objętość spalin z 1 kg
paliwa (wzór 3.11), m3/kg; CO, C 0 2 — zawartość CO, C 0 2 w spalinach, %; fi —
współczynnik równy 60 dla węgli kamiennych i 70 dla węgli brunatnych.
W artość tej straty wynosi 0,5% dla kotłów pyłowych oraz do 5% dla ko­
tłów rusztowych.
Strata ciepła unoszonego przez spaliny do otoczenia, tzw. strata wylotowa
(kominowa) Sw {%), powstaje, gdyż spaliny opuszczające kocioł mają temperaturę
i, wyższą od temperatury powietrza otoczenia t„ pobranego do spalania Rys. 3.7. W pływ nadm iaru powielrza ).
na straty cieplna w kotle

100 (3.22) powietrza, dla której suma podstawowych strat jest najmniejsza, a tym samym
sprawność kotła największa. Nadmiar powietrza określić można na podstawie
lub wg wzoru empirycznego Siegerta przeprowadzonej analizy chemicznej spalin bądź odpowiednich wykresów sporzą­
dzonych dla danego paliwa (patrz rys. 3.8), bądź też z wzoru
S - - *2 7^ —= a (3.22a)
^-*'“' 2 m a x I
2 = (3.24)
gdzie: cs„ — średnie ciepło właściwe spalin i powietrza w zakresie tem peratur fs= j - 2 1
O 2-0 ,5 C O
t0; a - współczynnik zależny od zawartości wilgoci w paliwie i C 0 2 w spalinach 21 n 2
(dla węgla kamiennego wynosi ok. 0,65, dla brunatnego 0,75=0,85 i dla oleju opa­
gdzie: N2 = 10 0 -(C O 2 + CO), %;
łowego 0,6); C 0 2 maJt - maksymalna zawartość C 0 2 (%) wspalinach dla określo­
bądź ze wzorów uproszczonych
nego składu paliwa (dla 2 = 1, patrz rys.3.8), którą można dla znanych udziałów
masowych c, h, o, s obliczyć ze wzoru 21 C 0 2r
2 « (3.25)
21 - 0 2 co 2
C 02 = ------------ ,2 1 C ______ (3-23) przy czym: N 2, 0 2,C O ,C 0 2, C 0 2 - zawartość N2, 0 2, CO, C 0 2, C 0 2 w spa­
c + 2 ,3 7 ^ - - ^ ± ij linach, %.

79
78
3. K O T ŁY PAROW E
Udział poszczególnych składników w spalinach wyznacza się przy użyciu
odpowiednich analizatorów spalin: chemicznych (C 0 2, CO, 0 2), konduktom etry­
cznych (CO,, CO), magnetycznych i z sondami cyrkonowymi (Oj) i absorpcyjnych
(C 0 2, CO).
3.8. SPALANIE PALIW A STAŁEGO
Niezależnie od sposobu spalania paliwa stałego w palenisku rusztowym (p. 3.9.2)
czy też w palenisku pyłowym (p. 3.9.3), można wyróżnić pewne cechy wspólne.
Proces spalania paliwa zaczyna się z chwilą odparowania wilgoci (wysuszenia wę­
gla) i doprowadzenia do temperatury zapłonu. W pierwszej fazie następuje rozpad
masy palnej i wydzielenie części lotnych. Lotne węglowodory ulegają przemianom
w CO i H 2. W tej fazie następuje zapłon i spalenie części lotnych na C 0 2 i ff 20 . Po­
zostałość stała z rozpadu (koks) zapala się później i spala się na C 0 2 poprzez fazę
pośrednią CO.
Na rysunku 3.9 przedstawiono uproszczony schemat spalania paliwa sta­
łego. Powietrze 14, wstępnie podgrzane wylotowymi spalinami 15 z kotła w podgrzewa­
czu powietrza 16, jest rozdzielone na dwie części: powietrze pierwotne 2 i powietrze
wtórne 3. W przypadku kotłów pyłowych powietrze pierwotne jest doprowadzane
do młynów węglowych jak o czynnik podgrzewający (suszący) węgiel i transportujący
pyl węglowy do palników. W przypadku węgli zawierających dużo wilgoci (węgiel
brunatny, muł itp.), dodatkowo jako czynnik suszący wykorzystuje się gorące spa­
liny 4 pobrane z. komory paleniskowej. W kotłach rusztowych powietrze pierwotne
jest dostarczane pod ruszt. Całkowity strumień powietrza dostarczanego do komory
paleniskowej wynika z zapotrzebowania powietrza niezbędnego do przeprowadzenia
zupełnego spalania paliwa, np. przy nadmiarze powietrza A = 1,2. Jednak aby stwo­
rzyć dobre warunki zapłonu pyłu, musi być odpowiednio duża koncentracja węgla
80
3.«. S P A L A N IE PA LIW A ST A Ł E G O
Rys. 3.9. U proszczony schem at spalania paliwa stałego: 1 - paliw o; 2 - pow ietrze pierwo­
tn e ; 3 — powietrze w tórne; 4 — spaliny suszące paliw o; 5 — podgrzew anie paliwa, odparo­
wanie wilgoci; 5 — częściowe odprow adzenie wilgoci (oparów ); 7 — pełne odparow anie wilgo­
ci z paliw a i sublim acja części lotnych; 8 — zapłon części lotnych; 9 — zapłon części stałych
(koksu); 10 - dalsze spalanie części lotnych i stałych; 11 - strum ień ciepła z wnętrza kom ory
paleniskowej do podgrzew ania paliw a i sp alania; 12 — ochładzanie spalin (odbiór ciepła przez
powierzchnie ogrzewalne); 13 — recyrkulacja spalin; ¡4 — powietrze zim ne; 13 - spaliny
wylotowe z kolia; 16 — podgrzewanie powietrza
w mieszance pyłowo-po wietrznej, zatem mniejszy strumień powietrza z pyłem niż
to wynika z warunku zupełnego spalania. Dlatego też dokonuje się rozdzielenia
powietrza na powietrze pierwotne i powietrze wtórne.
W ilgoć zawarta w mieszance pyłowo-powielrznej utrudnia zapłon, przeto
w przypadku węgli o dużej zawartości wilgoci można ją wstępnie częściowo
oddzielić od pyłu - tzw. separacja wilgoci 6 (oparów). W ten sposób wzbogaca się
mieszankę pyłowo-powietrzną. Temperatura pyłu węglowego (w kotłach pyłowych)
oraz węgla dostarczanego na ntszt jest niższa od temperatury zapłonu i dalsze
podgrzewanie paliwa odbywa się ciepłem z komory paleniskowej 11 (patrz również
rys. 3.11 - palenisko rusztowe irys. 3.13 - paleniska pyłowe). Zapłon paliwa z dużą
zawartością części lotnych nie jest trudny. Natomiast dla innych paliw, o dużej
zawartości wilgoci ipopiołu oraz paliw o bardzo małej zawartości części lotnych (np.
antracyt), przewiduje się specjalne konstrukcje komory paleniskowej oraz palników
pyłowych [3.6; 3.11].
Po zapłonie paliwa następuje dalsze dostarczanie tlenu z powietrzem
wtórnym — proces spalania staje się bardzo intensywny. Temperaturę spalin w pło­
mieniu, tzw. teoretyczną temperaturę spalania t„ można wyznaczyć z przybliżonego
bilansu strumieni ciepła: dostarczonego z paliwem QB (wzór 3.19), powietrzem
Qc i ze spalinami recyrkulacyjnymi Q„ oraz wywiązującego się ciepła zawartego
w spalinach Qs
Qs — Q t + Qe+ Qj (3.26)
gdzie:
Q,„ = »' lc„ Ip
(3.27)
Q„ = mBv, rc„ 1„
Qs = m„ «,(1 + r ) c ,t, (3.28)
$ E le k t r o w n ie
81
J. K O T ŁY PAROW E
1 .9 . P A L E N IS K A

przy czym: m B — strumień spalanego paliwa, kg/s; v„ — masa spalin otrzymana

z 1 kg paliwa określona wzorem (3,11); r - udziaf spalin recyrkulacyjnych, okre­
ślający stosunek strumienia spalin 13 (rys. 3.9) doprowadzonych z powrotem do
kom ory paleniskowej, do strumienia spalin powstałych ze spalania strumienia
paliwa mB\ uJ, — teoretyczne zapotrzebowanie na powietrze (kg/kg); t„ — tempe­
ratura spalin recyrkulacyjnych, °C; t„ — tem peratura powietrza dostarczanego do
spalania, °C; cs, c„, c„ - ciepło właściwe spalin w komorze paleniskowej, spalin
recyrkulacyjnych, powietrza, kJ/(K -kg).
Uwzględniając wzory (3.11), (3.19), (3.27) i (3.28), z zależności (3.26) otrzymuje się
wyrażenie
^ jły ż kvpcfi tp-j-(l ~ ł ~r cy p 29)
Cl( i + V p) ( l + 0
Z wzoru (3.29) wynika, że wzrost temperatury wstępnego podgrzewania powietrza
wpływa na podwyższenie temperatury płomienia, a więc polepszenie warunków
wymiany ciepła w komorze paleniskowej. Zwiększenie nadmiaru powietrza X obni­
ża tem peraturę /„ podobnie i zwiększenie udziału r spalin recyrkulacyjnych. Zwięk­
szając strumień spalin recyrkulacyjnych, można obniżyć tem peraturę spalin przed R ys. 3.10. Przykłady rusztów mechanicznych; a) taśm owy łuskow y; b) posuwow y sch o d k o w y
przegrzewaczami grodziowymi poniżej tem peratury mięknięcia popiołu, aby je c) posuwow o-zw rotny
i - elementy rusztow in; 2 - warstwa w ęgla; 3 - pow ietrze; 4 - spaliny
zabezpieczyć przed osadzaniem na nich żużla.
Największy wpływ na temperaturę spalania ma wartość opałowa paliwa. Schemat spalania na ruszcie taśmowym, który jest obecnie najbardziej
D la węgla kamiennego t, — 1500-r2000°C, dia węgla brunatnego t, = 900-t- 1300°C. rozpowszechnionym paleniskiem warstwowym, podano na rys. 3.11. Taśma ru­
Wartość temperatury spalin jest ważnym param etrem decydującym o wymiarach sztowa jest napędzana przez koła łańcuchowe, najczęściej przednie, których wał
komory paleniskowej. Otrzymuje napęd od silnika elektrycznego z regulowaną prędkością obrotową, bądź

3.9. PALENISKA

3.9.1. Podział palenisk

Paleniska kotłowe można podzielić n a dwie zasadnicze grupy: paleniska warstwowe

(rusztowe) i paleniska komorowe. D o palenisk warstwowych należą: paleniska
z ręcznym narzutem węgla z rusztem poziomym, pochyłym lub schodkowym;
paleniska częściowo zmechanizowane z mechanicznym narzucaniem paliwa; p a­
leniska zmechanizowane — z rusztem taśmowym, posuwowym lub posuwowo-
-zwrotnym; paleniska ze złożem fluidalnym. Do palenisk komorowych należą wszy­
stkie paleniska pyłowe, olejowe i gazowe oraz ich kombinacje.

3.9.2. Paleniska w arstw o w e (ru szto w e)

R ys. 3.11. Palenisko z rusztem taśm owym
Kotły z paleniskami rusztowymi są używane w ciepłowniach i elektrociepłowniach 1 ~ węgiel; 2 — w arstw ow nica; 3 - nagrzew anie i suszenie w ęgla; 4 - odgazowywanie-
5 zgazow yw anie; 6 — dopalanie (popiół); 7 — zgarniacz; 8 — zapotrzebow anie pow ie­
przemysłowych. Przykłady rusztów mechanicznych podano na rys. 3.10. tr z a ^ - pow ietrze pierw otne; 10 - pow ietrze w tórne; I I - w entylator pow ietrza

82
3. K O T Ł Y PAROW E
3 .f. PA L E N ISK A

poprzez przekładnię z regulowaną prędkością. Prędkości przesuwu rusztu wynoszą

100 + 800 mm/min. Strumień spalanego paliwa zsuwającego się na ruszt samoczyn­
nie można regulować prędkością przesuwu rusztu oraz grubością warstwy paliwa,
która — zależnie od rodzaju paliwa — może wynosić 40+150 mm. Grubość war­
stwy reguluje się przez przesuwanie specjalnej warstwownicy 2 w płaszczyźnie pio­
nowej. Wzdłuż rusztu wyróżnia się cztery strefy: nagrzewania i suszenia 3, odgazowy­
wania 4, zgazowywania 5 i dopalania paliwa (żużel i popiół) 6. Lepsze wypalanie
pozostałości w żużlu zapewnia zgarniacz 7, spiętrzający warstwę na końcu rusztu.
Dzięki stałemu ruchowi taśmy z paliwem poszczególne fazy procesu spalania lo­
kalizują się na kolejnych odcinkach taśmy rusztu. Odpowiednio do tego, zapotrze­
bowanie powietrza 8 do spalania również zmienia się w każdej fazie spalania. Poza
tym warstwa paliwa na ruszcie daje w różnych punktach inny opór przepływu po­
wietrza. Dobre spalanie, z minimalnym nadmiarem powietrza można uzyskać przez
doprowadzenie powietrza pierwotnego 9 do kilku (4 + 8 ) oddzielnych stref rusztu.
Rys. 3.12. Paleniska narzutow e z rusztem taśm owym
Dopływ powietrza do poszczególnych stref jest regulowany klapkami, stosownie J - ruszt; 2 - narzutnik węgla; 3 - dozownik do regulacji strumienia narzucanego węgla; 4 - nawrót lotnego
do miejsca jego zapotrzebowania. koksiku; 5 - powietrze wtórne; 6 - lej Żużlowy
Paleniska warstwowe oprócz stosunkowo niskich kosztów inwestycyjnych,
mają następujące zalety eksploatacyjne: skowej, przed spadnięciem na ruszt ulega wysuszeniu, odgazowaniu i zapaleniu od
— mogą pracować z małym obciążeniem (małe minimum techniczne kotła), zatem promieniowania płomienia i ścian komory paleniskowej oraz palącej się na ruszcie
w szerokim zakresie obciążeń; warstwy paliwa. Na ruszcie dopalają się drobniejsze cząstki paliw i spalają najgrub­
— łatwo mogą być uruchamiane i odstawiane; sze. Natomiast najdrobniejsze spalają się całkowicie w zawieszeniu bądź są unoszone
— nic wymagają zbyt wysoko kwalifikowanej obsługi; wraz ze spalinami z komory paleniskowej, powodując przy tym zwiększenie straty
— mogą być eksploatowane przy niskim stopniu wykorzystania środków auto­ niecałkowitego spalania. Aby ograniczyć te straty, stosuje się urządzenia do na­
matyki. wrotu lotnego koksiku. Podstawowym czynnikiem zapewniającym prawidłowe
Do zasadniczych wad eksploatacyjnych należą: spalanie jest ciągłe i równomierne pokrywanie paliwem całej powierzchni rusztu.
— spiekanie się paliw na ruszcie, co powoduje, że powietrze dostarczane pod ruszt Wpływa na to odpowiednia konstrukcja narzutników. Palenisko narzutowe ma
nie omywa wszystkich cząstek węgla, powstaje przeto strata niecałkowitego 1,5+2 razy większą wydajność niż zwykłe palenisko z rusztem taśmowym, przy
spalania; tej samej objętości komory paleniskowej. Odznacza się większą elastycznością
— przy spalaniu węgla o dużym rozdrobnieniu, warstwa paliwa na ruszcie m a małą pracy, ponieważ wydajność jego reguluje się przede wszystkim szybkością narzutu.
porowatość — wspomaga to zjawisko ubijające działanie warstwownicy (w przy­ W punkcie 3.16.3 będzie omówione palenisko fluidalne, które jest zali­
padku rusztu taśmowego), co utrudnia przepływ powietrza przez warstwę, poza czane do palenisk warstwowych.
tym takie drobne cząsteczki „przesiewają się” przez ruszt i niespalone są usuwane
wraz z żużlem, powodując straty niecałkowitego spalania;
3.9.3. Paleniska pyłowe
— mała szybkość zmiany obciążenia paleniska;
— stosunkowo małe objętościowe obciążenie cieplne komory w porównaniu z pa­
leniskami pyłowymi. 3.9.3.1. Zalety i wady palenisk pyłowych
Aby poprawić eksploatację kotłów rusztowych, przede wszytkim umożli­
wić spalanie węgla o pogorszonej jakości, od kilkunastu lat w kraju (w USA przed Paleniska pyłowe są stosowane w kotłach o wydajnościach od 20 kg/s (70 t/h)
II wojną światową) wprowadza się paleniska narzutowe — rys. 3.12. Palenisko do największych. Mają one wiele zalet:
składa się z taśmowego rusztu przeciwbieżnego, narzutników umieszczonych nad - wskutek dobrego wymieszania pyłu z powietrzem nadmiar powietrza w pa­
rusztem w przedniej ścianie komory i dozowników węgła. Spalanie w palenisku lenisku i strata kominowa są małe;
narzutowym łączy w sobie częściowe spalanie w palenisku pyłowym i spalanie w pa­ — można podgrzewać powietrze do wysokiej temperatury, dzięki czemu osiąga się
lenisku warstwowym. Paliwo doprowadzone przez narzutnik do komory paleni- dobre warunki spalania oraz właściwe wykorzystanie ciepła spalin wylotowych;

84 85
3. K O T ŁY PAROW E 3.9. P A L E N IS K A

— palenisko ma małą bezwładność, co umożliwia łatwą i szybką regulację wydaj­ masa pyłu, konieczne jest, aby front mieszanki pyłowo-powietrznej był możliwie
ności kotła; szeroki. Następnie po podgrzaniu i zapaleniu pyłu, powinno nastąpić wymieszanie
— paleniska pyłowe można budować dla różnych gatunków paliwa. z powietrzem wtórnym, celem zupełnego spalenia paliwa. W przypadku spalania
Mają także pewne wady, jak ; kosztowne i złożone układy przygotowania pyłu, węgla kamiennego powietrze pierwotne stanowi 20+25% całości powietrza, przy
niepewny zapłon pyłu przy małych obciążeniach kotła (wymaga stosowania dodat­ brunatnym — do 45%. Czas przebywania cząstek pyłu w strefie spalania wynosi
kowego wspomagającego spalania paliw szlachetnych) oraz skłonności do wybuchu kilka sekund. Jeżeli w tym czasie cząstka nie spali się, to zostanie uniesiona ze
mieszanki pyłowo-powietrznej. Zatem kocioł z paleniskiem pyłowym m a stosunkowo spalinami bądź opadnie w dół komory paleniskowej do leja żużlowego (grubsze
dużą wartość minimum technicznego. cząstki). Gdy paiąca się cząstka znajdzie się blisko powierzchni ogrzewalnej, wówczas
następuje jej schłodzenie i proces spalania ustaje. W ten sposób powstają straty
3.9.3.2. Spalanie pyłu niecałkowitego spalania. Aby tego uniknąć, cząstki pyłu muszą mieć małe wymiary.
Dlatego też na wyjściu z młyna węglowego stosuje się separację pyłu — grubsze
Przygotowanie węgla do spalania w paleniskach pyłowych polega na jego osuszeniu, cząstki pyłu wracają do młyna do dalszego przemiahi.
rozdrobnieniu i transporcie pyłu do palników. Mieszanina pyłu i powietrza po do­
prowadzeniu przez palniki do komory paleniskowej m a temperaturę 70 -s- 80 C
w przypadku pyłu węgla kamiennego oraz I20+ I40°C w przypadku pyłu węgla 3.9.3.3. Palniki i ich rozmieszczenie w komorze paleniskowej
brunatnego i musi być dalej podgrzewana ciepłem spalin (patrz rys. 3.9). Zachodzi
to dzięki przepływowi (recyrkulacji) spalin z wnętrza komory paleniskowej do Jakość spalania zależy od prędkości, kierunku wlotu oraz stopnia wymieszania
strefy zapłonu pyłu (rys. 3.13). Dlatego, aby mogła się jednocześnie zapalić cala mieszanki pyłowo-powietrznej w komorze paleniskowej. Uwarunkowane jest to
konstrukcją i rozmieszczeniem palników. Przy niedostatecznej prędkości powietrza
pierwotnego może nastąpić opadanie cząstek pyłu na dół (separacja pyłu). Wprowa­
Spalanie Ochładzanie
dzenie powietrza pierwotnego z dużą prędkością powoduje przeniesienie spalania
części lotnych gazów pyłu w głąb komory, gdzie powietrze pierwotne intensywnie łączy się z powietrzem
i koksu Spalinowych wtórnym, utrudniając zapłon.
Zasada pracy palnika wirowego polega na wprawieniu w ruch wirujący
mieszanki pyłowo-powietrznej. Dzięki temu w osi wirującej mieszanki wytwarza
się podciśnienie (podobnie jak wir wody w rzece), powodujące przepływ (recyrku­
Subtlmacja Powietrze lację) spalin z wnętrza komory do obszaru podciśnienia do podstawy płomienia.
części lotnych wtórne
W wyniku mieszania z gorącymi spalinami następuje podgrzanie, a następnie
zapłon pyłu. Można wyróżnić dwa podstawowe rozwiązania konstrukcyjne pal­
ników wirowych. W pierwszym rozwiązaniu (rys. 3.14a i c) pył 1 przepływający
PeTne
osiowo przez rozetę 3 odchyla się i jest wprowadzany w ruch wirowy przez wirujące
odparowanie
wilgoci z paliwa powietrze wtórne 2. Powietrze wtórne wiruje dzięki odpowiednio ustawionym na
obwodzie kierownicom 4 (rys. 3.14c). W drugim rozwiązaniu (rys. 3.14b), w celu
zwiększenia intensywności zawirowania pyłu zastosowano zawirowywacze mie­
Transport
paliwa, szanki 5 — kierownice są ustawione pod pewnym kątem na obwodzie przepływu
i powietrza pyłu. To rozwiązanie jest stosowane dla węgli o trudnym zapłonie (np. o dużej
do paleniska Powietrze Przepływ spalin
wtórne z komory w k ie ­ wilgotności) [3.11]. W obu rozwiązaniach pył i powietrze wtórne tworzą wirujące
runku palnika pierścienie, a spalane cząsteczki stale są omywane przez tlen. Na rysunku 3.14c
Częściowe przedstawiono palnik wirowy konstrukcji Raciborskiej Fabryki Kotłów „R afako”.
suszenie
i przemiałpaliwa
W palniku szczelinowym (rys. 3.15) w celu uzyskania dobrego wymieszania
się powietrza z paliwem dąży się do uzyskania dużej prędkości wpływu mieszanki
Powietrze
(ponad 15 m/s) i powietrza wtórnego (ponad 40 m/s). Palniki szczelinowe w ener­
R ys. 3.13. U proszczony schem at poszczególnych etap ó w spalania pyłu
getyce krajowej stosowane były przede wszystkim do węgla brunatnego. W przy-

87
86
3. K O T ŁY TAKO W E
3.9. P A L E N IS K A

Rys, 3.15. Schemat instalacji z palnikiem szczelinowym

I — młyn w entylatorow y; 2 — odsiew acz (sep arato r); 3 — k an ał mieszanki pylowo-powie-
trznej; 4 — skrzynia rozdzielcza pow ietrza w tórnego; J — wylot m ieszanki; 6 — wylot
pow ietrza w tórnego; 7 — spaliny zasysane z kom ory paleniskow ej; 8 — podajnik węgla
surow ego; 9 — węgiel; 10 — ruro-suszarka; 11 — pow ietrze pierw otne; 12 — widok pal­
nika od strony kom ory paleniskowej z fragm entem orurow ania; 13 — pow staw anie cyrkulacji
zew nętrznej spalin w w yniku przepływ u pow ietrza wtórnego

padku mielenia węgla o tak dużej wilgoci jak węgiel brunatny (do 60%), do
czynnika suszącego muszą być dodane spaliny, które są zasysane przez młyn wen­
tylatorowy (rys. 3.25) z komory paleniskowej. Spaliny przepływając w ruro-su-
szarce 10 wraz z surowym paliwem opadającym w dół, wstępnie suszą go. Powie­
trze pierwotne 11 jest doprowadzone prawie w miejscu zasysania spalin celem chło­
dzenia górnego odcinka kanału doprowadzającego spaliny.
Łatwiej jest zbudować palniki o dniej wydajności jako szczelinowe nii
wirowe (przez powiększenie wymiarów i liczby dysz zwiększa się wydajność zna­
mionowa palnika). Dlatego obecnie są one stosowane również dla Węgla kamiennego
w przypadku kotłów dużej wydajności.
Rozpalanie kotła pyłowego odbywa się najczęściej za pomocą palników
olejowych, które są wykorzystywane również do podtrzymania procesu spalania
pyłu w stanach niestabilnych pracy kotła. Zadaniem palnika jest rozpylenie oleju,
doprowadzenie powietrza i wymieszanie go z rozpylonym paliwem. Aby zapewnić
dobre rozpylanie, olej musi być podgrzany do temperatury 40-3-l00°C w podgrze­

88 89
3. K O T ŁY PAROW E
3.9. P A L E N IS K A

waczach parowych. N a rysunku 3.16 przedstawiono palnik rozpałkowy z rozpyle­

niem ciśnieniowym (nagle rozprężenie w dyszy). Innymi sposobami rozpylenia są:
rozpylenie rotacyjne (ruch wirowy), rozpylenie za pomocą pary lub powietrza.
Instalacja palnika olejowego (rys. 3.16) składa się z palnika właściwego 1,
kanałów doprowadzających powietrze pierwotne 9 i wtórne 10, palnika zapalają­
cego 8, stabilizatorów płomienia 4 oraz zaworu rozrządowego (nie pokazany na
rysunku) sterującego pracą palnika. Część końcową palnika stanowi rozpylacz
składający się z dyszy 7 i komory wirowej 3. Otwór wylotowy dyszy jest zatkany
iglicą zaciskową 2 będącą pod działaniem sprężyny 14. Iglica m a regulowane za­
kończenie 15. Palnik m a dwa stany robocze: palenie i recyrkulacja. W stanie pa­
lenia olej doprowadzony do przewodu 5 króćcem A z zaworu rozrządowego 5-dro-
gowego powoduje, poprzez szczeliny 12 i prowadnicę 13, cofnięcie iglicy zaciskowej
2. Po zawirowaniu w rozpylaczu, olej zostaje rozpylony do komory paleniskowej.
W stanie recyrkulacji olej zmienia kierunek przepływu przez palnik. Olej doprowa­
dzony króćcem B dopływa przewodem wewnętrznym 6 do rozpylacza i — przy
zamkniętym przez iglicę otworze wylotowym z, dyszy (za pomocą sprężyny 14) —
jest zwracany przewodem zewnętrznym J poprzez krociec A do zaworu rozrządczcgo.
Podczas recyrkulacji olej znajduje się ciągle w obiegu zachowując wymagane para­
metry niezbędne do spalania — możliwe jest więc natychmiastowe włączenie pal­
nika olejowego do pracy. Ponadto, podczas recyrkulacji olej omywając końcówkę
iglicy zapobiega nadmiernemu nagrzewaniu się rozpylacza 7 wskutek promienio­
wania komory paleniskowej przy spalaniu pyłu. Do zapłonu palnika olejowego
służy palnik gazowy 8 (propan-butan), zapalany zdalnie za pomocą łuku elektry­
cznego powstałego między dwoma elektrodami, zasilanymi z transformatora na­
pięciem 5 kV.
Palniki pyłowe są tak rozmieszczone, aby zapewnić równomierne obcią­
żenie przekroju poprzecznego komory paleniskowej. Palniki wirowe są umieszczone
w 4 -r6 rzędach w ścianie czołowej (rys. 3.17a) bądź w ścianie przedniej i tylnej
lub w przeciwległych ścianach bocznych (rys. 3.17b). Na rysunku 3,17c i 3.17d
przedstawiono palniki szczelinowe umieszczone po kilka, jeden nad drugim, we
wszystkich narożach komory paleniskowej. Dzięki odpowiedniemu ukierunkowaniu
palników szczelinowych uzyskuje się płomień wirujący, zapewniający dobre wy­
mieszanie powietrza i pyłu. Obecnie nie buduje się już komór o tak złożonym kształcie

a) b) c)

Rys, 3.17, Poziom y przekrój kom ory paleniskow ej i rozmieszczenie w niej palników pyłowych
(przykłady)

91
3. K O T ŁY PAROW E
ja k ośmiokąt (rys. 3.17d) - zbliżonym do okręgu. Komory mają kształt zbliżony
do kwadratu.
Wymiary kom ór paleniskowych na węgiel brunatny są większe niż n a wę­
giel kamienny. Dlatego w komorach na węgiel brunatny, aby uzyskać warunki zbli­
żone do ośmiokąta z rys. 3.17d, palniki ustawia się jak na rys. 3.18. Każdy z ośmiu
młynów zasila cały jeden pionowy palnik. W dużych kotłach na węgiel kamienny
palniki szczelinowe są ustawione w narożach ja k na rys. 3.17c, z uwagi na mniej­
szą liczbę młynów.
3.9.3.4. Rodzaje palenisk pyłowych
Ze względu na sposób odprowadzenia żużla rozróżnia się paleniska z suchym lub
ciekłym odprowadzeniem żużla oraz paleniska cyklonowe. W paleniskach z od­
prowadzeniem suchym żużel i popiół są granulowane i schładzane poniżej tempera­
tury mięknięcia popiołu wewnątrz kotła w leju żużlowym w dolnej części komory
paleniskowej (patrz rys. 3.4). Lej ten stanowią rury ustawione pod kątem i włączone
w obieg wodny parownika. Ilość popiołu odprowadzonego w ten sposób do leja
żużlowego wynosi ok. 20% ogólnej ilości popiołu paliwa. Reszta, tj. około 80%,
jest unoszona ze spalinami; wymaga to zainstalowania wysokosprawnych odpy-
laczy spalin. • Rozróżnia się komory paleniskowe pracujące przy podciśnieniu ok. 204-
Paleniska na ciekły żużel mają na celu odprowadzenie większej ilości po­
piołu z paleniska w postaci stopionego żużla i granulowanie go poza obrębem kotła.
Wymiana ciepła oraz wymiary i konstrukcja kom ory spalania muszą być tak do­
brane, aby tem peratura w palenisku była wyższa od tem peratury topnienia popiołu
(14004- 160(rC). Jeżeli przykładowo z leja żużlowego (rys. 3.4) zostaną usunięte
rury ekranujące włączone w obieg parownika, to opadający ciekły żużel nie będzie
schładzany i otrzyma się palenisko z ciekłym odprowadzeniem żużla. Podobnie je­
92
3.». P A L E N IS K A
żeli ściany leja żużlowego zostaną wyłożone ogniotrwałym materiałem izolacyjnym,
to opadający żużel nie zostanie schłodzony i zachowa postać płynną.
Paleniska cyklonowe stanowią oddzielną grupę palenisk pyłowych na cie­
kły żużel. Paliwo w postaci grubo zmielonego pyłu jest wdmuchiwane do wstępnej
cylindrycznej komory paleniskowej (o stosunkowo małych wymiarach) wyłożonej
masą ogniotrwałą tzw. cyklonu (rys. 3.19). Najczęściej stycznie do wewnętrznej
ścianki cyklonu jest wdmuchiwane powietrze wtórne. Powstaje w komorze silne
zawirowanie; cząstki grube paliwa zostają odrzucane na ścianki, spalają się i ulegają
stopieniu. Cząstki drobniejsze wskutek wysokich temperatur zostają szybko spa­
lone. Cyklony mogą być ustawione pionowo, poziomo lub pod kątem. W palenisku
z cyklonem poziomym (rys. 3.19) między komorą topienia 6 i komorą dopalania
części palnych 7 są zainstalowane rury przegrodowe 8 — włączone w obieg paro­
wnika.
R ys. 3.19. Schem at poziom ego paleniska cyklo­
nowego
l — paliw o; 2 — powietrze w tórne; 3 — żużel;
4 — spaliny; S — ko m o ra sp ala n ia ; 6 — kom o­
ra to p ien ia; 7 — kom ora d opalania; 8 — rury
przegrodow e
Pomimo niewątpliwych zalet kotłów z ciekłym odprowadzaniem żużla, np.
zmniejszenia zużycia elementów młynów węglowych (w przypadku stosowania
palenisk cyklonowych — spala się pył o większej granulacji), wysokiej wydajności
cieplnej (zmniejszenie nakładów inwestycyjnych), osiągnięcia dużego stopnia zwią­
zania popiołu z ciekłym żużlem w palenisku ok. 704-90%, możliwości spalania
węgli odużejzawartościpopiołu, w kraju jest zainstalowanych tyl ko kilka tego ro­
dzaju kotłów. Znacznie wyższe temperatury procesu spalania w paleniskach z cie­
kłym żużlem sprzyjają powstawaniu tlenków azotu NO* (patrz p. 3.16.). Z tego
też względu kotły z takimi paleniskami nie będą również w przyszłości w kraju in­
stalowane.
4 -8 0 Pa lub przy nadciśnieniu do 2 kPa. Zaletami kotłów z komorą paleniskową
pracującą przy tak wysokim nadciśnieniu są: intensywniejszy proces spalania
oraz zbędność wentylatorów spalin, które pomimo stosowania urządzeń odpyla­
jących spaliny ulegają szybkiemu wycieraniu. Zachodzi jednak konieczność sto­
sowania bardzo szczelnych i opancerzonych ścian kom ór paleniskowych. W kraju
nie stosuje się kotłów na paliwa stałe z nadciśnieniem w komorach paleniskowych
(patrz również p. 3.1 i).
93
i. K O T Ł Y PAROW E
1.10. M ŁY N Y I IN S T A L A C JE M Ł Y N O W E

3.10. M Ł Y N Y I INSTALACJE M ŁY N O W E

D opuszczal­

tność węgla
na wilgo­
co O «P
Nt

%
3.10.1. W stęp 8 8 V© P

Kotły pyłowe są zasiiane węglem rozdrobnionym w młynach do wymiarów ziaren

Zużycie m etalu
804-200 pm. Pod względem sposobu rozdrabniania oraz prędkości obwodowych
8
•t o
<N O1 «oPt

g/M g
u stosowane młyny można podzielić na: 1
•i' 7 1- h
— młyny udarowo-miażdżące, wolnobieżne u — 2 ,54- 3,5 m/s; ł
§ O o 8 8
PO <o CN
— młyny miażdżące, średniobieżne, u — 3 4-6,5 m /s;
— młyny udarowe, szybkobieżne, u do 85 m/s.
D o cech charakteryzujących pracę młyna zalicza się: wydajność znamionową,
O*T
■
jakość przemiału — określoną w % pozostałości na znormalizowanych sitach, 8 ?
£ . 2 «1 ^ + t + j. .|.
najczęściej na sicie R es (oczka o średnicy 88 pm), jednostkowe zużycie energii na 'O ^ O w *n
<N IN ? a
•$
przemiał, zużycie jednostkowe metali oraz pewność pracy i łatwość wymiany ele­
mentów ścieralnych.
Ó
Wydajność młyna zależy od;
O i w8
— podatności przemiałowej paliwa i wymaganego stopnia przemiału; ■o S*. i v> -J
13 o CO O 7 7
— strumienia ciepła dostarczanego do suszenia (niedobór ciepła może być warun­ 8' śr
4 “ s 3 8r-
ipt
kiem ograniczającym wydajność młyna); sr
CL
— wentylacji młyna — strumienia czynnika suszącego i transportującego (istnieje
również pojęcie wentylacji względnej, jako stosunek strumienia czynnika suszą­

Mcc silnika
cego i transportującego do strumienia węgla podawanego do młyna). 8 3 ą<r>
3 O --< PO

kW
+ + vt I- i’
Konstrukcja młynów jest dobierana do jakości paliwa, jego podatności o
SO
9
<N Z 8
przemiałowej i przyjętego schematu instalacji młynowej (tabl. 3.1). B. S IN
*

k W 'h /M g
energii na
przem iał
Zużycie
«/t
3.10.2. Instalacje m łynow e <n 8 z
. *f- + ■I- * *1*
IN o
W okresie wprowadzania palenisk pyłowych szerokie zastosowanie miały tzw. 1
centralne młynownie umieszczone w odrębnym budynku i zaopatrujące paleniska a
& PO •n
w suchy pył węgłowy. Młynownie te są droższe, zachodzi większe zagrożenie wy­ ■l O to n
.£> Ą Pm
ca ta + 7
buchu pyłu, ale zainstalowane w nich wolnobieżne młyny bębnowe-kulowe (p. E "O
>*
¿4 CO IN <N
ci s ' IN
3.10.3) pracują ze stałą średnią wydajnością. Młynowni centralnych nie instaluje się £
obecnie w Polsce, natomiast buduje się układy z młynami indywidualnymi zwią­ ty i
* X

kam ienny

kam ienny
zanymi z danym kotłem — 34-8 młynów n a 1 kocioł, z których pył jest wprowadza­
£ i - i cC
ny bezpośrednio do kotła (rys. 3.21, patrz również rys. 3.4). Układ taki ma tę wadę, I - .Si .Si
o E
że jego wydajność musi być dostosowana do chwilowego obciążenia k o t ł a p o ­ Pi w 1
J4 .1 Ai
garszając tym samym warunki pracy młynów. Poza tym, procesy suszenia i mie­

Bębnowo-k ulo­
I

W entylatorow y
lenia w młynie przebiegają z dużym opóźnieniem (do 2 min w młynach miażdżących a

Typ młyna
i ok. 0,5 m in w młynach udarowych). Zatem zmiany obciążenia kotła, a więc i mocy i

-rolkow y
M isowo-
bloku energetycznego, nie nadążają za zmianami wymaganymi przez system elektro­
i !
energetyczny. Zdecydowanie korzystniejszy byłby pod tym względem układ z p o ­ i> 3

wy
CL -i
średnim zasobnikiem pyłu (rys. 3.20). Jednak pomimo cennej zalety, jak ą jest mo-

94
 K O T Ł Y PAROW E
J .IO . M Ł Y N Y I IN S T A L A C JE M Ł Y N O W E

żliwość stosunkowo szybkich zmian strumienia pyłu doprowadzonego do kotła,

szczególnie istotnej dla energetyki krajowej, ponieważ nie ma u nas elektrowni
z kotłami na olej lub gaz, układ ten nie jest stosowany. Układ z pośrednim zasob­
nikiem wymaga bowiem większej powierzchni, jest droższy, a ponadto występuje
w nim niebezpieczeństwo samozapłonu pyłu w zasobniku.
W elektrowniach krajowych stosuje się najtańsze układy młynowe z bez­
pośrednim wprowadzeniem pyłu do komory paleniskowej, w których młyny mogą
pracować z podciśnieniem (rys. 3.21a) lub z nadciśnieniem (rys. 3.21b). W pierwszym
przypadku wentylator młynowy jest włączony za młynem i wtłacza pył węglowy
poprzez palnik do komory paleniskowej (wentylator pracuje w trudnych warunkach
i rozwiązanie takie jest obecnie zaniechane), a w drugim wentylator tłoczy czynnik
suszący i transportujący przez młyn. Również układ z młynem wentylatorowym
(rys. 3.21c) pracuje jako nadciśnieniowy. Pył węglowy w młynach pracujących z nad­
ciśnieniem m a ciśnienie wyższe od atmosferycznego i wydostawałby się na zewnątrz,
m.in. przez układ łożysk. Aby uniknąć pylenia i uszkodzenia układu łożysk, pomimo
że młyn jest szczelnie osłonięty, w celu lepszego uszczelnienia wprowadza się tzw.
powietrze uszczelniające (patrz rys. 3.22, 3.23, 3.24), którego ciśnienie jest o 25+
+ 50% wyższe od ciśnienia w młynie. Powietrze uszczelniające doprowadza się
bądź z dodatkowo instalowanego tzw. wentylatora uszczelniającego (rys. 3.21b)
bądź, w przypadku młynów wentylatorowych, wykorzystuje się powietrze dopro­
wadzone bezpośrednio zza podgrzewacza powietrza (rys. 3.2 lc).
R ys. 3.21. Schem aty instalacji młynow ych z bezpośrednim podaw aniem pyłu do k o tła : a) z pod­
ciśnieniow ym m łynem m iażdżącym ; b) z nadciśnieniow ym m łynem m iażdżącym ; c) z młynem
w entylatorow ym
/ — zasobnik w ęgla; 2 — p odajnik; 3 — m łyn; 4 — p a ln ik i; 3 — ko m o ra paleniskow a;
6 — podgrzew acz pow ietrza; 7 — w entylator pow ietrza; 8 — pow ietrze w tórne; 9 — pył
węglowy; 10 — w entylator m łynow y; 11 — pow ietrze pierw otne gorące; 12 — pow ietrze
pierw otne zim ne d o regulacji tem peratury m ieszanki pyłopow ietrznej; 13 — spaliny suszące;
14 - w entylator pow ietrza uszczelniającego; 15 — powietrze uszczelniające młyn

3.10.3. M łyny m iażdżąco-udarowe (bębnowo-kulowe)

W młynie miaźdżąco-udarowym stosuje się m.in. układ mielący bębnowo-kulowy.

R ys. 3.20. Schem at instalacji młynowej indyw idualnej z p ośrednim zasobnikiem pyłu
/ — z aso b n ik w ęgla; 2 — p o dajnik w ęgla; 3 — m łyn; 4. — cyklonow y oddzielacz pow ietrza
suszącego i tran sp o rtu jąceg o o d pyłu; 5 i 6 — p o d ajn ik p y łu ; 7 — z asobnik p y łu; 8 — w enty­
la to r m łynow y; 9 — palniki pyłu; 10 — k o c i o ł ; / / — podgrzew acz p o w ietrza ; 12 — sp aliny;
J3 — w en ty lato r pow ietrza
W poziomo obracającym się bębnie, wypełnionym kulami i węglem, następuje
rozbijanie i miażdżenie węgla kulami opadającymi pod wpływem sił ciężkości.
Młyny te nie mają obecnie większego znaczenia w krajowej energetyce, ponieważ
zużycie energii na przemiał oraz zużycie metalu, w porównaniu z innymi młynami,
mają największe (tabł. 3.1), a przy tym wymagają dużej powierzchni. Jednak naj­
lepiej z wszystkich młynów nadają się do węgli o małej podatności przemiałowej
i są stosunkowo łatwe w eksploatacji. N a rysunku 3.22 przedstawiono zasadę pracy
młyna z dwustronnym doprowadzeniem węgla, oferowanym przez firmę EVT Stutt­
gart (RFN). Dzięki dużej pojemności młyn taki spełnia funkcję zasobnika pyłu,
czyli układ młyna jest zbliżony do układu instalacji z rys. 3.20.
Bęben młyna 5 podparty na łożyskach ślizgowych 7 jest obracany poprzez
wieniec zębaty 6 silnikiem elektrycznym. Część obrotowa młyna jest zawarta między

7 E lektrow nie
96 97
J, K O TŁY PA SOW E
dwoma komorami 10 powietrza uszczelniającego. Zewnętrzne części mtyna poza
tymi komorami są nieruchome. Z obrotowym bębnem 5 jest powiązana żebrami
obrotowa rura 8 i spirale ślimaka 9 i wraz z nim się obracają. Z drugiej strony rury
8 są podparte na łożyskach 11. Przejścia końców wałów podpierających są uszczel­
nione powietrzem 12. Elementy kom ór uszczelniających 10 związanych z bębnem 5
są ruchome, natom iast jej elementy -zewnętrzne są nieruchome. Węgiel 1 spadając
rurą zsypową w osi odpylacza cyklonowego 4 jest transportowany spiralą ślimaka 9
p o zewnętrznej stronie rury 8 do bębna 5, napełnionego kulami, które są uzupełniane
wlotem 13. W ewnątrz rury 8 przepływa gorący czynnik 2 suszący surowy węgiel
i transportujący, po stronie zewnętrznej rury 8, pył poprzez odpylacz 4 do palników 3.
W odpylaczu 4 grubsze cząstki pyłu są zawracane do dalszego przemiału.
3.10.4. M łyny m iażdżące
Z wielu rozwiązań układu mielącego [3.1, 3.7], n a rys. 3.23 podano dwa systemy
stosowane w produkowanych w Polsce młynach: pierścieniowo-kulowy oraz mi-
sowo-rolkowy. Węgiel podawany na wirujący wokół osi pionowej pierścień lub talerz
(misę) ulega zgnieceniu przez dociskane sprężynami lub układem hydraulicznym
kule (a) lub rolki (b). W produkowanych w Polsce młynach stosuje się 5h- 10 kul
o średnicy 530-r- 1150 mm (w zależności od wydajności młyna) lub 3 rolki — roz­
mieszczone równomiernie n a obwodzie [3.1]. U kład mielący młynów pierścieniowo-
-kulowych nie wymaga stosowania łożysk. Natomiast konstrukcja układu mielą­
cego misowo-rolkowego jest bardziej skomplikowana, ponieważ stosuje się łoży­
skowanie rolek mielących, które jest wrażliwe n a działanie pyłu węglowego; za­
chodzi więc potrzeba przeciwpyłowego zabezpieczenia układu smarującego oraz
zapewnienia właściwego smarowania łożysk rolek. Z tego względu w Polsce istnieje
98
3.10. M Ł Y N Y I IN S T A L A C JE M Ł Y N O W E
R ys. 3.23. W ybrane rozw iązania układów mielących m łynów m iażdżących: a) pierścicniowo-ku-
low ych; b) m isow o-rolkow ych z rolkam i stożkow ym i
tendencja [3.1] do stosowania młynów pierścieniowo-kulowych, jako łatwiejszych
w budowie i eksploatacji (rys. 3.24).
Moment obrotowy silnika przekazywany przez sprzęgło, przekładnię 1
(pionowy wał przekładni), powoduje ruch obrotowy całego zespołu jarzm a 2 i to ­
czenie się po bieżni 3 kul 4, dociskanych pierścieniem dociskowym i układem sprężyn.
Węgiel spadając rurą zsypową 5 dostaje się na obracającą się bieżnię (pierścień)
i pod toczące się kule, gdzie ulega zmieleniu. Rozdrobniony węgiel zostaje wydmu­
chnięty z bieżni przez strumień gorącego powietrza 6 i skierowany do odsiewacza
cyklonowego 7, gdzie następuje oddzielenie grubszych frakcji węgla oraz ich powrót
do ponownego przemiału 8. Odpowiednie ustawienie kierownic i przysłony w od­
siewaczu decyduje o ziarnistości pyłu węglowego. Jarzmo 2 ma w strefie dolnej
sekcje zbieraków 11 służących do zgarniania pirytów 9, które jako niezmielone
i cięższe spadają z bieżni i są wygarniane przez otwory 10 na zewnątrz młyna. Obro­
towe jarzm o 2 od strony zewnętrznej jest uszczelnione za pomocą pierścienia uszczel­
niającego 12, który zapobiega przedostawaniu się pyłu z młyna w kierunku prze­
kładni. Powietrze uszczelniające 13 przedostaje się do komory młyna przez szczelinę
między pierścieniem 12 a jarzmem 2.
Młyny miażdżące są stosowane do węgli kamiennych.
3.10.5. M łyny udarowe (w en tylato ro w e)
D o grupy tej palcżą m.in. młyny bijakowe i wentylatorowe. Układ mielący m ły n a
bijakowego składa się z kilku rzędów ramion, umocowanych przegubowo do piast,
które są osadzane na wspólnym wirującym wale. N a końcach ramion znajdują się
staliwne klocki (bijaki). Młyny bijakowe obecnie są coraz rzadziej stosowane i są
zastępowane przez młyny wentylatorowe.
W młynie wentylatorowym (rys. 3.25) między dwiema tarczami, z których
jedna jest osadzona na piaście, a druga jest pierścieniem, są umocowane płytki —
99
3. K O T Ł Y PAROW E
bijaki, rozbijające węgiel. Wytwarzają one jednocześnie, jako koło wentylatorowe,
podciśnienie umożliwiające zassanie przez młyn gorącego powietrza i spalin oraz
odpowiednie nadciśnienie, niezbędne do wdmuchnięcia mieszanki pyłowo-powie-
trznej poprzez palniki szczelinowe (patrz rys. 3.15) do paleniska. Nie wymagają
więc oddzielnego wentylatora młynowego. Dzięki doprowadzeniu powietrza uszczel­
niającego, między tarczą a obudową młyna panuje ciśnienie wyższe niż ciśnienie
100
R ys. 3.25. Schem at młyna w entylatorowego
1 — doprow adzenie węgla, gazów spalinowych i pow ietrza (patrz rys. 3.15 i ry s.3 .2 1 c ); 2 — od­
prow adzenie pyłu; 3 - elementy separatora pyłu; 4 - zw rot grubszych frakcji węgla do
pow tórnego przem iału; 5 — kolo bijakow e; 6 — w ał napędow y; 7 — pow ietrze uszczelniające;
8 — k an ał d o usuwania elem entów metalow ych dostających się do węgla w czasie transportu
pyłu. Zapobiega się w ten sposób wydostawaniu pyłu przez obudowę wału na zew­
nątrz. Części metalowe dostające się do węgla w kopalni i w czasie transportu zbie­
rają się n a dole komory młyna, skąd są usuwane na zewnątrz młyna.
Twarde paliwo powoduje bardzo szybkie zużycie bijaków. Z tych wzglę­
dów młyny te stosuje się do węgli miękkich, przede wszystkim brunatnych.
3.11. PRZEPŁYW POWIETRZA I SPALIN PRZEZ K O C IO Ł
3.11.1. Schemat przepływu i rozkład ciśnienia p o w ietrza
i spalin w kotle
Wraz z paliwem w sposób ciągły jest dostarczany niezbędny strumień powietrza,
wynikający z teoretycznego zapotrzebowania zależnie od spalanego paliwa (p. 3.6.1)
i ustalonego nadmiaru powietrza oraz są odprowadzane spaliny (rys. 3.1 i 3.2).
Powietrze kanałami ssawnymi jest doprowadzone do wentylatorów powietrza
(1 -5-3 sztuk na kocioł), w których następuje sprężenie go do ciśnienia niezbędnego
do pokonania oporów przepływu do komory paleniskowej. W niektórych układach
101
 K O T ŁY PAROW E
stosuje się oddzielne wentylatory powietrza pierwotnego i powietrza wtórnego.
Intensywność przekazywania ciepła przez spaliny jest wprost proporcjonalna do
ich prędkości, natom iast straty ciśnienia zwiększają się proporcjonalnie do kwadratu
prędkości spalin. Wentylatory spalin (ciągu) stosowane do usuwania spalin z ko­
mory paleniskowej (l-i-3 sztuk na kocioł), muszą — z uwzględnieniem jeszcze
naturalnego ciągu kotła — pokryć całkowitą stratę ciśnienia spalin: w kotle, w pod­
grzewaczu powietrza i odpylaczach spalin oraz wytworzyć w komorze paleniskowej
wymagane podciśnienie 20-r80 Pa. Ciąg naturalny wytwarzany przez komin za­
leży od wysokości komina. Komin o wysokości 100 m jest w stanie wytworzyć
ciąg 0,4 kPa.
Przykładowy schemat przepływu i rozkład ciśnienia powietrza i spalin w ko­
tle z młynami miażdżącymi podano n a rys. 3.26. Jak widać na rysunku wentylatory
kotłowe pracują z różnymi ciśnieniami; wentylatory powietrza i wentylatory młynowe
pracują z nadciśnieniem, natom iast wentylatory spalin, z uwagi na wymagane pod­
ciśnienie w komorze paleniskowej, mają n a ssaniu podciśnienie. Ponieważ droga
(opory) i prędkość spalin w kotle pyłowym są większe niż w kotle rusztowym,
Rys. 3.26. Rozwinięty schemat przepływu i rozkład ciśnienia powietrza i spalin w kotle z mły­
nami miażdżącymi
1, 2 — klapy powietrza; 3 — wentylator powietrza; 4 — parowy podgrzewacz powietrza;
S — obrotowy podgrzewacz powietrza; 6 — wentylator młynowy; 7 - młyn miażdżący;
8 - palniki; 9 - kocioł; 10 - elektrofiltry; 11 — wentylator spalin; 12 — komin
102
3 .tt . P R Z E P Ł Y W P O W IE T R Z A I S P A L IN P R Z E Z K O C IO Ł
więc i straty ciśnienia spalin są większe. Stąd podciśnienie spalin na wylocie z kotła
pyłowego wynosi ok. 1 kPa, a w kotle rusztowym 0,44-0,6 kPa. Przy stosowaniu
dużych prędkości spalin następuje erozja niektórych fragmentów powierzchni
ogrzewalnych, przede wszystkim podgrzewaczy wody. Ceiem zmniejszenia skutków
tego zjawiska jest stosowana m.in. jednociągowa sylwetka kotła (patrz p. 3.14.3).
Powróćmy do ostatnich zdań p. 3.9.3.4 dotyczących pracy komory pa­
leniskowej z nadciśnieniem. Z rysunku 3.26 wynika, że w celu zapewnienia na wejściu
do komina przynajmniej niewielkiego nadciśnienia, cały wykres ciśnienia należy
przesunąć do góry o ok. 2,5 kPa. Zatem wentylatory powietrza i wentylatory mły­
nowe muszą mieć dużo większe spiętrzenie, przeto i moc. Podobnie jest w przypadku
młynów wentylatorowych. Dlatego obecnie panuje tendencja, aby z nadciśnieniem
w komorach paleniskowych pracowały tylko kotły opalane olejem lub gazem.
3.11.2. W en tylato ry
Podstawowymi parametrami charakteryzującymi wentylatory są: wydajność (stru­
mień objętości) V, czyli objętościowy strumień gazu przetłaczany przez wentylator,
oraz spiętrzenie całkowite wentylatora p„, będące różnicą całkowitych ciśnień mie­
rzonych w króćcu tłocznym (na wylocie) i ssawnym (na wlocie) wentylatora. W ar­
tość spiętrzenia danego wentylatora zależy od jego wydajności, tworząc tzw. charak­
terystykę wentylatora p„ ( V) [3.7], Zapotrzebowanie na moc P wentylatora o spraw­
ności jj„
P = (3.30)
7».
Stosowane są dwa podstawowe typy wentylatorów: promieniowe i osiowe,
charakteryzujące się odmiennym kierunkiem wypływu gazu z wieńca łopatkowego,
odpowiednio: promieniowym i osiowym.
W wentylatorach promieniowych (rys. 3.27) gaz zasysany przez wlot trafia
na łopatki wirnika i zmienia osiowy kierunek przepływu na zbliżony do promienio­
wego, doznając przy tym przyrostu prędkości (zwiększenia energii kinetycznej).
Następnie gaz spływa z łopatek wirnika do spiralnej obudowy, tworzącej stopniowo
rozszerzający się kanał — tu następuje zmniejszenie prędkości i kosztem spadku
energii kinetycznej wzrasta ciśnienie statyczne. Celem zwiększenia wydajności
wentylatory promieniowe są budowane również z wirnikami dwustrumieniowymi
(dwa wloty z przeciwnych stron). W wentylatorach promieniowych już przy małych
i średnich wydajnościach otrzymać można duże spiętrzenie całkowite.
Wentylatory osiowe charakteryzuje wylot gazu z wieńca łopatkowego
wzdłuż osi wirnika (rys. 3.28), przy czym w zależności od miejsca zamiany energii
kinetycznej gazu na ciśnienie, dzieli się je na akcyjne i nadciśnieniowe. W pierwszym
rozwiązaniu (rys. 3.28a) przy przepływie przez wirnik 3 następuje znaczny przyrost
103
J. K O T ŁY PAROW E
R ys. 3.27. Schem at w entylatora prom ieniow ego
1 — w lot pow ietrza; 2 — ło p atk i kierow nicze nastaw ialne; 3 — w irnik; 4 — obudow a
R ys. 3.2S, Schem aty wentyla­
to ró w osiow ych; a) akcyjnego;
b ) nadciśnieniow ego; 1 — kró-
ciec ssaw ny; 2 — łop atk i kie­
row nicze n astaw ialne; 3 — nie-
n astaw ialne łopatki w irn ik a; 4
— nastaw ialne ło p a tk i w irni­
k a ; 5 — łopatki kierow nicze
stałe; 6 — dy fu zo r; 7 — po­
w ietrze chłodzące i sm arow a­
nie łożyska w ew nętrznego; 8 —
m echanizm sterow ania kątem
ustaw ienia łopatek w irnika 4
104
j.tt. P R Z E P Ł Y W P O W IE T R Z A I S P A L IN P R Z E Z K O C IO Ł
prędkości gazu, wskutek czego energia dostarczana przez wirnik wentylatora za­
mienia się na energię kinetyczną gazu. Dopiero w dyfuzorzc 6 następuje zmniejsze­
nie prędkości gazu - energia kinetyczna maieje, a wzrasta ciśnienie. Kierownice
stałe 5 służą do uspokojenia przepływającego gazu. W wentylatorach nadciśnie-
niowych (rys. 3.28b) przyrost ciśnienia następuje głównie w wirniku z przestawial-
nymi, odpowiednio profilowanymi łopatkami 4 oraz częściowo w łopatkach kie­
rowniczych stałych 5 i w dyfuzorze 6. Dlatego też ten wentylator jest ok. dwa razy
krótszy niż akcyjny. Wentylatory osiowe są budowane przede wszystkim na duże
wydajności. W elektrowniach krajowych są stosowane wentylatory o parametrach:
wydajności 37.5-M50 m 3/s, spiętrzenia 3,1-f-5,7 kPa, moc silników napędowych
260-^3150 kW, prędkości obrotowe 740 - r 1480 m in“ 1.
3.11.3. Regulacja wydajności w en tylato ró w
Wentylator o charakterystyce p„(V) współpracuje z układem przesyłowym, w które­
go elementach (kanałach, zasuwach, klapach regulacyjnych itp.) występują straty
ciśnienia p u (Pa), zależne od wypadkowego współczynnika oporów miejscowych
f elementów składowych układu i wydajności wentylatora V (m3/s). Można przyjąć,
żc w warunkach rzeczywistych
Pu = V1 (3.31)
gdzie: qc - gęstość gazu, kg/m3.
W stanach ustalonych wydajność wentylatora wynika z warunku = pu. Wydaj­
ność V można więc wyznaczyć z przecięcia się charakterystyk p j y ) i p j y ) — rys.
3.29. Aby zmienić wydajność wentylatora, można oddziaływać na charakterystykę
układu przesyłającego gaz bądź na charakterystykę wentylatora. W pierwszym
przypadku zwiększając wypadkowy współczynnik oporów f, występujący we wzo­
rze (3.31), poprzez przymknięcie klap regulacyjnych, zwiększa się opory przepływu
w układzie i otrzymuje zamiast charakterystyki p„,(V ) nową charakterystykę p„2(P );
wydajność wentylatora ustala się przy wartości V2. Taki sposób zmian wydajności
nazywa się dławieniem i jest bardzo nieekonomiczny, bo występują straty spiętrze­
nia Ap„ wytwarzanego przez wentylator, a zatem zgodnie z wzorem (3.30) i straty
mocy (W)
A P = Y lh P " . (3.32)
4»
Taki sposób regulacji jest stosowany rzadko i przede wszystkim dla małych wen­
tylatorów.
Regulację wydajności poprzez zmianę charakterystyki wentylatora nazywa
się regulacją aerodynamiczną (rys. 3.29b). Następuje tu dostosowanie charaktery­
styki wentylatora do charakterystyki sieci. W tym celu w wentylatorach promienio­
wych (rys. 3.27) i osiowych akcyjnych (rys. 3.28a) zmienia się kąt ustawienia łopatek
kierowniczych 2, a w wentylatorach osiowych nadciśnieniowych (rys. 3.28b) na-
105
3. K O T ŁY PAROW E
i.it. P R Z E P Ł Y W P O W IE T R Z A I S P A L IN P R Z E Z K O C IO Ł

stawialny w ruchu kąt ustawienia łopatek wirnika 4. Regulacja aerodynamiczna

stwarza to duże problemy. Dlatego też najbardziej rozpowszechnione są układy
wydajności jest powszechnie stosowana w energetyce jako najdogodniejsza.
z regulacją aerodynamiczną wentylatorów, napędzanych silnikami dwubiegowymi —
Zmieniając prędkość obrotową n wentylatora, następuje prawie równo­
silnikami indukcyjnymi zwartymi o przelączalnej liczbie par biegunów (rys. 3.29d).
ległe przesunięcie charakterystyk wentylatora (rys. 3.29c), zatem można dostosować

Rys. 3.30. Z apotrzebow anie n a moc P przy

regulacji wydajności V w entylatora ró­
żnym i m etodam i
/ — regulacja przez dław ienie; 2 — re ­
gulacja aerodynam iczna; 3 — napęd silni­
kiem dwubiegowym i regulacja aerodyna­
miczna; 4 — regulacja za pom ocą sprzęgła
hydrokifietycznego; 5 — teoretyczne zapo­
trzebow anie n a m oc przy zmiennej prędko­
ści obrotow ej

Dla wentylatorów dużej mocy mogą być stosowane napędy silnikami indukcyjnymi
ze sprzęgłami hydraulicznymi lub z układami tyrystorowymi.
Porównanie zapotrzebowania na moc napędu wentylatora przy różnych
sposobach regulacji wydajności przedstawiono na rys. 3.30.

3.12. U KŁADY W O DNO -PARO W E KOTŁÓW

3.12.1. Wstęp

Powierzchnie ogrzewalne tworzące układ wodno-parowy kotła są tak skonstruowa­

ne i rozmieszczone w układzie paliwo-powietrze-spaliny, aby spełnić podstawo­
we warunki :
— zapewnić bezpieczną pracę materiałów, z których są wykonane, tzn. aby c e n n ik
(woda lub para) przepływający w rurze ogrzewanej spalinami, chłodził rurę tak
je do charakterystyki sieci. Przy zmianie prędkości obrotowej wentylatora n 2 w sto­ skutecznie, żeby jej temperatura nie przekroczyła wartości dopuszczalnej dla da­
sunku do prędkości n t zachodzą związki nego materiału;
— zapewnić osiągnięcie możliwie wysokiej sprawności kotła;
y 2 _ »1 . ¿>»1 _ f ”* Y • P l r - ( n* (3-33) — zminimalizować masę użytych materiałów konstrukcyjnych kotła, itp.
Vl «1 ’ P«t \" J ’ p‘ V«1 Jeżeli w ogrzewanej rurze o obciążeniu cieplnym q płynie czynnik o tem­
peraturze i, to z bilansu ciepła można wyznaczyć temperaturę rury jako
Ten sposób regulacji wydajności wentylatorów jest więc najbardziejekonomiczny.
Wymaga on jednak stosowania silników napędowych o regulowanej prędkości ‘k ~ ‘ + ~ (3.34)
obrotowej. Biorąc pod uwagę, że moc silników napędowych jest rzędu kilkuset kW -

107
106
 K O T ŁY PAROW E
3.12. U K Ł A D Y W O D N O -P A R O W E

gdzie wanta wody, III — strefa osuszania pary wilgotnej. W strefie / — podgrzewania
a. « c(wp)0-8 (3-35) temperatura ścianki rury jest niższa od temperatury nasycenia, a strumień czynnika
jest strumieniem jednofazowym I (woda). W strefie I I — parowania występują
przejmowalność (współczynnik przejmowania) energii cieplnej od rury do czynnika,
obszary: wrzenia pęcherzykowego powierzchniowego przechłodzonego 2, wrzenia
W /(m 2-K), przy czym: c — stała; w — prędkość przepływu cz y n n ik a ,-j-; pęcherzykowego rozwiniętego 3 w całej masie wody, przepływu korkowego 4 i prze­
pływu pierścieniowego (rurowego) 5. Po osiągnięciu i przekroczeniu przez ściankę
0 — gęstość masy czynnika, . rury temperatury nasycenia następuje przegrzanie cienkiej warstewki wody, sty­
m
Z wzoru (3.34) wynika, żc tem peratura rury elementu układu wodno- kającej się ze ścianką, co stwarza warunki do powstawania wrzenia powierzchniowego
-parowego, dla zadanego obciążenia cieplnego q , zależy od temperatury czynnika — obszar 2. Powstające w przyściennej warstwie pęcherzyki pary ulegają szybkiej
1 i intensywności chłodzenia, określonej wartością a — zatem i od gęstości stru­ kondensacji w głównym strumieniu wody, który nie osiągnął jeszcze temperatury
mienia masy wą. Wartości przejmowalności energii cieplnej a dla wybranych nasycenia; sprzyja to intensywnemu powstawaniu w ośrodkach parowania nowych
przypadków podano w tabl. 3.2. pęcherzyków — występuje silna turbulizacja przyściennej warstwy wody, dzięki
czemu przejmowalność energii cieplnej a od ścianki rury osiąga bardzo duże war­
tości — porównaj tabl. 3.2. Po osiągnięciu przez cały strumień czynnika tempera­
Tablica 3.2. W artości przejmowalności energii cieplnej a
tury nasycenia, nie występuje już zjawisko kondensacji pary, jej pęcherze są więc
«, W /(m 2-K ) unoszone wraz z płynącym strumieniem wody. Jest to tzw. wrzenie rozwinięte pęche­
Czynnik — ru ra
rzykowe.
S paliny (pow ietrze) lż-i-60 Jeżeli w strefie wrzenia pęcherzykowego powierzchniowego rura jest na­
P a ra w tórnie przegrzana 650+1200 grzewana dużym strumieniem ciepła, to wówczas istnieje niebezpieczeństwo łą­
P a ra pierw otnie przegrzana 1500+3500 czenia się powstających bardzo intensywnie pęcherzyków w jednolitą błonę parową
W oda 4600+ 12000
na powierzchni rury. Następuje wówczas przejście w stan wrzenia błonowego.
W oda wrząca 9000+19000
Błona parowa stanowi warstwę izolacyjną, utrudniającą przepływ ciepła do płynu.
P a ra sk rap lająca się 9000 + 90000
Efektem tego jest znaczny spadek przejmowalności ciepła (chłodzenie ścianki rury
przez wodę jest utrudnione) i nagły wzrost temperatury rury, mogący doprowadzić
nawet do jej przepalenia lub stopienia. Podobne zjawisko zachodzi przy małej
3.12.2. U p ro szczo n y opis zjaw isk zachodzących podczas
wartości wp (patrz wzór 3.35), czyli przy małym odprowadzaniu ciepła od rury.
w y tw a rz a n ia pary N a odcinku 3 (rys. 3.31) przy obciążeniach mniejszych od krytycznych,
Celem lepszego poznania zjawisk zachodzących przy wytwarzaniu (generacji) pary, część pęcherzyków parowych wypełniających kanał łączy się ze sobą, tworząc duże
skupiska, tzw. korki parowe, rozdzielone mieszaniną wodno-parową — przepływ
prześledzimy procesy zachodzące w rurze, przy założeniu stałego strumienia
korkowy. Dalsze zwiększenie udziału pary w czynniku dwufazowym (mieszanina
ciepła doprowadzonego do rury (rys. 3.31). Rozpatrzymy odcinek, w którym woda
pary i wody) prowadzi do łączenia się korków parowych w środkowej części przewo­
o temperaturze niższej od temperatury nasycenia podgrzewa się, odparowuje i osiąga
du rurowego (rdzeniu). Powstały rdzeń parowy 5 porusza się z dużą prędkością w osi
n a wylocie stan pary nasyconej suchej.
przewodu, woda natomiast płynie cienką warstwą po ściankach ruty unosząc nie­
W odcinku takim można wyodrębnić przede wszystkim trzy strefy o od­
wielkie pęcherzyki powstającej ciągle pary. Ten przepływ nosi nazwę pierścienio­
miennej strukturze przepływu: I - strefa podgrzewania wody, I I - strefa paro-
wego.
Stałe doprowadzanie ciepła powoduje ciągłe parowanie warstwy wody,
I II m zatem zwiększenie udziału pary w strumieniu, co z kolei pociąga za sobą zwiększenie
prędkości pary do takiej wartości, źe na granicy rozdziału faz następuje zrywanie
* • • • *i kropelek wody z przyściennej warstwy pierścieniowej wody oraz wyrzucanie wody
' . 1 , i , -I-I-*..-
*1 11 • 1 , • . -1 przez narastające na ściankach pęcherze parowe. W wyniku tych zjawisk grubość
i1 1 1 1. ••
warstewki wodnej maleje, znikając wreszcie. W rurze płynie wówczas strumień
. I 2 , 3 4 5 6
pary z rozpylonymi kropelkami wody; jest to przepływ mgłowy 6, a strefa, w której
R ys. 3.31. S tru k tu ra przepływ u m ieszaniny parow o-w odnej w pionow ym kanale rurow ym on występuje, nosi nazwę strefy osuszania pary wodnej wilgotnej. W chwili całko­
I — strefa podgrzew ania w o d y ; I I — strefa p aro w a n ia; I I I — strefa osuszania pary mokrej

109
108
I. K O T Ł Y PAROW E
3.12. U K Ł A D Y W O D N O -P A R O W E

witego zerwania chłodzącej warstwy wody przez intensywne odparowanie, tworzy

się błona parowa, w wynikn czego następuje nagłe pogorszenie warunków wymiany
ciepła. Ścianka rury staje się sucha i styka się bezpośrednio z parą m okrą, co p o ­
woduje wzrost jej temperatury. W miarę parowania unoszonych z parą kropelek
wody para wilgotna przechodzi w parę suchą, po czym następuje przegrzewanie
pary i w dalszym odcinku rury płynie ponownie czynnik jednofazowy.
3.12.3. Podział k o tłó w energetycznych
Opisany w p. 3.12.2 „ciąg technologiczny” zamiany wody na parę przegrzaną jest
stosowany bądź w sposób pełny, bądź wykorzystuje się tylko niektóre etapy, przy
czym miejsce oddzielenia pary od wody może być zawsze stałe (kotły ze stałą strefą
odparowania) lub zmienne (kotły ze zmienną strefą odparowania) — co wynika
z konstrukcji kotła. Dotychczas stosowany podział kotłów n a kotły z naturalnym
obiegiem, z wymuszonym obiegiem i kotły przepływowe, właściwie nie odpowiada
obecnemu stanowi konstrukcji kotłowych [3.5]. Dlatego na rys. 3.32 przedstawiono
inny podział kotłów energetycznych — na kotły walczakowe i na kotły bez walcza­
kowe.
3.12.4. Rodzaje obiegów wodnych
W arunkiem koniecznym bezpiecznej pracy kotła jest zapewnienie wystarczającego
chłodzenia rur parownika, czyli zapewnienie odpowiedniego przepływu czynnika
w rurach parownika, a właściwie dużej wartości gęstości strumienia masy wg.
Przepływ ten może być wywołany poprzez:
a) wykorzystanie naturalnego ruchu chłodziwa, wynikającego z różnicy
gęstości wody i mieszaniny parowo-wodnej (zatem do przemieszczania chłodziwa
wykorzystuje się energię cieplną) — obieg naturalny;
b) wykorzystanie pracy dodatkowo zainstalowanych pomp obiegowych
(cyrkutacyjnych), przy czym jeżeli udział wyporu pomp jest mały w stosunku do
wyporu naturalnego, to jest to obieg wspomagany, a jeżeli zdecydowanie przeważa —
to obieg wymuszony;
c) wykorzystanie pracy głównych pomp wody zasilającej do przetłaczania
chłodziwa przez podgrzewacz, parownik i przegrzewam, pary — obieg przepły­
wowy.
N a rysunku 3.33 przedstawiono schematy podstawowych obiegów, które
będą omówione w dalszej części podręcznika.

3.12.5. Uproszczone zależności m atem atyczne

Zjawisko naturalnego obiegu wody powstaje w zamkniętym konturze cyrkulacyjnym

(rys. 3.33a), w którym gęstość wody g w rurach opadowych 4 (nicogrzewanych)
jest większa od gęstości mieszaniny parowo-wodnej gm w rurach wznoszących 5
(ogrzewanych). T a różnica gęstości wynikająca z faktu tworzenia się pary w rurach
wznoszących w wyniku ciepła doprowadzonego z komory paleniskowej, wywołuje
siłę wyporu naturalnego powodującą ruch płynu. Ruchowi temu towarzyszą straty
ciśnienia wskutek oporów tarcia w rurach oraz oporów miejscowych, spowodo­
wanych zmianami kierunku przepływu zainstalowaną w konturze cyrkulacyjnym
arm aturą (kolana, kryzy, zawory itp.).
Opis matematyczny procesów w konturze cyrkulacyjnym jest obszerny
[3,6; 3.12], Jednak do oceny jakościowej można wyprowadzić zależności proste,
czyniąc przy tym znaczne uproszczenia. Przyjęto, że w rurach opadowych płynie
woda w stanie nasycenia o gęstości g', a od początku rur wznoszących (ogrzewa­
Ci śnienie nych) - punkt 0 na rys. 3.33a - płynie mieszanina parowo-wodna o stopniu
NPa 7 9 MPa I 2 0 MPa t ą 2 1 MPa
u parowniku ^ < 17 I < i
__________j ___________ r____________ _i _______ >
I p0d_ )
____
" ^ d ^ V t y C Z r ie
tu MPa
suchości x i gęstości

<?„ = ------------- (3-36)

1+ x (
I/ / / / A - Stała strefa odparowania

“ Zmienna strefa odparowania

gdzie g " — gęstość pary nasyconej suchej.
R ys. 3.32. S chem at p odziału kotłów energetycznych

111
110
3. KO .O W E
i. ii. U K Ł A D Y W O D N O -P A R O W E

(3.37)
w ypór w ypór strutą ciśnienia w skutek oporów
naturalny pom py w ru rac h i oporach miejscowych

gdzie: H — różnica wysokości konturu jak na rys. 3.33a, m ; X, — zastępczy współ­

czynnik tarcia w rurach całego konturu; f , — zastępczy współczynnik oporów
miejscowych; d, - zastępcza średnica wewnętrzna rury całego konturu, m ; / -
długość konturu cyrkulacyjnego, m ; tu — średnia prędkość przepływu, m /s; g —
przyspieszenie grawitacyjne, m/s2.
W celu uproszczenia zapisu można wyrazić wypór pompy przez różnicę gęstości
(fi' —Qm) i zastępczą wysokość Hx podnoszenia pompy
= H ,( e '- e J g (3.38)
*) Podstawiając do równania (3.37) wzory (3.36) i (3.38), otrzymamy dla przyjętych

i założeń upraszczających wzór określający średnią prędkość przepływu czynnika

w rurach parownika

Ł d k - KU "- o7 (3.39)
k - L + J i_
2H 2H

gdzie x , — zastępcza wartość stopnia suchości mieszaniny w konturze.

Zależność (3.39) ze względu na przyjęte założenia upraszczające może posłużyć tylko
do oceny jakościowej (w celach dydaktycznych) wpływu niektórych parametrów
termodynamicznych czynnika i konstrukcyjnych kotła na średnią prędkość czyn­
nika w rurach parownika.
Do rur wznoszących (rys. 3.33a) wpływa strumień wody m „ w stanie na­
sycenia o entalpii właściwej i'. W wyniku przejętego z komory paleniskowej stru­
R ys. 3.33. Schem aty podstaw ow ych obiegów w odoych k o tłó w : a) k ocioł w alczakow y o obie­
gu n a tu ra ln y m ; b) k o cio ł w alczakow y o obiegu w spom aganym ; c) k o cioł w alczakow y o obiegu mienia ciepła Qp„ w rurach wytwarza się para i płynie mieszanina parowo-wodna,
w ym uszonym ; d) klasyczny ko cio ł przepływ ow y; e) k o cio ł przepływ ow y z w odooddzielaczem która na wylocie z rur wznoszących ma stopień suchości x (zawiera strumień pary
przeznaczonym do ro z ru c h u ; f) kocioł bezwalczakow y z d odatkow ym obiegiem w parow niku
1 — pom pa w ody zasilającej; 2 — podgrzew acz w o d y ; 3 — w alczak; 4 — ru ry opadow e; suchej m Dp) oraz entalpię
J — ekrany (ru ry w znoszące); 5 ' — strefa przejściow a; 6 — przegrzew acz p a ry ; 7 — pom pa
w spom agająca; 8 — p o m p a obiegow a; 9 — p o m p a obiegow a ro z ru c h o w a ; 10 — w odood- ix = V + rx (3.40)
dziciacz ro zru ch o w y ; 11 — w odooddzielacz; 12 — m ieszalnik
gdzie r — ciepło parowania, — .
kg
Między powyższymi wielkościami zachodzą zależności wynikające z bilansów energii
Przyjęto jednakow e prędkości wody i pary w mieszaninie. Ponadto opory (ciepła) i masy
tarcia w rurach i opory miejscowe w całym konturze sprowadzono do pewnych M w pl "b Q o a r c d l wp i x (3.41)
wartości zastępczych. Do uogólnionego opisu jakościow ego przyjęto, że w konturze
jest również pompa wspomagająca naturalną cyrkulację, w której następuje przyrost mDp - (3.42)
ciśnienia wody o App (zwiększenie wyporu o App). Przy tak przyjętych założeniach
f»wp = -x ) + m Dp (3.43)
równanie obiegu z rys. 3.33b ma postać
t El »VI ró w n i i
113
112
3. K O T ŁY PAROW E
3.12. U K Ł A D Y W O D N O -P A R O W E

Stąd stopień suchości mieszaniny winien płynąć sumaryczny strumień mieszaniny (w kg/s)

x (3.44) ud2
m Klr » w = t f - j - *>Qrn (3.50)

i tzw. krotność cyrkulacji Podstawiając zależność (3.49) do wzoru (3.50) i dokonując przekształcenia, otrzy­
muje się wyrażenie na określenie wymaganej krotności cyrkulacji dla zadanej war­
k = l = = J5bl r (3.45) tości masowego natężenia przepływu w obiegu naturalnym lub wymuszonym
* Qm
Krotność cyrkulacji stanowi jeden z podstawowych param etrów obiegu wody i ozna­ k = m w, _ / r -----
cza, ile razy masa 1 kg wody musi przepływać przez ogrzewane rury parownika s e" V m Dpyqr
(rys. 3.33a), aby zamieniła się całkowicie n a parę wodną o stopniu suchości x — 1. P
gdzie s = .
Z zewnątrz ścianki rur parow nika są ogrzewane strumieniem ciepła po­ a

bieranym z komory paleniskowej, a wewnątrz są chłodzone przez mieszaninę parowo- N a podstawie wzoru (3.51) na rys. 3.34 podano krotności cyrkulacji dla kotłów
-wodną, płynącą w rurach. Z jednej strony dąży się do zwiększenia obciążenia cie­ z obiegiem naturalnym w funkcji ciśnienia w parowniku.
plnego, ponieważ decyduje ono o wymaganej powierzchni ekranów (gabarytach
komory paleniskowej), z drugiej należy zapewnić możliwość odebrania tego stru­
mienia ciepła przez przepływający w rurach czynnik, czyli wymusić odpowiednio
dużą gęstość strumienia masy wpm (kg/(mz -s)).
Załóżmy, że ndział ciepła przejmowanego przez parownik Qv„ z całego
strumienia ciepła Qk powstałego w komorze paleniskowej wynosi y, zatem

eP.r = yQ* (3.46)

Wymiary kom ory paleniskowej są dobierane d la znamionowego strumienia i ro­
dzaju spalanego paliwa. Jeżeli dopuszczalne obciążenie cieplne przekroju komory
wynosi qF, to przy założeniu jej kwadratowego przekroju bok komory powinien Rys. 3.34. Krotność cyrkulacji k wody
w kotle z naturalnym obiegiem w fun­
się równać kcji ciśnienia p

M
V qr
(3.47)
Ściany komory n a całym obwodzie 4a są wyłożone ruram i ekranowymi o średnicy
wewnętrznej d i w rozstawie S. Rozstaw 5 jest ograniczony, aby płetwy 7 na
rys. 3.40 były wystarczająco chłodzone przez wodę przepływającą w rurach. Aby
pokryć cały obwód kom ory paleniskowej w celu chłodzenia obudowy kotła, należy
zainstalować odpowiednią liczbę pionowych ru r
N »
Z wzorów (3.42), (3,46), (3.47) i (3.48) otrzymuje się
JV = 1
S \ l yqF ■ _
W celu spełnienia warunku dobrego chłodzenia w każdej rurze musi być
zapewniona określona gęstość strumienia masy w q „, zatem przez N ru r po-
3.12.6. K otły walczakow e
3.12.6.1. Rola walczaka w kotle
Walczak stanowi stałe miejsce (w ciągu technologicznym wytwarzania pary) od­
dzielania pary od wody, dzięki temu do przegrzewacza płynie zawsze para, która
powinna być osuszona i pozbawiona soli.
(3.48) Mieszanina parowo-wodna opuszczając rury wznoszące jest zanieczyszczona
różnymi solami doprowadzonymi do kotła wraz z wodą zasilającą. Woda rozpuszcza
sole alkaliczne i krzemionkę w całym zakresie ciśnień. Natomiast para te sole roz­
puszcza przy ciśnieniach powyżej 4 MPa. Zatem sole zawarte w parze odkładają
(3.49)
się na powierzchniach przy ciśnieniach poniżej 4 MPa, czyli przede wszystkim na
częściach przepływowych turbiny, powodując zmniejszenie ich przekrojów przelo­
towych.

114 115
3. K O T Ł Y PAROW E
Kropelki wody zawarte w parze (wilgoć) są nośnikiem soli z wody do pary.
Para uchodząc z walczaka do przegrzewacza porywa kropelki wody, które nie tylko
przenoszą sól, lecz z uwagi na duto większą przejmowalność ciepła wody niż pary
powodują gwałtowniejsze schładzanie ru r przegrzewacza (powstają szokt termiczne).
Zatem zabezpieczenie przed porywaniem wody do przegrzewacza jest ważnym
zadaniem walczaka. Aby wytrącić kropelki, prędkość pary wilgotnej w przestrzeni
parowej nad lustrem wody powinna być mala, czyli powierzchnia zwierciadła wod­
nego duża. Celem wydłużenia drogi oddzielania kropelek wody od pary (separacji
pary) stosuje się walczaki o średnicy do 1600 -i-1800 mm przy grubościach ścianek
80-i-120 mm, co stwarza określone problemy technologiczne. Przy niższych ciś­
nieniach różnica gęstości wody i pary jest duża, więc pod wpływem sił grawitacyj­
nych kropelki wody oddzielają się od pary. Przy większych ciśnieniach proces ten
zanika i w celu zwiększenia intensywności separacji w walczaku są zabudowane
specjalne urządzenia separacyjne (żaluzje, cyklony, siatki itp.). Pozostająca w wodzie
kotłowej sól zwiększa jej zasolenie i musi być w sposób ciągły odprowadzana z wal­
czaka (odsalanie kotła). Odprowadzanie soli z walczaka odbywa się bezpośrednio
spod lustra wody.
3.12.6.2. Obieg naturalny, wspomagany i wymuszony
Jeżeli we wzorze (3.39) przyjąć H , — 0 (brak pompy przewałowej) oraz dla upro­
szczenia I = 2H , to otrzyma się zależność dla obiegu naturalnego
Z wzoru (3.52) wynika, że ze wzrostem stosunku q i q” wzrasta prędkość w. Podobnie
zwiększenie różnicy wysokości konturu I I powoduje wzrost w. D la kotłów nisko­
ciśnieniowych, dla których g '/e " są duże (rys. 3.3), ju ż dla niewielkich wartości H
można zapewnić odpowiednie prędkości przepływu w. W zrost obciążenia cieplnego
kom ory paleniskowej powoduje zwiększenie stopnia suchości pary (3.44), przeto
i wzrost prędkości w. Jednak ze wzrostem stopnia suchości * gęstość mieszaniny
om (3.36) maleje i następuje pogorszenie warunków chłodzenia rur parownika.
Zatem ze wzrostem obciążenia cieplnego może dojść do niebezpiecznego wrzenia
błonowego (patrz p. 3.12.2). Dlatego też dla kotłów z obiegiem naturalnym suchość
pary x na wylocie z rur wznoszących nie może przekroczyć 0,2. Zatem krotność
cyrkulacji nie może być mniejsza niż 5. Ze wzrostem ciśnienia ciepło parowania r
maleje (patrz rys. 3.3), a suchość pary x wzrasta. Aby zachować warunek x < 0,2,
wartość ciśnienia w parowniku p < 17 M P a (rys. 3.34).
Przy ciśnieniach wysokich, np. 20 M Pa, stosunek gęstości £>'/<?" szybko
maleje, zmniejsza się prędkość przepływu czynnika w rurach parownika. Może
116
3.11. U K Ł A D Y W O D N O -P A R O W E
wystąpić wrzenie błonowe. Trzeba wówczas stosować w parowniku obieg wspoma­
gany. Włączając pompę obiegową, która we wzorach (3.37) i (3.39) jest odwzoro­
wana przez Ap„ i H„ można pomimo małej wartości g 'le" zachować odpowiednią
wartość gęstości strumienia masy wq„. Przetłaczany przez pompę duży stru­
mień masy zrywa powstającą na ściance rur błonę parową, zapewniając ich odpo­
wiednie chłodzenie. Stopień suchości pary x na wylocie z rur wznoszących wynosi
ok. 0,25.
Nie licząc pojedynczych mniejszych kotłów przemysłowych, w kraju są
zainstalowane dwa kotły walczakowe z obiegiem wspomaganym typu AP1650
(bloki 500 MW w elektrowni Kozienice).
Typowym przykładem kotła walczakowego z obiegiem wymuszonym
wody jest kocioł La M onta (rys. 3.35). Pompa obiegowa (przewałowa, cyrkulacyjna)
7 wymusza obieg wody w wężownicach parownika 2. Wymuszony obieg wody stwa­
rza większą swobodę w ukształtowaniu powierzchni ogrzewalnej parownika, która
w kotłach La M onta jest wykonana z reguły w postaci dużej liczby równolegle po­
łączonych wężownic (układ meandrowy) rozmieszczonych na ścianach komory
paleniskowej. Zatem występują tu duże opory przepływu rur i opory miejscowe,
czyli udział wyporu naturalnego jest znikomo mały. Przemysł krajowy produkuje
tylko małe kotły La M onta — parowe i wodne, przeznaczone głównie do celów
produkcji pary technologicznej lub wody grzejnej. Odznaczają się one niskimi ce­
nami. Dzięki stosowaniu obiegu wymuszonego następuje szybkie wyrównywanie
tem peratur w parowniku podczas rozruchu. Dlatego też ten typ kotłów chętnie jest
stosowany w elektrociepłowniach jako kocioł szczytowy.
R ys. 3.35. Schem at kotła walczakowego
z obiegiem w ym uszonym La M onta
/ — pom pa obiegow a; 2 — parow nik;
3 — przegrzewacz p a ry ; 4 — podgrze­
wacz wody
W zakresie ciśnień krytycznych, już dla niewielkich zmian ciśnienia, zmiany
gęstości wody są tak duże, że warunki pracy pomp obiegowych są bardzo trudne
i dlatego obieg z pompą cyrkulacyjną może być stosowany do ciśnień mniejszych
niż 21 M Pa.
117
3. K O T Ł Y PAROW E
3 .tJ . U K Ł A D Y W O D N O -P A R O W E

3.12.7. K o tły bezw alczakowe

3 b)
o— 0
3.12.7.1. Wstęp = f c
Obieg naturalny jest najprostszym i najtańszym sposobem zapewnienia przepływu
czynnika w parowniku, jednak przy ciśnieniach wyższych jest on niewystarczający
do zabezpieczenia ekranów parownika przed uszkodzeniem n a skutek wystąpienia
miejscowego odparowania. Co prawda wprowadzenie wspomagania obiegu pompą
- <;>
przcwałową usuwa tę wadę, ale pozostaje grubościenny element kotła, jakim jest
walczak, który z uwagi na powstające w nim naprężenia zdecydowanie zmniejsza o -
1.9
dopuszczalne szybkości rozruchu i zmian obciążenia bloku energetycznego. Te o --
względy m.in. zadecydowały o rozwoju kotłów bezwalczakowych, w których nie
ma tak grubościennych elementów ja k walczak. Kotły te są budowane n a ciśnienie (“ I 1—- !
pod- i nadkrytyczne. W przypadku ciśnień nadkrytycznych w kotie nie ma parow­
nika — ciepło parowania r = 0 (patrz rys. 3.3). Kocioł taki składa się z podgrze­
wacza wody i przegrzewacza pary, więc zbędny jest walczak (wodooddzielacz), który
\ / \ r \ Vi \
nie spełniałby swojej funkcji osuszania pary, ponieważ przy ciśnieniach nadkryty­ Sraegót.a'
cznych nie występuje pojęcie mieszaniny parowo-wodnej (gęstości właściwe wody
i pary są jednakowe). W oda o ciśnieniu nad krytycznym po podgrzaniu w podgrze­
waczach do temperatury tk = 374,J 5°C natychmiast zamienia się na parę o stopniu
suchości x = 3.
G rupę kotłów bezwalczakowych obejmują: czysto przepływowe kotły
bez wodooddzielaczy (separatorów) — pierwsze kotły systemu Bensona i Ramzina,
kotły z wodooddziclaczami oraz tzw. kotły z wymuszonym obiegiem w parowniku.

3.12.7.2. Systemy parowników kotłów przepływowych

Kotły czysto przepływowe pracują na zasadzie jednokrotnego przepływu wody przez
układ wodno-parowy kotła — podgrzewanie wody, odparowanie i przegrzanie
pary (krotność cyrkulacji wg wzoru (3.51) k = 1) — czyli zachodzi pełny ciąg
technologiczny ja k na rys. 3.31.
Od początku lat dwudziestych XX wieku rozpowszechniły się trzy rozwią­
zania konstrukcyjne kotłów przepływowych: Bensona, Sulzera i Ramzina (rys. 3.36).
Kocioł Bensona był najbardziej rozpowszechnionym kotłem przepływo­
wym. Cechą charakterystyczną jego obecnej wersji jest pionowy układ opromie-
niowanych ru r parownika w postaci podzielonych na sekcje ekranów, przez które
woda przepływa kolejno, zawsze od dolnej komory do komory górnej (rys. 3.36a).
Doprowadzenie wody z komory górnej do komory dolnej następnej sekcji odbywa się
ruram i opadowymi 7. Z ostatniej sekcji rur para o wilgotności 10-^20% przechodzi
do tzw. strefy przejściowej 5, umieszczonej w obszarze niższych tem peratur spalin,
gdzie następuje całkowite odparowanie i wydzielenie się soli — ponieważ brak
walczaka (separatora) uniemożliwia przeprowadzanie ciągłego odsalania. Rury
z odłożonymi w nich solami są mniej narażone w obszarze niższych temperatur
spalin niż w komorze paleniskowej.
Rys. 3 .3 6 .'Schem aty kotłów przepływowych: a) B ensona; b) Sulzera; c) R am zina
i — podgrzew acz w ody; 2 — ekrany parow nika; 3, 4 — przegrzew acz pary; 5 — strefa
przejściow a; 6 — w odooddzielacz; 7 — ru ry opadow e; F„ F„ — sita ciężkości i siła w yni­
kająca z prędkości spalin — działające n a cząstki popiołu (patrz p . 3.13.3)
W celu naświetlenia problemu ekranowania rurami parownika komory
paleniskowej wróćmy do p. 3.12.5. Wzór (3.51) został wyprowadzony dla pionowych,
równoległe połączonych rur, Ua których wlocie wpływa strumień wody m „ , a na
wylocie wypływa strumień mieszaniny parowo-wodnej zawierający strumień pary
m Dp
_ o stopniu suchości x — 1. Wzór ten jest słuszny również dla przypadku,
gdy N równolegle połączonych rur zostanie podzielonych na k szeregowo
połączonych pasm (sekcji, nawrotów) zawierających N /k równolegle połączonych
rur (rys. 3.36a). Na wlocie do takiego układu wpływa strumień wody m wp, a wy­
pływa strumień pary mDt = o stopniu suchości jc — 1. Liczba pasm nawrotów
k wynika ze wzoru (3.51).

119
118
J. K O T ŁY PAROW E
R ys. 3.37. K ro tn o ść cyr­
kulacji w funkcji w ydaj­
ności k o tła dużej m ocy
N a rysunku 3.37 podano krotność cyrkulacji w funkcji wydajności kotła
m D dla danych: ciśnienie w parowniku 21 M Pa, wq„ = 1250 kg/(m 2 -s), średnica
wewnętrzna rur d — 0,02 m, s = 2,4, w zależności od wydajności kotła qF = 25004-
4-4600 Linią przerywaną naniesiono niezbędne całkowite liczby nawrotów
m nowania Bensona i Ramzina z wodooddzielaczami, system Sulzera z wodooddziela-
ru r pionowych, aby m ożna było pokryć nimi całą komorę paleniskową. Z przykładu
wynika, że dla kotłów o przyjętych danych dopiero przy wydajnościach ponad
500 kg/s (1800 t/h) komora może być wyłożona rurami pionowymi bez nawrotów,
tzn. cały strumień wody równy aktualnie produkowanemu strumieniowi pary
wpływa jednocześnie od dołu do wszystkich rur równomiernie rozłożonych n a całym
obwodzie komory paleniskowej. Taki kocioł musiałby pracować cały cząs z wydaj­
nością nie mniejszą niż 500 kg/s. Przeto dla małych wydajności kotła za duży jest
obwód komory paleniskowej i nie można pokryć wszystkich ścian rurami. Zatem
praktycznie w każdym kotle przepływowym z orurowaniem pionowym (Ben­
sona — rys. 3.36a lub Sulzera — rys. 3.36b) muszą być stosowane sekcje równo­
ległe lub nawroty. Celem uniknięcia uciążliwych nawrotów przy pionowym ułoże­
niu rur, jest stosowany również układ rur (pasm) nawiniętych spiralnie wokół
C2tereeh ścian komory paleniskowej pod kątem a (kocioł Ramzina, rys. 3.36c).
S zasilającej i pompy obiegowej (porównaj rys. 3.33b z rys. 3.33f). Dzięki temu gęstości
Jeżeli do wzoru (3.48) zgodnie z rys. 3.36c zamiast S podstawimy S ' =
s in a
to wzór (3.51) przyjmie postać
nrf / wodooddzielacza jest zdecydowanie mniejsza od objętości walczaka.
:= WQm / -r (3.53)
i \j n
m OF y ^ F
W zależności od parametrów kotła tak jest dobrany k ąt a (w granicach 74- 18°),
aby otrzymać k = I, przy czym wgm = 2000h-2 5 0 0 (wartość większa niż
dla ru r pionowych).
W przedstawionej postaci kotły Bensona i Ramzina są kotłami z nieusta­
lonymi strefami odparowania, co powoduje, żc nie m ożna ich odsalać w sposób
ciągły. Wymaga to zasilania kotłów wodą o wysokiej jakości, a przede wszystkim
120
3.12. U K Ł A D Y W O D N O -P A R O W E
podczas rozruchu kotła nie ma możliwości zasilania przegrzewacza parą suchą, co
jest cenną zaletą kotfa walczakowego. Dlatego w kotle Sulzera (rys. 3.36b) na końcu
parownika, gdzie para jest jeszcze wilgotna, znajduje się wodooddzielacz (separator)
typu cyklonowego, którego zadanie jest podobne do zadania walczaka. Ponieważ
suchość pary na wyjściu parownika jest bardzo duża, więc pojemność wodooddzie-
lacza jest niewielka. Wodooddzielacz stanowi rura o średnicy wewnętrznej 800 mm
i wysokości 18-5- 30 m. Wysokość mniejsza jest stosowana w układzie z rys. 3.33e,
natomiast większa dla przypadku stosowania obiegu wymuszonego w parowniku
w catym zakresie obciążeń (rys. 3.33f). Mieszanina parowo-wodna wprowadzona
stycznie do tworzącej ściany bocznej wykonuje ruch wirowy — odseparowana
para przechodzi do góry, natom iast krople wody na dól. Wytrącona z pary woda
jest doprowadzana z wodooddzielacza do zbiornika wody zasilającej lub pomp obie­
gowych rozruchowych. Może być odsalana. Zastosowanie wodooddzielacza pozwala
na prowadzenie rozruchu z suchym przegrzewaczem, co ułatwia częste i szybkie
rozruchy kotła. W obecnie budowanych kotłach przepływowych są wykorzysty­
wane najlepsze cechy omówionych wyżej typów kotłów. Stosowane są systemy ekra­
czem i nieustaloną strefą odparowania itp.
3.12.7.3. Kocioł z wymuszonym obiegiem parownika
Każdy z przedstawionych n a rys. 3.36a,b,c sposobów ekranowania komory pale­
niskowej jest znacznie bardziej skomplikowany niż układ z pionowymi rurami
stosowany w kotłach z obiegiem naturalnym. Lecz, ja k już wyżej omówiono, nie
m a realnych możliwości zbudowania takiego kotła (o wydajności mniejszej niż
500 kg/s) z jednokrotną cyrkulacją w parowniku (patrz rys. 3.37). Aby zachować
pionowy układ ru r parownika, musi być wprowadzona wymuszona cyrkulacja
wody za pomocą pomp obiegowych, które pracują w całym zakresie wydajności
kotła, oraz wodooddzielacz. Zatem idea układu jest podobna ja k w kotle walcza­
kowym ze wspomaganą cyrkulacją, przy czym inny jest wzajemny układ pompy
strumienia masy wq„ są duże, zatem komora paleniskowa może pracować
z dużym obciążeniem cieplnym. Stopień suchości mieszaniny parowo-wodnej na
wylocie z rur parownika x — 0,6 4- 0,9 (krotność cyrkulacji 1,74-1,1), więc objętość
Kocioł z wymuszonym obiegiem w parowniku ma zalety kotła walczako­
wego i kotła przepływowego. Jednak zasadniczą wadą jest istnienie w układzie pa­
rownika pompy obiegowej (cyrkulacyjnej), która pracuje w bardzo niekorzystnych
warunkach — zespół pomp oraz napędzające je silniki elektryczne są całkowicie
zalane wodą kotłową. Kocioł ten może być budowany o sylwetce dwuciągowej
oraz jednociągowej (rys. 3.38). Sylwetkę jeduociągową zastosowano w kotłach
BB-1150 i BP-1150 o wydajności 320 kg/s (1150t/h) w elektrowni Bełchatów (rys.
3.47) i elektrowni Opole dla bloku 360 MW. Kotły te powinny się nazywać „kotły
121
3. K O T ŁY PAROW E
3.13. P O W IE R Z C H N IE O G R Z E W A L N E

R ys. 3.38. Schem at obiegu w ody i p a ty w kotle

be7.walczakowym z w ym uszonym obiegiem w p a ro ­
w niku
1 — podgrzew acz w o d y ; 2 — e krany p a ro w n ik a ;
3 , 4 — przegrzew asz p a ry ; 5 — w odooddzielacz;
6 — p o m pa w ody zasilającej; 7 — p om pa obiegow a;
8 — m ieszalnik; F„ F„ — siiy działające n a cząstki
popiołu (p a trz p. 3.13.3)

bezwaiczakowe z dodatkowym obiegiem w parowniku” , jednak biorąc pod uwagę

tradycje firmy kotłowej (Sulzer — Austria), która ten typ kotła opracowała, kotły
te nazywa się tradycyjnie kotłami przepływowymi z dodatkowym obiegiem w paro­
wniku.
Rys. 3.39. Ekrany kotła pyłowego z obiegiem naturalnym : a) uproszczony schem at; b) fra­
gm ent ekranu tworzącego tzw. fes ton
1 — w alczak; 2 — rury nieogrzew ane opadow e; 3 - ekran przedni; 4 — ekran boczny
lewy (podobnie boczny praw y); 5 - ek ran tylny; 6 - rury odprow adzające tylnego e kranu;
7 — kolektory dolne; 8 — kolektory górne; 9 — trójniki

3.13. P O W IE R Z C H N IE OGRZEW ALNE

R ys. 3.40. Schem at r u r ekranow ych z ob-

3.13.1. Ekrany
W kotłach z naturalnym obiegiem wody ekrany są zbudowane z pionowych rur
umieszczonych n a ścianach komory paleniskowej (rys. 3.39). W celu zapewnienia
prawidłowego obiegu wody stosunek przekroju rur opadowych do przekroju rur
wznoszących wynosi od 1:2 do 1:5; im wyższe ciśnienie wody, tym ten stosunek
jest większy. Dlatego dla kotłów dużych są stosowane tzw. centralne rury opadowe
o dużej średnicy 300-h 500 mm, w liczbie od 2 do kilku sztuk [3.6]. Średnica wew­
nętrzna rur ekranowych 48-t-78 mm. W kotłach z obiegiem wymuszonym lub w ko­
tłach przepływowych rury ekranowe o średnicy wewnętrznej 20-r 32 mm są uło­
żone pionowo, poziomo lub ukośnie (problem ekranowania ścian komory paleni­
skowej w tych kotłach omówiono w p. 3.12.7.2).
W starszych rozwiązaniach luźno ułożone rury ekranowe izolowane były
z zewnątrz materiałami ceramicznymi (rys. 3.40a), tworzącymi obmurze kotła —
m urzem (przekrój poprzeczny): a) obm urze
starszego rozw iązania; b) i c) układy rur
ekranow ych stosow ane w nowoczesnych
rozw iązaniach
1 — ru ry ekranow e; 2, 3 — izolacja ce­
ram iczna ; 4 — b lach a; 3 — izolacja z weł­
ny żużlowej; 6 - b la e h i opancerzenia;
7 — piaskow nik lub płetw y r u r
mające za zadanie zmniejszenie do minimum strat do otoczenia. Obmurze takie
(szamota) było ciężkie i kocioł właściwy był usadowiony na fundamencie. Obecnie
wszystkie zespoły kotła właściwego (parownik, przegrzewacze, podgrzewacze wody) są
zawieszone na konstrukcji nośnej opartej na fundamentowanych słupach. W ten
sposób powstaje konstrukcja wisząca — mogąca się swobodnie wydłużać pod
wpływem zmian temperatury —przy czym część dolna kotła jest zawieszona na rurach
ekranowanych. Rury ekranowane tworzą ściany szczelne (ściany membranowe). Mogą

122 123
3. K O T ŁY PAROW E
3.13. P O W IE R Z C H N IE O G R Z E W A L N E

być stosowane różne wykonania: rury przylegające do siebie (rys. 3.40b), n a któ­
rych jest położona blacha 4, rury łączone między sobą płaskownikiem lub rury opłe-
twione (rys. 3.40c). Rury są izolowane lekkimi materiałami izolacyjnymi, na
zewnątrz pokrytymi blachami ochronnymi, tworzącymi pancerz. Całość tworzy
lekką konstrukcję kotła. Rury muszą tworzyć szczelne ściany, aby zabezpieczyć
przed wysoką tem peraturą materiał izolacyjny pokrywający rury, który nie jest
tak odporny na działanie tem peratury ja k wcześniej używane materiały ceramiczne.
Dlatego w takim kotle ścianami membranowymi są pokryte nie tylko ściany ko­
mory paleniskowej, lecz również ściany tzw. przewału kotła (międzyciągu) i ściany
/ / ciągu. Ciężkie obmurze szamotowe charakteryzuje się dużą pojemnością cieplną,
pow odującą wydłużenie okresu rozruchowego kotła. Lekka izolacja cieplna nowo­
czesnych kotłów m a małą akumulację cieplną, pozwalającą zdecydowanie skrócić
czasy rozruchów kotłów.

3.13.2. Przegrzew acze pary

Zadaniem przegrzewacza pary jest osuszenie i przegrzanie pary do wymaganej

temperatury. Powierzchnia ogrzewalna przegrzewacza jest utworzona przez dużą
liczbę wężownic wykonanych z rur stalowych bez szwu o średnicy 2 5 + 4 4 mm.
W temperaturze do 420°C są stosowane n a rury stale węglowe, 420+540 (550)°C —
stale niskostopowe, a powyżej — do 650°C — kosztowne i trudne do obróbki
stale austenityczne. Przekraczanie tych poziomów tem peratur powoduje zmniej­
szenie wytrzymałości czasowej stali. Końce wężownic są przyłączone do komór
zbiorczych o przekroju kołowym, w małych kotłach również kwadratowych. Wę- Rys. 3.41. Przykład: a ) rozmieszczenia przegrzewaczy pary w kotle dw uciągow ym ; b) zawie­
żownicc mogą tworzyć układ wiszący lub leżący (rys. 3.41), przy czym prowadzenie szenia przegrzewacza leżącego na rurach wieszakowych
1 - w alczak; 2 — przegrzewacz stropow y; 3 — przegrzewacz konwekcyjny leżący; 4 — rury
pary i spalin może być współprądowe, przcciwprądowe lub mieszane. w ieszakowe; 5 — przegrzewacz oprom icniow any (grodziow y); 6 — wylotowy stopień przegrze­
Po odstawieniu kotła, na skutek wentylacji kanałów spalinowych chło­ wacza pary pierw otnej (konw ekcyjny); 7 — 1 stopień przegrzewacza w tórnego (przegrzewacz
naścienny); 8 — 11 stopień przegrzewacza w tórnego (przegrzewacz oprom icniow ano-konw ek-
dnym powietrzem, para w przegrzewaczach ulega skropleniu. W wężownicach cyjny); 9, 10 — w yloty pary pierwotnej i w tórnej; 11 — schładzaczc w tryskow e; 12 — wlot
gromadzą się skropliny, tworząc korki wodne utrudniające rozruch. W przypadku pary w tórnej; 13 — ko m o ra paleniskow a; 14 — w oda schładzająca

przegrzewaczy leżących łatwo je odwodnić (grawitacyjny spływ skroplin), natom iast

wiszących nie można w czasie eksploatacji odwodnić i trzeba je przy
uruchomieniu kotła przedmuchać. T a zaleta przegrzewaczy leżących jest
wykorzystywana w kotle jednociągowym (patrz rys. 3.38 i 3.47). Po­
wierzchnie leżące 3 muszą być zawieszone na rurach wieszakowych 4, chłodzonych
wewnątrz parą bądź wodą, włączoną w układ parowo-wodny kotła (rys. 3.4 lb).
Ze wzrostem ciśnienia ciepło parowania maleje, a przyrost entalpii prze­
grzania pary wzrasta (porównaj rys. 3.3), przeto powierzchnia parownika maleje,
a rośnie powierzchnia przegrzewacza. Przegrzewacz jest umieszczony wówczas
w obszarze wyższych tem peratur spalin. W przypadku kotła na ciśnienie powyżej
18 M Pa niezbędny udział strumienia przejmowanego przez parownik tak się zmniej­
szy, że do przyjęcia pozostałego w komorze paleniskowej strumienia ciepła, ko­
nieczne jest zabudowanie w niej części powierzchni przegrzewacza pary.
Przegrzewacze są dzielone na stopnie, między którymi są zainstalowane
schładzacze pary II. Doprowadzona do nich woda schładzająca 14 jest rozbryzgi­
wana za pomocą specjalnych dysz i wtryskiwana do pary. Odparowująca woda
obniża temperaturę pary. Schładzacze służą do regulacji temperatury pary. Celem
zapewnienia poprawnej jakości regulacji temperatury pary, cały przegrzewacz od
wlotu pary nasyconej do wylotu do turbiny jest dzielony na taką liczbę stopni (3+ 4),
aby przyrost temperatury w każdym z nich nie przekroczył 50 + 80 K. Ze względu
na umieszczenie poszczególnych stopni przegrzewacza w kotle rozróżnia się:
— przegrzewacze opromieniowane, przejmujące ciepło na drodze promieniowania
płomienia z komory paleniskowej; mogą być one umieszczone na ścianach lub
stropie komory paleniskowej jako przegrzewacze naścienne 7 (rys. 3.41) lub

125
124
3. K O T ŁY PAROW E
stropowe 2, w tzw. komorze grodziowej — przegrzewacze grodziowe 5 albo w ko­
morze paleniskowej (w przypadku wysokich ciśnień pary);
— przegrzewacze konwekcyjne, przejmujące ciepło głównie przez konwekcję oraz
przez promieniowanie gazów bezpośrednio omywających powierzchnie 3 i 6
(rys. 3.41).
Ze wzrostem obciążenia kotła tem peratura pary przegrzanej w stopniu
przegrzcwacza opromieniowanego zmniejsza się, a w stopniu przegrzewacza kon­
wekcyjnego rośnie. Aby otrzymać płaską charakterystykę przegrzewacza - mało
wrażliwą n a zmiany obciążenia — łączy się te stopnie szeregowo, przy czym tem­
peratura pary na wyjściu z ostatniego stopnia (stopnia wylotowego) powinna być
o 2 0 - 3 0 K wyższa od znamionowej (nadwyżkę redukuje się przez wtrysk wody do
schładzaczy). Zatem ze względów eksploatacyjnych, tzn. bezpiecznej oraz ekono­
micznej pracy, kolejność i układ przegrzewaczy dobiera się tak, aby:
a) powierzchnie ogrzewalne przegrzewaczy znajdowały się w strefach
zapewniających osiągnięcie wymaganej tem peratury przegrzania oraz utrzymanie
jej stałej wartości;
b) tem peratura ścianek w żadnym punkcie nie przekroczyła dopuszczalnej
dla danego materiału rur;
c) zużycie materiału na wykonanie całego przegrzewacza było jak naj­
mniejsze.
3.13.3. Podgrzewacze wody
Głównym celem stosowania podgrzewaczy wody jest:
a) podgrzewanie wody zasilającej kocioł ciepłem spalin uchodzących z ko­
tła i przez to zwiększenie sprawności kotła;
b) podgrzewanie wody zasilającej parownik do temperatury zbliżonej
do tem peratury wrzenia, przy danym ciśnieniu, przez co może być zmniejszona
powierzchnia ogrzewalna parownika, której koszt jest zdecydowanie wyższy niż
podgrzewacza (zmniejszenie kosztów budowy kotła).
Podgrzewacze wody wykonuje się z ru r żeliwnych ożebrowanych i z rur
stalowych gładkich. Podgrzewacze żeliwne są stosowane w kotłach o małej wydaj­
ności (ciśnienia do 4 M Pa), w których woda jest podgrzewana do tem peratury
o 3 0 + 5 0 K niższej od temperatury nasycenia. Podgrzewacze stalowe są stosowane
do wszystkich ciśnień. W ykonane są one jako wężownice (rys. 3.4) z rur o średni­
cach 25+ 40 mm. Podgrzewacz, w którym woda jest podgrzewaną nie tylko do
tem peratury wrzenia, lecz i część jej odparowuje (do 15%), nazywa się podgrzewa­
czem parującym. Tem peratura spalin na wejściu do obszaru podgrzewacza wody
zawiera się w granicach od 380°C (małe kotły) do 570“C i po przejściu przez pod­
grzewacz zmniejsza się o ok. 200 K.
Podgrzewacze stalowe stosowane w strefie niskich temperatur spalin są
narażone na korozję zewnętrzną rur n a wlocie wody oraz na korozję tlenową wew­
126
3.13. P O W IE R Z C H N IE O G R Z E W A L N E
nętrzną. Można tego uniknąć przez utrzymywanie takiej temperatury wody zasi­
lającej (co najmniej 100°C) i spalin opuszczających podgrzewacz, aby temperatura
ścianek rur była wyższa od temperatury rosienia dla związków SO* w spalinach
(patrz p. 3.5).
Rury ożebrowane podgrzewaczy żeliwnych, dzięki rozwiniętej powierzchni
wymiany ciepła po stronie spalin, która decyduje o wypadkowej wymianie ciepła
między spalinami i wodą, chętnie są stosowane w małych kotłach jako podgrzewacze
zasadnicze lufa jako stopnie wstępne. Następnym stopniem, umieszczonym w wyższej
temperaturze spalin, jest podgrzewacz stalowy, w którym woda może być również
w stanie wrzenia.
Podgrzewacze wody w koltach dwuciągowych są narażone zwłaszcza na
erozję wskutek działania popiołu zawartego w spalinach, ponieważ na cząstkę po­
piołu działają tu w zgodnym kierunku siły ciężkości F, i siły wynikające z prędkości
spalin Fy, (rys. 3.36c). Siły te są przeciwnie skierowane w przypadku podgrzewacza
zainstalowanego w kotle jcdnociągowym (rys. 3.38) i cząstki popiołu doznają mniej­
szych przyspieszeń. Dlatego w kotle o sylwetce jednociągowej podgrzewacz wody
jest mniej narażony na erozję popiołową.
3.13.4. Podgrzewacze pow ietrza
Zastosowanie regeneracyjnego podgrzewania wody (patrz rozdz, 2) spowodowało,
że temperatura wody zasilającej kocioł wynosi 170 + 270°C. Temperatura spalin
opuszczających strefę podgrzewacza wody jest zawsze wyższa od temperatury wody
zasilającej kocioł, co powoduje zwiększenie straty wylotowej w spalinach. Aby
temu zapobiec, wprowadzono dodatkową końcową powierzchnię ogrzewalną,
w której odbiera się ciepło spalinom wylotowym (przez obniżenie ich temperatury) —
podgrzewacz powietrza. Zastosowanie podgrzewaczy powietrza zmniejsza stratę
wylotową (zwiększa sprawność) kotła, a ponadto poprawia warunki zapłonu i spa­
lania paliwa w palenisku. Dzięki stosowaniu podgrzewacza powietrza zwiększa się
sprawność o 1% na każde 15 + 25 K przyrostu temperatury powietrza [3.12]. Ma­
ksymalne temperatury podgrzewania powietrza wynoszą:
— dla palenisk rusztowych: 150+ J80°C;
- dla palenisk pyłowych: 300 + 380°C.
Wartości wyższe są stosowane dla węgli brunatnych.
Podgrzewacze powietrza dzielą się na rekuperacyjne i regeneracyjne.
W podgrzewaczach rekuperacyjnych nie ma części ruchomych, a wymiana ciepła
odbywa się poprzez powierzchnie metalowe (rury i płyty) — z jednej strony omy­
wane spalinami, z drugiej powietrzem. W podgrzewaczach ż ru r stalowych gładkich
spaliny płyną wewnątrz pionowych ru r o średnicach 25+51 mm, zamocowanych
n a końcach w poziomych ścianach sitowych (rys. 3.42). Powietrze przepływa na
zewnątrz rur, poprzecznie do ich osi (patrz również rys. 3.4).
Podgrzewacze rekuperacyjne płytowe są wykonane z blach o krawędziach
127
3. K O T ŁY PAROW E
3-13. P O W IE R Z C H N IE O G R Z E W A L N E

7 — wentylator spalin; 8 — elektrofiltr; 9 — wentylator recyrkulacyjny spalin; JO — powietrze gorące; U — powietrze zimne; 12 — powie­
trze w tó rn e; 13 — wentylator młynowy; J4 — młyn węglowy; 75 — zasobnik węgla; 16 - podajnik węgla; 17 — wentylator powietrza uszczel­
/ “ kocioł; 2 — obrotowy podgrzewacz powietrza; 3 — parowy podgrzewacz powietrza; 4 — wentylator powietrza; 5, 6 — ujęcia pow ietrza;
powyginanych tworzących kieszenie (szczeliny), w których n a przemian płyną spa­
liny (pionowo) oraz powietrze (poziomo). Płytowe podgrzewacze są o 20% droższe
od rurowych i dlatego są stosowane rzadko. Podgrzewacze rekuperacyjne rurowe
są stosowane przede wszystkim w kotłach rusztowych. Mogą być stosowane rów­
nież w kotłach pyłowych jako dodatkowy stopień podgrzewania powietrza do wyż­
szych temperatur, np. powietrze pierwotne do suszenia węgla w młynie. Wówczas
część powietrza podgrzanego w obrotowym podgrzewaczu Ljungstróma jest pod­
grzewana dalej w podgrzewaczu rurowym.
Wspomniany obrotowy podgrzewacz regeneracyjny Ljungstróma, ze wzglę­
d u na zwartą budowę i stosunkowo małą wrażliwość n a korozję, jest stosowany

niającego; 18 — palniki; 19 — klapy; 20 — kom in

we wszystkich kotłach pyłowych. Segmentowy wirnik jest wypełniony pakietami
falistej blachy o grubości 0,5 mm akumulującej ciepło (rys. 3.43). W wyniku obrotu

R ys. 3.43. Regeneracyjny obrotow y podgrzew acz pow ietrza typu L ju n g stró m a: a ) schem at
podgrzew acza; b ) w idok oddzielnych blach w pakiecie
I — w irn ik ; 2, 3 , 4 — b lachy; 5, 6 — uszczelnienia

9 E lektrow nie
129
3. K O T ŁY PAKOW E 3.14. PRZYKŁADY K O T ŁÓ W PAROW YCH

wirnika (2 -r 4 m in-1) kolejne segmenty przechodzą ze strefy spalin, gdzie zostały

nagrzane, do strefy powietrza, gdzie zakumulowane ciepło jest przejmowane przez
powietrze (blachy oziębiają się). Spotykane są również rozwiązania z poziomym
wirnikiem.
Ciśnienie powietrza tłoczonego przez wentylator powietrza do podgrze­
wacza wynosi 1 -i-3 kPa, natom iast podciśnienie spalin jest większe niż 1 k P a (patrz
rys. 3.26). Przy tak dużej różnicy ciśnień jest trudno uszczelnić obrotowy wirnik
i nieruchomy kadłub — powietrze dostaje się do spalin, powodując obniżenie spraw­
ności urządzenia kotłowego.
Powstaje pytanie; do jakiej tem peratury wolno schłodzić spaliny w pod­
grzewaczu? Dopuszczalna tem peratura spalin — ściśle związana z tem peraturą
punktu rosy — jest zależna od zawartości związków siarki w spalinach (patrz p.
3.5). W arunki wymiany ciepła po stronie spalin (sp) i po stronie powietrza (pow)
są prawie jednakowe, czyli tem peratura ścianek rozdzielających oba czynniki

Przyjmijmy, że tem peratura ścianki m a wynosić 100°C. Jeżeli tem peratury powietrza
na wlocie do podgrzewacza będą wynosiły: —20, 20 i 60°C, to wówczas odpowia­
dające im temperatury spalin wylotowych wynoszą: 220, 180 i 140°C. Czyli w przy­
padku niskich tem peratur powietrza należy zapewnić wysokie tem peratury spalin,
co powoduje zwiększenie straty wylotowej. Aby tem u zapobiec, podwyższa się
tem peraturę powietrza poprzez: zasysanie powietrza w okresie letnim z przestrzeni
nad kotłem, a zimą — wstępne podgrzewanie powietrza do 60-r70°C w podgrze­
waczach powietrza ogrzewanych p arą pobieraną z najniższych upustów turbiny
(rys. 3,26 i 3.44) itp. Istnieje możliwość obniżenia dopuszczalnej temperatury ścia­
nek podgrzewaczy przez wprowadzenie elementów ceramicznych — mniej wra­
żliwych na korozję.
Wzajemne powiązanie poszczególnych urządzeń na przykładzie kotła
n a węgiel kamienny przedstawiono na rys. 3.44.

Rys. 3.45. K ocioł rusztow y OR-32 o wydajności 7,8 kg/s (32 t/h) i p aram etrach p a ry : p =.
3.14, PRZYKŁADY K O TŁÓ W PAROW YCH = 4 M P a (ciśnienie w w alczaku), I = 4 0 0 * 0

Para z walczaka jest doprowadzona do 1 części przegrzewacza 8, następnie poprzez

3.14.1. Kocioł w alczakow y rusztow y OR-32
Kocioł OR-32 (rys. 3.45) jest kotłem dwuciągowym stosowanym w energetyce
przemysłowej. W oda zasilająca 1 po podgrzaniu w dwustopniowych podgrzewa­
czach ożebrowanych 2 i stalowych 3 jest doprowadzona do walczaka 4. Obieg p a­
row nika tw orzą rury opadowe 5, kolektory (komory) dolne 6 i rury wznoszące 7.
130
schładzacz powierzchniowy 9 do II części przegrzewacza 10 i do kolektora (komory)
wylotowego 11.
Schładzacz pary tworzą rury omywane z zewnątrz parą, w których pły­
nie woda schładzająca — część strumienia wody zasilającej 1. Obmurze kotła jest
wykonane z materiałów ceramicznych. N a rysunku pokazano również doprowa­
dzenie powietrza wtórnego 12.
r
131
 K O T Ł Y PAROW E
3.14.2. Kocioł w alczakow y pyłow y OP-650
N a rysunku 3.46 przedstawiono kocioł parowy walczakowy OP-650-040 (elektro­
wnia Kozienice) o wydajności 180 kg/s (650 t/h), sylwetce dwuciągowej ze ścianami
membranowymi i naturalnym obiegiem wody. Pyl z węgla kamiennego jest przy­
gotowywany w 4 młynach kulowo-misowych (w tym jeden młyn rezerwowy). Cztery
rzędy palników wirowych są umieszczone na ścianie przedniej komory paleniskowej.
Kocioł jest typu wiszącego.
Walczak ma konstrukcję spawaną o średnicy wewnętrznej 1800 mm, gru-
¡400
R ys. 3.46. K o cio ł OP-650k op ro m icm o w an y pyłow y n a węgiel kam ienny z w tórnym przegrze-
w aczem pary o w ydajności 180 kg/s (650 t/h) i p a ra m e tra ch p = 15,2 M P a (ciśnienie w w alcza­
ku), t = 540°C/540°C, p rodukow any w R aciborskiej F ab ry ce K o tłó w R afak o
132
3.14. PHZYKŁADY K O TŁÓ W PAKO W YCH
bości ścianki 100 mm, długości 16,4 m. W oda z podgrzewacza wody 1 jest dopro­
wadzona do walczaka 2, skąd sześcioma centralnymi rurami opadowymi 3 do ko­
lektorów (komór) dolnych ekranów 4. Mieszanina parowo-wodna z rur ekranowych
wchodzi do górnych komór ekranowych 5 i następnie rurami 6 do walczaka.
Przegrzewacze pary składają się z 3 stopni przegrzewaczy pary pierwotnej
P I , P2, P3 i 3 stopni przegrzewaczy pary wtórnej M l, M2, M3. Pierwszy stopień
przegrzewacza pary pierwotnej jest bardzo rozbudowany. Składa się z powierzchni
głównej oraz wielu powierzchni dodatkowych, które są zainstalowane w tzw. prze­
walę (międzyciągu), w drugim ciągu, na stropie oraz jako rury wieszakowe (patrz
również rys. 3.41). Powierzchnie dodatkowe wynikają z konstrukcji nowoczesnych
kotłów (patrz p. 3.13.1).
Para z walczaka jest doprowadzona do górnych komór zbiorczych 7
ekranów bocznych i II ciągu, przepływa do komór dolnych 8 tych ekranów, skąd
przechodzi do dolnej komory ściany przedniej II ciągu 9, następnie rurami 10 ściany
przedniej II ciągu oraz rurami wieszakowymi 17 przepływa kolejno do komory II
i komory stropowej 12, a dalej rurami po stropie 13 i ścianie tylnej 14 do komory
dolnej 15. 7. komory tej przechodzi do głównej powierzchni I stopnia (PI), utwo­
rzonej z wętownic leżących 16 zawieszonych na rurach wieszakowych 17. Z ko­
mory wylotowej 18 przegrzewacza / stopnia (P I) para dwoma rurociągami bocznymi,
w których są zabudowane schładzacze wtryskowe S I, przepływa do II stopnia
przegrzewacza P2 (przegrzewacz opromieniowany). Po wyjściu z tego stopnia para
jest prowadzona dwoma rurociągami, w których są zabudowane schładzacze wtry­
skowe S2, do I I I stopnia przegrzewacza P3, a stąd do części wysokoprężnej WP
turbiny. Powracająca z turbiny para wtórna jest wprowadzona do komory 19 prze­
grzewacza naściennego M I, tworzącego I stopień przegrzewacza wtórnego, nastę­
pnie z komory wylotowej 20 para przepływa dwoma rurociągami, w których są
umieszczone schładzacze pary wtórnej S M \ , do przegrzewacza opromieniowanego
M l {II stopień przegrzewacza wtórnego). Stąd rurociągami 21, w których są za­
budowane schładzacze SM 2, do przegrzewacza konwekcyjnego Af3 ( / // stopień
przegrzewacza wtórnego) i dalej do części średnioprężnej S P turbiny.
3.14.3. Kocioł bezwalczakowy BB-1150
Kocioł BB-1150 (rys. 3.47) jest kotłem bezwalczakowym o sylwetce jednociągowej
z wymuszonym obiegiem wody w parowniku w całym zakresie obciążeń (patrz
schemat cieplny kotła — rys. 3.33f i 3.38). Ściany membranowe rur parownika
tworzą w dolnej części kotła komorę paleniskową, a w górnej części ciąg konwek­
cyjny, odpowiadający I I ciągowi w kotle o sylwetce dwuciągowej. Przegrzewacze
pary pierwotnej i wtórnej oraz podgrzewacz wody są wykonane w układzie leżą­
cym. Rury tworzące te powierzchnie są zawieszone na 6 rzędach wewnętrznych
rur wieszakowych 12, tworzących powierzchnię dodatkową / stopnia przegrzewa­
cza pary pierwotnej. Cala konstrukcja kotła jest podwieszona na ruszcie nośnym,
który wspiera się na słupach konstrukcji nośnej.
133
I. K O T ŁY PAROW E
3.14. PRZYKŁADY K O T ŁÓ W PAR OW YC H

Pył z węgla brunatnego jest przygotowywany w 8 młynach wentylato­

rowych (w tym jeden młyn rezerwowy). Każdy z młynów zasila pyłem jeden rząd
pionowych palników szczelinowych, które są umieszczone blisko naroży komory
(patrz rys. 3,18).
W oda zasilająca jest doprowadzona do komory wlotowej 1 podgrzewacza
wody, tworzącego układ przeciwprądowy i przepływa przez niego w dół. Następnie
woda przepływa rurą syfonową 2 do mieszalnika 3. W mieszalniku podgrzana
woda zasilająca miesza się z wodą spływającą z wodooddzielacza 4 i przez filtr 5
przepływa do pompy cyrkulacyjnej 6, która tłoczy wodę do kolektora i komór
dolnych 7 parownika. Mieszanka parowo-wodna odprowadzana jest z parownika
czterema rurociągami (S) do wodooddzielacza 4, z którego para jest odprowadzana
do górnych kolektorów 9 rur wieszakowych. Z górnych kolektorów para przepływa
zewnętrznymi rurami wieszakowymi 10 do dolnych kolektorów rur wieszakowych
11, a następnie wewnętrznymi rurami wieszakowymi 12 do kolektorów wyloto­
wych 13 rur wieszakowych. Stąd para przepływa dwoma rurociągami poprzez schła-
dzacze S0 do kolektorów wlotowych 14 przegrzewacza konwekcyjnego przeciw-
prądowego, tworzącego główną powierzchnię / stopnia przegrzewacza pary pier­
wotnej (P 1). Z kolektorów wylotowych 15, za którymi są zabudowane dwa szeregowo
połączone schładzacze wtryskowe 51 i 52, para jest doprowadzana do współprądo-
wego przegrzewacza grodziowego, tworzącego I I stopień przegrzewacza pary pier­
wotnej P2. Po przejściu przez ten stopień przegrzewacza i schładzacze wtryskowe
53 oraz wylotowy stopień P3 para jest doprowadzana do części wysokoprężnej
WP turbiny.
Powracająca z turbiny para wtórna jest wprowadzana poprzez schładzacz
wtryskowy 5M1 do I stopnia przegrzewacza wtórnego (M l) i następnie poprzez
schładzacz wtryskowy 5M 2 do I I stopnia przegrzewacza pary wtórnej (M2) i dalej
kolektorem do części średnioprężnej S P turbiny.

3.14.4. W ażniejsze cechy kotłów o sylwetce jedno-

i dwuciągowej

Zaletą sylwetki dwuciągowej kotła jest m.in. zwartość budowy i dogodność mon­
tażu. Cechami ujemnymi jest duże zapotrzebowanie powierzchni pod zabudowę
oraz trudniejsze warunki ustawienia młynów węglowych. Dlatego też w energetyce
światowej od wielu lat (w Polsce od 1980 r. — elektrownia Bełchatów) instaluje się
również kotły o sylwetce jednociągowej. N a podstawie rys. 3.47 można zauważyć,
że sylwetka jednociągowa ma następujące wady:
— utrudniony montaż, ponieważ poszczególne powierzchnie przegrzewaczy mogą
być tylko montowane kolejno jedna za drugą, natomiast w przypadku kotła
R ys. 3.47. K o c io ł BB-11S0 jcdnociągow y o w ydajności 180 kg/s (1150 t/h ) i p a ra m e tra ch
p = 20,8 M P a (ciśnienie w w odooddzielaczu), t = S40/540“C , zaprojektow any i zbudow any dwuciągowego jednocześnie;
w R afak o R ac ib ó rz przy w spółpracy licencyjnej z firm ą Sułzer (A ustria) — podgrzewacz wody umieszczony na „szczycie piramidy powierzchni ogrzewal­
nych” stwarza duże trudności konstrukcyjne i eksploatacyjne — zwłaszcza pod­
czas rozruchu kotła;

135
134
1. K O T ŁY PAROW E
— duża wysokość, przekraczająca nawet 100 m, powoduje zagrożenie wynikające
z sil parcia wiatru, sił sejsmicznych itp.
Sylwetka ta jednak m a również cenne zalety, m .in .:
— leżące powierzchnie ogrzewalne przegrzewaczy pary jest łatwo odwadniać w cza­
sie rozruchu kotła (patrz p. 3.13.2);
— zdecydowanie zmniejsza się erozyjne oddziaływanie popiołu przepływającego
ze spalinami n a powierzchnie ogrzewalne, zwłaszcza podgrzewacza wody (zja­
wisko to zostało wyjaśnione w p. 3.13.3);
— łatwość stosowania ścian szczelnych typu membranowego.
U nika się w tym rozwiązaniu bardzo trudnego ekranowania międzyciągu i ścian
drugiego ciągu (porównaj rys. 3.46 i 3.47), a zwłaszcza skomplikowanych połączeń
rurami nad stropem kotła.
3.15. R O Z R U C H K O T Ł Ó W PAROW YCH
Celem uruchomienia kotła jest uzyskanie znamionowych param etrów czynnika
roboczego i takiego obciążenia, aby kocioł mógł pracować bez palników rozpał-
kowych. D o poznania procesów rozruchowych kotłów poleca się książkę [3.2].
Proces urucham iania kotia powinien być bezpieczny dla obsługi i urządzeń oraz
poprawny pod względem technicznym i eksploatacyjnym. W czasie rozruchu isto­
tne są procesy zachodzące: w układzie paliwo-powietrze-spaliny (stabilny pro­
ces spalania paliwa w komorze paleniskowej) oraz w układzie wodno-parowym,
tzn. zapewnienie odpowiedniego przepływu czynnika chłodzącego w rurach parowni­
ka i przegrzewaczach pary.
Paleniska rusztowe oraz na olej i gaz nie wymagają oddzielnych instalacji
rozpałkowych. Paleniska na pył wyposaża się w dodatkowe instalacje rozpalające
na olej łub gaz o wydajności 25-t-30% znamionowej wydajności cieplnej paleniska
[3.2]. Bezpieczne spalanie pyłu w komorze paleniskowej, jest uwarunkowane sta­
nem instalacji paleniskowej, jakością węgla i doświadczeniem obsługi. Po przepro­
wadzeniu przepisanych instrukcją uruchamiania kotła prac przygotowawczych,
m.in.: oględzinach wewnętrznych i zewnętrznych kotła, sprawdzeniu działania
zdalnego sterowania klap, zaworów oraz zabezpieczeń i blokad itp., przygotowaniu
urządzeń pomocniczych, następuje napełnienie kotła wodą z jednoczesnym odpo­
wietrzaniem walczaka i przegrzewaczy. Po zalaniu walczaka wodą, odpowietrzenia
i odwodnienia należy zamknąć. Kocioł jest przygotowany do rozruchu.
Następuje załączenie: obrotowych podgrzewaczy powietrza, wentylato­
rów spalin i wentylatorów powietrza celem 5-minutowego przewentylowania ko­
mory paleniskowej, aby usunąć z komory ewentualne gazy palne. K om ora pale­
niskowa jest przygotowana do zapalenia palników. Najtrudniej zapala się pył w ko­
tle rozpalanym ze stanu zimnego. Należy wówczas rozgrzać wstępnie kocioł przy
użyciu tylko palników olejowych lub gazowych i zamkniętym dopływie powietrza
wtórnego. K om ora paleniskowa nagrzewa się. W wyniku pobierania ciepła w ru­
136
3 .1J. R O ZR U C H KO TŁÓ W PAROW YCH
rach parownika powstaje para wodna, co powoduje cyrkulację wody. Para prze­
pływająca z walczaka do przegrzewaczy skrapla się — należy otworzyć odwodnienia
przegrzewaczy, które po spłynięciu skroplin zostają zamknięte. Następuje nagrze­
wanie gorącym powietrzem bądź spalinami młyna, zasilającego palniki położone
najniżej w komorze paleniskowej, ponieważ parownik w czasie rozruchu powinien
przejmować jak najwięcej ciepła, aby wytworzyć odpowiedni strumień pary, chło­
dzący następnie rury przegrzewacza pary. W początkowej fazie rozruchu, gdy w pa­
rowniku jest niskie ciśnienie, do wytworzenia pary potrzeba dużo ciepła, ponieważ
w tym zakresie ciśnień ciepło parowania m a duże wartości (rys. 3.3).
Dzięki wytworzeniu w rurach parownika paty, następuje w nich cyrkulacja
czynnika roboczego (wzór (3.52)). Warunkiem koniecznym bezpiecznej pracy
parownika jest odpowiednio duża prędkość przepływu mieszaniny parowo-wodnej
w rurach. Najgorsze warunki istniałyby w kotle czysto przepływowym (rys. 3.33d),
gdzie ta prędkość (krzywa 1 — rys. 3.48) w początkowej fazie rozruchu byłaby
najmniejsza. Dlatego też, z uwagi na rozruch, układ takiego kotła jest wyposażo­
ny w dodatkowe urządzenia pozwalające w początkowej fazie rozruchu (do 30-ł-
4- 35% obciążenia) zapewnić wymuszony obieg wody, np. wg schematu z rys. 3.33c
lub inne rozwiązania. Dzięki temu w początkowej fazie rozruchu w rurach parowni­
ka przepływa czynnik roboczy z prędkością zgodnie z krzywą 2 na rys. 3.48. Krzy­
wa 3 określa prędkość dla kotła z wymuszoną cyrkulacją w niepełnym zakresie obcią­
żeń, natomiast krzywa 4 dla kotła z wymuszoną cyrkulacją w pełnym zakresie obcią­
żeń (rys. 3.33f). Z porównania prędkości przepływu czynnika roboczego (rys. 3.48)
wynika, żc najgorsze warunki pracy parownika panują w kotle z naturalną cyrku­
lacją — krzywa 5, a najkorzystniejsze w kotle z obiegiem wymuszonym — krzy­
wa 4. Dlatego kocioł z wymuszonym obiegiem dobrze nadaje się zwłaszcza do pracy
przerywanej, tzn. do częstych odstawień, np. na okres doliny nocnej, i ponownych
uruchomień.
Para przepływająca z kotła do stacji rozruchowych (patrz rozdz. 5) na­
grzewa rurociągi pary, które muszą być również odwadniane. Po uzyskaniu odpo-
Rys. 3.4«. Porów nanie prędkości prze­
pływu czynnika roboczego w ru rac h
parow nika w funkcji obciążenia kotła
1 — kocioł czysto przepływ ow y; 2 — k o ­
cioł przepływowy z dodatkow ym obie­
giem wody podczas rozruchu; 3 — ko­
cioł z w ym uszonym obiegiem wody
w zakresie niepełnych obciążeń; 4 — kocioł
z w ym uszonym obiegiem w parow niku
w całym zakresie obciążeń; 3 — kocioł
z obiegiem naturalnym
137
3. K O T Ł Y PAROW E
3.1«. W P Ł Y W P R O C E S U S P A L A N IA P A L IW A N A O T O C Z E N IE

wiednich parametrów pary następuje podanie pary do turbiny, która jest nagrze­
wana przepływającą parą. Tak ja k w przypadku przegrzcwaczy pary czy rurocią­ 3.16.2. Powstawanie tlen kó w azotu podczas spalania
gów — również turbina w początkowym okresie pracy po uruchomieniu musi być
odwadniana. Po nagrzaniu turbiny następuje synchronizacja generatora z siecią Tlenki azotu (N O , N 0 2), k tó re oznacza się ogólnie N O ,, łącząc się z w odą (parą
elektryczną i jego obciążenie. W międzyczasie jeden z młynów został nagrzany i mo­ w odną) tw orzą kw asy azotow e. U noszone d o atm osfery są składnikam i kw aś­
nych deszczów, niszcząc roślinność i przedm ioty m artw e o raz hem oglobinę
żna podawać pył do kom ory paleniskowej. Pył powinien zapalić się natychmiast
w organizm ach żywych. T lenki azotu niszczą rów nież ochronną warstwę ozono­
spokojnie — bez podmuchów. Po zapaleniu się pyłu należy stopniowo otwierać
wą w okół kuli ziemskiej. N a problem y tw orzenia się tlenków azotu podczas
dopływ powietrza wtórnego. Nagrzewa się kolejno następne młyny i włącza je do
spalania zaczęto zw racać uwagę pod koniec la t sześćdziesiątych w raz z eks­
pracy, zmniejszając wydajność palników olejowych aż do ich wyłączenia. W celu
p loatacją now oczesnych kotłów z paleniskam i o dużych obciążeniach cieplnych.
zapewnienia stabilnego przebiegu procesów rozruchowych palniki pyłowe załącza się
Tlenki azo tu pow stają przy spalaniu wszystkich rodzajów paliw ener­
p o wystarczającym nagrzaniu komory paleniskowej — praktycznie dopiero po
getycznych. Pow stają głów nie w rezultacie utleniania azotu zaw artego w powie­
załączeniu generatora do sieci.
trzu doprow adzonym d o spalania (N O , term iczne) oraz azotu zaw artego w pali­
Przy rozruchu urządzeń ze stanów gorących po kilku- lub kilkunasto­
wie, w którym znajduje się on w postaci związanej i dlatego bez trudności
godzinnych postojach nie dokonuje się niektórych z wyżej wymienionych operacji,
wchodzi w reakcję z cząstkam i tlenu, tw orząc N O , któ ry dalej utlenia się [3.4;
a pozostałe są wykonywane w krótszym czasie, ponieważ stan cieplny urządzeń
3.8; 3.9] d ając tzw. N O , paliwowy. W yróżnia się rów nież tzw. N O , szybkie,
pozwala n a zwiększenie szybkości poszczególnych etapów rozruchu (porównaj
rys. 3.49, które są m ało istotne w paleniskach kotłów [3.13; 3.15].
rys. 19.14 i 19.15).
Czynności, które muszą być wykonane przy odstawieniu kotła z ruchu,
zależą od tego, czy kocioł m a być nadal gotowy do szybkiego uruchamiania (re­
zerwa gorąca), czy m a być wychłodzony. W pierwszym przypadku kocioł jest od­
stawiany szybko, w drugim — wolno, aby wykorzystać zakumulowaną w nim
energię cieplną.

3.16. W YB RA N E ZA G A DN IEN IA W PŁYW U PROCESU

SPALANIA PALIW A W PALENISKU NA OTOCZENIE

3.16.1. W stęp
R ys. 3.49. Schemat pow staw ania
tlenków N O , w zależności od tem ­
O rozw oju energetyki o p artej n a sp alan iu paliw zaw ażą względy ochrony śro d o ­
p eratury spalania: I - termiczne,
wiska, k tó re narzucają w yraźne ograniczenie emisji p ro d u k tó w sp alan ia (tabl. 2 - paliwowe, 3 — szybkie
15.2b) o ra z m ożliw ość w ykorzystania gorszych gatu n k ó w paliw .
R o zró żn ia się p ierw o tn e i w tó rn e sposoby ograniczenia emisji p ro d u k ­
tó w spalania. Pierw sze ograniczają tw orzenie się szkodliw ych p ro d u k tó w w cza­
K o n cen traq 'a tlenków N O , zwiększa się w m iarę podw yższenia tem ­
sie spalania, a drugie zatrzy m u ją b ą d ź red u k u ją pow stałe ju ż p ro d u k ty w o b rę­
p eratury spalin w jąd rze płom ienia (3.29), zwiększenia koncentracji 0 2 (większy
bie źródła emisji (em itora).
nadm iar pow ietrza 2) o raz w ydłużenia czasu przebyw ania cząstek paliwa w stre­
U zd atn ian ie w ęgla przez: oddzielenie p o p io łu i siarki pirytow ej, zgazo-
fie w ysokich tem peratur.
wanie, upłynnienie i pirolizę należy d o pierw otnych sposobów zm niejszenia
Pogorszenie w arunków tw orzenia się tlenków azotu m ożna uzyskać
emisji popiołu i tlenk ó w siarki. O bniżenie tem peratury i koncentracji tlenu przez:
podczas sp alan ia należy d o pierw otnych sposobów ograniczenia emisji tlenków
1. Zm niejszenie obciążenia cieplnego pow ierzchni ogrzew alnych w sku­
azo tu (p. 3.16.2 i 3.16.3). tek zwiększenia pow ierzchni ogrzew alnych w kom orze paleniskowej; zatem k o t­
W tó rn e sposoby ograniczenia emisji zanieczyszczeń pyłow o-gazow ych
ły z paleniskiem cyklonow ym (p. 3.9.3.4) ze względu n a N O , nie pow inny być
p o d an o w p. 15.6. stosow ane.

138 139
3. KO TŁY PAR O W E
2. B ardziej rów nom ierne rozłożenie obciążenia cieplnego w przestrzeni
kom ory paleniskow ej, m in . w w yniku sto so w an ia palników narożnych.
‘'w żfasta śpadekTćiśnTehia w złożu. Im gęstsze jest ułożenie cząstek w złożu
3. Spow olnienie procesu spalania przez lokalne obniżenie tem p eratu ry
n a pow ierzchni cząstek p aliw a przy jednoczesnym zm niejszeniu k oncentracji
w olnego tlenu w bezpośrednim ich otoczeniu. N ajpierw następuje zap ło n i sp a la­
nie bogatej m ieszanki paliw a (z n adm iarem A < 1), a następnie p o d o p ro w ad ze­
niu pow ietrza w tórnego dopalanie paliw a (również ze stopniow aniem tego powie­
trza), czyli w prow adzenie dw ustopniow ego spalania paliwa. D zięki tem u wydłuża
się proces sp alan ia i obniża się te m p era tu ra spalania. W całym obszarze sp alan ia
n ad m iar pow ietrza A pow inien m ieć ta k ą w artość, aby nie spow odow ać w zrostu
strat niezupełnego spalania. Sposób ten w ym aga odpow iedniej organizacji d o p ro ­
w adzania m ieszanki pyłopow ietrznej i p ow ietrza w tórnego d o k o m o ry spalania
lub stosow anie odpow iedniej k onstrukcji palników , tzw. p alników niskoem isyj-
nych, i stw arza trudności przy spalaniu w ęgla z p ow odu niedostatecznego wymie­
szania pow ietrza i jeg o d o stęp u d o cząstek paliw a.
4. Z astosow anie recyrkulacji spalin (rys. 3.9 i 3.44); w prow adzenie
spalin [»obieranych za podgrzew aczem wody d o strefy sp alan ia zm niejsza k o n ­
centrację tlenu i obn iża tem p eratu rę spalania.
5. Stosow anie palenisk fluidalnych (p. 3.16.3).
Jedną z nowszych technologii pozyskiwania ciepła z niskokalorycznych
paliw stałych o dużej zawartości siarki i popiołu, mającą duże perspektywy
w warunkach krajowych, je st spalanie w złożu fluidalnym.
3.16.3. Paleniska fluidalne
N a nieruchom ej płycie rusztow ej 1 (rys. 3.50a) znajduje się ro zd ro b n io n y węgiel
O w ym iarach cząstek 6 -h 10 m m , tw o rząc złoże. D o p ro w ad zo n e od d o łu pow ie­
trze 2 przepływ a w wolnej przestrzeni k anałam i m iędzy cząstkam i stałym i przez
nieruchom e złoże - zjaw isko ja k w zwykłym palenisku rusztow ym . Przy ciągłym
a) b) c) d)
• * * •
Rys. 3.50. Schem at procesu fluidyzacji
140
3 .1 « . W P Ł Y W P R O C E S U S P A L A N IA P A L IW A N A O TO C Z E N IE
zwiększaniu strum ienia przepływu pow ietrza złoże pozostaie-niem chom er-
(porow atość złoża m niejsza), tym stra ta ciśnienia jest w iększa./G dy nadciś­
nienie pow ietrza zrów na się z ciśnieniem statycznym słupa d a ła stałego (węg­
la), co jest rów noznaczne ze zrów naniem spadku dśn ien ia w złożu z ciężarem
m ateriału d o ż a przypadającym n a jednostkę pow ierzchni, wówczas m ożna
zauw ażyć rozszerzanie się lub ekspansję złożą^^-poro w ato ść złoża^zaa.ększa
sif (rys. 3.50b)7TTalsze~zwiększanie pręd kości pow ietrza pow oduje zwiększe­
nie ekspansji złoża, natom iast nadciśnienie pow ietrza pozostaje stałe. W pew­
nym przedziale p rę d k o śd przepływ u pow ietrza, tzw. prędkości krytycznej flu i­
dyzacji, m ateriał zaw arty w złożu osiąga taki stan rozluźnienia, że poszcze­
gólne ziarna ciała stałego zaczynają wykonywać ruchy i przesuw ają się
względem siebie (rys. 3.50c). Z auw aża się w tedy zjawisko fluidyzacji. Przy
dalszym zwiększaniu p rę d k o śd pow ietrza (3 5-krotnie w stosunku d o p ręd ­
kości krytycznej fluidyzacji) m ateriał zaczyna cyrkulow ać w złożu, podobnie
ja k d ecz w rząca. W tych w arunkach złoże składa się z dw u w spółdziałają­
cych faz: fazy pęcherzy pow ietrza wolnych od cząstek stałych i fazy gęstej
(powietrze i cząstki stałe). G dy prędkość pow ietrza przekroczy prędkość
sw obodnego o p ad ania ziaren ciała stałego, wówczas zakończy się proces flui­
dyzacji i n astąpi unoszenie (wyrzucanie) cząstek Stałych ze złoża - całkow ite
wyniesienie złoża (transport pneum atyczny) - rys. 5.50d. Z atem proces flui­
dyzacji przebiega w pewnym określonym przedziale prędkości przepływu p o ­
w ietrza - j e s t to tzw. prędkość fluidyzacji, k tó ra wynosi ok. 2,5 m /s.
W yobraźm y sobie, że nastąpi zapalenie cząstek palnych w złożu. Z a ­
płon (rozpalenie) złoża m oże odbyw ać się bądź za pom ocą palnika pyłowego,
olejowego lu b gazowego, ogrzew ającego złoże od góry, bądź przez doprow adze­
nie od do łu złoża gorących spalin o tem peraturze 800°C. Początek procesu
spalania jest p o d o b n y ja k w zwykłym kotle rusztow ym , jed n ak przebiega w niż­
szych tem peraturach. Spalanie odbyw a się w przedziale tem peratur
750 —950°C. Poniżej tem peratury 750°C pogarszają się w aru nici utleniania wę­
gla i w spalinach w ystępują znaczne stężenia tlenku węgla C O - zwiększają się
straty niezupełnego spalania. Powyżej tem peratury 950°C następuje spiekanie
i m ięknięde popiołu, czyli złoże straciłoby sw oją charakterystyczną sypką i d ro ­
bnoziarnistą strukturę. A by utrzym ać taki zakres tem peratur, należy odpow ied­
nio regulow ać strum ień wywiązującego się i odbieranego w złożu ciepła. D late­
go też celowo do złoża doprow adza się balast i utrzym uje duże ilości popiołu
ora2 zabudow uje się pow ierzchnie ogrzew alne, przede wszystkim pow ierzchnie
parow nika, które bezpośrednio odbierają ciepło od substancji złoża (rys. 3.51).
Substancje nieaktyw ne (balast), tzn. dolom it lub kam ień w apienny oraz popiół
stanow ią 99 — 97% m asy złoża, a części palne 1 — 3% , W czasie podgrze­
w ania dolom it rozkłada się i w chodzi w reakcję z tlenkam i siarki
CaO + SO z + l / 2 0 z = C a S 0 4 — pow stają siarczany w apnia i m agnezu,
któ re pozostają w popiele. D zięki niskiej tem peraturze spalania reakcja ta
141
3. KO TŁY PAR O W E
3.16. W P Ł Y W P R O C E S U S P A L A N IA P A L IW A N A O TO C Z E N IE

Rys. 3.51. Schem at ideow y k o tła z p a ­

leniskiem fluidalnym atm osferycznym
1 - część pow ierzchni p arow nika zanu­
rz o n a w złożu; 2 - p ozostała część p o ­
wierzchni p a row nika ja k o ekrany
w układzie m eandrow ym lub ru r p io ­
now ych; 3 - przegrzew acz pary;
4 - podgrzew acz wody; J — zasobnik
węgla; 6 - zasobnik kam ienia w apien­
nego; 7 - p o d a jn ik ślimakowy; 8 - w en­
ty lato r pow ietrza o dużym sprężu; Rys. 3.52 Schemat ideowy elektrowni gazow o-parowej z kotłem fluidalnym ze złożem ciśnieniowym
9 - odprow adzenie popiołu; 10 - od- firmy ABB
pylacz wstępny; 11 - odprow adzenie 1 -palenisko ze dożem fluidalnym , 2 - odpylać ze spalin, 3 - obudow a ciśnieniowa, 4 - turbina
lotnego koksiku w c d u dopalenia; parow a, 5 - turbina gazowa, 6 - sprężarka, 7 - podgrzewacz wody, 8 - rurociągi doprow adzające
12 - odpylacz końcowy; 13 - wylot powietrze i spaliny, 9 - węgiel i dolom it, 10 — popiół, 11 - powietrze, 12 - spalm y
spalin Zaczerpnięto z [3.10]

je st stabilna oraz p o g arszają się znacznie w aru n k i p ow staw ania N O , {p. 3.16.2).
W ystępujące w złożu fluidalnym pęcherze pow ietrza w praw iają w ru c h d o ż ę ,
uaktyw niają m ieszanie się cząstek stałych w złożu, dostarczają tlen do palących
się cząstek paliw a. Z achodzi intensyw na w ym iana ciepła m iędzy cząsteczkam i
węgla i po p io łu o ra z m iędzy złożem fluidalnym a um ieszczoną w nim p o ­
w ierzchnią ogrzew alną. N astępuje szybkie w yrów nyw anie te m p eratu r w złożu.
P rzejm ow alność (w spółczynnik w nikania) energii cieplnej o d w arstw y fluidalnej
d o pow ierzchni w niej zanurzonej wynosi 280 -i- 570 W / (m 2 -K ). W arto ść przej-
m ow alności w ciągu konw ekcyjnym w spółczesnych ko tłó w nie przekracza
70 W /(m 2 K ). D zięki tem u pow ierzchnia zan u rz o n a w złożu, m ając m niejsze
w ym iary niż w k o tle klasycznym , przejm uje 50 -5- 70% całego stru m ien ia ciepła
w ydzielanego w kotle. Z atem m o ż n a zmniejszyć w ym iary k otła. W ysokość d o ­
ża wynosi 0,8 -s-1,5 m i je st utrzym yw ana przez regulację strum ienia p opiołu
9 pobieranego ze d o ż a (rys. 3.51.) W ażnym zagadnieniem jest zasilanie złoża
paliwem . D oprow adzen ie paliw a p o w inno być rów nom ierne n a całej p o ­
wierzchni poprzecznej d o ż a . P o d aw an ie paliw a m oże odbyw ać się za po m o cą
podajników śrubow ych, pneum atycznych lub narzutow ych - ja k w p rzy p ad k u
kotłów rusztow ych. P aliw o nie m oże być po d aw an e n a w arstw ę zew nętrzną
d o ż a , lecz do jego w nętrza lu b dolnej w arstw y. Z uw agi n a duże ilości lotnego
k oksiku w in s ta la q i jest zab u d o w an y odpylacz 10, któ reg o zadaniem je s t wy­
chwycenie i odprow adzenie k o k sik u d o dalszego spalania. W d o ż u fluidalnym
m o g ą być spalane paliw a naw et o w artości opałow ej ok. 4000kJ/kg - paliw a Rys. 3.53. Schematy ideowe kotłów z cyr-
odpadow e o dużej zaw artości p o p io łu , p iask u i siarki. kulacyjną w arstwą fluidalną: a) palenisko
z naw rotem gorącego popiołu; b) paleni­
Powyżej om ów ione procesy zachodzą w p aleniskach p racujących z ciś­ sko ze wstępnym schłodzeniem popiołu;
nieniem bliskim ciśnieniu atm osferycznem u. P od o b n y c h arak ter m a ją procesy c) palenisko z n aw rotem zimnego popiołu
Zaczerpnięto z [3.14]
w paleniskach z tzw . d o że m fluidalnym ciśnieniowym (rys. 3.52), w któ ry ch

143
142
3. KO TŁY PAR O W E

nadciśnienie spalin w ynosi n p . 1,2 M P a, dzięki um ieszczeniu k o tła w raz z od- 4. T U R B IN Y P A R O W E

pylaczcm w zbiorniku ciśnieniow ym . Spaliny o takim ciśnieniu, p o oczyszcze­
niu, napędzają tu rb in ę gazow ą. W ten sposób m o ż n a stw orzyć u k ład p arow o-
-gazowy, o spraw nościach większych od u k ładów z tu rb inam i parow ym i.
Z arów no pierwsze, ja k i drugie palenisko fluidalne działa n a zasadzie
stacjonarnego d o ż a fluidalnego. W przyszłości decydującą rolę będą odgryw ać
k o tły fluidalne z cyrkulacyjnym złożem [3.10], w k tórych w arstw a fluidalna
w kom orze paleniskowej 1 (rys. 3. 53) jest ruchom a ja k w przypadku z rys. 3.50d.
D o odseparow ania popiołu unoszonego z kom ory paleniskowej służy odpylacz 2.
P opiół ru rą o p adow ą 3 poprzez syfon popiołow y 4 jest odprow adzany z p o w ro ­
tem d o kom ory paleniskow ej, przy czym, ja k w p rzy p ad k u z rys. 3.53b, popiół
m oże być schładzany przez d o d atk o w ą pow ierzchnię schładzającą 8. W przypad­
ku ja k na rys. 3.53c podstaw ow e powierzchnie ogrzewalne 5 są zabudow ane w k o ­
m orze paleniskowej. Powierzchnie podgrzewaczy wody 6 i pow ietrza 7 są zabudo­
w ane w ciągu spalin. 4.1. WSTĘP
W k o tłach z cyrkulacyjnym złożem fluidalnym p o w stają duże p ro b ­
lemy, w ynikające z procesów korozyjno-crozyjnych instalacji. W elektrowniach parowych przemiana energii cieplnej zawartej w parze w energię
mechaniczną odbywa się w turbinach. Podstawowymi elementami turbiny biorą­
Literatura do rozdziału 3 cymi udział w tej przemianie są nieruchome koła (tarcze) wbudowane w kadłub
(stojan) turbiny, wyposażone w dysze lub łopatki kierownicze oraz osadzone na
3.1. Bobiec E ., K rajew ski W.: R ozw ój produkcji m łynów pierścieniow o-kulow ych w F abryce wale turbiny koła z łopatkami wirnika. Odpowiednio profilowane elementy roz­
Palenisk M echanicznych. E nergetyka 1983. N r 10.
prężne (dysze i łopatki) tworzą kanały przepływu pary, przy czym w dyszach prze­
3.2. C w ynar L.: Rozruch kotłów parowych. W yd. 2. W arszaw a, W N T 1981.
3.3. G ajew ski W .: M echanizm spalania paliw stałych w warstwie fluidalnej. Gospodarka pływająca para rozpręża się osiągając prędkości nadkrytyczne. Łopatki kierow­
paliwam i i energią 1969. N r 9. nicze i łopatki wirnika stanowią wieńce łopatkowe stojanowe i wieńce łopatkowe
3.4. Jam es D .W .: C oping w ith N O , a grow ing problem . Electrieai W orld 1971. N o . 3. wirnikowe. Wieniec stojanowy i następujący po nim wirnikowy tworzą stopień
3.5. M azurkiew icz J.: K o tiy bezwal czak owe, systemy przepływ u i rozw iązania konstrukcyjne turbiny. Turbiny energetyczne buduje się wyłącznie jako wielostopniowe i prze­
parow nika. Gospodarka paliwami i energią 1973. N r 3. ważnie z osiowym” kierunkiem przepływu pary.
3.6. O rłow ski P., D o b rzań sk i W ., Szw arc E.: K o lty parowe. Konstrukcja i obliczenia. W yd. 3.
W arszaw a, W N T 1979.
W przyrządach rozprężnych turbin (rys. 4.1) para o parametrach p 0,
3.7. Pawlik M ., Skierski J.: Układy i urządzenia potrzeb własnych elektrowni. W arszaw a, i0 rozpręża się, dzięki czemu energia cieplna przemienia się w kinetyczną, a nastę­
W N T 1986. pnie strumień pary wpada z dużą prędkością (zależną od parametrów pary) na
3.8. P raca zbiorow a p o d red. W. Kordylew skiego: Niskoemisyjne techniki spalania w ener­ łopatki wirnika; część energii kinetycznej strumienia pary zostaje przekazana wir­
getyce. W rocław , W ydaw nictw o Politechniki W rocławskiej 2000. nikowi turbiny i zostaje wykonana praca Lt. Łopatki wirnika powodują jednocze­
3.9. Scholz F .: Entw icklungsstand d e r R auchgasreinigung. B W K 1984. N r 1-2.
śnie odchylenie strugi pary skierowanej na wejście do układu kierowniczego na­
3.10. W irbelschichtfeuerung, B ilanz - K o n zep te - Perspektiven. V D I Berichte 1986. N r 601.
3.11. W róblew ska V., Żelkow ski J., Szymczak J.: Palniki wirow e d o spalania niskokalorycz- stępnego stopnia turbiny. Parametry pary opuszczającej stopień wynoszą p 2, ¡i-
nych węgli kam iennych. Energetyka 1978. N r 7. Pomijając zmiany energii potencjalnej oraz przyjmując, że przez układ,
3.12. W róblew ski T., Sikorski W ., R zepa K .: Urządzenia kotłow e. W arszaw a, W N T 1973. jakim jest rozpatrywany stopień turbiny, w pewnym przedziale czasu przepłynęła
masa pary mD (kg) bez wymiany ciepła z otoczeniem, można zapisać równanie
Literatura uzupełniająca bilansu energii
3.13. K ru p a M ., Bobiec E., C how aniec G .: K ierunki m odernizacji m łynów w ynikające z p o ­
trzeby obniżenia emisji tlenków azotu. Energetyka 1992. N r 10. L, *= mD ^ ¡ 0 + + -y ^ J (4.1)
3.14. M azurkiew icz A. i in.: K o tły z paleniskiem fluidalnym i spalaniem w złożu fluidalnym .
Energetyka 1988. N r 3. 11 Turbiny z promieniowym przepływem pary są stosowane w ograniczonym zakre­
3.15. Żelkow ski J.: N O , B ildung bei der K ohleverbrennung und N O ,-Em ission aus Schmclz- sie i nie będą dalej omawiane. Z asada pracy turbiny przeciwbieżnej Ljungstrom a jest podana
feuerungen. VG B K raftw erkstechnik 1986. N r 8. w [1.12; 4.9],

10 E lektrow ni'
145
4. T U R B IN Y P A R O W E
4.2. Z A S A D A P R A C Y A K C Y J N Y C H I R E A K C Y J N Y C H S T O P N I T U R B IN Y

gdzie: L , — praca sił powstałych w wyniku oddziaływania przepływu masy pary

mD n a powierzchnie łopatek wirnika, J ; c0, c2 — wlotowa i wylotowa prędkość
pary w stopniu turbiny, m/s.
Różniczkując równanie (4.1) względem czasu x dla ustalonego stanu termodyna­
micznego układu, otrzymuje się

- (*+ t )] C42)
przy czym: P — moc stopnia przekazywana na wał turbiny, W ; m B = ~ ( m D) —
strumień masy pary, kg/s.
W artość m D w tych warunkach zależy od wartości przekrojów międzyłopatkowych
oraz liczby takich elementów ja k dysze, kierownice itp.
Jeżeli w układzie nie będzie wykonana praca, tzn. jeśli L , = 0 (np. w wieńcu
stojanowym nastąpi rozprężenie pary od ciśnienia p 0 do ciśnienia p j), to wówczas

Z równania (4.2) otrzymuje się wyrażenie n a pracę obwodową lub łopatkową,

wykonaną przez jednostkowy strumień masy pary w kanałach międzyłopatkowych

!, « = (< W * )+ U c S - c i ) (4.4)
mD z

4.2. ZASADA PRACY A K CYJN YC H I REAKCYJNYCH

S T O P N I T U R B IN Y

Rozróżnia się akcyjne i reakcyjne stopnie turbiny, różniące się przede wszystkim
profilami kanałów międzyłopatkowych wieńców wirnika. Kanały te w stopniu
akcyjnym mają stałe przekroje — są symetryczne (kąty wlotowe /i, są p rawie równe
kątom wylotowym p2 — rys. 4.1 a), więc' nie” zachodzi w nich rozprężanie pary.
K ąty jij. i ^ są wyznaczone przez styczne do przekroju łopatki w miejscu wpływu
i wypływu pary. Przekroje kanałów stopnia reakcyjnego zmniejszają się z kierunkiem
przepływu pary (kąt wylotowy p 2 jest znacznie mniejszy od wlotowego /?t — rys.
4. Ib), więc następuje w nich rozprężanie pary. W stopniu akcyjnym rozprężanie
pary zachodzi tylko w wieńcu łopatkowym zabudowanym w kadłubie, zatem praca
jest wykonana przez akcję, tj. nacisk powstały przez zmianę kierunku strumienia
pary w kanałach łopatkowych wieńca wirnikowego. Ponieważ w stopniu reakcyj­
nym rozprężanie zachodzi również w kanałach międzyłopatkowych wieńca wirni­
kowego, więc p ara wykonuje pracę częściowo przez akcję oraz częściowo przez
reakcję powstałą wskutek przyrostu prędkości pary rozprężającej się w tych ka­
nałach.
Prześledźmy zasadę pracy analizowanych stopni n a podstawie, rys. 4.1. Rys. 4.1. Z asada działania stopnia turbiny: a ) akcyjnego; b) reakcyjnego

10'
146 147
k. T U R B IN Y P A R O W E
Z A S A D A P R AC Y A K C Y J N Y C H I R E A K C Y JN Y C H S T O P N I T U R B IN Y

Para dolotowa o param etrach p 0, i0 wpływa do kanałów międzyłopatkowych z pręd­

Równanie (4.7) można wyprowadzić bezpośrednio z Ii zasady dynamiki (z równa­
kością c0- N a skutek zmiennego przekroju kanałów następuje jej rozprężanie do
nia Newtona).
ciśnienia p t i przyrost prędkości do c ,. Para wypływając pod kątem x , z wieńca
Jednostkowa praca obwodowa I, (podobnie jak wzór (4.4))
stojanowego z taką samą bezwzględną prędkością c „ wpływa między łopatki wirnika
wirujące z prędkością obwodową u, pod kątem wypadkowym /?, i z prędkością
'< = “ »(C |U- c 2ll) (4.8)
względną wt . Prędkości ej, u i w, tworzą tzw. trójkąt prędkości wlotowych.
W stopniu akcyjnym nie występuje dalsze rozprężanie pary w wirniku,
Z trójkątów prędkości (rys. 4.1) otrzymuje się
tj- Pi = P \, więc w celu pokonania oporów przepływu przez wieniec wirnika
musi nastąpić zmniejszenie energii kinetycznej strumienia pary, cyzli h>2 < w,. c, „ - c2„ = c, cos at + w2 cos /?2 - u (4.9)
Dlatego po rozprężeniu i osiągnięciu entalpii ij (p. 1 na wykresie i-s, rys. 4.la) oraz
następuje przyrost entalpii końcowej do wartości i2 (p. 2) według przemiany izo-
barycznej (powodującej pogorszenie sprawności przemiany w stopniu akcyjnym ey cos a , = w2 cos/?, + u (4.9a)
w porów naniu ze stopniem reakcyjnym), a prędkość wylotowa Eliminując z (4.9) w2 za pomocą zależności (4.5) i uwzględniając (4.9a), wyrażenie
w2 = tklvi (4.5) (4.8) dla stopnia akcyjnego (indeks dolny a) przyjmie postać
przy czym: y> — współczynnik prędkości określający straty w kanale międzyło-
patkowym, przyjmujący wartości 0,80 -f 0,95. l,,t = (l+<l' c o sa i - u) (4-10)
W stopniu reakcyjnym, w wyniku dalszego rozprężania w wirniku do ciś­
nienia p 2, następuje zwiększenie prędkości pary do wartości w2 większej od w,.
Z warunku — (/,) = 0 można wyznaczyć parametry u i c, dla których stopień
Kierunek prędkości w2 ustala się zależnie od kształtu łopatek wirnika. Suma wek­
torów prędkości względnej w2 i obwodowej u równa się bezwzględnej prędkości akcyjny osiąga w rzeczywistych warunkach rozprężania pary maksymalną, moc
wypływu pary c2 z łopatek wirnika. Prędkości w2, u, c2 tworzą tzw. trójkąt prę­ (czyli optymalną sprawność), więc
dkości na wyjściu ze stopnia turbiny.
Stopień reakcyjny turbiny jest charakteryzowany stopniem reakcji (re- (\ tt-1~)
/ Opt.zi = T* C0Sa‘ f41!)
akcyjnością) określonym jako stosunek izentropowego spadku entalpii w kole
wirnikowym do całkowitego w stopniu (rys. 4 .Ib)

q = (4.6)
*0 ha <4 1 ! >

D la stopni akcyjnych g = 0 (nie m a rozprężania pary w wirniku). W rzeczywistych

Postępując podobnie dla stopnia reakcyjnego (indeks dolny r) i zakładając przy
turbinach w celu polepszenia przepływu przez kanały akcyjne (zwiększenie współ­
tym e = 0,5, co oznacza, że kąty = x2, aj, = j82, czyli w2 = c2 i c2 — wt, otrzy­
czynnika ip we wzorze (4.5)) stopień reakcji g = 0,05-§-0,15 (przepływ pary w kie­ muje się
runku malejącego ciśnienia odbywa się z mniejszymi stratami niż przy stałym ciś-
jnieniu — następuje bowieni w sposób bardziej uporządkowany). Mimo że w prak­ — w(2c,cos a, - u) (4.10a)
tyce nie stosuje się stopni czysto akcyjnych, to w celach dydaktycznych, dla ułatwie­
nia analizy pracy poszczególnych stopni, przyjmuje się g — 0 w stopniu akcyjnym (-7 -) = cos a, (4.1 la)
\ C 1 / o p t.f
i g — 0,5 w stopniu reakcyjnym.
Praca techniczna wykonywana przez parę w kole wirnikowym zależy od limit,r ~ (4.12a)
składowych wektorów prędkości c i w zgodnych z kierunkiem wektora prędkości
składowej u, więc składowa obwodowa siły działającej na łopatki wirnika jest Zakładając jednakową prędkość obwodową u dla obu rodzajów stopni turbiny
można porównać ich parametry jako
równa przyrostowi pędu strugi pary
K = >ńc(Ci„—c2u) (4.7)
= 2 (4.13)
przy czym ciu, c2lt — składowe wektorów c2 i c2 (rys. 4.1),

148 149
b. T U R B IN Y P A R O W E
oraz
* = ! + (4.14)
4m«.r COS&
Przy tej samej prędkości obwodowej u w stopniu akcyjnym można uzyskać dwa
razy większą prędkość c1 — zgodnie ze wzorem (4.3) w wieńcu stojanowym można by
przemienić czterokrotnie większy spadek entalpii. Ponieważ w stopniu reakcyjnym
również w wieńcu wirnikowym następuje dalsza przemiana entalpii (porównaj rys.
4, la i b), więc spadek entalpii w stopniu akcyjnym jest tylko ok. dw a razy większy.
Jest to zgodne również z zależnością (4.14), jeżeli przyjmiemy ¡¡2 ^ Pi- Wówczas
praca jednostkowa (zatem i moc) stopnia akcyjnego jest ok. dw a razy większa niż
reakcyjnego. Charakterystyczne wielkości przemian energetycznych zachodzących
w analizowanych stopniach turbin dla u„ = u, — u oraz stosowanych wartościach
kątów a i p (a ,, = a „ = ¡i2r = 16°, p 2„ = 25°) porównano na rys. 4.2.
wej u = u . = u r
Możliwość wykorzystania („przepracowania”) w stopniu akcyjnym dużej
wartości spadku entalpii jest ograniczona wartością prędkości u, która to w artość
jest narzucona przez wymaganą prędkość maszyny napędzanej turbiną, np. prędkość
synchroniczną generatora. Z zależności (4.3) przy pominięciu wlotowej prędkości
150
Z A S A D A P R A C Y A K C Y J N Y C H I R E A K C Y J N Y C H S T O P N I T U R B IN Y
pary c0 można wyznaczyć prędkość wylotową pary z wieńca stojanowego jako
Ci = sj2 V t W T = V2 n/aT (4.15)
Jeżeli zwiększy się wykorzystany spadek Ai, to prędkość ct przyjmie bardzo
dnże wartości i przy narzuconej niezbyt wielkiej prędkości obwodowej wirnika u,
stosunek u/ct jest znacznie mniejszy od wartości optymalnej (4.11). JJprajyność
stopnia znacznie się zmniejszy z powodu dużej prędkości pary c2 wypływającej
z łopatek. Amerykanin. Curtis w celu lepszego wykorzystania prędkości wylotowej
pary umieści! na tarczy wirnikowej dwa lub trzy akcyjne wieńce łopatkowe, a między
nimi nieruchome wieńce łopatek kierowniczych umocowanych w kadłubie, w któ­
rych p ara nie rozpręża się, lecz zmienia tylko kierunek. Dzięki temu_w_stopmu
następuje stopniowanie prędkości, a koło wirnikowe wykonane w ten sposób na­
zywa/kię kołem (stopniem) Curtisa.
N a rysunku 4.3 przedstawiono schematycznie przekrój turbiny z jednym
stopniem Curtisa o dwóch stopniach prędkości. Para świeża o ciśnieniu p0 jest do­
prowadzona do dyszy 4, gdzie następuje jej rozprężenie do ciśnienia p t . Para wy­
pływająca z dyszy z prędkością ct wpływa do pierwszego wieńca łopatkowego 3
wirnika, zmienia w nim kierunek i dzięki temu część energii zamienia się na pracę
mechaniczną; wskutek tego para wypływa z pierwszego wieńca łopatek wirniko­
wych z prędkością c2 < c2. Dalej para wpływa z prędkością c2 do nieruchomych
łopatek kierowniczych, w których nie wykonuje pracy mechanicznej, lecz zmienia
kierunek i z powodu tarcia zmniejsza swoją prędkość do wartości c[. Para wpływa
do drugiego wieńca łopatkowego 6 wirnika z prędkością c ', wykonuje pracę me­
chaniczną, a jej prędkość na wylocie zmniejsza się do ej.
Duża prędkość pary wpływającej n a łopatki oraz asymetria obciążeń ło­
patek wirnika, wynikająca z zasilania parą części obwodu koła (p. 4.3.3), wywołuje
duże momenty zginające łopatki, dlatego kola Curtisa są wykonane o profilu wzmo­
cnionym.
4.3. O G Ó L N A CHARAKTERYSTYKA TU R B IN
4.3.1. T u rb in a jednostopniowa
Przykład | . D la następujących danych: w ykorzystany spadek entalpii w stopniu Ai= 320 k i/k g ,
k ą t w lotu p a ry d o wieńca w irnikow ego d la uproszczenia obliczeń a , = 0°, średnica wieńca
w irnikowego d = 0,5 m , stopień reakcji e — 0 dla stopni akcyjnych i e = 0,5 d la stopnia re­
akcyjnego, obliczyć prędkość pary c t , obw odow ą u oraz prędkość obrotow ą n w w arunkach
pracy bez stra t dla stopnia akcyjnego, sto p n ia akcyjnego z dw ustopniow ym kotem C urtisa
i stopnia reakcyjnego.
W przypadku stopnia akcyjnego n a podstaw ie w zoru (4.15) otrzym uje się c „ —
= 800 m /s oraz w zoru (4.11) u„ = 400 m /s; wówczas
n. = a 15 290 m in -*
na Tt°0,S
151
k. T U R B IN Y PAR O W E
4.3. O G Ó L N A CHARAKTERYSTYKA T U R B IN

pujące wady: duże prędkości obrotowe i obwodowe oiąz.m ałęjprawności, ponieważ

przy tak dużej prędkości "wlotowej pary oraz dodatkowym rozprężaniu"w'w ir-
niku stopnia reakcyjnego, w obu stopniach prędkość wylotowa c2 jest duża, a zatem
i duże straty wylotowe. Aby tego uniknąć, w turbinach stosuje się stopniowanie
ciśnień, tzn. cały dysponowany spadek entalpii wykorzystuje się nie w jednym,
lecz w wielu stopniach, ustawionych szeregowo jeden za drugim; są to tzw. turbiny
wielostopniowe.

4.3.2. Tu rb in a akcyjna

W stopniu akcyjnym przed i za wieńcem wirnika panują zbliżone ciśnienia pary,

więc wirnik turbiny akcyjnej jest utworzony z poszczególnych tarcz, na których
są umieszczone łopatki wirnika (rys. 4.4). Poszczególne tarcze wirnika są oddzie­
lone od siebie tarczami nieruchomymi z wmontowanymi łopatkami kierowniczymi
(dyszami). Tarcze te, wbudowane w kadłub, tworzą komory, uszczelniane między
sobą na wale (na średnicy wewnętrznej tarczy) za pomocą uszczelnień labiryntowych
7, w celu zmniejszenia przecieków pary poza dysze. Wyloty wału z kadłuba mają
uszczelnienia końcowe (zewnętrzne) 8 i 9. Z punktu widzenia konstrukcyjnego
turbina taka nazywa się komarową bądź tarczową.

Rys. 4 .3 . Schem at stopnia C u rtisa o dw óch

sto p n iach prędkości
1 — w a ł; 2 — koło w irnikow e; 3 — pier­
wszy rz ą d ło p atek w irn ik a; 4 — dysze; 5 —
— k a d łu b ; 6 — drugi rz ą d łopatek w irn ik a ;
7 - ło p atk i kierow nicze

W przyp ad k u sto p n ia C urtisa c ia = 800 m /s o ra z

„ t = S ls . cos a , - -H ? - ■1 = 200 m/s R ys. 4,4. Pięciostopniowa turbina akcyjna

2z 2z
kom orow a ze stopniem regulacyjnym : a)
przebiegi ciśnienia i prędkości; b) schem at
przy czym z — liczba stopni prędkości i odpow iednio nc = 7645 m in - 1 . budowy
W przypadku stopnia reakcyjnego <? = 0,5, wiec w w ieńcu stoją now ym Ar = 360 k j/k g i o d p o ­ 1 — doprow adzenie p ary; 2 - dysze; 3 —
w iednio Ci, — 566 m /s. K orzystając z w zoru (4.11), o trzym uje się u, = 566 m /s, n , = 21 630 m in - 1 . łopatki stopnia regulacyjnego; 4, 5 - dysze
kierownicze i łopatki następnego stopnia tur­
biny; 6 — wylot pary d o skraplacza; 7 -
T ak duże prędkości wymagałyby stosowania materiałów o bardzo dużej uszczelnienia wewnętrzne; 8, 9 - uszczel­
wytrzymałości mechanicznej w przypadku turbin wielkiej mocy oraz stosowania nienia zew nętrzne; JO — zasilanie parą
uszczelnienia p o stronie niskiego ciśnienia;
przekładni mechanicznej między turbiną a generatorem, którego prędkość obrotow a J t — doprow adzenie i odprow adzenie pary
wynosi najczęściej 3000 m in-1 . Zatem takie jednostopniowe turbiny mają nastę­ z uszczelnień w ysokoprężnych

152 )t 153
4. T U R B IN Y P A R O W E
Proces rozprężania pary odbywa się w sposób następujący. P ara 1 jest
doprowadzona do dysz 2, w których następuje jej częściowe rozprężanie, przez co
obniża się jej ciśnienie. Przy wylocie z dysz p ara m a pewną prędkość cx i przepły­
wając przez łopatki 3 pierwszego wieńca wirnikowego, stanowiącego stopień re­
gulacyjny (rolę stopnia regulacyjnego omówiono w p . 4.3.3), oddaje część energii
kinetycznej i jej prędkość zmniejsza się do c2. Przechodząc przez dysze 4 nastę­
pnego stopnia, znów się częściowo rozpręża i oddaje energię łopatkom 5. W ostatnim
stopniu para rozpręża się do ciśnienia panującego w przestrzeni 6 połączonej ze
skraplaczem. Porównując przebiegi ciśnienia i prędkości dla turbiny jedno- i pię­
ciostopniowej (rys. 4.1a i 4.4a), widać, że dla turbiny wielostopniowej przebieg
pracy turbiny jednostopniowej powtarza się tyle razy ile jest stopni.
4.3.3. T u rb in a reakcyjna
Z powodu trudności w zasilaniu parą pierwszego stopnia turbiny reakcyjnej, tylko
turbiny dużej mocy m ogą być budowane wyłącznie ze stopni reakcyjnych (patrz
p. 4.3.4). Dlatego stosuje się turbiny reakcyjne ze wstępnym stopniem akcyjnym
3 — rys. 4.5. Para po opuszczeniu stopnia regulacyjnego 3 rozpręża się dalej w wień­
cach stojanowych 4 i wirnikowych 5, podobnie jak pokazano na rys. 4.1b.
154
..
4 3 O G Ó L N A CH A R A K T E R Y S T Y K A T U R B I N
Różnica ciśnień przed i za reakcyjnymi łopatkami wirnikowymi działająca
na powierzchnię boczną koła wirnikowego oraz rozprężanie się pary w wieńcach
wirnikowych wywołują duże siły osiowe, powodujące znaczne momenty gnące
łopatek wirnika i duże siły działające na łożysko jjpąrow e^Ą by zmniejszyć te siły,
wirnik turbiny reakcyjnej ma kształt bębna (rys. 4.5), na którym są osadzone wieńce
łopatek. W ten sposób powierzchnia koła wirnikowego jest mniejsza, przeto i siła
osiowa wywołana różnicą ciśnień jest odpowiednio mniejsza. Z punktu widzenia
konstrukcyjnego turbina taka nazywa się bębnową. Celem dalszego zmniejszenia
sił osiowych wirnik turbiny reakcyjnej wyposaża się w tłok odciążający 12. Prze­
strzeń przed tłokiem odciążającym jest połączona przewodem 13 z króćcem wylo­
towym turbiny, wskutek czego ciśnienie wywierane na tłok z jednej strony jest
większe niż z drugiej i siła jest skierowana w stronę przedniego łożyska turbiny.
Ciśnienie to równoważy nacisk osiowy powstający w przepływowej części turbiny
i skierowany w stronę wylotu pary. Praktycznie zamiast przewodu 13 wykorzystuje
się otwory w bębnie, przez które para, przedostająca się przez uszczelnienia 14
tłoka odciążającego, jest kierowana nie do skraplacza, lecz do jednego z pośrednich
stopni turbiny.
Wadą turbiny reakcyjnej jest tłok odciążający, ponieważ przepuszcza parę,
a więc powiększa jej zużycie, wpływa na wydłużenie turbiny, zatem podraża ją
oraz jest wrażliwy na zatarcie z powodu małych luzów w uszczelnieniach na dużej
średnicy i wysokiej tem peratury pary w tym miejscu. Zaletą są zbliżone, a często
i jednakowe, profile łopatek w wieńcu stojanowym i w wieńcu wirnikowym, co
zmniejsza koszt budowy turbiny reakcyjnej (patrz rys. 4.Ib).
4.3.4. Stosowane układy stopni tu rb in y
P rzy sia d 2. D la danych z przykładu 1 wyznaczyć liczby niezbędnych stopni turbiny napędzającej
generator o prędkości obrotow ej n = 3000 m i n '1.
W ym agana prędkość obwodowa
u = = 78,5 m /s
60
W p rzypadku tu rb in y ze stopniam i akcyjnym i, korzystając ze wzoru (4.11), otrzym uje się ą . =
= 157 m /s, a więc spadek entalpii w jednym stopniu
Ai. = = 12 324,5 J/kg
o ra z liczba stopni
W przypadku turbiny zbudow anej z dw ustopniow ych k ó ł C urtisa odpow iednio c ic = 2za =
= 314 m /s; A i. = 49 298 J /k g ; N , = 6,5.
W przypadku turbiny ze stopniam i reakcyjnym i, korzystając zc wzoru (4.1Ia), otrzym uje się
= u = 78,5 m /s; a więc Af, — 3081 J/kg. Poniew aż rozprężanie zachodzi rów nież w w irniku.
155
U. T U R B IN Y P A R O W E
więc Nr = = 51,9. Z ałóżm y, że d la tego p rzy p ad k u średnica w irnika tu rb in y została
2Al
zw iększona i w ynosi d = 0,75 m , w ówczas u = c , r = 117,75 m /s; A/' — 6932,5 J /k g ; /V' = 23.
Z atem w ykorzystane w poszczególnych sto p n iach spadki entalpii Ai, : A /,; A/, = 8 : 2 : 1 .
Z przykładu 2 wynika, że do wykorzystania danego spadku entalpii przy
takich samych średnicach wieńców wirnikowych, najwięcej stopni wymaga turbina
reakcyjna; tym samym byłaby to turbina najdłuższa. Jednak koszty budowy tego
rodzaju stopnia są mniejsze niż stopnia akcyjnego.
Para, przepływając przez wieniec wirnikowy, przepływa nie tyłko przez
kanał międzyłopatkowy, lecz również przez wszystkie dostępne szczeliny. Jeżeli
szerokość łopatki wynosi b, a jej wysokość h oraz przyjmując dla uproszczenia, że
szerokość szczeliny promieniowej (między końcem łopatki wirnika a kadłubem)
i . szczelin osiowych (między wieńcem wirnikowym a wieńcem stojanowym) jest
jednakowa i wynosi s, to stosunek pola szczelin A , promieniowej i dwóch osiowych
do pola łopatki A,
W celu ograniczenia niewykorzystanego przepływu przez szczeliny, wysokość ło­
patek powinna być duża. W przypadku stopni reakcyjnych, z uwagi na różnicę
ciśnień przed i za wieńcem łopatkowym wirnika, zjawisko szkodliwego przepływu
przez szczeliny jest jeszcze wyraźniejsze. Przeto stopnie reakcyjne powinny pracować
w zakresie niższych ciśnień; wówczas objętości właściwe pary są duże, a zatem są
wymagane duże wysokości łopatek. D o podobnego wniosku można dojść rozpa­
trując wieńce stojanowe. W turbinie reakcyjnej, z uwagi na jej bębnową budowę,
uszczelnienie wieńca stojanowego m a miejsce na większym prom ieniu rr niż w stop­
niu akcyjnym r„ (porównaj rys. 4 ,la i b oraz rys. 4.4 i 4.5), zatem i powierzchnie
szczelin osiowych są większe.
Z uwagi na wysokie ciśnienie, strumień objętości pary dolotowej do pier­
wszego stopnia turbiny jest mały. Zatem i wymagany przekrój kanałów rozprężnych
utworzonych przez dysze, które są najczęściej stosowane w tym stopniu, jest mały.
Jeżeli w tym przypadku zasilanie p arą odbywałoby się n a całym obwodzie o pew­
nej średnicy d, to wysokość kanałów byłaby mała. Aby zwiększyć wysokość ka­
nałów stosuje się częściowe zasilanie — nie n a całym obwodzie koła, lecz n a jego
wycinkach, tzw. łukach zasilania. Grupowy sposób regulacji turbin (p. 4.7.2) — naj­
częściej stosowany w turbinach wysokiego ciśnienia, wymaga zasilania n a wycinkach
koła. Każdy z wycinków jest połączony z jednym zaworem regulacyjnym (patrz
rys. 4.20). Przez otwieranie kolejnych zaworów regulacyjnych zmienia się długość
łuku zasilania, czyli liczba dysz zasilanych parą. Stopień ten jest połączony z za­
worami regulacyjnymi i nazywa się stopniem regulacyjnym. Stopień regulacyjny
nie może być wykonany jak o reakcyjny, ponieważ wskutek różnicy ciśnień panu­
jących przed i za wieńcem wirnikowym para przepływałaby również przez łopatki
znajdujące się w danej chwili przed niczasilaną częścią obwodu wirnika, powodując
156
6.3. O G Ó L N A CHARAKTERYSTYKA TU RBIN
duże straty wentylacji. Przy częściowym zasilaniu każda łopatka wirnika stopnia
regulacyjnego wchodząc i wychodząc z łuku zasilania doznaje działania dynami­
cznego, ponadto duża prędkość pary wpływającej z dysz na łopatki wywołuje duże
momenty zginające łopatek, dlatego kola regulacyjne są wykonane o profilu wzmo­
cnionym (patrz koła Curtisa rys. 4,3 i stopnie regulacyjne rys. 4.4 i 4.5).
Powyższe wnioski oraz zależności (4.13), (4.14) i rys. 4.2 — wskazują,
że następujące cechy stopni akcyjnych: przetwarzanie większego spadku entalpii
(wymagana mniejsza liczba stopni), możliwość wykorzystania jako stopnia regula­
cyjnego, mniejsze przecieki pary przez uszczelnienia, a zatem możliwość stosowania
większych luzów — są korzystne w przypadku, gdy przepływy objętościowe są
małe, a więc stopnie akcyjne należy stosować w części wysokoprężnej turbiny lub
w turbinach malej mocy (zapewniają małe gabaryty turbiny). Natomiast takie cechy
stopni reakcyjnych jak; duża sprawność przy mniejszych prędkościach pary i do­
statecznie wysokich łopatkach, mniejsza liczba stopni dla większych średnic wień­
ców (patrz porównanie w przykładzie 2), wskazują, że stopnie te powinny być wy­
korzystane w części niskoprężnej turbiny - tj. tam, gdzie strumienie objętości
są duże.
Z przykładu 2 wynika, że turbina zbudowana ze stopni Curtisa byłaby
najkrótsza. Jednak taka turbina miałaby małą sprawność (rys. 4.6) i jest stosowana
wyjątkowo (dla bardzo małych mocy) — do napędu pojedynczych maszyn robo­
czych, np. pomp. W tym przypadku występuje pogorszona sprawność napędu,
jest jednak zapewniona płynna regulacja prędkości obrotowej maszyny roboczej.
W turbinie małej mocy, o wysokich parametrach pary, strumień objętości czynnika
jest mały, zatem i wysokość kanałów łopatkowych mała (mała sprawność). Dla
zadanej prędkości obwodowej u i wymaganego przekroju kanałów rozprężnych
zmniejszając średnicę wieńca łopatkowego (zwiększając tym samym wysokość ka­
nałów łopatkowych), zwiększa się prędkość obrotową n. Zatem poprawę sprawności
małych turbin można uzyskać przez wprowadzenie turbin wysokoobrotowych (5000 -s-
-r 12 000 m in "1).
Rys. 4.6. Sprawności ij „ różnych układów łopatkow ych w funkcji stosunku prędkości u/c,
I - stopień C urtisa z dw om a stopniam i prędkości; 2 - stopień akcyjny; 3 - stopień re­
akcyjny. Zaczerpnięto z [4.9]
157
4. T U R B IN Y P A R O W E
4.4. P O D Z IA Ł T U R B IN

W turbinach normalnoobrotowych (3000 m in -1) stopień Curtisa może być

wykorzystany jako stopień regulacyjny, a za nim następują dalsze stopnie akcyjne
i reakcyjne. W ten sposób kolo Curtisa, przetwarzając znaczny spadek entalpii,
znacznie obniża ciśnienie i tem peraturę pary, dzięki czemu turbina jest krótsza i tań ­
sza. Ponieważ sprawność koła Curtisa jest o ok. 20% mniejsza niż stopnia akcyjnego
o niewielkiej reakcyjności q, więc obecnie w dużych nowoczesnych turbinach w stop­
niu regulacyjnym stosuje się pojedynczy stopień akcyjny. Jeżeli turbina na wysokie
param etry pary składa się tylko ze stopni reakcyjnych, to n a początku rozprężania
pary jest zastosowany stopień akcyjny jako stopień regulacyjny (częściowe zasilanie
parą).
W wyniku znacznego rozprężenia w stopniu regulacyjnym strumień obję­
tości pary zwiększa się tak, że następne stopnie mogą już być zasilane na całym R ys. 4.7. K ońcow a łopatka turbiny kondensacyj­
obwodzie. Aby strumień paty za stopniem regulacyjnym mógł się rozszerzyć na nej w raz z profilam i n a je j trzech różnych w ysoko­
ściach
cały obwód następnego stopnia, musi być zapewniona odpowiednia przestrzeń. I — kierow nica; 2 — łopatka w irn ik a; 3 — kom o­
Dlatego też odległość między stopniem regulacyjnym a stopniem następnym jest ra w raz z kanałem odw adniającym ; 4 — wieniec
zf y stojanow y; 5 — wieniec wirnikowy
dużo większa niż w przypadku dalszych stopni (patrz rys. 4.4 i 4.5).
W przypadku regulacji jakościowej turbiny (zasilanie parą na całym ob­ — stan czynnika termodynamicznego: na parę przegrzaną z ciśnieniem pod- i nad-
wodzie), całą turbinę można zbudować ze stopni reakcyjnych. Typowo reakcyjne krytycznym lub na parę nasyconą (stosowane w elektrowniach jądrowych);
stopnie, z uwagi na prostsze w budowie wieńce łopatkowe, są wykorzystywane w tur­ — liczbę: kadłubów (korpusów), wylotów pary i wałów;
— specyfikę konstrukcji: komorowe, bębnowe lub ich kombinacje;
binach dla elektrowni jądrowych, w których przy stosunkowo małym dyspozycyj­
— sposób realizacji obiegu cieplnego: kondensacyjne, przeciwprężne, upustowo-
nym spadku entalpii, strumienie objętości pary są bardzo duże.
-kondensacyjne, upustowo-przeciwprężne, kondensacyjno-depłownicze, upusto-
Jak już powiedziano w p. 4.2, w nowoczesnych turbinach ze stopniami
wo-ciepłownicze;
akcyjnymi, celem poprawienia ich sprawności, we wszystkich stopniach jest sto­
— udział w pokrywaniu obciążeń dobowych w systemie elektroenergetycznym.
sowany stopień reakcji q = 54-15%. Pomimo występowania niewielkiego rozprę­
żania w łopatkach wirnika stopnie te nazywają się tradycyjnie akcyjnymi. Reakcyj-
ność q stopni turbiny rośnie wraz z kierunkiem przepływu pary w turbinie, tak że 4.4.2. Podział tu rb in ze względu na liczbę kadłubów,
ostatnie stopnie osiągają dużą wartość reakcyjności. D la długich łopatek,, pp, dla w ylo tó w pary i w ałów
ostatnich, wylotowych stopni turbiny kondensacyjnej reakcyjnóśc rośnie wzdłuż
wysokości łopatki — od średnicy wewnętrznej do zewnętrznej. N a rysunku 4.7 ^Spraw ność turbiny zależy od spadku entalpii przypadającej na jeden jej stopień.
Lim^ spadek entalpii jest mniejszy (mniejsze c,), tym sprawność jest większa. Zmruej-
przedstawiono taką łopatkę, z zaznaczeniem na trzech różnych wysokościach ka­
szenie spadku entalpii przypadającego na jeden stopień powoduje wydłużanie tur-
nałów międzyłopatkowych, utworzonych przez dwie sąsiednie łopatki wirnikowe 5.
biny, co stwarza duże trudności konstrukcyjne. W celu łatwiejszego opanowania
Kanały międzyłopatkowe n a najniższej wysokości są czysto akcyjne (porównaj
oddziaływania wysoko przegrzewańej^pary7 furbiny na takie parametry pary dolo­
z rys. 4.1a). N a końcu łopatki reakcyjność jest największa.
towej buduje się w układach dwu- i wielokadlubowych.
Para w poszczególnych kadłubach jest tak prowadzona, aby występujące
4.4. P O D Z IA Ł T U R B IN w całej turbinie siły osiowe wzajemnie się znosiły. Przykładem może być turbina
upustowa przeciwprężna typu 13P110° produkcji Zakładów Mechanicznych Zamech
w E lblągu21 (rys. 4.8c). Jed n ak dąży się d o ograniczenia liczby kadłubów , ponie­
4.4.1. C zyn n iki podziału tu rb in waż z każdym następnym dodatkow ym kadłubem zwiększa się liczba łożysk
(podpór) i liczba uciążliwych uszczelnień zew nętrznych w m iejscach wyjścia
Podziału turbin można dokonać ze względu na wiele czynników, m.in.:
— zasadę działania: akcyjne (akcyjne ze stopniowaniem ciśnienia oraz akcyjne 11 O znaczenia typów turbin produkow anych w Zamachu są następujące: C - ciepło­
wnicza, K - kondensacyjna, P - przeciwprężna, U - upustow a, pierwsza liczba określa zaokrągloną
ze stopniowaniem prędkości (stopnie Curtisa)) i reakcyjne; w artość ciśnienia pary w M Pa, d ru g a liczba określa m oc turbozespołu w M W .
— kierunek przepływu pary: osiowe i promieniowe; 21 Obecnie ABB-Zamech.

159
158
4. T U R B IN Y P A R O W E
wału z kadłuba, a przede wszystkim wydłuża się cały turbozespół. Dlatego turbinę
13P110 zastąpiono jednokadłubową turbiną upustowo-cicpłowniczą typu 13UC105
(rys. 4.8b).
Kadłuby turbiny dzieli się n a : wysokoprężne —część wysokoprężna turbiny
WP przed przegrzewaczcm wtórnym, niskoprężne — część mskoprężna turbiny NP,
Rys. 4.8. U kłady cieplne w ybranych p rz y k h d ó w lu rb in : a) upu.low o-przeciw prężna 9U P 2 5 ;
b) upustow o-ciepłow nicza 13UC105; c) upustow o-przeciw prężna I3P110; d) kondensacyjna
J3K 215; e) kondensacyjna I3 K 3 6 0 ; f) kondensacyjno-ciepłow nicza 4C K 465; g) dw uw ałowa
o m ocy 1300 M W
£ liczba k ad łu b ó w ; w — liczba w ylotów p a ry ; G — g e n erato r; P P — parow y przegrze-
w acz (osuszacz p ary ); U„ Uc - upust technologiczny, ciepłow niczy; Z - zaw ór regulacyjny;
Z O — zaw ór obejściowy
160
4.4. P O D Z IA Ł T U R B IN
z której para opuszcza turbinę oraz średnioprężne — część średnioprężna turbiny
SP zawarta między przegrzewaczem wtórnym a częścią niskoprężną (rys. 4.8d, e).
Objętość właściwa pary w zakresie ciśnień panujących w skraplaczu —
3,5 kP a dla otwartego układu chłodzenia i 6,5 kPa dla układu zamkniętego - osią­
ga bardzo duże wartości. Aby przepłynął strumień pary przez ostatni stopień
części niskoprężnej turbiny danej mocy, musi być odpowiednio duża powierzchnia
przelotowa stopnia, która jest proporcjonalna do wysokości łopatki. Na łopatkę
działa siła odśrodkowa F proporcjonalna do iloczynu n2r (r — promień obrotu
końca łopatki, n — prędkość obrotowa). Aby nie przekroczyć dopuszczalnych
naprężeń (czyli F dopuszczalnej) w ostatnich stopniach, daną moc części nisko­
prężnej turbiny można uzyskać poprzez:
— zwielokrotnienie strumienia pary wylotowej do skraplacza;
— zastosowanie turbin normalnoobrotowych w układzie dwuwałowym;
— zmniejszenie prędkości obrotowej (1500/1800 m in“ '), co pozwala stosować
wyższe łopatki (większe przekroje przelotowe).
Turbiny o dwustrumieniowym (dwa wyloty pary) i wielostrumieniowym
przepływie pary w części niskoprężnej (rys. 4.8d-4.8g) charakteryzują się zwiększoną
mocą i zmniejszeniem strat wylotowych (p. 4.6.2.1). Ze względu jednak na -wydłu­
żenia cieplne i drgania ogranicza się całkowitą długość turbiny m.in. przez ogranicze­
nie liczby wylotów. Największą liczbę wylotów mają turbiny dla elektrowni ją ­
drowych — do 8 wylotów.
Turbiny dwuwalowe były wprowadzone w USA w latach 1955—1960, gdy
rozwój konstrukcji kotłowych wyprzedzał budowę turbin i generatorów (nie był
opanowany problem wodnego chłodzenia generatorów). Z uwagi na częstotliwość
napięcia w USA ( / = 60 Hz) normalnoobrotowe turbiny mają n = 3600 m in-1 .
Zatem z uwagi na naprężenia w łopatkach moce jednostkowe turbin muszą być
mniejsze i dlatego są wprowadzane turbiny dwuwałowe (rys. 4.8g).
N a rysunku 4 .8 f p o dano schem at turbiny 4C K465 zaprojektow anej dla
bloku z reaktorem jądrow ym W W ER-440. Opis turbiny p o dano w p. 4.5.5.
W dotychczasowych rozw iązaniach zagranicznych z reak to ra W W ER-440 zasi­
lane były p a rą dwie turbiny, k ażd a o m ocy 220 M W - tw orząc tzw. duoblok
(uciążliwy w eksploatacji).
Turbiny dwuwałowe i o zmniejszonej prędkości obrotowej są budowane
przede wszystkim dla elektrowni jądrowych, ponieważ duże moce tych elektrowni,
przy wykorzystywanych małych spadkach entalpii, narzucają duże strumienie pary.
Turbiny z prędkością obrotową 1500/1800 min~‘ charakteryzują się dwu-,
trzykrotnie większymi wymiarami i masami elementów składowych, co powoduje
wiele utrudnień produkcyjnych, transportowych, inwestycyjnych i następnie eksplo­
atacyjnych. Turbiny jednowalowe są zdecydowanie prostsze i tańsze w eksploatacji.
Obecnie, po opanowaniu produkcji łopatek o odpowiednich długościach i budowy
dostatecznie dużych wylotów, istnieje tendencja do budowy również turbin jądro­
wych jako jednowałowych i normalnoobrotowych. N a przykład w Zamechu za­
projektowano jednowałową turbinę typu 6CK1000 dla bloku jądrowego WWER
tl Eloklrow ni«
161
 4. T U R B IN Y P A R O W E
4.4. P O D Z IA Ł T U R B IN

1000. Turbina ta w stosunku do turbiny 4CK465 ma jeszcze jeden dwuwyiotowy

kadłub niskoprężny, zatem turbina ta m a 5 kadłubów i 8 wylotów.
N a rysunku 4.8g przedstawiono ideowy schemat dwuwałowej turbiny o mo­
cy 1300 M W (24,7 MPa/538°C/S38°C, n = 3600 m i n '1), która je s t turbiną bez
stopnia regulacyjnego, ponieważ przy tej mocy strumień objętościowy pary jest
bardzo duży.

4.4.3. Podział tu rb in ze względu na specyfikę konstrukcji

W irnik turbiny może być tarczowy — turbina komorowo, bębnowy — turbina
bębnowa lub może być ich kombinacją, tzn. jedna część wirnika jest wykonana jak o
tarczowa, a druga jako bębnowa. Tarcze mogą być nakładane bezpośrednio na wał
wirnika (rys. 4.3) lub mogą być odkuwane wraz z wałem (rys. 4.4). W irnik bębnowy
może być wykonany przy użyciu różnych technologii, m.in,:
— jako odkuwka — jedna część wału wraz z bębnem tworzą odkuwkę, natom iast
druga część wału jest łączona z bębnem n a gorąco lub odkuwka bębna jest na­
kładana na dwie części podzielonego wału;
— spawany z oddzielnych kół i dysków (rys. 4.9, 4.10) — technologia taka jest
obecnie stosowana w turbinach dużej mocy.
Kadłub turbiny jest narażony na naprężenia termiczne i mechaniczne,
R ys. 4.9. K a d łu b w ysokoprężny turbiny kondensacyjnej J8K 360 (Z am ech Elbląg we w spółpra­
zależne od param etrów przepływającej pary. Ścianki korpusów wysokoprężnych cy z firm ą B BC) — strzałkam i zaznaczono przepływy pary
są zdecydowanie masywniejsze niż korpusów niskoprężnych. W kadłubach o gru­ I — k orpus zew nętrzny; Z - k o rp u s w ew nętrzny; 3 — pierścienie skurczow e; 4 — w irnik;
5 — wloty p a ry ; 6 — uszczelnienie pierścieniowe przejścia pary d o korpusu wewnętrznego;
bych ściankach występowałyby jednak deformacje termiczne, zwłaszcza podczas 7 — wylot p ary; 8 — segm ent dyszow y; 9 — k olo regulacyjne; 10 — uszczelnienia zewnętrzne
rozruchów turbin. Dlatego też kadłuby wysokoprężne muszą być inaczej konstru­ I I — odprow adzenie skroplin z uszczelnień; 12 — zasilanie p a rą uszczelnień; 13 — łożysko
przednie; 14 — zespól obracarki w a łu ; 15 — śruby łączące połów ki kadłuba zewnętrznego;
owane niż niskoprężne. Stosuje się kadłuby dwuplaszczowe (dwupowłokowe), skła­ 16 — sonda tem peraturow a
dające się z kadłuba wewnętrznego i kadłuba zewnętrznego (rys. 4.9 i 4.10). N a ry­ Opracowano na podstawie materiałów producenta [4.4]

sunku 4.9 widać, że płaszcz wewnętrzny, w którym jest mocowany układ łopatkowy,
wysokoprężnej buduje się bez kołnierzy, a obie połówki takiego płaszcza łączy
znajduje się w przekroju wlotowym pod działaniem pary o najwyższych parame­
się na gorąco pierścieniami zaciskowymi (rys. 4.9). Zmontowany wirnik z płaszczem
trach. Ponieważ para z ostatniego stopnia części wysokoprężnej wpływa do prze­
wewnętrznym wkłada się do płaszcza zewnętrznego, który ma kołnierze i połączenia
strzeni zawartej między płaszczem wewnętrznym i płaszczem zewnętrznym, przeto
śrubowe. Przedstawiony na rys. 4.10 kadłub średnioprężny turbiny jest kadłubem
n a część wlotową do płaszcza wewnętrznego działa nie całkowite ciśnienie i tempe­
dwupłaszczowym, lecz płaszcz wewnętrzny m a połączenie kołnierzowe. W przy­
ratura, lecz różnice tych parametrów. Zatem całkowite różnice między parametrami
padku kadłubów n a bardzo wysokie parametry pary w kołnierzach płaszczy zew­
pary płynącej w kanale łopatkowym i otoczenia, które działałyby n a ściankę ka­ nętrznych powstawałyby również duże naprężenia i kadłuby na takie parametry,
dłuba jednopowłokowego, zostały odpowiednio podzielone na płaszcz wewnętrzny tzw. kadłuby dzwonowe (konstrukcja garnkowa), nie mają podziału osiowego,
i zewnętrzny, a więc obciążenia termiczne i mechaniczne są odpowiednio mniejsze. lecz promieniowy, zatem nie mają kołnierzy. Ze względu na trudności montażowe
Główną zaletą kadłubów dwupłaszczowych, dzięki mniejszej grubości ścianek, rozwiązania takie są stosowane wyjątkowo (w Polsce nie ma takich turbin).
jest ich znaczna elastyczność termiczna, dzięki temu czas uruchamiania turbiny
można zdecydowanie skrócić.
W większości kadłubów jest stosowany podział osiowy poziomy — tur­ 4.4.4. Podział tu rb in w zależności od sposobu realizacji
obiegu cieplnego
binę otwiera się przez podniesienie górnej części kadłuba. Uszczelnienie n a linii
podziału kadłuba dokonuje się za pomocą śrub ściągających (bez dodatkowych
W zależności od sposobu realizacji obiegu cieplnego turbiny dzieli się na: konden­
materiałów uszczelniających). W kołnierzach kadłubów i śrubach ściągających pow­ sacyjne, przeciwprężne, upustowo-kondensacyjne i upustowo-przeciwprężne.
stają duże naprężenia i deformacje. Dlatego obecnie płaszcze wewnętrzne części
Turbiny kondensacyjne są budowane w celu uzyskania maksymalnej mocy

162
163
 T U R B IN Y P A R O W E
R ys. 4.10. K a d łu b średnioprężny tu rb in y kondensacyjne] 18K360 (Zam ech E lbląg we w spół­
pracy z BBC) — strzałkam i zaznaczono przepływ y p ary
1 — k o rp u s zew nętrzny; 2 — k o rp u s w ew nętrzny; 3 — w irn ik ; 4, 4' - śru b y łączące
połów ki k o rp u su w ewnętrznego, zew nętrznego; 5 — ło ży sk o ; 6 — w loty p a ry ; 7 — w yloty
pary d o części N P ; 8, 9 — u p u sty p a ry d o podgrzcw u reg eneracyjnego; 10 — sprzęgło łączące
w irnik W P z S P ; U - sprzęgło łączące w irnik S P z N P
Opracowano na podstawie materiałów producenta [4.4]
mechanicznej (elektrycznej) z energii cieplnej zawartej w parze. Turbiny są wypo-
saZonec-W^fićregulowane u pustyjiąry, zwykle 3-r8, służące do wielostopniowego
regeneracyjnego podgrzewanfa wody-zasilająccj. Z a wybranym wieńcem wirniko­
wym, następujący po nim wieniec stojanowy następnego stopnia turbiny jest prze­
sunięty (rys. 4.10 i 4.11). Powstała w ten sposób szczelina n a całym obwodzie wraz
z kom orą pierścieniową tworzą upust pary.
Turbiny przeciwprężne w ^pjrzecjwie^SŁwief^ig.Atucbi^. kobdfcnsaoyiaych
wytwarzają moc mechaniczną bilansującą się z każdorazowym zapotrzebowaniem
pary przeciwprężnej do celów technologicznych i grzewczych. Często współpracują
one ze stacjami redukcyjno-schładzającymi. Turbiny przeciwprężne są proste kon­
strukcyjnie i w przypadku małych mocy są wykonywane jako wysokoobrotowe.
Turbiny upustowo-kondensacyjne. umożijwiają odbieranie z upustów zna­
cznych strumieni pary do celów grzewczych i technologicznych, przy określonych
regulov7anyeh-eiśmeniach pary. Turbina jest wyposażona^rowńież w upusty nie-
164
4A. P O D Z IA Ł T U R B IN
regulowane do zasilania regeneracyjnych podgrzewaczy wadyluhjząsilania odbiorców
ciepła "nie'"wymagających regulowanych parametrów„pary.
Turbiny upustowo-przeciwprężne są wyposażone w upust (upusty) pary,
do zas¡lania-odbiorców technologicznychj a~pozostała częsćjjały- — pam-przeci w-
prężna - j est odd~aWanardo^ceIów grzew c^chr^iśm em Tpary w upuście technologi­
cznym U, turbiny uptistowo-przćciwprężirej"(rys. 4.8b) jest regulowane zaworem
Z dławiącym strumień pary za upustem, natomiast upust ciepłowniczy Uc jest nic-
regulowany.
Z podanym podziałem wiąże się odmienność rozwiązań konstrukcyjnych
turbin, a zatem brak uniwersalności stosowania poszczególnych konstrukcji. Ze
względu na potrzebę rozwijania gospodarki skojarzonej często zachodzi potrzeba,
aby wcześniej już zainstalowana turbina kondensacyjna mogła być wykorzystana
również do celów ciepłowniczych, np. z powodu rozbudowy miasta położonego
w pobliżu elektrowni. W takim przypadku jest wymagana dodatkowa modernizacja
układu turbozespołu. Aby tego uniknąć, konstrukcje turbin dużej mocy są przy­
stosowane do możliwości pracy w układzie gospodarki skojarzonej. Turbiny te,
zwane turbinami cieplowniczo-kondensacyjnymi, mogą pracować w układzie czysto
kondensacyjnym lub w układzie gospodarki skojarzonej. W ostatnim przypadku
woda obiegu ciepłowniczego jest podgrzewana w wymiennikach zasilanych parą
z części średnioprężnej turbiny. W ten sposób uzyskano uniwersalną konstrukcję
turbiny.
4.4.5. Podział tu rb in ze względu na ich udział w pokrywaniu
obciążeń dobowych
Ze względu na udział turbin w pokrywaniu obciążeń dobowych w systemie elektro­
energetycznym rozróżnia się turbiny (turbozespoły) do obciążeń podstawowych,
podszczytowych i szczytowych. Turbiny szczytowe są przystosowane do szybkich
165
4. T U R B IN Y P A R O W E
________ PR ZY K ŁA D Y R O Z W I Ą Z A Ń K O N S T R U K C Y J N Y C H T U R B I N

uruchomień i przeciążeń nawet do 50%. Szybkie zwiększenie mocy można uzyskać

mechaniznl o b racark i walu; 4 - b lo k

przez zwiększenie ciśnienia pary dolotowej przy jednoczesnym obniżeniu tempera­
tury, przez stosowanie obejść pary i wyłączanie podgrzewaczy regeneracyjnych.
Ponieważ udział turbin szczytowych w produkcji energii elektrycznej jest mały,
sprawność ich nie jest czynnikiem aż tak istotnym. Dlatego w celu zapewnienia
dużej elastyczności turbiny jej konstrukcja jest lekka i bardzo uproszczona — bez
przegrzewania międzystopniowego i wyposażana tylko w niezbędną liczbę regene­
racyjnych podgrzewaczy wody.

4.5. PRZYKŁADY R O Z W IĄ Z A Ń K O N STR U K C YJN YC H

T U R B IN P R O D U K O W A N Y C H W POLSCE

~
obejściowe; 3
4.5.1. Podstawowe p ara m e try wybranych tu rb in

Jedynym p roducentem tu rb in w Polsce są Z ak ład y M echaniczne A B B -Z am ech

w E lblągu. W zakład ach tych, n a podstaw ie w łasnych k o n stru k cji o raz przy

typu 9UP2S (produkcji Zamech Elbląg)

w spółpracy z renom ow anym i firm am i św iatow ym i, w y p ro d u k o w an o wiele tu r­
bin, k tó re zostały zainstalow ane w Polsce i za granicą.

~
D ane charakterystyczne turbin produkowanych w Zakładach Mechani­

2
cznych Zamech w Elblągu podano w tablicach 4.1—4.3. Poniżej przedstawiono
wybrane turbiny, aby omówić charakterystyczne cechy poszczególnych rozwiązań.

Tablica 4.1, Podstawowe param etry wybranych turbin przemysłowych produkowanych w Zam echu

P aram etry p ary d o ­

lotowej
M oc zn a­ Pobór Ciśnienie
C iśnienie upustów
Sym bol tu rb in y m ionow a pary wylotowe
tem p era­
ciśnienie
tu ra
MW M Pa °C kg/s M Pa M Pa

g ló w n ą ^ o m ^ o le jo w ą
6U P25 21,5 6,28 435 59,7 0,59/1,32 0,59
9U P22.5 22,5 8,82 500 43,3 2,74/1,57/0,882 0,29

Reprodukcja za zgodą producenta [4.4]

9U P25 25 8,82 520 45.5 0,785 0,29
9U P32 32 8,82 535 66,7 3,14/1,37 0,24

4.5.2. T u rb in a upustow o-przeciw prężna typu 9UP25

zawierający
Przekrój osiowy turbiny przedstawiono n a rys. 4.12, a jej schemat cieplny n a rys.
4.8a. Turbina jest zbudowana ze stopni akcyjnych i jest przeznaczona dla elektro­

regulacyjny
ciepłowni przemysłowych. Kadłub jest konstrukcji dwupowłokowej. Para świeża

? r Sn4 ! \
przepływa przez zawór odcinający i cztery zawory regulacyjne 1 części wysoko­
prężnej WP, z których są zasilane dysze stopnia regulacyjnego, składającego się

166 167
4. T U R B IN Y PAR O W E
4.5. P R Z Y K Ł A D Y R O Z W IĄ Z A Ń K O N S T R U K C Y J N Y C H T U R B IN

Tablica 4.2. Podstawowe param etry turbin ciepłowniczych produkowanych w ABB-Zamech

P aram etry p a ry d o lo ­ W ydaj­

Moc
towej Ciśnienie u p u ­ ność cie­
znam io­ P o b ó r pary
Sym bol tu rb in y stu plna tu r­
n ow a tem pe­
ciśnienie biny
ra tu ra
MW M Pa •c kg/s M Pa MW

7C50 50 6,87 500 66,7 _ 104,6

7U C60 52 6,87 500 83,3 1,47 95,6
9C50 45 8,82 535 66,7 - 110,4
13UP55 55 12.75 535 63,9 0,98 106,4
13UP65 65 12,75 535 79,4 1,23 126,2
13UC105 94,5 13,0 535 127,8 0,2/1,2 124,1
13UK125 120 12,75 535 102,7 0,59 158,7

Tablica 4 3 . Podstawowe param etry tnrbin kondensacyjnych opracowanych w ABB-Zamech

P aram etry p ary

w yloto­ Przepływ
M oc n o ­ pierw otnej w tórnej pary pier­
Sym bol wej
m inalna
turbiny wotnej
tem pera- tem p era­
ciśnienie ciśnienie ciśnienie
tura
MW M Pa °C M Pa °C kPa kg/s

13K215 215 12,75 535 2,55 535 4,2 163,6

18K348 348 17,9 537 4,22 537 4,2 277,8
18K360 360 17,7 535 4,05 535 6,7 302,5
4CK465 465 4,315 258 — - 4,8 750
6CK1000 1000 6,08 278 — — 5,4 1632

z dwuwieńcowego koła Curtisa. C zęść pary po przepłynięciu przez pięć stopni

akcyjnych przechodzi do upustu U, i następnie dalej do upustu U2, przeznaczonych
do regeneracyjnego podgrzewania wody, po czym wpada do komory pierścieniowej.
Z komory tej część pary regulowanym upustem U„ w którym ciśnienie pary jest
regulowane przez dławienie pary za upustem dwoma zaworami regulacyjnymi
(zawór Z na rys. 4.8a i 6 na rys. 4.28), jest odprowadzana do odbiorów technolo­
gicznych, a pozostały strumień pary z komory jest odprowadzany zaworem obej­
ściowym 2 (ZO na rys. 4.8a) do ostatnich stopni, co pozwala przeciążać turbinę
(regulacja obejściowa — p. 4.7.2).

4.5.3. T u rb in a kondensacyjna typu 12K215

Przekrój osiowy turbiny przedstawiono na rys. 4.13, a jej schemat cieplny n a rys.
4.8d. Jest to turbina akcyjna z dwuwieńcowym kołem Curtisa jako stopniem re­
gulacyjnym, o dwupłaszczowej konstrukcji kadłubów wysokoprężnych WP i średnio-

168
*. T U R B IN Y P A R O W E
i.t. S T R A T Y W T U R B IN IE I S P R A W N O Ś Ć

prężnych SP. Turbina ta jest produkowana od 1971 r, na podstawie zmodernizo­

wanej przez Zamech wersji turbiny z końca lat 50-tych produkcji LM Z (Lenin-
gradskij Metalliczeskij Zawód). Dlatego turbina ta jest już konstrukcyjnie prze­
starzała w porównaniu z nowymi rozwiązaniami, np. turbiną 18K360, Tarcze wir­
nikowe korpusu WP i część SP są kute wraz z wałem, pozostałe oraz korpusu
niskoprężnego N P - nakładane n a wały w postaci dysków.
Trudności rozwiązania części niskoprężnej turbiny, wynikające z dużych
objętościowych strumieni pary, doprowadziły do konstrukcji z tzw. stopniem Bau­
mana [4.7], N a pewnej wysokości za wieńcem łopatkowym wirnikowym przed­
ostatniego stopnia (rys. 4.13) jest ustawiona powierzchnia S, rozdzielająca strumień
wylotowy pary z tego wieńca na dwie pierścieniowe części. Para z pierścienia zew­
nętrznego, która wykonała ju ż pracę, ponieważ jest tu większa prędkość obwodowa,
a zatem para ma mniejszą entalpię, zostaje skierowana do / stopnia podgrzewacza
regeneracyjnego wody zasilającej. Para z pierścienia wewnętrznego jest kierowana
do ostatniego stopnia turbiny.
Turbiny 13K215 zainstalowane w elektrowniach polskich w blokach 200 MW są
modernizowane w celu poprawienia ich sprawności - m.in. usuwa się stopień Baumana.
4.5.4. T u rb in a kondensacyjna typu 18K360
Przekrój osiowy turbiny przedstawiono na rys. 4.14 (patrz wklejka), a jej schemat
cieplny na rys. 4.8e. Jfest to turbina reakcyjna, z jednowteńcowym kołem akcyjnym
jako stopniem regulacyjnym. Kadłuby wysokoprężny WP i średnioprężny SP są
dwupowłokowe (p. 4.4.3). Wały wirników według nowej technologii są wykonane
z elementów kutych, pospawanych ze sobą. Turbina charakteryzuje się małą mate­
riałochłonnością i, dzięki dobrze rozwiązanemu układowi przepływowemu pary,
umożliwia przeprowadzanie bezpiecznych i szybkich rozruchów. Turbina ta jest
zasadniczą jednostką w nowo budowanych elektrowniach w Polsce.
4.6. STRATY W T U R B IN IE I SPRAWNOŚĆ
4.6.1. Wstęp
W rzeczywistej turbinie przemianie energii cieplnej pary w pracę mechaniczną,
otrzymaną na wale turbiny, towarzyszą straty, które wpływają na zwiększenie zu­
życia energii w porównaniu z turbiną idealną. Straty występujące w turbinie dzie­
lą się na wewnętrzne, które wpływają bezpośrednio na zmianę stanu pary oraz
straty zewnętrzne, które nie wpływają na zmianę stanu pary.
4.6.2. S tra ty w ew nętrzne
4.6.2.1. Straty w zaworach turbiny
Przy przepływie pary przez zawory odcinające oraz zawory regulacyjne wskutek
dławienia występują straty ciśnienia, ok. 3+5% ciśnienia dolotowego. Przy czę­
ściowym otwarciu zaworu dławienie pary wzrasta.
4.6.2.2. Straty w dyszach i kierownicach
N a skutek strat występujących w wieńcu stojanowym (tarcie poszczególnych czą­
stek pary, zawirowanie itp.), tylko część całkowitego, będącego do dyspozycji
adiabatycznego spadku entalpii i0 —ila oraz energii kinetycznej pary dopływającej
z prędkością c0 może być zamieniona na energię kinetyczną w kanałach łopatko­
wych wieńca stojanowego. Przez to para nie wypływa z wieńca stojanowego z pręd­
kością teoretyczną clt, lecz z prędkością rzeczywistą Ci < cu i ma entalpię i) > iis —
strata energii kinetycznej została zamieniona na energię cieplną.

4.6.2.3. Straty w wieńcu wirnikowym

4.5.5. T u rb in a kondensacyjna typu 4CK465 dla e lek tro w n i
ją d ro w e j W W ER 440 W wirniku powstają straty z powodu uderzeń cząstek pary o krawędzie wlotowe
Przekrój osiowy turbiny przedstawiono na rys. 4,15 (patrz wklejka), a jej sche­ łopatek, wirów, zassania pary, tarcia pary o powierzchnię łopatek, zmiany kierunku
m at cieplny na rys. 4.8f. Konstrukcja turbiny, zasilanej parą z jądrowego reakto­ strumienia pary. W wyniku tych strat następuje zmniejszenie względnej prędkości
ra wrzącego, wynika z właściwości termodynamicznych czynnika - duża objętość wypływu pary z prędkości teoretycznej w2, do rzeczywistej w2.
właściwa oraz stopień suchości x = 0,995. W procesie rozprężania pary w turbi­
nie udział fazy wodnej szybko zwiększa się, wywołując szkodliwe zjawiska erozyjno- 4.6.2.4. Straty wylotowe
-korozyjne, zwłaszcza w zakresie wyższych ciśnień. Dlatego niezbędne jest, po roz­
prężeniu pary w I części turbiny, usuwanie fazy wodnej z pary w separatorach siat­ Para po wylocie z wirnika ma jeszcze pewną prędkość c2, a zatem i energię kinety­
kowych, żaluzjowych bądź w separatorach dynamicznych i następnie przegrzewanie czną, której jednak nie można wykorzystać. Stratę tę oblicza się ze wzoru
pozostałej pary p arą świeżą (na rys. 4.8f — w osuszaczu PP). Z uwagi na duże
strumienie objętościowe pary turbina jest typu reakcyjnego, z regulacją jakościową
bez stopnia akcyjnego, czterokadłubowa i sześciowylotowa.

171
170
 T U R B IN Y P A R O W E S T R A T Y W T U R B IN IE I S P R A W N O Ś Ć

Dla turbin kondensacyjnych wynosi 2 ^ 4 % i największą wartość osiąga w ostatnich

stopniach turbin wielkiej mocy, gdzie jest konieczne stosowanie dużych prędkości
pary, aby uniknąć zbyt długich łopatek. W celu zmniejszenia tej straty są budowane
turbiny wielowylotowc (p. 4.4).

4.6.2.5. Straty z powodu tarcia i wentylacji wirnika

Koła wirnikowe razem z łopatkami wirują w przestrzeni wypełnionej parą, trą o nią
i powstają straty tarcia. W stopniu regulacyjnym z częściowym zasilaniem pary,
część wieńca łopatkowego wchodząc w obszar nie zasilany p arą działa jak wenty­
lator — powstają straty wentylacji.
4.Ó.2.6. Straty z powodu przepływu pary przez nieszczelności
wewnętrzne
Tarcza kierownicza 3 jest wyposażona w dławnicę labiryntową 4, mieszczącą się
w otworze n a piastę koła (rys. 4.16), która zapobiega przepływowi pary ze strony
wyższego na stronę niższego ciśnienia z pominięciem łopatek kierowniczych. Jed­
nak dławnica nie zapewnia całkowitej szczelności i część pary przepływa przez nią,
nie wykonując pracy. Podobnie następuje przepływ pary przez szczeliny między
końcami łopatek wirnika i kadłubem - szczególnie w stopniach reakcyjnych.
R ys. 4.17. Stopień turbiny w strefie pary wilgotnej
/ — wieniec stojanow y; 2 — wieniec w irnikow y; 3 — film
w odny; D — p a ra ; W — w oda (oznaczenia prędkości jak
na rys. 4.1)
tego para je przyspiesza, na co zużywa się dodatkowo pewną ilość energii — straty
hamowania. Również tarcie pary o kropelki wody przyczynia się do zwiększenia
strat. Wskutek różnicy prędkości między kropelkami wody vtv i łopatkami u na­
stępuje żłobienie łopatek - powstaje zjawisko erozji łopatek. W celu zmniejszenia
działania erozyjnego, w ostatnich stopniach turbiny stosuje się różne rozwiązania
konstrukcyjne, polegające na odprowadzaniu fazy ciekłej na zewnątrz turbiny (rys.
4.17).

A.6.2.8. Sprawność wewnętrzna turbiny

Wszystkie wyżej omówione straty wpływają na stan termodynamiczny pary wylo­

towej do skraplacza powodując, że nie rozpręża się ona adiabatycznie, lecz według
przemiany politropowej, przez co wykorzystany spadek entalpii Ai jest mniejszy
od spadku adiabatycznego A S p a d k i te określają:
- moc teoretyczną turbiny

P Tt = m DA/„ (4.17)
R ys. 4.16. Jeden akcyjny stopień ciśnienia turbiny wielosto­
— moc wewnętrzną turbiny
pniow ej
1 — k a d łu b ; 2 — tarcza w irn ik a; i - tarcza kierow nicza;
4 — dław nica la b iry n to w a ; 5 — wał P Tw = mB Al (4.18)

U .b.2.7. Straty z powodu wilgotności pary (straty hamowania) oraz sprawność wewnętrzną
Kilka ostatnich stopni turbiny kondensacyjnej pracuje zwykle w strefie pary wil­
gotnej (stopień suchości pary x 0,88). Para, która się skropliła, nie wykonuje
pracy i stąd w ynika strata energii. Strata ta jeszcze się zwiększa wskutek tego, żc
z odłożonej na łopatkach stojana (rys. 4.17) warstwy wody (filmu wodnego 3) two­
Sprawność — 0,654-0,87. Wartości większe odnoszą się do turbin dużej mocy.
rzą się krople, których prędkość jest dużo mniejsza od prędkości pary cB, wobec

173
172
«. T U R B IN Y P A R O W E
S T R A T Y W T U R B IN IE I S P R A W N O Ś Ć

4.6.3. S tra ty ze w n ętrzn e 4.6.3.3. Straty mechaniczne

Straty te nie wpływają na stan termodynamiczny pary. Zalicza się do nich pracę
tarcia łożysk oraz pracę zapotrzebowaną przez napędzane z wału turbiny urządze­
4.6.3.1. Straty z powodu nieszczelności dławnic końcowych
nia: mechanizm układu regulacji oraz pompy oleju smarującego i regulacyjnego.

W miejscu wyprowadzenia walu turbiny z jej korpusu znajdują się uszczelnienia

labiryntowe zewnętrzne (S i 9 na rys. 4.4 i 4.5 oraz 4, 5, 6 na rys. 4.11). Uszczelnienia
te ograniczają wypływ pary na zewnątrz turbiny, natomiast od strony niskoprę-
żnej zapobiegają zasysaniu z otoczenia powietrza do pracującej w warunkach pod­
ciśnienia części wylotowej turbiny. W ten sposób uszczelnienie to zabezpiecza tur­
binę oraz inne zespoły bloku energetycznego przed szkodliwym działaniem powietrza.
Uszczelnienie labiryntowe polega na ustawieniu, na drodze przepływu pary,
pewnej liczby przeszkód powodujących stratę ciśnienia. Przy dużej liczbie szcze­
lin utworzonych przez uszczelnienie, maleje spadek ciśnienia przypadający na
szczelinę, a zatem maleją straty przez uszczelnienia. W ten sposób labirynt spełnia
funkcję uszczelnienia części wysokoprężnej, lecz nie zapobiega zasysaniu powietrza
z otoczenia do części niskoprężnej turbiny. Dlatego uszczelnienie części niskoprę-
żnej jest realizowane przez doprowadzenie do części środkowej uszczelnienia pary
uszczelniającej (10 na rys. 4.4 i 4.5 oraz 7 n a rys. 4.11), tzw. pary zaporowej, o re­
gulowanym ciśnieniu wyższym od ciśnienia otoczenia o 20 kPa. Para ta wpływa
do dławnicy i płynie w kierunku niższych ciśnień, tzn. do wnętrza turbiny i do oto­
czenia. Doprowadzenie pary do uszczelnień od strony wysokoprężnej turbiny jest
konieczne przy jej uruchamianiu, przy biegu jałowym oraz przy małych obciążeniach,
kiedy ciśnienie w tej części turbiny jest zbliżone do ciśnienia atmosferycznego.
Uszczelnienia nie dają całkowitej szczelności i część pary wypływa przez nie.
Straty powstałe przez to wynoszą 1,5-i-3% pary zużytej przez turbinę. A by zmniej­
szyć te straty, parę z uszczelnień wykorzystuje się w turbinie do dalszej pracy. N a
rysunku 4.11 para z komory 5 (o wyższym ciśnieniu) jest doprowadzona do upustu 2,
natom iast para o niższym ciśnieniu zasila uszczelnienia 6 p o stronie niskiego ciś­
nienia. W nowoczesnych turbinach uszczelnienia turbiny zasila się parą przecie­
kającą przez nieszczelności zaworów wysokoprężnych turbiny.
We wszystkich miejscach, w których mogłyby zebrać się skroplmy, p o ­
wstałe przy podgrzewaniu turbiny parą przy uruchomieniu, turbina m a odwodnie­
nia. Są to otwory z przyłączonymi rurociągami, które służą do odprowadzania
skroplin. W czasie normalnego ruchu rurociągi odwadniające są zamknięte.
4.7. REGULACJA TU R B IN
4.7.1. Wiadomości ogólne
Zadaniem regulacji jest utrzymanie parametrów pracy turbiny w określonym prze­
dziale, niezależnie od zmian obciążenia lub innych zakłóceń. Reguluje się: prędkość
obrotową, moc turbiny oraz ciśnienia pary turbin przeciwprężnych i upustowych.
Regulacja prędkości obrotowej dostosowuje moc turbiny do obciążenia generatora,
a regulacja ciśnienia — strumień pary płynącej przez turbinę do aktualnego ob­
ciążenia cieplnego. W układ regulacji prędkości obrotowej są wyposażone wszystkie
turbiny.
Poza normalnymi warunkami pracy układ regulacji turbozespołu powinien
zapewnić:
— programową regulację prędkości obrotowej podczas rozruchu i synchronizacji,
której wartość zadana jest sterowana ręcznie lub automatycznie według okre­
ślonego programu;
— opanowanie zwiększenia prędkości obrotowej podczas rozbiegu turbozespołu
spowodowanego nagłą zmianą lub utratą obciążenia;
— prawidłowy rozdział wytwarzanej mocy między pracujące równolegle turbo­
zespoły w razie zmian obciążenia.
W irnik generatora i napędzający go wirnik turbiny tworzą układ wirujących
mas, opisany równaniem ruchu
(4.20)
gdzie: M r, M , — moment wytwarzany na wale turbiny i moment obciążenia ge­
neratora, N m ; J — moment bezwładności mas wirujących wirników, kg-m 2;
w — prędkość kątowa zespołu, s _ I .
Zastępując momenty napędowe przez moce P = M w oraz wprowadzając prędkość
obrotową n zamiast kątowej co, otrzymuje się

4n2Jn dn
P t ~ P‘ ~ ~360tT ~dT (4'21)
4.6.3.2. Straty przez promieniowanie
przy czym moc turbiny
Straty te zależą od jakości izolacji. Jeżeli turbina jest dobrze izolowana, to straty PT = ma Ait)„ (4.22)
przez promieniowanie wynoszą 0,5 4- 1% w turbinach dużej mocy i l-t-3% w tur­
a moc generatora P , jest określona wzorem (8.4).
binach małej mocy.

175
174
 k.7 . R E G U L A C J A T U R B IN
T U R B IN Y PAR O W E

kającego i innych — odcinając dopływ pary świeżej oraz upustowej, zasilającej

W prowadzając wielkości odniesione do wartości znamionowych jako p — — odbiory ciepła (rys. 4.18). W rozległych sieciach parowych zakumulowane są duże
Ps
masy pary i powracający od odbiorów do turbiny strumień pary, poprzez upusty,
oraz v = — , z zależności (4.21) otrzymuje się spowodowałby dalsze jej napędzanie.
«W
Na rysunku 4.18 jest pokazane również urządzenie 7 do obracania wału
dv 1 ,
= -f( P T ~ P .) (4.23) turbiny, tzw. obracarka walu. Silnik elektryczny M poprzez przekładnię mechaniczną
obraca wał turbiny z prędkością 2+ 4 0 min- 1 przed uruchomieniem lub zatrzymaniem
4 ZJ 2
turbiny. Przez powolne obracanie uzyskuje się równomierne nagrzewanie lub styg­
przy czym Ttl = * czas rozbiegu zespołu (stała czasowa mechaniczna),
3 d Ou / * nięcie, wirnika, dzięki temu zapobiega się skrzywieniu wału w czasie postoju tur­
w ciągu którego prędkość obrotowa n zwiększa się od zera do n„ pod działaniem biny. Po uruchomieniu turbiny (podanie pary) następuje samoczynne odsprzęgnięcie
tylko momentu napędowego (M c = 0). obracarki od wału (patrz również 14 na rys. 4.9 i 3 na rys. 4.12).
Czas rozbiegu dla turbin kondensacyjnych wynosi 7 + 1 0 s (turbiny jedno-
kadłubowc 7 + 8 s, dwukadłubowe 8 + 1 0 s). Dla turbiny o mocy 200+300 MW
4.7.2. Sposoby regulacji turbin
czas rozbiegu Ta a, 8 s. Turbiny przeciwprężne nie mają ostatnich długich łopatek,
więc ich czas rozbiegu wynosi 4 + 5 s. Aby przy odciążeniu turbiny od pełnego M oc turbiny (wzór (4.22)) można zmieniać przez zmianę: wykorzystanego w tur­
obciążenia do biegu jałowego (np, wyłączenie generatora z sieci) nie przekroczyć binie spadku entalpii Ai — regulacja jakościowa, strumienia pary przepływającej
dopuszczalnego przyrostu prędkości obrotowej, tzw. prędkości granicznej (naj­ przez turbinę mD — regulacja ilościowa lub przez zmianę obu wielkości jedno­
częściej 1,1 prędkości znamionowej), organ zamykający dopływ pary powinien cześnie — regulacja ilościowo-jakościowa.
zadziałać w krótkim czasie. Czas, w którym dokonuje się zamknięcia zaworu, Regulacja jakościowa, zwana również clławłeniową, polega na tym, że cały
nazywa się czasem zamykania lub czasem serwomotoru i wynosi 0,15 + 1 s. strumień pary do turbiny (rys. 4.19a) przepływa przez zawór główny i jeden lub dwa
Wyżej podane stałe czasowe mechaniczne Tj, i wymagane czasy serwomo­
to ru wskazują, żc tylko pewnie działające układy regulacji prędkości obrotowej
m ogą uchronić turbinę przed uszkodzeniem (rozbieganiem się). Aby zapewnić tak
m ałe czasy serwomotoru (duże siły i przyspieszenia), w układach regulacji turbin
są stosowane systemy hydrauliczne. Oprócz układów regulacji o działaniu ciągłym,
celem zwiększenia bezpieczeństwa pracy turbin, każdą turbinę wyposaża się do­
datkow o w zabezpieczenie o charakterystyce przekaźnikowej, tzw. regulator bez­
pieczeństwa (wytrzask), który przy pewnym przekroczeniu prędkości obrotowej,
najczęściej n = 1,1 nN, powoduje zamknięcie zaworu głównego tzw. szybkozamy-

Rys. 4.19. T urbina z jakościow ą

regulacją m ocy: a) schem at;
b) przebieg rozprężania w turbinie
Z G — zaw ór gtów ny; Z R - za­
Rys. 4.18. Schem at połączeń turbozespołu w ór regulacyjny; linia ciągła —ob-
1 — zasuw a o d cin ająca; 2 — zaw ó r główny (szybkozam ykający); 3 — zaw ory regulacyjne; _______________________ ciążenie znam ionow e; linia prze-
4 — re g u la to r bezpieczeństw a; 5 — re g u la to r prędkości o b ro to w ej; 6 — zaw ór n a upuście 0 s ryw atia — obciążenie częściowe
pa ry zasilającej o d b io ry c iep ła; 7 — o b racark a w alu tu rb in y z silnikiem napędzającym M ;
G — prąd n ica trójfazow a (g en erato r elektryczny) 12 E lektrow nie
177
4. T U R B IN Y P A R O W E
jednocześnie otwierane zawory regulacyjne i wpływa do wspólnej komory obw odo­
wej przed pierwszym stopniem turbiny. Zawór główny ZG w czasie pracy turbiny
jest całkowicie otwarty; n a skutek strat następuje w nim pewien spadek ciśnienia
z po do p'0. Spadek ciśnienia na zaworze regulacyjnym zależy od położenia zaworu.
Przy obciążeniu znamionowym spadek ten wynosi p'0—p, i rozprężanie pary w tu r­
binie zachodzi według linii ciągłej — wykres i-s n a rys. 4.19b, natom iast przy ob­
ciążeniach mniejszych, n a skutek przymknięcia zaworu regulacyjnego, ciśnienie
pary za nim spada do p[ — rozprężanie pary zachodzi według linii przerywanej.
Przy dławieniu entalpia pary praktycznie nie zmienia się, natom iast zmniejsza się
wykorzystany spadek entalpii z A i do Ai', dlatego przy częściowym obciążeniu
turbina pracuje nieekonomicznie.
Regulacja ilościowa polega na tym, że regulowany jest przekrój wlotu do
turbiny proporcjonalnie do doprowadzonego strumienia pary. W tych warunkach
para dopływając do wieńca dyszowego nie ulega dławieniu.
Regulacja ilościowo-jakościowa, zwana również grupową, polega na tym>
że dopływ do turbiny jest sterowany przez 3 -=-6 zaworów (najczęściej 4), a od każ"
dego zaworu para jest kierowana do samodzielnej grupy dysz (rys. 4.20a). Zamy-
178
4-7- R E G U L A C J A T U R B IN
kając lub otwierając odpowiednie zawory można zmieniać łuk zasilania stopnia
regulacyjnego. Zawory otwierają się jeden za drugim. Otwieranie zaworów nastę­
puje w ten sposób, że najpierw wznosi się zawór 1 i przed dojściem do pełnego otwar­
cia otwiera się zawór 2 itd. W ten sposób przy dowolnym obciążeniu turbiny dła­
wienie pary może zachodzić tylko w jednym zaworze, inne natomiast będą otwarte
lub zamknięte i nie będą dławić pary (rys. 4.21).
D la danego układu łopatkowego istnieje ściśle określony strumień pary,
zwany ekonomicznym, przy którym sprawność jest największa. W przypadku sto­
sowania czterech zaworów regulacyjnych, turbina osiąga największą sprawność
przy pełnym otwarciu trzech zaworów — przebieg rozprężania dla tego przypadku
oznaczono na rys. 4.20b linią ciągłą 0 —1 —2. Przy obciążeniach mniejszych (np.
jest otwarty tylko jeden zawór), zwiększy się spadek entalpii w stopniu regulacyjnym,
czyli ciśnienie w stopniu spadnie do wartości p\ — przebieg rozprężania oznaczono
linią przerywaną 0 —1'—2", zatem w porównaniu z poprzednim przypadkiem straty
w turbinie wzrosną. Otwarcie zaworu czwartego, zwanego przeciążeniowym, po­
woduje wzrost ciśnienia do wartości p " — przebieg rozprężania oznaczono linią
przerywaną 0 - 1 " —2". W tym przypadku również straty w turbinie są większe
niż dla obciążenia ekonomicznego.
Z omówionych wyżej sposobów regulacji turbin, regulacja jakościowa
jest najprostsza. Ponieważ para po wyjściu z zaworu regulacyjnego zasila na całym
obwodzie wieniec stojanowy (rys. 4.19), więc ten sposób regulacji nadaje się do tur­
bin reakcyjnych o dużych strumieniach pary, np. turbin jądrowych. W regulacji
turbin konwencjonalnych stosuje się obecnie przede wszystkim regulację ilościowo-
-jakościową, która konstrukcyjnie jest bardziej złożona niż jakościowa, ale od niej
ekonomiczniejsza (rys. 4.22).
Rys. 4.22. Straty dław ienia w zaw orach re­
gulacyjnych
a - regulacja jakościow a; b — regulacja
ilościow o-jakościow a (1 — 4 kolejne zaw ory
regulacyjne); m D - strum ień pary
R ys. 4.21. Strum ień pary ;iiD, wzniosy h i straty ci­
śnienia A p kolejnych zaw orów regulacyjnych Z R przy
regulacji ilościowo-jakościowej
179
ą. T U R B IN Y P A R O W E
4 ,7 . _____ R E G U L A C J A T U R B I N

Stosowana jest również tzw. regulacja obejściowa. Dopływ pary świeżej w których pomiar prędkości oraz formowanie sygnałów regulacyjnych odbywa się
do turbiny, w zakresie od biegu jałowego do mocy ekonomicznej, odbywa się za w układach elektrycznych i elektronicznych (mikroprocesorowych), natomiast
pomocą jednego z omówionych sposobów, a w celu zwiększenia obciążenia wpro­ elementami wykonawczymi pozostały nadal serwomotory hydrauliczne. W ten
wadza się za pomocą dodatkowego rurociągu strumień pary świeżej do jednego sposób zwiększyła się czułość pomiaru prędkości i wyeliminowano nieliniowość
z pośrednich stopni turbiny. Dzięki tem u powstaje tzw. regulacja z obejściem zew­ układu regulacji, wynikającą ze stosowania ruchomych elementów mechanicznych.
nętrznym. Rozpowszechnienie zdobyła regulacja z obejściem wewnętrznym polegają­ W Polsce wszystkie turbiny w zakładach wytwórczych są wyposażone
ca na przeprowadzeniu części pary np. ze stopnia regulacyjnego do jednego z dalszych w hydrauliczne układy regulacji, które stanowią ich podstawowe wyposażenie.
stopni z ominięciem p aru stopni. Zaletą powyższego sposobu jest doprowadzenie Ponadto turbozespoły są dodatkowo wyposażone w mikroprocesorowe układy
do dalszych stopni nie pary świeżej, lecz pary o niższych param etrach. Regulacja elektrohydrauliczne regulacji.
z obejściem wewnętrznym jest często stosowana w turbinach upustowych (patrz
rys. 4.8a i opis turbiny w p. 4.5.2), w których obejście wewnętrzne wykorzystano 4.7.3.2. Układ hydrauliczny regulacji turbiny
do przeciążenia turbiny.
Układ hydrauliczny regulacji turbiny tworzą różnorodne wzmacniacze hydrauli­
czne, odpowiednio ze sobą połączone [4.1; 10.7]. Z uwagi na złożoność nowocze­
4.7.3. U k ła d y regulacji tu rb in snych układów hydraulicznych, na rys. 4.23 przedstawiono tylko uproszczony
schemat jednego z możliwych rozwiązań, celem wyjaśnienia idei działania układu
4.7.3.1. Wstęp regulacji prędkości obrotowej. Pełne schematy regulacji są podane m.in. w [1.7;
4.9; 10.7],
Układy regulacji turbin można podzielić, w zależności od konstrukcji mierników
prędkości obrotowej i regulatora prędkości, na:
— dźwigniowe (drążkowe);
— hydrauliczne;
— elektryczno-hydrauliczne (elektrohydrauliczne).
Jako mierniki prędkości obrotowej są używane:
— wahadła odśrodkowe, w układach regulacji dźwigniowych i hydraulicznych;
— pompki olejowe, których wydajność jest proporcjonalna do prędkości obrotowej,
w układach hydraulicznych;
— prądniczki tachometryczne, których napięcie jest proporcjonalne do prędkości
obrotowej, w układach elektrohydraulicznych itp.
Regulatory odśrodkowe bezpośredniego działania1’ systemu dźwignio­
wego, stosowane w pierwszych turbinach parowych małych mocy, mają już tylko
historyczne znaczenie.
Obecnie w urządzeniach regulacyjnych stosuje się regulatory pośredniego
działania, a jako elementy wykonawcze są używane serwomotory hydrauliczne
olejowe (w niektórych rozwiązaniach również i wodne), odznaczające się dużymi
siłami przenoszonymi. W miarę instalowania zespołów o większych mocach, wzra­
stały wymagania stawiane układom regulacji turbin. Wymagania te dotyczyły zwię­
kszenia czułości, stabilności i niezawodności działania. Wzmacniacze dźwigniowe
zastąpiono całkowicie wzmacniaczami hydraulicznymi. W ymagania regulacji czę­
stotliwości w powiązanych systemach elektroenergetycznych narzuciły dalszą ewo­
lucję układów regulacji turbin. Powstały układy elektrohydraulicznej regulacji,
Rys. 4.23. U proszczony schem at ideowy działania układu regulacji prędkości obrotow ej turbiny
o sterow aniu hydraulicznym
11 W 1784 roku Jam es W att o p aten to w ał odśrodkow y re g u la to r prędkości, nazw any 19 — główna pom pa olejow a; 20 — pom ocnicza pom pa olejow a; 21 — zbiornik oleju;
22 - zaw ór sterow any serw om otorem S U przedstaw ionym n a rys. 4.25
o d tą d jeg o im ieniem .

160 181
4. T U R B IN Y PAR O W E
U kład hydrauliczny regulacji jest zasilany olejem z głównego rurociągu olejowego
poprzez kryzę dławiącą 7. Wal turbiny 1 napędza ciężarkowy miernik prędkości 2.
Ze zwiększeniem prędkości następuje rozciąganie sprężyny i taśmowy element
sprężysty 3 odkształca się. Przesuwa on obrotowy tłoczek 6 w prawo i otwiera okna
5 w tulei 4, zwiększając wypływ oleju impulsowego z układu. Zatem ciśnienie oleju
pod tłokami serwomotorów 9 spada i zawory regulacyjne turbiny przymykają się.
Przy zmniejszaniu prędkości obrotowej turbiny tłoczek 6 przesuwa się w lewo zmniej­
szając wypływ oleju, ciśnienie pod tłokami serwomotorów wzrasta i zawory unoszą
się. Kolejność otwierania i wielkość skoku zaworów regulacyjnych zależy w danym
przypadku od napięcia sprężyn serwomotorów i ciśnienia aktualnie panującego
pod tłokami serwomotorów. Położenie tłoczka 6 względem okien 5 jest wprost
proporcjonalne do prędkości obrotowej n. Zatem ciśnienie oleju pod serwomotorami
zaworów 9 i następnie strumień pary do turbiny m„, a więc i moc turbiny są wprost
proporcjonalne również do prędkości obrotowej. Stąd wynika odpowiednia cha­
rakterystyka statyczna regulatora, ja k pokazano na rys. 4.24.
R ys. 4.24. C h arakterystyka statyczna regulatora prędkości obrotow ej turbiny
Załóżmy, że stan równowagi systemu elektroenergetycznego jest określony
częstotliw ością/! (punkt 1 n a rys. 4.24). Jeżeli pobór mocy (obciążenie) w systemie
elektroenergetycznym zwiększy się, to częstotliwość zmniejszy się do / / W ektor
napięcia U n a zaciskach generatora (p. 8.1.2) bardziej się opóźni względem siły
elektromotorycznej E„ (zwiększy się k ą t mocy 9) — zwiększy się moc generatora
P„ określona wzorem (8.4). Przeto zgodnie z wzorem (4.21), przy stałej mocy tur­
biny PT zmniejszy się prędkość obrotowa turbiny n i regulator prędkości obrotowej
zwiększa dopływ pary do turbiny i jej mom ent napędowy M r (moc P T) zwiększy się
do wartości P,. Zgodnie ze wzorem (4.21) turbina wykazuje tendencję do zwięk­
szania prędkości obrotowej. Jednak wektor siły elektromotorycznej Ev„ którego
położenie jest ściśle związane z walem generatora, bardziej wyprzedza wektor na­
182
4.7. R E G U L A C J A T U R B IN
pięcia U - zwiększy się kąt mocy 8, zatem i moc generatora Pr Powstający dzięki
temu tzw. moment synchronizujący P , (wzór (8.6)) uniemożliwia dalsze zwiększenie
prędkości obrotowej i wystąpi nowy stan równowagi przy częstotliwości f 2 (punkt
2), który jest wynikiem zrównoważenia procesów elektromagnetycznych, (mocy
Pr) i cieplnomechanicznych (mocy P T). Ponieważ procesy elektromagnetyczne prze­
biegają zdecydowanie szybciej od procesów cieplnomechanicznych, punkt 2 pra­
ktycznie pokrywa się z punktem 2".
Taki sposób regulacji, polegający na zmianie mocy wytwarzanej danego
turbozespołu zgodnie z charakterystyką statyczną, dokonywany przez regulator
prędkości obrotowej, nazywa się regulacją pierwotną.
Układ regulacji prędkości turbiny jest zawsze wyposażony w urządzenie
do zmiany prędkości obrotowej, zwane często synchronizatorem. Nastawnikiem 10
(rys. 4.23) można zmieniać prędkość obrotową: pokrętłem 11 przy turbinie lub zdalnie
z nastawni elektrowni za pomocą małego silnika elektrycznego 12. Nastawnik powo­
duje trwałą zmianę punktu pracy regulatora — przesunięcie charakterystyki sta­
tycznej regulatora prędkości np. z charakterystyki I na charakterystykę // lu b III -
rys. 4.24, przez przesunięcie położenia tulei 4 względem tłoczka 6 (rys. 4.23); jest
to tzw. regulacja wtórna. Dzięki temu przy częstotliwości f i turbina rozwija moc
P, lub P3, czyli można zmieniać moc turbiny przy stałej prędkości obrotowej (czę­
stotliwości).
Z nastawnika prędkości obrotowej korzysta się podczas włączania ge­
neratora do sieci elektrycznej, daje on bowiem możliwość zmiany prędkości turbiny,
a zatem zrównania częstotliwości napięcia generatora z częstotliwością napięcia
sieci.
Przedstawione na rys. 4.24 charakterystyki I - I I I są charakterystykami
liniowymi. W rzeczywistości charakterystyki te celowo są formowane jako nie­
liniowe IV. Cechą charakterystyczną tej zależności jest stromy przebieg w zakresie
biegu jałowego turbiny (PT = 0) i w zakresie pełnego obciążenia. Ułatwia to proces
synchronizacji (przy zbyt dużej różnicy częstotliwości generatora i sieci w chwili
załączenia generatora turbina się mniej obciąży), a w zakresie pełnego obciążenia
turbiny nie dopuszcza do jej przeciążenia.
Regulator bezpieczeństwa 13 (rys. 4.23) zawiera sworzeń 14, którego śro­
dek masy jest przesunięty względem osi obrotu wału turbiny. Siła odśrodkowa
działająca na sworzeń 14 jest równoważona silą sprężyny 15. W przypadku prze­
kroczenia prędkości granicznej turbozespołu, siła sprężyny nie równoważy już
siły odśrodkowej i sworzeń 14 jest wyrzucany ze swego położenia. Uderza on dźwi­
gnię 16, która powoduje przesunięcie tłoczków w tulei 17, dzięki czemu odsłaniają
się okna spływu oleju regulacyjnego z zaworu głównego 8 i serwomotorów zaworów
regulacyjnych P, powodując zamknięcie zaworów. Turbiny są wyposażone w dwa
regulatory bezpieczeństwa, nastawione na zadziałanie przy l,ln N i l , 12n„ (nN — prę­
dkość znamionowa). Ręczny wyłącznik turbiny 18 służy do sprawdzania regulatora
bezpieczeństwa i ręcznego natychmiastowego wyłączenia turbiny w przypadkach
awaryjnych. Wyłącznik ten jest sterowany również zdalnie z nastawni.
183
ą. T U R B IN Y paro w e
4.7.3.3. Elektrohydrauliczny układ regulacji turbiny
Na rysunku 4.25 przedstawione elektrohydrauliczny układ regulacji. U kład elektro­
hydrauliczny jest powiązany z układem hydraulicznym (rys. 4.23). Zawór sterujący
22 (rys. 4.23) jest sterowany siłownikiem hydraulicznym (S H z rys. 4.25). Pomiar
prędkości obrotowej odbywa się za pomocą prądniczki tachometrycznej, składa­
jącej się z obrotowej tarczy zębatej i nieruchomego magnesu trwałego, n a którym
jest nawinięte uzwojenie. Liczba impulsów w czasie określa prędkość obrotową.
Regulator prędkości obrotowej R„ jest wykorzystywany w czasie rozruchu. Wówczas
wartość zadana prędkości obrotowej n 0 jest formowana w zależności od ograniczeń
termicznych i mechanicznych turbiny. Blok P ( f ) służy do formowania charakte­
rystyki statycznej regulatora mocy R P, jak pokazano na rys. 4.24. Rola parowego
ogranicznika mocy OP jest opisana w p. 4.7.3.4.
Jeżeli prędkość obrotowa jest za duża, to wówczas sygnał z regulatora
R„ poprzez wzmacniacz W E powoduje przesunięcie rurki strumieniowej wzmacniacza
W H na dół i olej podnosi tłok serwomotoru do góry, następuje otwarcie spływu
oleju regulacyjnego (zawór 22) i zawory 9 przymykają się.
R ys. 4.25. U proszczony schem at elektrohydraulicznego u k ładu regulacji turbiny
R„ — re g u la to r prędkości o b ro to w e j; R r — reg u lato r m o cy ; P — p o m ia r m ocy; — m ier­
nik prędkości o b ro to w ej; n0 — zad an a prędkość o b ro to w a ; n — prędkość o b ro to w a ; I — tem ­
p e ra tu ra k o rpusu tu rb in y ; O T — ograniczenia technologiczne tu rb in y ; p T — ciśnienie pary
przed tu rb in ą ; O P — p aro w y ogranicznik m o cy ; P0 — m o c z a d a n a turbozespołu;/¡> — czę­
stotliw ość z a d a n a ; P ( f ) — człon form ujący ch arak tery sty k ę statyczną regulatora ja k n a rys.
4.24; p n — w artość zadan a ciśnienia; W E — w zm acniacz elektroniczny, W H — w zm acniacz
hydrau liczn y ; S H — siłow nik hy d rau liczn y ; Z R — zaw ory regulacyjne; oznaczenia liczbo­
w e ja k n a ry s. 4.23
184
4 .7 . R E G U L A C J A T U R B IN
W latach siedemdziesiątych w Polsce zainstalowano wiele analogowych re­
gulatorów elektryczno-hydraulicznych, pracujących zgodnie ze schematem na rys. 4.25.
Pozostawiono jednak regulator bezpieczeństwa w wykonaniu mechaniczno-hydraulicz-
nym jak na rys. 4.23. N a przełomie lat SO. i 90. zaczęto wprowadzać cyfrowe regula­
tory turbin, które pozwalają na zrealizowanie złożonych algorytmów sterowania
i bezpieczeństwa turbiny, m.in.:
- automatyczny nabór prędkości obrotowej z zadanym gradientem prędkości i szyb­
kim przechodzeniem przez obszary prędkości krytycznej danej turbiny,
- obciążenie turbozespołu z zadanym gradientem mocy,
- uzależnienie obciążenia turbiny od zmian ciśnienia pary świeżej oraz ciśnienia
pary w skraplaczu itp.
Regulator cyfrowy poprzez przetwornik elektrohydrauliczny (o różnych wa­
riantach wykonania) lub elektromagnetyczne zawory steruje proporcjonalnie wszystkimi
zaworami turbiny. Są również wykonania, w których każdy z serwomotorów zawo­
rów turbiny jest sterowany indywidualnie elektronicznym regulatorem położenia.
Dotychczasowa regulacja pierwotna częstotliwości odbywa się poprzez tor
regulacji mocy (rys. 4,25). Aby spełnić wymagania KDM, wprowadza się równolegle
tor regulacji mocy i tor regulacji częstotliwości (prędkości obrotowej).
Redundowany 3-kanałowy układ pomiaru prędkości obrotowej (badanie wia­
rygodności 2 z 3 sygnałów), stosowany w torze regulacji prędkości obrotowej, pozwolił
również na wprowadzenie mikroprocesorowego regulatora bezpieczeństwa turbiny.
4.7.3.4. Regulacja turbin kondensacyjnych
Zadaniem turbozespołu z turbiną kondensacyjną jest wytwarzanie energii elektry­
cznej. W połączonych systemach elektroenergetycznych wahania częstotliwości
są niewielkie (patrz rozdz. 19) i w zasadzie zadanie układów regulacji prędkości
obrotowej z rys. 4.23 i 4.25 sprowadza się do regulacji mocy wytwarzanej według
statycznej charakterystyki regulatora. Poza tym układ taki wykonuje zadania
omówione w p. 4.7.1 oraz zapewnia spełnienie ograniczeń ruchowych i technolo­
gicznych narzuconych przez konstrukcję turbozespołu i dlatego jest wyposażony
w urządzenia dodatkowe, m.in.:
- ogranicznik mocy, który uniemożliwia obciążanie turbiny ponad nastawioną
wartość;
- parowy ogranicznik mocy, który przy wzroście ciśnienia pary przed turbiną
ponad pewną wartość powoduje otwieranie zaworów regulacyjnych turbiny,
wówczas wzrasta przepływ pary i jej ciśnienie się obniża; jeżeli ciśnienie pary
obniży się poniżej pewnej wartości, to działanie parowego ogranicznika jest prze­
ciwne; działanie parowego ogranicznika ma na celu w pierwszym przypadku
niedopuszczenie do nadmiernego wzrostu ciśnienia w układzie kocioł-turbina
(w zakresie dopuszczalnej mocy turbiny), a w drugim niedopuszczenie do nad­
miernego „rozprężenia” kotła;
- próżniowy ogranicznik mocy zabezpiecza turbinę przed pogorszeniem próżni
185
 T U R B IN Y P A R O W E
w skraplaczu, spowodowanym np. brakiem odpowiedniego przepływu wody
chłodzącej w skraplaczu. Pogorszenie próżni, czyli wzrost ciśnienia w ostatnich
stopniach turbiny, zatem i wzrost gęstości pary, w której poruszają się z dużą
prędkością obwodową łopatki, spowodowałoby ich nagrzanie wskutek zwię­
kszonego tarcia o parę, a następnie uszkodzenie.
Przy pogarszaniu próżni próżniowy ogranicznik przymyka zawory regulacyjne
turbiny — zmniejsza dopływ pary do turbiny, a zatem i do skraplacza.
W przypadku układu z przegrzewaniem międzystopniowym, pojawia się
dodatkow a objętość pary w przegrzewaczu międzystopniowym i rurociągach łą­
czących, która pogarsza warunki regulacji. Praca turbiny w takim przypadku może
być zobrazowana na przykładzie zmiany obciążenia zespołu. Przy zmianie obcią­
żenia (rys. 4.26) zmiana mocy całkowitej turbozespołu AP nie wzrasta od razu do
pełnej wartości, lecz zwiększa się początkowo o przyrost odpowiadający chwilowe­
m u dociążaniu części wysokoprężnej WP turbiny, a następnie stopniowo ze wzro­
stem obciążenia części średnioprężnej SP i niskoprężnej NP. W tym czasie moc
części wysokoprężnej powoli się zmniejsza. W ynika to z właściwości przegrzewacza
międzystopniowego opóźniającego proces zmiany mocy. Część wysokoprężna
reaguje bez opóźnień na otwarcie zaworów regulacyjnych — ja k w każdej turbinie;
zmiana warunków pracy części średnio- i niskoprężnej dokona się dopiero po prze­
płynięciu pary przez przegrzewacz. Opóźnienia przepływu pary przez przegrzewacz
powodują dalsze procesy wymiany obciążeń. Skutkiem tego może być nadmierne
zwiększenie prędkości obrotowej. Dlatego przed kadłubem średnioprężnym są
R ys. 4.26. Z m iana m ocy tu rb in y z prze­
grzew em m iędzystopniow ym przy sko­
kow ym zw iększeniu otw arcia zaw orów
regulacyjnych części w ysokoprężnej w
chw ili r D
AR, AP Wp, b P nsr - zm iany m ocy cał­
kow itej części w ysoko-, średnio- i nisk o ­
prężnej
Rys. 4.27. Ideow y schem at regulacji tu r­
biny z przegrzew em m iędzystopniow ym
1 — zaw ory regulacyjne części w ysoko­
prężnej tu rb in y ; 2 — re g u la to r prędko­
ści; 2 — człon różniczkujący (przyspie­
szający); 4 — sztuczne ograniczenie dzia­
łan ia zaw orów regulacyjnych; 5 — za­
w ory regulacyjne części średnioprężnej
186
t-7 .________R E G U L A C J A T U R B I N
ustawione zawory regulacyjne, które w stanach przejściowych są przymykane. Po
likwidacji zakłócenia zawory te są z powrotem otwierane. Ma to na celu uniknięcie
strat dławienia tych zaworów po ustaniu zakłócenia.
Na rysunku 4.27 przedstawiono ideowy schemat regulacji turbiny w ukła­
dzie z międzystopniowym przegrzewaniem pary. Element 4 ogranicza oddziały­
wanie regulatora prędkości 2 na zawory regulacyjne 5 części średnioprężnej przy
małych zakłóceniach.
4.7.3.5. Regulacja turbin upustowych
W turbinach upustowych reguluje się jednocześnie prędkość obrotową i ciśnienie
pary w upustach. N a ogół stosuje się regulację związaną (rys. 4.28), tzn. sygnały
wyjściowe regulatora prędkości obrotowej i regulatora ciśnienia są sprzęgnięte
w ten sposób, że w razie np. zmniejszenia obciążenia turbozespołu regulator pręd­
kości oddziałuje w jednakowym kierunku na oba zawory regulacyjne, zmniejsza­
jące dopływ pary do obu części turbiny, nie zmieniając przy tym strumienia pary
pobieranej z upustów.
Zwiększenie częstotliwości w systemie elektroenergetycznym powoduje,
zgodnie z charakterystyką regulatora prędkości obrotowej (rys. 4.24), zmniejszenie
3
r~
Ł rfi r~ f
■ ¿ W f n r
hA A A -
-\m> NP - Laar 1
H
k ¡Olej
Ipusi |I 1-------1u n
Rys. 4.28. U kład regulacji turbiny upustow o-kondensacyjnej
obciążenia turbozespołu. Gdy prędkość obrotowa wzrasta, wówczas tuleja 9 mier­
nika prędkości 8 przesuwa się do góry. Tłoczki wzmacniacza 7 przesuwając się do
góry otwierają okno dla oleju, który wpływa nad tłok serwomotoru 4 powodując
przymknięcie zaworów 5 i 6. Przy zmianie strumienia pary pobieranej z upustu,
np. zmniejszeniu strumienia pary, regulator oddziałuje na każdy z zaworów re­
gulacyjnych w przeciwnym kierunku, tzn. do części wysokoprężnej zmniejsza, a do
części niskoprężnej (za upustem) zwiększa dopływ pary. Moc turbiny pozostaje wów­
czas bez zmian. W zrost ciśnienia w upuście (rys. 4.28) powoduje, że mieszek 1 prze­
187
4. T U R B IN Y P A R O W E
sunie rurkę strumieniową 2 regulatora ciśnienia w lewo i olej przechodzi pod tlok
serwomotoru 3 powodując otwieranie zaworu 6 i przymykanie zaworu 5.
W adą przedstawionego sposobu regulacji ciśnienia w upuście jest to, że
pozostały strumień pary za upustem jest dławiony zaworem regulacyjnym powo­
dując obniżenie sprawności turbiny. Taki sposób może być zalecany, jeżeli udział
strumienia pary upustowej jest duży, natom iast przy małych udziałach tego stru­
mienia jest ekonomiczniej stosować turbinę bez upustów regulowanych, a odbiory
pary zasilać parą z upustów nicregulowanych o wyższym ciśnieniu, które można
redukować zaworem niezależnym od układu regulacji prędkości obrotowej.
4.7.3.Ó. Regulacja turbin przeciwprężnych
Turbiny przeciwprężne mogą pracować według cieplnego lub elektrycznego (bardzo
rzadko) harmonogramu obciążeń. Przy pracy według elektrycznego harmonogramu
obciążeń regulator prędkości oddziałuje n a dopływ pary do turbiny, a żądaną war­
tość ciśnienia pary za turbiną utrzymują inne urządzenia, np. stacje redukcyjno-
-schładzające.
Przy pracy turbiny według harm onogram u cieplnego prędkość obrotowa
jest utrzymywana przez generator włączony do sieci elektrycznej, której częstotli­
wość utrzymują regulatory prędkości innych maszyn. Stałość ciśnienia za turbiną
jest zachowana dzięki regulatorowi ciśnienia (rys. 4.29) oddziałującego na dopływ
pary do turbiny. Regulator prędkości jest wykorzystany do synchronizacji (włą­
czenie generatora do sieci) i ochrony turbiny przed nadmiernym wzrostem prędkości
obrotowej w czasie nagłego odciążenia.
R ys. 4.29. Schem at ideow y regulacji turbiny prze-
ciw prężnej
— re g u la to r prędkości o b ro to w e j; R , — reg u lato r
ciśnienia
4.7.4. U k ła d y zabezpieczeń tu rb in
T urbina oprócz układów regulacji jest również wyposażona w różne układy zabez­
pieczeń, chroniące maszynę przez niedopuszczalnymi stanami pracy. Układy te
składają się z elementów pomiarowych (inicjujących), których zadaniem jest wy­
krycie faktu zbliżania się danej wielkości do wartości niebezpiecznej oraz urządzenia
sterującego, za pomocą którego układ zabezpieczeń oddziałuje na układ olejowy
turbiny, celem odcięcia dopływu pary do turbiny i jej zatrzymania. Stosuje się za­
bezpieczenia przed:
188
________ IN S T A L A C J A O L E J O W A T U R B O Z E S P O Ł U
— nadmiernym wzrostem prędkości obrotowej wirnika (regulator bezpieczeństwa
omówiony w p. 4.7:1 i 4.7.3.2);
— nadmiernym spadkiem ciśnienia oleju zasilającego układ smarny i układ re­
gulacyjny;
— nadmiernym pogorszeniem próżni (wzrostem ciśnienia w skraplaczu), powo­
dującym nagrzewanie się końcowych stopni turbiny i ich uszkodzenie;
— nadmiernym względnym przesuwem osiowym wirnika; konieczność stosowania
tego zabezpieczenia wynika z małych szczelin osiowych w uszczelnieniach oraz
między wieńcami stojanowymi i wirnikowymi.
Istnieje wiele rozwiązań zabezpieczeń zrealizowanych na drodze mechanicznej,
hydraulicznej lub elektrycznej.
4.8. INSTALACJA OLEJOWA TU RB O ZESPO ŁU
Instalacja olejowa należy do najważniejszych instalacji turbozespołu i warunkuje
jego bezpieczną i prawidłową pracę. Ze względu na wysokie wymagania stawiane
olejom turbinowym stosuje się samodzielne zamknięte układy. Instalację olejową
turbozespołu tworzą trzy podstawowe układy:
— oleju smarnego;
— oleju regulacyjnego;
— oleju lewarowego (odciążającego).
Zapewnienie wysokiego stopnia czystości układu decyduje o bezawaryjnej
pracy łożysk i układu regulacji. Szczególnie niebezpieczne dla układów olejowych
są cząstki stałe oraz szlam. Powietrze rozpuszczone w oleju o temperaturze powyżej
60°C powoduje utlenianie oleju i powstawanie produktów starzenia (osady, szlam
itp.). Olej turbinowy w czasie eksploatacji, wskutek kontaktów z powietrzem i parą
wodną, ulega nawodnieniu, co jest przyczyną korozji elementów układów olejowych.
Dlatego w układzie olejowym jest przewidziane filtrowanie i odwirowywanie oraz
dawkowanie czynników chemicznych, przedłużających żywotność oleju. Układ
oleju smarnego jest przeznaczony do doprowadzenia oleju do łożysk turbiny,
generatora i obracarki wału oraz do pomp układu oleju lewarowego (rys. 4.30).
WimiKi turbin i generatora są podparte na łożyskach ślizgowych, w których w czasie
normalnej pracy występuje tarcic płynne. Klin czynnika smarującego, powstający
w odpowiednich warunkach, unosi wirnik eliminując metaliczny styk powierzchni
czopa z powierzchnią panewki. W czasie rozruchu, wybiegu oraz pracy obracarki
prędkość obrotowa wirnika jest za mała, aby samoczynnie utrzymywać ciągłość filmu
olejowego. Dlatego w tych okresach pracy między powierzchnie robocze łożysk
wtłacza się od dołu olej smarujący pod wysokim ciśnieniem. Olej ten, nazywany
olejem odciążającym łożyska lub olejem lewarowym, spełniając funkcję klina smar­
nego, unosi czopy wirników w łożyskach i zmniejsza tarcie w czasie pracy obracarki
wału.
189
í. T U R B IN Y P AR O W E
u r z ą d z e n ia sk r a pla ją ce t u r b in

Do zasilania układu olejem są stosowane następujące pompy: pom pa głów­

na 1 napędzana z wału turbiny, pom pa pomocnicza 2 napędzana silnikiem prądu
przemiennego i pom pa awaryjna 3 napędzana silnikiem prądu stałego. W czasie
normalnej pracy układu olej do obiegu tłoczy pompa główna, natom iast pompa
pomocnicza i awaryjna stanowią rezerwę. W przypadku spadku ciśnienia w ukła-
R ys. 4.30. S chem at obiegu olejow ego turbozespołu
WP, SP, N P — w ysoko-, średnio- i niskoprężne k ad łu b y tu rb in y ; G — gen erato r; W — wzbu­
d n ic a ; I — głów na p o m p a o lejo w a; 2, 3 — rozruchow a i pom ocnicza pom pa olejow a; 4 —
— pom py oleju lew arow ego; 5 — chłodnica oieju; 6 — w irów ka oleju; 7 — w entylator
oparów olejow ych; S — olej d o u k ład u regulacji; 9 — olej główny do serw om otorów z aw o ró w ;
linia ciągła — olej sm arn y ; linia przeryw ana — olej lew arow y (odciążający); linia osiow a — olej
pow rotny
dzie w czasie rozruchu, cdstawienia oraz w stanach awaryjnych pompy te są załą­
czane przez układ zabezpieczeń (przekaźniki ciśnienia).
Spływ oieju z łożysk odbywa się grawitacyjnie. Aby utrzymać temperaturę
łożysk 60-h70°C, tem peratura oleju smarnego przed łożyskiem nie może przekra­
czać 45°C. D o regulacji temperatury oleju służy chłodnica wodna typu rurkowego 5,
w której ciśnienie wody jest niższe od ciśnienia oleju w celu zabezpieczenia przed
dostawaniem się wody do oleju przez ewentualne nieszczelności.
i stopniu suchości x > 0,88 (patrz p. 4.6.2) należy odebrać w skraplaczu prawie
całe ciepło parowania, aby otrzymać wodę o entalpii i*. W celu oceny ilościowej
można porównać wartości ciepła parowania dla ciśnienia panującego w skraplaczu
oraz dla ciśnienia w parowniku kotła. Dla ciśnienia p = 5,4 kPa ciepło parowania
r = 2420 kJ/kg, a dla ciśnienia p = 14,9 M Pa — r = 1007 kJ/kg, więc nawet dla
skrajnej wartości stopnia suchości pary x — 0,88 w skraplaczu trzeba odebrać
od czynnika przeszło dwa razy więcej ciepła niż przejął on w parowniku (pominięto
upusty turbiny).
W parze dopływającej do skraplacza znajduje się zawsze pewna ilość ga­
zów, głównie powietrza. Dostaje się ono przede wszystkim przez nieszczelności
układu próżniowego. Powietrze pogarsza próżnię i utrudnia wymianę ciepła między
parą a wodą chłodzącą, trzeba je więc usuwać ze skraplacza. Służą do tego celu
urządzenia próżniowe — smoczki parowe i wodne lub pompy powietrza (pompy
próżniowe).
Urządzeniom skraplającym stawia się dodatkowe zadania:
— zapobieganie przechładzaniu skroplin;
— zapewnienie dobrej szczelności;
— zapewnienie dobrego ochłodzenia odsysanej mieszaniny parowo-wodnej.
Poza tym skraplacze są wykorzystywane do:
— odbioru pary przy uruchamianiu i zrzutach obciążenia bloku;
— odbioru skroplin z rozprężacza odwodnień, dlawnic i odpowietrzeń z różnych
miejsc instalacji bloku;
— odbioru skroplin z wymienników regeneracyjnych;
— doprowadzenia i wstępnego odgazowania wody uzupełniającej.
Skraplanie pary przeprowadza się prawie wyłącznie w skraplaczach po­
wierzchniowych.

4.9. U R Z Ą D Z E N IA SKRAPLAJĄCE T U R B IN

4.9.1. Z ad an ia i zasada działania

Podstawowym zadaniem urządzeń skraplających jest wytworzenie i utrzymanie
wysokiej próżni w króćcu wylotowym turbiny oraz uzyskiwanie czystych skroplin
z pary wylotowej z turbiny.
Objętość właściwa pary nasyconej przy ciśnieniu 6 kPa wynosi ok. 24 m3/
/kg, a wody 0,001006 m 3/kg, zatem 1 kg pary zajmuje ok. 24 000 razy większą
objętość niż 1 kg wody. Para dopływając do skraplacza ma dużą objętość, a woda
powstała po jej skropleniu m a objętość znikomo małą. W ten sposób powstaje
próżnia w skraplaczu. Do skondensowania 1 kg pary o entalpii równej
chniowego (rurowego) wymiennika ciepła. Pompa wody chłodzącej 3 przetłacza
i2 = ix = i'+ r x

191
190
u. T U R B IN Y P A R O W E
________ U R Z /ę o Z E N IA S K R A P L A J Ą C E T U R B I N

wodę przez rurki. Para przepływając po stronie zewnętrznej rurek, oddając ciepło —
skrapla się, a powstałe skropliny zbierają się w dolnej przestrzeni i są przetłaczane
przez pompę skroplin 4 do obiegu cieplnego. Smoczek parowy 5 jest zasilany parą
o zredukowanym ciśnieniu. W dyszy 2 (rys. 4.33a) para rozpręża się, wypływa z niej
z prędkością 1000 m/s i zasysa mieszaninę pary, powietrza i gazów z komory miesza­
nia 4, połączonej ze skraplaczem (połączenie 7 n a rys. 4.31). W dyfuzorze 5 prę­
dkość mieszaniny pary i powietrza zmniejsza się, a ciśnienie wzrasta powyżej atmo­
sferycznego. W wymienniku (chłodnicy skroplin) 6 para skrapla się; jej skropliny
są doprowadzane do skraplacza, a powietrze 8 na zewnątrz do atmosfery.
U kład z wykorzystaniem smoczków wodnych do wytwarzania próżni po­
kazano na rys. 4,32. W smoczku wodnym (rys. 4.33b) następuje sprężanie mieszanki
parowo-powietrznej, przy czym skraplanie pary zawartej w mieszance zachodzi
w strumieniu wody roboczej od chwili wejścia jej d o komory mieszania 4, aż do
wlotu do zbiornika wody 3 (rys. 4.32). K om ora wodna 7 (rys. 4.33b) jest tak zbu­
dowana, aby nie zachodziło w niej zawirowanie wody — woda przedostaje się przez
szczeliny na obwodzie. Celem zabezpieczenia przed dostaniem się wody roboczej
do części próżniowej skraplacza (w przypadku wyłączenia pompy 5) na dolocie
3 jest zabudowana klapa zwrotna 8 (rys. 4.33b). W zbiorniku 3 (rys. 4.32) woda
Rys. 4.33. Schem at ideowy sm oczka: a) parow ego; b) w odnego
się podgrzewa, więc jest doprowadzana zimna woda dodatkowa 6, a odprowadza­ 1 — doprow adzenie p a ry ; I ' - doprow adzenie w ody; 2 - dysza; 3 — doprow adzenie
na woda podgrzana 7. m ieszaniny parow o-pow ietrznej ze skraplacza; 4 - k o m o ra m ieszania; 5 — dyfuzor; 6 —
— w ylot m ieszaniny pow ietrza; 7 — kom ora w o d n a; 8 — klapa zw rotna
Przy rozruchu turbozespołu należy w krótkim czasie usunąć znaczne ilości
powietrza z przestrzeni skraplacza; do tego celu służy rozruchowy smoczek p a­
rowy (1 na rys. 4.32) o dużej wydajności, który w normalnym ruchu bloku jest
4.9.2. Zależności m atem atyczne i wielkości charakterysty­
czne
nieczynny.
Proces skraplania pary w skraplaczu przebiega wedhtg przemiany izobarycznej,
a wartość ciśnienia ustala się zależnie od warunków chłodzenia przestrzeni parowej
skraplacza. Uproszczony bilans energetyczny ciepła (rys. 4.32) m a postać

- Uk) = m wc„(t„2 - (4.24)

R ys. 4.32. U k ła d d o w ytw arzania
pró żn i w skraplaczu przy w ykorzy­
s ta n iu sm oczków w odnych
/ — parow y sm oczek ro zru ch o w y ;
2 — sm oczki w odne; 3 — zbiornik
w o d y ; 4 — przelew w ody; 5 — pom py
w o d y d o sm oczków ; 6 — d o p ro ­
w ad zen ie dodatkow ej wody z im nej;
7 — o d p row adzenie w ody p o d g rza­
n e j; 8 — w yprow adzenie pow ietrza
gdzie: mD, thw — strumienie masy pary skroplonej i wody chłodzącej; ¡i - entalpia
pary dopływającej do skraplacza; t* - entalpia skroplin ze skraplacza; r„2 -
temperatury wody chłodzącej na wejściu, na wylocie; c„ — ciepło właściwe wody.
N a podstawie równania (4.24) i rys. 4.34b można przedstawić wielkości
charakteryzujące skraplacz i jego pracę;
— strumień masy wody chłodzącej
!2—
(4.25)
— przyrost temperatury (podgrzanie) wody chłodzącej
‘ wi (4,26)
— przekładnia chłodzenia (wielokrotność chłodzenia), która przyjmuje wartości;

13 E lek łro w n ie
192 193
4. T U R B IN Y P A K O W E 4.9. U R Z Ą D Z E N IA S K R A P L A JĄ C E T U R B IN

*2 ~ K
(4.27a)
c „ 0 „ - A r 2- i wl)

(4.30)

Spiętrzenie temperatury (Al2 = 2 -5-4 K) jest istotnym parametrem charak­

teryzującym stan czystości powierzchni wymiany ciepła w skraplaczu — jego wzrost
świadczy o zanieczyszczeniu tej powierzchni. Na rysunku 4.35 porównano upro­
szczony rozkład temperatury /„ i rw2 dla czystych i zanieczyszczonych rur skraplacza.
Ze wzorów (4.27a) i (4.30) oraz z rys. 4.35 wynika, że dla zadanego ciśnie­
nia w skraplaczu (temperatury nasycenia i j ze wzrostem stopnia zanieczyszczenia
Skroplimj t„ Para ^ rur (spiętrzenie Af2 wzrasta) musi wzrastać przekładnia chłodzenia m. Jeżeli wzrost
strumienia wody chłodzącej jest ograniczony, to ciśnienie i tem peratura pary t'n
wzrastają, a spada wartość temperatury wody tw2. Zanieczyszczanie rurek jest przy­
czyną zmniejszania sprawności elektrowni cieplnej. Dlatego obecnie stosuje się
w elektrowniach instalacje do ciągłego czyszczenia ścianek wewnętrznych rurek
skraplacza w ruchu za pomocą gąbczastych kulek (patrz rozdz. 7).
Przechłodzenie skroplin, czyli obniżenie ich temperatury poniżej tempe­
F
ratury nasycenia, powoduje:
R ys. 4.34. S k rap lacz: a ) schem at k o n stru k c ji; b) ro z k ła d te m p e ra tu r p a ry i w ody chłodzącej
w zdłuż pow ierzchni chłodzącej F skraplacza
1 — króciec dolotow y p a ry ; 2 — zbiornik sk ro p lin ; 3 , 4 — d o p row adzenie i odprow adzenie t'n
w ody chłodzącej ; 5, 6 — ściany sitow e; 7 — ru rk i m osiężne; 8 — k o m o ra p a ro w a ; 9 — ścian­
k a działow a; 10 — przegrody w przestrzeni p arow ej; 11 — ch łodnica p o w ietrza; 12 — wy­
lo ty pow ietrza

m = 80-5-120 — dla skraplaczy jednoprzepływowych, m — 60-5-70 dla skra­

placzy dwuprzeplywowych, m = 40-5-50 dla skraplaczy trój- i czteroprzepły-
wowych
m _ = iz -i*
m„ cw A?„
Rys. 4.35. P orów nanie rozkładów tem peratur: a) w odcinku ru ry ; b) wzdłuż pow ierzchni
— spiętrzenie (różnica) tem peratur wynikająca z fizycznego procesu wymiany F skraplacza
ciepła przez ściankę rurek, między skraplaną parą o temperaturze nasycenia 1 — w oda; 2 — p a ra ; 3 — ru ra czysta; 4 — w arstwa zanieczyszczenia; linia ciągła — rura czy­
s ta ; linia przeryw ana — rura zanieczyszczona
/„ a wodą chłodzącą
Af2 = /„ -* „ * (4.28) — straty cieplne, wynikające z obniżenia tem peratury wody zasilającej; straty te
— przechłodzenic skroplin wynikające z tego, le po całkowitym skropleniu pary muszą być uzupełnione w podgrzewaczach regeneracyjnych;
przy temperaturze nasycenia f„, następuje dalsze schładzanie skroplin do tem­ — zwiększenie ilości rozpuszczonego tlenu w skroplinach (zjawisko nie zachodzi
w temperaturze nasycenia), powodującego korozję rurociągów i podgrzewaczy
peratury rsk
niskiego ciśnienia — dlatego w skraplaczu stosuje się wstępne odgazowywanie
At ,k = t . - t , k (4.29) skroplin.
Istotnym zagadnieniem w konstrukcji skraplaczy jest taki sposób rozmie­
Przyjmując A/sk = 0 i wykorzystując zależność /sk - cw t„, ze wzorów (4.25) i (4.28)
szczenia rur, aby powierzchnia bezpośrednio omywana przez parę była jak najwię­
otrzymuje się wyrażenie
13’ 195
194
4. T U R B IN Y P A R O W E
ksza, natom iast powierzchnia omywana przez spływające skropliny jak najmniejsza
oraz aby poziom skroplin był zawsze poniżej rurek (rys. 4.34). W celu zwiększenia
intensywności odbioru powietrza ochładza się go w chłodnicach 11 (część rurek
zasilanych wodą chłodzącą).
4.10. PROCES U R U C H A M IA N IA I O D S T A W IA N IA T U R B IN
K O N D EN SA C YJN Y C H
Proces uruchamiania turbiny w bloku energetycznym jest powiązany z procesem
urucham iania kotła (p. 3.15). Można uruchamiać turbinę mającą niezawodnie dzia­
łające: układy regulacji prędkości obrotowej i bezpieczeństwa, przyrządy pomiarowe,
układ olejowy itd. Podczas uruchamiania turbiny kondensacyjnej należy wykonać
następujące czynności (operacje) technologiczne:
1. Uruchomić pomocnicze pompy oleju smarnego i oleju odciążającego
(lewarowego) oraz obracarkę wału turbozespołu.
2. Rozpalić kocioł. Przepływająca z kotła para o niskich param etrach
nagrzewa rurociągi, a jej skropliny są odprowadzane przez odwodnienie n a ruro­
ciągu przed zaworami odcinającymi wysokoprężnymi do rozprężaczy skroplin.
3. Doprowadzić parę do uszczelnień, z których skropliny otwartymi
odwodnieniami spływają do rozprężaczy skroplin. Nie wolno dostarczać pary do
uszczelnień, jeżeli wal turbiny nie jest obracany — może to spowodować skrzywie­
nie walu wskutek jednostronnego podgrzewania.
4. Uruchomić urządzenia skraplające turbiny (obieg wody chłodzącej,
smoczki do wytwarzania próżni w skraplaczu).
5. Po nagrzaniu rurociągów parowych i osiągnięciu ciśnienia w skraplaczu
mniejszego niż 50 kP a następuje przepływ pary świeżej z kotła przez układ stacji
redukcyjno-schładząjących (rozdz. 5) i przegrzewacz pary wtórnej do skraplacza.
6. Przygotować odpowiednie parametry pary w kotle celem rozpoczęcia
procesu nagrzewania turbiny. Zwłaszcza tem peratura pary m a istotny wpływ na
przebieg rozruchu. Wymagane jest, aby tem peratura pary, dostarczanej do turbiny
była wyższa o 3 0 - 5 0 IC od tem peratury metalu korpusu wysokoprężnego. Nie­
zależnie od tego tem peratura pary tD powinna spełniać zależność
tD = i„ + 50 (4.31)
w której t„ — tem peratura nasycenia odpowiadająca ciśnieniu pary wpływającej
do turbiny.
7. Uruchomić turbinę. Po otwarciu zaworów szybkozamykających n a­
stępuje niewielkie otwarcie zaworu regulacyjnego, para zaczyna wolno obracać
wirnik turbiny. Rozpoczyna się proces nagrzewania turbiny. Nagrzewanie najbardziej
masywnych elementów jest najdłuższe. W korpusach wysokoprężnych, w niektórych
rozwiązaniach, i w średnioprężnych, p ara przepływająca w przestrzeni między po­
włoką wewnętrzną i zewnętrzną (patrz rys. 4.9, 4.10) stwarza dobre warunki nagrze­
wania podczas rozruchu ze stanu zimnego. Skraplająca się para bardzo szybko
196
4.1«. P R O C E S U R U C H A M I A N I A I O D S T A W I A N IA T U R B I N
nagrzewa ścianki. Po nagrzaniu się ścianek do temperatury nasycenia, dalsze do­
prowadzenie ciepła odbywa się znacznie wolniej niż w pierwszej fazie nagrzewania
(porównaj wartości a w tabl. 3.2), W niektórych turbinach są zabudowane tzw.
sondy temperaturowe (patrz 16 na rys. 4.9), które odwzorowują przebiegi temperatur
nagrzewania metalu wirnika. Powoli następuje zwiększenie dopływu pary i zwię­
kszanie prędkości obrotowej, przy czym przejście przez obszary krytycznych pręd­
kości obrotowych poszczególnych wirników turbozespołu powinno być szybkie.
W miarę zwiększania prędkości obrotowej zwiększa się wydajność głównej pompy
olejowej i należy wyłączyć pompy pomocnicze.
8. Przeprowadzić synchronizację (załączenie generatora do pracy w sy­
stemie elektroenergetycznym), po czym stopniowo zwiększać obciążenia turbo­
zespołu przez zwiększanie otwarcia zaworów regulacyjnych synchronizatorem {10
na rys. 4.23). Ze zwiększeniem przepływu pary przez turbinę zmniejsza się strumień
pary przepływającej przez stacje redukcyjno-schladzające, stanowi on bowiem
różnicę między strumieniami pary pobieranej z kotła i pary przepływającej do tur­
biny (patrz rys. 19,14, 19.15).
9. Przy obciążeniu 104-15% zamknąć odwodnienia rozruchowe i zwię­
kszać obciążanie turbozespołu do wartości zadanej.
Sposób odstawienia turbozespołu zależy od tego, czy jest to odstawienie
planowane czy awaryjne. Przy odstawieniu planowym następuje wolne odciążanie
turbozespołu z wykorzystaniem energii zakumulowanej w kotle. Przy obciążeniu
bliskim zeru następuje wyłączenie turbiny za pomocą przycisku awaryjnego {18
na rys. 4.23). Następuje zamknięcie zaworów szybkozamykających i regulacyjnych
oraz otwarcie odwodnień turbiny i załączenie pomp pomocniczych układu olejo­
wego. W celu ograniczenia czasu wybiegu turbiny następuje tzw. zerwanie próżni.
Otwierają się zawory w kadłubie części niskoprężnej turbiny i powietrze wpływa
do turbiny i skraplacza. Wzrost ciśnienia w skraplaczu wywołuje silne hamowanie
wirnika turbiny i samoczynnie następuje załączenie obracarki wału.
Literatura do rozdziału 6
4.1. Bieniek J.: Efekty modernizacji układu przepływowego turbiny 13K2I5. Energetyka 1993.
N r 9.
4.2. Cbmiclniak T.; Turbiny cieplne. Podstawy teoretyczne. Gliwice, skrypt Politechniki
Śląskiej 1998.
4.3. Cbmielniak T . , K osm an G .: Obciążenie cieplne turbin parowych. W arszaw a, W N T 1990.
4.4. Inform acje techniczne turbozespołów produkcji Zam ech Elbląg (opracow anie nieopu-
blikowane).
4.5. K rzyżanowski J.: Erozja łopatek turbin parowych. W ydaw nictw o PA N 1991.
4.6. N ikiel T.: Turbiny parowe. W arszawa, W N T 1989.
4.7. Pcrycz S.: Turbiny parowe i gazowe. W ydawnictwo PA N 1992.
4.8. T raupel W .: Therm ische T urbom aschinen. T. I i II. B erlin—H eideiberg—N ew Y ork,
Springer V erlag 1960-1982.
4.9. Tuliszka E.: Turbiny cieplne. Zagadnienia termodynamiczne i przepływowe. W arszawa,
W N T 1973.

s. U K Ł A D Y C IE P L N E E L E K T R O W N I
I E L E K T R O C IE P Ł O W N I P A R O W Y C H
5.1. W IA D O M O Ś C I O G Ó L N E
U kład cieplny elektrowni lub elektrociepłowni stanowi techniczną realizację przy­
jętego obiegu cieplnego. Obejmuje on w zasadzie urządzenia energetyczne, ucze­
stniczące w realizacji podstawowego procesu przemiany energii cieplnej w mecha­
niczną, Ij. drugiego stopnia przetwarzania energii w elektrowni. W ograniczonym
zakresie obejmuje jednak także pierwszy i trzeci stopień przetwarzania energii.
U kład cieplny jest przedstawiany w postaci schematu, za pomocą odpowie­
dnich symboli (patrz: Ważniejsze symbole używane w schematach). Poza podsta­
wowymi urządzeniami (kotłem i turbiną) i łączącymi je przewodami parowymi i wod­
nymi, występuje w układach cieplnych wiele urządzeń, omówionych w p. 5.3, bez
których proces przemiany nie mógłby być realizowany lub byłby realizowany ze
znacznie mniejszą sprawnością.
Prądnica (napędzana przez turbinę) jest elementem sprzęgającym układ
cieplny z układem elektrycznym elektrowni; wyprowadzenie energii z prądnicy jest
przedłużeniem strumienia energii przepływającej w procesie przemian w elektrowni.
U kład cieplny ustala się tak, aby uzyskać możliwie dużą sprawność obiegu,
małe nakłady inwestycyjne, zachować prostotę i przejrzystość oraz dużą pewność
ruchu. D obór elementów układu przeprowadza się na podstawie szczegółowego
Tachunku ekonomicznego z uwzględnieniem wielkości elektrowni, jej roli w systemie
elektroenergetycznym oraz ograniczeń technicznych i finansowych.
U kład cieplny wraz z podanymi wartościami parametrów pary i wody
w charakterystycznych punktach oraz otrzymane w wyniku obliczenia układu
cieplnego wskaźniki, charakteryzujące jego sprawność ogólną, są podstawą oceny
nowoczesności rozwiązania układu elektrowni. N a schemacie układu cieplnego
opiera się także eksploatacja elektrowni, tj. kontrola procesu i ustalanie właściwych
param etrów czynnika w poszczególnych punktach oraz obliczanie wskaźników
techniczno-ekonomicznych. Z tego względu opracowuje się je często dla kilku
charakterystycznych obciążeń, np. (1,0; 0,75 i 0,5) P bt, przy czym P bl — moc
bloku.
198
5.1. W IA D O M O Ś C I O G Ó L N E
Współczesne elektrownie kondensacyjne są budowane niemal wyłącznie
w układzie blokowym. Układ cieplny elektrowni jest w tym przypadku kilkakrotnym
powtórzeniem układu cieplnego bloku.
Dla elektrowni z różnorodnym wyposażeniem, zwłaszcza dla elektrocie­
płowni, schemat cieplny stanowi jedną całość obejmującą wszystkie urządzenia
j powiązania technologiczne między nimi (patrz rys. 5.19).
5.2. TYPOW Y UKŁAD CIEPLNY BLOKU
KONDENSACYJNEGO
N a rysunku 5.1 przedstawiono schemat układu cieplnego jednego z bloków o mocy
200 MW, jakich ponad 60 jest zainstalowanych w krajowym systemie eleKtroener-
getycznym. Podstawowymi elementami układu są:
— kocioł parowy K typu OP-650 produkcji Fabryki Kotłów w Raciborzu (Rafako),
pyłowy, dwuciągowy, z wtórnym przegrzewaniem pary, o wydajności 180,6 kg/s
(650 Mg/h) pary i parametrach pary świeżej 13,5 MPa, 540°C oraz wtórnie
przegrzanej 2,8 MPa, 540°C;
— turbozespół T typu 13K215 produkcji Zakładów Mechanicznych (Zamech)
w Elblągu, złożony z jednowałowej, trójkadłubowej turbiny akcyjnej, konden­
sacyjnej, z siedmioma upustami nieregulowanymi do celów regeneracji ciepła,
o parametrach pary świeżej 12,74 M Pa, 535°C i wtórnie przegrzanej 2,6 MPa,
535°C oraz prądnicy typu TWW-200-2 produkcji Dolnośląskich Zakładów
Maszyn Elektrycznych (Dolmel) we Wrocławiu z chłodzeniem wodorowo-wod-
nym o mocy znamionowej czynnej 200 MW, oddawanej przy napięciu 15,75 kV.
Układ m a siedmiostopniowy zespół regeneracyjnego podgrzewania wody
zasilającej. Składa się on z czterech podgrzewaczy niskiego ciśnienia PN) -i- PN4
oraz trzech podgrzewaczy wysokiego ciśnienia P W i ^ P W i , przez które pompa
wody zasilającej P Z tłoczy wodę do kotła. Podgrzewacz mieszankowy — odgazo­
wywacz OG pracuje przy ciśnieniu ok. 0,6 MPa. Aby zapewnić stałe ciśnienie
w całym zakresie obciążeń bloku, jest on zasilany parą z upustu o wyższym ciś­
nieniu (upust o ciśnieniu 1,29 MPa) przez stację redukcyjną R. Regeneracyjne
podgrzewanie wody zasilającej jest uzupełnione podgrzewaczami, których zadaniem
jest wykorzystanie ciepła pary ze smoczków próżniowych, ciepła oparów i odsolin
oraz pary z dławnic i uszczelnień turbiny.
W tablicy 5.1 podano wartości parametrów czynnika roboczego w po­
szczególnych punktach układu cieplnego, oznaczonych liczbami od 1 do 42. Doty­
czą one znamionowego obciążenia bloku o mocy 200 MW. Przy obciążeniach
częściowych rozkłady ciśnień i temperatur, a tym samym entalpii pary upustowej,
ulegają zmianie (rys. 5.2).
Opisany wyżej układ cieplny można uważać za typowy dla tej mocy i pa­
rametrów pary. Nie odbiega on zresztą w sposób istotny od układów cieplnych
199
5. U K Ł A D Y C IE P L N E E L E K T R O W N I I E L E K T R O C IE P Ł O W N I P A R O W Y C H
T Y P O W Y U K Ł A D C IE P L N Y B L O K U K O N D E N S A C Y J N E G O

1 Tablica 5.1. Podstawowe param etry czynnika roboczego w charakterystycznych punktach obiegu
cieplnego z rysunku 5.1 wg Energoprojektu

P / D P / D
P unkt P unkt
M Pa •c kg/s M Pa °c kg/s

1 13,5 540 180,6 22 1.6 147,5 161,06

2 12,74 535 180,6 23 0,6 158,1 180,6
3 2,89 350 156,4 24 18,5 162,7 180,6
4 2.6 535 156,4 25 18,5 184,8 180,6
5 0,135 - 130,5 26 18,5 222,9 180,6
6 0,005 32 125,0 27 18,5 244,1 180,6
7 4,21 378 8,61 28 4,0 249 8,61
8 2,82 350 12,4 29 2,68 227 21,01
9 1,29 445 10,2 30 1,22 187 10,2
10 0,60 440 2,89 31 0.5 151 15,1
11 0,52 368 4,90 32 0,28 140 21,9
12 0,30 266 6,80 33 0,13 106 28,76
13 0,14 188 6,86 34 0,036 72 1,16
14 0,028 67 5,53 35 0,026 65 5,53
15 1.6 32 133,3 36 0,005 50 0,95
16 1.6 34,5 133,3 37 0,005 50 0,55
17 1,6 35,5 133,3 38 15,3 342,8 0,9
18 1.6 68,5 133,5 39 0,6 158,1 0,4
19 1.6 72,8 133,3 40 0,6 158,1 0,5
20 1.6 100 133,3 41 0,097 225 0,31
21 1,6 127 162,06 42 0,04 44,5 1,16

Rys. 5.2. Zm iany ciśnienia i tem peratu­

ry pary upustowej bloku o mocy 200
M W w funkcji zużycia pary przez tu r­
Rys. 5.1. Schem at u k ładu cieplnego bloku o mocy 200 M W wg E nergoprojektu (cyfry a ra b ­ binę (cyfry rzymskie oznaczają num ery
skie oznaczają p u n k ty charakterystyczne obiegu cieplnego — p a trz ta b l. 5.1, cyfry rzym skie — upustów , ja k n a rys. 5.1) wg Energo-
— num ery upustów ) projcktu

200 201
 U K Ł A D Y C IE P L N E E L E K T R O W N I I E L E K T R O C IE P Ł O W N I P A R O W Y C H
S.3. E L E M E N T Y U K Ł A D Ó W C IE P L N Y C H

bloków o znacznie większych mocach. W konkretnych układach mogą wystąpić

Wydajność cieplną podgrzewacza mieszankowego określa się z bilansu
pewne różnice omówione w dalszej części niniejszego rozdziału.
energetycznego

5.3. E LE M E N TY U K ŁA D Ó W C IEP LN Y C H Q , = m0(ip - ind >lr = " ‘J .h - <i) (5.3)

w którym: m D — strumień masy pary grzejnej, kg/s; — strumień masy wody
5.3.1. W y m ie n n iki ciepła podgrzewanej, kg/s; i,, /,* — entalpia pary grzejnej i skrop!in z pary grzejnej,
kJ/kg; tu i2 - entalpia wody na wlocie i wylocie z podgrzewacza, kJf/Jcg; —
Wymienniki ciepła stosowane w układach cieplnych elektrowni służą do podgrze­ sprawność podgrzewacza, uwzględniająca straty ciepła do otoczenia (ąp = 0,99-e-
wania, ochładzania lub zmiany stanu skupienia czynników występujących w obiegu -s-0,995).
parowo-wodnym oraz w obiegach pomocniczych (np. chłodzenia wodoru, oleju, Należy pamiętać, że w przypadku podgrzewacza mieszankowego (np. odgazowy­
powietrza). wacza) itk oznacza entalpię czynnika oddającego ciepło (ogrzewającego) przy tem­
W wymiennikach występują najczęściej dwa czynniki: oddający ciepło peraturze nasycenia /„ = t2.
i pobierający ciepło. Mogą one mieszać się ze sobą — wówczas są to wymienniki Dla podgrzewaczy powierzchniowych (rys. 5.4), w których wymiana ciepła
mieszankowe, częściej jednak wymiana ciepła odbywa się przez przegrodę (ścianki odbywa się przez powierzchnię rurek, 5t > 0, y> < 1. Spiętrzenie temperatury za­
rurek); wówczas są to wymienniki powierzchniowe. leży od typu i przeznaczenia wymiennika i wynosi:
W zależności od rodzaju czynnika są stosowane wymienniki wodno-wodne, — dla podgrzewaczy regeneracyjnych 3 + 8 K ;
parowo-wodne i parowo-parowe. Największą grupę stanowią wymienniki parowo- — dla podgrzewaczy ciepłowniczych podstawowych 54-8 K;
-wodne, a wśród nich podgrzewacze regeneracyjne. Wymienniki parowo-wodne są — dla podgrzewaczy ciepłowniczych szczytowych i wyparek 8 4- 20 K.
charakteryzowane przez dw a wskaźniki:
— spiętrzenie temperatury
St = t m— t i (5 -1 )

— wskaźnik wykorzystania wymiennika

v = A zA (5.2)
v f.- f .
gdzie: tz — tem peratury czynnika podgrzewanego (pobierającego ciepło) na
wlocie i wylocie z wymiennika, °C; i„ - tem peratura nasycenia pary grzejnej, °C.

Rys. 5.4. Schemat podgrzew acza pow ierzchniowego i rozkład tem peratur w przypadku pary
grzejnej w stanie nasycenia

Równanie bilansu energetycznego dla podgrzewacza powierzchniowego m a również

> Z= 'tk postać (5.3), przy czym i2 ¥= rik. Prawo przenoszenia ciepła dla podgrzewacza po-
wierzchniowgo wyraża zależność
R ys. 5.3. Schem at podgrzew acza m ieszankow ego
Qr = kF5tin (5.4)
N a rysunku 5.3 przedstawiono schemat podgrzewacza mieszankowego, gdzie: k — przenikalność ciepła, W /(m 2-K ); F — powierzchnia wymiany ciepła,
w którym p ara skrapla się bezpośrednio w podgrzewanej wodzie. Dla tego typu ó i|n — średnia logarytmiczna różnica temperatur, określana ze wzoru
wymienników S t = 0, y> - 1. Znajdują one zastosowanie prawie wyłącznie w od­
gazowywaczach termicznych, w nielicznych przypadkach są stosowane jak o dwa lub
trzy pierwsze podgrzewacze regeneracyjne niskiego ciśnienia (np. w radzieckich
blokach 300 i 800 MW).

202
5. U K Ł A D Y C IE P L N E E L E K T R O W N I I E L E K T R O C IE P Ł O W N I P A R O W Y C H
przy czym: Atw, At„ — większa i mniejsza różnica temperatur obu czynników wy­
mieniających ciepło, K (patrz rys. 5.4).
Para pobierana z wysokoprężnych upustów turbiny jest parą przegrzaną.
Aby zwiększyć efektywność wymiany ciepła, parę przegrzaną wprowadza się naj­
pierw do schładzacza pary, w którym woda wypływająca z wymiennika jest do­
datkowo podgrzewana kosztem ciepła przegrzania pary.
Ciepło gorących skroplin z pary upustowej można ponadto wykorzystać,
podgrzewając nimi wodę n a wlocie do podgrzewacza. Otrzymuje się wówczas wy­
miennik trzystrefowy (rys. 5.5), w którym można uzyskać ujemne spiętrzenie tem­
peratury Sr, tzn. można podgrzać wodę do tem peratury wyższej od temperatury
skraplania pary. Inną metodę wykorzystania ciepła przegrzania pary upustowej
jest zastosowanie tzw. układu krzyżowego, zwanego też układem Ricarda (rys. 5.6).
Rys. S.5. Schem at podgrzew acza pow ierzchniow ego trzystrefow ego i rozkład tem peratur
Fth, — strefa schładzania p a ry ; Fik — strefa sk rap lan ia p ary grzejnej; F<t), — strefa schła­
dzania skroplin
204
5 .3. E L E M E N T Y U K Ł A D Ó W C IE P L N Y C H
Odprowadzenie skroplin z poszczególnych podgrzewaczy regeneracyjnych
jest realizowane w różnorodny sposób. Najprostszy jest układ, w którym skropliny
są odprowadzane kaskadowo z jednego stopnia do następnego. Stosowany jest on
przede wszystkim w układzie podgrzewaczy regeneracyjnych wysokiego ciśnienia,
z których skropliny spływają kaskadowo do odgazowywacza, oddając ciepło wodzie
zasilającej.
W układach podgrzewaczy regeneracyjnych niskiego ciśnienia, spływające
kaskadowo skropliny są zbierane w przestrzeni parowej (lub specjalnym zbiorniku
regulacyjnym) pierwszego lub drugiego podgrzewacza regeneracyjnego, skąd pompa
skroplin wtłacza je do rurociągu głównego.
Bezpośrednie odprowadzenie skroplin do skraplacza jest stosowane do
podgrzewaczy regeneracyjnych najniższych ciśnień oraz do pomocniczych wymien­
ników ciepła (patrz rys. 5.1 i 5.15).
Budowę podgrzewaczy regeneracyjnych pokazano na rys. 5.7. Powierz­
chnia ogrzewalna podgrzewacza niskiego ciśnienia jest wykonana z rur mosiężnych
lub stalowych, wygiętych w kształcie litery U i zamocowanych końcówkami w dnie
sitowym. Podgrzewacze te są wykonywane jako pionowe (jak na rys. 5.7a) lub
poziome. W celu zmniejszenia straty ciśnienia w rurociągach pary upustowej mię­
dzy turbiną a podgrzewaczami, co jest istotne zwłaszcza dla podgrzewaczy naj­
niższych ciśnień, umieszcza się je możliwie blisko turbiny, często bezpośrednio na
skraplaczu. Wykonanie poziome podgrzewaczy sprzyja takiemu rozwiązaniu.
Podgrzewacze regeneracyjne wysokiego ciśnienia są budowane z rur
kotłowych o właściwościach wytrzymałościowych dostosowanych do wysokiego
a)
m zm
($ Ę )r
Rys. 5.7. Budow a podgrzewaczy regeneracyjnych: a ) podgrzewacz niskiego ciśnienia; b) pod­
grzewacz wysokiego ciśnienia z ruram i w kształcie litery W ; c) fragm ent podgrzewacza wyso­
kiego ciśnienia z ruram i spiralnym i
1 - dopływ p a ry ; 2 - dopływ w ody; 3 - odpływ w ody; 4 - odprow adzenie skroplin;
5 — płaszcz; 6 — ru rk i; 7 — kom ory wodne
205
 U K Ł A D Y C IE P L N E E L E K T R O W N I I E L E K T R O C IE P Ł O W N I P A R O W Y C H
ciśnienia, wytwarzanego przez pompę wody zasilającej. Stosuje się wykonania z ru­
rami w kształcie litery U (jak na rys. 5.7a, lub w układzie odwróconym — z dnem
sitowym i komorami wodnymi w dolnej części podgrzewacza), w kształcie litery
W (rys. 5.7b) lub w postaci poziomych spiral wieloskrętnych (rys. 5.7c). W tych
ostatnich rozwiązaniach, stosowanych w celu lepszej kompensacji wydłużeń cie­
plnych, końce rur są przyspawane do kom ór (kolektorów) wodnych. Podgrzewacze
regeneracyjne wysokiego ciśnienia są często dzielone na dwie lub więcej gałęzi
równoległych, pojedyncze podgrzewacze o dużej średnicy są bowiem bardzo dro­
gie.
Odgazowywacz jest najczęściej jedynym wymiennikiem mieszankowym
w układzie regeneracyjnego podgrzewania wody zasilającej. Panuje w nim ciśnienie
równe ciśnieniu pary grzejnej. Odgazowywacz, najczęściej nadbudowany nad zbior­
nikiem wody zasilającej, z którego czerpie wodę pompa zasilająca, dzieli układ re­
generacji na dwie części: niskociśnieniową, przez którą przepływają skroplmy o ni­
skim ciśnieniu, wywołanym przez pompę skroplin oraz wysokociśnieniową, przez
którą przepływa woda tłoczona przez pompę zasilającą do kotła (rys. 5.1, 5.15). Wy­
bór ciśnienia odgazowywania wody narzuca warunki pracy pompy wody zasilają­
cej i podgrzewaczy wysokiego ciśnienia, m a więc wpływ na koszt układu regeneracji.
Im wyższe jest ciśnienie (a więc i tem peratura odgazowania), tym mniej jest drogich
podgrzewaczy wysokiego ciśnienia, a więcej tanich i bardziej niezawodnych w pracy
podgrzewaczy niskiego ciśnienia. Większy jest jednak wówczas koszt pompy wody
zasilającej oraz odgazowywacza. Ponadto zwiększa się praca pompowania wody
zasilającej o wyższej temperaturze, a więc o większej objętości właściwej. W skraj­
nym przypadku odgazowywacz może być ostatnim stopniem regeneracji, elimi­
nując z układu cieplnego podgrzewacze regeneracyjne wysokiego ciśnienia. Pogarsza
to jednak warunki odgazowania wody oraz stwarza trudności skonstruowania pompy
wody zasilającej pracującej niezawodnie w bardzo wysokiej temperaturze ( > 220°C).
Trudniejsze jest także spełnienie warunków zapobiegających zjawisku kawitacji.
Najniższą, stosowaną w praktyce tem peraturą odgazowania jest tempera­
tura 104°C, której odpowiada ciśnienie pary grzejnej 0,12 M P a; w tych warunkach
uzyskuje się bardzo dobre warunki odgazowania oraz zapobieżenia kawitacji. Od­
gazowywacz taki, zwany atmosferycznym, pracuje przy ciśnieniu nieco wyższym
od atmosferycznego, aby zapewnić samoczynne usuwanie gazów do otoczenia.
W elektrociepłowniach przemysłowych z kotłami rusztowymi na ciśnienia ok.
4,0 M Pa stosuje się niemal wyłącznie takie odgazowywacze. M ają one również
zastosowanie w elektrowniach kondensacyjnych o niedużej mocy, w których liczba
stopni podgrzewania regeneracyjnego wynosi 3 -1-4. Ze wzrostem param etrów po­
czątkowych i liczby stopni podgrzewania regeneracyjnego wzrasta tem peratura
odgazowania i w większości współczesnych układów wynosi 150-rl85°C, co odpo­
wiada ciśnieniu pary grzejnej 0 ,5 -t-1,1 M Pa.
Odgazowywacz może pracować przy ciśnieniu stałym, niezależnym od
obciążenia bloku lub przy ciśnieniu zmieniającym się wraz z obciążeniem bloku.
W pierwszym przypadku utrudnione jest użycie odgazowywacza jako podgrzewa­
206
5 .3. E L E M E N T Y U K Ł A D Ó W C IE P L N Y C H
cza regeneracyjnego, ponieważ ciśnienie pary w upustach nieregulowanych obniża
się w miarę zmniejszania obciążenia turbozespołu (patrz rys. 5.2). W celu zapewnie­
nia pracy odgazowywacza przy stałym ciśnieniu, niezależnie od zmian obciążenia,
musi być on zasilany z upustu o wyższym ciśnieniu od ciśnienia przyjętego dla od­
gazowania (rys. 5.1). Parę do odgazowywacza pobiera się także z rurociągu do
międzystopniowego przegrzewacza, a niekiedy z rurociągu pary świeżej. W każdym
z tych przypadków stosuje się stacje redukcyjne. Odgazowywacz pracujący przy
ciśnieniu zmieniającym się ze zmianą obciążenia stanowi odrębny stopień podgrze­
wania regeneracyjnego.
Poza omówionymi zadaniami odgazowywacz służy przede wszystkim do
odgazowania wody zasilającej kocioł, stanowi więc element układu uzdatniania
wody do obiegu roboczego. Pozbawienie wody zawartości gazów, a przede wszy­
stkim tlenu i dwutlenku węgla, które działają korodująco na wewnętrzne ściany
powierzchni ogrzewalnych kotła, można przeprowadzić drogą procesów chemicz­
nych lub fizycznych. Chemiczne wiązanie 0 2 i C 0 2 stosuje się obecnie tylko do
usunięcia ich szczątkowych zawartości (patrz rozdz. 7). Najpowszechniejszym
sposobem odgazowania jest odgazowanie termiczne, polegające na doprowadzeniu
wody do śtanu wrzenia. Rozpuszczalność gazów w wodzie w stanic wrzenia, nie­
zależnie od temperatury wrzenia, zmniejsza się do zera. Proces odgazowania ter­
micznego polega na tym, że w kolumnie odgazowywacza (rys. 5.8) woda spada
kaskadą po perforowanych talerzach (tacach) rozpryskowych z góry w dół, w prze-
ciwprądzie natomiast przepływa para grzejna o odpowiedniem ciśnieniu i podgrzewa
wodę do stanu wrzenia. Wydzielone z wody gazy uchodzą wraz z oparami z odga­
zowywacza.
Wyparki i przetwornice (transformatory) pary działają na tej samej za­
sadzie, różnią się jedynie przeznaczeniem i ciśnieniem. Wyparki służą do uzupełnia­
nia strat w obiegu cieplnym. Para grzejna z upustu turbiny powoduje odparowanie
R ys. 5.8. O dgazow yw acz term iczny
1 — dopływ p a ry ; 2 — dopływ w ody; 3 — wylot gazów
i o parów ; 4 — połączenie ze zbiornikiem w ody zasilającej
207
5. U K Ł A D Y C IE P L N E E L E K T R O W N I I E L E K T R O C IE P Ł O W N I P A R O W Y C H
E L E M E N T Y U K Ł A D Ó W C IE P L N Y C H

wstępnie zmiękczonej wody zasilającej wyparkę. Opary po skropieniu stanowią

destylat uzupełniający straty obiegu cieplnego.
Są dwa zasadnicze wykonania tych wymienników: wyparki parorurkowe,
w których węźownice grzejne są zanurzone w wodzie odparowywanej oraz wyparki
wodnorurkowe (obiegowe), w których rurkami przepływa woda, natom iast p ara grzej­
na wypełnia przestrzeń międzyrurkową.
Zawartość soli w parze lub skroplinach otrzymanych z wyparki nie po­
winna przekraczać 8 mg/l — dla kotłów wysokoprężnych z obiegiem naturalnym
oraz 4 mg/l — dla kotłów przepływowych. Ponieważ podczas odparowania na­
stępuje zwiększenie zasolenia wody w wyparce, w celu utrzym ania stałego stężenia
stosuje się ciągłe odsalanie wyparki. Stopień odsalania a = m ^ lm 2 określa się z za­
leżności
Zapotrzebowanie względne na parę grzejną dla wyparki jednostopniowej, jak w ukła­
dzie na rys. 5.9, wynosi w przybliżeniu m j m 2 = 1,15-i-1,25 kg/kg oparów. Wy­
parki są włączane do układu regeneracji w ten sposób, że parę grzejną pobiera się
z upustu turbiny o wyższym ciśnieniu, a opary kieruje się do podgrzewacza niższe­
go stopnia.
Jeżeli straty skroplin są duże, to stosuje się wyparki wielostopniowe (rys.
5.10), w których opary wyższego stopnia podgrzewają wodę w wyparce niższego
stopnia. W oda wstępnie zmiękczoną i odgazowana zasila wyparkę pierwszego
stopnia. Druga wyparka otrzymuje wodę częściowo zagęszczoną z wyparki pier­
wszej i tylko ona jest odsalana. Otrzymuje się dzięki temu czystsze opary niż przy
zasilaniu obu wyparek wodą równolegle. Zapotrzebowanie na parę grzejną dla
wyparki dwustopniowej wynosi 0,7-r 0,8 kg/kg, a dla trzystopniowej 0,6-f 0,7 kg/kg.

«= (5.6)
s -s w
gdzie: S w, S D — zawartość soli w wodzie zasilającej wyparkę i w oparach, mg/l;
5 — zagęszczenie soli w wyparce, mg/I.
D la przeciętnych warunków pracy a = 0,1-7-0,15.

R ys. 5.9. S chem at w yparki jednostopniow ej

/ — p a ra g rzejn a; 2 — w oda zasilająca w stępnie zm ię­
k czo n a; 3 — o p a ry ; 4 — odsoliny; 5 ~ skropliny p a­
ry grzejnej; 6 — odw adniacz

Z równania bilansu wyparki (rys. 5.9) Rys. 5.10. Przykładowy schem at włączenia wyparki dw ustopniow ej d o układu cieplnego bloku

«1 ('i - bk)ri„ ~ m 2(t2- / „ ) + moóa„- iw) (5.7) Przetwornica pary jest to wyparka wysokoprężna, w której para pierwotna
pobierana z turbiny odparowuje parę wtórną, kierowaną do odbiorników techno­
lub
logicznych nie zwracających skroplin. Para upustowa jest w ten sposób wykorzy­
«1 (ii - 4n) = m 2(i2 - /„ ) + (m 2 + m ^ ) (/„ - i„) (5.8) stywana na miejscu i w postaci cennych skroplin wraca do obiegu. Wadę przetwor­
nicy stanowi nieunikniona różnica temperatur skraplania pary pierwptnej i wtór­
można określić zapotrzebowanie na parę grzejną m it w celu uzyskania wymaganej
nej, która wynosi 10-p25K. Przy wymaganym przeto ciśnieniu pary technologi­
wydajności wyparki m2
cznej np. 0,6 M Pa, trzeba pobierać parę grzejną (pierwotną) z upustu o ciśnieniu
m2[(;2- r„)+(J +a)(/„-/„)] «m 0,8-r 1,1 MPa.
= ------------T------^
Przetwornice i wyparki są urządzeniami kosztownymi, a ponadto zmniej­
gdzie: i,, i2 — entalpia pary grzejnej i oparów , kJ/kg; islt — entalpia skroplin szają sprawność elektrowni, są więc wypierane coraz częściej przez układy do dc-
z pary grzejnej, kJ/kg; j„ - entalpia nasycenia (odsolin), kJ/kg; /„ — entalpia mineralizacji wody. Przygotowanie wody za pomocą wyparek jest bardziej ekono­
wody zasilającej, kJ/kg; — sprawność wyparki uwzględniająca straty do oto­ miczne od demineralizacji jedynie w przypadku znacznych zawartości soli w wodzie
surowej.
czenia (ą„ = 0,96-^0,98).
114 E te U re w n ii
208 209
 U K Ł A D Y C IE P L N E E L E K T R O W N I I E L E K T R O C IE P Ł O W N I P A R O W Y C H
Ważnym elementem układów cieplnych elektrociepłowni są podgrzewacze
wody sieciowej. Budowa tych podgrzewaczy jest podobna do podgrzewaczy regene­
racyjnych niskiego ciśnienia. W niektórych rozwiązaniach (stosowanych w Związku
Radzieckim) rurki w kształcie litery U zawalcowane obustronnie w dnie sitowym są
zastąpione prostymi rurkami zawalcowanymi w dwóch dnach sitowych (górnym
i dolnym). D la dużych powierzchni wymiany ciepła (większych niż 800 m 2) podgrze­
wacze wody sieciowej tego typu są wykonywane w układzie poziomym. Rozwiązanie
konstrukcyjne takich podgrzewaczy jest wówczas podobne do rozwiązań skrapla­
czy turbin.
5.3.2. R o zp rę ża c ie i stacje redukcyjno-schładzające
Pomimo niedużych strat czynnika w obiegu parowo-wodnym (nie przekraczających
zwykle 1%) i uzupełniania ich wodą uzdatnioną, konieczne jest ciągłe odsalanie
wody kotłowej. W celu ograniczenia strat czynnika oraz odzyskania części ciepła
zawartego w odsolinach, stosuje się rozprężacze z wykorzystaniem ciepła oparów
oraz stężonych odsolin w układzie regeneracyjnego podgrzewania wody zasilają­
cej (patrz rys. 5.1). Rozprężacze służą do wydzielania pary z gorącej wody przez
obniżenie ciśnienia znacznie poniżej ciśnienia nasycenia odpowiadającego tempera­
turze wody rozprężanej. Ilość pary odzyskanej w rozprężaczu oblicza się ze wzoru
(patrz rys. 5.1 la)
^ _ ” *«■('n k * t ' Q - i « r )
?r i nr
gdzie: moi - strumień odsolin, odprowadzanych z kotła, kg/s; i„k, - entalpia
nasycenia w kotle (entalpia odsolin) i w rozprężaczu, kJ/kg; — entalpia oparów
z rozprężacza, kJ/kg; gro - sprawność rozprężacza (łj„ = 0,98 0,99).
Odzysk ciepła zawartego w odsolinach i ograniczenie strat czynnika jest
tym większe, im większa jest liczba stopni rozprężania. Ze względu jednak na kom­
plikacje układu stosuje się najczęściej rozprężanie jednostopniowe (rys. 5.1), a nie­
* kowych każdy blok m a swój zespół pomp zasilających podstawowych i rezerwo­
R ys. 5.11. Schem at a ) ro zprężacza; b) stacji redukcyjno-schladzającej
1 — zaw ór redukcyjny; 2 — schladzacz w tryskow y; 3 — ódw adniacz
210
5 .J. E L E M E N T Y U K Ł A D Ó W C IE P L N Y C H
kiedy dwustopniowe. Para odzyskana w rozprężaczach jest wykorzystywana naj­
częściej do podgrzewania skroplin w obiegu cieplnym elektrowni, co zmniejsza
pobór pary z odpowiednich upustów turbiny i poprawia sprawność procesu. Wy­
korzystuje się także ciepło stężonych odsolin. Rozprężacze są stosowane także do
odzysku pary z odwodnień (patrz rys. 5.21).
Stacje redukcyjno-schładzające stosowane w elektrowniach można podzie­
lić n a dwa rodzaje: podstawowe i tzw. szybkodzialające. Stacje redukcyjno-schła­
dzające podstawowe stanowią wyposażenie przede wszystkim elektrociepłowni.
Służą jako źródła zasilania odbiorników pary pracujących z krótkim czasem użytko­
wania (np. szczytowych wymienników ciepła - patrz rys. 5.18), bądź do rezer­
wowania turbiny w przypadku jej odstawienia.
Głównym zadaniem szybkodziałających stacji redukcyjno-schładzających
jest odbieranie pary produkowanej przez kocioł i podawanie jej do skraplacza
turbiny (po obniżeniu ciśnienia i schłodzeniu) w przypadku awaryjnego odsta­
wienia turbozespołu (rys. 5.24).
Stacja redukcyjno-schładzająca (rys. 5.1 lb) składa się z zaworu redukcyj­
nego i schładzacza wtryskowego. Schladzacz wtryskowy jest zainstalowany po
stronie pary zredukowanej. Zapotrzebowanie na wodę wtryskową z (w kg/kg pary
pierwotnej)
L ~ L + <p(i2 - /„) (5.11)
( 5 .1 0 ) gdzie: / „ i2 - entalpia pary przed i za schładzaczem, kJ/kg; /„ - entalpia wody
wtryskowej, ki/kg; i, — entalpia wody w stanie nasycenia przy ciśnieniu w schła-
dzaczu, kJ/kg; <p — udział wody odparowującej w schładzaczu (tp = 0,7-h 1,0).
Jeżeli jest znane zapotrzebowanie na parę zredukowaną m 2, to strumień pary pier­
wotnej obliczyć można z zależności
l + ę>z (5.12)
5.3.3. Pompy wody zasilającej
Pompy wody zasilającej tłoczą wodę ze zbiornika wody zasilającej do kotła, są
więc ważnymi elementami układów cieplnych, decydującymi o niezawodnej pracy
elektrowni.
Warunki pracy pomp wody zasilającej określają: wydajność m „ i użyte­
czne ciśnienie pompowania p„ . W układach kolektorowych pompy dobiera się
tak, aby było możliwe przybliżone dostosowanie sumarycznej wydajności pomp
do sumarycznego obciążenia kotłowni przez włączanie i wyłączanie poszczególnych
pomp, pracujących przy obciążeniach bliskich znamionowemu. W układach blo­
wych. Znamionowa wydajność pomp zasilających powinna według przepisów za-
14"
211
s. U K Ł A D Y C IE P L N E E L E K T R O W N I I E L E K T R O C IE P Ł O W N I P A R O W Y C H
5.3. E L E M E N T Y U K Ł A D Ó W C IE P L N Y C H

pewnić 1,25 maksymalnej wydajności kotła walczakowego lub maksymalną wy­ mocy wytwarzanej w generatorze. Silnik napędowy pompy zasilającej jest więc
dajność kotła przepływowego. z reguły największym odbiornikiem energii w elektrowni.
Użyteczne ciśnienie pompowania, stanowiące różnicę między ciśnieniem Pod względem konstrukcyjnym pompy wody zasilającej są wykonywane
p, w stopniu tłoczącym i p , w stopniu ssącym pompy, określa się — przy założeniu, jako wielostopniowe pompy odśrodkowe. W pompach typu członowego, osłony
że punktem odniesienia jest ciśnienie pary przed turbiną p i — z zależności zewnętrzne w postaci stopnia ssącego i końcowego tłoczącego, wraz ze znajdującymi
się między nimi członami (stopniami) pośrednimi są połączone w całość 6 + 12
/>„= = p , - p s = Pi + A p.r + Apg + Ap,„ + ^ Apt i - p s (5.13) śrubami. W pompach z jednolitym kadłubem, stosowanym dla najwyższych ciśnień,
poszczególne człony są umieszczone w jednolitym płaszczu (rys. 5.13). Najpoważ­
gdzie: Ap.t — strata ciśnienia w zaworach regulacyjnych; A p, — ciśnienie równo­ niejszą zaletą tych pomp jest mała liczba połączeń, które muszą być uszczelniane;
ważne niwelacyjnej różnicy poziomów między walczakiem (punktem separacji mniejsze jest także prawdopodobieństwo powstania szkodliwych odkształceń ter-
wody i pary) i osią pom py; Ap,CI — rezerwa ciśnienia w celu zapewnienia pracy
pompy w pogorszonych warunkach; - sumaryczne straty hydrauliczne
i
w rurociągach wody zasilającej, podgrzewaczach regeneracyjnych, spalinowym
podgrzewaczu wody, przegrzewaczu pary i rurociągu pary świeżej.
W artość użytecznego ciśnienia pompowania zawiera się w granicach 1,1-5-1,4 zna­
mionowego ciśnienia pary w kotle.
Typowe charakterystyki hydrauliczne pompy, stanowiące zależności
użytecznego ciśnienia pompowania />„, mocy zapotrzebowanej P. oraz sprawności
rjp, od wydajności, przedstawiono na rys. 5.12.
Sprawność współczesnych pomp zasilających dochodzi do 83%. Zapotrze­
bowanie na moc przy pompowaniu wody zasilającej, będące niemal liniową funkcją
ciśnienia w kotle, wynosi przy współcześnie stosowanych param etrach 2-5-3,4%

R ys. 5.12. C harakterystyki pom py w ody z a ­

silającej 15Z33 x 8 W arszaw skiej F abryki
P o m p przy stałej prędkości obrotow ej
3920 m i n " 1 wg danych W arszaw skiej F a ­
bryki P o m p

213
212
5. U K Ł A D Y C IE P L N E E L E K T R O W N I I E L E K T R O C IE P Ł O W N I P A R O W Y C H 5.3. E L E M E N T Y U K Ł A D Ó W C IE P L N Y C H

micznych. Ze względu na korozyjne i erozyjne działanie wody zasilającej główne
elementy pomp wysokoprężnych wykonuje się z wysokostopowych stali chromo­
wych (do 15% Cr). Największe pompy wody zasilającej są budowane na wydajności
700 kg/s i ciśnienia do 40 MPa.
Przy wzroście ciśnienia pompowania zwiększa się praca sprężania wody
w pompie, co powoduje przyrost jej temperatury i entalpii. Przy małym obciążeniu
pompy, gdy sprawność pompy jest również mała, przyrost temperatury może być
tak duży, że może doprowadzić do wrzenia wody. Dlatego pompy zasilające są
wyposażone w zawór minimalnego przepływu i przewód recyrkulacyjny, odpro­
wadzający wymagany minimalny strumień z powrotem do zbiornika wody zasila­
jącej.
Punkt pracy pompy jest wyznaczony (podobnie jak w przypadku wenty­
latorów) przez punkt przecięcia charakterystyki p„z = f ( m pz) z charakterystyką
oporów przepływu układu pu = f (mpz) (rys. 5.14). Przy zmianie (zmniejszeniu)
obciążenia np. do m„,t powstaje nadmiar ciśnienia CD. Do osiągnięcia nowych
warunków pracy jest konieczna regulacja wydajności, którą przeprowadza się dwie­
m a metodami;
— przez dławienie przepływu;
— przez zmianę prędkości obrotowej pompy.
wydajności. Przy zmianie prędkości obrotowej pompy — jej wydajność, użyteczne
ciśnienie pompowania i zapotrzebowanie na moc zmieniają się według zależności
ńpzL
Zależności te są słuszne dla niedużych zmian prędkości i przy pominięciu zmian
sprawności pompy.
Ze względu na mały koszt, dużą sprawność, prostotę budowy, niezawo­
dność pracy i łatwość uruchamiania stosuje się obecnie w elektrowniach prawie
wyłącznie silniki indukcyjne klatkowe, których prędkości nie można regulować.
W układach takich stosuje się więc pośredni element regulacyjny, którym jest sprzę­
gło hydrauliczne, połączone najczęściej z przekładnią zwiększającą prędkość obro­
tową pompy w stosunku do prędkości silnika. Jest to konieczne ze względu na to,
że w celu zmniejszenia liczby stopni i średnicy kół wirnikowych, a tym samym zwię­
kszenia sprawności pompy i niezawodności jej pracy, pompy dla dużych bloków
śą wykonywane na prędkości obrotowe 4000-4- 10 000 min-1 . Sprzęgło hydrauliczne
stanowi najbardziej rozpowszechniony środek regulacji prędkości obrotowej pomp
wody zasilającej, pracujących w blokach o mocy do ok. 250 MW.
D la bloków energetycznych o mocy większej niż 300 MW powszechne
zastosowanie znalazły napędy parowe za pomocą oddzielnej turbiny włączonej do
układu cieplnego (rys. 5.15) oraz bezpośredni napęd mechaniczny z wału turbiny
głównej. Wspólną wadą tych układów jest konieczność zainstalowania rezerwowo-
-rozruchowej pompy o częściowej wydajności (304-50%) z napędem elektrycznym.

R ys. 5.14. Regulacja w ydajności pom py

w ody zasilającej
1 — charakterystyka pom py p rz y znam io­
nowej prędkości obrotow ej = f(m * );
2 - ch arak tery styka oporów przepływ u u-
k ład u w znam ionow ych w arunkach pracy;
3 — ch arak tery styka opo ró w przepiyw u u-
k ład u z przym kniętym i zaw oram i regula­
cyjnym i ; 4 — charakterystyka pom py przy
prędkości obrotow ej n , < nM

Przy regulacji dławieniowej charakterystyka pompy nie ulega zmianie; nadm iar
ciśnienia CD jest redukowany przez dławienie za pomocą zaworu n a rurociągu
tłocznym, co powoduje zmianę charakterystyki oporów układu (charakterystyka
2 przechodzi w charakterystykę 3). Ten sposób regulacji jest nieekonomiczny i sto­
sowany bywa jedynie w małych elektrociepłowniach przemysłowych n a um iarko­
wane parametry.
Przy regulacji przez zmianę prędkości obrotowej można zmieniać cha­
R ys. 5.15. Schem at układu cieplnego bloku o m ocy 360 M W wg Energoprojektu
rakterystykę pompy p px — f (mw) odpowiednio do wymaganego zakresu regulacji

215
214
 U K Ł A D Y C IE P L N E E L E K T R O W N I I E L E K T R O C IE P Ł O W N I P A R O W Y C H
Stosuje się dwa zasadnicze sposoby włączenia turbiny napędowej do
układu cieplnego bloku:
— turbina napędowa, wykonana jako przeciwpręźna lub upustowo-przeciwprężna,
jest zasilana parą z części wysokociśnieniowej turbiny głównej; para wylotowa
(i z upustów) jest skraplana w podgrzewaczach regeneracyjnych niskiego ciś­
nienia;
— turbina napędowa kondensacyjna jest zasilana parą z części średniociśnieniowej
turbiny głównej (za międzystopniowym przegrzewaczem pary - rys. 5.16);
para wylotowa jest skraplana w oddzielnym skraplaczu, a niekiedy wprowadza­
na do skraplacza głównego.
Ten drugi sposób znalazł najszersze zastosowanie w blokach o mocy od 300 MW
aż do mocy największych (tj. aktualnie ok. 1330 MW), o czym decydują wskaźniki
ekonomiczne oraz ograniczone oddziaływanie turbin napędowych kondensacyjnych
na układ cieplny bloku.
Pompy zasilające tłoczą wodę gorącą o temperaturze 105-rl80°C, a nie­
kiedy ponad 200°C, w stanie bliskim nasycenia. Z tego względu mogą pracować
jedynie z napływem wody, tzn. przy umieszczeniu zbiornika wody zasilającej ponad
osią pompy. Wynika to z w arunku niedopuszczenia do wystąpienia kawitacji, p o ­
legającej n a odparowywaniu (odrywaniu strugi) wody w przewodzie ssącym lub
w pierwszych stopniach pompy. Kawitacja powoduje wahania ciśnienia tłoczenia,
uderzenia wodne, zmniejszenie sprawności i może doprowadzić do uszkodzenia
pompy. W celu zabezpieczenia się przed kawitacją różnica poziomów zwierciadła
wody w zbiorniku wody zasilającej oraz osi pompy (niezbędna wysokość napływu)
216
1.1. E L E M E N T Y U K Ł A D Ó W C IE P L N Y C H
musi być taka, aby ciśnienie hydrostatyczne słupa wody oraz ciśnienie w zbiorniku
(odgazowywaczu) równoważyło opory przepływu oraz ciśnienie nasycenia (przyj­
mowane z rezerwą dla temperatury o 3°C wyższej od temperatury wody zasilającej).
Z tego warunku określa się minimalną wysokość napływu (m)
H. = (5.15)
Q9
gdzie: p'n — ciśnienie nasycenia przy temperaturze o 3°C wyższej od temperatury
wody zasilającej, Pa; Apr - opory przepływu rurociągu napływowego, Pa; pzb —
ciśnienie w zbiorniku (odgazowywaczu), Pa; g — gęstość wody, kg/mJ ; g — przys­
pieszenie ziemskie, m/s*.
W instalacjach średnich mocy obok odpowiednio wysokiego usytuowa­
nia zbiornika wody zasilającej, stosuje się zasilanie odgazowywacza parą z upustu
wyższego ciśnienia (przez reduktor), aby nawet przy znacznym zmniejszeniu ob­
ciążenia ciśnienie p ,h spełniało warunek (5.15). W blokach energetycznych dużej
mocy stosuje się najczęściej w celu zapobieżenia kawitacji wolnoobrotową pompę
wstępną (np. 1450 m in-1). Pompa ta, skonstruowana w części wlotowej ze szcze­
gólnym staraniem uniknięcia kawitacji, podaje wodę pompie głównej przy ciśnieniu
zabezpieczającym ją całkowicie przed wystąpieniem tego zjawiska. Układ z dzie­
loną pom pą zasilającą stwarza możliwość włączenia między pompę wstępną i głó­
wną podgrzewaczy regeneracyjnych wysokiego ciśnienia. Zmniejsza to koszt pod­
grzewaczy pracujących przy niższym ciśnieniu po stronie wodnej, gorsze są jednak
warunki pracy pompy głównej, tłoczącej wodę o znacznie wyższej temperaturze.
Układ taki jest stosowany w niektórych krajowych blokach o mocy 125 MW.
5.4. UKŁADY CIEPLNE ELEKTROCIEPŁOWNI
5.4.1. Czynniki kształtujące układ cieplny elektrociepłowni
Układy cieplne elektrociepłowni różnią się na ogół dość znacznie od układów elek­
trowni kondensacyjnych. Wynika to z odmiennego celu użytkowania elektrocie­
płowni, które muszą zaspokajać przede wszystkim zapotrzebowanie na energię
cieplną. Wytwarzana w układzie skojarzonym energia elektryczna jest w pewnym
sensie produktem ubocznym i przebieg jej zmienności zalety głównie od zmian
obciążenia cieplnego oraz od wyposażenia elektrociepłowni, tj. od rodzaju turbin
i urządzeń pokrywających obciążenia szczytowe. Wymaga to współpracy elektro­
ciepłowni z systemem elektroenergetycznym, umożliwiającej pobieranie energii
elektrycznej w czasie niedoborów i oddawanie jej nadwyżek.
Charakter obciążenia cieplnego kształtuje się pod wpływem przebiegu
zapotrzebowania na ciepło przez typowe dwie grupy odbiorców: przemysłowych
i komunalnych. W przemyśle energia cieplna jest wykorzystywana głównie do pro­
cesów technologicznych i jej nośnikiem jest zwykle para przegrzana, odbierana
217
 U K Ł A D Y C IE P L N E E L E K T R O W N I I E L E K T R O C IE P Ł O W N I P A R O W Y C H
z turbin przy ciśnieniach 0 ,2 -i-l,5 M P a (niekiedy wyższych). Zapotrzebowanie
komunalne obejmuje zapotrzebowanie na ciepło do ogrzewania, wentylacji i kli­
matyzacji pomieszczeń oraz na cele bytowe gospodarstw domowych. Nośnikiem
energii dla tej grupy odbiorców jest zwykle gorąca woda z maksymalną tem peraturą
w miejskich sieciach ciepłowniczych 1óO^C.
Zapotrzebowanie na ciepło do celów technologicznych charakteryzuje się
zmiennością dobową (zależną od warunków produkcji) oraz dość równomiernym
poborem w ciągu roku (rys. 5.17a). Odbiorniki grupy drugiej natomiast charaktery­
zują się w zasadzie stałym poborem ciepła w ciągu doby, wykazują jednak zmienność
sezonową, wynikającą z zależności zapotrzebowania na ciepło do ogrzewania od
tem peratury zewnętrznej (rys. 5.!7b).
A miesiąc
R ys. 5.17. Typow e wykresy obciążeń cieplnych dobow ych i ro cznych: a) n a cele technologi­
czne w przem yśle; b) n a ogrzew anie pom ieszczeń / i cele bytow e 2
Podstawowe znaczenie, jako wielkości wyjściowe do projektowania układu
elektrociepłowni, a następnie jej eksploatacji m ają: wartości szczytowego zapotrze­
bowania na ciepło przez odbiorców przemysłowych Q,s i komunalnych Qss (przy
najniższej temperaturze zewnętrznej) oraz przebiegi rocznych krzywych uporządko­
wanych obciążenia. Wykres uporządkowany dla odbiorców przemysłowych Q,(t)
sporządza się n a podstawie typowego dobowego wykresu zapotrzebowania na
ciepło. Do sporządzenia uporządkowanego rocznego wykresu zapotrzebowania
na ciepło do ogrzewania Q„{l) niezbędna jest znajomość rocznego rozkładu zmien­
ności tem peratur zewnętrznych T * ( f ) , opracowanego dla poszczególnych stref kli­
matycznych przez Instytut Meteorologii i G ospodarki Wodnej.
218
5.4. U K Ł A D Y C IE P L N E E L E K T R O C IE P Ł O W N I
N a rysunku 5.18 przedstawiono przekładowe uporządkowane krzywe
obciążenia cieplnego, którego pokrycie jest zadaniem elektrociepłowni. Zadanie
to jest realizowane przez pobór ciepła z turbin (produkowanego w skojarzeniu
z' energią elektryczną) oraz z tzw. członów szczytowych (wodnych kotłów szczyto­
wych, stacji redukcyjno-schładzających itp.).
Rys. 5.18. Przykładow e roczne krzyw e uporządkow ane obciążenia elektrociepłowni
1 — p o b ó r ciepła w w odzie; 2 — p o b ó r ciepła w parze; 3 — łączny p o b ó r ciepła; 4 — ob-
ciążenia pokryw ane przez człon szczytowy
Pokrywanie zmiennego w czasie obciążenia cieplnego wyłącznie przez
turbiny jest nieuzasadnione z ekonomicznego punktu widzenia. Turbina pracuje
wówczas z krótkim rocznym czasem użytkowania, co zmniejsza średnią sprawność
wytwarzania energii oraz zwiększa koszty stałe zaopatrzenia w energię cieplną.
Podział obciążenia cieplnego elektrociepłowni pomiędzy upusty (wyloty) turbin
a człon szczytowy jest charakteryzowany stosunkiem znamionowej mocy cieplnej
pobranej z turbiny na cele ciepłownicze Qc do maksymalnego obciążenia cieplnego
elektrociepłowni Q„ nazywanym współczynnikiem (stopniem) skojarzenia etsk =
= fic/G*.
Współczynnik skojarzenia m a decydujący wpływ na rozwiązanie układu
elektrociepłowni, jego wartość decyduje również o kosztach i wskaźnikach techni­
czno-ekonomicznych elektrociepłowni. Optymalną dla określonego rocznego prze­
biegu obciążenia cieplnego wartość współczynnika skojarzenia określa się na pod­
stawie rachunku ekonomicznego, przyjmując jako kryterium minimum rocznych
kosztów wytwarzania energii cieplnej i elektrycznej w elektrociepłowni. Przepro­
wadzone w Polsce analizy wykazały, że współczynnik skojarzenia dla obciążeń
ogrzewniczych powinien wynosić 0,4 -s- 0,55 — przy zastosowaniu turbin przeciw-
prężnych (bloków ciepłowniczych) i kotłów wodnych szczytowych oraz 0,6-h 0,7 —
dla turbozespołów ciepłowniczo-kondensacyjnych. Współczynnik skojarzenia dla
219
s. U K Ł A D Y C IE P L N E E L E K T R O W N I I E L E K T R O C IE P Ł O W N I P A R O W Y C H
obciążeń technologicznych wynosi przeciętnie 0,7 -=-1,0, w zależności od charakteru
poboru ciepła (przy stałym poborze ask = 1,0).
Elektrociepłownie dzieli się najczęściej na przemysłowe, zaopatrujące zakład
lub grupę zakładów przemysłowych w ciepło, którego nośnikiem jest przeważnie
para i zawodowe (miejskie, komunalne), z przeważającym udziałem obciążeń ogrze­
wniczych i bytowych, dla których nośnikiem jest gorąca woda. Budowane są rów­
nież elektrociepłownie przemyslowo-zawodowe dostarczające odbiorcom ciepło
za pomocą obydwu nośników.
Wymienione rodzaje elektrociepłowni różnią się istotnie układem cieplnym
ze względu na zastosowanie odmiennych typów turbin, a także występowanie w elek­
trociepłowniach zawodowych i przemysłowo-zawodowych układu podgrzewaczy
wody sieciowej (patrz p. 5.3.1), sprzęgających obieg główny z obiegiem ciepłowni­
czym. Różnią się także efektywnością zastosowanego w nich układu skojarzonego
wytwarzania ciepła i energii elektrycznej. Elektrociepłownie przemysłowe osią­
gają zwykle znacznie mniejsze wartości wskaźnika skojarzenia o (przy tych samych
parametrach pary świeżej) na skutek znacznie wyższych ciśnień pary odbieranej
z turbin.
W elektrociepłowniach przemysłowych, ze względu na duże zapotrzebo­
wanie na parę (o jednym, dwóch, niekiedy trzech ciśnieniach), charakteryzujące
się jednocześnie dużym rocznym czasem - użytkowania obciążenia szczytowego
na cele technologiczne, stosuje się przeważnie turbiny przeciwprężne, upustowo-
-przeciwprężne, a niekiedy także upustowo-kondensacyjne.
Elektrociepłownie zawodowe są wyposażone przeważnie w turbiny upu­
stowo-kondensacyjne z upustami regulowanymi przy ciśnieniach poniżej 0,3 M Pa
(rys. 5.20) lub przeciwprężne z upustami nieregulowanymi (stosowane w blokach
ciepłowniczych BC 50 i BC 100 — rys. 5.21). Zakres zmian przeciwciśnienia wynosi
12-e 110 kPa, w upustach nieregulowanych — 2 4 -e220 kPa. Części kondensacyjne
turbin upustowo-kondensacyjnych oraz części wylotowe turbin bloków ciepłowni­
czych są dostosowane do zakresu przewidzianej współpracy z systemem elektro­
energetycznym zarówno w sezonie ogrzewniczym, ja k i w okresie letnim.
N a układ cieplny, a także elektryczny elektrociepłowni, zwłaszcza przemy­
słowej, wpływa sposób powiązania z systemem elektroenergetycznym. W celu
zapewnienia bezprzerwowego zasilania w energię cieplną i elektryczną odbiorników
wrażliwych n a zakłócenia w sieci zewnętrznej (np. przy produkcji włókien sztucznych,
chloru) stosuje się wyodrębnienie jednego lub kilku turbozespołów do pracy „sa­
motnej” n a wydzieloną sieć wewnętrzną. Stosuje się także układy (w przemyśle
chemicznym i papierniczym), w których w przypadku wystąpienia zakłóceń w sieci
zewnętrznej następuje szybkie przerwanie pracy równoległej z systemem elektro­
energetycznym i praca sam otna całej elektrociepłowni. Praca taka wymaga wypo­
sażenia elektrociepłowni w samoczynne stacje redukcyjno-schładzające, ewentu­
alnie skraplacze zrzutowe oraz złożone układy automatycznej regulacji turboze­
społów.
220
SA. U K Ł A D Y C IE P L N E E L E K T R O C IE P Ł O W N I
5.4.2. U kład y elektrociepłow ni przemysłowych
Przy użyciu do celów technologicznych zakładu pary o jednej wartości ciśnienia
(dotyczy to większości małych i średnich zakładów przemysłowych), zastosowanie
mają przede wszystkim układy z turbiną przeciwprężną (patrz rys. 2.19). Wytwa­
rzana moc elektryczna w układzie z turbiną przeciwprężną ściśle zależy od natę­
żenia przepływu pobieranej z niej pary Pg = f' (m DI). W okresach, w których za­
potrzebowanie na parę grzejną jest większe od maksymalnego strumienia pary
przepływającej przez turbinę, deficyt pary jest pokrywany przez stację redukcyjno-
-schładzającą z rurociągu pary świeżej. Stacja ta służy także do zaopatrywania od­
biorców ciepła w przypadku postoju turbiny. Rezerwowanie kotła może być re­
alizowane jedynie za pomocą innego kotła, w związku z czym układy takich elektro­
ciepłowni są przeważnie kolektorowe: z jedną turbiną współpracują 2h-3 kotły
oddające parę do wspólnego kolektora.
W przypadku zapotrzebowania na parę technologiczną o dwóch lub więcej
ciśnieniach stosuje się turbiny przeciwprężne z upustami lub rzadziej oddzielne
turbozespoły o różnych ciśnieniach wylotowych. Przy niedużej różnicy ciśnień
pary pobieranej, jak również wtedy, kiedy natężenie poboru pary o niższym ciś­
nieniu jest małe, można pobierać parę o wyższym ciśnieniu i część jej następnie
redukować. Zmniejsza to nieznacznie wartość wskaźnika skojarzenia, ałe upraszcza
układ i zmniejsza nakłady inwestycyjne.
Podstawowe zalety układów cieplnych z turbinami przeciwprężnymi to:
prostota i mały koszt urządzeń, małe zapotrzebowanie na miejsce oraz brak skra­
placza i urządzeń obiegu wody chłodzącej.
Jeżeli jest wymagane bezzakłóceniowe zasilanie układu w energię elektry­
czną i cieplną, a jednocześnie, powiązanie z systemem elektroenergetycznym nie
gwarantuje odpowiedniej niezawodności, to wówczas stosuje się turbiny upustowo-
-kondensacyjne w celu zapewnienia wyrównania skutków odmiennych przebiegów
obciążenia elektrycznego i cieplnego ze strony odbiorców. Dotyczy to przede wszy­
stkim wielkich zakładów przemysłu chemicznego i metalurgicznego. Duże i równo­
mierne zapotrzebowanie na ciepło pozwala na wybór wysokich parametrów po­
czątkowych (jak w podstawowych blokach kondensacyjnych), przez co uzyskuje
się zwiększenie wskaźnika skojarzenia o i ekonomiczne wytwarzanie mocy konden­
sacyjnej.
N a rysunku 5.19 przedstawiono przykładowy układ cieplny elektrocie­
płowni kombinatu metalurgicznego. Ma ona za zadanie — oprócz dostawy energii
elektrycznej i cieplnej — również: zapewnienie napędu turbodmuchaw wielkich
pieców i turbosprężarek dla tlenowni, spalanie gazów odpadowych z procesów
technologicznych oraz wykorzystywanie ciepła odpadowego z walcowni, stalowni
i układu chłodzenia wyparkowego wielkich pieców.
221
 U K Ł A D Y C IE P L N E E L E K T R O W N I I E L E K T R O C IE P Ł O W N I P A R O W Y C H 5.4. U K Ł A D Y C IE P L N E E L E K T R O C IE P Ł O W N I

5.4.3. U kład y elektrociepłow ni miejskich

Elektrociepłownie miejskie dostarczają ciepło tylko do celów ogrzewniczo-wenty-

lacyjnych; pracują w warunkach klimatycznych polskich ok. 5000 h w roku, a czas
użytkowania szczytowego obciążenia cieplnego wynosi ok. 2000 h/a. Te warunki
powodowały, że w celu lepszego wykorzystania urządzeń w elektrociepłowniach
budowanych w Polsce do ok. 1960 r. stosowano powszechnie turbiny upustowo-kon-
densacyjne. Typową turbiną w tych elektrociepłowniach była turbina TC-30 o mocy
elektrycznej 30 MW z upustem regulowanym o ciśnieniu 0,12-=- 0,25 MPa.
N a rysunku 5.20 przedstawiono ideowy schemat cieplny elektrociepłowni
miejskiej z turbinami TC-30. Współczynnik skojarzenia s lk zawiera się w takim
3oOZ> \ / układzie w granicach 0,55+0,60.
^ I

Rys. 5.20. Ideow y schem at układu cieplnego elektrociepłow ni z turbozespołam i TC-30

/ , 2 - wymienniki ciepłownicze podstaw ow e; J - w ym iennik szczytowy; f„ i, i„ 2 - tem pe­
ra tu ra w ody pow rotnej i zasilającej sieć cieplną

W nowszych rozwiązaniach zamiast wymienników szczytowych zasilanych

przez stacje redukcyjne stosuje się wodne kotły szczytowe opalane olejem lub wę­
glem, których nakłady inwestycyjne na jednostkę mocy cieplnej są o ok. 40% mniej­
sze niż przy uzyskiwaniu ciepła szczytowego z wysokoprężnych kotłów parowych.
Duży postęp w budowie elektrowni kondensacyjnych, dokonany przez
wprowadzenie bloków o mocy 120 i 200 MW (a później 360 i 500 MW) z między-
stopniowym przegrzewaniem pary, spowodował nieopłacalność dalszego stoso­
wania turbin upustowo-kondensacyjnych.
- o 5 c S, W wyniku prac zmierzających do zwiększenia efektywności skojarzonego
^ ^u 3:
s Ł
S>t
-■On wytwarzania energii elektrycznej i ciepła powstały polskie bloki ciepłownicze BC-50
9a y

223
222
s. U K Ł A D Y C IE P L N E E L E K T R O W N I I E L E K T R O C I E P Ł O W N I P A R O W Y C H

i BC-100. Blook BC-50 składa się z koiła parowego o wydajności 64 kg/s oraz
turbozespołu ciepłowniczego o mocy elektrycznej 52 MW i mocy cieplnej 107 MJ/s.
Blok ciepłowniczy BC-100 składa się z kotła parowego o wydajności 120 kg/s oraz
turbozespołu ciepłowniczego o mocy elektrycznej 107 MW i mocy cieplnej 195 MJ/s
(rys. 5.21). W blokach tych je st w ytwarzana podstawowa moc cieplna (ccst = 0,45).
Moc szczytową wytwarza się najczęściej w kotłach wodnych, opalanych węglem,
0 mocach odpowiednio 140 i 200 MJ/s. Zadanie to może spełniać blok kon-
densacyjno-upustowy z między stopniowym przegrzewaniem pary (np. w elektro­
ciepłowni Siekierki). Omawiane bloki ciepłownicze są instalowane również w elektro­
ciepłowniach oddających parę do celów technologicznych przemysłu przy ciśnieniu
0,8-t-1,1 M Pa lub 1,7 M Pa.
Turbina m a dwa wyloty pary, z których są zasiiane dwa wymienniki cie­
płownicze, podgrzewające wodę z sieci cieplnej. Wymienniki te są usytuowane pod
turbiną podobnie jak skraplacz w turbinach kondensacyjnych. W sezonie letnim
1 w ciepłych okresach sezonu ogrzewniczego turbozespół może pracować w układzie,
nazywanym pseudokondensacyjnym. Zastosowano w tym celu dwie chłodnice
wodno-wodne do schładzania wody sieciowej, przepływającej przez wymienniki
pod turbozespołem. Praca pseudokondensacyjna charakteryzuje się tym, że głównym
celem użytkowania bloku ciepłowniczego staje się wytwarzanie energii elektrycznej.
Biorąc pod uwagę przewidywany rozwój ciepłownictwa, istniejącą bazę
paliwowo-energetyczną kraju, względy ochrony środowiska oraz względy eko­
nomiczne, przewiduje się wykorzystanie do celów ciepłowniczych dużych bloków
kondensacyjnych. Ze względu na duże moce cieplne uzyskiwane z takich bloków,
przewiduje się zaopatrywanie z nich dużych aglomeracji miejskich położ.onych
w odległości do kilkudziesięciu kilometrów od elektrociepłowni. Zasadniczym
elementem takich elektrociepłowni są turbiny cicpłowniczo-kondensacyjne, które
mogą pracować zarówno w układzie czysto kondensacyjnym, ja k i regulowanym
odbiorem pary z upustów. W ym aga to odpowiednich zmian konstrukcyjnych tur­
biny, umożliwiających wyprowadzenie z turbiny bardzo dużych strumieni pary oraz
ograniczenie do minimum strumienia pary do skraplacza.
N a rysunku 5.22 przedstawiono uproszczony schemat cieplny turbiny
cicpłowniczo-kondensacyjnej 18CK370, z trzystopniowym układem podgrzewania
wody sieciowej. Większość elementów tego bloku jest zunifikowana z układem
bloku kondensacyjnego z turbiną 18K360, instalowanego w polskiej energetyce
od kilku lat. Istotnej zmianie ulega jedynie część średniociśnieniowa, dostosowana Rys. 5.21. Schem at u k ładu cieplnego bloku ciepłowniczego B C -1 0 0 z turbozespołem 13U C -1 0 0
do obniżonego ciśnienia w wylotach tej części z niesymetrycznym przedłużeniem 1 — pierwszy podgrzew acz ciepłowniczy podstaw ow y; 2 — drugi podgrzew acz ciepłowniczy
podstaw ow y; 3 — podgrzew acz rezerw owo-rozruchow y w ody sieciowej; 4, 5 — podgrzewacze
układu łopatkowego. Odpowiednio do lego ulega zmianie część niskociśnieniowa. regeneracyjne niskiego ciśnienia; 6 — odgazow yw acz wody zasilającej; 7 - podgrzew acz
Z turbiny 18CK370, o mocy elektrycznej w pracy kondensacyjnej Pck = 369 MW, regeneracyjny wysokiego ciśnienia; 8 - stacja redukcyjno-schładzająca; 9 - schładzacz
p ary; 10 — pom pa w ody zasilającej; U — odgazowywacz w ody uzupełniającej sieć cieplną;
można pobrać w sezonie grzewczym moc cieplną Qc = 446 MJ/s (1677 GJ/h); 12 — podgrzew acz w ody zdekarbonizow anej; 13 — pom pa ciśnienia statycznego; 14 — pom ­
moc elektryczna wynosi wówczas P ,. - 299 MW. pa wody sieciowej w stępna; 15 — pom pa w ody sieciowej głów na; 16 - chłodnica w oda-w oda;
17 — odgazow yw acz próżniow y; 18 — rozprężacze odw odnień turbozespołu; 19 — sm oczek
parow y roboczy; 20 — chłodnica o parów z dław nic tu rb in y ; 21 — w oda zdem ineralizow ana;
22 — w oda zdekarbonizow ana; 23 — do kotłów w odnych; 24 - z kotłów w odnych
Zaczerpnięto z (5.8]

15 E leklrow nie
224
225
 U K Ł A D Y C IE P L N E E L E K T R O W N I I E L E K T R O C I E P Ł O W N I P A R O W Y C H
R ys. 5.22. U proszczony sch em at uk ład u cieplnego b lo k u z turbozespołem cieplow niczo-kon-
dcnsacyjnym 18CK370 w g [5.2]
.PSI, P S2, P S i — podgrzew acze wody sieciowej zasilane z u pustów tu rb in y ; liczbam i 1-7 o zna­
czono num ery upustów i zasilanych z n ich elem entów u k ładu
5.5. U K ŁA D Y R O ZR UC H O W O -ZA B EZPIEC ZAJĄ C E
System elektroenergetyczny wymaga, aby stany nieustalone, a zwłaszcza odsta­
wianie i ponowne uruchamianie, były realizowane możliwie szybko. Ograniczenie
stanowi jednak stosunkowo mała elastyczność urządzeń bloku, której miarą są
m.in. dopuszczalna szybkość zmian obciążenia oraz zdolność do częstych i szybkich
odstawień i uruchomień. W arunki pracy urządzeń w stanach nieustalonych są
wyjątkowo trudne, ponieważ występują duże zmiany wartości wielu parametrów,
powodujące dodatkowe naprężenia termiczne w elementach urządzeń, wzajemne
wydłużenia i przesunięcia elementów, zmianę stanu dynamicznego elementów
wirujących itp. (rys. 5.23).
Stosuje się dwie metody szybkich i dostatecznie bezpiecznych uruchomień
i odstawień bloków. Pierwsza jest oparta na harm onogram ach czasowych przepro­
wadzania poszczególnych czynności i zalecanej szybkości ich realizacji. W drugiej
metodzie kontroluje się wielkości kryterialne ze względu n a bezpieczną pracę urzą­
dzeń i w zależności od ich aktualnego poziomu są realizowane kolejne czynności.
W krajowych elektrowniach zwykle stosuje się kombinację obu metod: harmono-
226
L i . ________ U K Ł A D Y R O Z R U C H O W O - Z A B E Z P IE C Z A J Ą C E
Rys. 5.23. Przykładowy prze­
bieg zm ienności czasowej pa­
ram etrów bloku po postoju
8-godzinnym
1 — obciążenie bloku; 2 — ci­
śnienie pary w kotle; 3 - tem ­
p eratura pary n a wylocie z ko­
tła ; 4 — tem peratura m etalu
części wlotowej turbiny; 5 —
— tem peratura rurociągu pary
świeżej
Zaczerpnięto z (5.6]
gramy stanowią ogólną wytyczną, ale jednocześnie kontroluje się wiele wielkości
(głównie wartości temperatur) pozwalających ocenić bezpieczeństwo pracy urzą­
dzeń. Harmonogramy rozruchu mogą się różnić między sobą, ogólne zasady prze­
prowadzania rozruchu są jednak podobne i obejmują następujące etapy: rozpalenie
paleniska, rozgrzanie kotła, nagrzewanie rurociągów, nagrzewanie turbiny, uru­
chomienie turbiny, synchronizacja generatora i obciążenie bloku.
Racjonalne i szybkie przeprowadzenie odstawień i rozruchów wymaga
odpowiednich rozwiązań konstrukcyjnych (np. korpusu wysokoprężnej części
turbiny), konieczne jest jednak także stosowanie odpowiednich układów rozru-
chowo-zabezpieczających bloku. Układ rozruchowo-zabezpieczający stanowi uzu­
pełnienie układu cieplnego bloku. D o zadań układów rozruchowo-zabezpieczają-
cych należy:
a) umożliwienie prawidłowego i bezpiecznego odstawienia oraz rozruchu
bloku po dowolnie długim okresie postoju, tzn. umożliwienie przed rozruchem
turbiny przygotowania pary świeżej i wtórnie przegrzanej o temperaturze odpowie­
dniej do temperatury krytycznych punktów turbiny, przy zachowaniu bezpiecznych
warunków dla kotła (zwłaszcza przegrzewaczy i rur ekranowych) oraz zapewnienie
nagrzania rurociągów do części wysokoprężnej i średnioprężnej turbiny;
s. U K Ł A D Y C IE P L N E E L E K T R O W N I I E L E K T R O C I E P Ł O W N I P A R O W Y C H
5.5. U K Ł A D Y R O Z R U C H O W O Z A B E Z P IE C Z A J Ą C E

b) umożliwienie pracy bloku z obciążeniem mniejszym od technicznego prężnych. Umożliwia również pracę bloku po zrzucie obciążenia i w dowolnych
minimum kotła; stanach nieustalonych bloku.
c) zapewnienie po zrzucie obciążenia bezpiecznych warunków dla utrzy­ Stosowane w niektórych blokach z międzystopniowym przegrzewaniem
mania bloku w ruchu, tzn. takich, aby nawet w przypadku wyłączenia prądnicy pary układy rozruchowe z jednym obejściem odprowadzającym parę do skraplacza
z sieci turbozespół mógł pozostać obciążony potrzebami własnymi lub w stanie są aktualnie zarzucane. Nie dają one możliwości przygotowania pary wtórnie prze­
jałowym, a układ rozruchowy mógł odprowadzić nadm iar pary z kotła: oraz za­ grzanej i nagrzania rurociągów do części średnioprężnej turbiny przed jej rozruchem.
pewnić bezpieczne warunki dla przegrzewaczy i ekranów; Nie jest także możliwe utrzymanie bloku w ruchu po zrzucie obciążenia, ustaje
d) zapewnienie minimalnych strat ciepła oraz zapewnienie odzysku skro- bowiem przepływ pary przez przegrzewacz międzystopniowy. W celu uniknięcia
plin w cyklu odstawienie—rozruch bloku; jego przepalenia konieczne jest umieszczenie go w strefie niskich temperatur spa­
e) niedopuszczenie przy zrzutach obciążenia do nadmiernego wzrostu lin i odpowiednie prowadzenie procesu spalania (niekiedy z układem gaszenia
ciśnienia, powodującego działanie zaworów bezpieczeństwa. W zależności od roli kotła).
bloku w systemie elektroenergetycznym stosuje się układy o różnym stopniu zło­ Z wymienionych wyżej powodów nie są już stosowane także najprostsze
żoności. układy z wydmuchem pary do atmosfery. Parę wydmuchową kieruje się do specjal­
Najbardziej typowy układ rozruchowo-zabezpieczający dla bloku z mię- nego rozprężacza lub wykorzystuje (w elektrociepłowniach) w systemie ciepłowni­
dzystopniowym przegrzewaniem, tzn. układ z dwoma obejściami, przedstawiono czym.
na rys. 5.24. Jest on wyposażony w dwie stacje redukcyjno-schładzające, z których Uruchomienie bloku wymaga przestrzegania ogólnych zasad rozruchu
jedna bocznikuje część wysokoprężną turbiny, doprowadzając parę świeżą do przc- poszczególnych urządzeń, zwłaszcza kotła i turbiny (omówionych w rozdz. 3 i 4)
grzcwacza międzystopniowego, druga natom iast doprowadza parę z tego przegrze- oraz koordynacji kolejnych faz rozruchu odpowiednio do stanu termicznego bloku.
wacza do skraplacza turbiny. Układ ten zapewnia odpowiednie dostosowanie tem­ Stan ten zależy od czasu postoju, konstrukcji poszczególnych urządzeń, zastoso­
peratury pary świeżej i wtórnie przegrzanej do stanu temperaturowego części wy­ wanego układu rozruchowo-zabezpieczającego, sposobu odstawiania itp. Osiągane
sokoprężnej i średnioprężnej turbiny oraz nagrzanie rurociągów wysoko- i średnio- czasy trwania rozruchu krajowych bloków energetycznych o mocach 125+500 MW,
liczone od uruchomienia palników rozpałkowych do pełnego obciążenia wynoszą:
ze stanu zimnego 6 + 10 h, po postoju nocnym (6 + 8 h) — 2 + 3 h.
W blokach z międzystopniowym przegrzewaniem pary niezbędne jest
współdziałanie układu rozruchowego z układem regulacji turbiny. Przegrzewacz
międzystopniowy i rurociągi łączące go z turbiną mają dużą pojemność, w związku
z czym przed częścią średnioprężną turbiny instaluje się również zawory zabezpie­
czające i regulacyjne, zapobiegające rozbieganiu się turbiny po zrzucie obciążenia.
W warunkach rozruchu powinny one jednak zapewnić odpowiedni przepływ pary
przez przegrzewacz międzystopniowy i część średnioprężną turbiny. Zawory części
średnioprężnej mogą być otwierane wcześniej niż zawory części wysokoprężnej
lub jednocześnie z nimi. Ten drugi sposób jest stosowany powszechnie, zapewnia
bowiem dostateczne chłodzenie przegrzewacza międzystopniowego.

Literatura do rozdziału 5

5.1. B ratro A .: U kład cieplny i d o b ó r głównych urządzeń w dużej elektrociepłowni. M a­

teriały Konferencji Naukowo-Technicznej „Elektrociepłownie". „E nergoprojekt” G li-
wice 1968,
5.2, C zw iertnia K .: K oncepcja w ykorzystania turbin I8K 360 w elektrow ni Bełchatów
I i II do oddaw ania ciepła dla celów grzewczych. Łódzkie Towarzystwo Naukowe
—Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń Naukowych, 1985, R , X X X IX , N r 2,
— zaw ór w ydm uchow y; 5 — stacja redukcyjno-scbtadzająca
229
228
 L IT E R A T U R A D O R O Z D Z I A Ł U 5

5.3. D ereziński J .: Z agadnienia cieplne w elektrow niach kondensacyjnych. Biuletyn Te­

chniczny „Energoprojektu" . 1974. N r 3, s. 34 —50. 6. G O S P O D A R K A P A L IW O W A
5.4. G aiń sk i E .: P ostęp techniczny w elektrociepłow niach przemysłowych. Biuletyn Te­
chniczny „Energoprojektu". 1979. N r 3, s. 28 —35.
5.5. Informator energetyka. W arszaw a, W N T 1969.
5.6. Janiczek R .: Eksploatacja elektrowni parowych. W arszaw a, W N T 1992.
5.7. K a m le r W ,: Ciepłownictwo. W arszaw a, P W N 1976.
5.8. Stępień H .: N ow oczesne uk ład y cieplne elektrow ni i elektrociepłow ni. Biuletyn
Techniczny „ Energoprojektu”. 1979. N r 3, s. 13 —28.
5.9. Stępień H .: Projektow anie elektrociepłow ni m iejskich. Biuletyn Techniczny „Energo­
projektu". 1969. N r 3, s. 23 - 54.

Literatura uzupełniająca

5.10. B illotet t., Jo h än n g ten R .: Kraftwerk Bexbach I I - Fortschrittliche Stromerzeugung aus

Steinkohle. VG B K raftw erkstechnik. 1995. N r 1, s. 2 1 -2 5 .
5.11. Busse L.: W eltw eit leistungsstarkste D am p ftu rb o g ru p p en fü r B raunkohle-K raftw erk
L ippendorf. ABB Technik. 1997. N r 6, s. 13—22.
5.12. K jacr S., G ad e U .: Zaawansowane technologicznie elektrownie cieplne z ko tłami pyłowymi.
Stan obecny i przyszłość. M ateriały K onferencji „W ysokospraw ne bloki energetyczne” .
B ełchatów . 14-15. 11. 1996, s. 4 9 -5 8 .
5.13. Longcham ps J., O w sianka B.: W skaźniki techniczno-ekonom iczne elektrow ni zaw odo­
w ych w świetle analiz Energopom iaru. Energetyka. 1999. N r 11, s. 581-585.
5.14. Paw lik M .: N ow e generacje bloków energetycznych opalanych pyłem węglowym.
Archimnn Energetyki. 1977. N r 1 -2 , s. 143-160.
5.15. T ürschm id R.: Kotłownie i elektrociepłownie przemysłowe. W arszaw a, A rk ad y 1988.
6.1. NAW ĘGLANIE
6.1.1. Schematy układów nawęglania
Układ nawęglania elektrowni obejmuje zestaw urządzeń i instalacji pomocniczych,
służących d o : odbioru węgla ze środków transportu zewnętrznego, mechanizacji
składowisk węgla, wstępnego przygotowania węgla (sortowanie, kruszenie, miesza­
nie, uśrednianie) i transportu do zasobników przykotłowyeh. Najogólniej zespół
urządzeń do nawęglania tworzą:
— bocznica lub port (dla barek);
— urządzenia do rozładunku transportów węgla;
— składy (magazyny) węgia;
— urządzenia transportowe i przeładunkowe na terenie elektrowni;
— zasobniki przykotłowe;
— urządzenia uzupełniające (wagi, kruszarki itp.).
N a wybór układu nawęglania oraz urządzeń tworzących ten układ ma
wpływ wiele czynników, jak: moc elektrowni i charakter jej obciążenia, położenie
elektrowni w stosunku do kopalni i terenów zamieszkałych, rodzaj paliwa, koszty
budowy i eksploatacji, bezpieczeństwo pracy personelu obsługującego i niezawo­
dność działania. Powoduje to, te poszczególne układy nawęglania mogą się różnić
między sobą dość znacznie. Przykładowe rozwiązania układów nawęglania dla
dwóch różnych elektrowni parowych przedstawiono na rys. 6.1.

6.1.2. Dostawa i rozładunek węgla

Sposób dostawy węgla do elektrowni zależy od jej lokalizacji w stosunku do ko­

palni oraz od jakości paliwa i może się odbywać:
— transportami kolejowymi na własną bocznicę;

231

3
>e
°k/
13 11
17' ~ --------
h)
R ys. 6.1. Przykładow e rozw iązania u kładów naw ęgla-
n ia : a) schem at naw ęglania elektrow ni 8 x 200 M W
zc składem przepływ ow ym ; b) schem at naw ęglania
elektrow ni 3 x 200 M W ze składem kieszeniow ym
1 — w yw rotnica; 2 — ro zm rażaln ia w agonów ; 3 — ładow arko-zw ałow arka szynow a; 4 —
— ładow ark a szynow a; 5 — spychacz; 6 — sep a ra to r elektrom agnetyczny; 7 — lej zasypow y;
8 — przesicw acz rolkow y d o so rto w an ia zanieczyszczeń nieżelaznych; 9 — przenośniki ta ­
śm ow e n a składzie p aliw a; 10 — sk ład p aliw a; 11 — skośna galeria naw ęglania; 12 — wieża
przesypow a; 13 — przenośniki taśm ow e n a d zaso b n ik am i p rzy k o tło w ym i; 14 — lokom otyw a
zdalnie sterow ana d o po d aw an ia w agonów pełnych n a w yw rotnicę; 15 — urządzenie d o odcią­
gania w agonów o p ró żn io n y ch ; 16 — w yładow arki W W -203; 17 — przenośniki taśm ow e
ro zładunk u p aliw a; 18 — p rzen o śn ik sam ojezdny gąsienicow y; 19 — jezdny kosz zasypow y;
20 — suw nica m o sto w a; 21 — ład o w ark a k o ło w a; 22 — ład o w arka szynow a o brotow a
232
Ś .I. N A W Ę G L A N IE
— drogą wodną — gdy elektrownia jest położona nad spławną rzeką lub kanałem;
— bezpośrednio — gdy elektrownia jest zlokalizowana w sąsiedztwie kopalni.
Podstawowym środkiem transportu w krajowych elektrowniach opala­
nych węglem kamiennym jest kołej normalnotorowa. Węgiel jest przewożony wę-
glarkami dwuosiowymi o ładowności do 24 Mg (z odchylną ścianą czołową), wę-
glarkami czteroosiowymi 401 W o ładowności 60 Mg i ostatnio sześcioosiowymi
601 W, o ładowności 90 Mg oraz wagonami samowyładowczymi typu Talbot
o ładowności ok. 60 Mg (rys. 6.2).
R ys. 6.2. W agon samow yładow czy typu T albot
Drogą wodną węgiel może być dostarczany do elektrowni za pomocą
barek o ładowności 250 + 3000 Mg lub statków o pojemności do 20000 Mg (na
Wielkich Jeziorach w USA) — gdy elektrownia jest położona w obrębie portu.
Ten rodzaj transportu jest szeroko rozpowszechniony, jako najtańszy, w krajach
o łagodnym klimacie i dobrze rozwiniętych drogach wodnych.
Elektrownie spalające węgiel brunatny buduje się zwykle w bezpośrednim
sąsiedztwie kopalni odkrywkowych. Węgiel transportuje się wówczas bezpośrednio
za pomocą przenośników_ taśmowych lub wagonów samowyładowyczych, kursu­
jących wahadłowo między kopalnią a elektrownią po liniach kolejowych, wydzie­
lonych z sieci PKP. Ze względu na duże moce elektrowni wchodzi tu w rachubę
transport bardzo dużych ilości węgla. N a przykład dla elektrowni Bełchatów o mocy
4320 MW węgiel z kopalni odkrywkowej jest transportowany trzema przenośnika­
mi (w tym jeden rezerwowy) o wydajności po 6400 Mg/h (szerokość taśmy 1800 mm,
prędkość przesuwu taśmy 5,24 m/s). Transport bezpośredni, np. kolejką linową
lub kolejką wąskotorową, stosuje się także niekiedy w mniejszych elektrowniach
położonych blisko kopalni. Do niewielkich elektrociepłowni komunalnych lub
przemysłowych, położonych w obrębie miast, węgiel może być dowożony specjal­
nymi samochodami ciężarowymi.
Pomyślne doświadczenia z pracy pierwszych instalacji transportu węgla
rurociągami (w postaci mieszaniny rozdrobnionego węgla i wody) stwarzają także
możliwość rozwoju tego sposobu transportu, zwłaszcza gdy elektrownia m a być
opalana węglami odpadowymi.
233
ł. G O S P O D A R K A P A L IW O W A
Podstawowymi urządzeniami do rozładowywania zwykłych wagonów —
węglarek są wyładowarki i wywrotnice wagonowe (czołowe i boczne). W małych
elektrowniach wagony rozładowuje się za pom ocą chwytaków suwnicy mostowej,
której głównym zadaniem jest obsługa składu węgla i osadnika żużla (patrz rys.
6.1b i 6.16). W adą tego sposobu jest konieczność ręcznego usuwania resztek węgla
z wagonu oraz niszczenie wagonów przez uderzenia chwytaka. W nowych rozwiąza­
niach nie stosuje się ju ż rozładunku za pomocą chwytaków.
W małych i średnich elektrociepłowniach przemysłowych i komunalnych
do rozładunku są stosowane wyładowarki typu WRW-100 o wydajności 60-^80
M g/h i WW-200 o wydajności 80-r ISO Mg/h. Działają one n a zasadzie wygarniania
węgla z wagonu za pomocą specjalnych łopat podwieszanych na konstrukcji stałego
lub jezdnego mostu. W adą ich jest dość złożona budowa, konieczność rozładunku
na obie strony wagonu oraz dodatkowego ręcznego oczyszczania wagonu.
Najbardziej uniwersalnym urządzeniem do rozładunku węglarek jest wy­
wrotnica wagonowa bębnowa (boczna), w której wyładunek odbywa się przez
obrót wagonu wokół jego osi podłużnej o k ąt ok. 170° (rys, 6.3). W Polsce są wy­
konywane wywrotnice bębnowe o nośności do 132 Mg, a praktyczna ich wydajność
dochodzi do 1500 Mg/h i zależy od liczby obrotów w ciągu godziny. Wywrotnicę
bębnową charakteryzuje małe zużycie energii elektrycznej, ponieważ cały układ
praktycznie nie przemieszcza środka ciężkości w czasie wywrotu. Węgiel spod wy­
wrotnicy jest odbierany za pomocą wygarniaczy i przenośnika taśmowego.
R ys. 6.3. W yw rotnica w agonow a
bęb n o w a W W b-90.15 produkcji
F A M A K -K luczbork
Reprodukcja za zgodą producenta
i projektanta; D etran s-B y to m
(.1 . N A W ĘG L A N IE
Stosowane dawniej wywrotnice czołowe, wymagające stosowania wagonów
z uchylnymi ścianami czołowymi (węglarki dwuosiowe), zostały praktycznie wy­
eliminowane wobec stosowania zarówno węglarek dwuosiowych, jak i cztero-
osiowych, wymagających wobec tego bardziej uniwersalnych urządzeń rozłado­
wczych (wyładowarki, wywrotnice bębnowe).
Wydajność urządzeń rozładowczych dobiera się dla dobowego maksy­
malnego zużycia węgla, przy czym powinny one pokryć to zapotrzebowanie w cią­
gu 16 h. W dużych elektrowniach regułą jest stosowanie 100% rezerwy w urządze­
niach rozładowczych (np. dwie wywrotnice bębnowe łub jedna wywrotnica i 2-r3
wyładowarki).
W elektrowniach, do których węgiel jest dostarczany w wagonach samo­
wyładowczych łub przenośnikami taśmowymi, funkcję urządzeń rozładowczych
spełniają zasobniki szczelinowe iub rowowe (rys. 6.4). Wyładowanie odbywa się
samoczynnie w wyniku otwarcia klap bocznych wagonów za pomocą układu
pneumatycznego sterowanego z lokomotywy. Węgiel z zasobników szczelinowych
jest wygarniany n a przenośniki taśmowe biegnące wzdłuż zasobnika za pomocą
wózków wygarniających łopatkowych, przesuwających się wzdłuż szczeliny. Opróż­
nianie zasobników rowowych odbywa się za pomocą maszyn wiełoczerpakowych.
N ad zasobnikami są budowane zwykle dachy i ściany boczne, których zadaniem
jest ochrona zasobnika przed opadami deszczu oraz zabezpieczenie otoczenia przed
zapyleniem, jakie powoduje wyładunek suchego paliwa. Wadą obydwu typów
omówionych zasobników jest kosztowna i ciężka część budowlana (zwłaszcza przy
częściowym zabudowaniu pod powierzchnią ziemi). Tańszym sposobem rozładunku
wagonów samowyładowczych jest estakada rozładowcza z ładowarkami lub łado-
warko-zwałowarkami (patrz rys. 6.5). Pociąg wjeżdża na pomost (estakadę), na
którym następuje rozładunek wagonów samowyładowczych. Węgiel jest wygar­
niany ładowarkami lub maszynami dwuczynnościowymi ładowarko-zwałowarkami
i podawany na przenośnik taśmowy, transportujący paliwo na skład lub do zaso-
Rys. 6.4. Schematy urządzeń do rozładunku w agonów sam ow yładow czych: a) zasobnik szcze­
linow y; b) zasobnik row ow y
1 — w agon sam ow yładow czy; 2 — przenośniki taśm ow e; 3 — urządzenia w ygarniające
węgiel
235
 G O S P O D A R K A P A L IW O W A
bników przykotlowych. Urządzenie to jest tańsze o ok. 30 + 40% i nie m a wad za­
sobnika szczelinowego. Wydajność urządzeń do rozładunku wagonów samowy­
ładowczych jest bardzo duża, ograniczona jedynie długością zasobnika lub esta­
kady i dochodzi do 3600 Mg/h.
D robny węgiel zawierający dużo wilgoci przymarza zimą w czasie tran­
sportu do ścian wagonów, utrudniając wyładunek. W celu przywrócenia wymaganej
sypkości węgla są stosowane specjalne instalacje rozmrażające, zainstalowane na
bocznicy przed urządzeniami wyładowczymi (patrz rys. 6.1). Stosuje się rozmrażalnie
tunelowe konwekcyjne, w których ciepło jest przekazywane ściankom wagonów
przez powietrze nagrzane w nagrzewnicach parowych (rzadziej przez produkty
spalania paliw płynnych), oraz (zwłaszcza w nowych elektrowniach) znacznie efekty­
wniejsze rozmrażalnie promiennikowe z elektrycznymi promiennikami podczer­
wieni.
6.1.3. Składy węgla i u rządzenia do ich obsługi
Głównym zadaniem składów węgla jest uniezależnienie eksploatacji elektrowni
od możliwych przerw lub zakłóceń w dowozie paliwa. Każda elektrownia powinna
mieć skład stały i podręczny. W składzie stałym magazynuje się węgiel, który stanowi
rezerwę w przypadku dłuższych przerw w dostawie węgla (np. mrozy). Z doświadczeń
krajowych wynika celowość stosowania następujących wielkości zapasów węgla
na składzie:
— przy dowozie państwowymi liniami kolejowymi, w ilości zapewniającej pracę
elektrowni z mocą znamionową przez 14+21 dni;
— przy transporcie liniami należącymi do kopalni lub elektrowni — 7 dni;
— przy zaopatrywaniu elektrowni z kopalni odkrywkowej za pomocą przenośników
taśmowych — 3 dni.
Skład podręczny, nazywany także wyrównawczym lub buforowym, m a za
zadanie wyrównywać różnice powstające wskutek świątecznych przerw w wydo­
byciu lub chwilowych zakłóceń w dostawie węgla.
Składy są wykonywane najczęściej jako otwarte, na poziomie terenu.
Podłoże składu powinno być szczelne, suche i utwardzone. W celu ograniczenia
powierzchni zajmowanej przez skład wysokość zwału węgla powinna być możliwie
duża. Jest ona jednak ograniczona normami i zależna od gatunku węgla z punktu
widzenia skłonności do samozapłonu. W praktyce im gorsze paliwo (większa za­
wartość części lotnych, siarki i wilgoci), tym bardziej jest ono podatne na samoza­
płon. D la polskich węgli energetycznych wysokość zwału węgla n a składzie wynosi
8 + 1 4 m i zależy od gatunku węgla oraz sposobu składowania (sypanie węgla war­
stwami i intensywne ubijanie każdej warstwy pozwala n a zwiększenie wysokości
zwału).
We współczesnych elektrowniach parowych do obsługi składów, tzn.
podawania węgla na skład oraz do czerpania z niego węgla do kotłowni, są sto­
236
t. l. N A W Ę G L A N IE
sowane: zwałowarki szynowe obrotowe, ładowarki kołowe (szynowe i gąsienicowe),
przenośniki taśmowe samojezdne i stale oraz spychacze. W najnowszych rozwią­
zaniach są stosowane maszyny dwuczynnościowe ładowarko-zwałowarki, przy­
stosowane do podawania węgla na skład i pobierania ze składu (rys. 6.5).
Rys. 6.5. Ładow arko-zw atow arka ŁZKS-1000. 31,5/40 produkcji FA M A K -K luczbork
/ — kolo czerpakow e; 2 — przenośnik rewersyjny; 3 — w agon na estakadzie
Reprodukcja za zgodą producenta
Wydajność ładowarek krajowych zawiera się w granicach 300+ 1000 Mg/h,
przy zasięgu czerpania do 22 m i wysokości czerpania do 12 m. Wydajność zwałowa­
rek wynosi 800 + 2000 Mg/h, przy długości wysięgnika do 40 m i wysokości zwało-,
wania do 19 m. Wydajność największych ładowarko-zwalowarek (zainstalowanych
w elektrowni Bełchatów) wynosi: przy zwałowaniu — 6400 Mg/h, przy ładowaniu
- 3200 Mg/h.
Spychacze służą do współpracy z ładowarkami i zwałowarkami, do poda­
wania węgla do tzw. węzłów zasypowych (zagłębionych w terenie lejów żelbeto­
wych, spod których węgiel jest odbierany za pomocą przenośników taśmowych),
a także do prac pomocniczych, formowania pryzm i ich ubijania.
Konieczność spalania w elektrowniach gorszych gatunków węgla zmusza
do przygotowywania uśrednionych mieszanek z węglem o lepszych parametrach,
przed skierowaniem go do kotłów. Potrzeba uśredniania węgla wywiera wpływ na
układ gospodarki węglem. Skład węgla traktowany dotychczas jak o wyrównawczy
przejmuje rolę przygotowania uśrednionych mieszanek węgla. Uśrednianie węgła
przeprowadzać można dwiema metodami. Jedna polega na przygotowaniu pryzm
uśrednionego węgla przez zwałowanie go warstwami z różnych gatunków oraz ura­
bianie kołem frezowym ładowarki pionowo poprzez kilka warstw. Druga polega
na składowaniu różnych gatunków węgla oddzielnie i urabianie ich równolegle
dwiema maszynami w odpowiednim stosunku ilościowym, gwarantującym zasilanie
kotłów węglem o parametrach nie gorszych niż graniczne.
Poza omówionymi wyżej urządzeniami są stosowane także do obsługi
składów węgla suwnice mostowe i zgarniarki węgla. Suwnice mostowe były do nie­
dawna najbardziej rozpowszechnionymi urządzeniami mechanizacji składów,
237
 G O S P O D A R K A P A L IW O W A
«.<• N A W Ę G L A N IE

służąc najczęściej jednocześnie do rozładunku węgla. Obecnie są stosowane je­

dynie w małych i średnich elektrowniach i elektrociepłowniach. Suwnica porusza
się wzdłuż składu węgla po torach jezdnych. Rozpiętość mostu dochodzi do 80 m,
długość wysięgnika do 20 m. Pracujące na suwnicy urządzenie z chwytakiem o noś­
ności do 15 Mg zapewnia wydajność suwnicy do 800 Mg/h.
Zasadniczym urządzeniem zgarniarki węgla (skrepera liniowego) jest czer­
pak zgarniający, przesuwany przez układ lin napędzanych wciągarką. Zgarniarki
służą tylko do przemieszczania węgła na składzie oraz zgarniania do węzła zasy­
powego, skąd przenośniki podają węgiel do kotłowni. Urządzenia te, podobnie jak
suwnice, nie są już stosowane we współczesnych rozwiązaniach mechanizacji składu
węgla.
kiedy terenie wymaga zmiany kierunku (łamania) przenośników i stosowania wież
przesypowych z jednego przenośnika na drugi.
Zasilanie przenośnika węglem oraz opróżnianie taśmy na jej końcu jest
proste i odbywa się samoczynnie. W celu zrzucenia węgla z przenośnika w dowolnym
miejscu taśmy stosować trzeba pługi zgarniające lub wózki zrzutowe (rys. 6.7).
Pług zgarniający nadaje się tylko do płaskiej taśmy, a ponadto niszczy ją, przeto
częściej są stosowane wózki zgarniające, które są jednak droższe, wymagają więcej
miejsca i zmniejszają żywotność przeginanej w obie strony taśmy. Pozbawione tych
wad są urządzenia rozdzielające węgiel do poszczególnych zasobników przyko­
tłowych za pomocą przenośnika rewersyjnego (rys. 6.8). Zmieniając kierunek ruchu
taśmy oraz przesuwając sam przenośnik rewersyjny, można napełniać każdy z za­
sobników.

6.1.4. U rzą d ze n ia do transp ortu węgia na te re n ie

elek tro w n i

Zadaniem tych urządzeń jest zapewnienie transportu węgla z urządzeń wyładow­

czych do zasobników i n a skład oraz ze składu do zasobników. D roga transportu
może przebiegać przez skład (zwany wówczas składem przepływowym — patrz
rys. 6.1a) lub obok niego (tzw. skład kieszeniowy — patrz rys. 6.1b).
Podstawową grupę urządzeń transportowych stanowią przenośniki taś­
mowe. Są one zbudowane z taśmy gumowo-tekstylnej lub gumowej z linkami sta­
lowymi, rozpiętej między bębnami, z których jeden jest napędowy, drugi natomiast Rys. 6.7. Schematy urządzeń d o opróżniania taśm y: a) pług zgarniający; b) wózek zrzutow y
najczęściej napręża taśmę. G órna część taśmy przenośnika spoczywa n a rolkach 1 — przenośnik taśm owy
(krążnikach) płaskich — w przypadku mniejszych wydajności, lub tworzących
nieckę — w przypadku większych wydajności (rys. 6.6). Podstawowymi ich za­
letami, decydującymi o szerokim zastosowaniu są: prostota, duża niezawodność,
łatwość utrzymania oraz praktycznie nieograniczona wydajność (dochodząca do
10 000 Mg/h przy szerokościach taśmy do 3000 mm i prędkościach 6 -5-8 m/s).

\ i
1 i
1j
i r ~ i y $
a) b)
3 Rys. 6.8. Przenośnik rewersyjny n a d za­
sobnikam i przykotłow ym i
1 - przenośnik stały; 2 — przenośnik
rewersyjny; 3 — zasobniki przykotłow e
Rys. 6.6. U kłady taśm przenośników taśm ow ych: a ) p łask i; b) nieckowy

W starych elektrowniach szeroko były stosowane przenośniki kubełkowe,

Przenośniki taśmowe mogą przenosić węgiel w płaszczyźnie poziomej
oraz transportować paliwo w górę przy nachyleniu do ok. 22°; wydajność zmniejsza
się wtedy o 20-5-25%. Praca przenośnika przy nachyleniu w górę jest konieczna do
transportu węgla z poziomu terenu (niekiedy poniżej terenu — spod lejów zasy­
powych) do zasobników przykotłowych. Przy nachyleniu ok. 20° długość prze­
nośnika wypada ok. 3 razy większa od różnicy poziomów, co przy ograniczonym nie­
umożliwiające przenoszenie węgla w dowolnych płaszczyznach (najczęściej pio­
now o i poziomo). Składają się one z pojedynczych kubełków zamocowanych obro­
tow o na łańcuchach członowych. Napełnianie i opróżnianie odbywa się samoczynnie
(opróżnianie przez obrót kubełka). W małych elektrociepłowniach przemysłowych,
w których brak miejsca nie pozwala na zainstalowanie przenośnika taśmowego
pochyłego, stosuje się przenośniki kubełkowe pionowe (elewatory) z kubełkami

238 239
 G O S P O D A R K A P A L IW O W A
4.1. N A W Ę G L A N IE

zamocowanymi sztywno do łańcuchów przesuwających się pionowo. Są one tańsze, przenośników dostarczających paliwo do zasobników zabudowuje się urządzenia
ale bardziej zawodne. Podobnie niewielkie zastosowanie znalazł przenośnik zgrze­ do automatycznego poboru próbek węgla do analizy.
błowy (tzw. redler), który transportuje węgiel w dowolnej płaszczyźnie za pomocą Współcześnie realizowane układy nawęglania są sterowane centralnie
przymocowanych do łańcuchów specjalnych zgarniaczy przesuwających się w rynnie. i zautomatyzowane w funkcji stanu zapełnienia zasobników przykotłowych.

6.1.7. Gospodarka paliw em ciekłym

6.1.5. Zasobniki p rzy ko tło w e
Zasobniki przykotłowe umożliwiają tworzenie zapasu węgła w celu uniezależnienia
pracy kotłów od planowanych lub awaryjnych przerw w pracy urządzeń nawęgla-
jących. Przy podwójnych ciągach nawęglania zapas powinien wystarczyć n a czas
przerwy wynikającej z napełniania innych zasobników, przy pojedynczych ciągach
nawęglania - na czas naprawy przenośnika. Stąd przyjęte w Polsce pojemności
zasobników wynoszą 16-5-24 h dla węgla kamiennego oraz 4h-8 h — dla węgla
brunatnego. Zmniejszenie zapasu dla węgla brunatnego jest podyktowane dąże­
niem do ograniczenia wielkości zasobnika, a tym samym kosztu budowy elektrowni.
Zasobniki są wykonywane najczęściej z betonu, otwarte od góry, z otworem spus-
stowym o szerokości co najmniej 1000 mm i długości 2000 -h 3000 mm. Kształt po­
winien zapewnić dobre zsuwanie się węgla po ścianach zasobnika, stąd przynajmniej
jedna ściana powinna być pionowa, pozostałe natom iast nachylone pod kątem 65 -5-
-5-75°. Ściany wewnętrzne są wykładane płytami z lanego bazaltu, wypalonej na
gładko zaprawy cementowej bądź płytami metalowymi, ewentualnie z tworzyw
sztucznych.
Zestaw urządzeń do gospodarki paliwem ciekłym obejmuje: urządzenia wyładowcze,
zbiorniki, pompy, rurociągi, filtry i urządzenia do podgrzewania paliwa. Ciężkie
oleje, a zwłaszcza mazut, mają dużą lepkość i wysoką temperaturę krzepnięcia
(zestalania się). Cały układ stanowisk do wyładunku cystern, zbiorników, i rurocią­
gów musi być przeto zaopatrzony w grzejne przewody parowe. Do magazynowania
paliw ciekłych są stosowane najczęściej zbiorniki metalowe naziemne, a niekiedy
zagłębione w ziemi (żelbetowo-metalowe), którym są stawiane następujące wyma­
gania: szczelność, bezpieczeństwo przeciwpożarowe, łatwość obsługi i konserwacji,
łatwość czyszczenia, bezpieczeństwo magazynowania i prostota konstrukcji.
W warunkach krajowych paliwo ciekłe jest stosowane w elektrowniach
przede wszystkim w instalacjach rozpałkowych kotłów pyłowych (rys. 6.9). Insta­
lacje te spełniają dwa zadania:

6.1.6. U rzą d ze n ia uzupełniające

Elektrownie położone w pobliżu kopalni otrzymują bardzo często węgiel niesorto-

wany, zawierający dużą część grubych sortymentów utrudniających pracę mły­
nów, a ponadto nie nadających się do składowania. Do rozdrabniania węgła służą
w tych przypadkach kruszarki wykonywane jako bijakowe, bębnowe lub kłowe.
Są one zainstalowane najczęściej w specjalnym budynku, stanowiącym wieżę prze­
sypową (węzeł przeładunkowy). Przed kruszarkami są zainstalowane często prze-
siewaczc rolkowe lub wibracyjne. W elektrowniach spalających węgiel brunatny
rozdrabnianie węgla jest powiązane z separacją ksylitów (stanowiących utrudnienie
pracy dozowników i młynów) i zadania te spełnia łącznie tzw. sortownia węgla.
N a przenośniku podającym węgiel do kruszarek są umieszczone separatory elektro­
magnetyczne (bębnowe lub podwieszone nad przenośnikiem), które wychwytują Rys. 6.9. Schem at instalacji rozpałkow ej
1 — zbiornik oleju opałow ego; 2 — pom pa rozładow cza; 3 — filtr; 4 — pom pa niskiego
z transportowanego węgla przedmioty żelazne. ciśnienia; 5 — podgrzewacz oleju; 6 — pom pa wysokiego ciśnienia; 7 — zaw ór rozrządow y;
Do ciągłego pom iaru ilości spalanego paliwa służą w elektrowniach samo­ S - palnik olejow y; 9 - stacja butli z propanem zapłonow ym ; 10 - przew ód recyrkulacji
oleju; 11 — punkt rozładow czy
czynne wagi, zainstalowane najczęściej na przenośniku taśmowym. W przesypach
16 E le k t r o w n ie .

240
4. G O S P O D A R K A P A L IW O W A
4.1. O D P O P IE L A N IE

— umożliwiają rozpalenie kotła, tj. doprowadzenie komory paleniskowej do stanu Tablica 6.1. U dział poszczególnych postaci popiołu w zależności od typu kotłów
cieplnego, w którym jest możliwy zapłon pyłu węglowego i jego spalanie bez
pomocy oleju; Żużel w zasobnikach Popiół drobny w zaso­ Popiół lotny w zaso­
— utrzymanie ciągłości procesu spalania przy dużym zmniejszeniu obciążenia Typ koiła pod k om orą paleni­ bnikach pod częścią bnikach pod elektro­
skow ą konw ekcyjną filtrem
i przy zrzucie obciążenia.
Poza instalacją rozładunku cystern i zbiornikami, w skład gospodarki
K ocioi pyłowy na
olejowej wchodzi stacja przygotowania oleju. Układ stacji w nowoczesnych elektro­ węgiel kam ienny 1 0 * 15% 5*10% 75 + 85%
wniach jest dwustopniowy:
K ocioł pyłowy na
— układ niskiego ciśnienia z filtrami i pompami niskiego ciśnienia 0,64-1,0 M Pa; węgiel brunatny 15*20% 5*10% 70+80%
— układ wysokiego ciśnienia obejmujący podgrzewacze oleju, filtry i pompy wy­
K ocioł rusztow y 75 * 80% 5*10% 15 + 20%
sokiego ciśnienia (do ok. 4,0 MPa).
Stacja przygotowania oleju jest z reguły zlokalizowana przy zbiornikach magazy­
nowych (poza budynkiem głównym) i jest połączona z kotłami rurociągami olejo­ możliwości zaopatrzenia w wodę, kosztu urządzeń i zużycia energii stosuje się na­
wego zasilania i recyrkulacji, które zwykle znajdują się we wspólnej otulinie z grzew­ stępujące sposoby odpopielania:
czymi rurociągami parowymi. — mechaniczne;
Wymagania stałej gotowości ruchowej instalacji rozpałkowej narzucają — hydrauliczne grawitacyjne lub ciśnieniowe;
konieczność ciągłej cyrkulacji oleju w układzie palnika, w celu utrzymania para­ — pneumatyczne ssące lub tłoczące.
m etrów pozwalających na natychmiastowe włączenie palników do pracy. Stosuje się często również kombinacje tych systemów. Dalszy transport popiołu
poza teren elektrowni może być również realizowany jednym z wymienionych trzech
sposobów, a także inaczej, np. wagonami kolejowymi, samochodami ciężarowymi
lub przenośnikami taśmowymi.
6.2. OD PO PI ELANIE

6.2.1. C h ara kte rys ty k a popiołu i sposoby odpopielam a 6.2.2. O dpopielanie mechaniczne

Do małych kotłów, zwłaszcza rusztowych, używa się wygamiaków łańcuchowych

Odpopielanie obejmuje zespół urządzeń i instalacji do usuwania popiołu z elektro­
wni do miejsca składowania lub do odbiorcy. Produkty niepalne pozostające po
spaleniu paiiwa stałego, nazywane ogólnie popiołem, występują w trzech postaciach:
żużla, popiołu drobnego i popiołu lotnego.
Żużel jest gromadzony w lejach pod kom orą paleniskową lub n a końcu
rusztu. Może on występować zarówno w postaci drobnego pyłu, jak i wielkich spie­
czonych brył, zależnie od charakterystyki popiołu i procesu spalania. W kotłach
z płynnym odprowadzeniem żużla, po zgranulowaniu wodą żużel przybiera naj­
częściej postać drobnego i ostrego żwiru. Popiół drobny unoszony ze strumieniem
spalin i wytrącany w lejach ciągu konwekcyjnego kotła zawiera zarówno popiół
w postaci drobnego pyłu, ja k i cząstki nie spalonego paliwa, tzw. lotny koksik.
Reszta w postaci popiołu lotnego jest wytrącana w odpylaczach lub unoszona ze
spalinami do komina.
W tablicy 6.1 podano procentowy rozdział popiołu między poszczególne
punkty odbioru dla różnych typów kotłów z elektrofiltrami o sprawności 95 4-99%.
W zależności od ilości oraz właściwości chemicznych i fizycznych popiołu
(wynikających z udziału poszczególnych składników: A120 3, SiOz, CaO, MgO,
Fe20 3, S 0 3) a także od odległości transportu, dalszego przeznaczenia popiołu,
lub obrotowo-łopatkowych, zawieszonych bezpośrednio pod lejami żużlowymi.
Wygarniała są zaopatrzone w zamknięcie wodne, odcinające dopływ „fałszywego”
powietrza do komory paleniskowej kotła oraz gaszące gorący żużel spadający
z paleniska.
Szeroko stosowane, dla kotłów różnej wielkości, są wygamiacze łańcuchowe
mokre, z podłużnymi wannami (rys. 6. 10), zaliczane niekiedy do urządzeń odpopie­
lania hydraulicznego. Wanna jest umieszczona pod kilkoma lejami kotła, a dla
kotłów pyłowych - pod podłużnym wylotem leja żużlowego komory paleniskowej.
Pochyłe zakończenie wanny m a na celu umożliwienie odsączenia wody od żużla
wygarnianego przez wygamiacz. W małych kotłowniach żużel jest wygarniany na
Rys. 6.10. W ygam iacz łańcuchow y m o­
kry do żużla
1 — łańcuch przenośnika; 2 — napęd
przenośnika; 3 — lej żużlow y; 4 —prze­
nośnik taśm ow y

263
262
6. G O S P O D A R K A P A L IW O W A
wózki, wyprowadzane z kotłowni do składu przejściowego, skąd jest wywożony
poza teren elektrowni. W dużych elektrowniach żużel jest wygarniany do instalacji
hydraulicznej lub na przenośniki taśmowe, którymi jest transportowany dalej. Do
usuwania pyłu spod lejów odpylaczy spalin stosuje się często mechaniczne podajniki
ślimakowe, zwane ślimakami zraszającymi, które podają zwilżony pył bezpośrednio
na przenośnik taśmowy. Ślimaki zraszające są stosowane także jako elementy dru­
giej fazy transportu pyłu lotnego z zasobników retencyjnych np. na wagony kole­
jow e wywożące popiół na miejsce składowania (patrz rys. 6.16). Istotną zaletą tego
sposobu odpopielania jest bardzo małe (poza gaszeniem i zraszaniem) zużycie wody.
6.2.3. O d po p ielan ie hydrauliczne
Odpópielanie hydrauliczne jest najbardziej rozpowszechnionym sposobem odpo­
pielania, dzięki wielu zaletom, jak: zwarta budowa, samoczynne działanie, stosun­
kowo duża czystość oraz możliwość transportu na duże odległości. D o wad należą:
duży koszt i duże zużycie wody oraz konieczność hudowy osadników lub mokrych
składowisk, na których woda jest odsączana o d popiołu niesionego przez nią. Pa­
miętać należy także, że niektóre gatunki popiołu tworzyć mogą z wodą trudno
usuwalne łub agresywne związki chemiczne.
Najprostsze i najpewniejsze w działaniu jest odpopielenie hydrauliczne
grawitacyjne. Żużel spod komory paleniskowej spada do umieszczonej pod nią
komory żużlowej, w której jest gaszony, chłodzony i częściowo granulowany stru­
mieniem wody z dysz natryskowych. W określonych odstępach czasu komorę opró­
żnia się za pomocą dysz spłukujących. Lotny popiół z lejów popiołowych jest usu­
wany za pomocą aparatów spłukujących (mieszalników) z zamknięciem wodnym
(rys, 6.11). Kanały, którymi popiół w postaci tzw. pulpy jest transportowany, są
wykonane z betonu i wyłożone twardą wykładziną żeliwną lub bazaltową. W celu
ułatwienia spływu wykonuje się je ze spadkiem 2-? 3% i dodatkowo umieszcza na
R ys. 6.11. A p a ra t spłukujący d o popiołu
/ — dysza sp łu k u jąca; 2 - dysza usuw ająca
«.Z. O D P O P IE L A N IE
łukach lub w miejscach łączenia kanałów dysze pobudzające, zasilane wodą o ciś­
nieniu 0 ,3 -i-0,5 MPa.
Pulpa popiołowa może spływać albo do położonego w bezpośrednim
sąsiedztwie kotłowni osadnika, z którego popiół i żużei jest wybierany za pomocą
chwytaka suwnicy, odsączona woda zaś wraca do obiegu, albo do specjalnej pom­
powni bageowej, skąd tłoczona jest na tzw. mokre składowisko (patrz rys. 6.17),
z którego odsączona woda wraca do obiegu, natomiast popiół pozostaje na zwało­
wisku. W niektórych układach woda transportująca popiół nie je s t powtórnie wy­
korzystywana i wsiąka w teren. Stosuje się także układy, w których z pompowni
bagrowej pulpa jest przetłaczana rurociągami do osadników żużla (zlokalizowanych
np. w zasięgu suwnicy mostowej składu węglowego).
Pompy bagrowe są specjalnymi pompami przeznaczonymi do tłoczenia
mieszaniny wody i części stałych, w związku z czym mają odpowiednią konstrukcję
pozwalającą m.in. na łatwą wymianę zużywającego się wirnika i wewnętrznej wy­
kładziny. W celu zabezpieczenia pomp przed zbyt grubymi bryłami żużla instaluje
się przed nimi kruszarki (łamacze) żużla. Pompy bagrowe są wykonywane o wydaj­
ności ach do ok. 1000 m 3/h i na użyteczne ciśnienie pompowania do 1 MPa. Przy
dużych odległościach transportu na składowisko pompy łączy się szeregowo. Zu­
życie wody przy tym sposobie odpopielania wynosi 10-f 15 m 3/Mg, zapotrzebowanie
na energię natom iast 1,24-5 kW -h/M g popiołu.
W instalacjach hydraulicznych ciśnieniowych popiół jest transportowany
w rurociągach za pomocą aparatów strumieniowych nazywanych też eżekcyjnymi
(rys. 6. 12). Żużel i popiół spadają bezpośrednio z leja żużlowego do aparatu eżekcyj-
nego lub są przenoszone do niego za pomocą mechanicznego wygarniacza łańcu­
chowego. Między lejem lub wygamiaczem i aparatem umieszcza się kruszarkę
rozdrabniającą żużel do granulacji mniejszej niż 25 mm. Aparaty tłoczą żużel okre­
sowo (włączane tzw. szybkozamykającyroi zasuwami) do wspólnego rurociągu.
Instalacja może transportować pulpę (przy stosunku wody do popiołu
J ;] 4-10:1 — zależnie od granulacji) nawet na znaczne odległości, do 1,5 km. Zmniej­
sza się jednak wówczas znacznie wydajność aparatu, w związku z czym transport
na odległości większe niż 600 m jest nieekonomiczny. Przy odległym transporcie
stosuje się instalację dwustopniową: aparaty eżekcyjne — pompy bagrowe. Przy
takim sposobie odpopielania zużycie wody wynosi 6 -4-10 m3/M g, zużycie energii
elektrycznej jest jednak większe — 34-8 kW -h/M g popiołu.
Rurociągi transportujące popiół na składowisko są wykonywane z grubo-
ściennych rur stalowych (grubość ścianki 1 0 4 - 13 mm) z kompensacją wydłużeń
Rys. 6.12. A parat strum ieniow y d o odpopie­
lania hydraulicznego ciśnieniowego
/ — lej odbiorczy rozdrobnionego żużla; 2 —
dysza ciśnieniow a
245
i. G O S P O D A R K A P A L IW O W A
6.2♦ O D P O P IE L A N I E

termicznych kompensatorami dławnicowymi lub samokompensacją (przy trasie

łamanej). Prędkości pulpy w rurociągach wynoszą 1,4--5- 2,2 m/s, przy czym większe
prędkości są stosowane przy transporcie żużla lub jeśli właściwości chemiczne po­
piołu sprzyjają zarastaniu rur.

6.2.4. O d popiclanie pneum atyczne

Odpopielanife pneumatyczne stosuje się przede wszystkim tam , gdzie występują

trudności z zaopatrzeniem elektrowni w wodę lub jeżeli zawarte w popiele związki
w połączeniu z wodą są trudno usuwalne bądź agresywne. Stosowane jest również
wtedy, kiedy popiół m a być dostarczony do miejsc utylizacji w stanie nie związanym.
W urządzeniu do ssącego odpopielania pneumatycznego (rys. 6.13) popiół
jest zasysany wraz z powietrzem wpływającym do nadajnika przez dyszę i transpor­
towany rurociągiem do odpylacza cyklonowego, w którym następuje oddzielenie
popiołu od powietrza. Powietrze przechodzi następnie przez filtry (wodne lub tka­
ninowe) i jest usuwane na zewnątrz (np. do komina) przez pompę próżniową. Urzą­
dzenie pracuje całkowicie samoczynnie, przy czym niezawodne działanie zalety
od pracy nadajników popiołu, które powinny podawać popiół i żużel równomiernie
i o odpowiedniej granulacji (do 20 mm). Nadajniki pracują więc często z kruszar­
kami żutia. Wymagane podciśnienie (5-t-15kPa) jest wytwarzane przez pompy
próżniowe rotacyjne lub z pierścieniem wodnym, rzadziej przez smoczki parowe.
Podciśnienie to wystarcza do transportu n a odległość nie większą niż 150 m, dalszy
transport odbywa się więc najczęściej środkami kołowymi (wagony, samochody),
po uprzednim zwilżeniu lotnego popiołu, np. w ślimakach zraszających.
Zaletą układu jest prostota oraz utrzymanie podciśnienia w całym układzie,

do odpopielania
co w razie nieszczelności eliminuje zapylenie otoczenia, a ponadto popraw ia wa-

urządzeń
6.2. Dane charakterystyczne
R y s. 6.13. S ch em at o d p o pielania pneu­
m atycznego ssącego
I — lej żużlow y; 2 — a p a ra t w ysyłkow y;
3 — c y k lo n ; 4 — odpylacz s u c h y ; 5 —
Tablica

— filtr m o k ry ; 6 — z a s o b n ik p o p io łu ;
7 — p o m p a p różniow a; 8 — ślim a k zra­
szający; 9 — w agon kolejowy

246 247
 G O S P O D A R K A P A L IW O W A
6.2. O D P O P IE L A N 1 E

runki wentylacji kotłowni. W adą jest stosunkowo duże zużycie energii, wynoszące
6-5-10 kW -h/M g popiołu.
Instalacje odpopielania pneumatycznego tłoczącego są najczęściej wyko­
nywane jako dwustopniowe. W pierwszym stopniu popiół jest transportowany
z poszczególnych lejów do zbiorników pośrednich, ustawionych możliwie blisko.
Drugi stopień służy do dalekiego transportu ze zbiorników pośrednich do central­
nych zbiorników retencyjnych lub do zakładów utylizacji popiołów (np. zakładów
prefabrykatów budowlanych). Pierwszy stopień instalacji jest wyposażony w apa­
raty wydmuchowe lub rynny aeracyjne (rys. 6.14). Układ z aparatami wydmucho­
wymi do usuwania lotnego popiołu z lejów elektrofiltrów przedstawiono też na
rys. 6.16.

Rys. 6.15. Pyłowa p o m p a zbiornikow a

J - zbiornik; 2 - porow ata przepona; 3 - zasuw a;
4 — rurociąg tran sp o rto w y pyłu; 5 — wlot powie­
trz a ; 6 — wlot pyłu

Na rysunku 6.16 przedstawiono uproszczony schemat instalacji do usu­

Rys. 6.14. S chem at: a ) a p a ra tu w ydm u­
chow ego; b) rynny acracyjnej
l — lej popiołow y; 2 — dysza pow ie­
trz n a ; 3 — p o ro w a ta przepona
A paraty wydmuchowe podają pył rurociągami do zbiornika pośredniego.
Wytrącony pył jest gromadzony w zbiorniku, natom iast powietrze po oczyszczeniu
w cyklonach jest kierowane do kanałów spalinowych przed elektrofiltr. W ymagane
ciśnienie powietrza 0 ,l-r0 ,2 M P a . Instalacja charakteryzuje się dużym zapotrze­
bowaniem na powietrze i szybkim zużyciem rurociągów. Bardziej ekonomicznym
rozwiązaniem jest instalacja z rynną aeracyjną. Popiół „zaeryzowany” powietrzem
przepływającym od dołu pod ciśnieniem ok. 3 kP a przez porow atą przeponę „spły­
wa” przy niewielkim nachyleniu rynny (3 -5- 5%). Zaletą jest niniejsze zużycie po­
wietrza i energii (dużo niższe ciśnienie) oraz brak elementów ruchomych.
W drugim stopniu instalacji są stosowane pyłowe pompy ślimakowe lub
pompy zbiornikowe. Pompy ślimakowe z wirującymi elementami, które pracują
w trudnych warunkach, ulegają szybkiemu zużyciu. Z tego względu są zastępowane
znacznie prostszymi i wydajniejszymi pompami zbiornikowymi (rys. 6.15). Nie
zawierają one części ruchomych ulegających szybkiemu zużyciu. W ymagają mniej­
szego ciśnienia powietrza od pomp ślimakowych. Pom pa ta pracuje samoczynnie
w cyklu napełnianie — wydmuchiwanie.
W tablicy 6.2 zestawiono dane charakteryzujące omówione sposoby od­
popielania. We współczesnych elektrowniach i elektrociepłowniach parowych są
stosowane często kombinacje tych sposobów.
268
wania żużla i popiołu w elektrociepłowni zawodowej, wyposażonej w trzy kotły
wodne i dwa kotły parowe, zaprojektowanej przez „Energoprojekt” - Katowice.
Wszystkie kotły mają mechaniczno-hydrauliczną instalację odżużlania i pneumaty­
czną tłoczącą instalację odpopielania. Żużel spod kotłów jest podawany przez
wygarniacze łańcuchowe i kruszarki do aparatów eżekcyjnych, które transportują
pulpę rurociągami do pompowni bagrowej. Z pompowni bagrowej pulpa jest tło­
czona do osadników żużla zlokalizowanych w zasięgu pracy suwnicy mostowej.
Odsączony żużel jest ładowany za pomocą chwytaków suwnicy na wagony kolejowe
lub samochody i wywożony na składowisko poza teren elektrociepłowni.
. Instalacja odpopielania (usuwania popiołu lotnego spod elektrofiltrów)
jest wyposażona w sprężarki tłokowe oraz aparaty wydmuchowe i pompy zbiorni­
kowe, transportujące popiół do zbiorników retencyjnych. Popiół jest ładowany do
wagonów w stanie zwilżonym poprzez ślimaki zraszające lub w stanie suchym po­
przez rękawy zsypowe. W stanie zwilżonym popiół wywozi się na składowisko,
w stanie suchym — do cementowni.
6.2.5. M o k re składowiska popiołu
Mokre składowanie popiołu jest powszechnie stosowane w przypadku dużych elek­
trowni parowych ze względu na swe zalety:
— lokalizację składowiska, która może być dość odległa od elektrowni;
— prosty i tani transport hydrauliczny popiołu;
— zabezpieczenie powietrza przed zapyleniem.
Mokre składowiska powinny być lokalizowane na terenach nieużytków rolnych,
269
 Rys. 6.17. Przekrój poprzeczny w alu m okrego składow iska popiołu
1 — w al pierw otny; 2 — wały z popiołu; 3 — słoje osadzanych kolejno warstw popiołu;
4 — drenaż

osadników przy pompowni wody powrotnej. Z pompowni woda jest tłoczona ru­
rociągami z powrotem do pompowni bagrowej na terenie elektrowni. W cyklu
obiegu wody występują straty na parowanie, filtrację itp,, które są uzupełniane wodą
dodatkową.
Składowisko dzieli się zwykle na 3 kwatery (sekcje), z których jedna jest
zapełniana, druga w budowie, a trzecia w trakcie schnięcia. Po odsączeniu wody
i wyschnięciu zapełnionej kwatery przewiduje się na jej obwodzie budowę wałów
drugiego etapu, formowanych z popiołu odłożonego na kwaterze w pierwszym
etapie. Po wybudowaniu wałów drugiego etapu i nadbudowie na odpowiednią
wysokość studni przelewowych podwyższona kwatera jest przygotowana do skła­
dowania popiołu w następnej kondygnacji. W podobny sposób podwyższa się
kolejne kwatery.
Ze względów bezpieczeństwa przyjmuje się nie więcej niż pięć etapów bu­
dowy składowiska, co pozwala na składowanie do 150 000 Mg popiołu na 1 ba
powierzchni składowiska.

R ys. 6.16. Schem at instalacji odżużlania i adpopielania elektrociepłow ni zaw odow ej wg E nergo-
Literatura do rozdziału 6
p ro je k lu K ato w ice
/ — w ygarniacz łańcuchow y; 2 — k ru szark a ż u żla; 3 — a p a ra t eżekcyjny; 4 — pom pow nia 6.1. Bacia H .: Problem y autom atyzacji układu naw ęglania w elektrow niach. Biuletyn
bagrow a; 5 — osadnik żu żla; 6 — pom pow nia w ody p o w ro tn ej; 7 — suw nica m ostow a; techniczny Energoprojektu — Elektrownie i elektrociepłownie. 1977. N r 4, s. 33- 42.
8 — sp rężark o w n ia; 9 — a p a ra ty w ydm uchow e; 10 — zb io rn ik p o śre d n i; 11 — pom pa 6.2. G linka J .: G ospodarka węglem w elektrow niach. Biuletyn techniczny Energopro­
zbiornik o w a; 12 — zbiornik retencyjny p o p io łu ; 13 — rękaw zsypow y; 14 — ślim ak zrasza­
je k tu — Elektrownie i elektrociepłownie. 1979. N r 3, s. 4 6 —48,
ją c y ; 15 — d o dalszych kotłów
6.3. KapTomsuH M . i t : Tonztuuonodaua ntenjtoabtx oneuntpocnumiiuu. MocKaa-Reuintrpafl,
3j-:eprna 1961.
n a gruntach w miarę przepuszczalnych, ale jednocześnie gwarantujących wytrzy­ 6.4. Ky.lHCUOB n . M .: Ydanenue uznana u sosu na 3ztettmpocmaHiiuxx. Mocitsa, SH epras
małość i stateczność obwałowań i innych konstrukcji wznoszonych w obrębie skła­ 1970.
dowiska. 6.5. Szuman W .; M aszyny i urządzenia energetyczne. W arszaw a, W yd. Szkolne i Pedago­
Najekonomiczniejszy sposób budowy składowiska polega n a etapowym jego giczne 1986.

formowaniu (rys. 6.17). Pierwsza faza składowania odbywa się w obrębie pier­
wotnego obwałowania o wysokości 3-4-8 m. Pulpa tłoczona przez pompy bagrowe
w elektrowni jest rozprowadzana systemem rurociągów rozdzielczych i odgałę­
zionych rurociągów zrzutowych n a kwatery składowiska. Tam ulega sedymentacji,
części stale zostają osadzone na polach składowiska, natom iast woda nadosadowa
przez studnie przelewowe, rurociągi i kanały jest odprow adzana grawitacyjnie do

250
 7.1. Z A P O T R Z E B O W A N I E N A W O D Ę P R Z E Z E L E K T R O W N IĘ

7. GOSPODARKA W O D N A Jednostkowy strumień pary skraplanej w skraplaczu dk = m DJ P g zależy

od parametrów początkowych i stopnia rozbudowy układu regeneracji (patrz tabl.
2.2). Ponieważ dla wysokich parametrów pary zmienia się on nieznacznie, odpowie­
dnie zmiany jednostkowego strumienia wody chłodzącej zależą głównie od krotności
chłodzenia. Zwiększenie krotności chłodzenia powoduje obniżenie końcowego
ciśnienia rozprężania pary w turbinie (poprawę próżni — rys. 7.1), przy czym wpływ
ten jest silniejszy dla wyższych temperatur wody chłodzącej /„ ,. Obniżenie tą dro­
gą ciśnienia w skraplaczu daje zmniejszenie jednostkowego zużycia ciepła, zwiększa
się jednak koszt części niskoprężnej turbiny i skraplacza oraz strata wylotowa i praca
pompowania wody chłodzącej.

7.1. Z A P O TR ZE B O W A N IE N A W O DĘ PRZEZ
ELEKTROW NIĘ

Elektrownie wymagają dużych ilości wody przede wszystkim do chłodzenia skra­

placzy turbin. Ponadto woda jest używana do: chłodzenia powietrza lub wodoru
chłodzącego prądnice, chłodzenia oleju turbinowego i transformatorowego, chło­
dzenia łożysk pomp, wentylatorów i młynów, odpopielania, uzupełniania strat
obiegu parowego i ciepłowniczego (w elektrociepłowniach) oraz na potrzeby gospo­
darcze, pitne i przeciwpożarowe.
Zapotrzebowanie na wodę chłodzącą do skroplenia strumienia m Dk pary
wypływającej z turbiny do skraplacza określa się z bilansu cieplnego skraplacza
(przy pominięciu strat ciepła)

m m (h ~ i,k) = c„ (t„2 - rw() (7-1)

gdzie: i2 — entalpia pary wylotowej z turbiny, kJ/kg; isk — entalpia skroplin,

kJ/kg; mwth — strumień wody chłodzącej skraplacz, kg/s; c„ - ciepło właściwe
wody, c„ = 4,19 kJ/(kg-K ); twU twl - tem peratura wody na wlocie i wylocie
Optymalne wartości parametrów r,k(p2), Arw, Sr, m są więc określone na
ze skraplacza, °C.
drodze obliczeń techniczno-ekonomicznych obejmujących turbinę, skraplacz i układ
Z równania (7.1) można określić tzw. krotność chłodzenia m, tzn. stosunek strumienia
chłodzenia. Przeciętnie spotykane wartości spiętrzenia temperatury Sr wynoszą
wody chłodzącej do strumienia skraplanej pary
3-i-5°C, a przyrostu temperatury wody chłodzącej (strefy podgrzania) Ar„ 6 -5- 12°C.
Ponieważ różnica i2 —i,k zmienia się w stosunkowo niedużych granicach (2180
m = j $ 2 *----------- h r M = iiz _ k (7.2)
cw(tw2 i) c„, Arw -4-2360 kJ/kg), więc ekonomiczne wartości krotności chłodzenia m zawierają się
w granicach 404- 90.
Temperatury wody chłodzącej rwl i tw2 oraz tem peratura skraplanej pary ist (ht = Przykładowe zapotrzebowanie na wodę chłodzącą dla bloku o mocy
= c„ rsk) są związane ze sobą zależnością 360 MW, przy m m = 190 kg/s, (t2- / , k) = 2206 kJ/kg, Ar„ = 10,3°C wynosi
i = 9730 kg/s, tj. m = 51,2. Zapotrzebowanie na wodę o innym przeznaczeniu
+ 8r = t„2 + 81 (7.3) technologicznym niż strumień wody chłodzącej skraplacze przedstawiono w tabl.
7.1.
gdzie Si — spiętrzenie temperatury, °C.

253
252
7. GOSPODARKA W O D N A
T a b lic a 7.1. Z a p o trz e b o w a n ie n a w odę ch ło d z ą c ą i te ch n icz n ą w elek tro w n iac h p a ­
row ych dużej m ocy
P rz e z n a c z e n ie w o d y
S k ra p la n ie p a r y
C h ło d z e n ie g a z u i p o w ie trz a p rą d n ic i d u ż y c h , siln ik ó w
C h ło d z e n ie o le ju tu rb o z e s p o łó w i t u r b i n n a p ę d o w y c h p o m p
za sila ją c y c h
C h ło d z e n ie io ż y sk u rz ą d z e ń p o trz e b w ła sn y c h (m ły n ó w , p o m p ,
w e n ty la to ró w )
O d p o p ic la n ic h y d ra u lic z n e (w z a le ż n o śc i o d r o z w ią z a n ia u k ła ­
du)
U z u p e łn ia n ie s tr a t z a m k n ię te g o o b ie g u c h ło d z e n ia s k r a ­
p la c z y
U z u p e łn ia n ie s tr a t o b ie g u p e ro w e g o
W o d a p i t n a i g o s p o d a rc z a
7.2. Ź R Ó D ŁA I U K ŁA D Y W O D Y CHŁO DZĄCEJ
7.2.1. W iadom ości ogólne
Źródłem zaopatrzenia elektrowni w wodę mogą być rzeki, jeziora i morza, rzadziej
studnie głębinowe oraz układy odwodnienia kopalni. W zależności od wielkości
źródła wody w stosunku do zapotrzebowania na wodę elektrowni, stosuje się dwa
zasadnicze rodzaje obiegów wody chłodzącej skraplacze turbin: obiegi otwarte
(tzw. chłodzenie przepływowe) i obiegi zamknięte (rys, 7.2). Niekiedy są stosowane
obiegi kombinowane, będące połączeniem obu obiegów podstawowych.
Najbardziej rozpowszechnionym źródłem wody dła elektrowni z otwartym
obiegiem chłodzenia są rzeki. Natężenie przepływu wody w rzece i jej tem peratura
zmieniają się w ciągu roku, przy czym wahania tc są mniejsze w rzekach nizinnych.
Dlatego w celu właściwego doboru układu chłodzenia z rzeki należy dysponować
danymi hydrologicznymi z kilkudziesięciu lat. Największy pobór wody dla elektro­
wni musi być dostosowany do minimalnego przepływu wody w rzece z uwzględnie­
niem poboru nie więcej niż 1/34-1/2 przepływającej wody i nieprzekroczenia do­
puszczalnej temperatury wody po zmieszaniu 26°C. Oba tc ograniczenia wynikają
z konieczności zachowania życia biologicznego w rzece.
Źródłem zaopatrzenia w wodę elektrowni może być także jezioro (zespół
jezior) o dużej powierzchni łub morze, jeżeli elektrownia jest zlokalizowana nad jego
brzegiem. Wykorzystanie słonej wody morskiej wymaga specjalnego zabezpieczenia
urządzeń (zwłaszcza skraplacza) i rurociągów przed korozją.
W przypadku lokalizacji elektrowni w rejonach, w których nie m a dosta­
tecznie dużej rzeki lub dużych zbiorników wodnych, stosuje się obieg zamknięty
chłodzenia skraplaczy turbin z wykorzystaniem specjalnych urządzeń do chłodze­
n ia wody.
254
r.i. ŹR Ó D ŁA I U K ŁA D Y W O DY C HŁO DZĄCEJ
Z u ż y c ie , %
100
2 .5 -s- 5,0
1.5 a - 2,5
0 , 4 -i-0,8
0 ,1 - ^ 4 ,0
1 ,5 -i-2,0
0,05-5-0,1
o k . 0 ,05
R y s. 7 .2 . Z a sa d n ic z e ob ieg i ch ło d zen ia sk ra p la c z y tu r b in : a ) o b ieg o tw a rty ; b) o b ieg za m k n ięty
z ch ło d n ią k o m in o w ą
1 — p o m p a w ody ch ło d zące j; 2 — s k ra p la c z ; 3 — c h ło d n ic e g a z u , p o w ie trz a i w o d y ch ło ­
d zącej p rą d n ic e ; 4 — ch ło d n ice o le ju ; 5 — in n e c h ło d n ic e ; 6 — ło ż y sk a u rząd z eń p o trz e b
w łasn y ch ; 7 — stu d n ia lew aro w a z za sy fo n o w an ie m ru ro c ią g u o d p ły w o w eg o ; 8 — p o m p a w o d y
te ch n icz n ej; 9 — c h ło d n ia k o m in o w a ; 10 — p o m p a w o d y u zu p e łn iające j
7.2.2. O tw a rte obiegi chłodzenia
W układzie z otwartym obiegiem chłodzenia woda jest pobierana z rzeki lub innego
dużego zbiornika (jezioro, morze) i po przejściu przez skraplacze turbin zwracana
z powrotem do rzeki poniżej jej ujęcia. Całość układu tworzą:
— ujęcie wody wraz z urządzeniami do mechanicznego jej oczyszczania;
— rurociągi lub kanały dopływowe i odpływowe (zrzutowe);
— pompownia lub pompy indywidualne.
Ujęcie wody ma za zadanie pokrywanie zapotrzebowania na wodę przez
elektrownię niezależnie od pory roku, poziomu wody w źródle oraz od natężenia
jej poboru. Ujęcia są wyposażone w urządzenia do mechanicznego czyszczenia wody.
Są to zwykle kraty (palisady) rzadkie o prześwicie ok. 30 mm do zatrzymywania
grubszych przedmiotów i kry, zaopatrzone w przejezdne czyszczarki oraz siatki
i sita obrotowe z oczkami ok. 5 x 5 mm i mniejszymi (zwykle przed wlotem do
pomp). Sita obrotowe są wykonane w formie taśmy bez końca przesuwającej się
pionowo między ażurowymi bębnami. Taśma jest wykonywana z segmentów w po­
staci siatki z mosiądzu lub z brązu fosforowego i przemywana za pomocą systemu
dysz natryskowych. Współcześnie wykonywane ujęcia są przystosowane do poboru
255
7. GOSPODARKA W O D N A
7.J. ŹRÓ DŁA I U K ŁAD Y W O DY CHŁO D ZĄC E]

wody powierzchniowej z rzeki oraz ciepłej wody z kanału zrzutowego w celu um o­

żliwienia regulacji tem peratury wody tłoczonej do skraplaczy. Osiąga się to przez
instalację odpowiedniego systemu zasuw n a dopływie do pomp albo przez odpowie­
dnie rozwiązanie kanału zrzutowego, umożliwiającego recyrkulację wody chło­
dzącej i podgrzewanie jej przy zbyt niskiej temperaturze wody w rzece.
Pompy wody chłodzącej mogą być umieszczone bezpośrednio nad brze­
giem rzeki łub jeziora (rys. 7.3), w pobliżu budynku elektrowni lub bezpośrednio
przy skraplaczach turbin. Rozróżnia się układy z pompownią centralną i z pompami
indywidualnymi. W pompowni centralnej równolegle pracujące pompy zasilają
skraplacze za pomocą rurociągów tłocznych (wspólnych dla kilku skraplaczy lub
oddzielnych dla każdego skraplacza). Pompy indywidualne (jedna bądź dwie n a
jeden skraplacz) są zlokalizowane najczęściej przy skraplaczach, choć mogą być
umieszczone także nad brzegiem rzeki, przy ujęciu wody.

Rys. 7.4. S ch em at o tw a rte g o o b ieg u ch ło d zen ia ele k tro w n i 8 x 200 M W w g E n e rg o p ro je k tu

1 - rzek a ; 2 - k a n a ł do p ły w o w y o tw a rty ; 3 - p o m p o w n ie w o d y ch ło d zącej; 4 - r u r o ­
ciągi stalo w e o 2000 m m ; 5 - sk rap la cze; 6 — k a n a ły z rzu to w e zam k n ięte; 7 - re c y rk u ­
lacja w o d y d o p o d g rzew an ia; 8 - k a n a ł o d p ły w o w y o tw arty

W oda z pompowni centralnych jest tłoczona do skraplaczy rurociągami

R y s . 7 .3 . P o m p o w n ia n a d b rz e ż n a z u ję ciem w o d y
1 — p o m p a ; 2 — s ito o b r o to w e ; 3 — k r a ta
Jeżeli elektrownia jest położona stosunkowo wysoko nad zwierciadłem
wody w rzece lub jeżeli poziom wody ulega dużym zmianom, to regułą jest budowa
centralnej pompowni nadbrzeżnej. Jeżeli zmiany poziomu wody w rzece są nieduże
i elektrownia jest położona na terenie nie zalewanym w czasie wielkiej wody, to
korzystne jest doprowadzenie wody do pompowni centralnej położonej w pobliżu
elektrowni otwartym kanałem (rys. 7.4). W rzadkich przypadkach woda może być
doprowadzona grawitacyjnie aż do indywidualnych pom p przy skraplaczach.
W ymaga to jednak odpowiednio głębokich studni czerpalnych i głębokiego po­
sadowienia fundamentów budynku głównego, co znacznie zwiększa koszt budowy
elektrowni.
256
żelbetowymi lub stalowymi. W scentralizowanym układzie są to zwykle dwa ruro­
ciągi magistralne, do których są przyłączone rurociągi doprowadzające wodę do
poszczególnych skraplaczy. W pompowni są zainstalowane wówczas zwykle nie
mniej niż cztery pompy pracujące równolegle i zapewniające wymaganą ilość wody
w najgorętszym okresie roku. Regulacja wydajności pomp odbywa się za pomocą
uruchamiania i odstawiania poszczególnych pomp.
We współczesnych elektrowniach są stosowane z reguły centralne pompo­
wnie w układzie blokowym pomp wody chłodzącej (jedna pompa na blok). Po
stronie tłocznej pompy są jednak bardzo często wyposażone w połączenia i arm a­
turę umożliwiającą wzajemne rezerwowanie (patrz rys. 7.4). Zrzut wody ze skra­
placzy odbywa się rurociągami stalowymi do studni lewarowych (syfonowych),
dalej zaś najczęściej kanałami otwartymi do rzeki.
17 E lektrow nie
257
T. GOSPODARKA W O D N A
7.2.3. Z a m k n ię te obiegi chłodzenia
W obiegach zamkniętych ciepło przejęte przez wodę w skraplaczu jest oddawane do
otaczającej atmosfery w urządzeniu chłodzącym. W oda chłodząca krąży w obiegu:
pom pa—skraplacz — urządzenie chłodzące - pompa. Przyrost temperatury wody
w skraplaczu (strefa podgrzania) musi więc być równy spadkowi tem peratury wody
w urządzeniu chłodzącym (strefie chłodzenia). Ilość wody krążącej w obiegu, jeśli
pominąć nieznaczne straty wody n a parowanie, jest stała. Temperatura wody schło­
dzonej dopływającej do skraplacza, nazywana poziomem chłodzenia, zalety od
rodzaju urządzenia chłodzącego, od strefy chłodzenia oraz od warunków atmosfe­
rycznych (temperatury i wilgotności powietrza, prędkości w iatru i nasłonecznienia).
D olną teoretyczną granicę, do której można schłodzić wodę w obiegu zamkniętym
stanowi tem peratura wilgotnego term om etru t. Rzeczywista tem peratura wody
schłodzonej twi odbiega od teoretycznie osiągalnej, a różnica A( = / „ , —r jest
miarą doskonałości urządzeń chłodzących, którymi mogą być:
— zbiorniki chłodzące;
— baseny lub stawy rozpryskowe;
— chłodnie kominowe;
— chłodnie wentylatorowe.
Obiegi zamknięte ze zbiornikam i chłodzącymi są najbardziej rozpowszechnione
w Rosji [2.7). Są to najczęściej zbiorniki sztuczne, tworzone przez spiętrzenie
niedużej rzeki o zmiennym przepływie. Niekiedy obiegi zbiornikowe są klasyfiko­
wane jako odrębny rodzaj obiegu wody chłodzącej. Ujęcie wody i pompowanie typu
nadbrzeżnego lokalizuje się w rejonie zbiornika o dużej głębokości, często w pobliżu
zapory piętrzącej. Podgrzana w skraplaczach woda jest zrzucana do zbiornika
w miejscu odległym od ujęcia, tak aby zapewnić niezbędne jej schłodzenie na drodze
przepływu przez zbiornik. Chłodzenie wody odbywa się przez konwekcję do warstw
powietrza stykającego się z wodą, przez pobór ciepła na parowanie wody ze
zbiornika oraz promieniowanie wskutek różnicy temperatur wody i pow ietrza
Przy zapewnieniu dostatecznie dużej powierzchni chłodzenia, wynoszącej
(5 - i - 10) -10 _ 3 km 2/M W , racjonalnego kształtu zbiornika i odpowiedniej głębokości,
nie mniejszej niż 4 -t-5 m, średnia roczna tem peratura wody chłodzącej jest o 4-r6°C
wyższa od średniej tem peratury wody w obiegu otwartym oraz o 5-^7°C niższa od
średniej tem peratury wody z chłodni kominowych. Chłodzenie zbiornikowe jest
więc pod względem zużycia paliwa korzystniejsze od chłodni kominowych.
Pewne trudności eksploatacyjne sprawia zamulanie zbiornika oraz za­
rastanie zwłaszcza płytkich przybrzeżnych części zbiornika — tym bardziej, że
podgrzana woda sprzyja intensywnej wegetacji roślin. Najskuteczniejszym sposobem
zwalczania wodorostów jest hodowla roślinożernych ryb (np. biały amur).
Ilość odprowadzanego ciepła zawiera się w granicach 750-;-1500 kJ/h
n a 1 m 2 czynnej powierzchni Fc zbiornika, tj. powierzchni, przez którą przepływa
strumień wody między punktami zrzutu i ujęcia wody. W zależności o d kształtu
258
7.2. ŹRÓ DŁA I U K ŁAD Y W O DY CHŁO DZĄCEJ
zbiornika, powierzchnia zatok, płycizn i lokalnych miejsc zastoju, nic biorących
udziału w oddawaniu ciepła do atmosfery, stanowi 10 -r 50% całkowitej powierzchni
zwierciadła zbiornika Fz. Stopień wykorzystania zbiornika K = FJFt zawiera się
więc odpowiednio w przedziale 0,5 -4-0,9. Racjonalnie ukształtowany zbiornik
powinien mieć stopień wykorzystania K > 0,8; wymaganie to spełniają wydłużone
zbiorniki ze stałym rozszerzeniem od miejsca zrzutu do ujęcia i o możliwie stałej
głębokości.
Straty wody są powodowane przez odparowanie z powierzchni oraz fil­
trację przez grunt łub zaporę. Straty wskutek odparowania zależą od temperatury
i wilgotności powietrza oraz od prędkości wiatru, a także od strefy chłodzenia oraz
pory roku i wynoszą 0,4-r0,8% natężenia poboru wody chłodzącej. Straty w wyniku
filtracji zależą od warunków geologicznych i zawierają się w granicach 14-4 mm
obniżenia poziomu lustra wody na dobę.
Rozwiązania ujęcia wody, pompowni oraz rurociągów i kanałów tłocznych
oraz zrzutowych są podobne do rozwiązań stosowanych w obiegach otwartych.
Podstawową wadą zbiorników chłodzących jest konieczność zalania du­
żych obszarów ziemi, przeważnie łąk i pastwisk nad rzeką. Dla dziś budowanych
elektrowni wymagane powierzchnie zbiorników przekraczają niejednokrotnie
1500 ha. Te względy, a także duże koszty robót hydrotechnicznych (często większe
niż dla chłodni kominowych) sprawiają, że w polskich warunkach sztuczne zbior­
niki chłodzące dla dużych elektrowni nie są praktycznie stosowane. Wyjątek sta­
nowi kilka przypadków elektrowni zlokalizowanych nad jeziorami, chłodzenie
z wykorzystaniem jezior może być bowiem zaliczane do obiegów zamkniętych,
jeżeli jednostkowa powierzchnia (w km2/MW) mieści się w podanych wyżej grani­
cach (rys. 7.5).
W przypadku gdy jezioro (a także morze) ma powierzchnię i głębokość
tak dużą, że ciepło odprowadzone z wodą chłodzącą nie wpływa w istotnym stopniu
na temperaturę wody pobieranej przez elektrownię, wówczas układ taki zalicza się
do obiegów otwartych. Skuteczność chłodzenia zbiornika wody można znacznie
zwiększyć przez zainstalowanie w naturalnym lub sztucznym zbiorniku urządzeń
rozpryskowych. Powstaje w ten sposób tzw. basen lub staw rozpryskowy, wyma­
gający kilkadziesiąt razy mniejszej powierzchni i mający charakterystykę pośrednią
między zbiornikiem chłodzącym a chłodnią kominową. W tego typu urządzeniu
chłodzącym woda podgrzana w skraplaczu wraca do basenu pod ciśnieniem ruro­
ciągami rozprowadzonymi nad jego powierzchnią. Przez wbudowane w rurociągach
specjalne dysze umieszczone 2->4 m nad powierzchnią basenu woda jest rozpylana
na drobne kropelki i opada w postaci drobnego deszczu na powierzchnię wody
w zbiorniku. W wyniku znacznego zwiększenia powierzchni styku rozdrobnionej
wody z powietrzem zwiększa się zarówno intensywność oddawania ciepła przez
konwekcję, ja k i intensywność parowania. Zdolność chłodzenia zwiększa się do
wartości 40 000-4- 60 000 kJ/ (m2 •h).
W adą basenów rozpryskowych są duże straty wody wskutek jej unoszenia
(3 -f- 7%) oraz zwiększone zużycie energii na pompowanie wody ze względu na wy-
ii*
259
7. GOSPODARKA W O D N A
R y s . 7.5. S c h e m a t o b ie g u c h ło d z e n ia e le k tro w n i 5 x 2 0 0 M W z w y k o rz y s ta n ie m ze sp o łu je z io r
w g E n e rg o p ro je k tu
1 — je z io r a ; 2 — p o m p o w n ia c e n tr a ln a ; 3 — s k ra p la c z e ; 4 — k a n a ły z rz u to w e ż e lb e to w e ;
5 — k a n a ł z rz u to w y o tw a r ty ; 6 — z rz u t d o p ie rw szeg o je z io r a ; 7 — u jęcie z p ie rw szeg o
je z i o r a ; S — k a n a ł d o p ro w a d z a ją c y o tw a r ty ; 9 — k a n a ł o b e jśc io w y ; 10 — k a n a ły o c ie p la ją c e
ż e lb e to w e ; U — le w a ry o c ie p la ją c e ; 12 — d o p ły w z rz e k i; ¡3 — p rz e p o m p o w n ie ; 14 — u ję ­
cie z d ru g ie g o je z io r a ; 15 — d o sąsied n iej e le k tro w n i; 16 — z s ą s ie d n ie j e le k tro w n i
magane ciśnienie przed dyszami rozpryskowymi. Z tego powodu ten sposób chio-
dzenia nie znalazł szerszego zastosowania w energetyce. Jest stosowany niekiedy
jako uzupełnienie zasadniczego obiegu chłodzącego zamkniętego ze zbiornikiem
wodnym lub obiegu otwartego w okresach wysokich temperatur. W tym drugim
przypadku woda podgrzana w skraplaczach jest w okresach letnich zrzucana z p o ­
wrotem do rzeki za pośrednictwem systemu dysz rozpryskowych. Tego typu układ
został zastosowany dla części bloków elektrowni Połaniec przy szeregowym włą­
czeniu skraplaczy w okresie wysokich tem peratur wody w rzece.
7.2.4. Chłodnie kom in ow e i w en ty la to ro w e
Chłodnie atmosferyczne z ciągiem naturalnym lub sztucznym stanowią obecnie naj­
bardziej rozpowszechnione urządzenia do chłodzenia wody w obiegu zamkniętym.
Do zasadniczych części chłodni należą: urządzenia rozprowadzające wodę (wodo-
rozdział), zraszalnik, zbiornik wody (basen) pod zraszalnikiem, komin (w chłod­
niach kominowych), wentylator wraz z napędem (w chłodniach wentylatorowych)
oraz eliminator kropelek wody. Przepływ powietrza chłodzącego może być przeciw-
prądowy lub poprzeczno-przeciwprądowy (stosowany w mniejszych chłodniach).
Ze względu na typ zraszalnika chłodnie można podzielić na rozpryskowe, ociekowe
i mieszane, ze względu zaś na kształt powłoki — na walcowe, stożkowe i hiperbo-
loidalne.
260
ŹRÓ DŁA 1 UKŁAD Y W ODY CH ŁO D ZĄC E)
Na rysunku 7.6 przedstawiono schemat układu chłodni kominowej. Woda
podgrzana w skraplaczu jest doprowadzana do urządzenia rozprowadzającego
wodę w chłodni, gdzie jest rozdzielana i rozdrabniana na krople za pomocą dysz
rozpryskowych (w układzie z wodorozdziałem ciśnieniowym) lub zestawów lejek-
-talerzyk rozpryskowy (w układzie wodorozdziału z korytami otwartymi). Wytwo­
rzony deszcz wodny spada na zraszalnik, który jest wykonany w postaci przestrzen­
nego rusztu z listew drewnianych (zraszalnik rozpryskowy) lub z płyt eternitowych
płaskich ewentualnie falistych (dawniej desek drewnianych) ułożonych w pakiety
w jednej lub kilku kondygnacjach (zraszalnik ociekowy). W formie kropel lub
cienkiego filmu woda spływa do zbiornika pod chłodnią stykając się w zraszałniku
z powietrzem atmosferycznym, które dostaje się do niego przez okna wlotowe w dol­
nej części chłodni.
R y s. 7 .6 . Z a s a d a d z ia ła n ia i b u d o w a c b to d n i k o m in o w e j: a ) sch e m a ty c z n y u k ła d c h ło d n i;
b ) w o d o ro z d z ia ł o tw a r ty ; c ) w o d o ro z d z la ł c iśn ie n io w y ; d ) z ra s z a ln ik r o z p ry s k o w y ; e ) z ra ­
szaln ik o ciek o w y z p ły t falisty ch
1 - z b io rn ik w o d y ; 2 — stu d n ia s s a w n a ; 3 — s p u s t o d s a la ją c y ; 4 — u rz ą d z e n ie r o z p r o ­
w a d z a ją c e w o d ę (w o d o ro z d z ia ł); 5 — z r a s z a ln ik ; 6 — k o m in
Dzięki stykaniu się mieszaniny cząsteczek powietrza i pary wodnej z wodą
na dużej powierzchni następuje wzrost temperatury powietrza i obniżenie tempera­
tury wody. Bardziej intensywny spadek temperatury wody następuje przez odparo­
wanie części wody w wyniku różnicy między ciśnieniem nasycenia n a powierzchni
kropel wody i filmu wodnego a ciśnieniem pary wodnej w powietrzu. N a skutek
ogrzewania powietrza w chłodni oraz zwiększenia w nim zawartości pary wodnej
zmniejsza się jego gęstość, powodując przepływ powietrza przez chłodnię, tym in­
tensywniejszy, im większa jest różnica temperatur ciepłej wody i powietrza atmosfe­
rycznego. Czynnikiem konstrukcyjnym bezpośrednio wpływającym na natężenie
przepływu powietrza przez chłodnię jest w chłodniach z ciągiem naturalnym wysokość
261
7. GOSPODARKA W O D N A
7.2. ŹR Ó D ŁA I U K ŁAD Y W O DY CHŁO DZĄCEJ

komina. Ubytek wody chłodzącej, spowodowany odparowaniem, jest uzupełniany

wodą dodatkową.
Chłodnie są charakteryzowane tzw. obciążeniem hydraulicznym i cieplnym.
Obciążenie hydrauliczne mch określa strumień wody przepływającej przez chłodnię
w jednostce czasu (w m 3/h); obciążenie cieplne Qch określa ilość ciepła odebranego
wodzie chłodzącej w jednostce czasu (w GJ/h).
Małe chłodnie kominowe mają konstrukcję komina w całości wykonaną
z drewna, większe — mają konstrukcję szkieletu komina stalową, a powłokę ko­
mina z drewna lub z płyt azbestowo-cementowych. Duże chłodnie mają kominy
żelbetowe o kształcie hiperboloidalnym (rys. 7.7). Hiperboloidalny kształt komina
zwiększa ciąg (mniejsze opory przepływu) oraz zwiększa wytrzymałość mechani­
czną powłoki. Rozszerzenie wylotu daje także pewną korzyść, następuje w nim
bowiem częściowe skraplanie oparów. Dzięki temu zmniejszają się straty unosu
z chłodni, chociaż we współczesnych chłodniach stosuje się w tym celu specjalne
eliminatory unosu typu inercyjnego, wykonane z płytek falistych.
Chłodnie całkowicie drewniane mają obciążenie hydrauliczne do ok.
3 000 m3/h, o konstrukcji stalowej — do 15 000 m3/h, a chłodnie o większych

R ys. 7.8. Schem at obiegu wody chłodzącej elektrow ni 12x360 M W wg E ncrgoprojcktu

R ys. 7.7. C hłodnia kom inow a żelbetow a o pow łoce hipcrboloidainej
Zaczerpnięto z [1.12]
1 — chłodnie kom inow e; 2 — jx>mpownic 12 x 20 000 m3/h ; 3 — skraplacze; 4 — rurociągi
wody ochłodzonej; J - rurociągi w ody podgrzanej; 6 - zrzut w ody z o d sala n ia ; 7 — ru ­
rociągi aw aryjne odsalania i zrzutu w ody z chłodni; S — kanały żelbetow e zam knięte;
9 — pom pow nia wody uzupełniającej; 10 — rurociągi w ody dodatkow ej doprow adzonej do
wody podgrzanej zc skraplaczy; 11 — zbiornik wyrównawczy w ody uzupełniającej;
12 — akcelatory do dekarbonizacji; 13 — w oda do uzdatniania z c h ło d n i; 14 — w oda
uzdatniona d o pom pow ni

263
262
T. GOSPODARKA W O D N A
7 .1. ŹR Ó D ŁA I U K ŁA D Y W O DY CHŁO DZĄCEJ

obciążeniach są wykonane jak o żelbetowe. Największe chłodnie żelbetowe wyko­

nane w Polsce mają obciążenie hydrauliczne 80 000 m 3/h (obciążenie cieplne 3500
GJ/h). Ich całkowita wysokość wynosi 132 m, średnica podstawy 105,5 m , a śred­
nica wylotu 57,9 m. Umożliwiają one zastosowanie jednej chłodni dla dwóch turbo­
zespołów po 360 MW każdy (rys. 7.8).
W chłodniach wentylatorowych ciąg sztuczny jest wytwarzany przez wen­
tylator osiowy śmigłowy, umieszczony w górnej części chłodni nad wodorozdzia-
łem; wentylatory tłoczące powietrze od dołu są stosowane rzadko. Dzięki tem u zwię­
ksza się ilość i prędkość przepływu powietrza przez zraszalnik, zapewniając lepsze
schłodzenie powietrza niż w chłodni kominowej. Różnica temperatury wody schło­
dzonej i tem peratury wilgotnego termom etru A t — —t może być zmniejszona
do ok. 3-v-4°C (rys. 7.9), przy czym odbywa się to kosztem energii zużytej do na­
pędu wentylatora. W chłodniach wentylatorowych umieszcza się nad zraszalni-
kiem żaluzje — eliminatory, zatrzymujące unoszone silnym prądem powietrza
kropelki wody i ograniczające w ten sposób straty unosu.
Duże chłodnie wentylatorowe (obciążenie hydrauliczne do 20 000 mJ/h)
są wykonywane jako dyfuzorowe (rys. 7.10a). Wentylatory o średnicach wirników
J2 ą-2 6 m i wydajności do 5 000 m 3/h są napędzane silnikami indukcyjnymi za
pośrednictwem przekładni zębatej stożkowej i sprzęgła hydraulicznego, umożliwia­
jącego obok. łagodnego rozruchu także ekonomiczną regulację wydajności wenty­
latora, a tym samym temperatury wody chłodzącej. 1

Inną odmianą chłodni wentylatorowych są chłodnie wentylatorowe sek­

cyjne (ceikowe), składające się z kilku (niekiedy kilkudziesięciu) sekcji o wydajności

Rys. 7.10. C hłodnie w entylatorow e: a) dyfuzorow a; b) sekcyjna

1 — dyfuzor; 2 — silnik; 3 — w entylator; 4 — przekładnia; 3 — w ał napędow y; 6 — roz­
prow adzenie w ody; 7 — elim inator; 8 - zraszainik; 9 — konstrukcja; 10 — k an ał do­
prow adzający wodą
Zaczerpnięto z [7.2]

do kilkuset m 3/h połączonych w jedną budowlę w jednym lub w dwóch szeregach

R ys. 7.9, Przykładow e krzyw e chłodzenia dla chłodni
kom inow ej / i w entylatorow ej 2
f* i, — tem p eratu ra w ody chłodzącej schłodzonej
i p o d g rzan ej; A i„ — sfera chłodzenia; r — tem pera­
tu ra pow ietrza m ierzona w ilgotnym term om etrem
(rys. 7.10b). Wentylatory o średnicy wirnika 2^-8 m i wydajności 30-=-400 m 3/h są
napędzane silnikami indukcyjnymi umieszczonymi nad zraszalnikiem. Tempera­
turę wody można regulować przez wyłączenie pewnej liczby wentylatorów, prędkość
obrotowa wentylatorów nie jest w tym układzie regulowana. Oprócz chłodni z wen­
tylatorami ssącymi są również budowane chłodnie sekcyjne z wentylatorami tło­
czącymi powietrze przez zraszalnik.
W tablicy 7.2 podano średnioroczne wartości temperatury chłodzącej dla
różnych obiegów chłodzących w różnych rejonach geograficznych.

265
264
7. GOSPODARKA W O D N A
7.3. ŹRÓ DŁA I UKŁAD Y W ODY C H ŁO D ZĄ C E ]

Tablica 7.2. Średnioroczne w artości tem peratury wody chłodzącej wg 11.12]; [1.15)
— pompy poziome z wirnikami jedno- lub dwustrumieniowymi (wydajność m „ctl <
Ś rednioroczna tem p eratu ra w ody chłodzącej ("C) w rejonach < 2800 kg/s, Prth < 250 kPa);
Ś rodkow oeuro­ P ołudniow o­ — pompy diagonalne pionowe (m„,ch < 5000 kg/s, ppch < 250 kPa);
U k ład chłodzenia E uropa śro d ­
S y b eria, U ra l pejska część europejska — pompy śmigłowe pionowe (mwch < 8600 kg/s, p„ch < 120 kPa).
kow a
ZSRR część Z S R R Większość nowych dużych elektrowni krajowych jest wyposażona w pompy diago­
nalne i śmigłowe. Pionowy korpus pompy jest zanurzony bezpośrednio w zbiorniku
12 + 15

O
6 + 10 8 + 12 lub kanale dopływowym ujęcia wody chłodzącej.

+
O bieg otw arty

£
O bieg zam knięty zbio­ 10+14 13 + 18 15 + 20
8 + 12
rnikow y
O bieg zam knięty z 7.3. SUCHE C H Ł O D N IE I SKRAPLACZE POW IETRZNE
chłodniam i k o m in o ­ 18 + 22 18 + 22 20+24 22 + 26
wymi W niektórych przypadkach zachodzi konieczność budowy elektrowni w miejscu,
O bieg zam knięty z w którym brak jest wody nawet do uzupełniania strat obiegu chłodzącego lub jej
chłodniam i w entylato­ 12+16 .12 + 16 16 + 20 19+22 pozyskanie jest bardzo kosztowne. W takich przypadkach stosuje się bezpośrednie
row ym i chłodzenie skraplaczy powietrzem lub pośrednie chłodzenie skraplacza mieszan­
kowego bez zetknięcia powietrza z wodą chłodzącą (system Hellera-Forgo).
W układzie chłodzenia bezpośredniego przepływ czynnika skraplanego
(para wylotowa z turbiny) i czynnika chłodzącego (powietrze) jest taki jak w układzie
7.2.5. Pom py wody chłodzącej
konwencjonalnym. Wielokrotnie większe zapotrzebowanie na powietrze chłodzące
Liczba i wielkość pomp zależy od przyjętego układu: kolektorowego lub blokowego. (wynikające z gorszych właściwości fizycznych, decydujących o wartości współ­
W układach blokowych stosuje się jedną pompę na blok (skraplacz) lub dwie pompy czynnika przejmowania ciepła) w stosunku do układu chłodzenia wodnego, zmu­
o wydajności po ok. 50 + 60% wydajności znamionowej. Wydajność znamionową sza do instalowania skraplacza poza budynkiem maszynowni. Para jest odprowa­
ustala się dla warunków znamionowego obciążenia turbiny przy obliczeniowej dzana z wylotu turbiny rurociągiem o bardzo dużej średnicy do właściwego skra­
wartości tem peratury wody chłodzącej. W układach kolektorowych, w pompowni placza, utworzonego z pakietów specjalnych cienkościennych rur, ożebrowanych
z zewnątrz (rys. 7.11).
centralnej stosuje się pompy o wydajności znamionowej i wydajności 50% zapotrze­
bowania na wodę jednego turbozespołu. Użyteczne ciśnienie pompowania jest okre­ Powietrze chłodzące jest przetłaczane przez skraplacz za pomocą wenty­
latorów osiowych, które zużywają około 1,5 + 2% energii wytwarzanej w prądnicy.
ślone zależnością
Osiągana w skraplaczu próżnia bardzo pogarsza się ze wzrostem temperatury po­
P,ch - 0wi?A/t + A p k„ + A p , ( 7 -4) wietrza i przy temperaturze tp = 25 + 30°C wynosi, zależnie od obciążenia turbo­
zespołu, 9 + 20 kPa.
gdzie: - gęstość wody, kg/m3; g - przyspieszenie ziemskie (g ss 9,81 m/s2); W systemie Hellera-Forgó para jest skraplana w skraplaczu mieszankowym
Ah — różnica wysokości poziomów wody w miejscu zrzutu i poboru wody (patrz 2 (rys. 7.12) umieszczonym bezpośrednio pod wylotem pary z turbiny 1 (jak w ukła­
rys. 7.2), m ; Apka, Apr — strata ciśnienia przy przepływie przez skraplacz i ruro­ dzie klasycznym) za pomocą natrysku wodą chłodzącą z chłodni. Mieszanina skro-
ciągi, Pa. plin i wody chłodzącej jest tłoczona pompą 3 częściowo do obiegu głównego (ko­
W artości wymaganego ciśnienia pompowania, w zależności od warunków tła), częściowo zaś do tzw. suchej chłodni, w której jest rozdzielana do układu chło­
terenowych układu chłodzenia wynoszą 80+250 kPa. Otwarty obieg chłodzenia dnic wykonanych z cienkich, ożebrowanych z zewnątrz rurek aluminiowych. Sto­
charakteryzuje się zwykle mniejszym ciśnieniem pompowania, zwłaszcza gdy wy­ sunek natężeń przepływu obu wymienionych strumieni wynika z krotności chło­
korzystuje się tzw. lewarowanie przez syfonowe zamknięcie obiegu otwartego (rys. dzenia i wynosi przeciętnie od 1:50 do 1:70. Energia zużywana do napędu pompy
7.2). W obiegu zamkniętym z chłodniami pierwszy składnik wyrażenia (7.4) jest jest częściowo odzyskiwana w turbinie wodnej 4, zainstalowanej na rurociągu wody
znacznie większy, ponieważ wodę ze skraplacza trzeba tłoczyć n a wysokość roz­ z chłodni. Suche chłodnie mogą mieć ciąg sztuczny, wytwarzany przez wentylator,
lub ciąg naturalny, uzyskiwany za pomocą komina, jak w zwykłej chłodni komino­
działu wody w chłodni.
W zw iązku z tak różniącymi się parametrami pracy, w obiegach chłodzących wej. Wartości próżni osiągane w układzie z chłodniami suchymi są lego samego
rzędu, co w układzie ze skraplaczami powietrznymi.
elektrowni są stosowane różne typy pomp wirowych jednostopniowych:

266 267
7. GOSPODARKA W O D N A
R ys. 7 .U . U k ła d skraplacza pow ierzchniow ego chłodzonego pow ietrzem , system u G E A : a )
schem at ideow y; b) budow a sk raplacza
I — tu rb in a ; 2 — p a ra w ylotow a z tu rb in y ; 3 — sk rap lacz pow ietrzny; 4 — w entylator;
5 — odpływ sk ro p lin ; 6 — sm oczek p różniow y; 7 — kierunek przepływ u pow ietrza
Reprodukcja za zgodą producenta
R ys. 7.12. S chem at u k ład u chłodzenia z suchą chłodnią H ellera
I — tu rb in a ; 2 — skraplacz m ieszankow y, 3 — p o m p a obiegow a; 4 — tu rb in a w odna
rek u p eracy jn a; 5 — pakiety chłodnic system u F o rg o ; 6 — pow łoka chłodni kom inow ej:
7 — d o obiegu parow o-w odnego
268
7.3. S U C H E C H Ł O D N I E I S K R A P L A C Z E P O W IE T R Z N E
Wadą układów z chłodzeniem powietrznym jest gorsza sprawność bloku
(wynikająca z gorszej próżni w skraplaczu), większy koszt urządzeń chłodzących
oraz wrażliwość rurek elementów chłodzących na niskie temperatury w zimie.
7.4. U Z D A T N IA N IE W O DY DO OBIEGU PAROWEGO
I C H ŁO D ZĄ C EG O
7.4.1. Podstawowe właściwości wody w obiegu parowym
Rozwój techniki kotłowej, a zwłaszcza kotłów o dużej wydajności i na wysokie
parametry pary, wiąże się z koniecznością starannego przygotowania wody zasila­
jącej. W obiegu parowo-wodnym w elektrowniach występują straty wody, które
wyrównuje się przez dodawanie wody dodatkowej (uzupełniającej), odpowiednio
przygotowanej. Straty obiegu kotłowego we współcześnie budowanych elektrow­
niach z dużymi jednostkami wynoszą mniej niż 2%, a niekiedy nawet mniej niż 1%
wody krążącej w obiegu. W elektrociepłowniach przemysłowych, zwłaszcza gdy
procesy technologiczne wymagają bezpośredniego ogrzewania parą (np. kąpiele
farbiarskie), straty te mogą być znacznie większe.
W oda zasilająca jest zwykle mieszaniną skroplin i odpowiednio przygo­
towanej wody dodatkowej. Skropłiny zawierają na ogół nieznaczne ilości zanieczy­
szczeń, o jakości wody zasilającej decyduje więc przede wszystkim udział wody
dodatkowej i stopień jej zanieczyszczenia.
Zasilanie kotłów nieodpowiednią wodą powoduje tworzenie się kamienia
kotłowego i mułu, korozję wewnętrznych powierzchni kotła oraz zanieczyszczenie
pary, co z kolei powoduje korozję i wydzielanie osadów na ściankach rurociągów
i na łopatkach turbiny. Podane w tabl. 7.3 wymagania co do jakości wody wskazują,
jak starannie musi być przygotowana woda zasilająca oraz jak niewielkie są do­
puszczalne zanieczyszczenia wody kotłowej.
Jako wody uzupełniającej używa się wody surowej pobranej z rzeki, je­
ziora lub studni; musi być ona odpowiednio uzdatniona zależnie od wymagań
stawianych wodzie zasilającej i kotłowej. Niezależnie od źródła, woda surowa za­
wiera wiele zanieczyszczeń. Należą do nich: sole wapnia, magnezu, sodu i żelaza,
koloidy (krzemionka, humus, tłuszcze, białka, węglowodany), gazy (tlen, azot,
dwutlenek węgla) oraz zawiesiny mechaniczne, organiczne i nieorganiczne.
Charakterystyczną cechą wody jest jej twardość, określająca ogólną za­
wartość rozpuszczonych w niej soli wapnia i magnezu. Twardość całkowita twc
odnosi się do łącznej zawartości wszelkich soli wapniowych i magnezowych. Ze
względów praktycznych rozróżnia się twardość węglanową tw„ i nie węglanową
tw„. Twardość węglanowa jest określona zawartością węglanów i kwaśnych węgla­
nów wapnia i magnezu: CaCOj, M gC 03, C a(H C 03)2 i M g(H C 03)2. Twardość
niewęglanową powoduje obecność w wodzie chlorków, siarczanów, azotanów i krze­
mianów wapnia i magnezu: CaCl2, C aS04, C a(N 03)2, C aSi03 oraz MgCl2, M gS04,
Mg(NQ3)2 i M gSi03. Twardość całkowita jest sumą twardości węglanowej i nie-
269
 GOSPODARKA W O D N A
TM. U Z D A T N I A N I E W O D Y D O O B IE G U P A R O W E G O I C H Ł O D Z Ą C E G O

Tablica 7.3. W ym agania dotyczące jakości wody zasilającej i kotłowej wg |I .I ]

Zawartość gazów, zwłaszcza 0 2 i C 0 2, powoduje korozję kotła. Powsta­
C iśnienie. M Pa waniu korozji tlenowej zapobiega się przez staranne odtlenianie wody zasilającej;
R odzaj zanieczyszczenia korozji wywołanej dwutlenkiem węgla zapobiega się przez usuwanie w procesie
< 4 4+10 > 10
uzdatniania wody wolnego i związanego C 0 2 (w desorberach — patrz rys. 7.13).
Korozję elektrochemiczną powodują w kotle roztwory o odczynie kwa­
W oda zasilająca
śnym lub alkalicznym. O agresywności roztworu decyduje stężenie jonów wodo­
T w ardość, m val/l 10 5 3 rowych (wykładnik pH). W celu zabezpieczenia kotła przed korozją elektrochemi­
Z aw artość S i 0 2, jig/l 300 100 czną jest wymagana odpowiednia alkaliczność wody.
Z aw artość O 2 , pg/l 20 30 10
Z aw arto ść Fe, pg/l 70 20 20
Z aw arto ść C u , Mg/l 20 5 - 7.4.2. U zd atn ian ie wody do obiegu parowego
Z aw artość oleju, mg/I 1 ,0 0,5 0,5
PH 7,0 »t-8,5 > 8 ,5 > 8 ,5 Stosowane obecnie metody przygotowania wody do obiegu parowego obejmują
uzdatnianie wstępne i właściwą demineralizację. Uzdatnianie wstępne ma na celu
W oda kotłow a
usunięcie nierozpuszczalnych zawiesin, związków organicznych, twardości węgla­
Z aw arto ść soli, mg/l 500 200 200 nowej i zniszczenie drobnoustrojów. Właściwa obróbka wody odbywa się w pro­
Z aw arto ść S i 0 2, mg/l 10 5 cesach wymiany jonowej w specjalnych wymieniaczach jonowych.
Z aw artość fosforanów Filtrowanie wody ma na celu usunięcie z wody zanieczyszczeń (zawiesin)
przeliczona n a P 0 4, mg/l 1 + 10 1 -rlO 1+10 nierozpuszczalnych. Jako materiał filtracyjny stosuje się piasek i żwir filtracyjny
lub antracyt. Stosuje się również filtry pospieszne ciśnieniowe lub grawitacyjne.
węglanowej Zawiesiny o największym stopniu dyspersji, jak związki humusowe, iły itp., nie
dają się usunąć za pomocą osadzania mechanicznego w filtrach. Konieczne jest
iww+ iw, = iwc (7.5)
wówczas stosowanie tzw. koagulacji, tj. procesu polegającego na dodawaniu małych
M iarą twardości wody jest liczba miligramorównoważników (miliwali, mval) odpo­ ilości soli aluminium i żelaza. Chemikalia te powodują wytrącenie zawiesiny o dużej
wiedniej soli w 1 1 wody. W ody o twardości do 3,5 mval/l są uważane za miękkie zdolności adsorpcyjnej, dzięki czemu zwiększa się ciężar cząsteczek, a tym samym
i bardzo pożądane do celów przemysłowych. W oda kotłowa jest charakteryzowana prędkość klarowania. Koagulację przeprowadza się w reaktorach albo w filtrach
także: stężeniem składników nierozpuszczalnych, stężeniem związków organicznych kontaktowych, dodając dawki koagulantów (A12(S 0 4)3, Fe2S 0 4, FeCI3) w ilości
(określanym tzw. utlcnialnością wody) oraz stężeniem jonów wodorowych (pH). 5-MOOmg/J, zależnie od mętności wody.
Sole nadające wodzie twardość wytrącają się w postaci kamienia na p o ­ Dekarbonizacja wody m a na celu zmniejszenie twardości węglanowej.
wierzchniach wewnętrznych układu wodno-parowego kotła, pogarszając warunki Dekarbonizację stosuje się zwykle do wód o twardości większej niż 2 mval/l. Pod­
wymiany ciepła i powodując groźne miejscowe spiętrzenia temperatury. Szczególnie czas tego procesu dodaje się do wody wodorotlenek wapnia Ca(OH)2, który powo­
niebezpieczny, ze względu na małą przewodność cieplną, jest kamień powstały duje związanie C 0 2 oraz zamianę kwaśnych węglanów na obojętne węglany wapnia
z krzemionki wytrąconej z wody kotłowej. Przy wysokich ciśnieniach osad krze­ i wodorotlenek magnezu według podstawowych reakcji:
mionki jest przenoszony z p arą do turbiny i wytrąca się n a łopatkach.
C 0 2 + Ca (O H)2 - C aC 0 3 + H 20
inne sole, rozpuszczalne w wodzie, nie wytrącają się, lecz zwiększają jej
gęstość, co sprzyja porywaniu przez parę cząsteczek wody. Odparowywanie wody Ca (H C 0 3)2 + Ca (OH)2 = 2C aC 03 + 2 H 20
powoduje zagęszczenie soli w niej zawartych. Aby utrzymać stężenie soli n a wy­ Mg (H C 0 3)2 + 2Ca (OH)2 = 2C aC 03 + Mg (OH)2 + 2H20
maganym poziomie, należy stale odprowadzać część wody (odmulać kocioł). W odorotlenek wapnia jest dawkowany w postaci mleka wapiennego o zawartości
Udział odmulania w parze wytworzonej określa się z zależności 2^-5% roztworu CaO w wodzie. Proces prowadzi się w typowych reaktorach kla­
rujących i akcclatorach lub reaktorach stożkowych typu Wirbos. Reaktory klaru­
<7’6) jące lub akcelatory stosuje się w przypadku dużych instalacji i wód surowych ze
znaczną zawartością zawiesin, a także przy równoległym łączeniu z dekarbonizacją
gdzie: A — dopuszczalna zawartość soli w wodzie kotłowej, mg/I; a — zawartość
innych procesów, jak koagulacja i klarowanie. Do usuwania organicznych związków
soli w wodzie zasilającej, mg/l.

271
270
7. GOSPODARKA W O D N A
żelaza i manganu stosuje się napowietrzanie, alkalizowanie, filtrowanie, a niekiedy
koagulację. Najczęściej stosowaną metodą niszczenia drobnoustrojów jest chlorowa­
nie wody przy użyciu chloru gazowego ewentualnie podchlorynu wapnia iub sodu.
Uzdatnianie wody za pomocą wymieniaczy jonowych polega na całko­
witym lub częściowym usuwaniu z wody niepożądanych jonów. Są one wiązane
przez jonit, który jednocześnie oddaje do roztworu jony nieszkodliwe z punktu
widzenia wymagań stawianych wodzie kotłowej. Stosowane w technologii uzdatniania
wody wymieniacze jonowe (jonity) są to ciała stałe, nierozpuszczalne w wodzie (mi­
neralne, węglopochodne lub żywicopochodne) mające zdolność wymiany jonów.
Procesy wymiany jonów są odwracalne; jonit obsadzony danym rodzajem jonów
może je następnie oddawać, przy ponownym wprowadzeniu jonów pierwotnych
(w procesie regeneracji). Jonity mające zdolność wymiany jonów (kationów) metali
lub wodoru są nazywane kationitami, jonity mające zdolność wymiany anionów lub
grup wodorotlenowych — anionitami.
Przy zastosowaniu kationitów przeprowadzać można następujące procesy:
a) zmiękczanie - kationit K wymienia jony sodu na jony wapnia i magnezu
z wody, np.
A N‘ + Ca (H C 0 3)2 = K Ci + 2 N aH C 0 3
K N* + M gS04 = K " ‘ + N a 2 SO„
a wyczerpany kationit regeneruje się roztworem soli kuchennej
A'c* + NaCI » A N“ + CaCl2
+ NaCl = A N* + MgCl2
b) dekarbonizację — kationit wodorowy słabo kwaśny reaguje z węgla­
nami wiążąc kationy, a aniony łączy w kwas węglowy, np.
K " + Ca (H C 0 3)2 = K c‘ + 2H 2 C 0 3
wyczerpany kationit regeneruje się roztworem kwasu solnego
K Ca + HC1 = K H+ CaCI2
c) całkowite usunięcie z wody wszelkich kationów szkodliwych — ka­
tionit wodorowy silnie kwaśny reaguje z wszystkimi solami z wody wiążąc kationy
i łącząc aniony w kwasy, np.
A H+ M gS04 = X M* + H 2S 0 4
wyczerpany kationit regeneruje się roztworem kwasu solnego.
Przy zastosowaniu anionitów A usuwać można z wody aniony kwasów
mocnych lub wszelkie aniony, np.
A ° " + HCI = A CI + H 20
^ oh + H 2S 0 4 = A s°< + H jO
272
U Z D A T N I A N I E W O D Y D O O B IE G U P A K O W E G O I C H Ł O D Z Ą C E G O
wyczerpany anionit regeneruje się roztworem ługu sodowego
A cl + NaOH = A OH+ NaCI
Stosując kationit silnie kwaśny i anionit silnie zasadowy, otrzymuje się
wodę zdemineralizowaną. W układzie tym można otrzymać wodę o zawartości
0,05-^0,2 mg S i0 2/I i zasoleniu 0 , 8 1 , 0 mg NaCI/l. Przy wysokich wymaganiach
stawianych wodzie stosuje się układy dcmineralizacji wielostopniowej z wymienia­
czami silnie kwaśnymi, słabo i silnie zasadowymi oraz z dwujonitowymi (kationit +
+ anionit), jako buforowymi. W układach takich otrzymuje się wodę o zawartości
0,002-^0,02 mg S i0 2/1 i zasoleniu 0 , 3 0 , 5 mg NaCl/1.
Omówione układy demineralizacji zawierają jako istotny element elimi­
nator (desorber) C 0 2, Woda podawana na system pierścieni jest rozdrabniana,
a wdmuchiwane powietrze drogą dyfuzji usuwa C 0 2.
N a rysunku 7.13 przedstawiono schemat uzdatniania wody do obiegu
parowego współczesnej elektrowni z kotłami przepływowymi. Obejmuje on de­
karbonizację wapnem z koagulacją i filtrowaniem oraz pełną demineralizację. Układ
demineralizacji składa się z pięciu ciągów, z których pracują cztery, a jeden jest
w trakcie regeneracji.
Uzupełnieniem podstawowego procesu uzdatniania wody do obiegu pa­
rowego jest korekcja wody. Dawkowany za pomocą pompek tłokowych wprost
do kotła fosforan trójsodowy ma za zadanie ochronę kotła przed ewentualnym
tworzeniem się kamienia, mogącego powstać podczas nie zauważonej nieszczelności
skraplacza turbiny. Dla kotłów na najwyższe ciśnienia stosuje się korekcję wody
zasilającej za pomocą hydrazyny N 2H 4, która wiąże resztki tlenu, nic zwiększając
zawartości soli w wodzie. W wyniku reakcji utleniania hydrazyny powstaje bowiem
tylko woda i azot (N 2H4 + 0 2 = 2 H 20 + N 2).
Współczesne elektrownie są wyposażone w blokowe instalacje oczyszcza­
nia skroplin, składające się z układu wymieniaczy kationowych i dwujonitowych
oraz instalacji do alkalizowania skroplin wodą amoniakalną.
W procesach przygotowania wody zasilającej kotły stosuje się także od­
gazowywanie wody, mające na celu usunięcie z wody rozpuszczonych w niej gazów
działających korodująco na metale. Odgazowywanie termiczne przeprowadza się
w odgazowywaczach, które omówiono w rozdz. 5. Instalowane niekiedy (zwłaszcza
w latach powojennych) wyparki do przygotowania wody przez destylację, omówiono
również w rozdz. 5.
7.4.3. U zd atn ian ie wody do obiegu chłodzenia
We wszystkich rodzajach obiegów chłodzenia występuje zjawisko wydzielania osa­
dów węglanów wapnia i magnezu. Dopuszczalne stężenie kwaśnych węglanów
wapnia i magnezu, którego przekroczenie powoduje wytrącenie osadów, zależy od
temperatury wody oraz od zawartości wolnego C 0 2 w wodzie. Podwyższenie tem-
18 El » k iro m , i«
273
 GOSPODARKA W O D N A U Z D A T N I A N I E W O D Y O O O B IE G U P A R O W E G O I C H Ł O D Z Ą C E G O

peratury, odparowanie wody lub desorpcja C 0 2 zwiększa intensywność wydzielania

się tych osadów.
i ¿ rt W obiegach otwartych tworzenie osadów węglanowych następuje wyłą­
l8 ’S
«.*% cznie po przekroczeniu temperatury dopuszczalnej dla danej twardości węglanowej
C 5 i danego stężenia C 0 2 w wodzie chłodzącej (odparowanie i desorpcja C 0 2 prakty­
a lg »
15 S.s-8 cznie nie występuje). Osady węglanowe w tych obiegach wydzielają się więc rzadko.
?«Ei W zamkniętych obiegach chłodzenia, w których występuje dodatkowo desorpcja
I* ^ i odparowanie, tworzenie się osadów jest zjawiskiem powszechnym.
1
2 o •— í Aby temu zapobiec, stosuje się dekarbonizację wody. Pełna instalacja do
w *°° g
j-c=i>J pc±i>j pd=zi>l |<rm>J e o .* £ 5 ca uzdatniania wody w zamkniętym obiegu chłodzenia obejmuje dekarbonizację wa­
^ c §ś © £
- >r O N « pnem i szczepienie kwasem (najczęściej solnym, niekiedy — siarkowym). Wpro­
5-
^ ^SSSa wadzenie kwasu zmniejsza twardość węglanową (częściowa zamiana na twardość
pdZZlJ p¿zcJ pcczJ ^ci>| BI Ü O
stałą) oraz powoduje zwiększenie stężenia wolnego C 0 2, np.

Ca (H C 0 3)2 + HC1 = CaCI2 + 2 C 0 2 + 2H20

W wyniku tego uzyskuje się możliwość bardzo wydatnego zmniejszenia strat wody
spowodowanych odsalaniem (bez szczepienia kwasem odsalanie — ze względu na
dopuszczalne zagęszczenie wody — wynosi ok. 50% w stosunku do strumienia
wody dodatkowej).
W zamkniętych obiegach chłodzenia występują bezzwrotne straty wody
w ilości 2 3 , 5 % ilości krążącej w obiegu, wskutek parowania wody (największy
składnik), odsalania i rozprysku w chłodni oraz nieszczelności rurociągów i skra­
placza. W dotychczasowych rozwiązaniach wodę dodatkową do obiegu chłodzenia
dekarbonizowano wapnem, a wodę obiegową szczepiono kwasem. Współczesne
instalacje (rys. 7.14) do uzdatniania wody chłodzącej są wykonywane jako boczni­
kowe, w których uzdatnianiu podlega stale część (1,5-i-2,5%) wody obiegowej.
M l i
W przedstawionym na rys. 7.14 procesie uzdatniania są wykorzystywane także
kwaśne wody popłuczne z instalacji demineralizacji wody kotłowej i ścieki z blo­
kowych instalacji oczyszczania skroplin. Ze względu na większą niż przewidywa­
<N'O g (0 no twardość wody surowej uzupełniającej obieg chłodzący, przedstawiony na
«.IT * ¿13 rys. 7.14 układ został po kilku latach pracy zmodyfikowany. Woda dodatkowa 9
i- 5i e! f;
I ’S
jest kierowana bezpośrednio do akcelatorów 1.
s i l o j W oda chłodząca atakuje beton, zwłaszcza jego składniki zawierające
~ 5 * v;-S niczwiązanc wapno. Szczególnie niebezpieczne jest niszczące działanie siarczanów.
-s -s ^ ! , Zawarte w betonie składniki 3CaO i A120 3 tworzą z siarczanami związek (tzw.
COO cC*occ *N sól Candelota), którego kryształy zajmują większą objętość od objętości pierwot­
g-o.H ! p
iU sO |^ Jy oM nej, w wyniku czego następuje pękanie i kruszenie betonu. W celu zmniejszenia
" S s aS niszczącego wpływu utrzymuje się w wodzie chłodzącej wymaganą zawartość jo ­
= 1ca *o' >»
” 1g nów SO J" (400 -f 600 mg/l) oraz stosuje środki zaradcze natury konstrukcyjnej
• > (np. zabezpieczanie betonu powłokami ochronnymi).
^ I .l; o cc
Utrudnienie w pracy urządzeń chłodzenia - niezależnie od ich rodzaju -
stanowią także mikroorganizmy w formie kolonii rozwijających się na ściankach
urządzeń i elementów obiegu. Do ochrony przed nimi wodę chłodzącą zatruwa się

275
274
7. GOSPODARKA W O D N A
Rys. 7.14. Schemat instalacji uzdatniania wody do obiegu chłodzenia elektrowni 1 2 x 3 6 0 MW
(układ dla 6 bloków) wg Encrgoprojektu —W arszawa
1 — akcelerator do dekarbonizacji; 2 — zbiornik mleka wapiennego; 3 — zbiornik wapna
m ielonego; 4 — zb io rn ik kw asu so ln eg o ; 5 — m iernik kw asu solnego; 6 — n eutralizator
przecieków ; 7 — chłodnia k o m in o w a; 8 - sk rap lacz; 9 - w oda d o d a tk o w a; 10 — kw aśne
w ody popłuczne z dem ineralizacji; / / — odm uliny d o instalacji odpopielania hydraulicznego
chlorem, związkami chioru lub związkami miedzi. Do ochrony wody (w obiegach
otwartych i zbiornikowych) przed zatruciem, a także w celu oszczędności wymie­
nionych związków chemicznych, podaje się je udarowo, co kilkadziesiąt minut.
Obecność osadów mineralnych i biologicznych na powierzchni rurek skrapla­
czy jest niepożądana. Sprzyja ona procesom korozji (odcynkowania) oraz pogarsza
warunki wymiany ciepła. Osady te są w stosowanych układach usuwane w procesie
ciągłego czyszczenia rurek skraplaczy. W pomocniczym obiegu bocznikującym
skraplacza krążą kulki z gumy porowatej, o średnicy równej wewnętrznej średnicy
rurek. Przetłaczane strumieniem wody czyszczą wewnętrzne powierzchnie rurek
w sposób ciągły, nie dopuszczając do odkładania grubszej warstwy zanieczyszczeń. Po
przejściu przez skraplacz są odławiane w sitach i zawracane do obiegu czyszczącego.
Literatura do rozdziału 7
7.1. Ja k u b ik A .: Woda w wysokoprężnych elektrowniach parowych. W arszaw a, W N T 1967.
7.2. Ledw oń J ., G olczyk M .: Chłodnie kom inow e i wentylatorowe. W arszaw a, A rkady 1967.
7.3. Sierakow ski E ., M rozek Kontrola wody i pary w energetyce. W arszaw a, W N T 1979.
7.4. Zembaty W.: Systemy i urządzenia chłodzące elektrowni cieplnych. Warszawa, WNT 1993.
8. T U R B O G E N E R A T O R Y I U K ŁA D Y ELEKTRYCZNE
W E L E K T R O W N IA C H P A R O W Y C H
8.1. GENERATORY S Y N C H R O N IC Z N E
8.1.1. O pis ogólny
D o przetwarzania energii mechanicznej na elektryczną stosuje się trójfazowe prą­
dnice synchroniczne, przy czym prądnice z wirnikiem cylindrycznym (z tzw. uta­
jonymi biegunami) nazywają się turbogeneratorami — z uwagi na napęd turbinami
parowymi, natomiast prądnice z jawnymi biegunami — stosowane w elektrowniach
wodnych — hydrogeneratorami. Turbogeneratory są budowane jako dwubiegunowe
(dla bardzo dużej mocy w elektrowniach jądrowych również jako czterobicgunowe).
Wirniki turbogeneratorów są wykonywane w kształcie cylindra z odkuwki
stalowej z wyfrezowanymi na obwodzie żłobkami, w których są ułożone cewki
uzwojenia wzbudzenia. Uzwojenie wzbudzenia jest wykonane z miedzi miękkiej,
ewentualnie z dodatkiem srebra, co zapobiega ich trwałym odkształceniom. Cewki
są wykonane w postaci wiązki przewodów o przekroju prostokątnym, a w przypadku
bezpośredniego chłodzenia stosuje się przewody profilowane. W ceiu niedopuszcze­
nia do wypadnięcia cewek na skutek działania siły odśrodkowej, żłobki wirnika są
zamknięte klinami z materiałów niemagnetycznych (aluminum, stal niemagnetyczna).
Natomiast połączenia czołowe uzwojeń wirnika są zabezpieczone przed odkształ­
ceniami za pomocą kołpaków ze stali stopowej o dużej wytrzymałości mechanicznej,
osadzanych na skurcz. Między połączeniami czołowymi i kołpakiem znajduje się
warstwa materiału izolacyjnego. Uzwojenie wzbudzenia jest zasilane prądem stałym
z pierścieni ślizgowych osadzonych za pomocą pierścieni izolacyjnych (mika)
na wale wirnika. Końce uzwojenia wirnika są prowadzone otworem osiowym w walc
i są łączone promieniowymi gwintowanymi sworzniami z uzwojeniem i pierście­
niami ślizgowymi. Średnica zewnętrzna wirnika jest ograniczona wartością naprę­
żeń mechanicznych występujących przy dużych prędkościach obwodowych.
Stojan generatora składa się ze sprasowanych pakietów wykonanych
277
s. TURBO G ENERATO RY i u k ł a o y e le k tr y c zn e e le k tr o w n i p a r o w y c h
( .1 . G EN ER A TO RY S Y N C H R O N IC Z N E

z blachy prądnicowej, stanowiących tzw. żelazo czynne generatora, i osłony zewnę­

trznej, spawanej z blachy stalowej. Między pakietami cząstkowymi są umieszczone
wstawki dystansowe z materiału niemagnetycznego, tworzące promieniowe kanały
wentylacyjne. Po zmontowaniu pakietów cząstkowych, rdzeń zostaje sprasowany
z obu stron płytami dociskowymi z m ateriału niemagnetycznego, a następnie ścią­
gnięty za pomocą sworzni z nakrętkami. Żelazo czynne jest osadzone w kadłubie
n a klinach w sposób sztywny. W pakietach są uformowane żłobki na uzwojenia
p rąd u przemiennego oraz kanały wentylacyjne. Uzwojenie stojana jest wykony­
wane jako prętowe, jednozwojowe, dwuwarstwowe, czyli w jednym żłobku mie­
szczą się po dwa pręty należące do różnych cewek. Początki i końce poszczególnych
uzwojeń fazowych są wyprowadzone za pomocą przepustów na zewnątrz genera­
tora. Początki uzwojeń łączy się przez przekładniki prądowe w jeden wspólny punkt
gwiazdowy generatora.
Szczegóły rozwiązań konstrukcyjnych turbogeneratorów zależą od spo­
sobu chłodzenia i będą omówione w dalszej treści.
8.1.2. P a ra m etry ch arakteryzu jące pracę generatorów
synchronicznych
W celu ograniczenia wartości prądu zaczęto budować generatory na wię­
ksze napięcia. Dla obecnie budowanych generatorów z uwagi na ograniczone wła­
ściwości materiałów izolacyjnych napięcie nic przekracza 27 kV. Moc czynną od­
dawaną przez generator reguluje się przez zmianę strumienia masy czynnika dopły­
wającego do turbiny. N a wartość napięcia, współczynnika mocy (mocy biernej)
prądnicy wpływa się przez zmianę prądu wzbudzenia. Częstotliwość napięcia ge­
neratora pracującego samotnie zależy od prędkości obrotowej turbiny napędzają­
cej, a przy pracy równoległej wartość napięcia na zaciskach i częstotliwość są okre­
ślone przez warunki pracy systemu elektroenergetycznego, do którego jest przyłą­
czony generator.
Wirnik, którego uzwojenie wzbudzenia jest zasilane prądem stałym (prą­
dem wzbudzenia /„) tworzy magneśnicę. Wytworzone pole wirnika (strumień <PW -
rys. 8. la) indukuje w uzwojeniu stojana (twomika) napięcie E w. Prąd 1 płynący
w uzwojeniu stojana wytwarza strumień oddziaływania twomika <Pa sprzęgający
oba uzwojenia oraz strumień rozproszenia twomika rl \ względem uzwojenia wzbu­
dzenia. Strumieniom tym odpowiadają reaktancje: oddziaływania twomika
i rozproszenia twomika X„ tworząc reaktancję synchroniczną (rys. 8.Ib)
X d - X ai + XI (8.1)

D o najważniejszych parametrów prądnicy synchronicznej należą: S — m oc p o ­ Reaktancje X d podaje się jako wartości względne X d = przy czymimpedancja
Zn
zorna, MV-A; U - napięcie stojana, kV; / - prąd stojana, kA ; cos <p — współ­ znamionowa
czynnik mocy; n — prędkość obrotowa, m in- 1 ; Uw — napięcie wzbudzenia, V;
I w — prąd wzbudzenia, A ; rodzaj, tem peratura i ciśnienie czynnika chłodzącego.
W tablicy 8.1 zestawiono podstawowe dane wybranych turbogeneratorów.

gdzie: U„, IN — wartości znamionowe napięcia i prądu generatora.

Tablica B.l. Podstawowe param etry znamionowe wybranych turbogeneratorów krajow ych

Typ tu rbogene­ S U / Uw /. 1,
c o s?
ra to ra MVA kV A V A X

T6-6 7,5 6,3 687 0,8 150 333 96,4

T6-25 31,25 6,3 2864 0,8 250 520 97.4
T G H -30 37,5 6,3 3437 0,8 237 410 98,3
TG H -55 68,75 10,5 37SO 0,8 230 740 98,5
T G H W -63 78,75 10,5 4330 0,8 196 1500 98,3
T G H -120 150 13,8 6276 0,85 380 1575 98,4
TW W -200 235 15,75 8625 0,85 315 2660 98,57
G TH W -360 426 22 11180 0,85 533 2800 98,57
TW W -500*1 588 20 17000 0,85 540 2970 98,7
GTHW-600, *> 723 21 19877 0,85 550 5745 98,5
GTHW-IOOO**1 1182 27 25283 0,85 844 6176 98,54 R ys. 8.1. M aszyna synchroniczna cylindryczna nienasycona: a j rozkład strum ieni; b) sche­
m a t zastępczy; c) uproszczony wykres wskazow y
2 .» — im pedancja obciążenia; ? — k ą t obciążenia; 9 — k ą t m ocy (pozostałe oznaczenia
ł> Produkcja ZSRR. *ł) Zaprojektowane dla polskich elektrowni jądrowych. w tekście)

279
278
a. T U R B O G E N E R A T O R Y I U K Ł A D Y E LEKTR YC ZN E E LE K TR O W N I PAR O W YC H
l.t, GENERATORY S Y N C H R O N IC Z N E

UN w stanie biegu jałowego i prąd zwarciowy 7. = 7V w stanie zwarcia symetry­

cznego.
Ponieważ 7w01 > 7„02 (rys. 8.2b), więc k zi > kl2, zatem i X tt < Xd2.
Czyli im szczelina jest większa, tym stosunek zwarcia k , jest większy i reaktancja
X d mniejsza. Dlatego w nowoczesnych maszynach, w których indukcje magnety­
czne są bardzo duże (duże strumienie rozproszenia 4>s) otrzymywano by duże re-
aktancje Xd, pogarszające warunki stabilnej pracy generatora w sieci. Aby zmniej­
szyć szkodliwość tego zjawiska, wprowadza się większe szczeliny & (S — 5 + 50 mm).
Przy znamionowym prądzie wzbudzenia 7wW n a zaciskach prądnicy pa­
nuje napięcie U„, a po odciążeniu maszyny do biegu jałowego (7 = 0) napięcie
wzrośnie do wartości U0. Znamionowa zmienność napięcia

Su = 100% (8.3)
un
Prądnice synchroniczne są budowane tak, aby < 50%. Tak znaczne zmiany na­
pięcia są niedopuszczalne i dlatego prądnice synchroniczne muszą być wyposażone
w układy regulacji napięcia.
Moc czynna oddawana przez prądnicę"

P = U l cos ę
Wstawiając do powyższego wzoru otrzymane z wykresu na rys. 8.1c wyrażenie
R ys. 8.2. C h arak tery sty k i: a) obw odu m agnetycznego dla różnych w artości szczeliny S; b) 7 cos = ■■—
*’- "*9 i pomijając straty w tworniku, otrzyma się wzór określający
m agnesow ania E j ( I w) i zw arcia /,(/* ); c) odpow iadające im wykresy w skazowe Xt
1 — obw ód m agnetyczny bez szczeliny; 2 ~ o b w ód m agnetyczny szczeliny pow ietrznej o r ó ­ moc elektromagnetyczną
żnej szerokości 2 — obw ód m agnetyczny w ypadkow y ze szczelinam i pow ietrznym i (pozo­
stałe oznaczenia w tekście)
P. = - ~ sin 8 (8-4)
A d
W artość rezystancji R uzwojenia tw ornika generatorów energetycznych
jest pomijalnie mała wobec reaktancji X d i na wykresie wskazowym na rys. 8 .łc nie K ąt 8 nazywa się kątem mocy, ponieważ od jego wartości zależy moc czynna ma­
jest uwzględniona. szyny. N a rysunku 8.3 przedstawiono charakterystykę kątową mocy dla U = const
N a rysunku 8.2 przedstawiono wpływ wymiaru szczeliny 5 na charaktery­ i różnych prądów wzbudzenia /„. Największa moc P emi, jest wydawana przez m a­
styki obwodu magnetycznego = f (/„) i przykładowe charakterystyki magne­ szynę dla ił = 90°. Stosunek mocy maksymalnej (dla U = const i I„ - const) do
sowania E w — f (7„) dla różnych wartości 5. mocy znamionowej nazywa się przeciążalnością maszyny synchronicznej
Charakterystyką zwarcia nazywa się zależność prądu zwarciowego twor­
= P.u,u- _ . 1 (8.5)
nika Ix od prądu wzbudzenia 7W przy symetrycznym zwarciu zacisków uzwojenia P,„ sin
tw ornika (w stanie ustalonym) — rys. 8.2b.
K ąt mocy = 25 + 40°, przeto przeciążalność zawiera się w granicach 1,6+2,4.
Ważnym wskaźnikiem charakteryzującym podstawowe właściwości m a­
szyny synchronicznej jest stosunek zwarcia, który na podstawie rys. 8.2b m ożna za­ Zarówno przeciążalność p, jak i zmienność napięcia zależą od wartości szczeliny
pisać jako 6 (rys. 8.2).
W punkcie 4,7.3.2 analizowano wpływ zmian mocy elektrycznej generatora
na pracę układu regulacji turbiny. Poniżej przedstawiono zachowanie się genera­
tora, włączonego do pracy równoległej z siecią sztywną ( / = const) i przy stałym

'> Celem uproszczenia stosuje się zapis dla jednej fazy.

gdzie: 7w0 i I vz — wartości prądów wzbudzenia, przy których uzyskuje się napięcie

281
280
 TU R BO G EN ER ATO R Y I U K ŁA D Y ELEKTRYCZNE ELEKTRO W NI PARO W YCH
R ys. 8.3. C h arak tery sty k a: a) kąto w a m ocy elektrycznej Pc ; b) m ocy synchronizującej Ps
prądzie wzbudzenia, po zmianie mocy P T turbiny napędzającej. Jeżeli w stanie
pracy ustalonej (rys, 8.3, p. /) nastąpi zwiększenie mocy turbiny do wartości P TZ,
to nadwyżka mocy ( ? T2 > Pel) spowoduje przyspieszenie wirnika turbiny. Kąt
mocy 9 zwiększa się i wirnik dąży do zajęcia nowego stanu równowagi. W skutek
bezwładności mas wirujących wirnik zajmuje położenie 2', pojawi się nadwyżka
mocy elektrycznej (PeZ- > P T1), powodująca zmniejszenie prędkości wirnika i wirnik
zajmuje położenie 2". Oscylacje względem p. 2 mają charakter zanikający. Zatem
prądnica ze zwiększoną mocą PeZ będzie dalej współbieżnie (synchronicznie) pra­
cować z innymi prądnicami. W raz ze zwiększeniem mocy czynnej powinna zwiększyć
się moc bierna, czyli prąd wzbudzenia należy zwiększyć do (J — nowy punkt
pracy). Zdolność maszyny do utrzymywania się w synchroniźmie jest określana
mocą synchronizującą
P ,= cos 9 ( 8.6)
która odgrywa istotną rolę przy zaburzeniach stabilności. Im mniejszy jest kąt mocy
9 i większy prąd wzbudzenia /„, tym maszyna synchroniczna lepiej utrzymuje się
w synchroniźmie.
Prześledźmy uproszczony przypadek zwarcia w sieci zasilanej z generatora.
Załóżmy, że /„ — Iwl. W wyniku zwarcia obniży się napięcie U i moc Pc — cha­
rakterystyka P ', . Ponieważ P T\ > P tV więc generator wypadłby z synchronizmu.
Aby nie dopuścić do tego stosuje się tzw. forsowanie wzbudzenia, czyli szybkie zwię­
kszanie prądu np. do wartości / w2, wówczas Pe2 > P t i -
Szczególne znaczenie mają zjawiska zachodzące w maszynie synchronicznej
podczas zwarć zewnętrznych. W chwili 2warcia w uzwojeniu stojana popłynie prąd
udarowy zwarcia l d wielokrotnie przekraczający prąd znamionowy.
W czasie trwania zwarcia występują trzy okresy. W pierwszym okresie —
zwanym stanem podprzejściowym — występuje tzw. reaktancja podprzejściowa X ”,
282
1.1. GENERATORY s y n c h r o n ic z n e
w drugim — zwanym stanem przejściowym, występuje tzw, reaktancja przejściowa
X'd i w stanie ustalonym — reaktancja synchroniczna X d. Względne wartości po­
szczególnych reaktancji wynoszą
X d = 1 ,5 + 2 ,9 "; X'd = 0,15+0,43“ X d = 0,12+0,26“
R eaktancja X'J decyduje o udarowej wartości prądu zwarciowego generatora
natom iast reaktancja X d o utrzymaniu się maszyny w synchroniźmie podczas zwar­
cia w okresie przejściowym. Przeto, celem zapewnienia stabilnej pracy, reaktanejc
X d i X'd powinny być stosunkowo małe, natomiast celem ograniczenia prądu uda­
rowego zwarcia X d powinna być duża.
8.1.3. S traty cieplne i sprawność generatora
W generatorze powstają straty mocy i wydawana do sieci moc elektryczna Pc (mie­
rzona n a zaciskach generatora) jest mniejsza o te straty od doprowadzonej do ge­
neratora mocy mechanicznej Pm. Rozróżnia się:
a) straty mocy niezależne od obciążenia, tzw. straty biegu jałowego:
AP„ — straty mechaniczne na pokonanie oporów tarcia w łożyskach i na wentylację;
AP, — straty w żelazie stojana wskutek prądów wirowych APw i przemagnesowania
blach (histerezy) APH zależne od częstotliwości / i indukcji B
APt = AP„ + AP„ = af+ b f2 + cB2 (8.8)
gdzie: a, b, c — współczynniki;
b) straty mocy APu zależne od obciążenia:
APus — straty w uzwojeniu stojana — wprost proporcjonalne do 12;
APUW — straty w uzwojeniu wzbudzenia — wprost proporcjonalne do I 2.
Dla różnych rodzajów budowy, chłodzenia i różnych wartości mocy znamionowych
turbogeneratorów udział poszczególnych strat jest różny. Orientacyjne wartości
strat w turbogeneratorze chłodzonym powietrzem przy obciążeniu znamionowym
P N wynoszą
Ap m = (0,01+0,015) P N; AP± = (0,005+0,01) P„;
A = (0,003 + 0,008) PN; A = 0,003
Straty mechaniczne w turbogeneratorze chłodzonym powietrzem stanowią najpo­
ważniejszą grupę strat - ok. 40% strat całkowitych. Dzięki wprowadzeniu chło­
dzenia wodorowego zmniejszają się one do (0,002 + 0,003) PK.
11 W artości większe dotyczą generatora dużej mocy GTHW -1000.
283
 TU R B O G E N E R A T O R Y I U K Ł A D Y ELEKTR YC ZN E E LE K TR O W N I PAR O W YC H
S .l. GENERATORY S Y N C H R O N IC Z N E

Sprawność generatora
d)
_ Pę_____
% Pm Pe + APm+ AP. + A P + AP ty
i wynosi od 0,96 (chłodzenie powietrzem) do 0,987 (chłodzenie wodno-wodorowc
oraz wodne).
Turbogeneratory dużej mocy osiągają największą sprawność przy ok. 3/4
obciążenia znamionowego, przy czym charakterystyki sprawności są płaskie (rys. Cu

8.4). iaKl0 ACu>A ft» A;

Rys. 8.5. Przykładowe rozkłady tem peratur t w pręcie C u, izolacji /, żelazie Fe i chłodziwie
ch dla różnych układów chłodzenia i chłodziw : p — pow ietrze; H 2 — w odór; H 2O — woda

Stan równowagi cieplnej generatora następuje wówczas, gdy strumień

R ys. 8.4. C harakterystyki spraw ności tu rb o g en erato ró w zainstalow anych w Polsce
O znaczenia i sposoby chłodzenia generatorów p o d a n o w ta b l. 8.1, linią przeryw aną oznaczono
charakterystykę spraw ności gen erato ra 200 M V«A z bezpośrednim chłodzeniem pow ietrzem
wg [8.4]
8.1 .A. C hłodzenie turb o g e n era to ró w
8.1.4.1. Wprowadzenie
Część strat mocy mechanicznej w generatorze zamienia się w łożyskach n a ciepło,
skąd jest odprowadzane przez olej smarujący łożyska generatora (rys. 4.30). Ciepło
powstające z pozostałych strat, powodujące wzrost tem peratury żelaza oraz uzwo­
jeń stojana i wirnika, jest odprowadzone przez oddzielny układ chłodzenia. Naj­
wyższe tem peratury występują w uzwojeniu znajdującym się w żłobkach. Stoso­
wane powszechnie układy chłodzenia generatorów można podzielić ze względu
na rodzaj czynnika chłodzącego (chłodziwo) na układy chłodzenia:
— powietrzem;
— wodorem;
— wodą (układy płynowe).
odprowadzanego ciepła jest równy strumieniowi ciepła powstającego ze strat.
Na rysunku 8.5 przedstawiono przykładowe rozkłady temperatur dla
układu składającego się z: izolowanego pręta przewodzącego prąd (np. pręt uzwo­
jenia stojana umieszczony w żłobku), żelaza i chłodziwa. Założono przy tym stałą
temperaturę chłodziwa lch = const. N a podstawie tego poglądowego rysunku widać,
że można zwiększać intensywność chłodzenia poprzez:
— wprowadzenie lepszej izolacji, czyli zmniejszenie grubości i ewentualne zwię­
kszenie przewodności cieplnej właściwej A, (rys. 8.5b);
— zastosowanie jako czynnika chłodzącego wodoru, którego przejmowalność
energii cieplnej otH2 jest ok. 1,35 razy większa od przejmowalności energii cie­
plnej powietrza ap; w takim też stosunku zmniejsza się spadek temperatury
przy ściance (rys. 8.5c);
— zastosowanie bezpośredniego chłodzenia wodorem (rys. 8.5d) elementów, w któ­
rych wydzielają się straty;
— zastosowanie bezpośredniego chłodzenia wodą (rys. 8.5e), gdyż woda w porów­
naniu z powietrzem lub wodorem ma bardzo dużą wartość przejmowalności
energii cieplnej aH20, zatem i różnica temperatur At — lCu—tch jest dla tego
chłodziwa najmniejsza.
Temperatura chłodzonego elementu zależy od spadku temperatury między
powierzchnią chłodzoną i czynnikiem chłodzącym oraz od przyrostu temperatury
chłodziwa Arch. Jeżeli z elementu jest odbierany strumień ciepła Q (kW), to przyrost
temperatury chłodziwa
A, g
ch “ A wc, q
gdzie: A — przekrój poprzeczny kanału chłodziwa, m2; w — prędkość chłodziwa,
m/s; cr — ciepło właściwe chłodziwa, K ! 6 ~ gęstość chłodziwa, kg/m3.
D obre chłodziwo (mała wartość A(ch) powinno odznaczać się dużymi wartościami:
ciepła właściwego c„, pojemności cieplnej cp q oraz przejmowalności energii cic-

285
28A
 TU R BO G EN ER ATO R Y I U K ŁA D Y ELEKTR YC ZN E ELEKTR O W N I PAR OW YC H
S .l. G E N E R A T O R Y S Y N C H R O N IC Z N E

Tablica 8.2. Porównanie właściwości fizycznych czynników chłodzących

C iepło wła­ P ojem ność

G ęstość Prędkość*’ Z dolność o d ­
ściwe cieplna**
p row adza­
C zynnik chłodzący nia ciepła*1
O a C fC w
CpQW
kJ
k g /m 1
k g -K

Pow ietrze
p = 0,1 M Pa 1,013 1,092 1 1 1
t = 40 °C
h2
p = 0,1 M Pa 14,3 0,078 1,008 1 1,008
1 = 40 °C
(0,97H 2+ 0 ,0 3 po­
wietrze)
Rys. 8.6. Przekrój turbogeneratora o pośrednim chłodzeniu pow ietrzem
p = 0,1 M Pa 10,32 0,112 1,045 1 1,045 / - sto ja n ; 2 — w irnik; 3 — uzwojenie sto jan a; 4 — łożyska; 5 — w entylatory; 6 —
t = 40 "C - koipak n a połączeniach czoiowych uzwojenia w irnika; 7 - kanaiy w entylacyjne w zębach
p = 0,3 M Pa 10,5 0,322 3,056 1 3.056 w irnika; S — zakończenie (przegroda) k anału wentylacyjnego
/ = 40° C
p = 0,5 M Pa 10,3 0,546 5,08 1 5,08
t = 4 0 °C
tów) ze względu n a szybkie zanieczyszczenie się filtrów powietrza, zabrudzenie się
wnętrza generatora i niebezpieczeństwo pożaru. Dlatego stosuje się zamknięty
W oda 4,2 992,2 3770 0,012 45
obieg chłodzenia, przy czym ogrzane powietrze jest schładzane w chłodnicy wodnej.
*’ W artość względna odniesiona d o pow ietrza. Turbogeneratory chłodzone powietrzem mają bezpośredni uintensywniony system
chłodzenia przez wprowadzenie kanałów wentylacyjnych w zębach i pod żłobkami
wirnika, podobnie jak dla wodoru (rys. 8.7b). Kanały wentylacyjne 7 są tak wyfrezo­
plnej a. Na podstawie danych w tabl. 8.2 widać wyraźnie zaiety wody w porównaniu wane, aby w środkowej części powstała przegroda 8. Dzięki temu powietrze
z innymi chłodziwami. wpływa do kanału z obu stron i m a mniejszą drogę przepływu, zatem jest mniejszy
Istotnym czynnikiem zwiększającym intensywność chłodzenia są wymiary przyrost temperatury chłodziwa Aich-
powierzchni wymiany ciepła oraz grubość elementów, w których ciepło się wywią­ D en zawarty w powietrzu — w połączeniu ze zjawiskiem wyładowań niezupełnych —
zuje. W celu zwiększenia intensywności chłodzenia stosuje się kanały osiowe i szcze­ stanowi niebezpieczeństwo pożarowe. Przy chłodzeniu powietrzem są konieczne
liny (ewentualnie otwory) promieniowe w żelazie wirnika i stojana. specjalne urządzenia gaszące, które w przypadku zwarcia w uzwojeniach genera­
Wielki postęp stanowi wprowadzanie chłodzenia bezpośredniego, w którym to ra napełniają obieg dwutlenkiem węgla. Z porównania danych z tabl. 8.2 wynika,
wodór lub woda przepływa wewnątrz przewodów miedzianych (bezpośrednio omy­ że powietrze ma najgorsze właściwości jako chłodziwo. Dlatego już przy mocy
wa ścianki). Dzięki tem u różnica tem peratur uzwojeń i żelaza jest bardzo mała turbogeneratora ok. 25 MW strumień powietrza potrzebny do chłodzenia wynosi
i unika się niebezpieczeństwa uszkodzeń izolacji i uzwojeń, powstających na skutek 18-5-20 m 3/s i wynikające stąd przekroje kanałów istotnie zwiększają wymiary
dylatacji. maszyny.

8.1.4.2. Chłodzenie powietrzem 8.1.4.3. Chłodzenie wodorem

Obieg powietrza w generatorze odbywa się w sposób wymuszony za pomocą wen­ W turbogeneratorach o mocach 25-5-30 MW i większych jako czynnik chłodzący
tylatorów 5 (rys. 8.6) zabudowanych n a wale lub wentylatora umieszczonego poza stosuje się wodór. Zastosowanie wodoru zamiast powietrza pozwała zwiększyć
kadłubem maszyny i napędzanego silnikiem elektrycznym. Chłodzenie w obiegu sprawność o ok. 1% i zwiększyć moc jednostki o 25% przy tych samych gabarytach.
otwartym jest rzadko stosowane (tyiko w generatorach o mocy do kilku megawa- Dodatkową korzyścią chłodzenia wodorowego jest:

287
286
I. T U R BO G EN ER ATO R Y I U K Ł A D Y E LEKTR YC ZN E ELE K TR O W N I P AR O W YC H
— brak zagrożenia pożarem, ponieważ nawet przy powstaniu zwarcia i łuku między
uzwojeniami generatora, izolacja z braku tlenu nie zapala się;
— znaczne zmniejszenie szybkości starzenia się izolacji dzięki wyeliminowaniu
możliwości powstawania ozonu, jak a istnieje przy chłodzeniu powietrzem na
skutek wyładowań zupełnych;
— bardziej cicha praca turbogeneratora.
Właściwości chłodzące wodoru polepszają się ze wzrostem jego ciśnienia
(tabl. 8.2). Aby wykorzystać tę właściwość, stosuje się wodór pod ciśnieniem do
0,5 MPa. W pośrednim systemie chłodzenia wodór jest najczęściej pod ciśnieniem
atmosferycznym. Przy chłodzeniu bezpośrednim wodór przepływa w otworach
przewodów (rys. 8.7). W odór jest chłodzony w obiegu zamkniętym w chłodnicach
wodnych, znajdujących się wewnątrz obudowy generatora (rys. 8.9). Chłodnice
są wykonane z rurek miedzianych. Wewnątrz rurek przepływa woda, a na zewnątrz
R ys. 8.7. Schem at frag m en tu w irnika z bezpośrednim chłodzeniem w odorem (a) i p rzekrój
przez żłobki (b) wg [8.11]
1 — k anały w entylacyjne w zęb ach ; 2 — k a n ał w entylacyjny p od żłobkiem ; 3 — otw ory
prom ieniow e w klinach
288
i.l. G E N E R A T O R Y S Y N C H R O N IC Z N E
wodór, którego krążenie wywołują wentylatory osadzone na wale generatora.
W odór stosowany w obiegu chłodzenia ma czystość ok. 97%. Cały obieg chłodzenia
musi być zabezpieczony przed przenikaniem do niego powietrza, ewentualnym
wydostawaniem się wodoru do powietrza, aby nie dopuścić do powstawania mie­
szaniny wybuchowej. Generator znajduje się w szczelnej obudowie, obliczonej na
ciśnienie, jakie mogłoby powstać przy wybuchu mieszaniny. Przejścia wału przez
osłonę są wyposażone w uszczelnienia olejowe, dławnicowe lub pierścieniowe.
Ponieważ olej ten nasyca się wodorem oraz powietrzem i powietrze tc mogłoby
w ten sposób dyfundować do przestrzeni, w której znajduje się wodór, olej uszczel­
niający krąży w specjalnym obiegu, w którym jest pozbawiony rozpuszczonych
w nim gazów.
Układ chłodzący musi mieć specjalną instalację do napełniania generatora
wodorem i uzupełniania strat. Układ ten jest zasilany z baterii butli, w którym wo­
dór znajduje się pod ciśnieniem 15 MPa. Napełnienie obudowy generatora wo­
dorem wykonuje się następująco. Najpierw maszyna zostaje od dołu napełniona
z butli dwutlenkiem węgla (gazem obojętnym), który jako gaz o większej gęstości
wypycha powietrze przez górny zawór, tzw. „przepłukiwanie generatora”. Po na­
pełnieniu obudowy C 0 2 (brak powietrza w obudowie), od góry napełnia się obu­
dowę wodorem pod ciśnieniem. Wodór, jako lżejszy od dwutlenku węgla, wypycha
go z obudowy — C 0 2 wypływa dołem z obudowy.
W turbogeneratorach o mocy 30-;-50 MW stosuje się pośredni sposób
chłodzenia uzwojeń wodorem, o mocy do 130 MW — chłodzenie pośrednie uzwo­
jeń stojana i bezpośrednie uzwojeń wirnika, a o mocy do 180-4-200 MW — chło­
dzenie bezpośrednie obu uzwojeń. Ponieważ są duże trudności z chłodzeniem bez­
pośrednim uzwojeń stojana, obecnie dla podanego zakresu mocy jest już stosowane
chłodzenie bezpośrednie wodne.
8.1.4.4. Chłodzenie wodą
Skonstruowanie turbogeneratora o mocy ponad 200 MW z chłodzeniem wodo­
rem, z uwagi na jego duże gabaryty (zatem trudności transportowe) i koszty oraz
stosunkowo duże reaktancje przejściowe, jest obecnie nieopłacalne, chociaż w końcu
lat pięćdziesiątych były również budowane generatory z chłodzeniem wodorem
0 mocy do 275 MW. Dalsze zwiększenie mocy znamionowej generatora uzyskuje
się przez wprowadzenie chłodzenia wodą. Ponieważ woda chłodząca styka się bez­
pośrednio z miedzią uzwojeń, musi ona mieć rezystywność większą niż 50 kii/cm.
Dlatego do chłodzenia używa się wody destylowanej (kondensat ze skraplacza
turbiny), która nie wprowadza również zanieczyszczeń mechanicznych.
W zakresie mocy 2004-1200 MW stosuje się obecnie wodne chłodzenie
uzwojeń stojana, zaś żelazo i uzwojenie wirnika są chłodzone bezpośrednio wodo­
rem. W taki sposób jest rozwiązane chłodzenie krajowych generatorów TWW-200
1 TGHW-360 (rys. 8.8 i 8.9) oraz zaprojektowanych GTHW-600 i GTHW-1000.
Drążone przewody chłodzące są rozmieszczone w regularnych odstępach pomiędzy
19 E lektrow ni*
289
 T U R B O G E N E R A T O R Y I U K Ł A D Y E LEKTR YC ZN E E LE K TR O W N I PAR O W YC H
________G E N E R A T O R Y S Y N C H R O N I C Z N E

„--- — •’» L«*^J

R ys. 8.8. D oprow adzenie w ody chłodzącej d o uzw ojenia sto jan a (a) i p rzekrój żłobka (b)
turb o g en erato ra TW W -200 p ro d u k cji D o lm el W rocław
I — cew ka; 2 — k o m o ra w o d n a ; 3 — k o le k to ry ro zp ro w ad zające w odą; 4 — przyłącze
(w ąż teflonowy)
Zaczerpnięto z [8.11]-
J — strum ień gazu w połączeniach czołowych i uzw ojeniach w irnika o ra z w szczelinie powie­
trznej; 2 — strum ień gazu w pakiecie blach i płytach dociskowych sto ja n a; 3 — strum ień
gazu w obudow ie zacisków uzwojenia sto ja n a ; 4 — w odna chłodnica w odoru; 5 — wylot
gazu z w entylatora osiow ego; 6 — doprow adzenie wody d o uzw ojeń s to ja n a ; 7 — kolektory
wody chłodzącej; 8 — zbiornik w yrównawczy wody do praw idłow ego napełnienia obiegu
chłodzącego

innymi przewodami elementarnymi pręta uzwojenia (rys. 8.8b). Przewody te wy­

stają nieco poza końce pręta i są wlutowane do kom ór wodnych 2 (rys. 8.8), znaj­
dujących się na obu końcach pręta (patrz również rys. 8.9 -s- 8.11). D o każdej z ko­
m ór od strony turbiny jest doprowadzona wężem teflonowym w oda z kolektora 3.
Zrealizowanie chłodzenia wodnego w wirującym wirniku je st związane
z pokonaniem iicznych trudności. N a strugę wody płynącej w pręcie na średnicy
wirnika D = 1200 mm, obracającego się z prędkością n = 3000 m in-1 , działa
przyspieszenie odśrodkowe ok. 6000 g (g — przyspieszenie ziemskie). Dlatego,
aby zapewnić równomierny rozpływ wody we wszystkich równoległych połącze­
niach, ciśnienie wody przekracza 16 M Pa. Wprowadzenie wody do w irnika oraz
zapewnienie odpowiedniej szczelności układu jest bardzo trudne d o rozwiązania.
Ponadto ewentualna przerwa w dopływie wody do którejkolwiek z równoległych
strug wody może spowodować odparowanie wody i przegrzanie uzwojenia. D o­
datkowe trudności mogą powstać na skutek elektrolizy i korozji oraz erozji (prze­
pływ wody pod dużym ciśnieniem). N a rysunku 8.12 przedstawiono uproszczony
schemat chłodzenia wodą generatora o mocy 1300 MW [8.6, 8.7], Obejmuje ono:
a) chłodzenie w odą: uzwojeń stojana, osłon stojana, połączeń, przepustów, Rys. 8.10. Przekrój turbogeneratora z w odnym chłodzeniem uzw ojenia sto jan a i bezpośrednim
chłodzeniem w odorem w irnika (porów naj z rys. 8.9)
uzwojeń wirnika, połączeń i pierścieni ślizgowych; Reprodukcja z [8.8]

290 291
 TU R B O G E N E R A TO R Y I U K Ł A D Y E LEKTR YC ZN E E LE K TR O W N I PAR O W YC H
R ys. 8.11. W idok c zo li uzwojeń stojana generatora chłodzonego w odą
Reprodukcja z [8.8]
R ys. 8.12. S chem at chłodzenia tu rb o g en erato ra o m ccy 1300 M W produkcji firm y B B C
1 — obieg w odnego chłodzenia s to ja n a ; 2 — chłodzenie w odą w irnika; 3 — chłodzenie
olejem p akietu blach s to ja n a ; 4 — cylinder o ddzielający; 5 — przestrzeń stojana chłodzona
azotem ; 6 — przestrzeń w irnika chłodzona a zo tem ; 7 — chłodnice w odne; 8 i 9 — pom py
w ody chłodzącej sto jan a i w irnika
Zaczerpnięto z [8.7]
292
t.1. G E N E R A T O R Y S Y N C H R O N IC Z N E
b) chłodzenie olejem pakietu żelaza stojana i jego elementów docisko­
wych;
c) chłodzenie azotem przedzielonych cylindrem izolacyjnym 4 (rys. 8,12}
przestrzeni stojana i wirnika; azot jest gazem neutralnym, niepalnym, niewybucho-
wym i m a dobre właściwości izolacyjne.
W zależności od firmy konstruującej turbogenerator mogą być różne
sposoby rozprowadzania wody w wirniku. W układzie pokazanym na rys. 8.12
woda wchodzi do jednego boku pętli uzwejenia i powraca drugim. Są wykonania,
w których w przestrzeni od strony stojana krąży azot jako gaz neutralny, nato­
miast wirnik obraca się w powietrzu o ciśnieniu mniejszym od atmosferycznego
[8.8]; wpływa to na zmniejszenie strat tarcia i zmniejszenie szumów.
Do głównych zalet turbogeneratorów o chłodzeniu wyłącznie wodą należy;
— stosunkowo lekka obudowa maszyny, bowiem wobec niestosowania wodoru nie
istnieje problem wytrzymałości na ciśnienie w związku z ewentualną eksplozją,
jak również nie istnieje konieczność zachowania szczelności związanej ze stosun­
kowo wysokim ciśnieniem wodoru;
— zbędność chłodnic wbudowanych w kadłub maszyny, stosowany przy chłodzeniu
wodorem;
— wobec zbędności olejowych uszczelnień wału generatora — zbędność związa­
nych z tym urządzeń olejowych;
— zbędność całego zespołu urządzeń gospodarki wodorowej i urządzeń pomocni­
czych, powodujących powiększenie awaryjności turbozespołu.
8.1.4.5, Tendencje rozwojowe
Z uwagi na ograniczoną średnicę beczki wirnika do ]200ą-1300 mm (wytrzymałość
mechaniczna odkuwki) dalsze zwiększenie mocy jednostkowej może odbywać się
tylko drogą zwiększenia wykorzystania materiałów czynnych (intensywniejsze
chłodzenie) i powiększania przekrojów uzwojeń. Również stojan m a ograniczoną
średnicę. Aby umieścić w stojanie uzwojenia o większym przekroju na ograniczonej
średnicy — w ograniczonej liczbie żłobków — wysokość żłobka musi być większa.
Przeto, jak pokazano na rys. 8, la, zwiększa się strumień rozproszenia <P„ czyli
reaktancja X„ której wartość decyduje o wartości reaktancji przejściowej X ’d.
Perspektywy dalszego zwiększania mocy granicznej turbogeneratorów
stwarza zastosowanie chłodziwa o niskiej temperaturze parowania, np. helu, i wy­
korzystania ciepła parowania do bezpośredniego chłodzenia jego elementów. Za­
stosowanie kriogeniki pozwala stosować bardzo duże gęstości prądu (zjawisko
nadprzewodnictwa), a zatem i uzyskanie bardzo dużych indukcji magnetycznych
przez cewki o małych wymiarach. Dzięki małym wymiarom będzie można umieścić
uzwojenie stojana w szczelinie powietrznej [8.6 -f- 8.8], zwiększy się reluktancja
drogi strumienia magnetycznego (rys. 8.2) — reaktancja przejściowa X d zmniejszy
się i poprawią się warunki współpracy generatora z systemem — zwiększy się zapas
stabilności globalnej. Przewiduje się, że dzięki wykorzystaniu nadprzewodnictwa
293
». T U R B O G E N E R A TO R Y I U K Ł A D Y E LEKTR YC ZN E E LE K T R O W N I PAR O W YC H
w najbliższym czasie będzie można budować generatory o mocy 3000 MW. Można
postawić pytanie, czy w najbliższym okresie kilkunastu lat zajdzie taka potrzeba?
W ostatnich latach występuje wyraźna tendencja do zahamowania zwię­
kszania mocy jednostkowej bloków konwencjonalnych do 800-1-1300 MW. Wynika
to zarówno z przesłanek ekonomicznych, technologiczno-materialowych, jak i eks­
ploatacyjnych. Stąd też niektóre firmy rozszerzają zakres stosowania chłodzenia
powietrzem do większych mocy turbogeneratorów. N a przykład firma Brown
Boveri stosuje ten system w turbogeneratorach o mocy do 200 MV-A [8.4] z bez­
pośrednim chłodzeniem uzwojeń wirnika. Twierdzi się, że wady chłodzenia wodorem
(opisane przy chłodzeniu wodą) oraz jego duże koszty eksploatacyjne, długi czas
montażu i rem ontów upoważniają do stosowania prostszego i wygodniejszego
w eksploatacji systemu chłodzenia powietrzem (pdrównaj sprawności na rys. 8.4).
Stwierdza się również, że bezpośrednie chłodzenie wodorem uzwojeń wirnika i wodą
uzwojeń stojana umożliwia budowę turbogeneratorów nawet do mocy 2500 M V A .
8.2. ŹR Ó D ŁA , U K ŁA D Y W Z B U D Z E N IA I U K ŁA D Y DO
REGULACJI PARAMETRÓW GENERATORA
8.2.1. W stęp
N a rysnnku 8.13 przedstawiono schemat układu wzbudzenia i regulacji napięcia
generatora synchronicznego.
U kład wzbudzenia maszyny synchronicznej tworzy: źródło energii wzbu­
dzenia, urządzenie umożliwiające dokonywanie zmian prądu wzbudzenia oraz u rzą­
dzenie odwzbudzania generatora. Regulacja prądu wzbudzenia gene ratora odbywa się
R ys. 8.13. S chem at u k ład u w zbudzenia i regulacji napięcia g en eratora synchronicznego
G — gen erato r; P„ — p rzekładnik n apięciow y; P„ — p rzekładnik prądow y; P , — prostow ­
n ik stero w an y lub w zm acniacz m agnetyczny; J?„ — re g u lato r n ap ięcia; S P — uk ład szczot­
ki — pierścienie ślizgow e; Uk — u k ład kom pensacji prądow ej (d o d a tn ie sprzężenie zw rotne
od p rą d u obciążenia); UO — u k ład o d w zb u d zan ia g e n erato ra ; W — źródło w zbudzenia;
U„ s, sz — sygnały sterujące
294
».Z. Ź R Ó D Ł A , U K Ł A D Y W Z B U D Z E N IA I U K Ł A D Y R E G U L A C J I G E N E R A T O R A
poprzez zmianę napięcia sterującego na wejściu źródła mocy wzbudzenia fV lub
poprzez bezpośrednie oddziaływanie w torze połączeń: źródło wzbudzenia — uzwo­
jenie generatora. W pierwszym przypadku są to najczęściej sygnały ciągłe U„ a w dru­
gim binarne s (np. impulsy zapłonu tyrystorów) lub ciągłe (np. prąd magnesujący
wzmacniaczy transduktorowych). Zmienność napięcia generatora <5„ (8.3), wywołana
dużymi i szybkimi zmianami obciążenia oraz „zapady” napięcia, spowodowane
zwarciami w liniach przesyłowych są zakłóceniami dla układu regulacji napięcia.
Układ wzbudzenia charakteryzują następujące podstawowe parametry:
— współczynnik forsowania napięcia wzbudzenia (pułap wzbudzenia), definiowany
jako stosunek maksymalnego napięcia wzbudzenia U„„ do napięcia znamio­
nowego UvK
k„ = 1,5^-2 (3);
im większa wartość k„, tym droższy jest układ wzbudzenia;
— stromość narastania napięcia wzbudzenia, definiowana jako średnia względna
wartość narastania napięcia wzbudzenia w początkowym przedziale czasu 0,5 s;
— współczynnik forsowania prądu wzbudzenia;
— mocowy współczynnik układu (stosunek mocy wzbudzenia Pw do mocy sygnału
sterującego Ps na wyjściu z regulatora napięcia);
— stała czasowa układu wzbudzenia.
Istotnym parametrem jest również szybkość odwzbudzania generatora w stanach:
zwarć wewnętrznych generatora oraz po wyłączeniu obciążonego generatora. Za­
danie to spełnia układ odwzbudzania.
Ze zwiększeniem mocy pozornej S generatora zwiększa się wymagana moc
wzbudzenia P„ (rys. 8.14). Ze względu na kłopoty z wytrzymałością elektryczną
izolacji uzwojenia wzbudzenia, wartość znamionowego napięcia wzbudzenia nie
przekracza 500 -H800 (900) V, co prowadzi do stosowania dużych znamionowych
prądów wzbudzenia rzędu kilku kiloamperów (patrz tabl. 8.1). Tak duże wartości
znamionowego prądu wzbudzenia wielkich generatorów oraz znaczne zwiększenie
jego wartości w czasie stanów przejściowych prowadzą do poszukiwania takich
układów wzbudzenia, w których możliwe byłoby uniknięcie komutacji stykowej
i zmniejszenie liczby wszelkich styków w obwodzie wzbudzenia generatora.
Rys. 8.14. Zależność m ocy układu w zbu­
dzenia P w o d m ocy pozornej S tu rb o ­
generatorów zainstalow anych i proje­
ktow anych w Polsce (oznaczenia tu rb o ­
generatorów w tabl. 8.1)
295
ł. TU R BO G EN ER ATO R Y I U K ŁA D Y ELEKTRYCZNE ELE K TR O W N I PAROW YCH
1.1. Ź R Ó D Ł A . U K Ł A D Y W Z B U D Z E N IA I U K Ł A D Y R E G U L A C J I G E N E R A T O R A

8.2.2. Ź ró d ła i układy w zbudzania

8.2.2.2. Układy elektromaszynowe
8.2.2.1. Klasyfikacja źródeł wzbudzania Prądnica prądu stałego, jako źródło wzbudzania, jest zwykle sprzęgnięta z wałem
Źródła wzbudzania dzielą się na (rys. 8.15): generatora. Zmiana napięcia generatora odbywa się poprzez zmianę prądu wzbu­
a) elektromaszynowe: dzenia prądnicy samowzbudnej lub obcowzbudnej. Bezpośredni napęd wzbudnicy
— prądnice prądu stałego (rys. 8.15a); osadzonej na wale należy uważać za najpewniejszy. Jednak ze zwiększaniem mocy
turbogeneratorów, konstrukcje szybkobieżnych prądnic (« = 3000 m in" ’), z uwagi
— prądnice prądu przemiennego; prądnice synchroniczne ze statycznymi (rys.
na wykonanie i eksploatację komutatora, stały się coraz trudniejsze. Dla tej prędko­
8.15b) i z wirującymi prostownikami (rys. 8.15c) oraz prądnice induktorowe
ści można budować prądnice o mocy 500 + 600 kW, co odpowiada zapotrzebowaniu
(rys. 8.15d, d');
na moc wzbudzenia generatora do 100 MW. Dla generatorów o większej mocy
b) statyczne, tzw. samowzbudne lub bezwzbudnicowe (rys. 8.15e).
stosowano prądnice o prędkości 750+ 1000 m in-1, napędzane bądź przez przekła­
dnie z wału generatora (w Polsce początkowo dla turbogeneratora TGH-120), bądź
przez silniki synchroniczne o liczbie par biegunów p < 3 (w Polsce początkowo dla
turbogeneratorów o mocy 200 MW). Zaletą prądnicy prądu stałego jest możliwość
szybkiego wzbudzania generatora, np. przez przerywanie obwodu zasilającego
uzwojenie wzbudzenia generatora lub włączanie do niego dodatkowej rezystancji.
Wprowadzenie prostowników półprzewodnikowych — prostowników dio­
dowych i tyrystorowych - pozwoliło zastąpić komutator (prostownik mechaniczny)
i wykorzystać prądnice prądu przemiennego, napędzane z wału generatora, jako
wzbudnice. Układy te charakteryzują się wysoką niezawodnością, a pod względem
eksploatacyjnym najbardziej są zbliżone do klasycznych układów ze wzbudnicami
komutatorowymi. Wprowadzenie tyrystorów pozwala sterować prądem bezpo­
średnio na wejściu do uzwojenia wzbudzenia generatora, pomijając tym samym
właściwości dynamiczne źródła wzbudzenia. Dzięki temu właściwości dynamiczne
układu regulacji napięcia są bardzo korzystne (rys. 8.16).
Stosuje się prądnice synchroniczne (50+100 Hz) i prądnice induktorowe1’
(400 + 500 Hz). Wprowadzenie zwiększonych częstotliwości poprawiło właściwości

Rys. 8.16. Przebieg narastania napięcia

w zbudzenia £/„ generatora podczas for­
sowania wzbudzenia w zależności od układu
źródła w zbudzenia
1 — prądnica prądu stałego sterow ana
sygnałem U, (rys. 8.IS a); 2 — ja k 1,
ale dodatkow o w prow adzono d odatnie sprzę­
żenie zw rotne o d p rą d u generatora (rys.
8.13); 3 — prądnica synchroniczna z ukła­
dem tyrystorow ym ja k n a rys. 8.15b',
c ', d "
R ys. 8.15. Schem aty źródeł w zbudzenia generatorów
b \ ć d " — stosow ane w ym iennie układy tyrystorow e; U, — sygnały ciągłe; s — sygnały zaliczana d o prądnic synchronicznych.
bin a rn e ; linią przeryw aną zaznaczono elem enty w irujące układu

297
296
I. TU R BO G EN ER ATO R Y I U K ŁA D Y ELEKTR YC ZN E ELEKTR O W N I PAR OW YC H
dynamiczne układów wzbudzenia. Prądnice synchroniczne jako wzbudnice są
stosowane w dwóch wykonaniach.
1. Twornik jest umieszczony w stojanie jak w klasycznej prądnicy synchro­
nicznej. D o prostow ania prądu jest stosowany prostownik stacjonarny. Wadą
układu jest obecność szczotek i pierścieni ślizgowych (rys. 8.15b).
2. Twornik jest umieszczony w wirniku (rys. 8.15c) ja k w klasycznej prąd-
dnicy prądu stałego, a zasilanie uzwojeń wzbudzenia generatora odbywa się po­
przez wirujący prostownik. Podstawową zaletą takiego układu jest: uniknięcie
szczotek i pierścieni ślizgowych, co upraszcza eksploatację zespołu, a zwarta kon­
strukcja układu zmniejsza długość turbozespołu. Brak bezpośredniego dostępu do
połączenia: prostowniki-uzwojenie wzbudzenia utrudnia pom iar napięcia i prądu
wzbudzenia oraz przeprowadzenie klasycznego szybkiego odwzbudzania ja k w prą­
dnicy prądu stałego. Po opanowaniu problemów konstrukcyjnych, układ z wiru­
jącym i tyrystorami może być układem przyszłościowym nawet dla generatorów
dużych mocy. M a on zaletę wzbudnicy prądu stałego - pewność zasilania - oraz
bardzo dobre właściwości dynamiczne - wyeliminowanie stałej czasowej wzbudnicy.
Układ ze wzbudnicą induktorową przedstawiono n a rys. 8.15 d \ W sto­
janie wzbudnicy są umieszczone uzwojenia wzbudzające, może być jedno lub dwa
uzwojenia (rys. 8.15d), w tym jedno szeregowe, oraz uzwojenie twornika prądu
przemiennego. W irnik stanowi głębokożłobkowane żelazo (bez uzwojeń) — rys.
8.15d. Strumień magnetyczny <P wytwarzany przez uzwojenie wzbudzenia pulsuje
p od wpływem zmian reluktancji wywołanej zmianami szczeliny między stojanem
a zębami i żłobkami wirnika. W trójfazowym uzwojeniu twornika indukuje się
siła elektromotoryczna. Regulacja napięcia generatora odbywa się bądź przez
zmianę prąd u wzbudzenia wzbudnicy — sygnał Us, bądź przez wysterowanie ty­
rystorów — sygnał s lub jednoczesną zmianę obu sygnałów. W Polsce układ jest
stosowany dla turbogeneratorów TWW-200 (również modernizacja istniejących
układów) i o mocy 500 MW.
8 .2.2.3. Układy statyczne
W układach statycznych (rys. 8.15e) uzwojenie wzbudzenia jest zasilane napięciem
generatorowym z dodatkowego transform atora zaczepowego, zwanego transforma­
torem wzbudzenia, poprzez prostownik tyrystorowy. Główną zaletą układu jest
duża szybkość działania, b rak dodatkowej maszyny wirującej (zmniejszenie dłu­
gości turbozespołu). W przypadku zwarć trójfazowych następuje spadek napięcia
n a zaciskach, zatem spadek napięcia źródła zasilającego i układ m a ograniczoną
szybkość forsowania wzbudzenia, co jest zasadniczą wadą układu statycznego.
Układ jest stosowany m.in. dla turbogeneratora TGHW-360.
O dm ianą statycznego układu wzbudzenia jest szeregowo-bocznikowy układ
o zasilaniu napięciowo-prądowym, zawierający dodatkowo transformator prądowy
298
1.2. Ź R Ó D Ł A . U K Ł A D Y W Z B U D Z E N IA I U K Ł A D Y R E G U L A C JI G E N E R A T O R A
włączony najczęściej w punkcie gwiazdowym generatora. W ten sposób źródłem
wzbudzenia jest nie tylko napięcie, lecz i prąd generatora (podobnie jak prądnica
szcregowo-bocznikowa prądu stałego).
8.2.3. U kład y regulacji generatora
Pierwsze regulatory elektromechaniczne, oparte na zmianie rezystancji w obwodzie
wzbudzenia, obecnie nie spełniają wymagań zapewniających prawidłową pracę
systemów elektroenergetycznych. Zalety wzmacniaczy tyrystorowych (duża wartość
mocowego współczynnika wzmocnienia, mała inercyjność oraz systematyczne zwięk­
szanie ich parametrów) sprawiają, że wyparły one wzmacniacze magnetyczne, in­
stalowane wraz z prostownikami niesterowanymi w układ regulacji napięcia ge­
neratorów w latach sześćdziesiątych.
W Polsce wprowadzono wiele nowoczesnych układów regulacji generatora
według opracowań instytutu Automatyki Systemów Energetycznych (Oddział
w Gdańsku) [8.2, 8.3]. Są to rozwiązania dla generatorów od najmniejszej do naj­
większej mocy.
Nowoczesny układ regulacji generatora ma nie tylko stabilizować napię­
cie na zaciskach przy pracy samotnej generatora, lecz musi spełniać wiele innych
funkcji zapewniających optymalne i bezpieczne warunki pracy generatora (rys.
8.17) w systemie elektroenergetycznym. Zadania układu regulacji generatorów
synchronicznych są następujące:
— utrzymanie zadanej wartości napięcia na zaciskach przy pracy samotnej gene­
ratora ;
— zapewnienie proporcjonalnego rozdziału mocy biernej między współpracujące
równolegle w elektrowni generatory;
Rys. 8.17. D opuszczalny obszar pracy turbogeneratora n a płaszczyźnie m ocy czynnej P
i biernej Q
B C - granica m aksym alnego prądu w zbudzenia; CD - granica m aksym alnego prądu stoja-
n a ; D E — znam ionow a moc turbiny; E F — granica nagrzew ania skrajnych pakietów blach
i konstrukcji; FA — granica stabilności dynam icznej w spółpracy z system em ; A B — g ra ­
nica m inim alnie dopuszczalnej mocy turbiny w ynikająca z m inim um technicznego ko tła ; G H
— charakterystyka Q — f(P) ogranicznika kąta m ocy 3 ; — m aksym alny k ą t mocy
299
 T U R BO G EN ER ATO R Y I U K ŁA D Y ELEKTR YC ZN E ELEKTR O W N I PAR O W YC H
Ź R Ó D Ł A , U K Ł A D Y W Z B U D Z E N IA I U K Ł A D Y R E G U L A C JI G E N E R A T O R A

— poprawa warunków stabilności pracy równoległej przez zapewnienie dużego

pułapu wzbudzenia k u z dużą stromością narastania napięcia wzbudzenia;
— zapewnienie selektywnej pracy zabezpieczeń w sieci zasilanej przez generator;
— ochrona generatora przed przekroczeniem dopuszczalnych parametrów pracy;
— sterowanie rozpływami mocy biernej i poziomami napięć w systemie (kompen­
sowanie spadków napięć w liniach przesyłowych z uwzględnieniem rozdziału
mocy biernej między współpracujące elektrownie).
Aby spełnić powyższe zadania, należy stosować wieloparametrowy układ regulacji
generatora” , przez wprowadzenie wielu ograniczników nie dopuszczających do
przekroczenia określonych wartości parametrów generatora, uznanych za bezpie­
czne lub dopuszczalne. G enerator jako źródło mocy czynnej P i biernej Q m a wiele
ograniczeń określających dopuszczalne wartości tych mocy (wykres P (Q ) - rys.
8.17). Ograniczenia te wynikają z dopuszczalnego stopnia nagrzewania uzwojeń,
granic stabilności pracy z systemem oraz ograniczeń mocy turbiny — jej mocy
znamionowej oraz minimum technicznego kotła (wyznaczającego minimalną moc
turbiny).
Schemat funkcjonalny bezwzbudnicowego układu regulacji napięcia oraz
strukturę regulatora WKGY-3, stosowanego m.in. dla turbogeneratora GTHW-360,
przedstawiono na rys. 8.18.
D o kompensacji spadków napięć w torze wyprowadzenia mocy z genera­
tora i w liniach przesyłowych jest zastosowana kompensacja prądowa (blok /).
W artość zadana napięcia U regulatora zależy od obciążenia, zgodnie z zależnością
U = U0 - R k l c - X k I l,

gdzie: U0 — napięcie biegu jałowego; Ic, Ib — składowa czynna i bierna prądu;

Rt , X t — rezystancja i reaktancja kompensacyjna.
W czasie zwarć w systemie, regulator forsuje wzbudzenie i może spowo­
dować zniszczenie prostowników wzbudzenia. Dlatego jest wprowadzony ograni­
cznik prądu wzbudzenia (blok 4). Z tego też powodu ogranicza się wartość współ­
czynnika forsowania < 2 (wzór 8.9).

R ys. 8.18. S chem at stru k tu raln y reg u lato ra n a p :ęcia W K G Y -3 (a) i schem at funkcjonalny
bezw zbudnicow ego układu regulacji (b) wg 18.2; 8.3)
G — g en erato r; GP — podw zbudnica 100 H z d o zasilania zespołów re g u la to ra ; T W — tra n ­
s fo rm a to r w z b u d zen ia; UO — układ o dw zbudzenia; Z P — zabezpieczenie od przepięć;
UW — układ w zbudzenia w stępnego; RZ — rezerw owe zasilan ie z baterii ak u m u lato ró w ;
Pr, Pr — p rzek ład n ik i p o m iaro w e; I — u k ład kom pensacji p rądow ej; 2 - człon pom iarow y
napięcia g e n erato ra ; 3 — nastaw nik regulacji autom atycznej; 4 — ogranicznik pułapu wzbu­
d zenia; 5 — ograniczniki m aksym alnego p rą d u sto jan a i w zbudzenia; 6 — ogranicznik poje­
m nościowej m ocy biernej (k ąta m ocy); 7 — ogranicznik indukcji B-, 8 — blok współ­
pracy z reg u lato rem nad rzęd n y m ; 9 - człon pom iarow y p rą d u w zbudzenia; 10 — nastaw nik
regulacji ręcznej; 11 — w zm acniacze; I2a, I2 r — w zm acniacze w stępne układów regulacji
a utom aty czn ej, ręcznej; 13 — układy zapłonow e ty ry sto ró w ; 14 — tyrystorow y prostow nik
w zbudzenia; I5a, IS r — układy n a d ąż n e nastaw ników regulacji autom atycznej, ręcznej

W ¡8.5] pro p o n u je się nazw ać go regulatorem generatora.

300 301
s. T U R B O G E N E R A TO R Y I U K Ł A D Y E LEKTR YC ZN E E LEKTR O W N I PAR O W YC H
Przy zbyt niskim napięciu na szynach rozdzielnicy RG (rys. 8.21) regulator powo­
duje przekroczenie dopuszczalnych prądów stojana / i wirnika Aby ochronić
generator przed przegrzaniem uzwojeń stojana i wirnika, stosuje się ogranicznik
prądów (blok 5). Jeżeli zostanie przekroczony graniczny kąt mocy (rys. 8.3), to może
nastąpić utrata synchronizmu. Niektóre firmy wprowadzają do układu regulatora
kąt 9, jako całkę różnicy prędkości wału generatora i częstotliwości napięcia. Jeżeli
nastąpi przekroczenie kąta granicznego, to następuje zwiększenie prądu wzbudzenia
(rys. 8.3). Dzięki wprowadzeniu szybko działających układów wzbudzenia gra­
niczny kąt 9„ = 100-i-125°. W analizowanym regulatorze zamiast ogranicznika kąta
9 wprowadzono ogranicznik pojemnościowej mocy biernej — blok 6 (patrz rów­
nież linia przerywana G H n a rys. 8.17).
Podczas rozruchu generatora, przy stosunkowo jeszcze małej częstotli­
wości f regulator dążąc do utrzymania napięcia U zwiększa prąd wzbudzenia i in­
dukcja
osiąga w generatorze i transformatorze blokowym bardzo duże wartości, powodując
zgodnie z równaniem (8.8) duże straty w żelazie i przegrzanie tych urządzeń. Aby
tem u zapobiec, regulator jest wyposażony w ogranicznik indukcji (blok 7). Poza
tym układ jest wyposażony w obwód regulacji ręcznej (blok 9).
D o realizacji hierarchicznego sterowania napięciem i mocą bierną w sys­
temie elektroenergetycznym, regulatory generatorów dużej mocy są wyposażone
w zespoły umożliwiające współpracę z regulatorami nadrzędnymi (blok 8).
8.2.4. Przyłączenie generatora do pracy rów noległej
Przyłączenie prądnicy synchronicznej do pracy równoległej polega n a doprowadzeniu
jej parametrów do takiej wartości, aby w czasie jej załączenia do sieci o napięciu
chwilowym us popłynęły jak najmniejsze prądy wyrównawcze. Zatem powinny
być spełnione warunki równości wartości chwilowych napięć u i częstotliwości / ge­
neratora i sieci w chwili załączania
u = u, oraz f = f , (8.10)
Warunki synchronizacji (8.10) można przedstawić jak o :
a) jednakowe następstwo faz (kierunek wirowania) napięcia generatora
i sieci (następstwo wirowania uzgadnia się po zainstalowaniu generatora i po re­
montach w torze wyprowadzenia mocy);
b) równość częstotliwości generatora i sieci, uzyskiwana przez zmianę
prędkości obrotowej turbiny;
c) równość wartości skutecznych napięć generatora i sieci, uzyskiwana
przez zmianę prądu wzbudzenia generatora;
d) zgodność kąta fazowego napięcia generatora i sieci — wektory napięć
302
Ź R Ó D Ł A . U K Ł A D Y W Z B U D Z E N IA I U K Ł A D Y R E G U L A C JI G E N E R A T O R A
pokrywają się (warunek ten spełnia się zwiększając bądź zmniejszając prędkość
obrotową turbiny).
Jeżeli powyższe warunki są spełnione dokładnie, to mówi się o synchroni­
zacji dokładnej. Do synchronizacji wykorzystuje się: synchronizatory automaty­
czne (w Polsce nie stosowane), synchronizatory półautomatyczne, kolumny syn­
chronizacyjne wyposażone w woltomierze, częstotliwościomierze i synchronoskop
do sprawdzania warunków synchronizacji. Synchronizator automatyczny sam do­
prowadza oraz sprawdza warunki synchronizacji i podaje impuls na załączenie
wyłącznika generatorowego 1 (rys. 8.21). W przypadku synchronizatora półauto­
matycznego obsługa (operator) doprowadza do spełnienia warunków synchroni­
zacji, a synchronizator po stwierdzeniu spełnienia warunków wysyła impuls na za­
łączenie wyłącznika. Przy synchronizacji ręcznej operator doprowadza i sprawdza
za pomocą kolumny synchronizacyjnej warunki synchronizacji i sam wybiera chwilę
podania impulsu na załączenie wyłącznika generatora.
W przypadku małych generatorów, a zwłaszcza w małych elektrowniach
wodnych stosuje się samosynchronizację: tzn. załączenie generatora niewzbudzonego,
ale wirującego z prędkością synchroniczną. Po załączeniu wyłącznika następuje
szybkie wzbudzanie generatora. Spośród warunków b )—d) najpoważniejszy jest
warunek zgodności kątów fazowych napięć. W praktyce dopuszcza się niezgodności
2-5-3% wartości skutecznych napięć i kąta fazowego (kąta mocy w chwili załącza­
nia) oraz 0,1% w częstotliwościach.
8.3. UKŁAD ELEKTRYCZNY ELEKTROWNI
8.3.1. Wstęp
Wyprodukowana w turbozespołach energia elektryczna jest przekazywana przez
układ elektryczny elektrowni (transformatory, rozdzielnice główne RG — rys.
8.21) do systemu elektroenergetycznego. Część energii pobierają urządzenia po­
trzeb własnych, które są zasilane z rozdzielnic potrzeb własnych RPW . Budowa
układu elektrycznego (liczba, moc transformatorów, wielkość rozdzielni itp.) elek­
trowni zależy przede wszystkim od:
— mocy i liczby zainstalowanych generatorów;
— napięcia znamionowego generatorów;
— mocy urządzeń potrzeb własnych i układów ich zasilania;
— parametrów aparatury łączeniowej (moce wyłączalne, niezawodność działa­
nia itp.).
Z tymi to parametrami są związane moce zwarciowe występujące w układzie elek­
trycznym i możliwości ich wyłączania. Układ elektryczny winien być tak skonstru­
owany, aby zapewnić jak największą niezawodność pracy, w sensie bezprzerwowego
wyprowadzania energii z elektrowni oraz ciągłego zasilania urządzeń potrzeb wła­
snych, zwłaszcza tych, których pozbawienie zasilania może spowodować uszkodze-
303
a. TU R B O G E N E R A TO R Y I U K ŁA D Y ELEKTR YC ZN E ELEKTR O W N I PAR O W YC H
ł.J . U K ŁA D ELEKTR YC ZN Y ELEKTR O W N I

nic elementów bloku. Zwykle jest to związane z prostotą układu i wynikającą stąd
prostotą oraz wygodą obsługi, niezawodnością pracy poszczególnych elementów
układu i łatwością przeprowadzania napraw i remontów. Układ powinien zapewniać
dostawę energii do sieci odpowiedniego napięcia przy jak najmniejszej liczbie tran­
sformacji, co zmniejsza koszty inwestycyjne transformatorów i zmniejsza straty
transformacji.

Rys. 8.19. R óżne profile przewodów ekranow anych do wyprowadzenia mocy z generatorów
8.3.2. W yprow adzenie mocy do ro zdzielnic dużej mocy
1 — przewód roboczy; 2 — ek ran ; 3 — izolator

Ze względu na ograniczone wartości napięć znamionowych turbogeneratorów

przy ścianie maszynowni lub w niewielkiej od niej odległości (rys. 8.20). Natomiast
(6.3 27 kV) trzeba wyprowadzać z nich prąd o wartościach od kilku do kilkudzie­
rozdzielnia może być oddalona niejednokrotnie nawet o kilkanaście kilometrów.
sięciu kiloamperów (tabl. 8.1). Aby ograniczyć straty energii, wyprowadzenie mocy
Szynoprzewody ekranowane są stosowane zarówno w połączeniach generatorów
n a napięciu generatorowym powinno być jak najkrótsze. Wyprowadzenie mocy
z transformatorami blokowymi, jak i w zaczepach transformatorów potrzeb wła­
musi odznaczać się dużą niezawodnością, aby nie dopuścić do przerw wyprowa­
snych (patrz rys. 8.21c—j), transformatorów wzbudzenia oraz zaczepach pomiaro­
dzania mocy oraz powstawania zwarć n a zaciskach generatora, dla którego re-
wych. Ekrany mogą być izolowane lub — co obecnie jest niemal powszechnie sto-
aktancja A"'' jest mała.
Generatory niewielkiej mocy, wytwarzające energię na napięciu odpowiada­
jącym napięciu sieci rozdzielczej, są przyłączone bezpośrednio do szyn rozdzielni­
cy (patrz rys. 8.21 a, b). Dla generatora o mocy do 3 0 M V A i napięciu 6,3 kV
w celu wyprowadzenia mocy jest wystarczająca wiązka kabli energetycznych. Po­
nieważ generator jest wrażliwy na przepięcia, wymaga się, aby linie wychodzące z roz­
dzielnicy były kablowe — nie narażone na przepięcia atmosferyczne. Jeżeli napięcie
rozdzielnicy jest wyższe od napięcia generatora, to stosuje się transform ator pod­
wyższający napięcie. Transformatory takie są wykonane ze wzmocnioną izolacją
pierwszych uzwojeń, czyli są mniej wrażliwe na przepięcia. Poza tym dzięki stru­
mieniowi rozproszenia transform ator stanowi dużą reaktancję dla prądu powstają­
cego przy zwarciach w rozdzielnicy.
Przy mocach przekraczających 3 0 M V - A duży koszt kabli sprawia, że
połączenia generator-transform ator są wykonywane za pomocą nieizolowanych
przewodów, a mianowicie wewnątrz budynku w postaci szyn, a na zewnątrz w po­
staci szyn lub przewodów wiązkowych. D la prądów nie przekraczających 5 kA
stosuje się szyny aluminiowe płaskie lub pakiety 2-5-3 szyn płaskich.
W zakresie prądów znamionowych większych niż 5 kA wymaga się sto­
sowania szyn profilowanych (rys. 8.19), które cechują mniejsze gabaryty, większa
wytrzymałość mechaniczna, korzystniejsze warunki chłodzenia. Zastosowanie
ekranowania każdej fazy osłonami metalowymi, wewnątrz których przewodzące
szyny są wspierane współosiowo na izolatorach wsporczych, jest kosztowne, ale
eliminuje całkowicie zwarcia międzyfazowe, zwiększa bezpieczeństwo pracy per­
sonelu elektrowni, zmniejsza elektrodynamiczne oddziaływanie przewodów oraz Rys. 8.20. W yprowadzenie mocy szynami ekranow anym i bloku 360 MW
J — generator; 2 — początki i końce uzwojeń generatora; 3 — szyny ekranow ane; 4 — roz-
chroni przed wpływami atmosferycznymi i zapylaniem. Zarówno przewody prą­ lącznik generatorow y; 5 — transform ator w zbudzenia; 6 — transform ator zaczepowy potrzeb
dowe, jak i ekrany wykonuje się powszechnie z ru r aluminiowych. Przewody te w łasnych; 7 — połączenie do rozdzielnicy potrzeb w łasnych; S — tran sfo rm ato r blokow y;
9 — do rozdzielnicy wysokiego napięcia
są niedługie, gdyż transformatory blokowe są umieszczone z reguły bezpośrednio
20 E laklrow ni*
305
304
I. T U R B O G E N E R A T O R Y I U K Ł A D Y E L E K T R Y C Z N E E L E K T R O W N I P A K O W Y C H ________
sowane — zwarte ze sobą i uziemione. W osłonach zwartych indukują się prądy
w kierunkach przeciwnych do kierunku prądów w przewodach, o wartościach 0,92-5-
-5-0,96 prądu roboczego i wypadkowe pole magnetyczne wewnątrz i zewnątrz osłon
jest bliskie zeru; na konstrukcje zewnętrzne nie oddziałuje żadne pole magnetyczne.
M oc cieplna, wydzielana wskutek przepływu prądu w przewodzie i ekra­
nie, powoduje ich nagrzanie i aby nie przekroczyć temperatury pracy 80°C, musi
być odprowadzana. W zakresie prądów do 25-5-27 kA wystarcza tzw. chłodzenie
naturalne przez konwekcję, przewodnictwo i promieniowanie do otaczającego
powietrza. Po przekroczeniu tej granicy zachodzi konieczność stosowania układu
wymuszonego chłodzenia powietrzem, składającego się z wentylatora i chłodnicy
wodnej. Chłodzenie wodą jest stosowane dla prądów większych niż 40-5-45 kA,
przeważnie jednak tylko dla chłodzenia połączeń generatorów.
8.3.3. T ra n s fo rm a to ry blokow e, zaczepowe i sprzęgające
Transformatory blokowe podwyższają napięcie wytwarzane przez generatory synchro­
niczne (rys. 8 .2 1 c-j). Do podstawowych wielkości elektrycznych charakteryzują­
cych transformatory należą:
— moc znamionowa pozorna S TN;
— napięcie znamionowe uzwojenia górnego UCK;
— napięcie znamionowe uzwojenia dolnego UDK\
— napięcie zwarcia UZT wyrażone w procentach napięcia strony zasilającej;
— grupa połączeń uzwojeń.
Moc transform atora blokowego w elektrowni jest dostosowana do mocy
pozornej generatora i zapotrzebowania na moc przez blokowe urządzenia potrzeb
własnych. Znamionowe napięcie dolne transform atora UDN równa się znamiono­
wemu napięciu prądnicy, z którą dany transform ator współpracuje. W artość zna­
mionowego napięcia górnego transform atora UCN w stanie jałowym wynika z na­
pięcia linii przesyłowych, łączących elektrownię z systemem elektroenergetycznym
i w zależności od mocy bloku i napięcia generatora jest o 5-5-15% wyższa od
napięcia znamionowego rozdzielnicy — wartości niższe dla wyższych napięć
z uwagi na dopuszczalne maksymalne napięcie dla izolacji sieci 245 i 420 kV. Obec­
nie zaleca się następujące poziomy napięć transformatorów blokowych: dla bloków
o mocy 125 M W - 110 kV i 220 kV, 200 MW - 220 kV i 400 kV, 360 MW -
220 kV i 400 kV, dla 500 MW i więcej - 400 kV.
Transformator blokowy o napięciu zwarcia t / ZT(%) stanowi dla układu
elektrycznego impedancję, którą w przybliżeniu można traktować jako reaktancję
Zwiększenie reaktancji transformatora X T powoduje:
— zmniejszenie prądu zwarciowego, wzór (8.7);
306
8 .J . U K Ł A D E LE K TR Y C ZN Y E LE K TR O W N I
— zwiększenie zmian napięcia na szynach rozdzielnicy głównej przy zmianach
obciążenia;
— zmniejszenie mocy granicznej stabilnej współpracy generatora z systemem
( X r sumuje się z reaktancją Xd we wzorze (8.4)).
W artość reaktancji X T zależy przede wszystkim od strumieni rozproszenia w tran­
sformatorze. Zatem transformator o większym napięciu zwarcia ma: większe wy­
miary, większe zużycie materiałów czynnych, większy pobór mocy biernej (magne­
sującej); przeto konstrukcyjnie i eksploatacyjnie jest droższy.
Transformatory blokowe są dwu- i trójuzwojeniowe. W Polsce te ostatnie
są rzadko stosowane — przede wszystkim w blokach o mniejszych mocach, jako
sprzęgające rozdzielnice o dwóch napięciach (rys. 8.2Id). W zakresach mocy do
600-5-800 MV-A transformatory blokowe są budowane jako trójfazowe. Dla mocy
wyższych wymiary transformatorów przekraczają gabaryty transportowe i muszą
być stosowane trzy jednostki jednofazowe (w osobnych kadziach) skojarzone w układ
trójfazowy. Ewentualnie dla mocy bloku 1000 MW i większych mogą być stoso­
wane połączenia równoległe dwóch transformatorów (układy połówkowe).
Stosowany zakres regulacji napięcia generatorów 5-5-7% nie wystarcza
do wyrównania zmian napięcia na szynach rozdzielnic głównych i transformatory
blokowe są wyposażone w regulację napięcia poprzez zmianę przekładni (za pomocą
zaczepów uzwojeń górnych). Rozróżnia się regulację napięcia w stanie beznapię-
ciowym oraz regulację pod obciążeniem. Jeżeli transformator jest z regulacją pod
obciążeniem, to na schematach jego symbol jest przekreślony strzałką (patrz rys.
8.21, 8.22). Z powodu trudności konstrukcyjnych i eksploatacyjnych dla krajowych
bloków o mocy 200 MW i większej nie stosuje się w transformatorach blokowych
regulacji napięcia, poza tym przy napięciach 400 kV zakres regulacji napięcia wzbu­
dzeniem generatora jest wystarczający.
Urządzenia potrzeb własnych są napędzane silnikami indukcyjnymi zwar­
tymi, które są wrażliwe na zmianę napięcia zasilającego. Dlatego transformatory
zaczepowe T Z zasilające rozdzielnice potrzeb własnych są wyposażone w regulatory
napięcia pod obciążeniem. Istotnym parametrem transformatora zaczepowego,
oprócz mocy, jest jego napięcie zwarcia. Wzrost napięcia zwarcia ogranicza moc
zwarciową n a szynach rozdzielnicy potrzeb własnych (wzory 8.11 i 8.13), ale powo­
duje zwiększenie spadku napięcia i pogorszenie warunków napięciowych podczas
samorozruchu silników. W Polsce dla bloków do 120 MW stosuje się dwuuzwojenio-
we transformatory zaczepowe, począwszy od 200 MW — trójuzwojeniowe. Po­
dział rozdzielnicy potrzeb własnych na sekcje zmniejsza moce zwarcia, a ewentu­
alne zwarcia na szynach jednej sekcji nie oddziałują na sekcję drugą.
D o sprzęgnięcia rozdzielnic o napięciach różniących się o jeden stopień,
np. 220 i 400 kV, stosuje się zwykle autotransformatory (transformatory sprzę­
gające — rys. 8.21 f). Autotransformator jest charakteryzowany mocą własną S„
(określona mocą uzwojeń i przekrojem rdzenia) oraz mocą przechodnią S„ (tj. moc
przenoszona z jednego napięcia n a drugie). Podstawową zaletą autotransforma-
307
1. TU R BO G EN ER ATO R Y I U K ŁA D Y ELEKTR YC ZN E ELEKTR O W N I PAR O W YC H
t o r a jest zmniejszenie mocy własnej w stosunku do mocy przechodniej, dzięki czemu
jest on tańszy od transformatora.
W artość współczynnika redukcji mocy
zależnego od przekładni .9, określa zakres stosowania autotransformatora. W adą
autotransform atora jest galwaniczne połączenie uzwojeń dolnych i górnych oraz
mała wartość napięcia zwarcia. Dlatego dla 9 > 2-^3 stosowanie autotransforma­
tora jest nieopłacalne.
8.3.4. O gólna charakterystyka p rzy rząd ó w rozdzielczych
w układ zie elektryczn ym e lek tro w n i
Energia elektryczna z rozdzielnicy głównej jest przesyłana liniami najwyższych
napięć 220 i 400 kV do systemu elektroenergetycznego i w zależności od lokalizacji
elektrowni również do odbiorów rejonowych n a napięciu 110 kV (ewentualnie
15-r30kV w przypadku elektrociepłowni miejskich). Zatem główna rozdzielnica
elektrowni może również pełnić funkcję rozdzielnicy sieciowej.
Rozdzielnica składa się z następujących przyrządów: aparatów rozdziel­
czych, zabezpieczeniowych, sterowniczych i sygnalizacyjnych oraz elementów
przewodowych, izolacyjnych i wsporczych. Rozdzielnice mogą być wnętrzowe
i napowietrzne. Problemy izolacyjne — izolacja powietrzna — sprawiają, że kon­
strukcje wysokonapięciowych rozdzielnic napowietrznych są tańsze i one są w Pol­
sce stosowane. W rozwiązaniach zagranicznych coraz częściej wykorzystuje się,
jak o czynnik izolacyjny, sześciofluorek siarki SF6, który odznacza się następującymi
param etram i: wytrzymałość elektryczna 2,5-5-3 i ciepło właściwe 3,7 razy większe
niż powietrza oraz przejmowalność energii cieplnej zbliżona do wodoru. Ponadto
charakteryzuje się bardzo dobrymi właściwościami gaszenia łuku elektrycznego.
D o rozprowadzania energii w rozdzielnicy służy zespół szyn (rozdzielnice
wnętrzowe) lub przewodów nazywanych szynami zbiorczymi. Pełny zestaw ele­
mentów szyn zbiorczych nazywa się systemem szyn zbiorczych.
W arunki zwarciowe decydują o wyposażeniu i konfiguracji rozdzielnicy.
Wielkością charakteryzującą zwarcie jest składowa okresowa początkowa prądu
zwarciowego
= (8.12)
s/3 1 f
lub moc zwarciowa
S „ = 7 3 / , U„ rn
308
a.3. U K Ł A D E LE K TR Y C ZN Y E LE K TR O W N I
określająca moc, jak ą źródła dostarczają do obwodu dotkniętego zwarciem, przy
czym X — wypadkowa wszystkich reaktancji znajdujących się w obwodzie do
miejsca zwarcia (generatorów, transformatorów, linii, szyn itp.).
D o przeprowadzania operacji łączeniowych w układzie elektrycznym
elektrowni wykorzystuje się następujące łączniki: wyłączniki, rozłączniki, odłą­
czniki itp. Poszczególne łączniki spełniają określone cele:
Wyłącznik służy do załączania i wyłączania prądów roboczych i zwarcio­
wych. Jego zdolność do wyłączania i załączania prądów jest charakteryzowana:
— znamionowym prądem wyłączalnym / M ;
— znamionowym prądem załączalnym;
— znamionową mocą wylączalną symetryczną
fwwj ifff ( S „ > Szw)
Ze względu na sposób gaszenia łuku stosuje się obecnie następujące typy wyłączni­
ków: małoolejowe (UN < 36 kV), pneumatyczne (Ux = 400+700 kV), magneto-
wydmuchowe (UH < 36 kV), z sześciofluorkiem siarki SF6 (£7W= 400 ^800 kV)
oraz próżniowe (UN < 36 kV). Do operacji otwierania i zamykania zestyków używa
się napędów: silnikowych, elektromagnetycznych i pneumatycznych.
Rozróżnia się dwa zasadnicze wykonania rozlączników:
— przeznaczone do wyłączania i załączania prądów roboczych nie przekraczających
znamionowego prądu ciągłego;
— przeznaczone do wyłączania prądów przeciążeniowych i niewielkich prądów
zwarciowych, nie przekraczających 10-krotnej wartości znamionowego prądu
cieplnego.
Odłączniki służą głównie do otwierania i zamykania obwodów elektry­
cznych w stanie bezprądowym (brak jest urządzeń do gaszenia łuku, ale widoczny
stan położenia zestyków). Mogą również wyłączać małe prądy biegu jałowego (tran­
sformatorów, linii, przekladników).
Z uwagi na zamkniętą budowę wyłączników, ich zestyki są niewidoczne.
W celu stworzenia widocznej przerwy izolacyjnej w obwodzie prądowym w szereg
z wyłącznikiem 1 jest włączony odłącznik ł ' (patrz rys. 8.21). Kolejność operacji
łączeniowych jest następująca: przy wyłączaniu — najpierw wyłącznik a następnie
odłącznik, przy zamykaniu — najpierw odłącznik a następnie wyłącznik.
Poza wyżej wymienionymi przyrządami wykorzystuje się dławiki przeciw-
zwarciowe, tj. cewki o dużej reaktancji X, stosowane dla napięć f/w < 30 kV,
w celu:
— ograniczenia prądów zwarciowych zgodnie z wzorem (8.12);
' — utrzymania napięcia n a szynach zbiorczych w przypadku zwarcia w linii odpły­
wowej, zasilanej z tych szyn.
Dla danej aparatury łączeniowej musi być spełniony warunek S WI >
Należy zatem ograniczyć moc zwarciową S zw poprzez zwiększenie reaktancji X
(8.13) (wzór 8.13). W tym celu sekcjonuje (rozcina) się szyny i stosuje większą liczbę sy-
309
8. T U R B O G E N E R A TO R Y I U K Ł A D Y E LEKTR YC ZN E ELE K TR O W N I PAR O W YC H
Sternów szyn zbiorczych (zmniejsza się liczba równoległych połączeń reaktancji)
odpowiednio rozmieszcza się dopływy i odpływy między poszczególne systemy
i sekcje lub wprowadza się dodatkowe reaktancje — np. dławiki, transformatory
0 większych napięciach zwarcia (p. 8.3.3). Wbudowanie dławików zmniejsza moc
zwarcia przy zachowaniu równoległej pracy wszystkich urządzeń. Jednak dławiki
pow odują straty mocy czynnej, zwiększają pobór mocy biernej oraz powiększają
koszt rozdzielnicy. Dławiki znajdują zastosowanie w elektrociepłowniach zasila­
jących sieć średniego napięcia 6, 15 i 30 kV.
Ponieważ aparatura rozdzielcza, zwłaszcza łączniki, stanowi najsłabszy
element urządzeń rozdzielczych, układ elektryczny winien zawierać tylko niezbędną
aparaturę do realizacji eksploatacyjnie koniecznych układów pracy.
8.3.5. S tru k tu ry ro zd zieln ic
Struktura rozdzielnic danej elektrowni krajowej zależy od mocy jednostkowej
1 liczby generatorów, doświadczeń eksploatacyjnych już istniejących elektrowni,
możliwości krajowego wykonania odpowiednich transform atorów i aparatury
rozdzielczej, ewentualnego im portu tych urządzeń w danym okresie projektowania
i budowy elektrowni itp. Niemniej jednak m ożna wyróżnić zasadnicze struktury
rozdzielnic. Rozdzielnice mogą być z pojedynczym (rys. 8.21 a), podwójnym (rys.
8.21b—e) i potrójnym (rys. 8.21f) systemem szyn zbiorczych, z szyną pomocniczą
obejściową (rys. 8.21h—j) oraz bezszynowe (rys. 8.28a).
Podwójny system szyn zbiorczych umożliwia: przełączenie obciążenia
z jednego systemu na drugi w przypadku uszkodzenia jednego z nich, dokonywanie
prac konserwacyjnych oraz zwiększa elastyczność pracy rozdzielnicy. Potrójny
system szyn jest stosowany przy znacznej liczbie pól dopływowych i odpływowych
w celu zwiększenia elastyczności pracy rozdzielnicy. Jeden lub dwa systemy mogą
być systemami roboczymi i manewrowymi, trzeci — dodatkowo do wykonywania p o ­
łączeń, pomiarów lub prac konserwacyjno-remontowych. Systemy szyn są połą­
czone za pomocą sprzęgła systemowego S T (łącznika systemowego, rys. 8.24),
który ma za zadanie: rezerwowanie każdego wyłącznika rozdzielnicy i wykonywanie
operacji łączeniowych między systemami.
W celu ograniczenia mocy zwarciowych oraz zwiększenia elastyczności
rozdzielnicy, systemy szyn są sekcjonowane (rozcinane). Rozcięcie takie jest re­
alizowane przez zainstalowanie w ciągu szyn zbiorczych odłącznika, rozłączoika
lub wyłącznika. Połączenie takie nazywa się sprzęgłem sekcyjnym S E (łącznikiem
sekcyjnym). Jednocześnie funkcję sprzęgła systemowego i sprzęgła sekcyjnego spełnia
łącznik systemowo-sekcyjny S S . Jeden wyłącznik zainstalowany w sprzęgle umo­
żliwia wykonanie połączeń między sekcjami i systemami szyn zbiorczych. Jest to
rozwiązanie oszczędne, jednak mniej elastyczne od rozdzielonego układu łącznika
systemowego i łącznika sekcyjnego. Przy czynnościach łączeniowych za pom ocą
łącznika systemowo-sekcyjnego jest konieczne wykonanie wielu czynności za p o ­
310
8.J. U K Ł A D E LEKTR YC ZN Y ELE K TR O W N I
mocą odłączników. Może to prowadzić do błędów łączeniowych, polegających na
załączaniu (odłączaniu) prądów roboczych odłącznikami.
Odmianą podwójnego układu jest tzw. układ U (rys. 8.21 g, i). Pozwala
on na wykorzystanie jednej podziałki szyn rozdzielnicy na dołączenie generatora
i odprowadzenie linii (porównaj rys. 8,21c i rys. 8.2Ig). W ten sposób uzyskuje się
zmniejszenie długości rozdzielnicy.
Przez wiele lat podstawowym rozwiązaniem układu elektrycznego w kra­
jowych elektrowniach były klasyczne rozdzielnice dwu-, trójsystemowe na najwy­
ższych napięciach 110, 220, 400 kV (elektrownia Konin, Pątnów, Adamów, Ł a­
gisza itd.). "W żadnym z wyżej omówionych układów nie można jednak przepro­
wadzać przeglądów wyłączników na liniach odejściowych, bez przerywania jej za­
silania. Fakt ten jest bardzo poważną wadą, zwłaszcza w przypadku najwyższych
napięć, gdy wyłączenie linii rozcina ważne połączenia systemowe. Znacznie korzy­
stniejsze są systemy z pomocniczymi szynami zbiorczymi, zwanymi szynami obej­
ściowymi. Rozróżnia się systemy z pełną szyną obejściową od strony linii odejścio­
wych oraz od strony transformatorów blokowych (rys. 8.21 h, i) oraz systemy z szy­
ną obejściową tylko od strony linii (rys. 8.21j). Początkowo w elektrowniach kra­
jowych (elektrownia Ostrołęka, Dolna Odra, Kozienice — rys. 8.26, Połaniec)
zastosowano układy z pełnymi szynami obejściowymi. Praktyka eksploatacyjna
wykazała, że niezbędną jest szyna obejściowa od strony linii (duża liczba zadziałań
wyłączników w wyniku automatyki zabezpieczeniowej i częste ich przeglądy). Po­
nieważ przeglądów wyłączników w polach dopływowych można dokonywać w czasie
planowych postojów i remontów bloku, więc w elektrowni Bełchatów zastosowano
tańszy system z szyną obejściową szczątkową (od strony linii — rys. 8.27). Podsta­
wową zaletą systemów z szynami obejściowymi jest możliwość łatwego zastąpienia
wyłącznika w każdym polu rozdzielnicy przez wyłącznik obejściowy WO (rys. 8.21j).
Możliwe jest przeprowadzenie remontu jednego z systemów szyn zbiorczych bez
przerwy w zasilaniu linii odpływowych.
Klasyczne rozwiązanie rozdzielnic z systemami szyn zbiorczych ma pe­
wne zalety: zapewnia naturalny rozpływ mocy między linie odpływowe, odznacza
się stosunkowo prostymi rozwiązaniami automatyki zabezpieczeniowej i małymi
kosztami. Jednak do szyn są przyłączone źródła o dużej mocy, przeto poziomy mocy
zwarciowych są duże. Przez szyny przepływają duże ilości energii. Wystąpienie
zwarcia na takich szynach nie tylko pozbawia zasilania energią dużą grupę odbior­
ców, lecz może oznaczać również stan katastroficzny dla elektrowni.
Wymagania bardzo wysokiej niezawodności pracy wielkich bloków przy
jednoczesnym zachowaniu elastyczności układu nie mogą być spełnione właściwie
przy rozwiązaniach tradycyjnych z dwoma i trzema układami szyn zbiorczych
i niewielką liczbą sekcji. Dzielenie układu na sekcje, tak aby możliwe było przy­
łączenie generatorów do oddzielnych sekcji i zmniejszenie mocy zwarciowych,
nie jest rozwiązaniem zadowalającym, gdyż trudno jest zachować właściwą współ­
pracę generatorów z liniami zasilającymi z tej samej sekcji, wobec znacznej zmien­
ności obciążeń linii. Celem zwiększenia elastyczności rozdzielnic elektrowni z jed-
311
S. T U R B O G E N E R A TO R Y I U K Ł A D Y E LEKTR YC ZN E E LE K TR O W N I PAR O W YC H
8 .3. U K Ł A D E LE K TR Y C ZN Y E LE K TR O W N I

nostkami bardzo dużej mocy w rozwiązaniach zagranicznych są stosowane bezszy­

nowe układy elektryczne: pierścieniowe, mostkowe i oczkowe (rys. 8.28a) oraz
tzw. półtorawyłącznikowe (rys. 8.28b) jako pośrednie między układami szynowymi
i bezszynowymi.

8.3.6. Podstawowe układy elektryczn e e le k tro w n i. Rola

ro złączn ika generatorowego

N a rysunku 8.21 przedstawiono przykładowe schematy elektryczne powiązania

generatora G z rozdzielnicą główną RG i zasilania podstawowego rozdzielnicy po­
trzeb własnych R P W . Czynniki wpływające na konstrukcję układu elektrycznego
elektrowni wymieniono w p. 8.3.1. W wyjątkowych przypadkach, gdy rozdzielnica
główna jest na napięciu generatorowym (w elektrociepłowniach przemysłowych
małej mocy), generator jest przyłączony bezpośrednio do szyn rozdzielnicy głównej,
rozdzielnica potrzeb własnych jest zasilana zależnie od jej napięcia bądź poprzez
transform ator obniżający T (rys. 8.21 a), bądź bezpośrednio z szyn rozdzielnicy
głównej (w torze zasilania przeciwzwarciowy dławik liniowy D) — rys. 8.21b.
Główną ideą układu elektrycznego w pozostałych przypadkach w elektrowniach
zawodowych jest wyprowadzenie całej mocy netto do sieci najwyższych napięć
110, 220,400 kV (w elektrociepłowniach miejskich również 15,30 kV). Podstawowym
rozwiązaniem takiego układu jest układ blokowy elektryczny, będący kontynuacją
układu blokowego cieplnego „kocioł-turbina”. Główne elementy układu blokowego
są następujące: turbogenerator G, transform ator blokowy TB, wyłącznik, rozdziel­
nica główna RG oraz transform ator zaczepowy T Z do zasilania urządzeń potrzeb
własnych.
. Oprócz klasycznego układu blokowego, w celu zmniejszenia kosztów
wyprowadzenia mocy mogą być stosowane układy, w których dwa generatory są
dołączone do dwu uzwojeń transformatora trójuzwojeniowego, a uzwojenie trzecie
poprzez wyłącznik jest dołączone do rozdzielnicy. Innym rozwiązaniem jest układ
z rys. 8.21i, w którym dwa transformatory blokowe są dołączone do jednego wy­
łącznika. W ten sposób zmniejszono nakłady inwestycyjne o koszt wyłącznika linii
i pola w rozdzielnicy głównej.
Istotnym czynnikiem wpływającym n a konfigurację układu elektrycznego
elektrowni blokowej jest sposób zasilania rozdzielnicy potrzeb własnych w stanach
rozruchu i odstawiania urządzeń elektrowni. W czasie normalnej pracy podstawowe
zasilanie rozdzielnicy potrzeb własnych stanowi zaczep generatora (rys. 8.21c—j).
W czasie rozruchu lub odstawiania generator jest odłączony od rozdzielnicy głów­
nej — otwarty jest wyłącznik generatorowy 1 z przynależnym do niego odłącznikiem Rys. 8.21. Przykładow e schem aty w yprow adzenia mocy z generatora d o rozdzielnicy głównej
R G i podstaw ow ego zasilania rozdzielnicy p otrzeb własnych R P W
1'. W układach blokowych n a rys. 8.21c, e, f rozdzielnica potrzeb własnych jest G — generator; T B — tra n sfo rm a to r blokow y; T Z — tra n sfo rm a to r zaczepow y; D — d ła­
pozbawiona zasilania z rozdzielnicy głównej i musi być zasilana torem rezerwowym w iki; LO — linie odejśdow e; WO — w yłącznik obejściowy (pole obejściow e); R Z — rezer­
wowe zasilanie; S E — szyny ekranow ane; A T — autotransform ator ; SO — szyny obejściowe;
R Z . N atomiast w przypadku z rys. 8.21d, g —j, dzięki temu, ie wyłącznik genera­ ], 2, 3 — w yłączniki; ¡ ', 2 ', 3“ — odłączniki
torowy 1 jest umiejscowiony między generatorem a transformatorem blokowym,
rozdzielnica potrzeb własnych dalej będzie zasilana torem podstawowym, oczywiście

312 313
s. TU R B O G E N E R A TO R Y I U K Ł A D Y ELEKTR YC ZN E ELEKTR O W N I PAR O W YC H
8.3. U K Ł A D E LE K TR Y C ZN Y E LE K TR O W N I

nic z zaczepu generatora, lecz z rozdzielnicy głównej. Rozdzielnica potrzeb wła­

przemysłowej musi być bilansowana przy współpracy z systemem elektroener­
snych z toru rezerwowego R Z zasilana będzie tylko przy zakłóceniach w rozdziel­
getycznym;
nicy głównej, w transformatorze blokowym TB lub zaczepowym TZ.
- z powodu słabego połączenia zakładu z systemem elektroenergetycznym (mała
Wyłącznik 1 w układach n a rys. 8.21 a —c, e, f, spełnia wszystkie funkcje
liczba linii łączących) każde wyłączenie linii powoduje pewne zakłócenie w pracy
łączeniowe i wyłącza prądy zwarciowe — zgodnie z jego przeznaczeniem (p. 8.3.4).
turbozespołów.
W układach z rys. 8.21d, g —j, prądy zwarciowe wyłącza wyłącznik 3, natom iast Wymienione cechy pracy elektrociepłowni wymagają doboru odpowiedniego sche­
wyłącznik generatorowy 1 służy do przeprowadzania operacji łączeniowych gene­ m atu elektrycznego, który zapewniłby warunki możliwie pewnego ruchu.
ratora, czyli załącza lub wyłącza prądy obciążeniowe oraz przetężeniowe i zgodnie Układy elektrociepłowni przemysłowych są bardzo różnorodne i zależą
z definicją z p. 8.3.4 nazywa się rozłącznikiem generatorowym. Zastosowanie roz- od gałęzi przemysłu, do jakiej przynależy zakład. Schemat przedstawiony na rys.
łącznika m a następujące podstawowe zalety: 8.22 bywa stosowany w małych elektrociepłowniach przemysłowych z jedną tur­
— zapewnienie bezprzerwowego zasilania urządzeń potrzeb własnych, ponieważ biną przeciwprężną o mocy kilku megawatów. Zasadniczym punktem rozdziału
nie zachodzi potrzeba przełączania ich na zasilanie rezerwowe, dzięki czemu energii dla zakładu jest rozdzielnica główna (główny punkt zasilania G PZ) na na­
zwiększa się trwałość napędów i urządzeń potrzeb własnych; pięciu generatorowym 6 kV. Może to być rozdzielnica z jednym systemem szyn
— zmniejszenie liczby błędnych czynności operacyjnych w stanach przejściowych;
— ograniczenie do minimum liczby operacji łączeniowych wyłącznikiem po stro­
nie górnego napięcia transform atora blokowego.
Aby rozlącznik generatorowy spełniał swoje funkcje, jest wymagana przede wszy­
stkim jego wysoka niezawodność działania. W ykonanie łącznika wyłączającego
duże prądy robocze i przetężeniowe generatorów wielkich mocy jest zadaniem bardzo
trudnym. Przykładowo zastosowany w bloku 360 MW wyłącznik WWG20 ma
param etry: prąd ciągły 12,5 kA, prąd 4-sekundowy 160 kA, a prąd szczytowy
410 kA. Dlatego, pomimo jego zalet, w Polsce dopiero od niedawna w torze wy­
prowadzenia mocy stosuje się rozłączniki generatorowe.

8.3.7, Przykłady schem atów podstawowych układów

elektrycznych e le k tro w n i0

W budowie schematów układów elektrycznych znajduje wierne odzwierciedlenie

charakter elektrowni parowej:
— elektrociepłownia przemysłowa (do zasilania jednego zakładu przemysłowego);
— elektrociepłownia zawodowa (komunalna, miejska);
— elektrownia zawodowa kondensacyjna.
Gospodarka skojarzona elektrociepłowni narzuca jej odmienny charakter
pracy od elektrowni kondensacyjnej, ponieważ:
— wytwarzanie energii cieplnej jest zadaniem zasadniczym, a otrzymywana przy
tym energia elektryczna jest produktem wtórnym;
— ilość wytworzonej energii elektrycznej ściśle zależy od zapotrzebowania n a ilość
ciepła;
— m cc elektryczna wydawana przez generatory ściśle zależy od aktualnego za­
potrzebowania zakładu n a moc cieplną, a więc w przypadku elektrociepłowni
R ys. 8.22. Schem at układ u elektrycznego małej elektrociepłowni przemysłowej
M — silnik pom py w ody zasilającej; S E — łącznik sekcyjny
’> Z asilanie urządzeń po trzeb w łasnych o m ów iono w rozdziale 9.

315
314
 TU R BO G EN ER ATO R Y I U K ŁA D Y ELEKTRYCZNE ELEKTRO W NI PARO W YCH

dzielonych na dwie sekcje. W warunkach pracy normalnej, elektrociepłownia jest

połączona z siecią o wyższym napięciu przez transformatory (rozdzielnica w układzie
„H ”). Ze względu na występujące wahania napięcia w sieci i na możliwość regulo­ T' t ' T t _______________ T Tx B * « 0 ‘

wania przepływu mocy biernej jest wskazane, aby transformatory sprzęgające z sie­
cią miały regulację napięcia pod obciążeniem.
W dużych elektrociepłowniach przemysłowych z kolektorem parowym
i turbozespołami ok. 30 MW (np. w zakładach przemysłu chemicznego lub w hutach)
jest stosowany układ elektryczny ja k na rys. 8.23. Każdy z generatorów pracuje
na oddzielną sekcję rozdzielnicy głównej, co daje większą pewność ruchu i zmniejsza
moc zwarcia. Rozdzielnica główna jest wykonana z podwójnym systemem szyn.
Łączenia sekcji oraz przyłączania obciążenia z jednego systemu szyn na drugi do­
konuje się za pomocą sprzęgła systemowo-sekcyjnego S S . Do ograniczenia mocy
zwarcia zastosowano dławiki D.
N a rysunku 8.24 przedstawiono schemat układu elektrycznego stosowany
w dużych elektrociepłowniach zawodowych z blokami upustowo-kondensacyjnymi
o mocy 55 MW (bloki ciepłownicze). W elektrociepłowni zawodowej w odróżnieniu
od elektrociepłowni przemysłowej tylko mała część wyprodukowanej energii elek­
trycznej jest zużywana na miejscu, dlatego energia bezpośrednio przez transforma­
tory podwyższające jest wyprowadzana do systemu (na napięciu możliwie najwy­
ższym) i do rozdzielnicy miejskiej 15 kV. Trójuzwojeniowe transformatory blokowe
pracują jednocześnie w charakterze sprzęgła poprzeczno-podłużnego: jeden sprzęga
obie sekcje rozdzielnicy 110 kV, a pozostałe dwa rozdzielnicę 110 kV z rozdzielni­
cą miejską 15 kV. Aby zachować współpracę tych rozdzielnic po wyłączeniu którego­
kolwiek generatora, w wyprowadzeniu mocy zastosowano rozłączniki generato­
rowe.
N a rysunkach 8.25—8.27 przedstawiono schematy układów elektrycznych
wybranych elektrowni kondensacyjnych. Typowy układ z blokami 125 MW (z lat
sześćdziesiątych) z rozdzielnicami głównymi na dwóch napięciach, sprzęgniętych
autotransform atorem A T z regulacją pod obciążeniem pokazano n a rys. 8.25.
D odatkowe uzwojenie autotransform atora jest wykorzystywane do zasilania roz­
dzielnicy potrzeb ogólnych PW O. Jeden z systemów szyn 110 kV jest sekcjonowany.
W rozdzielnicy 220 kV zastosowano sprzęgło systemowe 5T , a w rozdzielnicy 110 kV
sprzęgło sekcyjno-systemowe S S .
Schemat elektryczny elektrowni z blokami 200 i 500 MW przedstawiono
na rys. 8.26. Rozdzielnice główne 110 i 220 kV są wykonane jako dwusystemowe,
rozdzielnica 400 kV jest dwusystemowa w układzie U. W każdej z rozdzielnic za­ , ■ T', I ' .V-*1'
stosowano szyny obejściowe. W układzie wyprowadzenia mocy z generatorów
500 M W zainstalowano rozłączniki generatorowe. 5 IT T i
W schemacie elektrycznym elektrowni z blokami 360 MW (rys. 8.27)
przewidziano dwie rozdzielnice 220 i 400 kV sprzęgnięte autotransform atorem AT.
Rys. 8.23. Schem at układu elektrycznego dużej elektrociepłowni przemysłowej z trzem a tu rb o ­
W rozdzielnicy 400 kV zastosowano szynę obejściową od strony linii odpływowych zespołami przeciwprężnymi o m ocy ok. 30 M W w g E nergoprojektu
oraz sckcjonowanie systemów szyn głównych za pomocą wyłączników — łącznik P W O - rozdzielnica potrzeb własnych ogólnych; RG - rozdzielnica głów na; R R - roz­
dzielnica rezerw ow a; .SS — sprzęgło systemowo-sekcyjne
sekcyjny SE.
317
316
8. TU R BO G EN ER ATO R Y I U K ŁA D Y ELEKTR YC ZN E ELEKTR O W N I PAR O W YC H
S.J. U K Ł A D E LE K TR Y C ZN Y E LE K TR O W N I

i i i
K\5/lS.75/1?UV
63/14/17%
Y ć ii/d n

(li ni run i przerywanymi zaznaczono

ns/m/mw
i7/ią$/i7%
w n/tn
!R4-1$/t6/l6MV-A
1Q.S/15.75/121*V
6,5/14/17%
Ydu/d 1t --3 "" -Q
w
H
. ^ 3

wg Energoprojektu
6 r t/A S -y — ©

” i
fiM
.:> n H

5 x J25 MW
v — łłD -

Rys. 8.24. Schem at u k ład u elektrycznego elektrociepłow ni k o m u n alnej z blokam i ciepłow ni­
czym i o mocy 55 MW wg Energo projektu
S E - łącznik sekcyjny; S Y ~ sprzęgło system ow e; S S - sprzęgło system ow o-sekcyjne

Coraz szersze zastosowanie w rozwiązaniach zagranicznych znajduje

układ póltorawylącznikowy (rys. 8.28b), w którym trzy wyłączniki przypadają na
dwa obwody. W układzie tym jest zachowana bardzo wysoka niezawodność za­
silania, uszkodzenie bowiem dowolnego elementu — nawet szyn zbiorczych — nie
powoduje przerwy w pracy rozdzielnicy. W Polsce układ taki zastosowano w roz­
dzielnicy sieciowej 400 kV Widełki. W porów naniu ze stosowanymi w Polsce ukła­
dami stanowymi, np. rys. 8.25, układ półtora wyłącznikowy jest droższy, co wynika
z zainstalowania dużej liczby wyłączników i budowy długich ciągów szyn zbiorczych.
Jeżeli układ szynowy miałby być równoważny pod względem eksploatacyjnym
układowi półtorawyłącznikowemu, to z każdym odłącznikiem szynowym powi­
nien współpracować wyłącznik i wtedy liczba wyłączników w układzie szynowym
jest większa niż w układzie półtorawyłącznikowym.

318
8. T U R B O G E N E R A T O R Y I U K Ł A D Y E LE K TR Y C ZN E E LE K TR O W N I R A R O Y W C H
8.3. U K Ł A D E LE K TR Y C ZN Y E LE K TR O W N I

przery­
4 4 4 4 44 4 4
ill u i (
lii m i i

(liniami
f 1 f Ti1!

Rys. 8.26. Uproszczony schemat układu elektrycznego elektrowni kondensacyjnej 8x200 +2x500 MW wg Energoprojektu
^ ..............................
SOOlSOOfmm-A [Oj 250l??kV
m im w w V 12,5%

wanymi u góry zaznaczono pozostałe linie odejściowe, a u dołu wyprowadzenia od pozostałych generatorów )
350MW f
mv \
cos 0,8S
© t

s p w _ l X i kv Li_ _Lf f t'f

w
m t_ i
Rys. 8.27. U proszczony schem at układu elektrycznego elektrow ni 1 2 x 3 6 0 M W wg Energo-
projektu

Oszczędniejszy od układu p ó ho ra wyłącznik owego jest układ oczkowy

(rys. 8.28a). W większości możliwych przypadków uszkodzenie jednego elementu
powoduje rozerwanie jednego „oczka” i konieczność zasilania pozostałych dwóch
gałęzi tego oczka w układzie szeregowym przy nienaruszonej pracy rozdzielnicy.
Układy oczkowe są przydatne zwłaszcza dla elektrowni z dużą liczbą odejść linio­
wych.

21 E lektrow nie
321
320
8. TU R BO G EN ER ATO R Y I U K Ł A D Y ELEKTR YC ZN E E LE K TR O W N I PAR O W YC H

Z powodu zależności rozpływu mocy od aktualnego układu połączeń,

9. POTRZEBY W ŁASNE ELEK TR O W N I PAR O W YC H
w powyższych rozwiązaniach występują złożone problemy techniki zabezpiecze­
niowej.

Literatura do rozdziału 8
8.1. Bełdowski T ., M arkiew icz H .: S tacje i urządzenia elektroenergetyczne. W arszaw a, W N T
1995.
8.2. G rabow ski A ., M ściwojewski E ., R ączu n as W ., S au k M .: U kłady wzbudzenia i re­
gulacji napięcia prądnic synchronicznych. Prace IA S E Wrocław. 1979. Z . 34, s. 3 2 —45.
8.3. G rab o w sk i A ., M ściwojewski E ., S au k M .: Statyczne u kłady w zbudzenia i regulacji
napięcia generatorów najw iększych m ocy. Energetyka. 1980. N r 3, s. 102—105.
8.4. H asse H ., L arg iad cr H ., Suter J .: L uftgekühlte T u rb o generatoren der 200 M V 'A -
-K lasse. Brown Boveri Technik. 1986. N r 3, s. 133 —138.
8.5. H ellm an W ., Szczerba Z .: Regulacja częstotliwości i napięcia w system ie elektro­
energetycznym . W arszaw a, W N T 1978.
8.6. Jäg e r K . : T u rb o g en erato ren für grosse K ern k raftw erk e. B B C Nachrichten. 1978. N r I. 9.1. WPŁYW U R ZĄ D ZE Ń POTRZEB W ŁASNYCH N A PRACĘ
8.7. K rato ch w il Z .: G raniczne m oce tu rb o g en erato ró w . W iadom ości Elektrotechniczne. ELEKTROW NI
1980. N r 17, s. 4 5 5 -4 5 8 .
8.8. K ric k N ., N o ser R .: D a s W achstum v o n T u rb o g en eratoren. Brown B overi M itteil­ Prawidłowa praca elektrowni wymaga udziału nie tylko głównych urządzeń (ko­
ungen. 1976. N r 2, s. 1 4 8 -1 5 5 . tły i turbozespoły), lecz również wielu urządzeń pomocniczych, biorących bezpo­
8.9. K ulisiew icz B .: T u rb o g en erato r ty p u G T H W -360 o m ocy 360 M W . M ateriały K onfe­
średni lub pośredni udział w procesach przemian energetycznych (np. pompy, wen­
rencji naukowo-technicznej Bełchatów 1980.
8.10. L a te k W .: Turbogeneratory. W arszaw a, W N T 1973.
tylatory, młyny). Urządzenia te, zużywające część wytworzonej w elektrowni energii,
8.11. M ateriały inform acyjne Przedsiębiorstw a H a n d lu Z agranicznego E lektrim . nazywa się ogólnie urządzeniami potrzeb własnych. Napędy tych urządzeń wraz
8.12. N arto w sk i Z.: Stacje elektroenergetyczne 100-750 k V . W arszaw a, W N T 1984. z układem zasilania z własnej sieci rozdzielczej, za pośrednictwem oddzielnych
8.13. Przybysz J.: Turbogeneratory. Eksploatacja i diagnostyka. W arszaw a, W N T 1991. transformatorów i rozdzielnic, tworzą układ potrzeb własnych elektrowni.
Zużycie energii przez urządzenia potrzeb własnych zmniejsza sprawność
netto wytwarzania energii, a zależny od mocy elektrowni i wymagań eksploatacyj­
nych zestaw urządzeń pomocniczych oraz układ zasilania rozdzielnic potrzeb wła­
snych stanowi istotną część kosztów budowy i eksploatacji elektrowni, jak również
m a wpływ na ciągłość i niezawodność jej pracy.
We współczesnych elektrowniach, bardzo wrażliwych na krótkie nawet
przerwy w pracy niektórych urządzeń, zwłaszcza biorących bezpośredni udział
w procesie produkcyjnym (pompy zasilające, wentylatory kotłowe i in.), decydujące
znaczenie ma niezawodność pracy urządzeń pomocniczych, ich napędów i układu
zasilania urządzeń potrzeb własnych. Osiągnięcie dużej niezawodności umożliwia
racjonalne ograniczenie liczby urządzeń rezerwowych, a w niektórych przypadkach
zrezygnowanie z nich całkowicie, co m a wpływ na zmniejszenie kosztów budowy
elektrowni. Przy projektowaniu, budowie i podczas eksploatacji elektrowni dąży
się więc do zapewnienia optymalnego poziomu niezawodności układu potrzeb
własnych, z uwzględnieniem zużycia energii przez urządzenia potrzeb własnych
oraz nakładów inwestycyjnych na cały układ.
N a zużycie energii przez urządzenia potrzeb własnych mają wpływ takie
czynniki, jak: parametry pary, liczba i moc turbozespołów, typ kotłów i rodzaj
»palanego paliwa, układ chłodzenia skraplaczy, sposób przygotowania pyłu i wy­

323
». PO TRZEBY W ŁASN E ELEKTR O W N I PAR O W YC H
twarzania ciągu. Znaczny wpływ na wskaźnik zużycia energii na potrzeby własne
ma właściwy dobór mocy i wydajności urządzeń oraz ich dostosowanie do zmiennych
warunków pracy elektrowni przez wykorzystanie urządzeń regulacyjnych, a także
sprawność urządzeń pomocniczych w znamionowych warunkach pracy i przy zmien­
nych obciążeniach. Wpływ ten jest tym większy, im większe są moce bloków.
9.2. PODSTAW OW E RODZAJE U R Z Ą D Z E Ń
Pod względem funkcjonalnym urządzenia potrzeb własnych dzieli się najczęściej
w zależności od rodzaju urządzenia podstawowego, z którym są związane. Roz­
różnia się więc urządzenia kotłowe i turbinowe.
D o urządzeń potrzeb własnych kotłowych należą: urządzenia do podawania
i przygotowywania paliwa, dostarczania powietrza, usuwania spalin i produktów
spalania, a także urządzenia do zasilania kotłów wodą. D o urządzeń potrzeb wła­
snych turbinowych należą: urządzenia związane z obiegiem roboczym parowo-wod-
nym w części turbinowej i układu regeneracji, urządzenia związane bezpośrednio
z pracą turbozespołu, urządzenia obiegu chłodzenia skraplaczy, wody technicznej
i obiegu ciepłowniczego (w elektrociepłowniach).
W układach blokowych wymienione urządzenia pomocnicze kotła i turbo­
zespołu stanowią tzw. urządzenia potrzeb własnych blokowych. Są one zasilane z od­
rębnej dla każdego bloku rozdzielnicy potrzeb własnych. Poza tym elektrownie
są wyposażone w urządzenia wspólne dla wszystkich bloków, do których zalicza się
m.in. urządzenia do zaopatrzenia w paliwo, usuwania produktów spalania z elek­
trowni, urządzania do przygotowania wody itp. Są to tzw. urządzenia potrzeb wła­
snych ogólnych, zasilane zwykle z, odrębnej rozdzielnicy potrzeb własnych ogólnych,
stanowiącej najczęściej źródło rezerwowego zasilania urządzeń potrzeb własnych
blokowych.
Ze względu na pobór mocy i zużycie energii do największych odbiorników
zainstalowanych w elektrowni należą: pompy wody zasilającej, wentylatory spalin
i powietrza, pompy wody chłodzącej i młyny węglowe.
9.3. ZA PO TR ZEB O W A N IE N A M O C I Z U Ż Y C IE ENERGII
PRZEZ U R Z Ą D Z E N IA POTRZEB W ŁA SN YC H
9.3.1. W prow adzenie
Oceny mocy i energii pobieranej przez urządzenia potrzeb własnych elektrowni
dokonuje się na podstawie trzech wskaźników: mocy zainstalowanej, poboru mocy
i zużycia energii na potrzeby własne.
Procentowy udział mocy zainstalowanej urządzeń potrzeb własnych Ppwi
w mocy zainstalowanej elektrowni PE, wyrażony wzorem p cwl — Pvw,IPEi, zawiera
się w granicach 9+12% . W elektrociepłowniach udział ten jest większy i w układach
324
r.i. Z A P O T R Z E B O W A N I E N A M O C I Z U Ż Y C I E E N E R G II ..
z turbinami przeciwprężnymi przekracza niejednokrotnie 20%. Jest to jednak wyni­
kiem znacznie mniejszej mocy elektrycznej elektrociepłowni przy tej samej ćo elek­
trownia kondensacyjna mocy cieplnej kotłów.
Pobór mocy na potrzeby własne stanowi sumę obciążenia czynnego wszy­
stkich odbiorników pracujących przy znamionowym obciążeniu elektrowni w nor­
malnych warunkach pracy i przy znamionowych parametrach pary. Udział pro­
centowy tej mocy P„um w mocy maksymalnej (osiągalnej) elektrowni PEm, wyrażony
wzorem p pw„ = Ppwm/P Fj„, jest mniejszy niż mocy zainstalowanej, ale zawiera się
w szerszych granicach 4,5-h 9,0%.
Zużycie energii na potrzeby własne jest określone w pewnym okresie
(miesiąc, rok) i stanowi zużycie energii przez urządzenia potrzeb własnych w rze­
czywistych warunkach pracy, tzn. przy okresowo zmiennych warunkach zewnę­
trznych (paliwo, woda chłodząca) i wewnętrznych (zanieczyszczenie kotłów, skra­
placzy itp.).
Procentowy udział e tego zużycia A rw w energii brutto, wyprodukowanej
przez elektrownię w rozpatrywanym okresie A tb (s = A PJ A E0), jest zwykle większy
od udziału poboru mocy ną potrzeby własne. Wynika to z większego zużycia energii
przy obciążeniu mniejszym od znamionowego, tj. przy pracy z mniejszą sprawnością
procesu wytwarzania energii i mniejszą sprawnością urządzeń (rys. 9.1).
Średnie zużycie energii na potrzeby własne, w skali rocznej, w krajowych
elektrowniach parowych kondensacyjnych w ostatnich latach zawierało się w gra­
nicach 7,3-:-8,2% (tabl. 9.1). N a podobnym poziomie kształtuje się ono w elektro­
wniach zagranicznych, opalanych węglem kamiennym lub brunatnym.
Rys. 9.1. Przykładow e zależności zu­
życia energii n a potrzeby własne od
obciążenia bloku wg ¡9.4; 9.5]
1 - dla bloku 125 M W ; 2 - dla blo­
k u 200 M W
9.3.2. Pompy wody zasilającej
Pompy wody zasilającej są we współczesnych elektrowniach parowych największym
odbiornikiem potrzeb własnych. Zapotrzebowanie na moc (w kW) przez pompę
oblicza się ze wzoru
ntpPp
P ," (9.1)
e»nP
325
*. PO TRZEBY W ŁASN E ELEKTR O W N I PAR O W YC H
« .3 . Z A P O T R Z E B O W A N IE N A M O C I Z U Ż Y C I E E N E R G II ...

Tablica 9.1. Procentowy udział mocy zainstalowanej, mocy szczytowej i zużycia energii na po­
trzeby własne elektrow ni z blokami 125 M W , 200 M W i 360 M W (9.4; 9 .9 ; 9.101
lub nie dzielona). Zużycie energii przez pompy wody zasilającej zawiera się w gra­
nicach 2,0+4,2% energii wytworzonej w elektrowni.
E lektrow nia I 2 3 Przy napędzie elektrycznym pomp wody zasilającej silniki przyłącza się
do rozdzielnicy potrzeb własnych blokowych. W bloku wyposażonym w dwie
M oc zain stalo w an a 7 x !2 5 MW 6 x 200 M W 12x360 MW pompy każdą z nich przyłącza się do innej sekcji; przy trzech pompach jedna po­
P aram etry początkow e p a ry 12,7 M Pa 13 M Pa 17,6 M Pa winna być przełączalna na dowolną sekcję.
5 3 5 /5 3 5 'C 535/535 °C 535/535 °C
Paliw o węgiel kam ienny węgiel b ru n a tn y w ęgiel b runatny 9.3.3. Pom py wody chłodzącej
w artość o p alo w a 1.8,0 M J/kg 8,4 M J/kg 7,95 M J/k g
O bieg w ody chłodząc«] zam k n ięty o tw arty zam knięty Zapotrzebowanie na moc (w kW) przez pompę wody chłodzącej oblicza się ze wzoru
/w . % 12,7 10,95 10,24 (9.1). Zasady określania wymaganej wydajności pomp, liczby pomp oraz użyte­
Prwwt* % 6,89 6 ,7 4 . 6,20 cznego ciśnienia pompowania podano w p. 7.2.5.
Regulacja wydajności pomp wody chłodzącej z wałem poziomym odby­
e, % 7,6 7,11 5 ,3 7 «
wa się przez dławienie przepływu przy stałej prędkości obrotowej. W pompach
« Z nap ęd em paro w y m p o m p y w ody zasilającej podstaw ow ej i napędem elektrycznym diagonalnych i śmigłowych o dużej wydajności (stosowanych w większości dużych
pom p y rezerw ow o-rozruchow ej. elektrowni krajowych) jest stosowany sposób ekonomicznej regulacji wydajności
przez zmianę kąta nachylenia kierownicy wstępnej przed wirnikiem lub łopatek
wirnika. Najbardziej ekonomiczna regulacja przez zmianę prędkości obrotowej
gdzie: m„ — wydajność pompy, kg/s; p„ — użyteczne ciśnienie pompowania sta­ nie jest w pompach wody chłodzącej stosowana.
nowiące różnicę ciśnień w króćcu tłoczącym i ssącym pompy, k P a; q„ — gęstość D o napędu pomp wody chłodzącej stosuje się niemal wyłącznie silniki
wody przy średniej temperaturze wody w pompie, kg/m3; 17, — sprawność pompy indukcyjne klatkowe o małych prędkościach obrotowych 370 + 590 min-1 . W blo­
przy m , i p p. kowym układzie chłodzenia silniki napędzające pompy wody chłodzącej przyłą­
Zasady określania wydajności i użytecznego ciśnienia pompowania poda­ cza się do rozdzielnicy potrzeb własnych blokowych.
no w p. 5.3.3. W centralnych pompowniach zaopatrujących w wodę kiika bloków re­
Oprócz najprostszych zespołów złożonych z pompy i sprzężonego z nią gulację strumienia wody chłodzącej uzyskuje się przez zmianę liczby pracujących
silnika napędowego, stosuje się często zespoły, w których skład wchodzi przekła­ pomp.
dnia zębata zwiększająca prędkość obrotową silnika do prędkości wymaganej Zużycie energii na pompowanie wody chłodzącej we współczesnych elek­
przez pompę oraz sprzęgło hydrauliczne. W tym przypadku przy obliczaniu mocy trowniach wynosi 0,5+ 1,5%, przy czym mniejsza liczba dotyczy elektrowni poło­
silnika napędowego należy we wzorze (9.1) uwzględnić sprawność przekładni (ijp„ = żonych dogodnie nad brzegiem źródła wody.
= 0,97-5-0,99) oraz sprzęgła hydraulicznego Poza omówionymi powyżej, największymi pompami, instaluje się w elek­
trowniach wiele innych pomp o różnorodnym przeznaczeniu. Najważniejsze z nich
pod względem zużycia energii i niezawodności pracy elektrowni to: pompy skro-
i h = (0,97 5-0,98) — ■ (9.2) plin głównych i układu regeneracji, pompy cyrkulacyjne kotłów bez walczakowych
"i
i pompy wody technicznej (patrz tabl. 9.2).
gdzie: nu n2 — prędkości obrotowe wału napędowego i napędzanego sprzęgła.
Jak wynika ze wzoru (9.1), decydujący wpływ na wartość zużycia energii
9.3.4. W en tylato ry kotłow e
d o napędu pomp wody zasilającej m ają: ciśnienie pary dolotowej do turbiny i zu­
życie pary przez blok. Podwyższenie ciśnienia początkowego pary powoduje wpra­ Zapotrzebowanie na moc (w kW) przez wentylator określa się ze w zoru:
wdzie zwiększenie sprawności elektrowni i zmniejszenie zużycia energii przez więk­
szość urządzeń potrzeb własnych, pociąga za sobą natom iast — i to praktycznie (93)
wprost proporcjonalnie do wzrostu ciśnienia — zwiększenie zużycia energii na
pompowanie wody zasilającej. Wpływ m a także miejsce włączenia pompy w układ
gdzie: K - wydajność wentylatora, m 3/s; />„, - spiętrzenie całkowite wentyla­
cieplny bloku (tem peratura wody, opory przepływu) oraz układ pompy (dzielona

327
326
9. PO TRZEBY W ŁASN E ELEKTR O W N I PAR OW YC H
t.i. Z A P O T R Z E B O W A N I E N A M O C I Z U Ż Y C I E E N E R G II ..

tora, będące różnicą ciśnień w króćcu tłoczącym i ssącym wentylatora, k P a; tjw —

9.3.5. M łyny węglowe
sprawność wentylatora przy Vw i p„.
Wartości wydajności i spiętrzenia dla wentylatorów spalin i powietrza, określa się Zapotrzebowanie na moc do napędu młyna jest ustalone w ramach projektowania
na podstawie zależności podanych w rozdz. 3, uwzględniając warunki rzeczywiste i konstruowania danego typu młyna. Można je określić z przybliżonej zależności
panujące w króćcu ssawnym oraz współczynniki zapasu. Współczynnik zapasu
P„ m 3,6B„e„ (9.4)
wydajności wentylatorów powietrza V„„ zawiera się w granicach 0,05-i-0,l stru­
mienia objętości powietrza doprowadzanego do komory paleniskowej, a współ­ gdzie: B„ - wydajność młyna, kg/s; e„ — jednostkowe zużycie energii na prze­
czynnik zapasu przy określaniu wydajności wentylatorów spaiin K„, jest większy miał, kW-h/Mg.
Jednostkowe zużycie energii na przemiał zależy od wartości opałowej
i zawiera się w granicach 0, i -hO, 15. Wspomniana rezerwa wydajności uwzględnia
węgla, jego granulacji, podatności przemiałowej, wymaganej jakości przemiału
ewentualne pogorszenie warunków spalania i odchylenia warunków eksploata­
(określonej pozostałością na sicie R 88, o wymiarach oczek 88 pm), konstrukcji
cyjnych od obliczeniowych. Wytyczne doboru wentylatorów zalecają także zwiększe­
młyna, jego obciążenia i stopnia zużycia elementów roboczych. Przykładową tzw.
nie obliczeniowej wartości spiętrzenia wentylatorów kotłowych o ok. 10% (współ­
charakterystykę uniwersalną młyna średniobieżnego, określającą zależność jedno­
czynnik zapasu spiętrzenia 0,1), co wynika z mało precyzyjnych danych wyjścio­
stkowego zużycia energii na przemiał od jakości przemiału, wydajności młyna Bm
wych do obliczeń oporów przepływu oraz zwiększenia oporów n a skutek zanie­
i wentylacji Vm przedstawiono na rys. 9.2. Wartości jednostkowego zużycia energii
czyszczenia powierzchni ogrzewalnych i kanałów kotła.
na przemiał dla różnych typów młynów podano w tabl. 3.1. Udział zużycia energii
Wentylatory spalin zużywają, zależnie od rodzaju kotła i spalanego pa­ przez młyny w energii produkowanej w elektrowni zawiera się w dość dużych gra­
liwa, ok. 0,4-r 1,4% energii wytworzonej w elektrowni. Zużycie energii przez wen­ nicach 0,5 -=-2,7%.
tylatory powietrza jest zwykle mniejsze i zawiera się w granicach 0,4-r 0,9%, co wy­
nika głównie z mniejszego strumienia objętości (mniejszy strumień masy powietrza
i niższa temperatura).
Do płynnej zmiany wydajności wentylatorów stosuje się najczęściej re­
gulację aerodynamiczną, umożliwia ona bowiem stosowanie do napędu najdogod­
niejszych w eksploatacji silników indukcyjnych klatkowych. Regulacja przez zmianę
prędkości obrotowej jest stosowana rzadko. Sprawność sprzęgła hydraulicznego
zmniejsza się liniowo ze zwiększaniem się poślizgu sprzęgła, w związku z czym
sprawność układu jest mniejsza niż przy regulacji aerodynamicznej. Ponadto w celu
ograniczenia erozji popiołowej często stosuje się mniejsze prędkości obrotowe
Rys. 9.2. Przykładow a charakte­
wentylatorów spalin (600 + 750 m in-1), nakłady inwestycyjne n a sprzęgło wolno­ rystyka uniw ersalna m łyna śred­
obrotowe są natom iast wyższe. niobieżnego misow o-roikow ego
(liniam i przeryw anym i zaznaczo­
Istotne oszczędności energii zużywanej przez wentylatory kotłowe dają no w artości stosunku masy czyn­
paleniska nadciśnieniowe, w których stosuje się tylko wentylatory powietrza. W pra­ nika wentylującego do masy węgla)
Zaczerpnięto z [9.8]
wdzie muszą one wytworzyć większe spiętrzenie, jednak dodatkowa praca przetła­
czania chłodnego powietrza jest znacznie mniejsza od pracy przetłaczania więk­ Młyny węglowe są napędzane silnikami indukcyjnymi klatkowymi o stałej
szego strumienia gorących spalin. prędkości obrotowej, przy czym młyny wolno- i średniobieżne przez przekładnię
zębatą (równoległą lub kątową), szybkobieżne-wentylatorowe natomiast najczę­
Poza omówionymi wentylatorami powietrza i spalin są stosowane w elek­
ściej bezpośrednio przez sprzęgło (śrutowe, hydrauliczne) ułatwiające rozruch.
trowniach wentylatory młynowe. W układach z młynami średniobieżnymi miażdżą­
Do regulacji strumienia węgla podawanego do młyna służy podajnik (naj­
cymi zapewniają one odpowiednie ciśnienie w układzie młynowym oraz wymagany
częściej w postaci przenośnika taśmowego) wyposażony w napęd o zmiennej pręd­
strumień powietrza transportującego pył do komory paleniskowej, w układach
kości obrotowej. Stosuje się silniki specjalne, umożliwiające płynną regulację pręd­
z pośrednim zasobnikiem pyłu (młynownie centralne lub młyny wolnobieżne
kości obrotowej, lub silniki klatkowe z bezstopniową przekładnią mechaniczną.
bębnowo-kulowe) służą do transportu pyłu.
Ze względów eksploatacyjnych silniki te odgrywają bardzo ważną rolę, pomimo
Poza instalacją kotłową wentylatory stosuje się sporadycznie, przy czym niewielkiego poboru mocy.
moc ich jest (poza wentylatorami chłodni wentylatorowych) niewielka.
329
328
9. POTRZEBY W ŁASN E ELEKTR O W N I PAR O W YC H
N A P ĘD Y ELE K TR Y C ZN E U R Z Ą D Z E Ń PO TR ZEB W ŁA S N Y C H

9.3.6. U rzą d ze n ia gospodarki paliw ow ej Tablica 9*2. Odbiorniki potrzeb władnych bloku 360 M W wg Energoprojektu

Urządzenia do rozładunku, składowania i transportu paliwa do zasobników zu­ M oc jednostko­ M oc zainstalo­

U rządzenie Liczba p racu­
wa Liczba ogółem w ana
żywają O.I-t-0,2% energii wytwarzanej w elektrowni. Dominującą rolę odgrywają jących
kW kW
przenośniki taśmowe, a następnie wywrotnice, ładowarki, zwałowarki i suwnice.
Urządzenia te zwykle pracują n a jedną lub dwie zmiany. Wymagania pod wzglę­
M łyn węglowy 1500 8 7 12000
dem niezawodności zasilania silników urządzeń nawęglania nie są wysokie, przy­ W entylator pow ietrza 1800 2 2 3600
łącza się przeto te silniki do rozdzielnic potrzeb własnych ogólnych elektrowni. W entylator spalin 3150 2 2 6300
Ze względu n a różnorodność urządzeń do usuwania produktów spalania Pom pa wody zasila­
jącej 6300 1 6300
(żużla i popiołu), zależną od ilości i właściwości popiołu, odległości i sposobu tran­
Pom pa eyrkulacyjna 800 2 1 1600
sportu oraz przeznaczenia popiołu, zużycie energii elektrycznej zawiera się w sze­ Pom pa w ody chłodzą­
rokich granicach 0,05-5-0,25% energii wytwarzanej w elektrowni. Urządzenia od- cej 2000 2 2 4000
popielające są mało wrażliwe na niezbyt długie przerwy w ruchu, zasila się więc Pom pa skroplin głó­
wnych 1000 2 1 2000
je również z rozdzielnicy potrzeb własnych ogólnych.
P om pa skroplin II
stopnia 400 2 1 800
Pom pa wody techni­
cznej 200 2 1 400
9.3.7, Inne o d b io rn iki p o trzeb własnych
Elektrofiltr — — - 700
O dbiorniki 0,4 kV
Oprócz omówionych powyżej ważniejszych grup urządzeń potrzeb własnych, w elek­ kotłow ni 600
trowni występuje wielka liczba odbiorników o bardzo zróżnicowanym przeznacze­ O dbiorniki 0,4 kV
m aszynow ni — - - 1200
niu, poborze mocy i wymaganiach co do niezawodności zasilania. Należą do nich:
urządzenia do uzdatniania wody, małe napędy urządzeń kotłów, prostowniki do
Moc silnika oblicza się ze wzoru
ładowania baterii akumulatorów, urządzenia gospodarki olejowej, Warsztatów,
dźwigowo-transportowe, ogrzewania, wentylacji i oświetlenia.
Pwz
W tablicy 9.2 zestawiono najważniejsze odbiorniki potrzeb własnych bloku (9.5)
energetycznego o mocy 360 MW.
gdzie: P„ — zapotrzebowanie n a moc na wale urządzenia napędzanego, kW;
ijprl — sprawność przekładni między silnikiem i urządzeniem: z — współczynnik
9.6. N APĘDY ELEKTRYCZNE U R Z Ą D Z E Ń POTRZEB zapasu mocy silnika (przyjmuje się: z = 1,05 — dła dużych pomp i wentylatorów
W ŁA SN Y C H (> 2 0 0 k W ); z = 1,1 — dla małych wentylatorów i młynów; z = 1,2-5-1,3 — dla
przenośników taśmowych.
Do napędu urządzeń potrzeb własnych stosuje się głównie silniki indukcyjne z wir­ Silniki używane do napędu urządzeń potrzeb własnych elektrowni muszą
nikami klatkowymi. Silniki te nie wymagają żadnych dodatkowych układów roz­ spełniać wysokie wymagania, dotyczące przede wszystkim przystosowania napędu
ruchowych, co umożliwia objęcie ich układem automatyki samoczynnego załącza­ do warunków występujących w czasie rozruchu i samorozruchu. Szczególnie isto­
nia rezerwy S Z R . W niektórych krajach, a zwłaszcza w energetyce radzieckiej, tna jest wartość momentu rozruchowego (rys. 9.3), która przy projektowaniu tych
stosuje się ponadto silniki synchroniczne (głównie do napędu młynów). Wynika to silników musi być ściśle przestrzegana, ponieważ każde urządzenie ma odmienne
z łatwiejszego wykonania konstrukcyjnego silnika synchronicznego wolnobieżnego warunki rozruchowe (rys. 9.4).
niż indukcyjnego tej wielkości (1000-^2000 k W, 6 kV, 100 m in-1). Pozwala to Podstawowe równanie dynamiki napędu można zapisać w postaci
ponadto zmniejszyć zużycie energii biernej na magnesowanie silników oraz utrzy­ J dco
m ać stały poziom napięcia na szynach rozdzielnic potrzeb własnych w stanach (9.6)
J ' “d T = M ~ M ‘
przejściowych. Silniki te powodują jednak duże trudności przy przełączaniu źródeł
zasilania i wymagają specjalnych układów do ich rcsynchronizacji. gdzie: J - moment bezwładności silnika i urządzenia napędzanego, N -m -s; p —

330 331
 ». POTRZEBY W ŁASN E E LE K TR O W N I PAR O W YC H
R y s. 9 .3. C h a ra k te ry s ty k i m o m e n tu o b ro to w e g o s iln ik ó w in d u k c y jn y ch
1 - g tę b o k o iło b k o w e g o ; 2 — d w u k la lk o w e g o ; 3 - z w y k łe g o k la tk o w e g o
Zaczerpnięto z [9.8]
R y s . 9 .4 . C h a ra k te ry s ty k i m o m e n tu o b c ią ż e n ia ró ż n y c h u rz ą d z e ń p o tr z e b w ła s n y c h
1 — m ły n m ia ż d ż ą c y n a p e łn io n y w ę g le m ; 2 — m ły n b ę b n o w o -k u lo w y ; 3 - m ły n b ija k o -
w y ; 4 — p o m p y i w e n ty la to ry
Zaczerpnięto z [9.8]
liczba par biegunów; co — prędkość kątow a ruchu obrotowego silnika, rad/s;
M , - m om ent obrotowy silnika, N -m ; M , - mom ent obciążenia, N -m .
Różnicę M s—M a = określa się jak o tzw. moment dynamiczny, przy
czym, jeżeli M t > 0, to występuje rozruch urządzenia, jeżeli M ó < 0, to występuje
wybieg urządzenia, a jeżeli M a = 0, to urządzenie znajduje się w stanie pracy u-
stalonej. W artość momentu dynamicznego w czasie rozruchu musi być taka, aby
spełniać wymagania ze względu na dopuszczalny przyrost tem peratury silnika
dla danej klasy jego izolacji.
332
N A P ĘD Y ELEKTR YC ZN E U R Z Ą D Z E Ń POTRZEB W ŁA S N Y C H
Przy doborze silników sprawdza się także stateczność ich pracy podczas
obniżeń napięcia na szynach rozdzielnicy. Należy dążyć do tego, aby przeciąialnosć
momentem silnika spełniała warunek
Mkr > 2,1 (9.7)
zM„
przy czym M ir — moment krytyczny silnika, N -m .
Ze względu na warunki napięciowe przy rozruchu silników, moc pozorna
największego z nich (zwykle napędu pompy wody zasilającej) powinna spełniać
warunek
iŁ .^ 1 (9.8)
¥p kr
gdzie: S zw - moc zwarciowa na szynach rozdzielnicy, z której jest zasilany silnik,
M V A ; u„ — napięcie początkowe na szynach tej rozdzielnicy przy rozruchu naj­
większego silnika, w jednostkach względnych (u„ = 0,754-0,9); k R — krotność
prądu rozruchowego.
Ze względu na spełnienie powyższych wymagań w napędach urządzeń
potrzeb własnych znalazły zastosowanie trzy rodzaje silników indukcyjnych:
a) głębokożłobkowe - do napędu urządzeń o wentylatorowej charakte­
rystyce momentu obciążenia, charakteryzujących się dużą mocą zapotrzebowaną
w stanie pracy ustalonej, tj. do napędu pomp wody zasilającej, wody chłodzącej,
skroplin, wentylatorów i młynów ze sprzęgłami rozruchowymi na wale; moce tych
silników z reguły przekraczają 1000 kW;
b) dwuklatkowe — do napędu urządzeń o bard20 ciężkim rozruchu, wy­
magających dużych momentów rozruchowych, tj. do napędu młynów i wentyla­
torów; moce tych silników wynoszą od 100 kW do ok. 1000 kW;
c) jednoklatkowe, niskonapięciowe — do napędu małych urządzeń.
Stosowane niekiedy dawniej silniki komutatorowe prądu stałego i prze­
miennego oraz specjalne układy wielomaszynowe z silnikami pierścieniowymi,
umożliwiające płynną regulację prędkości obrotowej, zostały praktycznie wyeli­
minowane ze względu na złożoną konstrukcję i kłopotliwą eksploatację. Z silników
elektrycznych ze zmienną prędkością obrotową pozostały w użyciu jedynie silniki
klatkowe wielobiegowe, stosowane do napędu wentylatorów kotłowych. Zastoso­
wanie mogą mieć także silniki zasilane z przekształtnika częstotliwości (falownika)
oraz silniki pierścieniowe z kaskadą przekształtnikową w obwodzie wirnika.
Silniki prądu stałego służą w elektrowniach do napędu tych urządzeń
rezerwowych, które powinny pracować wtedy, kiedy zawiedzie zarówno główne,
jak i rezerwowe źródło zasilania, a jedynym źródłem jest bateria akumulatorów.
W urządzeniach napędzanych silnikami elektrycznymi, a wymagających
zmiennej prędkości obrotowej są stosowane sprzęgła hydrauliczne, przekładnie
mechaniczne bezstopniowe (napędy podajników węgla) i stopniowe (napędy ru­
sztów).
333
V. POTRZEBY W ŁASN E ELEKTR O W N I PAR OW YC H
Do napędu największych odbiorników, tj. pomp wody zasilającej bloków
o mocy ponad ok. 250 M W oraz wentylatorów bloków o mocy ponad 800 MW
są stosowane turbiny napędowe włączone do układu cieplnego bloku (patrz rozdz. 5).
9.5. ZA S IL A N IE U R Z Ą D Z E Ń POTRZEB W ŁA SN YC H
ELEKTR O W NI PAROW YCH
9.5.1. W iadom ości ogólne
Przy projektowaniu układów zasilania urządzeń potrzeb własnych problem nie­
zawodności pracy wielu z tych urządzeń jest zagadnieniem podstawowym. Nie
wszystkie urządzenia potrzeb własnych są jednak z tego punktu widzenia jednakowo
ważne, dlatego dzieli się je na trzy kategorie.
Do kategorii I należą te urządzenia, których unieruchomienie nawet na
kilka sekund prowadzi do zatrzymania ruchu urządzeń podstawowych bloku, np.
pompy wody zasilającej, młyny, wentylatory, pompy oleju. Silniki tych urządzeń
powinny być objęte autom atyką SZ R . Kategorię II stanowią urządzenia, które
mogą być wyłączane n a krótki czas. Ponieważ dłuższe postoje wpływają niekorzy­
stnie na przebieg procesu technologicznego elektrowni, silniki tych urządzeń po­
winny być także objęte zasilaniem rezerwowym. Do urządzeń takich należą m .in.:
pom py skroplin, młyny w układzie z pośrednim zasobnikiem pyłu, podgrzewacze
powietrza. D o kategorii I I I zalicza się urządzenia, które można wyłączyć na dłuższy
czas w celu dokonania naprawy. Silniki tych urządzeń nie są objęte autom atyką
S Z R i są uruchamiane przez obsługę p o wykonaniu samorozruchu silników urzą­
dzeń kategorii X i U.
Silniki napędzające urządzenia potrzeb własnych są zasilane wyłącznie
z przeznaczonych do tego celu rozdzielnic wysoko- i niskonapięciowych, przy czym
każda rozdzielnica powinna mieć oddzielne, zasilanie podstawowe i rezerwowe.
Rozdzielnice wysokonapięciowe są wykonywane n a napięcia w granicach 2,3-i-
-t-ll,8 k V , najczęściej spotyka się jednak rozdzielnice o napięciach 5,5-e-6,6kV;
w Polsce przyjęto 6 kV. N a ogół istnieje tylko jeden poziom napięcia wysokiego,
w niektórych elektrowniach stosuje się jednak kojarzenie dwóch napięć, np. w USA
i W. Brytanii 11,8 i 3,8 kV, w R F N natom iast 10 kV i 6,6 kV.
Aby uniknąć niewykorzystania materiałów czynnych, moc znamionowa
silników o napięciu 6 kV nie powinna być mniejsza niż 200 kW. Silniki o mniejszej
mocy przyłącza się więc do rozdzielnic niskonapięciowych; w Polsce jest rozpowsze­
chnione napięcie 0,4 kV, choć dla bloków następnej generacji (o mocach ponad
500 MW) celowe byłoby wprowadzenie napięcia 0,66 kV (skojarzonego z napięciem
wysokim 10 kV). Podstawowe korzyści wynikające z zastosowania.napięcia 0,66 kV
to przede wszystkim zwiększenie mocy silników niskonapięciowych do ok. 600 kW,
334
9.5 . Z A S IL A N IE U R Z Ą D Z E Ń P O T R Z E B W Ł A S N Y C H
zwiększenie mocy transformatorów obniżających do 2500 kV-A, zmniejszenie
obciążeń prądowych, strat energii i przekrojów kabli. Można także uzyskać pro­
stszą konfigurację układu rozdzielnic i sieci rozdzielczej niskiego napięcia.
9.5.2. U kład y zasilania podstawowego urządzeń potrzeb
własnych
W układach kolektorowych zasilanie rozdzielnic potrzeb własnych jest realizowane
najczęściej bezpośrednio z rozdzielnicy głównej (patrz rys. 8.22 i 8.23), stanowiącej
jednocześnie — w przypadku elektrociepłowni przemysłowej — główny punkt za­
silający G PZ zakładu, o napięciu równym napięciu znamionowemu zasilania silni­
ków. Stosowane dawniej do zasilania rozdzielnic potrzeb własnych autonomiczne
turbozespoły lub prądnice sprzężone z walem głównej jednostki wyszły prakty­
cznie z użycia.
Budowa elektrowni cieplnych w układach blokowych spowodowała za­
sadniczą zmianę koncepcji zasilania urządzeń potrzeb własnych. Jako podstawowe
źródło zasilania rozdzielnic potrzeb własnych blokowych przyjmuje się zaczep
prądnicy (rys. 9.5). Przy napięciu prądnicy równym 6 kV, zamiast transformatora
zaczepowego były stosowane dławiki, ograniczające moc zwarciową do wartości
mocy wyłączalnej zastosowanych wyłączników.
Zasilanie z zaczepu prądnicy, pomimo bezspornych zalet, ma tę wadę, że
napięcie na zaczepie zmienia się stosownie do sytuacji w systemie elektroenerge­
tycznym, związanej z regulacją mocy biernej. Ograniczenie wpływu tych zmian
(niewykorzystanie wpływających na pracę silników urządzeń potrzeb własnych)
w elastycznych systemach, w których zmienność napięć jest znaczna, osiąga się
stosując transformatory zaczepowe z regulacją przekładni pod obciążeniem (prze­
łączniki zaczepów).
Układ z rys. 9.6a zapewnia najmniejsze nakłady na aparaturę łączeniową,
wymaga jednak rezerwowego zasilania podczas rozruchu, odstawienia, awarii
w obrębie bloku, a także przy zakłóceniach w torze wyprowadzenia mocy. Stoso­
wane dziś coraz powszechniej łączniki generatorowe (rys. 9.6b, c) ograniczają zna­
cznie wymaganą moc rezerwowego transformatora potrzeb własnych. Przełączanie
sekcji rozdzielnic potrzeb własnych na zasilanie rezerwowe odbywa się jedynie
w przypadkach zakłóceń w torze wyprowadzenia mocy, w transformatorze zacze­
powym i przy awariach w liniach odpływowych z rozdzielnic potrzeb własnych,
powodujących konieczność odłączenia bloku. Przełączane są jedynie napędy nie­
zbędne do bezpiecznego odstawienia bloku. Przy planowych rozruchach i odsta­
wieniach oraz przy awariach w prądnicy i w części cieplno-mechanicznej bloku,
urządzenia potrzeb własnych są zasilane bezprzerwowo z rozdzielnicy głównej
elektrowni poprzez transformator blokowy i zaczepowy.
W elektrowniach, w których instaluje się większą liczbę bloków przyłą­
czonych do dwóch rozdzielnic głównych o różnym napięciu, jeden z bloków można
335
9. POTRZEBY W ŁASN E ELEKTR O W N I PAR O W YC H
»4. Z A S IL A N IE U R Z Ą D Z E Ń P O T R Z E B W Ł A S N Y C H

[T B

■
L
\ \
.
50/25/25 MV-A
',2/5,3 kV
11/14/34 %

ZR 6kV

r
W w
PA-
l\
■1—ł—ł— BkV
M
1 t <-----1-----
1 T PB

\ \ M
TKA TM A TKB TMB
1000kV-A
I 6/0,4 kl/
' 6%

K-
ZP 0,4k V
M -

1
R y s. 9 .6 . S p o so b y p rz y łą c z a n ia tr a n s f o r m a to r a zaczep o w eg o p o trz e b w łasn y ch
1 t
M f J MA KB | :T T
r m b
T I
R y s . 9 .S . S c h e m a t z a sila n ia ro z d z ie ln ic p o trz e b w ła sn y c h b lo k u 3 6 0 M W
TB — tra n s f o r m a to r b lo k o w y ; T Z — tr a n s f o r m a to r z a czep o w y (z a sila n ia p o d sta w o w e g o ); lazł rozpowszechnienia, gdyż okazał się droższy i bardziej zawodny od układu z wy­
PA, PB — sek cje ro z d z ie ln ic y 6 k V p o trz e b w ła sn y c h b lo k o w y c h ; TKA , TKB, TM A , TM B —
— tr a n s f o r m a to r y 6 /0 ,4 k V ; KA, KB, M A , M B — s ek cje ro z d z ie ln ic 0 ,4 k V p o tr z e b w łasn y ch łącznikiem generatorowym (duża przekładnia transformatora zaczepowego).
b lo k o w y c h ; Z R 6 k V , Z R 0 ,4 k V — szy n y z a sila n ia reze rw o w eg o p o trz e b w łasn y ch b lo k o w y c h Rozwiązania układów zasilania z zaczepu prądnicy różnią się przede wszy­
6 k V i 0 ,4 k V
stkim liczbą i konstrukcją transformatorów zaczepowych, układem sekcji i para­
metrami aparatury elektrycznej. Przy blokach o mocy ponad 100 MW stosuje się
podział jednosystemowej rozdzielnicy na dwie równorzędne sekcje (rys. 9.7a).
przyłączyć do obu rozdzielnic za pomocą transform atora sprzęgłowego (rys. 9.6c).
Podział na sekcje ogranicza moc zwarciową, a ponadto umożliwia pracę bloku przy
Wyłącznik generatorowy jest wówczas niezbędny. U kład ten charakteryzuje się
zmniejszonym do połowy obciążeniu nawet w przypadku trwałego zwarcia na szy­
dużą niezawodnością pracy, możliwe jest bowiem zasilanie urządzeń potrzeb wła­
nach zbiorczych jednej sekcji bądź nieodłączalnego zwarcia na odpływie jednej
snych z trzech źródeł. Zastosowany w kilku elektrowniach francuskich układ z za­
sekcji.
czepem po strome górnego napięcia transform atora blokowego (rys. 9.6d) nie zna-
22 E lektrow ni«
337
336
 POTRZEBY W ŁASN E E LE K TR O W N I PAR O W YC H
R ys. 9.7. R ozw iązania zasilania
rozdzielnicy potrzeb w łasnych blo­
kow ych z zaczepu prądnicy p o ­
przez: a) tra n sfo rm a to r dwu-
uzw ojeniow y; b) dw a transform a­
to ry dw uuzw ojeniow e; c) tran sfo r­
m a to r trójuzw ojeniow y; d) tra n s­
fo rm ato r dw uuzw ojeniow y i dła­
wiki
Z R — zasilanie rezerw ow e
Zaczerpnięto z [9.8]
Zwiększeniu mocy bloków energetycznych towarzyszy zwiększenie mocy
napędów, a w konsekwencji zwiększenie mocy znamionowych transformatorów
zaczepowych. Powoduje to trudności z ograniczeniem mocy zwarciowej w rozdziel­
nicach przy znormalizowanych napięciach zwarcia transformatorów i wpływa na
koszt aparatury łączeniowej. Związek między trzema głównymi wielkościami przed­
338
» .i. Z A S IL A N IE U R Z Ą D Z E Ń P O T R Z E B W Ł A S N Y C H
stawia się następująco:
S„ = (9.9)
U ,T
gdzie: S zw — symetryczna trójfazowa moc zwarciowa na szynach rozdzielnicy
potrzeb własnych, M V -A ; S T — moc znamionowa transformatora, M V-A; ulT —
napięcie zwarcia transformatora, %.
Z zależności tej (nie uwzględniającej mocy zwarciowej silników, która rów­
nież zwiększa się ze zwiększeniem mocy napędów) wynika, że ograniczenie mocy zwar­
ciowej uzyskać można: przez zainstalowanie większej liczby transformatorów o mniej­
szej mocy, zasilających odrębne sekcje, przez zwiększenie napięcia zwarcia transfor­
matorów lub przez włączenie dławików w szereg z transformatorami. Należy przy
tym pamiętać, że zwiększeniu impedancji torów zasilania towarzyszy pogorszenie
warunków rozruchu i samorozruchu silników, a ponadto zwiększenie strat energii.
Warunki napięciowe w rozdzielnicach, w stanach dynamicznych, mają bezpośredni
wpływ na wymagania odnośnie do przebiegu charakterystyk momentu obrotowego
silników oraz na pojemności cieplne uzwojeń stojanów i klatek wirników. Przy za­
łożeniu szczególnie niskich wartości napięcia na szynach rozdzielnic w czasie samo­
rozruchu, konieczne jest przewymiarowanie maszyn w stosunku do mocy zapotrze­
bowanych przez urządzenia napędzane P0, co powoduje w rezultacie zwiększenie
mocy w rozdzielnicy
l,L P .V ^ z A > 0 ,7 5 i/w
U Ł /is z j.n .h .P .
V
\ , r r
t w * < 0,75 C/w
(9 1 0 >
gdzie: PmUpSzR) — wymagana moc silnika w zależności od napięcia początkowego
samorozruchu, kW ; UpSZXmia — minimalna, dopuszczalna ze względu na warunki
termiczne uzwojeń maszyny, wartość początkowego napięcia samorozruchu, kV;
dla pracujących w elektrowniach silników indukcyjnych, których przeciążalność
momentem p M > 2, wartość tego napięcia wynosi 0,75 UN.
Zaletą układu z jednym transformatorem dwuuzwojeniowym jest jego
prostota. Zwarcia n a szynach jednej sekcji bloku oddziahją jednak silnie na
napięcie na drugiej sekcji, a tym samym na pracę wszystkich napędów. Wady tej
nie m a układ z dwoma transformatorami (rys. 9.7b), który rozpowszechnił się
głównie w USA. Jest on jednak droższy i zwiększa straty energii. Układy z transfor­
matorami trójuzwojeniowymi (rys. 9.7c) i dławikami (rys. 9.7d) stanowią rozwią­
zania pośrednie. W energetyce europejskiej bardzo często, a w Polsce począwszy
od bloków o mocy 200 MW włącznie, jest stosowany układ z trójuzwojeniowymi
transformatorami zaczepowymi. Układ ten, przy funkcjonalnym podziale napędów
na sekcje, jest elektrycznym „przedłużeniem” procesów technologicznych kotła
i turbozespołu, zapewnia więc korzystną strukturę niezawodnościową potrzeb
własnych.
33»
». POTRZEBY W ŁASN E ELEKTR O W N I P AR O W YC H
9.5. Z A S IL A N IE U R Z Ą D Z E Ń P O T R Z E B W Ł A S N Y C H

9.5.3. U k ła d y zasilania rezerw ow ego

ten, stosowany często w ZSRR i USA, przyjęto również w Polsce (m.in. w elektro­
D o uruchamiania bloku, jego odstawiania oraz do zasilania w przypadku, gdy za­ wniach: Adamów, Ostrołęka, D olna Odra).
wiedzie zasilanie z zaczepu, niezbędne jest źródło rezerwowe. Przez pewien czas W klasycznym układzie liczba transformatorów rezerwowych jest zwykle
opracowywano układy, w których rezerwę stanowiły sekcje rozdzielnic sąsiednich nie mniejsza niż dwa, aby - w przypadku awarii jednego z nich - drugi zapewnił
możliwość rozruchu (odstawienia) bloku i rezerwę zasilania urządzeń potrzeb wła­
bloków (rezerwa utajona)', z powodu braku rezerwy w czasie postoju sąsiedniego
snych. W starszych elektrowniach transformatory rezerwowe zasilają rozdzielnice
bloku nie przyjęły się one jednak szerzej. Obecnie stosuje się odrębne transformatory
blokowe w układzie promieniowym kablowym (rys. 9.9). Zachowana jest przyna­
rezerwowo-rozruchowe, nie związane elektrycznie z żadnym blokiem (rezerwa
leżność jednoimiennych sekcji blokowych i rezerwowych w celu lepszej czytelności
jawna).
schematu (elektrownia Łagisza). Duża awaryjność kabli w elektrowniach oraz
We współczesnych elektrowniach transformatory rezerwowe są przyłą­
pożary w kanałach kablowych spowodowały odstąpienie od tego rozwiązania.
czane do szyn rozdzielnicy głównej. W związku ze znacznymi kosztami pól roz­
W nowoczesnych elektrowniach (Kozienice, Bełchatów) rozdzielnice rezerwowe są
dzielnic najwyższych napięć (110; 220 ; 400 kV) stosuje się w energetyoe światowej
połączone szynowym mostem ekranowym o dużej niezawodności pracy, z którego
różne sposoby ich przyłączania, przedstawione na rys. 9.S. W ariant n a rys. 9.8a
są zasilane rozdzielnice blokowe w układzie odgałęźnym (patrz rys. 9.5). Mosty
przedstawia najbardziej rozpowszechniony obecnie sposób przyłączenia za pomocą
szynowe są sekcjonowane podłużnymi sprzęgłami wyłącznikowymi — najczęściej
oddzielnego wyłącznika (rozdzielnica dwusystemowa z systemem obejściowym
co dwa (elektrownie radzieckie) lub co cztery bloki (elektrownie polskie). W normal­
od strony linii). W związku z trudnością wykonania transform atora o stosunkowo
nych warunkach pracy każdy z transformatorów rezerwuje przynależną mu część
małej mocy (30^-60 M V-A) i dużej przekładni, np. 400/6 kV, stosuje się dwustop­
bloków, sprzęgła podłużne w połowie m ostu są otwarte.
niowy układ transformacji (rys. 9.8b). D o szyn rozdzielnicy głównej przyłącza się
Transformatory rezerwowe, ze względu na znaczną zmienność napięć
najmniejszy wykonalny transform ator n a napięcie górne (np. 250 M V-A, 400/
w rozdzielnicy głównej, z reguły mają regulację napięcia pod obciążeniem. Jest to
/1 10 kV), który zasila transform ator rezerwowy, ograniczający moc zwarciową
niezbędne zwłaszcza w układzie z rys. 9.8b.
do poziomu dopuszczalnego n a szynach rozdzielnicy potrzeb własnych.
W niektórych większych elektrowniach transform ator rezerwowy przy­
łącza się do uzwojenia wyrównawczego połączonego w trójkąt, autotransform a­
tora sprzęgającego dwie rozdzielnice najwyższych napięć (rys. 9.8c). Układ zape­
wnia dużą niezawodność pracy przy niedużych nakładach inwestycyjnych. Sposób

a) 2Z0M $ MW 226 M 400kV

50/25/25MV-A
110/6/6kV
R ys. 9.8. W arianty przyłączenia tran sfo rm ato ró w rezerw ow o-rozruchow ych do rozdzielnicy Rys. 9.9. Schem at rezerw owania urządzeń potrzeb w łasnych bloków elektrow ni w układzie
prom ieniow ym kablow ym
głów nej elektrow ni

340 341
». POTRZEBY W ŁASN E ELEKTR O W N I PAR O W YC H
Z A S IL A N IE U R Z Ą D Z E Ń P O Y R ZE B W Ł A S N Y C H

9.5.4. Zasilanie urządzeń p o trze b własnych ogólnych

e lek tro w n i

Stosuje się dwa rozwiązania zasilania urządzeń potrzeb własnych ogólnych. W pier­
wszym z nich urządzenia potrzeb własnych ogólnych są przyłączane do sekcji roz­
dzielnic poszczególnych bloków (najczęściej pierwszych uruchamianych bloków).
Drugi sposób polega na zgrupowaniu urządzeń potrzeb własnych ogólnych w od­
dzielnej rozdzielnicy i zasilaniu ich niezależnie od któregokolwiek bloku. Sposób
ten przyjął się w większości krajów europejskich, w tym także w Polsce. Główne
jego zalety to przejrzystość układu, ograniczenie mocy zwarciowych i większa nie­
zawodność pracy układów blokowych.
Rozdzielnice potrzeb własnych ogólnych mogą być zasilane z odrębnych
transform atorów przyłączonych do rozdzielnicy głównej, najczęściej jednak sta­
nowią one integralną całość z rozdzielnicami rezerwowymi. W elektrowniach kra­
jowych z blokami dużej mocy 360 i 500 M W rozdzielnice rezerwowe PR i potrzeb
ogólnych PO połączono param i za pomocą dławików D, dzięki czemu mają one
zróżnicowane poziomy mocy zwarciowych 160; 300 M V -A (rys. 9.10). Oszczędności
w kosztach (zwłaszcza wyłączników) są istotne w elektrowniach n a węgiel brunatny,
mających rozbudowany układ potrzeb własnych. Rozdzielnice potrzeb ogólnych
są budowane jako jednosystemowe sekcjonowane podłużnie łub z podwójnym
systemem szyn i sprzęgłem podłużno-poprzecznym. Ważne odbiorniki przyłącza się
do rozdzielnic z dwustronnym zasilaniem.

9.5.5. Zasilanie urządzeń p o trzeb własnych niskiego

napięcia

Układy połączeń elektrycznych niskiego napięcia są n a ogół odzwierciedleniem

układów po stronie wysokiego napięcia. Podział rozdzielnic bloku n a dwie sekcje
wysokiego napięcia powoduje identyczny podział po stronie niskiego napięcia.
Takie układy, w których dwie sekcje niskiego napięcia są zasilane z dwóch transfor­
m atorów 6/0,4 kV stosowano w starszych elektrowniach krajowych (m.in. Siersza,
Łagisza). W elektrowniach z blokami dużej mocy na jedną sekcję wysokiego n a­
pięcia przypada przeważnie więcej niż jeden transform ator obniżający (rys. 9.1!).
Urządzenia potrzeb własnych blokowych 0,4 kV są zasilane przez suche transform a­
tory o mocy 1 MV-A w liczbie 4 (6) na blok. W układzie wyodrębniono rozdziel­
nice 0,4 kV na potrzeby kotłowni K i maszynowni M , co czyni układ bardziej fun­
kcjonalnym i zwiększa niezawodność jego pracy. Graniczne moce transformatorów
6/0,4 kV (ok. 1 M V -A ; u, = 6%) wynikają z w arunku nieprzekroczenia wartości
prądu udarowego: w przybliżeniu 100 kA dla rozdzielnic szafowych i 64 kA dla
rozdzielnic okapturzonych. D obre rezultaty m ożna osiągnąć, wykonując połącze­
nia między transformatorami a rozdzielnicami niskonapięciowymi w postaci szyno-
przewodów. Tłumiące działanie szynoprzewodów o reaktancji 0,10-5-0,25 m il/m

343
342
9. POTRZEBY W ŁASN E ELEKTR O W N I P AR O W YC H
Rys. 9.11. W arianty zasilania podstaw ow ego i rezerw owego urządzeń p otrzeb własnych bloko­
wych 0,4 kV : a) z rezerwą ja w n ą ; b) z rezerw ą u tajoną
Zaczerpnięto z (9.8]
zmniejsza skutecznie wartość udarowego prądu zwarciowego i eliminuje drogie
dławiki.
Zasilanie rezerwowe może być realizowane w systemie rezerwy jawnej
(rys. 9.1 la) lub utajonej (rys. 9.1 lb). Częściej jest stosowany drugi sposób, dzięki
czemu zmniejsza się znacznie liczba aparatów łączeniowych, szynoprzewodów
bądź kabli. Ponadto, znaczne odległości między rozdzielnicami blokowymi i re­
zerwowymi, przy niekorzystnych w tym przypadku wartościach reaktancji tłumią­
cych mostu szynowego, nie gwarantują pomyślnej realizacji przełączenia źródeł
w niektórych sytuacjach ruchowych, np. podczas jednoczesnego zasilania jednej
rozdzielnicy i samorozruchu silników przyłączonych do innej rozdzielnicy. Zasto­
sowanie rezerwy utajonej może natom iast spowodować konieczność zwiększenia
liczby transformatorów 6/0,4 kV i sekcji 0,4 kV w ramach jednego bloku, ze względu
na ograniczenia mocy tych transformatorów.
Układy zasilania rozdzielnic niskonapięciowych potrzeb własnych ogól­
nych są rozwiązywane podobnie jak układy zasilania urządzeń potrzeb własnych
blokowych.
344
ł. S . Z A S IL A N IE U R Z Ą D Z E Ń P O T R Z E B W Ł A S N Y C H
9.5.6. U kład y zasilania urządzeń potrzeb własnych
elektrociepłow ni
W małych elektrociepłowniach przemysłowych z jedną turbiną przeciwprężną
o mocy kilku do kilkunastu megawatów (patrz rys. 8.22) zasilanie urządzeń potrzeb
własnych jest realizowane z rozdzielnic niskonapięciowych, dołączonych za pomocą
transformatorów obniżających do sekcji jednosystemowej rozdzielnicy głównej.
Z reguły jest stosowany prosty układ z dwoma transformatorami (rezerwa utajona).
Wymaga on jednak transformatorów odpowiednio większej mocy, co prowadzi
do zwiększenia mocy zwarciowej w rozdzielnicach. Powoduje to, że w pewnych
uzasadnionych przypadkach stosuje się układ z trzema transformatorami (rezerwa
jawna).
W dużych elektrociepłowniach przemysłowych kolektorowych, z turbo­
zespołami o mocy ok. 30 MW, zasilającymi zakład napięciem generatorowym
6 kV jest stosowany układ przedstawiony na rys. 8.23. Zasilanie urządzeń potrzeb
własnych kotłów i turbozespołów oraz potrzeb ogólnych odbywa się za pośredni­
ctwem rozdzielnic 6 kV dołączonych za pomocą dławików (ograniczenie wartości
mocy zwarciowej) do poszczególnych sekcji dwusystemowej rozdzielnicy głównej.
Zasilanie rezerwowe zostało zrealizowane w systemie rezerwy jawnej z rozdzielnicy
przyłączonej przez dławik do dwóch zaczepów transformatorów sprzęgających
z siecią państwową. Zwiększa ono pewność zasilania rezerwowego w przypadku
awarii w rozdzielnicy głównej elektrociepłowni.
W elektrociepłowniach zawodowych dużej mocy z blokami ciepłowni­
czymi podstawowym źródłem zasilania urządzeń potrzeb własnych jest — podobnie
jak w układach blokowych elektrowni kondensacyjnych — zaczep prądnicy (patrz
rys. 8.24). Zasilanie rezerwowe i zasilanie urządzeń potrzeb własnych ogólnych
jest realizowane z dwusystemowej dwusekcyjnej rozdzielnicy, przyłączonej do
rozdzielnicy głównej 110 kV i rozdzielnicy miejskiej 15 kV.
9.5.7. P aram etry układu zasilania urządzeń potrzeb
własnych
W ybór parametrów układu zasilania urządzeń potrzeb własnych w dużym stopniu
zależy od mocy znamionowych napędów przyłączonych do sekcji rozdzielnicy
potrzeb własnych. W odniesieniu do transformatorów zasilania podstawowego
określa się moc znamionową, przekładnię, sposób i zakres regulacji napięcia oraz
napięcie zwarcia.
Wymaganą minimalną moc uzwojenia dolnego napięcia transformatora
potrzeb własnych, wynikającą z jego normalnego obciążenia, określa się z zależności
n
ł# ^ Pfj f
Sr ^ ------ (9.11)
cos <p,
345
9. POTRZEBY W ŁASN E ELEKTR O W N I PAR O W YC H
M . Ź R Ó D Ł A N IE Z A W O D N E G O Z A S I L A N I A

n
gdzie: £ P N, — suma mocy znamionowych silników pracujących w ruchu cią-
ł» l
głym, kW ; k„ — średni współczynnik obciążenia, uwzględniający niedociążenie
silników w wyniku rezerw konstrukcyjnych (k0 = 0 ,8 -i-0,9); k , — średni współ­
czynnik równoczesności występowania obciążeń szczytowych poszczególnych sil­
ników (k , — 0,95+0,96); ą, — średnia sprawność silników (17, = 0,9+0,95);
cos q>s — średni współczynnik mocy silników (cos <ps = 0,85+0,9).
Obliczoną w ten sposób moc należy skontrolować ze względu na wartości
spadków napięć występujących w ruchu normalnym, przy rozruchu największego Rys. 9.12. Schem at układu niezawodnego
zasilania urządzeń potrzeb własnych elek­
silnika oraz przy samorozruchu grupy silników w wyniku działania automatyki trow ni z w ykorzystaniem zespołów p rą d o ­
tw órczych napędzanych silnikam i spalino­
SZ R . Moc transform atora można uznać za dobraną prawidłowo, gdy obliczony wymi Diesla
spadek napięcia m a wartość większą niż 0,75 UN. Należy także sprawdzić warunki 1 — sekcja niezaw odnego zasilania wyso­
kiego napięcia; 2 — zasilanie ze źródła
zwarciowe w rozdzielnicach potrzeb własnych. podstaw ow ego; 3 — zasilanie ze źródła
W ybór mocy transformatora rezerwowo-rozruchowego przeprowadza się rezerw ow ego; 4 - zespół prądotw órczy z
silnikiem D iesla; 5 — odbiorniki wyso­
odrębnie. Jeżeli zasila on jednocześnie urządzenia potrzeb własnych ogólnych, to moc konapięciow e wym agające niezaw odnego za­
jego powinna zapewnić: zasilanie urządzeń potrzeb ogólnych, zasilanie podstawowe silania; 6 — transform ator obniżający n ie­
zaw odnego zasilania; 7 - odbiorniki nis­
urządzeń potrzeb własnych jednego bloku, rozruch innego bloku i odstawienie konapięciow e wym agające niezawodnego
trzeciego bloku. Przy większej liczbie bloków instalowanych w elektrowni stosuje zasilania; 8 — prostow niki; 9, 10 — bate­
rie akum ulatorów ; 11 — niezależny układ
się zwykle dwa transformatory rezerwowo-rozruchowc. przekształtnikow y; 12 — sekcja niezaw od­
nej sieci niskiego napięcia prądu prze­
m iennego
Zaczerpnięto z [9.81
9.6. ŹR Ó D ŁA N IE Z A W O D N E G O Z A S IL A N IA
awaryjnego. Odbiorniki te powinny być zawsze sprawne, niezależnie od stanu pracy
Do zasilania niektórych, znaczących odbiorników potrzeb własnych (m.in. grupy bloku, przy czym ich niezawodna praca zależy w znacznym stopniu od bezprzerwo-
napędów awaryjnego odstawiania bloku), których działanie jest niezbędne przede wego zasilania energią elektryczną. Najpewniejszym i powszechnie stosowanym
wszystkim w katastroficznych stanach pracy systemu elektroenergetycznego, służą w elektrowniach źródłem zasilania wymienionych odbiorników jest bateria akumu­
specjalne, tzw. niezawodne źródła prądu przemiennego. Napędy wspomnianych latorów. Bateria jest ładowana za pomocą prostowników półprzewodnikowych
urządzeń (np. rezerwowo-rozruchowej pompy wody zasilającej, pomp wody chło­ wyposażonych w samoczynne regulatory napięcia.
dzącej i skroplin, części wentylatorów kotłowych) charakteryzują się znacznym W elektrowniach krajowych baterie akumulatorów stanowią, jak dotych­
poborem mocy, a czas ich pracy w warunkach awaryjnych wynosi niekiedy kilka czas, jedyne niezawodne źródło prądu pomocniczego. W przybliżeniu można za­
godzin. Wymagają one niezależnych od systemu elektroenergetycznego źródeł łożyć, że pojemność baterii dla jednego bloku (w A h)
energii, które mogą być uruchamiane z kilkudziesięciosekundową zwłoką czasową. Q t = (2 ,5 + 3 ,5 ) P bl (9.12)
Źródłami takimi są najczęściej zespoły prądotwórcze napędzane silnikami spali­
nowymi Diesla (niekiedy, np. w W. Brytanii - turbinami gazowymi) - rys. 9.12. przy czym P b, — moc bloku, MW.
Część napędów, ze względu n a szczególnie duże moce, jest przyłączona Istnieją różne układy współpracy baterii akumulatorów z prostownikami.
do wysokonapięciowych rozdzielnic potrzeb własnych, pozostałe — do niezawodnej Obecnie najczęściej stosuje się układ buforowy i układ z baterią dodatkową (rys.
sieci trójfazowego prądu przemiennego 0,4/0,22 kV. Sieć ta zwykle jest zasilana 9.13). W obu tych układach w normalnych warunkach pracy rozdzielnice prądu
przez falowniki tyrystorowe (niekiedy przez przetwornice elektromaszynowe) stałego są zasilane z prostownika, który doładowuje baterie. W przypadku zaniku
z rozdzielnic prądu stałego. napięcia przemiennego zasilającego prostowniki, obciążenie przejmuje bateria.
Poza wspomnianymi wyżej, są także w elektrowni odbiorniki, od których W krajowych elektrowniach z blokami 125 i 200 MW spotyka się najczę­
ściej układy z jedną baterią akumulatorów na jeden lub na dwa bloki, przy czym
niezawodnej pracy zależy bezpieczeństwo podstawowych urządzeń, a także obsługi.
oświetlenie awaryjne bywa zasilane z oddzielnej baterii (rys. 9.14). D la elektrowni
Należą do nich: zabezpieczenia elektroenergetyczne i technologiczne, układy ste­
z blokami 360 i 500 MW przyjęto cztery oddzielne źródła prądu stałego na blok,
rowania, sygnalizacji i automatyki, niektóre napędy awaryjne i część oświetlenia

347
346
». POTRZEBY W ŁASN E E LE K TR O W N I PAR O W YC H
9.7 . S A M O C Z Y N N E P R Z E Ł Ą C Z A N IE Ź R Ó D E Ł Z A S I L A N I A

R ys. 9.13. U kłady w spółpracy baterii ak u m u lato ró w z p ro sto w n ikam i: a) układ buforow y;
b) układ z b aterią dod atk o w ą
1 — bateria g łó w n a; 2 - b ateria d o d a tk o w a; 3 — pro sto w n ik głów ny; 4 - prostow nik
do datko w y ; 5 — w yłącznik; 6 — p rzełącznik; 7 — d io d a krzem ow a

różniące się przede wszystkim wartością napięcia i pojemnością baterii. Przy napię­
ciu 220 V pracują dwa źródia: jedno do zasilania ukiadów zabezpieczeń, sterowania
i sygnalizacji, drugie — d o zasilania awaryjnych napędów i awaryjnego oświetlenia.
Elektroniczne układy sterowania sekwencyjnego MASTER napędami urządzeń
potrzeb własnych bloków wymagają baterii o napięciu 60 V. Awaryjne zasilanie
tablic synoptycznych oraz norm alne zasilanie m.in. centralek sygnalizacyjnych i ukła­
dów pomiarowych w stacjach rozruchowych bloku odbywa się z baterii 2 x 24 V.
Urządzenia potrzeb własnych ogólnych elektrowni są wyposażone w oddzielne
baterie i prostowniki 220, 60 i 24 V. Wszystkie baterie akumulatorów pracują w ukła­
R ys. 914. U kład połączeń prądu stałego elektrow ni z dw om a blokam i przy z astosow aniu
dzie buforowym z prostownikiem. jednej .baterii n a blok wg [9.21

Przełączanie rozdzielnicy potrzeb własnych z zasilania podstawowego na

rezerwowe (i odwrotnie) odbywać się może z przerwą w zasilaniu bądź bezprzerwo-
9.7. S A M O C Z Y N N E PR ZEŁĄ C ZAN IE ŹRÓ DEŁ Z A S IL A N IA wo. Pierwszy sposób polega na tym, że załączenie wyłącznika drugiego toru nastę­
puje dopiero wtedy, kiedy wyłączy się wyłącznik dotychczas pracującego toru
Zadaniem układu samoczynnego przełączania źródeł zasilania, zwanym w skrócie
zasilania. Zastosowanie drugiego sposobu wiąże się z chwilowym włączeniem do
układem automatycznym S Z R (samoczynne załączanie rezerwy), jest utrzymanie
pracy równoległej źródeł zasilania podstawowego i rezerwowego. Czas pracy rów­
w ruchu podstawowych urządzeń elektrowni przy zakłóceniach powodujących zanik
noległej powinien być bardzo krótki z uwagi na znaczne przekroczenie dopuszczalnej
napięcia na szynach rozdzielnicy potrzeb własnych łub umożliwienie odstawienia
wartości mocy zwarciowej aparatury rozdzielnicy. Przełączanie bezprzerwowe
urządzeń podstawowych w sposób bezpieczny, gdy wymaga tego charakter zakłóce­
można stosować tylko wówczas, gdy oba źródia są w synchronizmie, a kąt przesu­
nia. Powinno przy tym nastąpić wyłączenie źródła zasilania podstawowego i włą­
nięcia fazowego między napięciami fazowymi nie przekracza określonej dopuszczal­
czenie drugiego, możliwie niezależnego źródła zasilania, stanowiącego rezerwę.
nej wartości.
Do samoczynnego przełączania zc źródła zasilania podstawowego na rezerwowe
W podręczniku będą omówione, jako najczęściej stosowane, układy prze­
należy przystosować wszystkie urządzenia potrzeb własnych, niezbędne do utrzy­
łączania z przerwą w zasilaniu. Przełączanie odbywa się w ten sposób, że najpierw
mania w ruchu lub racjonalnego odstawienia bloku.

349
348
9. EOTRZEBY W ŁASN E ELEKTR O W N I PAR O W YC H
Rys. 9.15. U proszczony schem at połączeń (a) i wykres w ektorow y napięcia szczątkow ego na
szynach rozdzielnicy potrzeb własnych w czasie działania S Z R , we w spółrzędnych biegunowych (b)
1 — wyłącznik zasilania podstaw ow ego; 2 — w yłącznik zasilania rezerwowego
następuje otwarcie wyłącznika źródła zasilania podstawowego 1 (rys. 9.15), a do­
piero po krótkiej przerwie zamknięcie wyłącznika źródła zasilania rezerwowego 2.
W czasie przerwy rozpatrywana sekcja nie jest zasilana. W zespole urządzeń po­
trzeb własnych pozbawionych zasilania pozostaje pewna ilość energii, któ ra po­
woduje dalszą pracę przy zmniejszającej się prędkości obrotowej. Pola magnetyczne,
wirujące wraz z wirnikami, indukują w stojanach silników napędowych napięcia
szczątkowe U„. Wszystkie silniki przyłączone do sekcji pozbawionej napięcia two­
rzą wydzieloną sieć (wyłączniki w liniach zasilania silników pozostają zamknięte)
i współpracują synchronicznie przez czas utrzymywania synchronizmu przez napię­
cie szczątkowe. W tym czasie silniki, napędzające urządzenia o dużym momencie
bezwładności, pracują jako prądnice asynchroniczne zasilające te silniki, które na
skutek mniejszych mas sprzężonych z nimi mają tendencję do szybszego zwalnia­
nia. Zjawisko zmniejszania prędkości obrotowej przez grupę silników, połączonych
ze sobą elektrycznie i pozbawionych zasilania, nosi nazwę wybiegu grupowego.
W okresie wybiegu wektor napięcia szczątkowego wspólny dla całej grupy
napędów opóźnia się w stosunku do wektora napięcia źródeł zasilania, a jego wartość
bezwzględna ulega stopniowemu zmniejszaniu w miarę zaniku pól magnetycznych
w silnikach — w przybliżeniu wykładniczo. Dynamika zjawisk (rys. 9.15b) zależy
od wartości mas wirujących wraz z silnikami i od magnetycznych stałych czasowych
silników.
Silniki indukcyjne z wirnikami klatkowymi konstruuje się tak, aby mogły
wytrzymać bez obawy uszkodzenia włączenie n a napięcie o 40% wyższe od napięcia
znamionowego. Wyłącznik zasilania rezerwowego można więc zamknąć w chwili,
w której napięcie różnicowe między napięciem szczątkowym a napięciem źródła
zasilania rezerwowego nie przekracza 1,4 UN silników. Znane są dwie zasadnicze
350
9.1. S A M O C Z Y N N E P R Z E Ł Ą C Z A N IE Ź R Ó D E Ł Z A S I L A N I A
metody wyboru chwili załączenia wyłącznika toru rezerwowego. Pierwsza z nich
polega n a tym, że wyłącznik zasilania rezerwowego zostaje włączony w chwili,
w której napięcie szczątkowe na szynach rozdzielnicy obniży się do wartości 0,4 UN,
niezależnie od kąta przesunięcia fazowego między napięciem szczątkowym i źródła
rezerwowego. Układ przełączania działający według tej zasady nazywa się układem
przełączania z kontrolą napięcia szczątkowego. Druga metoda polega na szybkim
włączeniu źródła rezerwowego bezpośrednio po otwarciu zestyków wyłącznika
toru zasilania podstawowego, tak aby kąt przesunięcia fazowego między napię­
ciami: szczątkowym i rezerwowym nie przekroczył określonej wartości; uwzględnia­
jąc czas własny załączania wyłącznika źródła rezerwowego, napięcie różnicowe
będzie się mieścić w granicach dopuszczalnych dla silników, tj. < 1,4 UK. Inny,
uproszczony sposób szybkiego przełączania polega także na załączeniu nowego
toru zasilania w pierwszej ćwiartce wykresu wektorowego napięcia szczątkowego
(rys. 9.15b), przy czym wykorzystuje się do tego celu różnice czasów załączania
i wyłączania wyłączników. U kład ten nosi nazwę układu przełączania z równocze­
snym impulsowaniem wyłączników.
Jeżeli wymienione układy przełączania są pobudzane np. przez zabezpie­
czenia, to są one określane jako układy odpowiednio : powolnego lub szybkiego
samoczynnego załączania rezerwy (SZR ), natomiast przy świadomym ich pobudzaniu
noszą nazwę układów planowego przełączania rozdzielnicy.
W przedstawionym przykładzie (rys. 9.15b) załączenie wyłącznika za­
silania rezerwowego mogłoby nastąpić albo przed upływem ok. 0,2 s (punkt A)
po otwarciu wyłącznika zasilania podstawowego,.albo po upływie ok. 0,4 s od tej
chwili (punkt B).
W układach, w których stosuje się czasy przełączania mniejsze niż ok.
0,2 s, tj. w układach szybkiego S Z R zachodzi konieczność kontroli kąta przesunię­
cia fazowego wektorów napięć, natomiast w układach, w których stosuje się czasy
przerwy w zasilaniu dłuższe od czasu obniżenia napięcia szczątkowego do wartości
0,4 U,, ( w przykładzie większe niż 0,5 s — punkt C), tj. w układach powolnego
S Z R kontroluje się bezwzględną wartość napięcia szczątkowego.
Przy szybkim przełączaniu prądy pobierane przez silniki bezpośrednio po
zamknięciu wyłącznika zasilania rezerwowego są znacznie mniejsze (do 1,5 7«) od
prądów przy powolnym przełączaniu, przy którym osiągają wartości (3-r5) I N
(rys. 9.16). Z drugiej strony jednak trzeba uwzględnić trudności w stosowaniu szyb­
kiego przełączania, polegające na konieczności użycia wyłączników o bardzo krót­
kich czasach własnych, ok. 35-r60 ms przy wyłączaniu i 60+90 ms przy załączaniu,
oraz dokładnej i szybkiej aparatury sterującej.
Konieczna jest także synchroniczna praca obydwu źródeł zasilania, nie
zawsze osiągalna przy zakłóceniach. Wymagań tego typu nie stawia się układom
powolnego przełączania, dla których ograniczeniem jest jednak czas, po którego
upływie wszystkie objęte SZ R silniki byłyby w stanie — po załączeniu źródła re­
zerwowego — osiągnąć znamionową prędkość obrotową przez samorozruch pod
obciążeniem.
351
 POTRZEBY W ŁASN E ELEKTR O W N I PAROW YCH
Rys. 9.16. Przebiegi prądów
i napiąć przy przełączaniu
źródeł zasilania sekcji ro z­
dzielnicy potrzeb w łasnych blo­
k u dużej mocy
/ — prąd obciążenia sekcji;
2, 3 , 4, 5 — p rą d y pobie­
ra n e przez silniki: pom py
w ody zasilającej, pom py cyr-
kulacyjncj, w entylatora powie­
trza i w entylatora sp alin ; 6 -
— napięcie n a szynach sekcji;
7 - napięcie różnicow e
Zaczerpnięto z [9.8]
Napięcie źródła rezerwowego, występujące na szynach rozdzielnicy po za­
działaniu S Z R , jest niższe od znamionowego na skutek spadków napięcia wywoła­
nych przez prąd samorozruchu, który jest tym większy, im czas przerwy w zasilaniu
jest dłuższy. Względne napięcie (stosunek napięcia na zaciskach silników w począ­
tkowej chwili samorozruchu do napięcia znamionowego) określić można ze wzoru
UpSZK = 1 100^ kpztlnSZR) sin tPzfltfpSZJl) (9-13)
352
l.r. S A M O C Z Y N N E PR ZEŁĄ CZA NIE ŹR Ó D E Ł ZA SILAN IA
w którym: uzT — napięcie zwarcia transformatora, %; k „ — stopień obciążenia
transformatoia w stanie ustalonym poprzedzającym rozruch; kj«<ipSZIt) — krotność
prądu samorozruchu grupy napędów w cyklu S Z R jako funkcja czasu przerwy
w zasilaniu (patrz rys. 9.17); sin 9>zR<r,szll> ~ współczynnik mocy biernej grupy
przełączanych napędów w funkcji czasu przerwy w zasilaniu tpSZR.
Przy wartościach względnego napięcia U„SZR > 0,75 warunki samoroz­
ruchu można uważać za spełnione; przy niższych wartościach należy dobrać tran­
sformator zasilający o większej mocy lub mniejszym napięciu zwarcia. Pociąga to
jednak za sobą zwiększenie mocy zwarcia na szynach rozdzielnic potrzeb własnych
(patrz wzór 9.9), należy więc zwracać uwagę, aby nie przekroczyć wartości dopu­
szczalnych dla danej aparatury, np. 250 lub 350 MV-A.
Wpływ na przebieg samorozruchu mają również charakterystyki momentu
obrotowego silników napędowych oraz momentu obciążenia maszyn napędzanych
(rys. 9.3 i 9.4). Moment dynamiczny powinien być dodatni w całym zakresie zmian
prędkości obrotowej. Im dłuższa jest przerwa w zasilaniu, tym cięższy i dłuższy jest
samorozruch, większy jest bowiem prąd rozruchowy i większy spadek napięcia.
Warunki samorozruchu można w tym przypadku poprawić, dobierając silnik o wię­
kszej mocy albo o innej charakterystyce momentu napędowego w funkcji prędkości
obrotowej.
Literatu ra do rozdziału 9
9.1. Bctdowski T.. Markiewicz H : Stacje i urządzenia elektroenergetyczne. Warszawa. WNT 1995.
9.2. Ciszewski R ., Fulczyk K .: Projektowanie obwodów pomocniczych urządzeń elektro­
energetycznych elektrowni i stacji. W arszaw a, W N T 1969.
9.3. A bockhk JI.H.: C x c m m co 6ctb ch hm x ttyaca m o i u h i.ix T 3 C h A 3 C b CU1A h b eBpo-
netłcia<x cTpaiiax. 3nepzoxosnucmeo sa pyóestcoM. 1974, H o 5, c. 17-26.
23 E lektrow ni* 353
 L IT E R A T U R A D O R O Z D Z I A Ł U 9

9.4. K ated ra E lektrow ni C ieplnych Politechniki Śląskiej: K om pleksow a analiza i ocena

10. A U T O M A T Y Z A C J A W E L E K T R O W N IA C H
budow y elektrow ni Łagisza. G liw ice 1967.
9.5. K a ted ra Elektrow ni C ieplnych Politechniki Śląskiej: K om pleksow a analiza i ocena
PAROW YCH
budow y elektrow ni T urów . G liw ice 1967.
9.6. K opyfow P .: Elektrom echaniczne przetw orniki energii. W arszaw a, P W N 1978.
9.7. M roczkow ski Z ,: U kłady elektryczne potrzeb własnych elektrow ni parowych. W arszaw a,
W N T 1968.
9.8. Paw lik M ., Skierski J .: Układy i urządzenia potrzeb własnych elektrowni. W arszaw a,
W N T 1986.
9.9. Z P B E E n erg o p o m iar: O cena techniczna urządzeń podstaw ow ych oraz urządzeń
p o trz e b w łasnych bloków 200 M W w elektrow ni Pątnów . Gliwice 1970.
9.10. Z P B E E n erg o p o m iar: W stępna ocena techniczna bloku 360 M W w elektrow ni Beł­
chatów . G liw ice 1982.

Literatura uzupełniająca

9.11. Brzozowski W.: Optymalizacja doboru projektowego potrzeb własnych elektrowni. Archiwum
Energetyki. 1995, N r 3, s. 43-60.
9.12* K otlicki T., Paw lik M .: D iagnozowanie stanu instalacji powietrzno-spalinowej kotłów
energetycznych na podstawie analizy zmian obciążenia napędów wentylatorów pow ietrza
i spalin. M ateriały IV K onferencji N aukow o-Technicznej „A w aryjność i diagnostyka
w elektroenergetyce” . Solina/Jaw or. 20=22,10,1998.
9.13. P ask a J.: Potrzeby w łasne i rozw iązania stru k tu raln e części elektrycznej elektrow ni
jądrow ych. Przegląd Elektrotechniczny. 1990. N r 1=2.
9.14. Paw lik M ,: Ewolucja układów potrzeb własnych elektrowni gazo wo-parowych, M ateriały IV
K onferencji „Elektrow nie C ieplne” , Bełchatów. 23-25.09.1999» s. 8 3 -9 0 .
9.15. Pawlik M ., Skierski J.: Elektryczne układy potrzeb własnych elektrow ni gazowo-
-parow ych. Energetyka. 1996. N r 1, s. 1 -4 .
10.1 WPROW ADZENIE. CEL A U TO M A TYZA C JI
E LE K TR O W N I
Elektrownia jako źródło mocy dia systemu elektroenergetycznego jest złożonym,
wielowymiarowym obiektem regulacji. Występuje w nim wiele procesów fizycznych
(rys. 10.1): cieplnych, mechanicznych, chemicznych i elektromagnetycznych oraz
związane z nimi wielkości fizyczne: strumienie ciepła, ciśnienia, temperatury, masy
poszczególnych czynników termodynamicznych, poziomy napełnienia zbiorników,
prędkości obrotowe, skład chemiczny spalin, napięcia, moce itd. Szybkości prze­
biegu poszczególnych etapów procesu technologicznego są bardzo zróżnicowane.
Począwszy od wolnozmiennych procesów transportu i mielenia węgla oraz wymiany
ciepła, poprzez procesy hydromechaniczne do szybkich procesów elektrycznych.
Poza tym poszczególne procesy mogą się zmieniać w wyniku celowego działania
obsługi, np. zm iana zadanej m ocy P z n a polecenie K ra jo w ą Dyspozycji M o cy 1*
(p. 19.5) i odpow iednio zaprogram ow anych urządzeń, a także zachodzących
zakłóceń o raz aw arii. Z akłócenia m ogą być zewnętrzne, np. zm iana obciążenia
?

Rys. 10.1. U proszczony schem at głównych procesów bloku energetycznego

11 D o 1990 ro k u Państw ow a D yspozycja M ocy (PD M ).

73“
355
10. A U T O M A T Y Z A C J A W E L E K T R O W N IA C H P A R O W Y C H
w systemie M (zmiana częstotliwości / ) powodująca poprzez układ regulacji prę­
dkości obrotowej turbiny zmianę mocy bloku, lub wewnętrzne — wywołane np.
przerwą dopływu paliwa do kotła.
Automatyzacja procesów w elektrowniach obejmuje następujące zagad­
nienia:
— pomiary wielkości fizycznych;
— sygnalizację przekroczenia pewnych bezpiecznych zakresów tych wielkości oraz
sygnalizację stanu urządzeń (wyłączone, załączone, itp.);
— zdalne sterowanie procesami nieciągłymi — sterowanie binarne (np. załączenie
lub wyłączenie napędu urządzenia, zamykanie i otwieranie klap);
— automatyczną regulację procesów ciągłych;
— blokady i zabezpieczenia technologiczne;
— systemy informatyczne wspomagające pracę personelu;
— systemy kompleksowej automatyzacji.
Zwiększenie mocy Znamionowej bloków energetycznych spowodowało
znaczne skomplikowanie ich układów technologicznych, co prowadzi do utrud­
nienia w sterowaniu procesami technologicznymi, zwłaszcza w takich stanach nie­
ustalonych jak rozruchy i odstawienie oraz awarie. Do bezpiecznej pracy urządzeń
bloku w takich stanach niezbędne są szybkie i dokładne informacje o przebiegu
procesu technologicznego oraz możliwości ingerencji obsługi w poszczególnych
punktach tego procesu. Dlatego niezbędna jest odpowiednia liczba punktów p o ­
miarowych, informujących o stanie urządzeń i przebiegu procesów oraz odpowie­
dnia liczba elementów sterujących do zdalnego sterowania tymi procesami. Dla
bloku 50 M W liczba źródeł informacji wynosiła 134 i liczba organów zdalnie ste­
rowanych 75, natom iast obecnie dia bloku 200 MW jest odpowiednio większa:
560 i 280, a dla bloku 500 MW : 1225 i 443 (patrz również rys. 10.7). Przytoczone
liczby wskazują, jak skomplikowany jest problem prowadzenia procesów technolo­
gicznych w elektrowniach.
Bezpieczną i ekonomiczną pracę urządzeń elektrowni uzyskać można
dzięki wprowadzeniu szeroko rozumianej automatyzacji tych procesów, zarówno
w zakresie niezbędnej autom atyki bloku: układów pomiarowo-sygnalizacyjnych,
zabezpieczeń, blokad, sterowania binarnego napędami i stałowartościowej autom a­
tycznej regulacji, jak i w zakresie nowych technik automatyzacji, n p .: systemy in­
formatyczne Centralnej Rejestracji i Przetwarzania Danych (CRPD) i Komputerowy
System Wspomagania Dyspozytorów Bloku (KSWDB), automaty rozruchowe
bloku.
Automatyzacja elektrowni m a na celu:
— polepszenie jakości produkcji w sensie zapewnienia stałości parametrów energii
elektrycznej i cieplnej przesyłanej użytkownikowi;
— zwiększenie niezawodności i bezpieczeństwa pracy urządzeń elektrowni;
— zwiększenie zdolności produkcyjnej urządzeń elektrowni, a także ekonomi-
czności pracy elektrowni;
— poprawę jakości i warunków pracy personelu oraz zmniejszenie jego liczebności;
356
1 *.1 . W P R O W A D Z E N IE
— zmniejszenie negatywnego oddziaływania elektrowni na środowisko naturalne
itp.
Problem automatyzacji, zwłaszcza bloków dużej mocy, jest bardzo złożony, a ogra­
niczona objętość niniejszego podręcznika pozwala tylko na skrócony opis wybranych
zagadnień.
10.2. BLOK ENERGETYCZNY JAKO OBIEKT REGULACJI
W YBRANYCH PARAMETRÓW
Blok energetyczny stanowi obiekt regulacji o wielu wejściach i wyjściach. N a ry­
sunku 10.2 zaznaczono główne wielkości regulowane. Oprócz oddziaływań w to­
rach głównych, występują jeszcze oddziaływania skrośne — powodujące sprzężenie
poszczególnych obwodów regulacji między sobą (linie przerywane).
R ys. 10.2. Blok energetyczny ja k o wielowy­
m iarow y obiekt regulacji
Z — zaw ory turbiny; ma — strum ień paliw a;
Bij — strum ień w ody d o schładzaczy p a ry ;
nr* — strum ień w ody zasilającej; nr,,.* — stru­
mień powietrza d o kotła; m , — strum ień
spalin z k o tła ; P — m oc; n - prędkość obro­
tow a turbozespołu; p — ciśnienie p ary; t —
— tem peratura p a ry ; h — poziom w ody w w al­
czaku; A — nadm iar powietrza charaktery­
zujący proces sp alania; p — podciśnienie w
kom orze paleniskowej'
W celu przedstawienia bloku energetycznego jako obiektu regulacji
mocy podano na rys. 10.3 i 10.4 przebiegi czasowe wybranych wielkości regulowa­
nych. Przebiegi czasowe zmian mocy AP, ciśnienia Ap i temperatury A t dla bloku
120 MW z kotłem na węgiel kamienny dla wymuszeń zaworami turbiny oraz zmianą
prędkości podajników węgla przedstawiono na rys. 10.3. Zmianę mocy (rys. 10.3a)
z szybkością ok. 5%PN/ min uzyskuje się dzięki akumulacji pary w kotle. Porówna­
nie przebiegu ciśnienia dla bloków 200 MW z kotłami na węgiel brunatny, na węgiel
kamienny oraz z kotłami na olej opałowy przedstawiono na rys. 10.4.
Układy automatycznej regulacji bloku energetycznego dzieli się na układy
regulacji procesów cieplnych oraz wielkości elektrycznych. Blok energetyczny jest
wyposażony w następujące podstawowe układy automatycznej regulacji UAR pro­
cesów cieplnych (zgodnie z rys. 10.2).
1. Układ automatycznej regulacji obciążenia (mocy) P, w którym regulator
oddziałuje na stopień otwarcia zaworów regulacyjnych, turbiny. Realizowane jest
357
1«. A U T O M A T Y Z A C J A W E L E K T R O W N IA C H P A R O W Y C H
Rys. 10.3. Przebiegi czasowe zm ian m ocy AP, ciśnienia Aj? i te m p e ra tu ry At p a ry bloku 120 M W
(kocioł n a węgiel kam ienny) dla w ym uszeń: a ) zw iększenie otw arcia z aw o ró w tu rb in y ; b) zwię­
kszenie prędkości po d ajn ik ó w węgla
R ys. 10.4. P orów nanie prze­
biegów czasow ych zm ia n ci­
śnienia pary dla bloków 200
M W pracujących z kotłam i
n a : 1 — węgiel brunatny
(zw iększenie prędkości podaj­
nik ów ); 2 — węgiel kam ienny
(zw iększenie prędkości podaj­
n ik ów ); 3 — olej opałow y (zwię­
kszenie strum ienia oleju do
p aln ik ó w ); A/>„„ - ustalona
z m ia n a ciśnienia pary
358
t0 .2 . B L O K E N E R G E T Y C Z N Y J A K O O B IE K T R E G U L A C J I
to bądź przez oddziaływanie na synchronizator (JO na rys. 4.23), bądź bezpośrednio
na ciśnienie oleju w układzie elektrohydraulicznym (rys. 4.25) - sposób stosowany
w obecnych rozwiązaniach. Istnieją układy regulacji obciążenia bloku, w którym
regulator mocy oddziałuje na strumień paliwa doprowadzonego do kotła - ciśnienie
pary przed turbiną regulowane jest za pomocą zaworów turbiny.
2. Układ automatycznej regulacji ciśnienia pary p zmienia strumień pa­
liwa do kotła poprzez oddziaływanie na prędkość podajników dostarczających
węgiel z zasobników przykotłowych do młynów. W skład układu wchodzi regulator
paliwa i współpracujące z nimi układy wentylacji młynów oraz temperatury mieszan­
ki pyłopo wietrznej.
3. Układy automatycznej regulacji temperatury pary pierwotnej i wtómcj ma­
ją za zadanie utrzymywanie stałej wartości temperatury pary lub wartości zmienia­
nej programowo, np. w czasie rozruchu. Regulacja temperatury odbywa się zwykle
poprzez wtrysk wody schładzającej do pary w schładzaczach. Stosuje się przede
wszystkim kaskadowe układy regulacji temperatury pary, w jctórych zadaniem
regulatora podrzędnego R n (rys. 10.5) jest linearyzacja zespołu: zawór regulacyjny
wody wtryskowej — dysza schładzacza, a zadaniem regulatora nadrzędnego Rn
jest utrzymanie zadanej temperatury za danym stopniem przegrzewacza.
4. Układ automatycznej regulacji zasilania kotła wodą ma za zadanie
tak zmieniać dopływ strumienia wody, aby zachować stan równowagi ze strumie­
niem pary pobieranej z kotła. W kotłach ze stałą strefą odparowania (w kotłach
walczakowych) wskaźnikiem tej równowagi jest poziom wody h w walczaku
i regulacja nazywa się często regulacją poziomu. Układ automatycznej regulacji
poziomu może oddziaływać na zawór regulacyjny wody zasilającej lub na prędkość
obrotową pompy wody zasilającej. Układ automatycznej regulacji zasilania kotła
wodą jest najważniejszym układem regulacji kotła, ponieważ podwyższenie poziomu
wody grozi porwaniem przez parę wody z walczaka do przegrzewaczy pary (patrz
p. 3.12.6). Nadmierne obniżenie poziomu wody powoduje zaburzenia w cyrkulacji
wody w rurach parownika.
5. Układ automatycznej regulacji procesu spalania ma za zadanie utrzy­
manie optymalnej wartości nadmiaru powietrza X w komorze paleniskowej — za­
pewnienie ekonomicznego spalania (patrz p. 3.7.3). Układ regulacji oddziałuje na
wydajność wentylatorów powietrza.
6. Układ automatycznej regulacji podciśnienia w komorze paleniskowej
utrzymuje stałe podciśnienie p c w komorze paleniskowej przez zmianę wydaj­
ności wentylatorów spalin.
Poza wymienionymi układami istnieje wiele innych układów regulacji
poziomów wody w zbiornikach wody zasilającej, w skraplaczach, w podgrzewa­
czach regeneracyjnych itp.
Wzajemne oddziaływanie poszczególnych obwodów regulacji zostanie
omówione na przykładzie regulacji mocy bloku. Zwiększenie wartości zadanej
P z regulatory m ocy R t - rys. 10.5 (np. sygnał y 0 lub y 1 z K rajow ej Dyspozycji
Mocy rys. 19.12) - powoduje zwiększenie stopnia otwarcia zaworów regulacyj-
359

re8UlaCji ',odstaw ow yc*1 Param etrów bloku e n e r g e t y k o
nych turbiny. Zwiększa się przepływ pary z k o tła do turbiny i moc turbiny zwię­
ksza się. Zwiększenie przepływu pary powoduje obniżenie ciśnienia i temperatury
pary w kotie oraz zmianę poziomu wody w walczaku. Regulator ciśnienia R„ w wy­
niku obniżenia się ciśnienia pary zmieni wartość zadaną regulatora paliwa R B,
360
to . i. B L O K E N E R G E T Y C Z N Y J A K O O B IE K T R E G U L A C JI
którego z kolei sygnał wyjściowy jest wartością zadaną regulatorów prędkości
obrotowej R„„ podajników węgla do młynów. Zwiększa się dopływ węgla do mły­
nów. Jednocześnie zwiększa się dopływ powietrza pierwotnego do młynów jako czyn­
nika suszącego i transportującego pył do palników pyłowych. W wyniku zwiększo­
nego dopływu pyłu w komorze paleniskowej wydziela się więcej ciepła. Część tego
ciepła przejmują ekrany parownika. Następuje zwiększenie produkcji pary (patrz
p. 3.12). Ciśnienie pary w kotle i przed turbiną wzrasta aż do wartości zadanej
(występują przy tym przeregulowania). Pod wpływem początkowego zwiększenia
się przepływu pary obniżyła się temperatura pary, ale w wyniku zwiększonego wy­
dzielania się ciepła w komorze paleniskowej przegrzcwacze przejmują większy stru­
mień ciepła i temperatura pary wzrasta. W tym samym czasie układ regulacji tem­
peratury R ,, i R i2, powodując zmianę strumienia wody schładzającej do schładza-
czy wtryskowych, utrzymuje temperaturę pary na poziomie wartości zadanej. Re­
gulator poziomu Rh, do którego są doprowadzane sygnały od poziomu wody w kotłe
oraz przepływu strumieni wody i pary (nie zaznaczone na rys. 10.5), zmienia do­
pływ wody do kotła, tak aby utrzymać stafy poziom w walczaku. Zmiana dopływu
paliwa wywołuje zmianę składu chemicznego spalin (zmianę zawartości tlenu 0 2) —
zmniejsza się nadmiar powietrza 2. Regulator nadmiaru powietrza Rj oddziałuje
na wydajność wentylatora powietrza WP i zwiększa dopływ powietrza do kotła.
Wzrasta ciśnienie spalin w komorze paleniskowej i regulator podciśnienia R c spowo­
duje zwiększenie wydajności wentylatora spalin 1VS.
Przebieg rzeczywistej regulacji wybranych wielkości bloku 200 MW z ko­
tłem na węgiel kamienny dla wymuszenia zaworami turbiny (zwiększenie obciążenia)
przedstawiono na rys. 10.6. W ciągu dwóch minut obciążenie zwiększyło się o
40 MW, co odpowiada szybkości zmian mocy 10% / ’„/min. Mimo że na bloku tym
Rys. 10.6. Przebiegi regulacji m ocy P, ciśnienia p , strum ienia paliwa rnB i poziom u w ody h
w walczaku kotła (dla bloku 200 M W z kotłem n a węgiel kam ienny); wymuszenie w artością
zadaDą regulatora mocy
Zaczerpnięto z [10.8]
361
10. A U T O M A T Y Z A C J A W E L E K T R O W N IA C H P A R O W Y C H
są zabudowane nowoczesne układy regulacji, przebiegi regulacji ciśnienia są nie­
zadowalające. Wynika to ze znacznych opóźnień, jakie wprowadzają układy mły­
nowe. Przy tak szybkich zmianach obciążenia następuje tzw. zasypywanie młynów
węglem (spada gwałtownie wydajność młynów, a silniki napędowe są przeciążane).
W elektrowniach z kotłami na węgiel kamienny, w których stosuje się młyny miaż­
dżące występuje to zjawisko bardzo często i dlatego układy regulacji mocy wraz
z układami regulacji ciśnienia były często wyłączane. Znacznie korzystniejsze są
kotły na węgiel brunatny z młynami wentylatorowymi. W celu poprawy jakości
regulacji w przypadku kotłów n a węgiel kamienny w IASE Wrocław opracowano
i zastosowano układy ograniczające proces zasypywania młynów [10.4].
Regulację turbin przedstawiono w p. 4.7, regulację napięcia generatora
W p. 8.2, a regulację (mocy) częstotliwości w systemie elektroenergetycznym w p.
19.5.
10.3. BLOKADY I Z A B E ZP IE C ZE N IA T E C H N O L O G IC Z N E
B LO K U
Przebieg procesu technologicznego bloku wymaga ściśle określonej kolejności
urucham iania i odstawiania urządzeń pomocniczych oraz wymaga określonych
działań wszystkich urządzeń w danym torze technologicznym. Przerwanie ciągu
technologicznego przez wyłączenie jednego z urządzeń powinno spowodować wy­
łączenie pozostałych, aby pozostające w pracy urządzenia nie uległy uszkodzeniu.
Przykładem może być fragment toru technologicznego: podajnik węgla - młyn.
Aby nie nastąpiło zasypanie węglem odstawionego młyna, napęd podajnika węgla
może być załączony jeżeli, młyn jest już uruchomiony. Wyłączenie wentylatora mły­
nowego powinno spowodować wyłączenie młyna. Pompy wody zasilającej nie można
załączyć, jeżeli zawory n a rurociągu tłocznym będą całkowicie zamknięte oraz jeżeli
będzie mała ilość wody w zbiorniku wody zasilającej. Załączenie pompy przy zam­
kniętych zaworach na rurociągu tłocznym spowoduje znaczny wzrost ciśnienia
w pompie. W drugim przypadku, w krótkim czasie w zbiorniku zabraknie wody
i nie będzie przepływała przez pompę. W pierwszym i drugim przypadku wystąpi
zjawisko kawitacji. Zarówno wzrost ciśnienia, jak i kawitacja powodują uszkodze­
nie pompy. Dlatego, aby nie dopuścić do takich stanów pracy, urządzenie lub ze­
spół urządzeń są wyposażone w blokady technologiczne. Przez blokady rozumie się
zespół sygnałów występujących w układzie sterowania, zezwalających lub zakazują­
cych wykonanie określonych operacji. Rozróżnia się blokady wewnętrzne, zapew­
niające bezpieczeństwo pracy danego urządzenia oraz blokady zewnętrzne, zapew­
niające prawidłowy przebieg procesu technologicznego.
Część urządzeń bloku jest wyposażonych w układy automatycznej re­
gulacji pewnych zmiennych stanu parametrów procesu technologicznego. Szybkość
działania w obwodach regulacji jest ograniczona, co wynika z teorii regulacji. Ogra­
niczona szybkość działania układów regulacji oraz duże prawdopodobieństwo
362
1 0 .}. B L O K A D Y I Z A B E Z P IE C Z E N IA T E C H N O L O C I C Z N E B L O K U
ich uszkodzenia oraz wyłączenia podczas eksploatacji, wymagają stosowania rów­
nolegle z ich działaniem również specjalnych układów, tzw. zabezpieczeń technolo­
gicznych. N a przykład turbina oprócz układu regulacji prędkości jest wyposażona
w tzw. regulator bezpieczeństwa (p. 4.7). Podobnie kocioł, pomimo że istnieje układ
regulacji poziomu wody, jest wyposażony w zabezpieczenie, powodujące awaryjny
spust wody z walczaka, jeżeli poziom wody przekroczy pewien stan awaryjny.
Istnieją również inne układy zabezpieczeń, działających w torach pozbawionych
układów automatycznej regulacji. Na przykład przy spadku ciśnienia oleju turbino­
wego następuje załączenie rezerwowej pompy olejowej. Jeżeli następuje zanik pło­
mienia w komorze paleniskowej, to odpowiednie zabezpieczenie powoduje urucha­
mianie palników olejowych, aby nie nastąpiło wygaśnięcie płomienia, ponieważ
po ewentualnym powtórnym zapłonie pyłu nastąpiłby groźny w skutkach wybuch.
Zabezpieczenia technologiczne stanowią te elementy w układzie sterowa­
nia, które powodują samoczynne formowanie rozkazów sterujących i realizujących
określone operacje zapewniające bezpieczeństwo w stanach zakłóceniowych. Roz­
różnia się zabezpieczenia wewnętrzne (lokaine), zapewniające bezpieczeństwo pracy
pojedynczych urządzeń lub napędów — których przykłady podano wyżej — i za­
bezpieczenie zewnętrzne — działające wówczas, gdy w pracy chronionego urzą­
dzenia powstaje stan awaryjny, zakłócający proces technologiczny bloku, co zmusza
do wprowadzenia bloku w inny stan pracy, np.: zmniejszenie obciążenia, praca
bloku na potrzeby własne, wyłączenie turbiny i ewentualne całkowite odstawienie
bloku. Przykładem może być: dalszy spadek ciśnienia oleju turbinowego, pomimo
zadziałania zabezpieczenia lokalnego, lub całkowity zanik płomienia w komorze
paleniskowej. Konieczność stosowania zabezpieczeń technologicznych w bloku
energetycznym wynika ze złożoności i dużej dynamiki procesu technologicznego,
kosztów gospodarczych uszkodzeń bloku oraz ograniczonej szybkości interwencji
obsługi w przypadkach wystąpienia zakłóceń. Schematy przykładowych rozwiązań
blokad i zabezpieczeń technologicznych podano m.in. w [1,6; 9.8; 10.7],
10A . SYSTEMY IN FO R M A T Y C Z N E I SYSTEMY
STEROW ANIA PRACĄ BLOKU ENERGETYCZNEGO
Systemy informatyczne i sterowania mogą być rozwiązane w różny sposób w za­
leżności od stopnia i organizacji automatyki bloku. N a rysunku 10.7 przedstawiono
przykład rozwiązania dla jednego z bloków 200 MW z podaniem liczby poszcze­
gólnych elementów:
System informatyczny w wykonaniu klasycznym zawiera: czujniki i prze­
tworniki pomiarowe wielkości ciągłych, nadajniki sygnałów dwustanowych oraz
przyrządy informujące (wskaźniki, rejestratory, kasety sygnalizacyjne, sygnaliza­
tory akustyczne). System sterowania zawiera: układy sterowania zdalnego obejmu­
jącego: sterowanie indywidualne, układy sterowania sekwencyjnego itp., współ­
pracujące ze sobą w ramach zabezpieczeń i blokad technologicznych oraz układy
automatycznej regulacji procesów ciągłych.
363
 ^ ________ A U T O M A T Y Z A C J A W E L E K T R O W N I A C H P A R O W Y C H
10.6. S Y S T E M Y IN F O R M A T Y C Z N E I S T E R O W A N IA P R A C Ą B L O K U

Zwiększenie mocy jednostkowej bloków energetycznych spowodowało

njoiwod osfssuj
nftuMbpzid zwiększenie ilości informacji, które przejmuje personel obsługi (operatorzy) i na­
OjUSMj&d stępnie je przetwarza. Istotne jest, aby operator informacje te przejął w sposób
;— - 0
!W °m niezawodny, odpowiednio je przetworzył i podjął prawidłowy proces decyzyjny.
■— m fuoiojissbu Z uwagi n a złożoność procesu technologicznego, część informacji jest
.5 gubiona przez operatora, co może prowadzić do powstania stanów awaryjnych.
6 - !— 0 iw > m
¿s Zwiększenie liczby operatorów nie rozwiązuje problemu z uwagi na występujące
wówczas nieporozumienia i pomyłki.
I * Celem ułatwienia operatorowi bloku przeprowadzania kontroli parame­
trów bloku energetycznego podczas rozruchu, pracy ustalonej, w czasie odstawienia
¡yuzDWJbg

Zaczerpnięte^ [l ¿jterowania ręcznego miejscowego; x - sygnały ze stacyjek sterowania i sterow ników ;

3~* 0 oraz przedstawienia m u dokładnego obrazu stanu wybranego urządzenia techno­
?- 0 DflUMOlSOfJ logicznego, wprowadzono system Centralnej Rejestracji i Przetwarzania Danych
(system CRPD). System oparty na komputerze pobiera z obiektu bieżące informacje,
m ffim
przetwarza je i spełnia funkcję rejestratora w czasie rzeczywistym. Automatycznie
wyprowadzane protokoły ułatwiają analizę ewentualnych stanów awaryjnych.

? 2 ' 10' 7, P r?yik.ładow y schemat blokowy układów sterowniczo-kontrolnych bloku 200 M W

W now o budow anych i m odernizow anych elektrow niach rozszerza się
znacznie funkcje dotychczasow ych systemów C R PD w prow adzając Kom pute­
IWDJpDJdlMDZ rowe System y Wspomagania Operacyjnego n a poziom ie operatorów bloku oraz
'JdjS D)jffoD/$ n a poziom ie D yżurnego Inżyniera Kuchu Elektrowni (D IR E ). Z integrow any
w ram ach kom pleksow ej autom atyzacji Komputerowy System Wspomagania
l! D yspozytorów B loku (K SW D B ) n a poziom ie operatorów m a n a celu:
<5
— przedstawienie obsłudze odpowiednio zorganizowanej i przetworzonej infor­
r macji o stanie bloku, zwłaszcza bloku w zmiennych warunkach jego pracy;
w tym celu jest stosowana specjalna prezentacja danych, głównie w formie
obrazów (wykresów, schematów) na monitorach ekranowych:
¡¡/moje#
— odciążenie personelu operacyjnego od bieżącej rejestracji parametrów (kom­
puterowy wydruk raportów);
— ograniczenie powierzchni pulpitów obsługi, poprzez umożliwienie selektywnego,
wyboru informacji o stanie obiektu;
— przedstawienie operatorowi informacji, dotyczących strategii prowadzenia,
poprzez bieżącą prezentację przekroczeń wartości granicznych poszczególnych
■jdjs osfow parametrów, obliczenie wskaźników ekonomicznych, np. sprawności urządzeń;
¡¡jtunbpijj — przedstawienie operatorowi informacji o dopuszczalnych szybkościach i zakre­
syspfizjj sach zmian obciążenia, na podstawie aktualnego stanu i obciążenia bloku.
jinifo ’v6fi$ W przypadku bloku 360 MW KSWDB jest przystosowany do zbierania
1. ibtiliptMs informacji z 770 punktów pomiarów analogowych i 1728 sygnałów binarnych
I-I foso)/
MpyUMOJdjS
(załączenie, wyłączenie itp.). W przyszłości należy się spodziewać wprowadzenia
£ " 1 li pMpjO?
systemów o tzw. rozłożonej inteligencji, w których do określonych funkcji i zadań
R—^ * będą wykorzystane wydzielone podsystemy, zbudowane z zastosowaniem automa­
tycznie pracujących mikroprocesorów wzajemnie się rezerwujących.
£ Wprowadzenie systemów CRPD zdecydowanie zmniejsza liczbę urządzeń
analogowych rejestracyjno-wskazujących, nie zmniejsza jednak liczby elementów
W8 30b?0iU pdJSO d ftpDJJjfj DtUMDJSON
nastawczych sterowanych z nastawni. Każdemu elementowi nastawczemu (klapa,

364 365
10. A U T O M A T Y Z A C J A W E L E K T R O W N IA C H P A R O W Y C H
10.4. S Y S T E M Y I N F O R M A T Y C Z N E 1 S T E R O W A N IA P R A C Ą B L O K U

zawór, pompa, wentylator itp.) jest przypisany w nastawni odpowiedni element

operacyjny (sterownik) — sterowanie indywidualne. Jednym ze sposobów zmniej­
szenia wymiarów pulpitów sterowniczych jest wprowadzenie sterowania wybior­
czego dla napędów mniej odpowiedzialnych, rzadko uruchamianych i nie wymaga­
jących równoczesnego sterowania. Sterowanie wybiorcze polega n a tym, że poszcze­
gólne napędy nie mają indywidualnych sterowników. Napędy te są podzielone na
odpowiednie grupy, z których każda m a tylko jeden sterownik oddziałujący na
dowolny, uprzednio wybrany, napęd. Zatem sterowanie w poszczególnych grupach
może odbywać się tylko szeregowo. Następnym ułatwieniem dla operatora jest
wprowadzenie sterowania grupowego. Sterowanie to pozwala operatorowi jedno­
cześnie wysterować w identyczny sposób kilka jednakowych urządzeń, np. obcią­
żenie kilku młynów.
Załączenie dowolnego urządzenia do pracy wymaga od operatora wyko­
nania szeregu kolejnych operacji. Powstała potrzeba wprowadzenia sterowania
sekwencyjnego, polegającego n a automatycznym wykonywaniu szeregu kolejnych
czynności, jeżeli w układzie sterowania pojawi się sygnał inicjujący wykonanie
pierwszej z tych czynności. Układ sterowania sekwencyjnego obejmuje z zasady
pewną zamkniętą liczbę operacji, zapewniających wykonanie określonego zadania,
np. załączenie silnika wentylatora. Poszczególne obwody sterowania sekwencyjnego Rys. 10.8. Przykładow y podział grupy technologicznej „turbozespół” na zespoły technolo­
mogą być łączone szeregowo lub szercgowo-równolegic, tzn. sygnał całkowitego giczne
zakończenia działania jednego obwodu jest sygnałem inicjującym działanie nastę­
pnego obwodu (bądź kilku następnych pracujących równolegle).
D uża ilość informacji i wydawanych decyzji, zwłaszcza w okresie urucha­ — sterowanie ciągłe zwiększaniem prędkości obrotowej turbiny, nagrzewaniem
miania i odstawiania bloku, oraz ograniczone możliwości operatorów wymagają elementów kotła i turbiny z wymaganą szybkością oraz obciążeniem turboze­
integracji niezależnych dotychczas systemów pomiarów, sygnalizacji, sterowania społu aż do zadanej wartości mocy, a przy odstawieniu — odciążenie do biegu
i regulacji w jednolity system kierowania pracą bloku. W tym celu urządzenia bloku jałowego.
zostały podzielone n a grupy technologiczne, czyli podzbiory służące do realizacji W strukturze hierarchicznej wyodrębnia się cztery poziomy sterowania (rys. 10.9):
procesu jednostkowego lub wydzielonej części procesu przetwarzania energii, za­ napędami SN, zespołami technologicznymi S Z , grupami technologicznymi SG
leżnie od wielkości bloku i rodzaju jego elementów składowych (patrz rys. 10.1). i blokiem SB. N a najniższym poziomie stosuje się sterowanie binarne, ze stacyjek
G rupa technologiczna składa się (rys. 10.8) z zespołów technologicznych sterowania indywidualnego lub wybiorczego. W obrębie zespołu technologicznego
urządzeń, w których wyróżnia się urządzenia podstawowe nadające zespołowi i wyższym stosuje się sterowanie sekwencyjne. W układzie sterowania na poszcze­
nazwę oraz urządzenia towarzyszące, których zadaniem jest zapewnienie prawidło­ gólnych poziomach są uwzględniane blokady i zabezpieczenia technologiczne.
wego działania urządzenia podstawowego. N a przykład w zespole młynowym Układy sterowania sekwencyjnego poszczególnych grup i zespołów tech­
urządzeniem podstawowym jest młyn węglowy, a urządzeniami towarzyszącymi: nologicznych tworzą pewną zamkniętą całość, tzw. automaty sterowania grupą lub
podajnik węgla, wentylator młynowy, pom py olejowe, chłodnica oleju itp. N a dole zespołem, np. autom at rozruchowy turbozespołu lub automat pompy wody zasila­
tego podziału hierarchicznego są urządzenia jednostkowe — są to urządzenia, jącej. Stosowane dotychczas automaty o stałych programach są zastępowane przez
które dla swego działania nie wymagają współpracy urządzeń towarzyszących. automaty swobodnie programowane (z zastosowaniem mikroprocesorów), zwła­
Dla takiego podziału bloku wprowadza się hierarchiczną strukturę ste­ szcza n a wyższych poziomach sterowania. W poziomach sterowania grupą techno­
rowania. Zadaniem układu sterowania jest: logiczną i blokiem, układy sterowania współdziałają z układami automatycznej
— sterowanie binarne polegające n a wprowadzeniu do pracy (załączanie lub wy­ regulacji poszczególnych parametrów. Współpraca ta polega na: przełączaniu
łączanie) w odpowiedniej kolejności i czasie poszczególnych urządzeń bloku; układów regulacji ze sterowania automatycznego na ręczne, blokowaniu działania
— sterowanie ciągłe wzrostem parametrów pary aż do osiągnięcia ich wielkości układu regulacji, wysterowaniu organów regulacyjnych w określone położenie
zadanych; na rozkaz z układów sterowania.

36Ó 367
 A U T O M A T Y Z A C J A W E L E K T R O W N IA C H R A K O W Y C H
10.S. N A S T A W N IE B L O K O W E I T E C H N O L O G IC Z N E

i
-O
o
s?3
ĆJ
3 3w
M
u <a

oa
oc e
Si
n i

Rys. 10.9. Struktura hierarchicznego sterowania blokiem energetycznym

S s.
8
cn tvj1

10.5. N A S T A W N IE B L O K O W E I T E C H N O L O G IC Z N E
II
Praca urządzeń elektrowni wymaga ciągłego nadzoru personelu obsługi. N adzór 0I
polega na systematycznej obserwacji aparatury pomiarowej i wykonywaniu nie­ ■*O 2
zbędnych czynności sterowniczych.
11
f i
Sposób rozwiązania kierowaniem ruchu zależy od mocy i rodzaju elek­
trowni. W elektrociepłowniach mniejszej mocy przewiduje się lokalne prowadzenie
M
2trt o£
ga
poszczególnych urządzeń za pomocą odrębnych układów sterowniczo-pomiarowych,
*d o
zlokalizowanych przy danym urządzeniu. Sterowanie pracą kotła odbywa się z pul­
§-
pitów lub szaf sterowniczych umieszczonych bezpośrednio przy kotle na poziomie
obsługi, natom iast turbiny i generatora — z pulpitu umieszczonego w maszynowni
1s 1
0O.«^N
przy turbinie. Podstawowe urządzenia elektryczne: generatory, transformatory
i linie są sterowane z nastawni elektrycznej.
W elektrowniach blokowych kontrola pracy urządzeń bloku jest scentra­ IMniiou
lizowana i odbywa się z nastawni blokowej (rys. 10.10). Pomieszczenie nastawni sz
blokowej było lokalizowane w obszarze centralnym między kotłownią i maszyno­ 2%
wnią. Z takiej lokalizacji wynikała najmniejsza długość kabli sygnałowych i stero­ 2Ł
wniczych oraz dogodne drogi kom unikacyjne'dla personelu ruchowego. D o wad £ 1
takiej lokalizacji należy zaliczyć: występowanie silnych drgań i hałasu wywołanego 01

24 EltklfOwni« 369
368
10. A U T O M A T Y Z A C J A W E L E K T R O W N IA C H P A R O W Y C H
przez młyny i wentylatory oraz wysokiej temperatury i dużego zapylenia. Obecnie
lokalizuje się nastawnie blokowe przed budynkiem maszynowni. Wydłuża się przy
takim rozwiązaniu trasa kablowa, ale poprawia się kom fort pracy operatorów, apa­
ratury pomiarowej i regulacyjnej. Pomieszczenia nastawni są klimatyzowane.
N a płaszczyźnie poziomej pulpitu sterowniczego (rys. 10.11) umieszcza
się aparaturę sterowniczą i regulacyjną — stacyjki i przyciski sterownicze. N a pła­
szczyźnie pionowej są lokalizowane najważniejsze wskaźniki (mierniki). N a pul­
picie sterowniczym są odwzorowane schematem synoptycznym kolejno poszczególne
węzły technologiczne: układ paliwo-powietrze; woda zasilająca; p ara świeża;
stacje rozruchowo-zabezpieczające; p ara w tórna; pompy skroplin, wody chłodzącej
i oleju uszczelniającego; obciążenie bloku; generator, wzbudzenie i rozdzielnice
potrzeb własnych. Za pulpitem w odległości 1,5 m są umieszczone tablice pomiarowo-
-sterownicze, na których umieszczone są rejestratory i pozostałe wskaźniki pomiarowe.
W osobnych pomieszczeniach zlokalizowane są szafy (stojaki) z regulatorami
i aparaturą zabezpieczeń. Stosuje się zasadę, że z jednej nastawni blokowej steruje
się pracą dwóch bloków.
o)
Rys. 10.11. Rozm ieszczenie a p aratu ry w nastaw ni
blokow ej: a) n a tablicy pom iarow o-sterow niczej;
b) n a pulpicie sterow niczym
] — stacyjki i przyciski sterow nicze; 2 — kasety
sygnalizacyjne; 3 — a p a ra tu ra p o m iarow o-kontrolna;
4 — rejestrato ry
N apędy nawęglania wspólne dla całej elektrowni blokowej są sterowane
z centralnej nastawni nawęglania, a pozostałe obiekty pomocnicze (przygotowanie
wody, odżużlowanic, odpopielanic) — z oddzielnych pulpitów technologicznych
zlokalizowanych obok obiektów sterowania. Rozdzielnice główne wysokiego na­
pięcia są sterowane z nastawni elektrycznych sieciowych.
W latach 90., wraz z modernizacją polskich elektrowni, przestarzałe systemy
automatyki w wykonaniu aparaturowym i przekaźnikowym zaczęto zastępować nowo­
czesnymi mikroprocesorowymi układami o rozproszonej strukturze sterowania pracą
elektrowni. Pozwoliło to zrealizować rozbudowane układy automatycznej regulacji,
sterowania i zabezpieczeń bloku, a przede wszystkim uzyskać kompletną i niezawodną
informację o procesie technologicznym.
Podział na hierarchiczne poziomy: obsługi i nadzoru, przetwarzania informacji,
sterowania itp., powoduje, że informacja w systemie jest przekazywana na poziomy
wyższe w postaci zagregowanej. Dzięki temu na poziomie obsługi i nadzoru proces
370
L IT E R A T U R A D O R O Z D Z I A Ł U 10
technologiczny jest przejrzyście podzielony i przedstawiony. Personel nastawni jest
odciążony, operator bloku może skupić się na najistotniejszych zadaniach. Schematy
technologiczne o różnym stopniu uszczegółowienia na monitorach, klawiatura funk­
cjonalna oraz „myszki” służą do prowadzenia ruchu bloku przez operatorów.
W zmodernizowanych elektrowniach nieaktualne są już informacje podane na
rys. 10.7, 10.10 i 10.11.
Nowoczesne mikroprocesorowe systemy automatyki charakteryzują się:
- możliwością stosowania redundancji na każdym poziomic systemu,
- możliwością wprowadzania zmian i modyfikacji oraz wykorzystywania obliczeń
i analiz optymalizacyjnych w trybie on-line,
- możliwością przeprowadzenia diagnostyki systemu i obwodów pomiarowych,
- możliwością łatwej wizualizacji procesu technologicznego, rejestracji oraz realizacji
kompleksowego układu zabezpieczeń bloku.
Można się spodziewać, że analogowy sygnał 4-20 mA - dominujący dotąd na
najniższym poziomie układów automatyki - zostanie zastąpiony sygnałem cyfrowym
przesyłanym magistralą cyfrową. Oznacza to, że przyszłe przetworniki pomiarowe
i siłowniki wyposażone we własne procesory będą cyfrowo komunikować się z regu­
latorami. Ponadto rolę standardowych regulatorów przejmą przetworniki inteli­
gentne.
Literatu ra do rozdziału 10
10.1. Augustowski B,, Federkiew icz K ., M acalik A .; System sterow ania procesam i wy­
tw arzania energii ze sterow nikiem m ikroprocesorow ym M aster-2. Energetyka. 1985.
N r 8, s. 3 4 7 -3 4 9 .
10.2. Łączyńska T. M ., Wierzbicki Z .: Z asady sterow ania autom atycznego grupam i techno­
logicznymi bloków energetycznych dużej mocy. Prace IA S E Wroclaw. 1973. Z . 27.
10.3. M acalik A ., Pluciński T .: Sw obodnie program ow any a u to m a t sterow ania zespołu
technologicznego. Energetyka. 1981. N r 12, s. 417—420.
10.4. O baleński W .: O chrona młynów przed tzw. zasypaniem jako elem ent struktury
u k ładu regulacji mocy bloku energetycznego. Energetyka. 1985. N r 8, s. 339—341.
10.5. P radela J .: A utom atyzacja elektrow ni. Biuletyn Techniczny - Elektrownie i Elektro­
ciepłownie. Encrgoprojekt. W arszaw a. 1981. N r 3/4, s. 2 2 —39.
10.6. Profos P .: D ie Regelung von Dampfanlagen. Berlin, Springer V erlag 1962.
10.7. R akow ski J . : A utom atyka cieplnych urządzeń siłowni. W arszaw a, W N T 1976.
10.8. Spraw ozdanie z pom iarów odbiorczych autom atyki bloku energetycznego w ele­
ktrow ni K ozienice. Energopotniar, Gliwice 1975.

11. E L E K T R O W N IE J Ą D R O W E
11.1. ENERGIA REAKCJI JĄDROW YCH
Niemal cała masa atomu, niezależnie od rodzaju pierwiastka, jest skupiona w jego
jądrze. Z tego względu reakcjom, w których uczestniczą ją d ra atomów, czyli tzw.
reakcjom jądrowym, towarzyszą znacznie większe zmiany masy i są wyzwalane
olbrzymie ilości energii, miliony razy większe niż w reakcjach chemicznych (np.
przy spalaniu).
Jądro atomowe składa się z protonów i neutronów, które noszą ogólną
nazwę nukleonów. Liczbę nukleonów w jądrze określa liczba masowa A , a liczbę
protonów — liczba atomowa Z, umieszczane odpowiednio u góry i u dołu symbolu
literowego pierwiastka, np. U.
M asa każdego jąd ra jest mniejsza od sumy mas nukleonów wchodzących
w jego skład. Różnica ta, zwana defektem masy, jest określana zależnością
Am = Z m p+ N m n — mA (I L I )
gdzie: N — liczba neutom ów w jądrze {N = A —Z ); m p, m„ — masa protonu
i neutronu; m A — masa jądra.
Zgodnie z prawem Einsteina, defekt masy wyrażony w jednostkach energii jest
równoważny energii wiązania nukleonów w jądrze
E„ = Am c2 (11-2)
gdzie c — prędkość światła w próżni (c « 300-10® m/s).
Jednostką energii stosowaną w fizyce jądrowej jest elektronowolt (1 eV). Jest to
energia, jak ą uzyskuje ładunek elementarny w polu elektrycznym o różnicy poten­
cjałów 1 V; 1 eV = 1,6021 • 10~19 J. N a rysunku 11.1 przedstawiono zależność jed­
nostkowej energii wiązania e = E J A (przypadającej na jeden nukleon w jądrze)
w zależności od liczby masowej A, łącząc linią ciągłą punkty odpowiadające po­
szczególnym izotopom.
Z wykresu wynika, że największą średnią jednostkową energią wiązania
372
11.1. E N E R G IA R E A K C J I J Ą D R O W Y C H
Rys. i 1.1. Zależność energii wiązania przypadającej na jeden nukleon o d liczby masowej jądra
i — rozszczepienie; 2 — synteza term ojądrow a
charakteryzują się pierwiastki znajdujące się w środku okresowego układu pierwia­
stków (pod względem liczby masowej), natomiast jądra pierwiastków lekkich i cię­
żkich mają mniejsze wartości energii wiązania. Oznacza to , że źródłem energii mogą
być następujące reakcje:
— łączenia, czyli syntezy jąder pierwiastków lekkich w jądra pierwiastków o wię­
kszych liczbach masowych;
— rozszczepienia jąder pierwiastków o bardzo dużej liczbie masowej na jądra pier­
wiastków lżejszych (ze środka układu okresowego).
Energia wydzielająca się przy reakcji syntezy jest równa różnicy między energią
wiązania pierwiastków otrzymanych w wyniku reakcji i energią wiązania lekkich
jąder, natomiast energia wydzielająca się podczas reakcji rozszczepienia jest równa
różnicy energii wiązania jąder pierwiastków otrzymanych w wyniku reakcji i energii
wiązania rozszczepionych jąder ciężkich.
Analizując kształt krzywej z rys. 11.1, łatwo zauważyć, że w wyniku syn­
tezy jąder lekkich można uzyskać większą energię niż w wyniku rozszczepienia
jąder pierwiastków ciężkich. Jeśli przyjąć np., że przy rozszczepieniu jądra izotopu
uranu U, którego energia s m 7,5 MeV, powstaną dwa w przybliżeniu jednakowe
jąd ra (o liczbie masowej zbliżonej do 118 i energiach c ~ 8,35 MćV), to w jednym
akcie rozszczepienia wyzwoli się energia (8,35 —7,5)-235 « 202 MeV.
W jednym kilogramie uranu znajduje się 2,46 1024 jąder, co oznacza, że
przy całkowitym rozszczepieniu jąder znajdujących się w 1 kg uranu uzyska się
energię 202-2,46-1021 = 4,97-IO26 McV = 79,5-10* kJ = 22-10® kW -h. W celu
wytworzenia tej ilości energii w elektrowni konwencjonalnej należałoby spalić ok.
2500 t węgla kamiennego. Przy syntezie takiej samej liczby jąder izotopów wodoru:
deuteru 2H(D) i trytu 2H(T) uzyskać można ok. 180-10® kW h energii, tzn. ponad
ośmiokrotnie więcej niż przy reakcji rozszczepienia.
373
11. E L E K T R O W N IE J Ą D R O W E
11.Z. R E A K C JE R O Z S Z C Z E P IE N IA JĄ D E R P IE R W IA S T K Ó W C I Ę Ż K IC H

11.2. REAKCJE R O ZS ZC ZE P IE N IA JĄDER PIERWIASTKÓW

C IĘŻK IC H

Reakcja rozszczepienia następuje po wychwycie neutronu przez jądro pierwiastka

ciężkiego, w szczególności uranu, plutonu i toru. Odkrycie reakcji rozszczepienia
było dziełem fizyków niemieckich O. Hahna i F. Strassmanna w 1939 r. Obecnie
powszechnie wykorzystywana w energetyce jądrowej jest reakcja rozszczepienia
jąder izotopu uranu ^ f U (rys. 11.2).

R ys. 11.3. U dział procentow y W fragm entów ro z­

szczepienia Jv /U w zależności od liczby masowej A

eksploatacji reaktorów energetycznych. Część pozostałej energii natychmiastowej

wydziela się w postaci promieniowania i energii kinetycznej neutronów rozszcze­
pieniowych. Reszta energii jest wydzielana z opóźnieniem jako promieniowanie
/? i y z produktów rozszczepienia. Przybliżony podział energii rozszczepienia z uw­
zględnieniem czasu jej występowania przedstawiono w tabl. 11.1.

Tablica 11.1. Podział energii rozszczepienia 2j j U wg [1.21

Energia, MeV
R ys. 11.2. Przebieg reakcji rozszczepienia ją d ra 2| | U w czasie
/ — wychwyt n e u tro n u p rz e z-ją d ro ; I I , IV - w zbudzone ją d ro izo to p u 2| | U - deform acja Energia wydzielona w chwili rozszczepienia (natychm iastow a):
i rozpad ją d ra ; I I I — pow stanie dw óch fragm entów rozszczepienia i wydzielenie neutro n ó w — energia kinetyczna fragm entów rozszczepienia
rozszczepieniow ych; I V — natychm iastow e prom ieniow anie y; V — opóźnione prom ieniow a­
nie fi i y energia natychm iast owego prom ieniow ania y
— energia kinetyczna neutronów rozszczepieniowych
Energia prom ieniow ania opóźnionego:
Jądro takie pod wpływem działania neutronu termicznego (o energii ok.
— energia prom ieniow ania y ?, produktów rozszczepienia
0,025 eV) ulega przeobrażeniu we wzbudzone (drgające) ją d ro izotopu uran u 2^®U. — energia prom ieniow ania fi z produktów rozszczepienia
T ak powstałe jądro dzieli się samorzutnie na dwa nowe jąd ra lżejszych pierwiastków — energia prom ieniow ania y p o wychwycie neutronów
(tzw, fragmentów rozszczepienia), z jednoczesnym wydzieleniem energii Q i wy­ R azem
zwoleniem pewnej liczby (O-t-8) neutronów, średnio 2,5 neutrona. Reakcję tę przed­
stawić można symbolicznie Izotop 2|j U jest jedynym nuklidem występującym w stanie naturalnym
w przyrodzie (stanowi on wagowo zaledwie 0,71% uranu naturalnego, resztę, tj.
2l l U + 1« -*■ 2| ‘U - ^‘F j + i i F 2 + 2,5 ln + Q (11.3) 99,29% stanowi izotop 2||U ) , który można rozszczepić neutronami termicznymi.
Oprócz niego, neutronami termicznymi można rozszczepić także jądra izotopów
Najbardziej prawdopodobne wartości liczb masowych powstałych jąder (fragmen­ “ JU i 2f£Pu. Są to jednak nuklidy wytwarzane z toru 2| 2Th i uranu 2^ U , przy czym
tów) F , i F 2 wynoszą A t — 95 i A 2 = 139 i odpowiednio liczb atomowych Z , = 38 do ich rozszczepienia potrzeba neutronów o znacznie większej energii, tzw. neu­
i Z 2 = 54 (rys. 11.3). Fragmenty rozszczepienia są promieniotwórcze i dają początek tronów prędkich. Odpowiednie reakcje można zapisać:
tzw. łańcucha rozpadu /¡-promieniotwórczego.
Główną część energii rozszczepienia (ok. 85%) stanowi energia kinetyczna At AU
239xi_ (11.4)
Ż S S lT , i „
92 + Qn ' y + 2llv ‘ 93NP • i* P u
fragmentów rozszczepienia, oddalających się od siebie z ogromną prędkością. 2 3 , 5 m3n 2 , 3 d n ia

N a skutek zderzeń z innymi jądrami energia kinetyczna zamienia się praw ie cał­ Ojt
-iP At
io T h + i / i ^ ? + ” oTh ►233Pfl
233r j (11.5)
kowicie na energię cieplną. Wykorzystanie tego ciepła, generowanego w paliwie 91r a 92U
23,3 min 2 7 , 4 d n ia
jądrowym (w bezpośrednim otoczeniu miejsca rozszczepienia) jest głównym celem
375
37«
11. E L E K T R O W N IE J Ą D R O W E
Powyższe reakcje, w których wyniku izotopy paliworodne ” ®U i 2|j T h przemie­
niają się w izotopy rozszczepialne, nazywają się reakcjami powielania paliwa.
Z punktu widzenia skuteczności działania neutronów dzieli się je najczę­
ściej na trzy grupy: neutrony prędkie o prędkościach ponad 10000 km/s i energii
większej niż ok. 0,5 MeV (pochodzące bezpośrednio z reakcji rozszczepienia ją ­
der), neutrony pośrednie, zwane też epitermicznymi o energii 0,1 eV-J-0,5 MeV
i neutrony termiczne o energii ok. 0,025 eV i prędkości 2,2 km/s - typowej dla
ruchów cząsteczek w temperaturze pokojowej.
D o ilościowej oceny oddziaływania neutronów z jądram i atomowymi
stosuje się pojęcie przekroju czynnego, który jest m iarą prawdopodobieństwa wy­
stąpienia reakcji jądrowej danego typu. Mikroskopowy przekrój czynny er jest wy­
rażany w barnach (1 barn = 10“ 24 cm 2). Ponieważ każdemu typowi reakcji ne­
utronu z jądrem odpowiada jakieś prawdopodobieństwo jej wystąpienia, wprowa­
dzono pojęcia przekroju czynnego na: absorpcję aa, rozszczepienie as, rozpraszanie
wychwyt radiacyjny ac itp. Przekrój czynny zależy od rodzaju reakcji jądrowej,
właściwości jąder oraz od energii (prędkości) neutronów. Przykładowe wartości
przekrojów czynnych na absorpcję i rozszczepienie niektórych izotopów dla ne­
utronów termicznych zestawiono w tabł. 11.2.
Tablica 11.2. Przekroje czynne izotopów rozszczepialnych i paliworodnych dla neu­
tronów termicznych
P rzekrój czynny n a ab ­ Przekrój czynny n a ro z ­
Izo to p
sorpcję (7„, b arn szczepienie Cj, b a rn
2» u 650
*»Pu 1025
2| | u 2,8
U ra n n atu raln y 7,42
11-3- ZA SA D A D Z IA Ł A N IA I B U D O W A REAKTORÓW
11.3.1. W iadom ości ogólne
O praktycznym wykorzystaniu reakcji rozszczepienia decydują dwa fakty: proce­
sowi towarzyszy wydzielenie ogromnej ilości energii oraz wyzwolenie neutronów
o energii wystarczającej do rozszczepienia jąder i podtrzymania procesu rozszcze­
pienia.
376
u.}. Z A S A D A D Z IA Ł A N IA L B U D O W A R E A K T O R Ó W
Urządzenia, w których zachodzi regulowane wyzwalanie energii jądrowej
w procesie samopodtrzymującej się reakcji łańcuchowej są nazywane reaktorami
jądrowymi. W reaktorach jądrowych jako paliwo mogą być stosowane trzy pod­
stawowe pierwiastki: uran, pluton i tor. Najkorzystniejsze właściwości jądrowe,
sprzyjające stosunkowo łatwemu rozwiązaniu zagadnień samoczynnego utrzymy­
wania się łańcuchowej reakcji rozszczepienia i jej kontrolowania, mają izotopy
rozszczepialne neutronami termicznymi: 2|j U oraz 2^ P u . Wpłynęło to
w istotny sposób na rozwój konstrukcji przede wszystkim tzw. reaktorów termicz­
nych, w których dominująca liczba reakcji rozszczepienia jąder paliwa odbywa się
neutronami termicznymi. Oprócz reaktorów termicznych reakcja łańcuchowa może
być realizowana także w reaktorach prędkich, których znaczenie w energetyce
w nadchodzących łatach będzie zwiększać się, głównie ze względu na możliwość
powielania izotopów rozszczepialnych.
11.3.2. Reaktory term iczn e
W reaktorach termicznych (rys. 11.4) paliwo jądrowe otoczone moderatorem (spo-
walniaczem neutronów), z odpowiednimi kanałami przepływu czynnika chłodzą­
cego oraz kanałami dla urządzeń sterujących, wypełnia wewnętrzną część reaktora,
zwaną rdzeniem lub strefą aktywną. W rdzeniu jest wytwarzana w procesie roz­
szczepienia jąder energia cieplna oraz strumień neutronów, niezbędny do podtrzy­
mywania reakcji łańcuchowej. Pozostałe główne elementy reaktora tworzą: re­
flektor neutronów, osłona termiczna, zbiornik reaktora i osłona biologiczna.
Paliwo jądrowe jest wprowadzane do reaktora najczęściej w stanie stałym,
umieszczone w tzw. elementach (prętach) paliwowych. Reaktory tzw. jednorodne,
z paliwem w postaci wodnych roztworów (lub zawiesin) soli uranu nie znalazły
549
rozpowszechnienia. Paliwo może być: metaliczne (uran naturalny lub wzboga-
664
0
3,92
Rys. 11.4. Schem at reaktora n a neutronach term icznych
1 — pręty paliw ow e; 2 — m o d e ra to r; 3 — chłodziw o;
4 — pręty regulacyjne; 5 — reflektor neutronów ; 6 —
— osiona term iczna; 7 — zbiornik re a k to ra ; 8 — osłona
betonow a (biologiczna)
377
tt. E L E K T R O W N IE J Ą D R O W E
II.!. Z A S A D A D Z IA Ł A N IA I B U D O W A R E A K T O R Ó W

eony w izotop “ ¡U ), tlenkowe (U 0 2) lub węglikowe (UC). Stosowanie uranu

metalicznego stwarza problemy związane z budową elementów paliwowych. Anizo­
tropia właściwości fizycznych uranu jest przyczyną jego wydłużania i pęcznienia
pod wpływem napromieniowania, a jednocześnie twardnienia i zwiększenia kru­
chości. U ran reaguje chemicznie z wodorem, powstającym w wyniku radiolizy
wody chłodzącej reaktor. W w arunkach normalnej eksploatacji uranu nie przekracza
się tem peratury 620°C.
Najczęściej stosowanym obecnie paliwem jądrowym jest dwutlenek uranu
U 0 2> który ma niezmienną strukturę krystaliczną w zakresie do tem peratury top­
nienia 2800°C, jest obojętny względem czynników chłodzących stosowanych w re­
aktorach energetycznych oraz odporny na uszkodzenia radiacyjne. W adą jest mały
(5-MO razy mniejszy niż dla uranu naturalnego) współczynnik przewodności cie­
plnej, co jest przyczyną występowania dużych gradientów temperatury, a w wyniku
tego, znacznych naprężeń powodujących pęknięcia.
Węgliki uranu nie znalazły dotychczas szerszego zastosowania (poza
reaktoram i wysokotemperaturowymi). Związki U C i UC3 charakteryzują się wię­
kszą niż U 0 2 przewodnością cieplną. W adą jest łatwość reakcji z wodą. Przewi­
duje się szersze zastosowanie węglików uranu w reaktorach powielających n a ne­
utronach prędkich ze względu n a większe współczynniki powielania.
Elementy paliwowe reaktorów zawierają materiał rozszczepialny w postaci
pastylek umieszczonych w cienkościennych rurkach o średnicy 8 + 12 mm, wyko­ Rys. 11.5. Budowa pręta paliwowego (a) i rozmieszczenie paliw a w kasecie paliwowej (b) w rea­
nanych z materiału słabo pochłaniającego neutrony. Rurkę, oddzielającą pastylki ktorze W W E R wg [1.2; i 1.11]
I - końców ka górna; 2 - koszulka; 3 - pastylka paliwowa; 4 - tulejka dystansująca;
paliwa od czynnika chłodzącego, nazywa się koszulką. Materiał na koszulki po­ 5 - końców ka dolna; 6 - pow łoka kasety; 7 - siatki dystansujące; 8 - umiejscowienie
winien być nieprzepuszczalny dla produktów rozszczepienia, odporny n a uszko­ pręta paliwowego

dzenia radiacyjne, wytrzymały mechanicznie, a ponadto powinien mieć dobrą

przewodność cieplną. Powinien być także odporny na korozję oraz nie wchodzić
w reakcje z paliwem i chłodziwem. Wymagania te spełniają: cyrkon i jego stopy
oznaczane symbolami Zircaloy 2 i Zircaloy 4, stopy magnezu (Magnoks) oraz stal
austenityczna o dużej zawartości niklu. Koszulki paliwowe stanowią pierwszą
barierę uniemożliwiającą wydostanie się na zewnątrz promieniotwórczych produk­
tów rozszczepienia, dlatego bardzo istotny jest dobór materiałów i rozwiązanie
konstrukcyjne koszulek.
Elementy paliwowe mają długości dochodzące do kilku metrów, dlatego
ze względów konstrukcyjnych oraz w celu ułatwienia manipulacji paliwem, są one
zgrupowane w liczbie od kilkudziesięciu do kilkuset prętów, w sztywnym pojemni­
ku, tzw. kasecie paliwowej (rys. 11.5). Zestaw kilkuset kaset o przekroju najczęściej
sześciokątnym lub kwadratowym tworzy rdzeń reaktora. Między elementami pa­
liwowymi w kasecie lub między kasetami są kanały dla przepływu czynnika chłodzą­
cego. W części kaset są umieszczone ruchome (dające się wysuwać) zestawy prętów
sterujących i regulacyjnych.
Zadaniem moderatora (spowalniacza) jest zmniejszenie energii neutronów
(neutrony powstające przy rozszczepieniu są neutronami prędkimi) do energii
termicznej. Funkcję m oderatora spełniają pierwiastki o małej liczbie atomowej
i dużym przekroju czynnym na rozpraszanie neutronów a,. Wskazane jest jedno­
cześnie, aby moderator miał mały przekrój czynny na pochłanianie neutronów.
Najbardziej spowalniają neutrony: zwykła (lekka) woda H 20 , ciężka woda D 20
i grafit. Ponieważ grafit spowalnia neutrony znacznie gorzej od wody, jego objętość
w reaktorze termicznym musi być znacznie większa od objętości wody H 20 za­
stosowanej jako moderator. Ciężka woda zajmuje pod względem spowalniania
neutronów pozycję pośrednią między H 20 i grafitem, charakteryzuje się jednak
znikomym przekrojem czynnym na pochłanianie. Dlatego w reaktorach z modera­
torem ciężkowodnym można jako paliwo stosować uran naturalny, natomiast re­
aktor z moderatorem lekkowodnym wymaga paliwa wzbogaconego (2+4% J^ U ).
W większości reaktorów termicznych moderator jest jednocześnie chłodziwem.
Rdzeń reaktora jest otoczony reflektorem, tj. warstwą materiału o dużym
przekroju czynnym na rozproszenie i małym przekroju czynnym na wychwyt.
Jego zadaniem jest zawracanie części neutronów opuszczających rdzeń z powrotem
do rdzenia, polepsza on więc bilans neutronów, umożliwiając zmniejszenie tzw.
wymiarów krytycznych reaktora. Reflektor jest wykonany najczęściej z tego samego
materiału co moderator. Optymalna grubość warstwy reflektora wynosi: w przy­
padku stosowania grafitu — ok. 800 mm, w przypadku H 20 — ok. 150 mm.

379
378
 t j . ________ E L E K T R O W N IE J Ą D R O W E
U kład chłodzenia odprowadza ciepło wytworzone w rdzeniu za pośred­
nictwem chłodziwa, krążącego w obiegu zamkniętym między reaktorem a odbior­
nikiem ciepła (wytwornicą pary lub bezpośrednio turbiną). Chłodziwo powinno
charakteryzować się: dobrą przewodnością cieplną, dużą wartością ciepła właści­
wego, brakiem toksyczności, stałymi właściwościami fizykochemicznymi w szerokim
zakresie zmian temperatury oraz możliwie małą aktywacją. Stosuje się chłodziwa
ciekłe: woda H 20 , ciężka woda D 20 , ciekłe metale (Na) oraz chłodziwa gazowe:
C 0 2 i hel.
Urządzenia sterujące umożliwiają oddziaływanie na wartość strumienia
neutronów, a więc i mocy cieplnej reaktora. W tym celu do rdzenia reaktora w pro­
wadza się na odpowiednią głębokość pręty regulacyjne, wykonane z materiałów
silnie pochłaniających neutrony (bor, kadm, ind, hafn i ich związki). Pręty regula­
cyjne są rozmieszczone pomiędzy kasetami paliwowymi tak, aby z jednej strony
zapewnić efektywność ich działania, z drugiej natom iast zapewnić możliwie równo­
mierną promieniową gęstość strumienia neutronów.
Osłona termiczna m a za zadanie ochronę zbiornika reaktora przed nad­
miernymi naprężeniami termicznymi, głównie w wyniku absorpcji promieniowania y.
Stanowi ona jedhą lub dwie warstwy ze stali nierdzewnej z dodatkiem ok. 3% boru,
otaczającą rdzeń reaktora. Niekiedy jest stosowany grafit nasycony borem.
Podstawowym zadaniem zbiornika reaktora jest odizolowanie rdzenia
reaktora oraz chłodziwa od otoczenia. Zbiornik stanowi drugą barierę dla promie­
niotwórczych produktów rozszczepienia.
Osłona biologiczna stanowi zewnętrzną obudowę reaktora. Wykonana
z betonu z domieszkami pochłaniającymi substancje promieniotwórcze chroni oto­
czenie przed szkodliwymi skutkami promieniowania jądrowego (trzecia bariera).
11.3.3. Reaktywność, regulacja m ocy re a k to ra
Jak stwierdzono w p. 11.3.1, do realizacji reakcji łańcuchowej niezbędne jest utrzy­
manie odpowiedniego bilansu neutronów. Część z neutronów rozszczepieni owych
jest tracona w wyniku ich ucieczki na zewnątrz reaktora, absorpcji przez moderator,
chłodziwo, konstrukcję, produkty rozpadu oraz w wyniku reakcji nie prowadzą­
cych do rozszczepienia (absorpcja rezonansowa).
W celu scharakteryzowania względnego udziału wyzwolonych i traconych
w reaktorze neutronów wprowadzono pojęcie efektywnego współczynnika mnoże­
nia k ct. Współczynnik ten definiuje się jako stosunek liczby neutronów danej gene­
racji do ich liczby w poprzedzającej generacji. Jeżeli k c( = 1, to łańcuch reakcji
jest w równowadze i reaktor znajduje się w stanie krytycznym. D la k e, < 1 łańcuch
reakcji jest zanikający (zbieżny); reaktor jest w stanie pod krytycznym. N atomiast
dla k 'f > 1 reaktor znajduje się w stanie nadkrytycznym, co oznacza, że gęstość
neutronów zwiększa się w czasie.
Istota regulacji mocy reaktora sprowadza się do zmiany wartości efekty­
wnego współczynnika mnożenia k t{. W celu zwiększenia mocy reaktora (wprost
380
t i. i. Z A S A D A D Z IA Ł A N IA I B U D O W A R E A K T O R Ó W
proporcjonalnej do liczby rozszczepień zachodzących w jednostce objętości w ciągu
jednostki czasu) trzeba wartość k et powiększyć do wartości nieco większej od jedno­
ści. Strumień neutronów będzie wówczas zwiększać się do chwili, w której przez
wsunięcie prętów regulacyjnych osiągnie się kt, = 1, ale na wyższym niż poprzednio
poziomie mocy.
W praktyce stosuje się często także pojęcie reaktywności reaktora
charakteryzującej stan reaktora oraz odchylenie przebiegu reakcji łańcuchowej
w rdzeniu od stanu krytycznego, w którym kt, = l i q = 0.
Początkowa reaktywność rdzenia jest kompromisem przeciwstawnych
wymagań. Z jednej strony powinna być duża, aby zapewnić długotrwałą pracę
reaktora bez przeładowywania paliwa; z drugiej zaś jest ograniczona wymaganiem
zapewnienia w dowolnych warunkach wyłączenia reaktora i utrzymania go w stanie
podkrytycznym przez urządzenia sterujące. Ze względów bezpieczeństwa zwykle
reaktor projektuje się tak, aby ze wzrostem temperatury (mocy reaktora) reakty­
wność zmniejszała się, co zapewnia samoczynne ustalanie się mocy reaktora (na
innych poziomach) nawet przy przypadkowych zmianach reaktywności.
D o określenia prędkości przebiegów procesów przejściowych stosuje się
pojęcie okresu reaktora T. Jest to umownie przyjęty czas, w którym przy stałej
reaktywności gęstość strumienia neutronów (lub moc reaktora) zmieni się e-krotnic
(e = 2,718282). Wartość okresu T jest systematycznie mierzona i jeśli zmniejszy się
do wartości mniejszej niż dopuszczalna ze względu n a bezpieczeństwo reaktora,
to wówczas automatycznie są zrzucane pręty pochłaniające i następuje wyłączenie
reaktora.
Do oceny efektywnej populacji neutronów stosuje się pojęcie prawdopo­
dobieństwa pozostania („nieucieczki”) neutronów w reaktorze
przy czym k „ — współczynnik mnożenia neutronów dla reaktora o nieskończenie
dużych wymiarach.
Prawdopodobieństwo pozostania neutronów w reaktorze zwiększa się ze
zwiększaniem się stosunku jego objętości do powierzchni zewnętrznej. Wynika
stąd, że przy projektowaniu reaktora jądrowego, w celu zapewnienia warunków
pozwalających podtrzymać reakcję łańcuchową (ke, = Pk„ > 1), poza doborem
właściwych materiałów paliwowych, chłodziwa, proporcji konstrukcyjnych itd.
należy zachować odpowiednie wymiary geometryczne rdzenia reaktora, tzw. wy­
miary krytyczne, zapewniające właściwy bilans między liczbą neutronów produko­
wanych a pochłanianych i uciekających z układu.
W przypadku stosowania w reaktorze jako paliwa uranu naturalnego,
nadmiar neutronów nie jest duży. Dążąc do zmniejszenia strat neutronów, zwię­
381
11. E L E K T R O W N IE J Ą D R O W E
kszyć należy wymiary rdzenia, stąd reaktory n a uranie naturalnym charakteryzują
się dużymi gabarytami. W celu ich zmniejszenia stosuje się uran wzbogacony (za­
wierający ponad 0,71% izotopu 2ffU ), zapewniający mniejszy wychwyt neutronów
przez izotop “ fU .
Paliwo jądrowe ulega w czasie eksploatacji stopniowemu wypaleniu, jego
wzbogacenie zmniejsza się, co powoduje konieczność okresowych przeładunków
paliwa. Praktycznie nie jest możliwe całkowite wykorzystanie paliwa, tj. rozszcze­
pienie wszystkich jąder “ |U znajdujących się w paliwie. Powodowane jest to przez:
zatrucie reaktora przez produkty rozszczepienia o dużym przekroju czynnym na
absorpcję neutronów, uszkodzenia radiacyjne materiału paliwowego i reakcje wy­
chwytu radiacyjnego. M iarą efektywności wykorzystania paliwa jądrowego jest
tzw. wypalenie, czyli ilość energii uzyskanej z jednostki masy paliwa, liczonej w me-
gawatodniach na 1 kg paliwa (MW d/kg). Osiągane w eksploatowanych d2iś re­
aktorach wartości wypalenia zawierają się w zależności od typu reaktora w grani­
cach 4 + 100 MW d/kg (0,3 5 -8 ,6 5 kJ/kg).
Paliwo jądrow e zużywa się (wypala) w rekatorze tylko częściowo, zawiera
więc po usunięciu z reaktora pewną ilość materiału rozszczepialnego i paliworodnego.
Paliwo takie, po kilkumiesięcznym przechowywaniu w tzw. basenach paliwa wy­
palonego, jest transportowane w specjalnych pojemnikach fjest ono źródłem pro­
mieniowania i ) do zakładów przeróbki wypalonego paliwa. Podczas przeróbki
odzyskuje się uran (zubożony), który po wzbogaceniu może być użyty ponownie
do produkcji elementów paliwowych oraz pluton, który może być wykorzystany
w reaktorach na neutrony prędkie. Całkowite wykorzystanie paliwa wymaga więc
w ielokrotnego jego przejścia przez reaktor i zakład przeróbki, a zjawisko krążenia
paliwa jądrowego nosi nazwę cyklu paliwowego.
11.3.4, R e a k to r/ prędkie
Rozszczepienia jąder w reaktorze j, rędkim są wywoływane przez neutrony prędkie
o energii 0,05+0,1 MeV. Aby mogło to nastąpić, czysta substancja rozszczepialna
musi mieć taką gęstość, przy której zaabsorbuje neutrony zanim zdążą one uciec
z paliwa.
Paliwami w reaktorach prędkich mogą być więc paliwa wysokowzbogacone
lub izotopy rozszczepialne. Rdzeń reaktora jest załadowany materiałem rozszcze­
pialnym (“ fU , lub “ »Pu) oraz materiałem paliworodnym “ |U lub “ fTh.
M ateriały paliworodne, pochłaniając neutrony, przekształcają się w materiały
rozszczepialne według reakcji (11.4) lub (11.5). Reaktory prędkie zapewniają więc
korzystne warunki do reakcji powielania paliwa, w której można otrzymać więcej
substancji rozszczepialnej od jej wielkości wyjściowej, stwarzając tym samym możli­
wości zaspokojenia potrzeb ludzkości w zakresie paliw jądrowych na setki lat.
Reaktory prędkie działają bez moderatora, zatem rdzeń reaktora ma wymiary zna­
cznie mniejsze od wymiarów rdzenia reaktora termicznego. Gęstość mocy cieplnej
reaktera jest bardzo duża i przy stosowaniu znacznego wzbogacenia (ok. 30+70% )
382
it . j. Z A S A D A D Z IA Ł A N IA I B U D O W A R E A K T O R Ó W
paliwa wynosi kilkaset MW/m3 objętości rdzenia. Brak moderatora i duża gęstość
stawiają wysokie wymagania dla chłodziwa reaktora. Obecnie najczęściej stoso­
wanym chłodziwem jest ciekły sód ze względu na mały przekrój czynny na roz­
proszenie i absorpcję, bardzo dobre właściwości odprowadzania ciepła (współczyn­
nik przejmowania ciepła kilkadziesiąt razy większy niż dla wody), wysoką tem­
peraturę wrzenia (883°C) pozwalającą na stosowanie ciśnień atmosferycznych oraz
małą korozyjność. Ze względu jednak na toksyczność, radioaktywność i wybuchową
reakcję sodu z wodą wymagane jest niezwykle staranne wykonanie szczelnych wy­
mienników sód-woda. Sód, pochłaniając neutrony .w rdzeniu, przechodzi w izotop
JfNa, emitujący promieniowanie fi, o okresie połowicznego rozpadu ok. 15 h.
Zmusza to do stosowania pośredniego obiegu chłodzenia między obiegiem pier­
wotnym (reaktorowym) a roboczym obiegiem parowym.
11.4. U K Ł A D Y C IE PLN E E LE K TR O W N I JĄ D R O W Y C H
Z R E A K TO R A M I R Ó Ż N Y C H T Y P Ó W
11.4.1. Przegląd reakto ró w energetycznych
Spośród wielu typów reaktorów jądrowych tylko kilka znalazło szerokie zastoso­
wanie w elektrowniach jądrowych zawodowych. Są one sprawdzone w czasie wielo­
letniej eksploatacji oraz konkurencyjne pod względem kosztu wytwarzania energii
elektrycznej wobec elektrowni na paliwo organiczne. Należą do nich przede wszy­
stkim reaktory wodne, a wśród nich: ciśnieniowe reaktory wodne, oznaczane sym­
bolem literowym PWR (Pressurized W ater Reactor) lub WWER (Wodo-Wodjanoj
Energeticzeskij Reaktor), reaktory z wrzącą wodą BWR (Boiling W ater Reactor),
reaktory kanałowe RBMK (Reaktor Bolszoj Moszcznosti Kanalnyj) stosowane
w ZSRR oraz reaktory z ciężką wodą HWR (Heavy W ater Reactor), z których
największą grupę stanowią skonstruowane i wytwarzane w Kanadzie reaktory
kanałowe CANDU (Canadian Deuterium Uranium Reactor). Do wspomnianej
grupy reaktorów energetycznych tzw. „komercjalnych” są zaliczane także reaktory
chłodzone gazem GCR (Gas-Cooled Reactor) i AGR (Advanced Gas-cooled Re­
actor) rozpowszechnione przede wszystkim w energetyce brytyjskiej i francuskiej.
Drugą grupę reaktorów energetycznych, znajdujących się jeszcze w fazie
badań, rozwoju i doskonalenia stanowią; reaktory prędkie powielające chłodzone
ciekłym metalem LMFBR (Liquid Metal Fast Breeder Reactor), reaktory prędkie
chłodzone gazem dysocjującym i reaktory wysokotemperaturowe, chłodzone
gazem HTGR (High Temperature Gas-cooled Reactor).
11.4.2. E lektrow nie z ciśnieniowymi reakto ram i wodnym i
Największą grupę reaktorów stosowanych aktualnie w energetyce jądrowej stanowią
ciśnieniowe reaktory wodne PWR (WWER).
Chłodziwem, a jednocześnie moderatorem i reflektorem neutronów jest
383
tf. E L E K T R O W N IE J Ą D R O W E
w tych reaktorach lekka woda pod wysokim ciśnieniem, nie dopuszczającym prak­
tycznie do wystąpienia wrzenia w obiegu chłodzenia rdzenia (odparowanie w rdze­
niu nie powinno przekroczyć 5%). Ze względu n a znaczne pochłanianie neutronów
przez wodór, stosowanie wody jako moderatora zmusza do stosowania jako paliwa
uranu lekko wzbogaconego (24-4% ” 3U). W oda o wysokim stopniu czystości
m a dużą zdolność spowalniania neutronów, co pozwala zmniejszyć wymiary rdze­
nia i osiągnąć dużą gęstość mocy, przekraczającą 100 M W /m3 objętości rdzenia.
Reaktory ciśnieniowe pracują w układzie dwuobiegowym (rys. 11.6a).
Obieg pierwotny tworzą: reaktor, wymiennik ciepła (wytwornica pary), główne
pompy obiegowe i stabilizator ciśnienia, obieg wtórny natom iast: wytwornica
pary (sprzęgająca oba obiegi), turbina parowa, skraplacz i układ regeneracyjnego
podgrzewania wody zasilającej. Obieg pierwotny jest podzielony zwykle na kilka
R ys. U .S . Schem aty ideow e elektrow ni jąd ro w y ch z reak to ram i w odnym i: a) P W R ; b) BW R
1 — re a k to r; 2 — stab ilizato r ciśnienia; 3 — w ytw ornica pary, 4 — głów na p om pa obie­
gow a; S — p o m p a cy rk u lacy jn a; 6 — tu rb o zesp ó ł; 7 — sep a ra to r wilgoci i przegrzew acz
m iędzystopniow y; 8 — sk rap lacz; 9 — p o m p a sk ro p lin ; 10 — układ oczyszczania sk roplin;
U - podgrzew acze regeneracyjne niskiego ciśn ien ia; ¡ 2 — odgazow yw acz; 13 — pom pa
w ody zasilającej; 14 — podgrzew acze regeneracyjne wysokiego ciśnienia
384
u .« . U K Ł A D Y C IE P L N E E L E K T R O W N I J Ą D R O W Y C H
(2-5-6) pętli obejmujących wymieniony wyżej komplet urządzeń połączonych ruro­
ciągami. Wynika to z wymagań bezpieczeństwa pracy reaktora, a także z ograni­
czonych mocy głównych pomp obiegowych oraz wielkości wytwornic pary. Wy­
twornice pary stosowane w elektrowniach z reaktorami ciśnieniowymi są wymienni­
kami powierzchniowymi. Woda obiegu pierwotnego przepływa wewnątrz rurek
w kształcie litery U (w układzie pionowym w reaktorach PWR — rys. 11.7 i po­
ziomym w reaktorach WWER), zamieniając omywającą je wodę obiegu wtórnego
na parę. Wytworzona para nasycona (niekiedy lekko przegrzana) wykonuje pracę
w turbinie parowej.
Rys. I I .7. U sytuow anie przestrzenne elem entów obiegu
pierw otnego reaktora PW R bloku jądrow ego o m ocy
1300 M W firmy K raftw erkunion (K W U )
1 — zbiornik re a k to ra ; 2 — w ytw ornice pary (dwie
z czterech stanowiących wyposażenie bloku); 3 — główne
pompy obiegowe dław nicowe; 4 — stabilizator ciśnienia;
5 - zbiornik zrzutow y stabilizatora ciśnienia; 6 — od­
prow adzenie pary d o obiegu w tórnego
Reprodukcja za zgodą producenta
Obieg wtórny jest realizowany analogicznie jak w układzie elektrowni
konwencjonalnej, przy niższych jednak parametrach pary. W celu zapewnienia
odpowiednio wysokich parametrów pary w obiegu wtórnym (decydujących o spraw­
ności elektrowni), woda w obiegu pierwotnym powinna mieć dostatecznie wysoką
temperaturę, zwykle w granicach 300-5-350°C. Aby nie dopuścić do wrzenia wody
w rdzeniu, pogarszającego warunki wymiany ciepła oraz stabilność pracy reaktora,
trzeba w obiegu pierwotnym utrzymywać ciśnienie wyższe od ciśnienia odpowia­
dającego temperaturze nasycenia. Zadanie utrzymywania ciśnienia na wymaganym
poziomie i kompensowania zmian objętości obiegu pierwotnego spełnia stabilizator
ciśnienia.
Jest to pionowy cylindryczny zbiornik ciśnieniowy, przyłączony w dolnej
części (wypełnionej wodą) do rurociągu wody gorącej z reaktora. W części wodnej
stabilizatora są zamontowane zanurzeniowe elementy grzejne rezystancyjne, a w czę­
ści górnej, tworzącej poduszkę parową, są umieszczone wodne dysze natryskowe,
połączone z rurociągiem wody chłodnej obiegu pierwotnego. W zależności od zmian
obciążenia turbozespołu (zmian poboru pary, a więc i ciśnienia w obiegu pierwotnym)
są uruchamiane elementy grzejne lub dysze natryskowe, kompensując objętość obiegu
25 ElekłrewnŃ
385
1«. E L E K T R O W N IE J Ą D R O W E
tt.4 . U K Ł A D Y C IE P L N E E L E K T R O W N I J Ą D R O W Y C H

pierwotnego i przywracając ciśnienie w tym obiegu. Niezależnie od liczby pętli aktywnych. Wymaga to stosowania specjalnych osłon przed promieniowaniem,
obiegu pierwotnego, stabilizacja ciśnienia w całym obiegu jest realizowana przez co utrudnia obsługę urządzeń.
jeden stabilizator. Obieg chłodziwa wewnątrz zbiornika reaktora jest wymuszany za pomocą
Rdzeń reaktora wraz z zestawami prętów regulacyjnych jest umieszczony pomp recyrkulacyjnych zewnętrznych (zwykle dwie pompy) oraz kilkunastu pomp
za pomocą specjalnej konstrukcji w ciśnieniowym zbiorniku reaktora, od którego strumieniowych umieszczonych wewnątrz zbiornika na obwodzie rdzenia. W sepa­
ścian bocznych jest jeszcze oddzielony osłoną termiczną — zwykle w postaci sta­ ratorze i osuszaczu pary, umieszczonych w górnej części zbiornika, uzyskuje się
lowego cylindra. Pokrywa górna zbiornika jest zdejmowana podczas przeładunku parę nasyconą o wilgotności ok. 0,3+ 0,5% przy ciśnieniu ok. 7 M Pa (o tempera­
paliwa i remontów. Znajdują się w niej odpowiednie przepusty do napędu zesta­ turze ok. 280°C). Z tego względu, podobnie jak w elektrowniach z reaktorami
wów prętów regulacyjnych w czasie pracy reaktora. Zbiornik musi wytrzymać ciśnieniowymi, sprawność ogólna elektrowni nie przekracza 34%.
ciśnienie ok. 16 MPa, panujące w obiegu pierwotnym, a ponadto wewnętrzne ścian­ Do reaktorów z wrzącą wodą zalicza się także lekko wodne reaktory ka­
ki muszą być odporne na silnie korozyjne działanie wody, występujące w wysokich nałowe z moderatorem grafitowym, budowane w ZSRR i oznaczane symbolem
temperaturach. Z tego względu zbiorniki wykonuje się ze stali ferrytycznej lub RBMK (rys. 11.8a). W reaktorze tym, w odróżnieniu od reaktorów zbiornikowych,
stopowej o grubości ścianek 100+200 mm, wyłożonej wewnątrz warstwą stali
nierdzewnej. O)
W celu zapewnienia wysokiej jakości zbiornika (zwłaszcza spawów),
zbiorniki są w całości wykonywane w zakładzie wytwórczym i transportowane
do elektrowni. Ogranicza to wymiary, a więc i moc jednostkową reaktora do ok.
3000 MW mocy cieplnej, tj. 1300 MW mocy elektrycznej bloku jądrowego.
Ze względu n a stosunkowo niskie parametry pary w obiegu wtórnym
(4,0 + 6,0 MPa), sprawność elektrowni netto zawiera się w granicach 30 + 33%,
natom iast wykorzystanie paliwa, określone wypaleniem, wynosi 10+30 M W -d/kg
(0,864+2,59 TJ/kg).

11.4.3. E lek tro w n ie z re a k to ra m i z w rzącą wodą

W reaktorach BWR zwykła woda znajdująca się pod ciśnieniem ok. 7,0 M Pa od­
parowuje bezpośrednio w rdzeniu reaktora i po osuszeniu jest kierowana do tur­
biny (rys. 11.6b). Reaktor pełni więc funkcję wytwornicy pary i elektrownia z re­
aktorem BWR pracuje w układzie jednoobiegowym.
W porównaniu z reaktorem PW R układ jest znacznie uproszczony dzięki
eliminacji wytwornic pary, głównych pom p obiegowych i stabilizatora ciśnienia.
Nie m a potrzeby stosowania wysokich ciśnień w celu zapobieżenia odparowaniu
wody, w rezultacie czego zbiornik może mieć znacznie mniejszą grubość ścianek.
Zawartość pary w rdzeniu reaktora powoduje jednak, że gęstość mocy w reaktorze
z wrzącą wodą jest mniejsza (do 50 M W /m3) niż w reaktorze PWR i dla tej samej
mocy zbiornik musi mieć większe wymiary.
Pręty regulacyjne są wprowadzane od dołu i służą do regulacji reaktywności
oraz do wyrównywania rozkładu mocy w rdzeniu. Jest to konieczne ze względu
Rys. U .8. Schematy ideowe elektrowni jądrow ych z reaktoram i kanałow ym i: a) lekkow odnym
na zmienny rozkład generowanego ciepła wzdłuż osi pionowej rdzenia, spowodo­ R B M K ; b) ciężkow odnym C A N D U
wany zmianą gęstości wrzącej wody. 1 - rdzeń re a k to ra ; 2 - k an ał paliw ow y; 3 - osłona; 4 — pom pa chłodziw a; 5 - sepa­
ra to r p ary; 6 - w ytw ornica pary D ^ O - H j O ; 7 - stabilizator ciśnienia w obiegu chłodziw a
W adą jednoobiegowego układu jest praca wszystkich urządzeń obiegu D jO ; 8 — pom pa obiegu m oderatora D jO ; 9 — wymiennik ciepła w obiegu m o d e ra to ra ;
roboczego (turbiny, skraplacza, pomp wody zasilającej itd.) w warunkach radio­ symbole obiegu parow o-w odnego objaśniono n a rys. 11.6

386
11. E L E K T R O W N IE J Ą D R O W E
11.4. U K Ł A D Y C IE P L N E E L E K T R O W N I J Ą D R O W Y C H

pod wysokim ciśnieniem znajdują się jedynie kanały o niewielkiej średnicy, zawie­
rające zestawy paliwowe, złożone z kilkunastu prętów paliwowych. Rdzeń reaktora
stanowi zespół bloków grafitowych z osiowymi otworami n a kanały paliwowe.
Reflektor neutronów i jednocześnie osłonę biologiczną stanowi gruba (500+ 800 mm)
warstwa grafitu. Dodatkową osłonę biologiczną tworzy pierścieniowy zbiornik
wodny otaczający reaktor, o grubości warstwy 1200 mm oraz betonowa ściana
zbiornika - studni o grubości 2000 m m [1.2],
Do zalet tych reaktorów należą: możliwość budowy reaktorów o bardzo
dużych mocach (ze względu n a brak zbiornika ciśnieniowego), możliwość przeła­
dunków paliwa w czasie pracy i łatwość wprowadzenia jądrowego przegrzewania
pary. Główną wadą jest bardzo duża liczba skomplikowanych kanałów i ich po­
łączeń kolektorowych (ponad 1500) i związane z tym większe prawdopodobieństwo
awarii.
Inną odmianą reaktora kanałowego jest reaktor z moderacją i chłodze­
niem ciężką wodą D 20 , skonstruowany i rozwijany w Kanadzie pod nazwą CANDU
(rys. 11.8b). W reaktorach tych jest stosowany jako paliwo uran naturalny, mały
przekrój czynny ciężkiej wody na pochłanianie neutronów zapewnia bowiem ko­
rzystny bilans neutronów.
Rdzeń reaktora ma wymiary znacznie większe niż w reaktorach lekko wo­
dnych, co wynika z gorszych właściwości spowalniania neutronów przez ciężką
wodę i związanego z tym większego stosunku masy moderatora do paliwa. Duże
wymiary rdzenia są właśnie przyczyną zastosowania kanałowego systemu chło­
dzenia. Typowe reaktory CANDU m ają układ dwuobiegowy. Ciśnieniowy obieg
pierwotny (D 20 pod ciśnieniem ok. 11 M Pa) jest podobny ja k w reaktorach PW R;
w obiegu wtórnym stosuje się lekką wodę w stanie pary nasyconej o parametrach
4,7 M Pa, 260°C, wytwarzaną w wytwornicy sprzęgającej oba obiegi.
11.4.4. E lek tro w n ie z re a k to ra m i gazow ym i
i w y so k o te m p era tu ro w ym i
nych koszulkach ze stopu magnezowego, zwanego Magnoksem. Pierwsze reaktory
tego typu, zwane często magnoksowymi, uruchomiono w 1956 r. (Calder Hall —
W. Brytania, Marcoule — Francja). Największe dwa reaktory magnoksowe uru­
chomiono w (971 r. w elektrowni Wylfa w W. Brytanii. Każdy blok ma moc 590 MW
i osiąga sprawność 31,5%. Rdzeń reaktora, wykonany z kształtek grafitowych
z kanałami paliwowymi, jest umieszczony w sferycznym zbiorniku z betonu sprę­
żonego i chłodzony dwutlenkiem węgla o ciśnieniu 2,8 MPa. Temperatura chło­
dziwa na wyjściu z rdzenia jest ograniczona wytrzymałością koszulki z Magno-
ksu i wynosi 4!5°C; średni przyrost temperatury C 0 2 w rdzeniu — ok. 200°C.
W wytwornicy pary jest otrzymywana para wodna o ciśiueniu ok. 5,0 M Pa i tem­
peraturze 400°C, która jest czynnikiem roboczym w obiegu wtórnym. Osiągana
głębokość wypalenia paliwa w reaktorach magnoksowych wynosiła do 4,7 MW-
•d/kg (0,406 TJ/kg).
Zastąpienie koszulki magnoksowej koszulką ze stali nierdzewnej lub
Zircaloyu pozwala podwyższyć temperaturę C 0 2 na wyjściu z rdzenia do ok.
650°C i zastosować turbiny o parametrach typowych dla elektrowni konwencjo­
nalnych (rys. 11.9). Pogarsza to jednak bilans neutronów, co wymaga wzbogacenia
uranu do 2-5-3%. Reaktory te, oznaczone symbolem A G R stanowią drugie poko­
lenie energetycznych reaktorów gazowo-grafitowych. Wdrożone zostały w kilku
elektrowniach brytyjskich, z których pierwszą była dwureaktorowa elektrownia
Dungeness o mocy elektrycznej 1230 MW. W elektrowniach tych temperatura
C 0 2 na wylocie z rdzenia wynosi 645°C, ciśnienie w obiegu pierwotnym 4,3 MPa.
W wytwornicy uzyskuje się parę przegrzaną do obiegu wtórnego o ciśnieniu 16 MPa
i temperaturze 565°C, co umożliwia zastosowanie typowych, sprawdzonych w elek­
trowniach konwencjonalnych, urządzeń obiegu wtórnego.
Rdzeń reaktora o średnicy 9,1 m i wysokości 8,3 m jest umieszczony
w cylindrycznym zbiorniku z betonu sprężonego o średnicy wewnętrznej 18,9 m,
wysokości 17,7 m i grubości ściany 5,0 m. Osiągana głębokość wypalenia — 18 MW-
•d/kg (1,55 TJ/kg). Dzięki dużej ogólnej sprawności elektrowni z reaktorami AGR,

Reaktory chłodzone gazem z moderatorem grafitowym odznaczają się prostą bu­

dową i dużą niezawodnością. Zastosowanie gazu jako chłodziwa reaktorowego
pozwala zwiększyć temperaturę chłodziwa na wylocie z rdzenia bez potrzeby zwię­
kszania ciśnienia. Dopuszczalna tem peratura na wylocie z reaktora jest więc ogra­
niczona jedynie trwałością paliwa i materiałów konstrukcyjnych reaktora. D o za­
let należą też: niski stopień aktywowania się gazu, mały przekrój czynny na p o ­
chłanianie neutronów i mały koszt. Podstawową wadą są jednak niekorzystne wła­
ściwości cieplne gazu, wymagające dużych powierzchni wymiany ciepła (a więc
i wymiarów urządzeń) oraz dużych mocy niezbędnych do przetłaczania gazu przez
rdzeń. W związku z tym gęstość mocy nie przekracza 1 M W /m3. W kolejności Rys. J1.9. Schem at ideowy elektrow ni jądrow ej z reaktorem gazowym A G R
1 — re a k to r; 2 — w ytw ornica p a ry ; 3 — turbozespół konw encjonalny (na parę przegrzaną);
chronologicznej ich powstawania, pierwszymi były reaktory, w których chłodziwem 4 — dm uchaw a; S — skraplacz; 6 — p o m p a skroplin; 7 — p om pa w ody zasilającej; 8 —
był duwtlenek węgla, paliwem natom iast metaliczny uran naturalny w użebrowa- — podgrzewacze regeneracyjne; 9 — odgazowywacz

389
388
II. E L E K T R O W N IE J Ą D R O W E
wynoszącej ok. 41%, koszty produkcji energii elektrycznej są najmniejsze spośród
wszystkich typów elektrowni eksploatowanych w W. Brytanii.
Trzecim pokoleniem reaktorów gazowo-grafitowych, będących jedno­
cześnie wynikiem dalszego ich rozwoju w sensie znacznego podwyższenia tempe­
ratury chłodziwa na wylocie z reaktora są reaktory wysokotemperaturowe HTGR.
Paliwem w reaktorach H TG R jest wysoko wzbogacony (do 93%) uran w postaci
węglika uranu U C2, który tworzy mieszaninę z węglikiem toru ThC2, jako materia­
łem paliworodnym. Paliwo jest w postaci granulek o średnicy ułamka milimetra,
pokrytych kilkom a warstwami: porowatego grafitu pirolitycznego, litego grafitu
pirolitycznego, węglika krzemu i znów litego grafitu, spełniających funkcję koszulki.
Granulki te są zaprasowane w matrycy grafitowej w formie cylindrów (wersja w USA)
lub kul (wersja w RFN).
Temperatury panujące w rdzeniu (do 1100°C) powodują, że funkcję ma­
teriałów konstrukcyjnych spełnia grafit, który jest jednocześnie moderatorem i re­
flektorem neutronów. Jako chłodziwo jest stosowany obojętny chemicznie hel, cha­
rakteryzujący się dobrymi właściwościami odprowadzania ciepła.
Wytrzymałość mechaniczna grafitu (zwiększająca się ze wzrostem tem­
peratury), mała aktywność helu i duży ujemny współczynnik temperaturowy reakty­
wności zapewniają wysoki stopień bezpieczeństwa reaktora. W reaktorze są cztery
bariery dla wydostania się (w przypadku awarii) promieniotwórczych substancji
do otoczenia: pirowęglowe pokrycie granulek, grafitowa matryca z powłoką z gę­
stego grafitu, blok reaktora z betonu sprężonego i obudowa bezpieczeństwa. M a
to istotne znaczenie w związku z perspektywą wykorzystania reaktorów H TG R
W kompleksowej gospodarce energetycznej (np. wytop surówki, synteza chemiczna,
zgazowanie węgla, produkcja energii elektrycznej), co wiąże się z lokalizacją ich
w pobliżu m iast i zakładów przemysłowych.
Prototypowa elektrownia Schmehausen (RFN ) z reaktorem T H T R (Tho­
rium High Temperaturę Reactor), o mocy elektrycznej 300 MW jest dwuobiegowa:
obieg pierwotny — helowy, umieszczony w zbiorniku z betonu sprężonego, obieg
wtórny — parowo-wodny. Rdzeń tzw. usypany składa się z 675 000 kul paliwo­
wych o średnicy ok. 60 mm, umieszczonych w grafitowym pojemniku, stanowiącym
jednocześnie reflektor neutronów. Wymiana wypalonych kul, przemieszczających
się powoli w dół, zachodzi w sposób ciągły podczas pracy reaktora. Temperatura
helu na wylocie z rdzenia wynosi 750’C, ciśnienie w obiegu pierwotnym 3,9 MPa.
Para przegrzana otrzymywana w sześciu wytwornicach m a parametry 17,7 M Pa,
530°C. Osiągane wypalenie — 113 M W -d/kg (9,76 TJ/kg).
Oprócz wykorzystania reaktorów H TG R w układach dwuobiegowych,
rysuje się możliwość ich zastosowania w jednoobiegowych elektrowniach z'turbinami
gazowymi (helowymi). Zastosowanie wysokotemperaturowej turbiny helowej po­
zwoli znacznie uprościć układ elektrowni i zwiększyć jej sprawność do ok. 45%.
390
II.« . U K Ł A D Y C IE P L N E E L E K T R O W N I J Ą D R O W Y C H
11.4.5. E lektrow nie z reakto ram i prędkim i
Najbardziej zaawansowanym w rozwoju spośród reaktorów prędkich powielają­
cych jest reaktor chłodzony ciekłym sodem LMFBR. Jak wspomniano już w p.
11.3.4 reaktory sodowe mają trzy obiegi chłodzenia (rys. 11.10): pierwotny — za­
wierający sód radioaktywny, pośredni — zawierający sód nieaktywny, i wtórny
(roboczy) obieg parowo-wodny. W obu obiegach sodowych panuje niskie ciśnienie
co zmniejsza wyraźnie prawdopodobieństwo uszkodzenia się wymiennika sód-sód
i przedostania się radioaktywnego sodu do obiegu pośredniego. Ze względu na
temperaturę topnienia sodu 98°C, urządzenia obu obiegów sodowych muszą być
podgrzewane (także przy wyłączonym reaktorze), aby nie dopuścić do zestalenia
się sodu.
Rys. 11.10. Schem at ideowy elektrowni jądrow ej z reaktorem prędkim pow ielającym
I — re a k to r; 2 — w ymiennik sód-sód; 3 — p om pa obiegu pierw otnego sodow ego; ■# - wy­
tw ornica pary (parow nik); i — przegrzewacz pary; 6 — pom pa obiegu pośredniego sodo­
wego; 7 — turbozespół; 8 — skraplacz; 9 — pom pa skroplin; 10 — układ oczyszczania
skroplin; 11 — podgrzewacze regeneracyjne; 12 - odgazowywacz; 13 — pom pa w ody
zasilającej
Reaktory sodowe są wykonywane w dwóch odmianach konstrukcyjnych:
basenowej i pętlowej. W układzie basenowym cały obieg pierwotny (z wymiennikami
sód-sód i pompami obiegowymi) jest umieszczony w dużym zbiorniku (basenie)
wypełnionym sodem. Wypływa z niego do wytwornicy pary sód obiegu pośredniego,
po czym wraca z powrotem. W układzie pętlowym elementy obiegu pierwotnego
są wyodrębnione i umieszczone w osobnych zbiornikach (jak w reaktorach PWR).
Prace nad reaktorami prędkimi są prowadzone od ponad 30 lat i dopro­
wadziły do zbudowania wielu reaktorów prototypowych, z których największy
BN-600 o mocy elektrycznej 600 MW uruchomiono w Biełojarsku (ZSRR) w 1982 r.
Pierwszy w pełnej skali komercjalny reaktor prędki Super Phénix o mocy elektry­
cznej 1200 MW został uruchomiony w 1985 r. w elektrowni Creys-Malville we
Francji, Obydwa wymienione reaktory są typu basenowego.
391
11. E L E K T R O W N IE J Ą D R O W E
11.S. E L E K T R O W N IE J Ą D R O W E Z R E A K T O R A M I W W E R

Wszystkie elementy obiegu pierwotnego reaktora Super Phénix, tj. rdzeń elektrow nie z reaktoram i W W ER-1000. Zm iany ustrojow e i sytuacja gospodar­
o mocy cieplnej 3000 MW, cztery główne pompy obiegowe sodowe i osiem wymien­ cza k raju spow odow ały zaniechanie budow y elektrow ni jądrow ych w kraju,
ników sód-sód, są umieszczone w cylindrycznym zbiorniku o średnicy 2! m, wy­ jed n ak interesujące u kłady i rozw iązania, przyjęte w tych elektrow niach, będą
konanym ze stali austenitycznej. Obieg pośredni stanowią cztery pętle sodowe. om ów ione poniżej. R ozwój reaktorów W W E R charakteryzow ał się zwiększe­
Para przegrzana o parametrach 17,7 M P a i 487°C, wytwarzana w czterech wy­ niem p aram etrów , sprawności i m ocy. A ktualnie osiągana spraw ność ogólna
twornicach o wydajności po 340 kg/s napędza dwie turbiny o mocy 600 MW każda. bloku W W E R -440 wynosi 32% , n ato m iast bloku W W ER-1000 wynosi 33,3% ,
W centralnej części rdzenia są umieszczone zestawy paliwowe zawierające co je st wynikiem zwiększenia param etrów czynnika w obu obiegach: pierw o­
15-i-18% plutonu. Otacza je płaszcz utworzony z zestawów materiału paliworodnego tnym i w tórnym (p atrz tabl. 11.3).
(zubożony U 0 2). Podobnie w każdym pręcie paliwowym strefa centralna jest wy­
pełniona pastylkami (U 0 2 + P u 0 2), a strefy górna i dolna — pastylkami ze zubo­
żonego U 0 2. W ten sposób paliwo w rdzeniu jest ze wszystkich stron otoczone 11.5.2. O bieg pierw otny elektrow ni jądrow ej z reakto rem
warstwą materiału paliworodnego. Współczynnik powielania w reaktorze Super WWER-440
Phénix wynosi 1,18 maksymalne wypalenie 70 M W -d/kg (6,08 TJ/kg), a sprawność
ogólna elektrowni 40%. Schemat obiegu pierwotnego elektrowni z reaktorem WWER-440 wraz z układem
awaryjnego chłodzenia reaktora UACR przedstawiono na rys. 11.11, W zbiorniku
ciśnieniowym reaktora znajduje się rdzeń z paliwem oraz systemy regulacji prze­
11.5. ELEKTROW NIE JĄDROWE Z REAKTORAMI WWER
biegu procesów jądrowych zachodzących w rdzeniu. Do zbiornika przyłączonych
jest sześć pętli obiegu pierwotnego (chłodzenia reaktora), obejmujących poziomą
11.5.1. W p ro w ad zen ie wytwornicę pary, główną pompę obiegową oraz rurociągi z zasuwami odcinają­
Podstaw ow ym typem reak to ró w energetycznych, stosow anych w elektrow niach cymi. Do jednej z pętli — pomiędzy zbiornikiem ciśnieniowym a zasuwami odcina­
jądrow ych, budow anych w b. Z S R R i w k rajach E u ro p y Środkow o-W schodniej jącymi — jest przyłączony stabilizator ciśnienia: gorąca gałąź pętli — do przestrzeni
są reak to ry w odne ciśnieniowe W W E R . T akże w Polsce zap ro jek to w an o i ro z­ wodnej, zimna — do układu zraszania przestrzeni parowej.
poczęto budow ę pierwszej elektrow ni jąd ro w ej Ż arnow iec z czterem a b lokam i W oda obiegu pierwotnego, pod ciśnieniem 12,5 M Pa spełnia funkcję
chłodziwa oraz m oderatora i reflektora neutronów. Jest ona doprowadzana do
energetycznym i z reak to ram i W W E R -440 [11.11], plan o w an o także następne
zbiornika reaktora sześcioma króćcami, spływa koncentryczną szczeliną opadową
Tablica 11.3. Podstawowe param etry ciśnieniowe reaktorów W W ER wg [11.6. 11.11] pod rdzeń, po czym płynąc ku górze między prętami paliwowymi odbiera od nich
ciepło. Średni przyrost temperatury wody w reaktorze wynosi 28°C, a tempera­
P a ra m e try ; W W ER-440 W W ER-1000 tura na wylocie z reaktora 295°C. Z przestrzeni nad rdzeniem woda jest wypro­
wadzana sześcioma króćcami do sześciu pętli obiegu pierwotnego. Rozbudowa­
M oc cieplna re a k to ra , M W 1373 3000 nie układu do sześciu pętli powoduje zwiększenie nakładów inwestycyjnych i ko­
M oc elektryczna blo k u , M W 440 (465) 1000
sztów eksploatacyjnych, zwiększa jednak bezpieczeństwo reaktora. Przy uszko­
Liczba pętli obiegu pierw otnego 6 4
W ew nętrzna średnica zb io rn ik a, m m 3060 4070
dzeniu jednej z pętli możliwe jest jej odłączenie za pomocą zaworów odcinających
Średnica rdzenia (rów now ażna), m m 2880 3120 i dalsza eksploatacja reaktora przy zmniejszeniu mocy.
W ysokość rd zen ia, m m 2500 3550 Zbiornik ciśnieniowy reaktora w kształcie pionowego naczynia cylindry­
M asa u ra n u w rd zeniu, M g 42 66 cznego z eliptycznym dnem i półkolistą pokrywą górną (rys. 11.12) jest wykonany
G łębokość w ypalenia, M W -d /k g 28 2 6s-40 ze stali chromowo-molibdcnowo-wanadowcj o dużej wytrzymałości, plastyczności
C iśnienie chłodziw a, M Pa 12,5 16,0
i odporności na korozję. W dolnej części znajduje się rdzeń, umieszczony w wyjmo-
T em p eratu ra w ody n a wyjściu z re a k to ra , °C 295 322
S tru m ień m asy chłodziw a, m 3/h 43000 76000 walnym koszu, umożliwiającym wyjęcie jednocześnie wszystkich kaset.
W ytw ornica p a ry : W skład rdzenia wchodzi 349 sześciokątnych kaset, z których każda za­
W ydajność w ytw ornicy, M g/h 452 1470 wiera 126 cylindrycznych elementów paliwowych, zapełnionych pastylkami ze
C iśnienie pary, M Pa 4,7 6,4 spieku dwutlenku uranu U 0 2. Między kasetami paliwowymi znajduje się 37 kaset
T e m p e ra tu ra p a ry , °C 256 278,5
regulacyjnych, rozmieszczonych, równomiernie. Nad rdzeniem znajduje się blok
D ługość w ytw ornicy, m m 11500 13480
Średnica w ytw ornicy, mm 3340 4280
kanałów, w których przesuwają się kasety układu sterowania i zabezpieczeń USZ,

393
392
II. E L E K T R O W N IE J Ą D R O W E
14
R ys. 11.11. U proszczony schem at obiegu pierw otnego w raz z układem aw aryjnego chłodze­
n ia rdzenia U A C R b lo k u ją d ro w eg o z. reak to rem W W ER-440
1 — re a k to r; 2 — w ytw ornica p a ry ; 3 — głów na p o m pa obiegow a; 4 — stab iliza to r;
5 — zb io rn ik zrzu to w y stab iliza to ra; 6 — zb io rn ik dw óch niezależnych system ów biernego
zalew ania rd z e n ia ; 7 — zbiorniki pom p wysokiego ciśnienia części czynnej U A C R (z ro z ­
tw orem kw asu borow ego o w iększym stężeniu); S — pom py wysokiego ciśnienia części
czynnej U A C R ; 9 — z b io rn ik i pom p niskiego ciśnienia części czynnej U A C R ; JO — pom py
niskiego ciśnienia; 11 — chłodnica w ody ze studzienek obudow y bezpieczeństw a; 12 — pom ­
py u k ład u z ra sz a n ia ; 13 •— dysze zraszające; 14 — niezależna grupa czynnego zalew ania
rdzenia
chroniący je przed oddziaływaniem chiodziwa. N a górnej pokrywie reaktora znaj­
duje się zespół króćców z mechanizmami napędowymi układu sterowania i zabez­
pieczeń.
D o utrzym ania ciśnienia w obiegu pierwotnym w określonych granicach
siuży w reaktorze "WWER-440 stabilizator ciśnienia, wykonany jako cylindryczny
zbiornik pionowy o pojemności 44 m 3. Łączna moc elektrycznych elementów
grzejnych, zanurzonych w części wodnej stabilizatora wynosi 1620 kW, z czego
do regulacji podczas pracy reaktora z mocą bliską znamionowej wystarcza 180 kW,
do rozruchu wykorzystuje się 1260 kW, natomiast pozostałe 180 kW stanowi re­
394
11.S. E L E K T R O W N IE J Ą D R O W E Z R E A K T O R A M I W W ER
R ys. 11.12. R eaktor W W ER -440: a) pófprzekrój pionow y;
| j_ b) przekrój poziom y
w -" i — blok górny z m echanizm am i układu sterow ania i zabez­
pieczeń; 2 — blok kanałów osłonow ych; 3 — płaszcz zbiornika
ciśnieniowego re a k to ra ; 4 — kosz z rdzeniem ; J — ścianka
boczna z dnem i osłoną term iczną; 6 — kaseta paliw ow a;
7 — k aseta układu bezpieczeństwa i regulacji B R ; 8 — k a n ał
d o kontroli cieplnej kaset; 9 — k an ał d o k ontroli objętości;
10 - k an ał do pom iaru strum ienia neutronów ; 11 - króćce
d o doprow adzenia w ody do re a k to ra ; 12 — króćce do o d p ro ­
w adzenia w ody z reaktora
Zaczerpnięto z [1.2]
zerwę. Zespoły elementów grzejnych włącza się w celu podwyższenia ciśnienia,
w celu jego obniżenia natomiast wtryskuje się do przestrzeni parowej stabilizatora
wodę z chłodnej gałęzi jednej z pętli obiegu pierwotnego.
Główne pompy obiegowe w budowanych obecnie reaktorach WWER-440
są wykonywane jako jednostopniowe pompy wirowe pionowe w klasycznym wy­
konaniu dławnicowym. Wał tego typu pomp jest uszczelniany specjalnym systemem
dławnic, zapewniających małe, kontrolowane przecieki w odrębnym pomocniczym
układzie wody uszczelniającej (zamykającej). Między pompą a silnikiem umieszcza
się na wale koło zamachowe, którego celem jest zwiększenie momentu bezwładności
395
11. E L E K T R O W N IE J Ą D R O W E
i wydłużenie czasu wybiegu, zapewniającego jeszcze po upływie ok. 30 s od chwili
zaniku napięcia zasilającego pracę pompy z połową wydajności.
W pierwszych reaktorach WWER-440 stosowano hermetyczne pompy
bezdławnicowe. Ich zaletą była wprawdzie całkowita szczelność, ze względu jednak
na mały m om ent bezwładności (czas wybiegu 2 4-4 s) wymagały one specjalnych,
kłopotliwych rozwiązań zasilania elektrycznego, chroniących przed szybkim zmniej­
szeniem wydajności pom p obiegowych przy zakłóceniach w układzie zasilania p o ­
trzeb własnych elektrowni. Wydajność każdej pompy obiegowej w reaktorze WWER-
-440 wynosi 1,8 m 3/s, a użyteczne ciśnienie pompowania 0,46 M Pa [1.2], w re­
aktorze WWER-1000 odpowiednio 5,27 m 3/s i 0,75 M Pa (cztery pętle obiegu pier­
wotnego) [11.5],
11.5.3. U k ła d sterow ania i zabezpieczeń
Reaktory W W ER są wyposażone w układy służące zarówno do regulacji mocy
reaktora w stanach ustalonych i przejściowych, ja k i awaryjnego wyłączenia re­
aktora. Układ sterowania i zabezpieczeń obejmuje trzy zasadnicze podsystemy.
Pierwszy podsystem stanowi układ pomiarów analogowych parametrów jąd ro ­
wych (strumienia neutronów, okresu reaktora) i technologicznych obiegu pierwo­
tnego oraz stanu poszczególnych elementów układu sterowania i zabezpieczeń.
Drugi podsystem stanowią układy łogiczne, zbierające sygnały przekaźników dwu­
stanowych; pomiary ważne dla bezpieczeństwa reaktora są realizowane przez trzy
niezależne układy czujników, działających w układzie „dwa z trzech” .
Trzeci podsystem stanowi układ wykonawczy obejmujący część mecha­
niczną i hydrualiczną. Podstawowymi elementami części mechanicznej są kasety
regulacyjne, rozmieszczone równomiernie w rdzeniu, aby zabezpieczyć przed lo­
kalnym utworzeniem masy krytycznej. Kasety te, zawierające w dolnej części nor­
malne paliwo jądrowe, w górnej zaś pręty z materiału silnie pochłaniającego ne­
utrony, służą do regulacji mocy i zapewniają bezpieczeństwo reaktora (jego wyłą­
czenie w przypadku awarii w każdych warunkach). Część hydrauliczną stanowa
system borowej kompensacji wypalenia paliwa i awaryjnego wyłączania reaktora.
Układ regulacji borowej reaktorów WWER-440 pozwala na zmianę stężenia kwasu
borowego H 3B 0 3 w chłodziwie o 20% na godzinę. W reaktorach WWER-1000
w przypadku konieczności szybkiego wyłączenia reaktora działa nie tylko układ
mechaniczny (zrzut wszystkich kaset regulacyjnych do rdzenia), iecz także układ
awaryjnego w trysku kwasu borowego.
11.5.4. U k ła d aw aryjnego chłodzenia rdzenia
Bezpieczna p ra c a reaktora musi być zapewniona nawet przy maksymalnej hipo­
tetycznej aw arii, polegającej n a rozerwaniu głównego rurociągu obiegu pierwotnego
i ucieczki chłodziwa z reaktora. Zadaniem układu awaryjnego chłodzenia rdzenia
396
11.5. E L E K T R O W N IE J Ą D R O W E Z R E A K T O R A M I W W E R
UACR (rys. 11.11) jest zapewnienie odbierania ciepła z rdzenia po ucieczce chło­
dziwa ze zbironika reaktora. Składa się on z części biernej i części czynnej, zasilanej
z układu niezawodnego zasilania urządzeń potrzeb własnych. Układ biernego
zalewania rdzenia składa się z dwóch niezależnych par zbiorników wodnego roz­
tworu kwasu borowego. Dzięki poduszce sprężonego azotu w zbiornikach nastę­
puje samoczynne zalanie rdzenia, także w warunkach całkowitego braku napięcia
w układzie potrzeb własnych. Zapas roztworu kwasu borowego jest tak obliczony,
aby w czasie niezbędnym do uruchomienia niezależnego źródła zasilania awaryj­
nego (ok. 30 s) i włączenia do pracy części czynnej układu nie nastąpiło odsłonięcie
rdzenia reaktora.
Część czynna układu awaryjnego chłodzenia rdzenia obejmuje trzy nie­
zależne grupy urządzeń, w których skład wchodzą pompy niskiego i wysokiego
ciśnienia, wymienniki ciepła, układy zasilania, sterowania i pomiarów. Po obniżeniu
ciśnienia w obiegu włączają się pompy wysokiego ciśnienia (ok. 10 MPa), a przy
większym wycieku chłodziwa i dalszym spadku ciśnienia do ok. 0,7 M Pa włączają
się pompy niskiego ciśnienia o dużej wydajności, zapewniające długotrwałe odbie­
ranie ciepła powyłączeniowego.
Jeżeli na skutek ciągłego wypływu wody przez rozerwany rurociąg zostaną
opróżnione zbiorniki roztworu kwasu borowego, z których czerpią pompy wyso­
kiego i niskiego ciśnienia, to układ awaryjnego chłodzenia rdzenia zaczyna pracować
w obiegu zamkniętym. Woda ze studzienek obudowy bezpieczeństwa po przejściu
przez wymiennik ciepła jest podawana pompami ponownie do obiegu pierwotnego.
11.5.5. O bieg w tó rn y elektro w n i jądrow ej z reaktorem
WWER-440
Na rysunku 11.13 przedstawiono schemat obiegu wtórnego (parowo-wodnego)
hloku jądrowego z reaktorem WWER-440 i turbozespołem o mocy 465 MW, prze­
widywany dla elektrowni jądrowej Żarnowiec. Różni się on od typowych rozwią­
zań w innych krajach E u ro p y Środkow o-W schodniej, w których stosow ano
dw a turbozespoły o m ocy 220 M W każdy.
Wytwarzana w wytwornicach para nasycona o ciśnieniu 4,7 M Pa jest kie­
rowana do kolektora parowego, skąd przez zawory regulacyjne wypływa do części
wysokoprężnej turbiny. Parametry pary przed turbiną sąnastępujące :p , = 4,35 M Pa
x = 0,42%. Para z części wysokoprężnej, o wilgotności ok. 10% jest kierowana
do separatora wilgoci i powtórnie przegrzewana do temperatury 210°C, po czym
rozpręża się w części niskoprężnej turbiny. Skroplmy są tłoczone za pomocą pomp
skroplin przez układ oczyszczania i podgrzewacze regeneracyjne niskiego ciśnienia do
odgazowywacza. Odgazowywacz stałociśnieniowy 0,7 M Pa jest umieszczony nad
zbiornikiem wody zasilającej, zapewniającym zapas wody na ok. 3 min. 2 odgazowy­
wacza pompy wody zasilającej (pięć pomp o wydajności 33% wydajności łącznej
wytwornic każda) woda jest podawana przez dwustopniowy układ regeneracji wy­
397
II. E L E K T R O W N IE J Ą D R O W E
4SSMW
R y s . 11.13. S c h e m a t u k ła d u ciep ln eg o { obiegu w tó rn e g o ) b lo k u ją d ro w e g o z re a k to r e m W W E R -
-4 4 0 i tu rb o z e s p o łe m 0 m o c y 465 M W . . .
/ _ w y tw o rn ic e pary (6 s z tu k ) ; 2 - k o r p u s w y so k o p rę ż n y tu r b in y ; 3 - k o rp u s y m s k o p rę z p e
t u r b i n y 4 - s e p a r a t o r ; 5 - p a ro w y p rz e g rz e w a c z m ię d z y s to p n io w y ; 6 - p r ą d n i c a ; 7 -
- s k r a p la c z ; S - p o m p a s k r o p lin ; 9 - u k ła d ocz y szc zan ia s k r o p lin ; 10 - p o d g rz e w a c z e
r e g e n e ra c y jn e n isk ie g o c iś n ie n ia ; I I — o d g a z o w y w a c z ; 12 — p o m p a w o d y z a sila ją c e j; 13 —
— p o d g rz e w a c z e re g e n e ra c y jn e w yso k ieg o c iś n ie n ia ; 14 — p o m p y s k r o p lin z p o d g rzew ac zy
re g en e racy jn y ch
sokiego ciśnienia do wytwornic pary. Temperatura wody zasilającej wytwornice
wynosi 223°C.
W przypadku zaniku napięcia w układzie potrzeb własnych, pompy za­
silające nie pracują. Wytwornice pary są zasilane wówczas przez układ zasilania
awaryjnego, objemujący trzy niezależne układy zbiorników i awaryjnych pomp
zasilających.
W elektrowniach jądrowych z reaktorami W W ER stosuje się poziome
wytwornice pary. M ają one dużą powierzchnię lustra parowania, co ułatwia se­
parację wilgoci nawet przy dość prostych urządzeniach do separacji (żaluzje i prze­
groda sitowa). N aturalna konwekcja wody obiegu wtórnego zwiększa pewność
pracy, ale zwiększa również wymiary wytwornicy.
W walczaku wytwornicy o średnicy wewnętrznej 3,21 m i długości 11,5 m
są umieszczone pionowe kolektory z przymocowanymi do nich poziomymi wią­
zkami rur w kształcie litery U. Wewnątrz tych rur przepływa grzejna woda obiegu
pierwotnego.
W reaktorach PW R szeroko stosuje się pionowe wytwornice pary. Uła­
twiają one uzyskanie równomiernego rozkładu strumienia pary na powierzchni
398
II.!. E L E K T R O W N IE J Ą D R O W E Z R E A K T O R A M I W W ER
parowania i naturalną cyrkulację czynnika roboczego, wymagają jednak bardziej
skomplikowanych separatorów wilgoci (mała powierzchnia parowania).
Turbina parowa składa się z dwustrumieniowego korpusu wysokoprę­
żnego i trzech, równolegle pracujących, dwustrumieniowych korpusów niskoprę-
żnych. Między korpusami wysokoprężnym i niskoprężnymi są zainstalowane dy­
namiczne separatory wilgoci (trzy stopnie separacji) oraz powierzchniowe przegrze-
wacze (dwa na turbinę) pary, ogrzewane parą z upustu części wysokoprężnej tur­
biny, Turbina napędza generator synchroniczny z chłodzeniem wodorowo-wodnym,
o mocy 511 MV-A i napięciu 2! kV.
Turbina 4CK465, przewidziana do pracy w elektrowni jądrowej Żarnowiec
m iała być przystosow ana do możliwości pracy w układzie gospodarki skojarzo­
nej, tj. zasilania czterostopniow ego u kładu podgrzew aczy w ody sieciowej.
W tym układzie możliwe jest oddaw anie d o system u ciepłowniczego m aksym al­
nej m ocy cieplnej ok. 480 M J / s .
11.5.6. Inne obiegi w elektro w n i jądrowej
Oprócz omówionych wyżej podstawowych obiegów pierwotnego i wtórnego, pro­
ces technologiczny elektrowni jądrowej wymaga realizacji kilku ważnych obiegów
pomocniczych.
Obieg wody chłodzącej i technicznej, służący do odbioru ciepła ze skra­
placzy turbin oraz pozostałych urządzeń technologicznych odgrywa znacznie wa­
żniejszą rolę niż w elektrowni konwencjonalnej. Przede wszystkim w układzie z tur­
binami na parę nasyconą — ze względu na niższe parametry pary — strumień
masy wody chłodzącej (a więc wydajność i moc pomp) jest o ok. 50% większy niż
w elektrowni konwencjonalnej tej samej mocy. Ponadto w elektrowni jądrowej
odprowadza się znaczne ilości ciepła z wielu urządzeń technologicznych i pomie­
szczeń. Dotyczy to zarówno warunków normalnej pracy, jak i awaryjnego odsta­
wiania reaktora, co wymaga zasilania niektórych pomp wody technicznej z nie­
zależnych źródeł awaryjnych.
Cechą charakterystyczną elektrowni jądrowej jest konieczność wyodrębnie­
nia dodatkowego, tzw. pośredniego obiegu chłodzącego. Jest to zamknięty obieg
służący do odbierania ciepła z części urządzeń obiegu pierwotnego reaktora, będą­
cych w kontakcie z radioaktywnym chłodziwem. Obieg pośredni pozwala uniknąć
przedostania się radioaktywnych substancji do układu wody chłodzącej, związanego
zawsze z wodami powierzchniowymi lub otaczającym powietrzem.
Inne pomocnicze obiegi stosowane w elektrowniach jądrowych to: obieg
dezaktywacji ścieków (z układów reaktora i obiegu wtórnego), obieg dezaktywacji
gazów (z reaktora, stacji oczyszczania wody obiegu pierwotnego) i obieg bocznikowy
oczyszczania chłodziwa obiegu pierwotnego.
399
11. E L E K T R O W N IE J Ą D R O W E
11.6. U K ŁA D Y ELEKTRYCZNE ELEKTROW NI JĄDROW YCH
Schematy układów wyprowadzenia mocy o raz rozdzielnic głównych, elektrowni
jądrowych praktycznie nie różnią się od układów, stosowanych w elektrowniach
konwencjonalnych z blokami dużej mocy (omówionych w rozdz. S). Typowe tory
wyprowadzenia mocy obejmują: generatory, transformatory blokowe, aparaturę
łączeniową i zaczep dla zasilania podstawowego urządzeń potrzeb własnych. Roz­
dzielnice główne są wykonywane jako dwusystemowe z szyną obejściową, trój-
systemowe łub półtorawyłącznikowe. Niekiedy przy małej liczbie linii odpływowych
— są stosowane układy mostkowe lub wielobokowe.
Istotniejsze różnice w porównaniu z elektrownią konwencjonalną występują
w układzie zasilani a, urządzeń potrzeb własnych. Cechą charakterystyczną elektrowni
jądrowej, mającą wpływ na rozwiązanie tego układu jest występowanie tzw. ciepła
powylączeniowego w reaktorze (w wyniku rozpadu promieniotwórczych produktów
rozszczepienia). Ciepło to musi być odprowadzane także po odstawieniu reaktora
w warunkach normalnych i w warunkach całkowitego zaniku napięcia w układzie
zasilania podstawowego i rezerwowego urządzeń potrzeb własnych oraz przerwaniu
współpracy elektrowni z systemem elektroenergetycznym.
Pod względem niezawodności zasilania rozróżnia się w elektrowni jądrowej
trzy kategorie urządzeń potrzeb własnych. Do kategorii I należą odbiorniki nic
dopuszczające przerwy w zasilaniu w każdych (także awaryjnych) warunkach pra­
cy — są to : układy sterowania i zabezpieczeń reaktora, urządzenia kontrolno-po­
miarowe i automatycznej regulacji, część oświetlenia awaryjnego, awaryjne pompy
olejowe turbozespołu i niektóre inne zespoły zasilane prądem stałym. W pierwszej
serii reaktorów WWER-440 do tej grupy zaliczano także bezdławnicowe pompy
obiegowe, dopuszczające przerwę w zasilaniu ok. 0,8 s, podczas której reaktor mógł
być utrzymany w pracy.
Kategorię II stanowią odbiorniki dopuszczające krótkotrw ałą (od 30 s do
ok. 3 min) przerwę w zasilaniu. Są to urządzenia zapewniające schładzanie reaktora
i podstawowych urządzeń technologicznych, odstawienie turbogeneratora i lokali­
zację ewentualnej awarii w obrębie budynku reaktora. Należą do nich m.in. pompy
awaryjnego chłodzenia reaktora, awaryjne pompy zasilające, pompy wtrysku kwasu
borowego, pompy wody technicznej ważnych odbiorników i części oświetlenia
awaryjnego.
Odbiorniki kategorii III stanowią pozostałe urządzenia potrzeb własnych,
przedstawiające podobne wymagania pod względem niezawodności zasilania, jak
podstawowe urządzenia potrzeb własnych elektrowni konwencjonalnych.
Konieczność zapewnienia zasilania bezprzerwowego określonych odbior­
ników lub krótkotrwałej przerwy — dla innych sprawia, że schematy elektryczne
zasilania urządzeń potrzeb własnych elektrowni jądrowych są bardzo rozbudowane.
Stosuje się trzy niezależne źródła i układy zasilania: podstawowe, rezerwowe (roz­
wiązywane podobnie jak w elektrowniach konwencjonalnych) oraz dla odbiorników
400
n .* . U K Ł A D Y ELEKTR YC ZN E E LE K TR O W N I JĄ D R O W Y C H
I i II kategorii specjalne niezależne źródła zasilania awaryjnego i wydzielone sekcje
niezawodnego zasilania.
W elektrowniach jądrowych średnich mocy w układach zasilania urządzeń
potrzeb własnych prądu przemiennego stosuje się z reguły dwie wartości napięcia:
jedno napięcie wysokie i jedno niskie (np. w krajach socjalistycznych i w niektórych
krajach zachodnich 6 kV i 0,4 kV). "W elektrowniach z blokami jądrowymi dużej
mocy, ponad 1000 MW, bardzo często spotyka się dwa poziomy napięcia wysokie­
go, np. 6,9 kV i 4,16 kV w USA lub 10 kV i 6,6 kV w RFN. W tych przypadkach
transformatory zaczepowe potrzeb własnych są wykonywane często jako trójuzwo-
jeniowe z uzwojeniami dolnego napięcia o różnych poziomach, a niekiedy także
o różnych mocach.
Zasilanie rezerwowe jest rozwiązywane podobnie jak w elektrowniach
konwencj onal nych.
Źródła niezależnego zasilania awaryjnego są projektowane odpowiednio
do przyjętej koncepcji bezpiecznej eksploatacji, tj. liczby niezależnych systemów
bezpieczeństwa reaktora, a więc z odpowiednim zapasem mocy i odpowiednio zwie-
krotnione. Należą do nich:
— zespoły prądotwórcze napędzane wysokoprężnymi silnikami spalinowymi (Die­
sla), wykorzystywane powszechnie do zasilania odbiorników II kategorii przez
odpowiednie sekcje niezawodnego zasilania;
— przetwornice maszynowe i przekształtniki statyczne do awaryjnego zasilania
odbiorników I kategorii niskiego napięcia;
— baterie akumulatorów, doładowywane podczas normalnej pracy z przetwornic
lub przekształtników, w czasie awarii natomiast zasilające przez przekształtniki
odbiorniki I kategorii 50 Hz.
W pierwszej serii reaktorów WWER-440 z bezdławnicowymi pompami obiegowymi
były stosowane generatory potrzeb własnych, osadzone na wale turbozespołu.
Na rysunku 11.14 przedstawiono zasadniczy schemat elektryczny i zasilania
urządzeń potrzeb własnych elektrowni z reaktorami WWER-440 i turbozespołami
o mocy 465 MW, przewidziany do realizacji w elektrowni jądrowej Żarnowiec.
Podstawowym źródłem zasilania urządzeń potrzeb własnych są transformatory
zaczepowe trój uzwojeni owe o mocy 25/i 2,5/12,5 MV- A, po dwa na każdy blok.
Zasilanie rezerwo we jest realizowane z rozdzielnicy 110 kV, za pośrednictwem dwóch
transformatorów o mocy 31,5 M V-A każdy i mostu szynowego wspólnych dla
dwóch sąsiednich bloków. Każdy blok m a trzy niezależne sekcje 6 kV niezawodnego
zasilania. Sekcje te mogą być zasilane ze źródeł podstawowych, rezerwowych łub
z własnych zespołów prądotwórczych napędzanych silnikami spalinowymi. Źró­
dło zasilania odbiorników I i II kategorii niskiego napięcia 50 Hz i odbiorników
prądu stałego stanowią transformatory 6/0,4 kV układów niezawodnego zasilania
oraz układy przekształtników statycznych i baterie akumulatorów.
26 E le k t r o w n io
401
II. E L E K T R O W N IE J Ą D R O W E 11.7. B E Z P IE C Z E Ń S T W O E L E K T R O W N I J Ą D R O W Y C H

11.7. BEZPIECZEŃSTWO ELEKTROWNI JĄDROWYCH

W celu zabezpieczenia przed niekontrolowanym wydostaniem się i rozpraszaniem

radioaktywnych produktów rozszczepienia we współczesnych elektrowniach ją ­
drowych są stosowane trzy niezależne, kolejne bariery zatrzymujące je, a mianowicie:
koszulki elementów paliwowych, zbiornik i rurociągi obiegu pierwotnego oraz
obudowa bezpieczeństwa, obejmująca całość urządzeń obiegu pierwotnego. Obu­
dowa bezpieczeństwa chroni personel i ludność zamieszkałą w okolicy przed awa­
riami w reaktorze, przy których część substancji radioaktywnych przeniknęłaby
poza obręb obiegu pierwotnego. Obudowa jest wykonana jako szczelny (cylindry­
czny, kulisty lub innego kształtu) budynek betonowy odporny na ciśnienie jakie
może wystąpić w jego wnętrzu przy rozerwaniu obiegu pierwotnego, wyposażony
w specjalne systemy pomocnicze (zraszania, chłodzenia, wentylacji recyrkulacyjnej
wewnętrznej).
Ciśnienie wewnątrz obudowy zależy głównie od stosunku jej objętości do
objętości obiegu pierwotnego oraz od parametrów chłodziwa. Wcelu jego zmniejsze­
nia, a jednocześnie jak najszybszego usunięcia z wnętrza obudowy groźnych dla czło­
wieka izotopów jodu, pod stropem obudowy instaluje się układy zraszania (dysze
natryskowe) skraplające parę powstałą z chłodziwa po rozerwaniu obiegu pierwo­
tnego. Zraszająca woda zawiera zwykle dodatki regujące z jodem, np. tiosiarczan
sodu lub hydrazyna.
W typowych rozwiązaniach amerykańskich elektrowni z reaktorami PWR
są stosowane cylindryczne obudowy dwupowłokowe z wewnętrzną powłoką sta­
lową, wokoło której jest zbudowany cylindryczny zbiornik betonowy. W przestrze­
ni między powłokami jest utrzymywane podciśnienie w celu zapobieżenia niekon­
trolowanym przeciekom.
W elektrowni jądrowej LoYiisa (Finlandia) z reaktorem WWER-440
zastosowano (wg patentu firmy Westinghouse) wewnątrz obudowy bezpieczeń­
stwa kondensator lodowy zawierający dużą ilość bloków z zamrożonego roz­
tworu borowego. Przy wzroście ciśnienia otwierają się wloty do kondensatora
i para z obiegu pierwotnego jest skraplana, nie powodując przekroczenia wewnątrz
obudowy ciśnienia 0,075 M Pa (obudowy suche są wykonywane na 0,4-^0,5 MPa).
W elektrow niach z reaktoram i W W ER-440, budow anych w o stat­
nich latach, urządzenia obiegu pierw otnego są umieszczone w systemie
szczelnych boksów osłonow ych, rów now ażnych obudow ie bezpieczeństwa.
Boksy są projektow ane n a ciśnienie niższe od tego, jakie m ogłoby w ystąpić
w nich po rozerw aniu obiegu pierw otnego. Jest to możliwe dzięki zastosow a­
niu k o n d en sato ra w odnego (zespołu pólek wodnych), przez któ ry przepływa
p a ra z obiegu pierw otnego, skraplając się i pow odując zmniejszenie ciśnienia.
K o n d ensato r w odny znajduje się w osobnym budynku połączonym z budyn­
kiem reak to ra poziom ym tunelem o dużych w ym iarach (patrz rys. 16.17).
Niezależnie od k o n d en sato ra w odnego w hali re ak to ra są zainstalow ane
układy zraszania.

403
402
1 t. E L E K T K O W N IE J Ą D R O W E
11.#. PER SPEKTYW Y R O Z W O J U E L E K T R O W N I J Ą D R O W Y C H

Aby obudowa bezpieczeństwa spełniała swe funkcje, musi być także od­
porna na działanie zjawisk zewnętrznych, ja k : wstrząsy sejsmiczne, huragany z ude­
rzeniami przedmiotów przenoszonych przez wiatr, wybuchy substancji przewożo­
nych obok elektrowni, a naw et upadek samolotu (uwzględniany w zależności od
lokalizacji elektrowni).
11.8. PERSPEKTYWY R OZW O JU ELEKTROW NI JĄDROW YCH
Obecnie w 35 krajach świata pracuje ponad 420 reaktorów energetycznych o łącznej
mocy zainstalowanej ok. 330 GW . W budowie znajduje się prawie 70 reaktorów
jądrowych o mocy ok. 60 GW. Najwięcej reaktorów energetycznych, bo aż 109,
pracuje w USA (moc ok, 100 GW ), na drugim miejscu jest Francja z 56 reaktorami
o łącznej mocy 58 GW.
Udział elektrowni jądrow ych w światowej produkcji energii elektrycznej
wynosi obecnie ok. 17%, przy czym w niektórych krajach sięga 60 + 70% (Francja,
Belgia), a nawet 80% (Litwa). W ostatnich latach, zwłaszcza po katastrofie reaktora
typu RBMK w Czarnobylu (Ukraina), daje się zauważyć w yraźne zahamowanie
wzrostu udziału energetyki jądrowej w produkcji energii elektrycznej w świecie.
Dominującą rolę w energetyce jądrowej odgrywają ciśnieniowe reaktory
wodne PWR i WWER, których udział wynosi aktualnie 56%. Udział innych grup
reaktorów jest znacznie mniejszy, np. BWR - 26%, GCR i A G R — 7%, RBM K —
6%, PHW R — 4%. Wśród reaktorów budowanych i zamówionych udział reakto­
rów ciśnieniowych jest jeszcze większy i wynosi ok. 75%. Podstawowe parametry
elektrowni jądrowych z reaktoram i różnych typów zestawiono w tabl. 11.4.
O dalszym rozwoju energetyki jądrowej będą decydować względy ekono­
miczne, ekologiczne i stopień akceptacji jej przez społeczeństwa poszczególnych
krajów. Jednostkowe koszty inwestycyjne są w elektrowniach jądrowych większe niż
w elektrowniach konwencjonalnych. Stosunek tych kosztów zawiera się w granicach
I,3 + 2,4 (średnia ok. 1,7). Koszty wytwarzania energii elektrycznej są jednak
porównywalne, a w wielu krajach (m.in. we Francji, Japonii) mniejsze niż
w elektrowniach spalających węgiel.
Główną przyczyną mniejszych kosztów wytwarzania jednostki energii
w elektrowni jądrowej jest zasadnicza różnica struktury tych kosztów. Udział ko­
sztów paliwa w koszcie 1 kW h energii w elektrowni opalanej węglem wynosi
60+ 70%, a w elektrowni jądrowej 20 + 26%. Należy przy tym pamiętać, że koszt
uranu naturalnego stanowi ogółem tylko 40+50% kosztu gotowego paliwa, łado­
wanego do reaktora. Resztę stanowią koszty wzbogacania, produkcji elementów
paliwowych i ich przeróbki po wypaleniu. W konsekwencji koszt energii elektry­
czne] wytworzonej w elektrowni jądrowej w bardzo małym stopniu zależy od zmian
ceny paliwa jądrowego, będzie przeto konkurencyjny nawet przy jej znacznym ewen­
tualnym zwiększeniu.
Poza wspomnianymi względami ekonomicznymi o szybkim rozwoju ener­
getyki jądrowej decydować będą: coraz szybsze wyczerpywanie się zasobów paliw
konwencjonalnych, chęć uniezależnienia się wielu krajów od koniunkturalnych
wahań dostaw i cen paliw konwencjonalnych (zwłaszcza ropy naftowej), a także
względy ochrony środowiska.
L ite ra tu ra do rozdziału 11

II.1 . HopoiuyK B. 3 .: Hdepmte peoem opu na z.teKmpocmaHąu.'ix. MocKBa, A t o m h w t

T ablica 11.4. Podstawowe param etry elektrowni jądrow ych z reaktoram i różnych typów
1977.
Typ 11.2. G óra S .: Elektrownie jądrowe. W arszaw a, PW N 1978.
re a k to ra PW R HW R 11.3. rpH ropbea B. A ., 3opKH B. M .: Tenjiosbte u atnoMHtae znenmpuąecKue cmanąuu. M o-
BW R RBM K GCR AGR LM E B R
W W ER (C A N D U ) cK&a, 3tifpj OHi;jar 1982.
P a ra m e tr "... 11.4. Kielkiewicz M .: Jądrowe reaktory energetyczne. W arszaw a, W N T 1978.
11.5. M aprynoaa T. X .: Amojumae iJtenmpuąecKue cmant/uu. MoCKBa, B bttm as LUsona 1978.
1 1 .6 . O bhhhhhkob <t>. B ., h n p . : 3K cnA yam aąuoH nbte p c o k u m n e o d o -e o ó n tib ix zH epeum une-
M oc elektry­
1200
c k u x nd epm ax peanm opoe. MocKBa, AiuMH3;iar 1979.
czna, M W 1356 1300 1000 825 590 615
1500
C iśnienie p ary
Literatura uzupełniająca
przed tu rb in ą,
M Pa 4 ,0 + 6 ,0 7,0 6,5 4.7 5,0 16,0 17,7 11.7. Celiński Z.: Energetyka jądrowa. W arszaw a, PW N 1991.
11.8. Celiński Z.: Perspektywy rozw oju energetyki jądrow ej w Polsce. Energetyka. 1999. N r 11,
T em p eratu ra
s, 535-542,
p a ry przed tu r­
11.9. M arecki Problem y energetyki jądrow ej. Energetyka. 1999. N r 2, s. 74-77.
biną, "C 270 + 290 280 + 300 280 260 400 565 487
11.10. Paska J.: Elektrownie jądrowe. W arszaw a, W ydawnictwa Politechniki W arszawskiej 1990.
S praw ność o- 11.11. Prospekt; Elektrownia jądrowa Żarnowiec.
gólna elek tro ­ 11.12. Reński A.; Elektrownie jądrowe. (Skrypt). G dańsk, Politechnika G dańska 1991.
w ni, % 32 34 32 31 31,5 40 40

404

12. E L E K T R O W N IE W O D N E
12.1. Z A S A D Y P R Z E T W A R Z A N IA E N E R G II W O D Y
Energię wód można ogólnie podzielić na energię wód śródlądowych oraz energię
m órz.1* Powstanie energii wód śródlądowych jest związane z cyklem krążenia wody
w przyrodzie (rys. 12.1). Źródłem tej energii jest w istocie energia słoneczna.
R ys. 12.1. W ykorzystanie cyklu k rążenia w ody
w przyrodzie d o produkcji energii elektrycznej
1 — p a ro w an ie; 2 — op ad ; 3 — z b iornik;
T — tu rb in a w o d n a ; G — generator
Z równania Bernoulliego
c . P ( 12. 1)
— + gh + — = const
Z Q
można wyznaczyć teoretyczną ilość energii A (J) zawartej w płynącej wodzie między
dwoma punktami A i B (rys. I2.2a) rozpatrywanego odcinka rzeki, potoku, kanału
’> E lektrow nie m orskie om ów iono w p. 20.4.
406
tz .i. Z A S A D Y P R Z E T W A R Z A N IA E N E R G II W O D Y
Rys. 12.2. Sposoby sztucznej koncentracji spadu
E — elektrow nia w o d n a; K - k a n a ł skracający; P — przegroda; R - k oryto rzeki; Z —
— z ap o ra; S - sztolnia (derywacja ciśnieniow a); 1 — w arstw a retencyjna; 2 — w arstwa
energetyczna* 3 — warstwa m artw a; D tV — dolna w oda; G W — górna w oda
itp. (ogólnie zwanych ciekami) jako
A - VQ9 [(/U - ¡>r) + (12.2)
gdzie: c — prędkość wody, m /s; g — przyspieszenie ziemskie, m /s2; p — ciśnienie
wody, Pa; g — gęstość wody, kg/m3; V — objętość wody, m 3.
Podstawową rolę w przemianie energii wody śródlądowej (w elektrowni
wodnej) w energię elektryczną odgrywa energia potencjalna. W turbinach wodnych
następuje zamiana energii potencjalnej wody na energię kinetyczną, a ta następnie
w prądnicach elektrycznych (hydrogeneratorach) jest zamieniana na energię elek­
tryczną.
Moc P (W) elektrowni wodnej wykorzystującej rozpatrywany odcinek
cieku wodnego
P ~ VegH„ (12.3)
gdzie: V — strumień objętości wody przepływającej przez turbinę, m3/s; Hu =
= hA—hB—A/i, — spad użyteczny (wykorzystany), uwzględniający straty spadu
AA, w zbiorniku i przewodach doprowadzających wodę do elektrowni, m ; —
sprawność elektrowni.
W literaturze dla turbin wodnych strumień V jest nazywany przełykiem turbiny Q
(m 3/s). Uwzględniając g aa 9,81 m/s2, g = 1000 kg/m3, wzór (12.3) przyjmuje
postać (w kW)
P = 9MQHun„ (12.3a)
407
(1 . E L E K T R O W N IE W O D N E
12.1. T U R B IN Y W O D N E

W arunkiem otrzy m an ia dużej m ocy je st k o n cen tracja w m ożliw ie o graniczo­

nym obszarze dużej różnicy poziom ów o raz dużego strum ienia przepływ u w o­
dy. Z uw agi n a b rak n atu raln ej k o n centracji sp ad u (w ysokogórskich jezio r
0 dużych zasobach w odnych) d la elektrow ni w odnych (rys. 12.2) stw arza się
sztuczne sp ad y poprzez:
— spiętrzenie górnego poziomu wody G W (rys. )2.2a);
— obniżenie dolnego poziomu D W (rys. I2.2b) lub budowę elektrowni podziemnej
(rys. I2.2d);
— budowę kanału skracającego (rys. 12.2c), dzięki czemu wykorzystuje się natu­
ralną różnicę poziomów punktów A i B, przy czym zmniejsza się straty przepły­
wowe (znacznie krótsza droga przepływu).
W praktyce stosuje się niektóre z tych sposobów jednocześnie.
i
Mimo iż energia wodna nic odegra decydującej roli w dalszym zwiększeniu
produkcji energii elektrycznej z powodu ograniczonych zasobów wody nadających
się do wykorzystania w celach energetycznych, trudnego do nich dostępu (duże od­
ległości skupisk ludzkich od źródeł zasobów), dużych kosztów budowli hydrotech­
nicznych i długich okresów realizacji inwestycji, to jednak obserwuje się rozwój
budownictwa elektrowni wodnych, zwłaszcza tam, gdzie zasoby są duże oraz warunki
hydrologiczne temu sprzyjają. Największe zespoły są instalowane na wielkich rze­
kach i osiągają moce jednostkowe 500 —700 MW. Największe elektrownie wodne
na świecie: to: łtaipu (Brazylia/Paragwaj) 12 600 MW (18 x 700 MW), G ran Coulee
Rys. 12.3. Zm ienność ciśnienia i prędkości w turbinie oraz odpowiednie trójkąty prędkości:
(USA) 9711 MW, Guri (Wenezuela) 9000 MW, Krasnojarska (ZSRR) 6096 MW a) turbina akcyjna; b) turb in a reakcyjna
co - prędkość wlotowa wody d o turbiny; cl -■ prędkość wody na wylocie z dyszy D lub
1 Churchill Falls (Kanada) 5200 MW. kierownic K; c) - prędkość wody na wylocie z w irnika turbiny; ty - prędkość w ody na
W ostatnich latach notuje się zwłaszcza znaczny postęp w budowie elektro­ wlocie d o wody dolnej; w - względna prędkość w ody w w irniku; u - prędkość (wypadkowa);
¡K - ciśnienie atmosferyczne; p - ciśnienie w ody w danym punkcie słupa wody; Ł - łopatka;
wni pompowych. M cc największych zbudowanych pompoturbin przekracza 250 MW. tVR - wirnik turbiny; R S - ru ra ssąca
W Polsce największe elektrownie szczytowo-pompowe, które odgrywają decydującą
rolę wśród elektrowni wodnych, osiągają moce: Żydowo 152 MW, Porąbka-Żar — Kapłana (rurowe) 3 + 80m (do 20 m);
500 MW (4 x 125 MW), Żarnowiec 680 MW (4 x 170 MW) i w przyszłości Mioty — Banki-Michella l+ 6 0 m (200 m).
750 MW (3x 2 5 0 MW). Z wymienionych typów tylko turbina Peitona jest turbiną akcyjną. W turbinach
akcyjnych energia potencjalna spiętrzenia zostaje zamieniona w dyszy (dyszach)
na energię kinetyczną zgodnie z równaniem (12.1) i woda z prędkością c, pod ciś­
12.2. T U R B IN Y W O D N E nieniem atmosferycznym p„ (rys. ]2.3a) jest doprowadzona do wirnika, gdzie na­
stępuje przetwarzanie energii kinetycznej wody na energię ruchu obrotowego.
Prędkość wylotowa wody zmniejsza się do c2. Natomiast w turbinie reakcyjnej
12.2.1. Zasady działania i rodzaje tu rb in wodnych tylko część energii wody zostaje zamieniona na energię kinetyczną w nieruchomych
Turbiny wodne dzielą się na dwa zasadnicze rodzaje: turbiny wodne akcyjne (na­ kierownicach K przed wlotem do wirnika (porównaj wartości prędkości c, dla tur­
tryskowe) oraz reakcyjne (naporowe). Podział ten wynika, podobnie jak podział biny akcyjnej i reakcyjnej na rys. 12.3a i b), a pozostała część energii wody - w wir­
turbin parowych (patrz p. 4.4), z ich zasady działania. niku podobnie jak w parowej turbinie reakcyjnej. Prędkości względne wody w wir­
Ze względu na konstrukcję wirnika i związany z tym charakterystyczny niku turbiny akcyjnej w2 < w„ a w turbinie reakcyjnej, ponieważ następuje dalszy
sposób przetwarzania energii rozróżnia się następujące typy turbin wodnych i sto­ przyrost prędkości, > w,. Dlatego prędkość wylotowa wody c\ dla turbiny
sowane dla nich zakresy spadów: reakcyjnej jest duża i gdyby woda z tą prędkością wypływała swobodnie do wody
— Pcltona 300^-2000 m; dolnej przy ciśnieniu p2 > A,, wówczas byłaby duża strata wylotowa , powodu­
— Francisa (pompoturbiny) 20 + 600 m (60 + 600 m);

608 409
U. E L E K T R O W N IE W O D N E
12.2. T U R B IN Y W O D N E

jąc znaczne zmniejszenie sprawności elektrowni. W celu wykorzystania mocy straty

wylotowej stosuje się rury ssące R S stanowiące dyfuzory, w których część energii
kinetycznej (zmniejszenie prędkości do wartości c2) jest wykorzystana do obniżenia
ciśnienia wody za wirnikiem zgodnie z zależnością (12.1) do wartości p 2 (rys. 12.3b)

, e ,'2
Pi = P i - -jT 2 ~ 2’

(pominięto przy tym wpływ wartości poziomu wody dolnej i strat ciśnienia w rurze
ssącej). Zatem kosztem energii kinetycznej pod wirnikiem turbiny powstaje pod­
ciśnienie p \ < p a, które zwiększa moc wydawaną przez turbinę.
Rury ssące mogą mieć następujące kształty:
— prosta pionowa rura ssąca - stosowana dawniej w małych turbinach, gdyż
wymaga bardzo dużego zagłębienia;
— zakrzywiona rura ssąca (rys. 12.5) — stosowana obecnie we wszystkich turbi­
nach z wałem pionowym (rura zakrzywiona m a mniejszą sprawność od rury
pionowej);
— prostoosiowa rura ssąca (rys. 12.6) — stosowana w turbinach rurowych.
Zastosowanie rury ssącej umożliwia również umieszczanie wirnika ponad pozio­
mem dolnej wody bez zmniejszania spadu użytecznego. Dzięki temu otrzymuje się
zmniejszenie głębokości fundamentów. Jednak wysokość posadowienia turbiny
jest ograniczona zjawiskiem kawitacji (patrz rozdz. 9).
W zależności od zasady działania turbiny różnie jest wykonana jej część
wlotowa. W turbinach Peltona (rys. 12.4) woda na wirnik jest doprowadzana po­
przez dysze, w których energia potencjalna wody zamienia się na energię kinety­
czną (rys. I2.3a). W turbinach reakcyjnych stosuje się odpowiednio ukształtowaną
komorę wlotową w postaci spirali. Spirala dla spadów do 25 m jest wykonana
z betonu (rys. 12.5), dla spadów wyższych — z metali, odpowiednio z żeliwa, sta­ Rys. 12.4. T urbina P e lto n a : a ) doprow adzenie w ody i w irnik tu rb in y ; b) dysza i łopatka w irnika
1 — dysza; 2 — iglica; 3 — ło p a tk a ; 4 — ru ra ciśnieniowa doprow adzająca w odę; 5 —
liwa lub spawana (rys. 12.8). W turbinach rurowych komory wlotowe mają proste — odchylacz strugi (strum ienia); Ahs - straty spadu zachodzące przy przepływie w ody przez
kształty (rys. 12.6) zależne głównie od formy obudow y generatora. rurociągi» budow le i urządzenia

z dyszy można zmieniać, przesuwając osadzoną współosiowo z dyszą iglicę 2; uzy­

12.2.2. C h arakterystyka tu rb in wodnych
W irnik turbiny Peltona (1880 r.) - rys. 12.4, składa się z tarczy kołowej oraz umie­
szczonych na jej obwodzie łopatek w postaci podwójnych czasz 3. Z dyszy 1 (mogą
być 1 + 2 dysze) wypływa woda z prędkością Cj (patrz rys. 4.3a), wpada n a łopatki,
oddaje część energii kinetycznej i z prędkością c2 x 0 (rys. 12.3a) w postaci strug
spada na dół. Wirnik turbiny znajduje się więc w powietrzu i zewnętrzne powie­
rzchnie łopatek nie stykają się z wodą. Konieczność umieszczenia wirnika w po­
wietrzu powoduje stratę pewnej części spadku //„ o różnicę wysokości wylotu stru­
gi i poziomu dolnej wody Ah„. Jednak z uwagi na to, że turbiny Peltona są stosowane
do najwyższych spadów11, strata ta jest nieznaczna. Strumień wody wypływający
T u rbiny Peltona w Polsce n ie są stosow ane.
skuje się w ten sposób regulację ilościową strumienia wody.
Ponieważ rurociągi doprowadzające wodę do turbiny są bardzo długie,
aby nie wystąpiło uderzenie hydrauliczne i znaczna zwyżka ciśnienia, dysza musi
być zamykana przez iglicę bardzo wolno. W razie nagłego odciążenia turbiny naj­
pierw działa odchylacz strugi 5, który odcina strumień od wirnika, a następnie
iglica powoli zamyka dyszę, nie wywołując w rurociągu wzrostu ciśnienia. Turbiny
Peltona są budowane również z wałem pionowym i wówczas liczba dysz wynosi
2 -M .
W irnik turbiny Kapłana (1918 r.) - rys. 12.5, jest wykonany w postaci
śmigła o 2 + 8 przestawialnych (obracalnych na czopach) łopatkach 2. Dawniej
stosowano (obecnie r2adko) turbiny o łopatkach stałych zamocowanych w piaście,
tzw. turbiny śmigłowe, W turbinie Kapłana czopy łopatek są osadzone w piaście

410 411
12. E L E K T R O W N IE W O D N E
11.2. T U R B IN Y W O D N E

Kapłana — turbina rurowa, czyli turbina umieszczona w obudowie rurowej. Do­

prowadzenie wody do łopatek kierowniczych odbywa się równolegle do osi turbiny
(rys. 12.6). Wyróżnia się trzy typy hydrozespołów rurowych.
1. W hydrozespolach gruszkowych prądnice są umieszczone w obudowie
stalowej omywanej przez strumień przepływającej wody (rys. 12.6a). Woda prze­
pływa przez nieruchome łopatki wsporcze 1, utrzymujące cały turbozespół w osi
rury i następnie przez łopatki kierownicze 2 i łopatki wirnika 3, gdzie przekazuje
im swoją energię i wpływa do prostoosiowej rury ssącej 4. Dostęp dla obsługi do
wnętrza gruszki jest zapewniony przez szyb 5, który służy również do wyprowadze­
nia kabli. W celu poprawy warunków chłodzenia prądnicy zainstalowano dodatko­
wy wentylator 7.
2. Hydrozespoty studniowe (rys. 12.6b) mają wirniki turbin i łopatki kie­
rownicze analogiczne jak w turbozespołach gruszkowych. Prądnice są umieszczone
w pionowej betonowej studni, a woda przepływa dwoma kanałami umieszczonymi

R ys. 12.5. T u rb in a K ap łan a

I — łopatki kierow nicze; 2 — ło p a tk i w irn ik a; 3 — spirala doprow adzająca w odę (betonow a);
4 — ru ra ssą c a ; 5 — g e n erato r; 6 — w zbudnica

wirnika, w której jest umieszczony napęd łopatek. W oda doprowadzona do spi­

ralnej komory 3 z prędkością c0. promieniowo n a całym obwodzie, przepływa przez
nastawiałne łopatki kierownicze /, zwiększając prędkość do ct (patrz rys. 12.3b)
i wpływa na łopatki 2, skąd wypływa z prędkością ćt . Następnie woda jest odprowa­
dzana m rą ssącą 4, dzięki czemu następuje częściowy odzysk energii straty wyloto­
wej — zmniejszenie prędkości z c2 do c2 (patrz p. 12.3.1 i rys. 12.3b) i zwiększenie
spadu użytecznego H„. Łopatki kierownicze i łopatki wirnika są sprzężone mecha­
nicznie tak, te każdemu położeniu łopatek kierowniczych odpowiada określone
położenie łopatek wirnika; uzyskuje się przez to optymalną sprawność..
Omówiony wyżej typ turbiny K apłana jest wykonany w układzie piono­ Rys. 12.6. Przykłady turbozespołów rurow ych: a) gruszkow y; b) studniow y; c) z generatorem
zew nętrznym ; d) Izw, Straflo
wym. Zwłaszcza w ostatnim ćwierćwieczu rozpowszechnił się nowy typ turbiny

413
412
12. E L E K T R O W N IE W ODNE
12.2. T U R B IN Y W O D N E

wzdłuż zewnętrznych (bocznych) ścian studni. Dzięki temu jest łatwy dostęp do ge­
wo przez nastawialne łopatki kierownicze I, umieszczone na obwodzie zewnętrznym
neratora, łożysk i uszczelnień oraz zapewnienie lepszego chłodzenia. Hydrozespół
wirnika. Wirnik turbiny Francisa składa się z dwóch wieńców 3 i 4 oraz łączących
studniowy może być w wykonaniu z osią poziomą (jak na rys. )2,6c) ewentualnie
jc łopatek 2, które tworzą kanały o przekroju zmiennym w kierunku przepływu
skośną lub pionową. wody — turbina reakcyjna. Wirniki turbiny Francisa mają nieprzestawialne ło­
3. Konstrukcja hydrozespolów z generatorem zewnętrznym, 2wanych też patki.
S-turbinami lub hydrozespolami kolanowymi (rys. 12.6c) umożliwia instalację ge­
neratora 6 i ewentualną przekładnię 8 w maszynowni, gdzie są one łatwo dostępne,
w przeciwieństwie do rozwiązania gruszkowego hydrozespohi.
Turbiny rurowe mogą być budowane ze stałymi lub regulowanymi ło­
patkam i kierowniczymi i nastawialnymi łopatkami wirnika. Turbina może napędzać
prądnicę bezpośrednio lub poprzez przekładnię czołową łub planetarną (ewentu­
alnie pasową). Przekładnia zwiększa prędkość obrotową i umożliwia zastosowanie
typowego generatora szybkoobrotowego, który ma również większą sprawność.
Generator może być ustawiony wzdłuż osi turbiny, równolegle, ukośnie lub prosto­
padle. Średnica wirnika generatora umieszczonego w gruszce (rys. 12.6a) jest ogra­
niczona wymiarami gruszki. Powoduje to zdecydowane zmniejszenie momentu
bezwładności oraz stałej czasowej rozbiegu (wzór 4.23) hydrozespohi rurowego
w porównaniu z turbozespołem z pionową turbiną Kapłana, a w konsekwencji
pogorszenie warunków stabilności pracy turbozespołu w systemie elektroenerge­
tycznym (w innych urządzeniach w celu poprawienia warunków pracy instaluje się
dodatkowo kola zamachowe). Jednym ze sposobów zapewnienia stabilnej pracy
hydrozespohi rurowego jest zastosowanie tzw. hydrozespołu Straflo [12.4; 12.7] —
rys. 12.6d. Wymiary wirnika generatora nie są w tym przypadku ograniczone, zatem R ys. 12.8. T urbina Francisa o wale pionowym
i moment bezwładności hydrozespołu może być duży.
Dzięki prostoliniowemu przepływowi przez turbinę rurową osiąga się Rozwój elektrowni pompowych spowodował powstanie pompoturbiny
większy przełyk i większą sprawność niż w turbinie Kapłana (rys. 12.7), a część (maszyny rewersyjnej), która przy jednym kierunku wirowania pracuje jako turbina,
budowlana elektrowni m a mniejsze wymiary, jest łatwiejsza do wykonania i o IO-s- a przy przeciwnym jako pompa. Wirnik pompoturbiny jest podobny częściowo do
-r30% tańsza. Dlatego turbiny rurowe stanowią podstawowe wyposażenie w nisko- wirnika turbiny Francisa, a częściowo do wirnika pompy wodnej. Z wykresu na
spadowych (spad do 20 m) elektrowniach wodnych i w elektrowniach pływowych. rys. 12.3b wynika, że prędkość względna w zwiększa się przy przepływie wody przez
N a rysunku 12.8 przedstawiono schemat turbiny Francisa (1849 r.) z wa­ wirnik turbiny reakcyjnej, czyli woda między łopatkami jest przyspieszana. W pom­
lem pionowym. W oda dopływa poprzez spiralę metalową 6 i następnie promienio- pie występuje zjawisko przeciwne — zmniejszenie prędkości w przy przepływie
przez wirnik. Straty przy przyspieszaniu wody są znacznie mniejsze niż przy opóź­
nianiu. W związku z tym łopatki wirnika turbiny są krótkie, natomiast w pompie,
celem uzyskania powolnego rozszerzania kanału między łopatkowego, muszą być
wydłużone łopatki. N a rysunku 12.9 porównano konstrukcje wirnika pompoturbiny
i turbiny Francisa. Średnica turbiny rewersyjnej jest o ok. 40% większa od turbiny
Francisa o tych samych parametrach. Długie kanały między łopatkami turbiny
odwracalnej powodują straty tarcia w pracy turbinowej oraz zmniejszenie sprawności
o It-2 % w stosunku do turbiny Francisa (patrz p. 12.7).
Turbina typu Banki-Michella (1903 r.) jest maszyną akcyjno-reakcyjną
(turbina przepływowa) z wałem poziomym (rys. 12.10). Woda dopływa rurociągiem
R ys. 12.7. P o ró w n an ie spraw ności ą
pionow ej tu rb in y K a p łan a 1 i t u r ­ do łopatki kierowniczej /, która zmienia przekrój wlotowy. Przepływ wody przez
b in y rurow ej 2 w funkcji obciąże­ wirnik 2 jest najpierw do wnętrza (jak w turbinie reakcyjnej Francisa), a następnie
n ia P

415
414
« . e l e k t r o w n ie w o d n e
R ys. 12.9. P o ró w n an ie konstrukcji w irnika (w idok n a w irnik od stro n y generatora): a) pom po-
tu rb in y ; b ) tu rb in y Francisa
R ys. i 2.JO. T u rb in a B anki-M ichella z n apływ em : a) poziom ym ; b) pionow ym wg m ateriałów
inform acyjnych firm y O ssbcrger-T urbinenfabrik W eissenburg R F N
do doht na zewnątrz (jak w turbinie akcyjnej Peltona). Turbina tego typu jest naj­
prostszą i najtańszą turbiną i jest przydatna zwłaszcza w małych elektrowniach
przepływowych o mocy kilkudziesięciu (kilkuset) kilowatów.
12.3. RODZAJE ELEKTROW NI W O D N Y C H
Najważniejszymi parametrami elektrowni wodnej są: moc zainstalowana P (12.3a),
przełyk elektrowni Q, spad użyteczny Hu, czas pracy w ciągu doby, tygodnia itp.
oraz sprawność tje.
Przełyk elektrowni m a zasadniczy wpływ n a wymiary turbin, budynku
elektrowni oraz wielkość budowli hydrotechnicznych doprowadzających wodę do
elektrowni. D obór tej wielkości jest trudny, ponieważ ściśle zależy ona od wartości,
zmieniających się w poszczególnych porach roku, przepływów w rzece oraz od
charakteru pracy elektrowni. Spad użyteczny elektrowni zależy od warunków topo­
graficznych cieku oraz od sposobu rozwiązania stopnia wodnego. Sprawność elek­
416
12.3. R O D Z A fE E L E K T R O W N I W O D N Y C H
trowni wodnej ą, jest określona jako iloczyn sprawności turbiny generatora t/a
i transformatora i),r
>>. = n , W , r (12.4)
Wartości poszczególnych sprawności: tj, = 0,88-ł-0,93; ąg = 0,95-h0,98: =
= 0,97-4-0,995; ą, = 0,84-0,9.
Elektrownie wodne cechuje wyjątkowa różnorodność rozwiązań, wynikają­
ca z konieczności każdorazowego dostosowania się do istniejących warunków lo­
kalnych. Elektrownie wykorzystujące energię wód śródlądowych można podzielić
na grupy według następujących kryteriów: wartości spadu, sposobu pokrywania
obciążeń w układzie elektroenergetycznym i sposobu gospodarowania zasobami
wodnymi. Podział według wartości spadu jest najbardziej istotny, ale dość dowolny.
Rozróżnia się elektrownie niskospadowe, średni osp ado we i wysokospadowe, W wa­
runkach polskich najsłuszniejszy jest podział na elektrownie o niskim spadzie nie
przekraczającym 15 m, średnim spadzie 154-50 m oraz wysokim spadzie przekra­
czającym 50 m.
W aspekcie ekoncmicznym elektrownie wodne w systemie elektroenerge­
tycznym realizują: pracę programową, tj. wyrównanie obciążeń dobowych — po­
krywanie obciążeń szczytowych i obciążanie elektrowni podstawowych w dolinie
obciążeń, pracę regulacyjną, tj. pokrywanie szybkich zmian obciążenia w cza­
sie, pracę interwencyjną, w przypadku nagłych zmian obciążenia w systemie.
Z punktu widzenia sposobu gospodarowania przepływem wody rozróżnia się elek­
trownie przepływowe, zbiornikowe, zbiornikowe z członami pompowymi i pom­
powe.
Elektrownie przepływowe nie mają zbiornika do magazynowania wody,
wykorzystują ciągły przepływ cieku wodnego. Elektrownie przepływowe mogą być
budowane jako pojedyncze obiekty wykorzystujące pewien odcinek rzeki lub jako
szereg elektrowni wykorzystujących całą lub część rzeki. Wykorzystanie rzeki przez
budowę szeregu elektrowni wzajemnie powiązanych ze sobą (kaskada rzeki) ma
wiele zaiet: stwarza duże możliwości wyrównywania przepływów, co pozwala na
zmniejszenie urządzeń do przepuszczania fal powodziowych (zbędna jest budowa
dużych zbiorników wyrównawczych) oraz umożliwia lepsze wykorzystanie zasobów
energetycznych rzeki. Pojemności zbiorników powstałych przed zaporami spię­
trzającymi mogą być wystarczające do regulacji dobowej. Elektrownie te mogą
pracować w tzw. systemie ruchu przewałowego i mogą być źródłem znacznej ene­
rgii szczytowej. Pod pojęciem pracy przewalowej rozumie się jednoczesne urucha­
mianie i zatrzymywanie na wszystkich stopniach turbin o tym samym przełyku.
Przepływy w elektrowniach przepływowych nie są wyrównywane, ulegają
więc dużym wahaniom w czasie — odpowiednio do występujących opadów i innych
zmiennych warunków klimatycznych. W celu lepszego wyzyskania cieku wyposaża
się elektrownie wodne w zbiorniki wody, o ile pozwala na to ukształtowanie terenu.
Są to tzw. elektrownie zbiornikowe. Zadaniem zbiorników jest gromadzenie wody
w okresach małego obciążenia systemu elektroenergetycznego lub niewspółmiernie
27 E lokłrow nie
417
tl. E L E K T R O W N IE W O D N E
dużych, w stosunku do przełyku zainstalowanych turbin, przepływów wody w okre­
sach powodziowych, co umożliwia wykorzystanie jej w bardziej odpowiednim
czasie. Oprócz tego zbiorniki mogą jednocześnie spełniać inne, nie energetyczne
zadania, ja k zabezpieczenie przeciwpowodziowe, regulację przepływu ze względu
na żeglugę — tzw. zbiorniki wielozadaniowe. Zbiorniki mają (rys. !2.2a): wolną
od wody warstwę retencyjną (przeciwpowodziową) / , służącą do magazynowania
fali powodziowej, warstwę energetyczną 2 i pod nią energetycznie nieużyteczną
warstwę martwą 3. Warstwa retencyjna i energetyczna tworzą warstwę użyteczną
energetycznie. Warstwa martwa służy do celów żeglugowych. Pojemność zbiorni­
ków może być różna; buduje się zbiorniki dobowe, tygodniowe, sezonowe, roczne
i wieloletnie. G romadzą one energię w postaci wody w celu wyrównania zapotrze­
bowań na energię elektryczną w okresach doby, tygodni itp. Elektrownie zbiorni­
kowe pracują przeważnie szczytowo. Elektrownie wodne szczytowe ze zbiornikiem
wyrównania dobowego mają dobowy cykl pracy, składający się z okresu pracy
turbin oraz okresu postoju turbin.
W elektrowniach zbiornikowych z członami pompowymi zbiorniki górne są
napełniane częściowo przez dopływy naturalne, a częściowo uzupełniane wodą
tłoczoną przez pompy ze zbiorników dolnych w okresach małych obciążeń w sy­
stemie elektroenergetycznym.
W elektrowniach pompowych, zwanych również szczytowo-pompowymi,
zbiorniki górne są napełniane przez pompy podające wodę z dolnych zbiorników.
W zależności od sposobu doprowadzania wody do turbiny rozróżnia się
elektrownie przyzaporowe (rys. 12.2a) oraz derywacyjne, w których woda jest do­
prowadzona kanałami i rurociągami ciśnieniowymi (rys. 12.2b, c i d).
12.4. R O Z W IĄ Z A N IA ELEKTROW NI W O D N Y C H
12.4.1. Budowle hydrotechniczne, elem enty e lek tro w n i
wodnych i urządzenia m echaniczne
Inwestycje wodno-energetyczne, których celem jest wykorzystanie zasobów na­
turalnych, są realizowane z reguły w ramach wielozadaniowych obiektów gospodarki
wodą, czyli są to inwestycje gospodarki wodnej i energetycznej. Inwestycje te oprócz
zadań energetycznych mają i inne, np.: opanowanie fal powodziowych, gromadze­
nie zasobów wody dla przemysłu i miast, tworzenie stopni żeglugowych. Zadania
te mogą być również sprzeczne. N a przykład spiętrzenie na rzekach utrudnia wę­
drówkę ryb w górę rzeki. Tworzenie stopni żeglugowych o małym spiętrzeniu jest
tańsze inwestycyjnie dla żeglugi, ale ogranicza wykorzystanie rzeki do celów elektro­
energetycznych. Budowle hydrotechniczne, w zależności od przeznaczenia, można
podzielić na:
— budowle piętrzące, do których zaliczyć należy zapory i jazy;
— ujęcia wody;
418
11*._______R O Z W I Ą Z A N I A E L E K T R O W N I W O D N Y C H
— budowle doprowadzające i odprowadzające wodę, do których należą kanały,
rurociągi i sztolnie wraz z budowlami towarzyszącymi;
— inne budowle, takie jak: śluzy żeglugowe, przepławki dla ryb i pochylnie dla
tratew.
W budownictwie hydroteczniczmym wyróżnia się zapory betonowe, zapory ziemne
i kanały. W Polsce najbardziej są rozpowszechnione zapory betonowe typu cię­
żkiego. Zapory ziemne są budowane na terenach nizinnych. W celu ujęcia wody
filtrującej przez zaporę stosuje się system drenażowy. Zapory są wykorzystywane
często ja k o drogi komunikacji publicznej. Kanały energetyczne łączące zbiornik
z elektrownią są prowadzone w wykopie lub w półwykopie. Umocnienia kanałów
wykonuje się płytami betonowymi, żelbetowymi lub asfaltobetonowymi.
Elektrownia wodna składa się z następujących podstawowych elementów:
blok elektrowni (część podwodna), hala maszyn, hala montażowa, pomieszczenia
pomocnicze i ciągi komunikacyjne. W elektrowni niskospadowej większa część
bloku znajduje się pod wodą i tworzy budowlę piętrzącą wodę. Wymiary bloku za­
leżą od sposobu doprowadzenia wody, zatem od rodzaju i wielkości turbiny.
Elektrownia wodna składa się z wielu współpracujących urządzeń, od
których jakości zależy niezawodność i efektywność jej pracy. Urządzenia stano­
wiące wyposażenie mechaniczne elektrowni wodnej to:
a) zasuwy i zamknięcia przeznaczone do szybkiego (2 -5-3 min) zamknięcia
dopływu wody podczas awarii turbiny; mogą to być zasuwy płaskie segmentowe
sterowane poprzez podnośniki hydrauliczne (wciągarki) oraz zawory motylowe
i kulowe sterowane siłownikami hydraulicznymi; n a czas remontu są używane
również zasuwy remontowe;
b) kraty wlotowe, których zadaniem jest ochrona turbiny przed przepły­
wającymi zanieczyszczeniami (drewno, lód, wodorosty) i dlatego muszą być wy­
posażone w urządzenia do mechanicznego ich oczyszczania;
c) urządzenia podnośnikowo-transportowe (suwnice, dźwigi portalowe),
niezbędne podczas montażu i remontu hydrozespołu i urządzeń wspomagających,
podnoszenia zasuw remontowych, krat itp.;
d) urządzenia sprężonego powietrza i odwodnień turbiny;
e) urządzenia gospodarki olejowej;
f) system chłodzenia łożysk, generatorów, transformatorów itp.
Spotykane rozwiązania hali maszyn można podzielić na trzy rodzaje: hala klasy­
czna (rys. 12.14), wyposażona w suwnicę przeznaczoną do montażu i remontu
turbozespołu, hala o obniżonej konstrukcji (półhala), w której instaluje się dźwig
portalowy i rozwiązanie bezhalowe (rys. 12.11), w którym dźwig porusza się po ma­
sywie bloku, a generatory są osłonięte lekką obudową.
12.4.2. E lektrow nie przepływ ow e i zbiornikow e
W warunkach polskich w grupie elektrowni przepływowych istotne znaczenie mają
przede wszystkim elektrownie niskospadowe z zaporami ziemnymi. Podstawowym
27‘
419
12. E L E K T R O W N IE W O D N E
II.* . R O Z W IĄ Z A N IA E L E K T R O W N I W O D N Y C H

R ys. 12.11. Przekrój poprzeczny elektrow ni w odnej W łocławek n a W iśle wg [12.6]

/ , 2 — um ocnienie d n a p ły tim i betonow ym i; 3 - galeria d ren ażow a; 4 - czyszczarka k ra t;
5 — ru ch o m e k a p tu ry n a d g en erato ram i; 6 - m ost drogow y; 7 — stanow isko tra n sfo r­
m atoró w ; 8 — pom ieszczenie dla obsługi

wyposażeniem tych elektrowni są; klasyczne turbiny K apłana, turbiny rurowe

i w przypadku bardzo małych mocy rurowe z generatorem zewnętrznym (rys. I2.6c)
lub turbiny typu Banki-Michell.
W ramach zagospodarowania zasobów wodnych głównych rzek Polski
do celów energetycznych, przewiduje się m.in. budowę Kaskady Dolnej Wisły
o sumarycznej mocy ok. 1300 MW [12.3], w której skład wchodzi wybudowany
j u t stopień Włocławek. Elektrownia ta jest w wykonaniu bezhałowym (rys. 12.11)
wyposażona w turbiny K apłana 6 x 27,8 MW. Następne stopnie wodne n a Wiśle
(rys. 12.12) będą wyposażone w turbiny rurowe. N a rysunku 12.13 przedstawiono
projekt takiej elektrowni na jednym ze stopni wodnych Dolnej Wisły.
Przykładem elektrowni przy zaporze betonowej jest elektrownia zbiorni­
kowa z członem pompowym — elektrownia Solina (dane elektrowni w p. 12.7).
W tym przypadku napór wody nie przenosi się na budynek elektrowni, lecz całko­
wicie jest przejmowany przez zaporę (rys. 12.14). W oda do elektrowni jest dopro­
wadzana przez otwory w zaporze za pomocą krótkich Turociągów łączących zaporę
Rys. 12,12. Mapa poglądowa planowanej zabudowy hydrotechnicznej Kaskady Dolnej Wisty. Liczby
z budynkiem elektrowni lub kanałów dopływowych. W miejscu wyjścia rurociągu wyrażają odległość od źródła rzeki i moc elektrowni poszczególnych stopni wg Energnprojektu
z korpusu zapory są umieszczone urządzenia kompensacyjne 3, umożliwiające - Warszawa
swobodne ruchy wzdłużne i przemieszczenie pionowe bloku elektrowni względem wodę ze zbiornika dolnego do górnego, w celu magazynowania w nim energii poten­
zapory. cjalnej wody.
W elektrowniach ustawionych n a rzekach górskich woda do turbiny jest Z punktu widzenia systemu elektroenergetycznego można wyodrębnić
doprowadzana specjalnymi rurociągami ciśnieniowymi (derywacja ciśnieniowa). różne rodzaje pracy elektrowni pompowych. Elektrownie uczestniczące w wyrów­
nywaniu szczytowych (maksymalnych) i minimalnych obciążeń systemu elektro­
12.4.3. E le k tro w n ie pom pow e energetycznego są uruchamiane w ciągu doby 1 + 2 razy w cyklu pracy pompowej
i turbinowej — ten rodzaj pracy nazywa się pracą programową. W pracy progra­
Wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje pracy głównych urządzeń elektrowni pom­ mowej, elektrownia produkuje „drogą” szczytową energię elektryczną za pomocą
powej: praca turbinowa (generatorowa), tzn. zgromadzona w górnym zbiorniku wody doprowadzonej do górnego zbiornika pompami pobierającymi „tanią” energię
woda napędza turbinę, oraz praca pompowa (silnikowa), tzn. pom pa tłoczy elektryczną z systemu elektroenergetycznego w okresie jego małego obciążenia

420 421
I ł. E L E K T R O W N IE W O D N E
R ys. 12.13. P rzekrój poprzeczny elektrow ni deryw acyjnej w yposażonej w turbozespoły rurow e,
z przelewami aw aryjnym i n a d h a lą elektrow ni (jed n o z rozw iązań elektrow ni projektow anych
na W iśle D olnej)
/ - szyb zejściowy do g e n erato ra ; 2 - tu rb o zesp ó ł ru row y ty p u gruszkow ego; 3 - szyb
m ontażow y tu rb o zesp o łu ; 4 - po zio m a ru r a ssąca; S — h ala m aszyn; 6 — pom ieszczenia
pom ocnicze; 7 — zam kniecie lu k u m ontażow ego w stro p ie h a li; 8 — pró g przelew u; 9 — za­
m knięcie przelew u; 10 - m ost drogow y; I I — p o m o st obsługi zam knięć rem ontow ych;
12 — czyszczarka k rat i dźwig obsługi zam knięć rem ontow ych ja z u ; 13 — dźwig portalow y
d o m ontażu turbozespołów i obsługi ja z u
Zaczerpnięta z [12.6]
R ys. 12.14. Elektrow nia zbiornikow a przyzaporow a z członem p o m pow ym w Solinie n a S a n ie .
Przekrój poprzeczny przez zap o rę z w idokiem n a hydrozespół odw racalny
I — w lot z zam knięciem rem ontow ym i aw ary jn y m ; 2 — ru ro ciąg doprow adzający wodę
d o tu rb in y ; 3 — urządzenia kom pensacyjne; 4 — p o m p o tu rb in a (F rancis); 5 — prądnica/sil­
n ik ; 6 — h a la m aszyn; 7 — pom ieszczenia pom ocnicze
Zaczerpnięto z [12.6)
422
t lt. R O Z W IĄ Z A N IA E L E K T R O W N I W O D N Y C H
Rys. 12.15. Schem at pracy elektrow ni pom pow ej (Irójmaszynowej)
1 - maszyna synchroniczna (silnik/prądnica); 2 — turb in a w o d n a; 3 — p o m p a ; 4 — sprzę­
gło rozłączne; -5 — transform ator; 6 — zbiornik g órny; 7 — zbiornik dolny; 8 i 9 — wykresy
obciążeń elektrow ni parow ych, jądrow ych i elektrow ni wodnych przepływowych bez uwzglę­
dnienia i z uwzględnieniem elektrowni pom pow ych; 10 — odbiory energii elektrycznej; U —
— elektrow nie parow e, jądrow e i wodne przepływowe
w czasie doliny nocnej lub dziennej (rys. 12,15), przy czym energii elektrycznej do
napędu pomp dostarczają elektrownie parowe, jądrowe i wodne przepływowe.
W czasie szczytu obciążenia elektrycznego woda jest doprowadzana do turbiny
wodnej, sprzęgniętej bezpośrednio z synchroniczną maszyną elektryczną, i nastę­
puje przetwarzanie nagromadzonej w górnym zbiorniku energii wody na energię
elektryczną.
Elektrownia pompowa ze względu na swoje dobre właściwości ruchowe
może brać udział w pokrywaniu szybkich zmian obciążenia w systemie elektro­
energetycznym — ten rodzaj pracy nazywa się pracą regulacyjną. Szeroko pojęte
zadania regulacyjne obejmują również stany awaryjne systemu elektroenergety­
cznego (wypadnięcie bloku w elektrowni cieplnej lub wyłączenie dużego odbioru),
wymagające interwencyjnego zwiększenia mocy wydawanej lub pobieranej w sy­
stemie. Elektrownia pompowa stanowi w tym przypadku rezerwę interwencyjną
i w razie nagiego deficytu mocy jest uruchamiana do pracy turbinowej, a w przy­
padku nagłego nadmiaru mocy przechodzi do pracy pompowej. Ten rodzaj pracy
nazywa się pracą interwencyjną. Poza tym można wyróżnić pracę w tzw. rezerwie
wirującej, gdy nieobciążony hydrozespół wiruje i w każdej chwili, zależnie od kie­
runku wirowania, może przejść do pracy turbinowej lub generatorowej. Omówione
rodzaje pracy elektrowni pompowych wyróżniono na rys. 19.20.
423
IŁ E L E K T R O W N IE W O D N E
Elektrownie pompowe, podobnie jak i inne elektrownie wodne, są źródłem mocy bie­
rnej podczas pracy kompensatorowej. Praca kompensatorowa może odbywać się
przy dowolnym kierunku wirowania hydrozespołu. W tym przypadku czynnikiem
napędowym jest maszyna elektryczna pracująca jak o przewowzbudzony silnik
synchroniczny, zasilany z sieci, przy czym wirnik pompoturbiny kręci się w po­
wietrzu (obniżenie poziomu wody za pomocą sprężonego powietrza).
Zbiornikami górnymi elektrowni pompowej mogą być zbiorniki naturalne,
np. jeziora (rys. 12.16a) lub zbiorniki sztuczne (rys. I2.16b). Jako zbiorniki dolne
R ys. 12.16. P lan sytuacyjny i przekrój elektrow ni p om pow ej: a) naziem nej; b) podziem nej
1 — zbiornik g órny (1 ' — je z io ro ; 1 " — z b io rn ik sztuczny); 2 — ujęcie w ody; 3 — k a n ał
o tw a rty ; 4 — ciśnieniow e sztolnie opadow e (4 ' — deryw acja ru rociągam i napow ietrznym i;
4 " —deryw acja ru ro ciąg am i podziem nym i); 5 — elektrow nia; 6 — ko m o ra w yrów naw cza
w raz z n ap o w ietrzan iem ; 7 — sztolnia odpływ ow a; 8 — zbiornik dolny (5' — je z io ro ;
8 " —rzek a); 9 — sztolnia k o m u n ik acy jn a; 10 — sztolnia kablow a (w yprow adzenie m ocy);
U —m o st; 12 — rzeka
424
12.4. R O Z W IĄ Z A N IA E L E K T R O W N I W O D N Y C H
są stosowane jeziora (rys. 12.16a), spiętrzenie doliny rzeki (rys. I2.16b), stare sztol­
nie kopalniane lub specjalnie budowane zbiorniki sztuczne. Przynajmniej jeden
ze zbiorników musi być uzupełniony wodą z naturalnego dopływu w celu pokrycia
strat wynikających z odparowania i przecieków wody.
W elektrowni pompowej, jak w żadnej innej elektrowni wodnej, bardzo
ważnym parametrem jest spad //„. Im większy jest spad, tym dla określonej ilości
energii jest wymagana mniejsza pojemność zbiorników, co wpływa na zmniejszenie
nakładów inwestycyjnych. Pojemności zbiorników wystarczają na 2 —6 godzinną
pracę turbinową. Elektrownie pompowe w zasadzie powinny mieć spady ponad
100 m, jednak są budowane również z mniejszymi spadami(patrz p. 12.7).
Zaznaczona na rys. 12.16b komora wyrównawcza 6chroni sztolnię od­
prowadzającą wodę (o znacznej długości) przed nagłym wzrostem ciśnienia wody
przy rozruchu turbiny oraz przeciwdziała oderwaniu się słupa wody ze sztolni
(w rurze ssącej) przy zamknięciu dopływu wody do turbiny.
Sprawność cyklu pracy elektrowni pompowej (rys. 12.15) określają wzory:
— sprawność pracy pompowej
= 0 u n .n ,rir (12.5)
— sprawność pracy turbinowej
Od = 0„ n„ 0, Vr (12.6)
— sprawność cyklu
0c = lep Oct (12.7)
gdzie; t]„, t),, tju, t\t , 17, — sprawności: pompy, turbiny, rurociągu wodnego,
transformatora, maszyny elektrycznej pracującej jako generator lub jako silnik
napędzający pompę.
Uzupełniając podane w p. 12.3 wartości sprawności następującymi danymi:
Os ~ Vp = 0,9, ij, = 0,99, otrzymuje się t\c = 0,7 -r 0,77, co oznacza, że z I kW -h
„taniej” energii pobranej nocą zostanie „zwrócone” 0,7-r0,77 kW -h energii elek­
trycznej w godzinach szczytu.
Sprawność, z jaką otrzymuje się energię elektryczną w elektrowni pompowej
określa wzór
tle t l e * lp e *ltfp (1 2 .8 )
gdzie: i?B(. — sprawność przesyłu energii zależna od wartości napięcia i mocy prze­
syłowej; tf„ — sprawność, z jaką wytwarza się energię elektryczną zużywaną do
pompowania.
Sprawność elektrowni pompowej jest czynnikiem decydującym o jej dużej opła­
calności, dlatego też zwraca się szczególną uwagę na dobór maszyn i urządzeń
o największej sprawności.
Pierwsze elektrownie pompowe były wyposażone w układy trójmaszynowe,
a nawet czteromaszynowe:turbina —synchroniczna maszyna elektryczna (silnik
elektryczny napędzający pompę) - pompa. Pomimo niewątpliwejkorzyści, jaką
425
 11. E L E K T R O W N IE W O D N E
12.*. R O Z W IĄ Z A N IA E L E K T R O W N I W O D N Y C H

b) masz.yny synchronicznej, która ma specjalnie wykonany wirnik (odpowiednia klatka

tłumiąca), do sieci i asynchronicznym rozpędzeniu maszyny. Hamowanie w tym
układzie polega na zwarciu stojana rezystorem przy jednoczesnym wzbudzaniu
wirnika. Z uwagi na spadki napięcia podczas rozruchu, metoda ta jest stosowana
do mocy 25 MW. Sposób ten zastosowano w elektrowni Solina na Sanie do roz­
ruchu członu pompowego.
2. Rozruch następuje za pomocą dodatkowego silnika indukcyjnego pier­
ścieniowego o mocy 5-7-10% P N generatora, nabudowanego na wale hydrozespołu
(rys. 12.18). Silnik ma o jedną parę biegunów mniej od hydrogeneratora i poprzez
zmianę prądu za pomocą rezystora wodnego (elektrolit) włączanego w obwód
wirnika silnika rozruchowego, rozpędza się w sposób płynny hydrozespól do pręd­
kości synchronicznej. Silnik rozruchowy jest wykorzystywany również do elektry­
cznego hamowania turbozespołu. Polega ono na zasilaniu dwóch faz stojana sil­
nika rozruchowego (odłączonego od napięcia przemiennego) stałym napięciem
z prostownika. Energia kinetyczna wirującego hydrozespołu jest tracona w rezy­
storze wodnym jako energia cieplna, w wyniku czego następuje hamowanie zespołu.
Sposób ten jest stosowany w elektrowniach Porąbka-Żar i Żarnowiec.
3. Rozruch synchroniczny częstotliwościowy polega na zasilaniu maszyny
R y s . 12.17. P o r ó w n a n ie p rz e k ro ju b u d y n k ó w e le k tro w n i p o m p o w e j z z e sp o łe m : a ) tr ó j m a sz y ­ synchronicznej napięciem o płynnie zwiększanej częstotliwości od zera do wartości
n o w y m ; b) d w u m a s z y n o w y m
i — b u d y n e k e le k tro w n i; 2 — s u w n ic a ; 3 — h y d r o g e n e ra to r ze w z b u d n ic ą i z s iln ik ie m znamionowej. Jako źródło napięcia o regulowanej częstotliwości stosuje się obecnie
ro z r u c h o w y m ; 4 — tu r b i n a ; 5 — p o m p a ; 6 — tu r b o p o m p a ; 7 — s tr o n a g ó rn e j w o d y ; statyczną tyrystorową przetwornicę częstotliwości (prostownik — falownik). W pro­
8 — s tr o n a d o ln e j w o d y ; 9 — z a w o ry sz y b k o z a m y k a ją c c
cesie hamowania następuje odwrócenie funkcji prostownika i falownika. Sposób
ten będzie stosowany m.in. w elektrowni Młoty. Częstotliwościowe układy rozruchu
jest duża operatywność układów trójmaszynowych — krótkie czasy przejścia zużywają mniejszą ilość energii podczas rozruchu (brak rezystora rozruchowego),
z pracy pompowej do pracy turbinowej (dzięki wykorzystaniu sprzęgła rozłącznego — a podczas hamowania zwracają energię do sieci.
rys. 12.15) i odwrotnie, ze względów ekonomicznych zdecydowanie zostały wyparte
przez dwumaszynowe turbozespoły odwracalne (rewersyjne) — pompoturbiny (patrz
rys. 12.9). N a rysunku 12.17 porównano elektrownie z zespołami trójmaszynowymi
Rys. 12.18. U proszczony sche­
i dwumaszynowym i. Koszty inwestycyjne elektrowni z pompoturbinami są o 10-r- m at hydrozespołu odw racalnego
15% mniejsze niż z zespołami trójmaszynowymi. (uzwojenie w zbudzenia prądnicy
zasilane z układu prostow ników )
Hydrozespoly elektrowni pompowych są załączane do pracy do kilkuna­ wg [12.10]
stu razy w ciągu doby (rys. 19.20). Dlatego występuje konieczność ich częstego 1 — ru ra ssąca; 2 — w irnik tu r-
bopom pow y; 3 — łopatki kie­
rozruchu (zarówno do pracy pompowej, ja k i turbinowej) oraz hamowania — przy row nicze; 4 — zaw ór o dcinający;
odstawianiu i przy zmianie charakteru pracy, wymagającej w przypadku zespołów 5 — łożysko prom ieniow e tur­
biny; 6 — łożysko osiowe turbi­
odwracalnych zmiany kierunku wirowania. Każdy z dwóch sposobów pracy ze­ ny ; 7 i 8 — w irnik i stojan prą­
społu wymaga odmiennego sposobu rozruchu. Rozruch hydrozespołu do pracy dnicy; 9 - łożysko prom ienio­
we prądnicy; 10 — silnik roz­
generatorowej odbywa się za pomocą normalnego rozruchu turbiny wodnej po­ ruchow y; I I — pierścienie sil­
przez podanie wody na łopatki wirnika. Przy rozruchu do pracy pompowej jest nik a rozruchow ego; 12 — p rą-
dniczka tachom etryczna d o po­
wymagane rozpędzenie zespołu do prędkości synchronicznej, przy której generator m iaru prędkości obrotow ej ze­
będzie pracował jak o silnik synchroniczny. społu; 13 — w odna chłodnica po­
wietrza chłodzącego prądnicę; 14
D o rozruchu hydrozespołu do pracy pompowej i hamowania elektrycznego — ham ulce m echaniczne cierne;
są stosowane trzy metody. 15 - siłow niki hydrauliczne; 16
— odw odnienie w irnika sprężo­
I . Bezpośredni rozruch asynchroniczny polega na bezpośrednim załączeniu nym pow ietrzem

426 427
12. E L E K T R O W N IE W O D N E
12.ll. R O Z W IĄ Z A N IA E L E K T R O W N I W O D N Y C H

R y s. 12.19. P rz y k ła d o w e p rz e b ie g i p rę d k o śc i o b ro to w e j n i m o c y P p rzejścia ze sp o łu o d w r a c a l­
n e g o : a ) z p ra c y tu rb in o w e j P T d o p ra c y p o m p o w e j PP\ b) z p ra c y p o m p o w e j d o p ra c y tu rb in o w e j
1 — p rz y m y k a n ie ło p a te k k ie ro w n ic z y c h ; 2 - w y łąc zen ie w y łą c z n ik a g e n e r a to r a ; 3 — z a m y ­
k a n ie z a w o ru o d c in a ją c e g o ; 4 — h a m o w a n ie h y d ra u lic z n e ; J — h a m o w a n ie e le k try c z n e ;
6 — h a m o w a n ie m e c h a n ic z n e ; 7 — o d w o d n ie n ie w irn ik a s p rę ż o n y m p o w ie trz e m ; S — r o z ­
ru c h e le k try c z n y ; 9 - s y n c h ro n iz a c ja ; 10 — o tw a rc ie z a w o ru o d c in a ją c e g o ; I I — n a­
w o d n ie n ie w irn ik a tu r b o p o m p y ; 12 — o tw ie ra n ie ło p a te k k ie ro w n ic z y c h ; 13 — h a m o ­
w a n ie h y d ra u lic z n e p o m p y ; 14 — o k re s ą w ię k sza n ie p rę d k o ś c i o b ro to w e j tu r b in y

Rys. 12.20. D iagram program ów sterow ania pracą hydrozespołu pom pow ego 170 MW w ele­
Zmiana sposobu pracy z pompowej na turbinową przebiega stosunkowo ktrow ni pom pow ej Żarnow iec
0 — postój; P T — praca tu rb in o w a ; P P - praca pom pow a; R T - rezerwa w irująca do
szybko dzięki wykorzystaniu rewersu maszyny (rys. 12.19). Przymykając łopatki pracy turbinow ej; R P — rezerwa wirująca do pracy pom pow ej; I — bez zatrzym yw ania ze­
kierownicze do 10—25% otwarcia, następuje wyłączenie generatora z sieci. Pod społu; II — i. zatrzym yw aniem zespołu; liczby oznaczają średni czas realizacji program u
w sekundach
wpływem parcia słupa wody na łopatki wirnika, hydrozespół zmniejsza prędkość Zaczerpnięto z 112.10]
obrotową do zera, a następnie zaczyna wirować w przeciwnym kierunku, odpowia­
dającym pracy turbinowej. Przejście z pracy pompowej do turbinowej może odby­
wać się bez zatrzymywania (jak pokazano n a rys. 12.19b) lub z zatrzymywaniem
zespołu (porównaj / i / / n a rys. 12.20). W przypadku pierwszym czas przejścia
jest dużo krótszy, ale zespół m a trudniejsze warunki pracy. Najdłuższym procesem
jest przejście z pracy turbinowej do pompowej (rys. 12.19a), gdyż wiąże się to z ko­
niecznością odciążenia i zatrzymania turbozespołu, a następnie uruchomienie go
do pracy pompowej. Przymknięcie łopatek kierowniczych powoduje zmniejszenie
obciążenia i następnie wyłączenie generatora z sieci i całkowite zamknięcie kiero­
wnic i zaworu odcinającego. W irnik obracając się w wodzie jest intensywnie hamo­
wany, po czym następuje hamowanie elektryczne jedną z wyżej opisanych metod.
Całkowite zatrzymanie hydrozespołu odbywa się metodą mechaniczną (hamulec
14 na Tys. 12.18). Po zatrzymaniu zespołu następuje obniżenie poziomu wody w ko­
morze wirnika pompoturbiny za pomocą sprężonego powietrza, celem zmniejsze­
nia mocy rozruchowej. Następnie rozpoczyna się rozruch hydrozespołu jedną z wy­
Rys. 12.21. Przekrój poprzeczny budynku elektrow ni pom pow ej Ż arnow iec
żej opisanych m etod. Porównanie czasów poszczególnych operacji przejścia do 1 — hala m aszyn; 2 — gen erato r; 3 — silnik rozruchow y; 4 — pom p o tu rb in a; 5 — z a ­
różnych systemów pracy hydrozespołu odwracalnego podano n a rys. 12.20. m knięcie m otylow e; 6 — pomieszczenie urządzeń kom pensacyjnych; 7 — rurociągi ciśnie­
niow e; S — w cntylatornia naw iew u; 9 - rozdzielnia; 10 — pomieszczenie kablow e; I I —
N a rysunku 12,21 przedstawiono przekrój budynku elektrowni pompowej — stanow iska transform atorów ; 12 — stanow iska odgrom ników ; 13 - w yloty z ru r ssących;
14 — k an ał odpływ ow y; 15 — sprężarki
Żarnowiec (4 x 1 7 0 MW). Elektrownia ma sztuczny zbiornik górny zbudowany

429
428
12. E L E K T R O W N IE W O D N E
12.1. S C H E M A T Y I W Y P O S A Ż E N IE E L E K T R Y C Z N E E L E K T R O W N I W O D N Y C H

n a płaskowyżu położonym w bezpośrednim sąsiedztwie jeziora z naturalnym cie­

kiem wody, stanowiącym zbiornik dolny elektrowni. Poziom wody w jeziorze
podnosi się i opada o I m. Derywacja jest wykonana napowietrznymi rurociągami
ciśnieniowymi stalowymi o średnicy przekraczającej 7 m i długości 1140 m.

12.5. SCHEM ATY I W YPO SA ŻEN IE ELEKTRYCZNE

ELEKTROW NI W O D N Y C H

Hydrogeneratory są prądnicami synchronicznymi o biegunach wydatnych. Dla

bardzo małych mocy stosuje się prądnice asynchroniczne (bez wzbudzenia). Za­
leżnie od typu turbiny stosuje się generatory z wałem pionowym lub poziomym
0 prędkości obrotowej 7 5 ^ 1000 m in-1 . Moc generatora dobiera się zwykie do
generowanej mocy turbiny. W przypadku zespołów odwracalnych, moc maszyny
elektrycznej jest dobierana najczęściej do mocy pomp, gdyż m cc potrzebna na
pompowanie jest zazwyczaj większa od mocy oddawanej przez turbinę (porównaj
dane w p. 12.7).
Moc hydrogeneratorów jest ograniczona warunkami ich chłodzenia.
Stosuje się chłodzenie w obiegu zamkniętym. Obieg powietrza jest wymuszony
przez łopatki wentylacyjne lub wentylatory osiowe osadzone n a wale hydrozespołu
1 przez szczeliny w żelazie wirnika. W hydrogeneratorach dużej mocy są stosowane
niezależne (wolno stojące) wentylatory. Strumień ogrzanego powietrza przepływa
przez chłodnice wodne (rys. 12.18). W maszynach bardzo dużej mocy stosuje się
bezpośrednie chłodzenie wodne. Maszyny takie są o ok. 35% lżejsze.
Wartości napięcia i układy wzbudzenia hydrogeneratorów są takie same
ja k turbogeneratorów tej samej mocy (rozdz. 8). Statyczny tyrystorowy układ wzbu­
dzenia (rys. 12.23) pozwala podobnie jak i chłodzenie wodne zmniejszyć nacisk
n a łożyska, skrócić długość hydrozespołu i obniżyć halę maszyn, co jest ważne
zwłaszcza w elektrowniach podziemnych.
W elektrowniach wodnych powszechnie stosuje się układy blokowe, a prze­
sył energii odbywa się za pośrednictwem linii napowietrznych. W celu zmniejszenia
liczby transformatorów blokowych niejednokrotnie stosuje się układ kilku genera­
torów pracujących równolegle n a wspólny transformator. Układ taki jest stoso-
sowany w Polsce w przypadku generatorów mniejszej mocy. N a rysunku 12.22
przedstawiono schemat elektryczny elektrowni przepływowej jednego z projekto­
wanych stopni wodnych Kaskady Dolnej Wisły, wyposażonej w turbiny rurowe
o mocy 6 x 27,6 MW. Dwa generatory są przyłączone do ttójuzwojeniowego tran ­
sform atora blokowego — układ tworzy tzw. duoblok.
Urządzenia potrzeb własnych elektrowni wodnych dzielą się według prze­
znaczenia na dwie grupy:
— potrzeby własne generatorowe (związane bezpośrednio z hydrozespołem i tran­
sformatorem blokowym);
- potrzeby własne ogólne.
Rys. 12.22. U proszczony schem at układu elektrycznego połączeń głównych projektow anej
elektrowni n a jednym ze stopni K askady Dolnej Wisły
JtPH' — ro zd zieln ice p o trz e b w łasn y ch ; RP — ro zd zieln ice rezerw o w e
Układy zasilania urządzeń potrzeb własnych elektrowni wodnych są dość zróżnicowa­
ne. Zasadniczy rozdział energii urządzeń potrzeb wtasnych odbywa się zazwyczaj
na napięciu niskim, jeżeli nie występują odbiorniki potrzeb własnych o mocy ponad
160h- 200 kW (np. w elektrowniach przepływowych). W elektrowniach pompowych
głównymi odbiorami potrzeb własnych są silniki rozruchowe hydrozespełów, które
są zasilane na napięciu wysokim. Przykładem może być uproszczony schemat
z rys. 12.23 dla elektrowni Żarnowiec. Cztery prądnice/silniki (hydrogeneratory)
M E współpracują w układach blokowych z dwusystemową rozdzielnicą 400 kV
wyposażoną również w system obejściowych szyn zbiorczych SO. Połączenia między
transformatorami blokowymi TB przy elektrowni a oddaloną o ok. 2 km rozdziel­
nicą są wykonane liniami napowietrznymi. Z rozdzielnicy 110 kV jest zasilana
dwusystemową rozdzielnica główna potrzeb własnych RGB W elektrowni (6kV )
za pośrednictwem dwóch transformatorów rozruchowych TR regulowanych pod
obciążeniem. Z rozdzielnicy tej są zasilane silniki rozruchowe M (6 kV) hydroze-
społów i pomp odwodnień M P oraz transformatory potrzeb własnych 6/0,4 kV.
Rezerwowe zasilanie potrzeb własnych, umożliwiające w warunkach awaryjnych
rozruch pojedynczego hydrozespołu do pracy turbinowej, stanowi generator G
0 mocy 1 MV-A, napędzany silnikiem spalinowym Diesla. Połączenia między M E
1 TB są wykonane jednofazowymi szynami ekranowanymi, a z odczepów są za­
silane transformatory wzbudzenia TW . Zmiana kolejności faz (kierunku wirowania

430 431
12. E L E K T R O W N IE W O D N E 12-5. S C H E M A T Y I W Y P O S A Ż E N IE E L E K T R Y C Z N E E L E K T R O W N I W O D N Y C H

dla różnych sposobów pracy hydrozespoiów) jest dokonywana za pomocą zain­

stalowanych w ciągu szynowym odłączników OD.
W elektrowniach podziemnych moc od transformatorów blokowych,
zainstalowanych w podziemnych komorach transformatorówych, do rozdzielni
zlokalizowanej na zewnątrz jest wyprowadzana kablami olejowymi o napięciu
110, 220 kV lub z SFs do 550 kV (w rozwiązaniach zagranicznych). Usytuowanie
elektrowni wodnych wielkiej mocy z dala od ośrodków zapotrzebowania na ene­
rgię elektryczną wymaga zazwyczaj przesyłu energii na znaczne odległości. Wyma­
3; ganie bardzo dużej niezawodności i elastyczności pracy hydrozespoiów wielkiej
I mocy (ok. 500 MW i więcej) doprowadziło do powstania nowych rozwiązań sche­
g fc l matów elektrycznych hydroelektrowni, podobnie jak w przypadku elektrowni
cieplnych (rys. 8.28).
*" L -JS -
5
a
s
o 12.6. A U T O M A T Y K A I P O M IA R Y
uc
<3
Do pomiaru prędkości obrotowej stosuje się metody mechaniczne (odśrodkowe
mierniki sprężynowe), hydrauliczne lub elektryczne. Pomiary poziomów wody,
ciśnień, temperatur są wykonywane z wykorzystaniem ogólnie stosowanych me­
tod pomiarowych.
Hydrozespół jest wyposażony w układ regulacji prędkości obrotowej
iO , z hydraulicznym zespołem wykonawczym, oddziałującym na łopatki kierowni­
K 3D ~ 'łt‘
cze oraz łopatki turbiny (w turbinach Kapłana). Niektóre firmy oprócz oleju sto­
sują również wodę do zasilania zespołów wykonawczych. Obecnie podobnie jak
a !
8
* dla turbin parowych wprowadza się elektrohydrauliczne układy regulacji. Regulacja
prędkości obrotowej spełnia ważne zadanie w przypadku zrzutów obciążenia.
^ ^— (<5=)rC' c is -— | Dopuszczalna prędkość obrotowa hydrozcspolu dużej mocy nie może przekraczać
1,2 prędkości znamionowej n N (1,5 nN dla małej mocy).
ta ,
M S W przypadku turbin parowych dąży się do wykorzystania maksymalnej
szybkości zamknięcia zaworów regulacyjnych. Natomiast w turbinach wodnych
■ t a
ze względu na możliwość powstania nadmiernych udarów ciśnienia (uderzeń hy­
draulicznych) szybkość zamykania łopatek kierowniczych musi być ograniczona.
Szybkość zamykania dopływu wody zalety od stałej czasowej momentu bezwład­
XX. < £ > - ności mas wirujących turbozespołu oraz stałej czasowej momentu bezwładności
przepływającej wody. Poza układem regulacji prędkości obrotowej hydrozespoły
są wyposażone w układy zabezpieczeń przed rozbiegiem, powodującym uszkodzenie
— ^ G 5 >
generatora. W przypadku rozbiegu niedociążonego zespołu, wyzwalacz odśrod­
kowy (regulator bezpieczeństwa) napędzany z wału hydrozespołu, podaje impuls
:^ l, n a zamknięcie zasuw odcinających i łopatek kierowniczych. Stosuje się również
inne urządzenia przeciwrozbiegowe.
¿k. Regulacja mocy turbozespołów w elektrowniach przepływowych m a za
zadanie tak regulować przepływ wody przez turbinę, aby utrzymać stały poziom
SB
23 E lt k lr ó w n io
433
432
12. E L E K T R O W N IE W O D N E
piętrzenia. Z uwagi n a możliwe duże zmiany prędkości obrotowej, układy regulacji
wzbudzenia hydrogeneratorów muszą zapewnić duże zakresy i szybkości zmian
napięcia wzbudzenia.
12.7. W YBRANE DA NE N IE K T Ó R Y C H KRAJOWYCH
ELEKTROW NI W O D N Y C H
Rozwiązania i wyposażenie poszczególnych elektrowni wodnych są w zasadzie
niepowtarzalne w odróżnieniu od elektrowni cieplnych. W celu lepszego poznania
problematyki poniżej przytoczono wybrane dane wyposażenia ważniejszych elek­
trowni zbudowanych w Polsce w ostatnich latach.
W latach 1960 —68 zrealizowano stopień wodny Solina, przyszłej kaskady
rzeki San, ze zbiornikiem wieloletniego wyrównania. Poniżej zapory powstał zbior­
nik wyrównania dobowego w Myczkowcach. Elektrownia Solina została wyposa­
żona w następujące urządzenia:
— dwie turbiny Francisa o danych: moc turbiny P, = 46,8 MW, prędkość obro­
towa n = 136,5 m in-1 , średnica wirnika D = 4,1 m, spad średni H = 57 m ;
turbiny napędzają prądnice synchroniczne (ze wzbudnicą prądu stałego) o da­
nych: S = 52 M V-A, P = 46,8 MW, cos ę = 0,9, U = 10,5 k V ± 5 % ;
— dwie pompoturbiny o danych: stosunek mocy pracy turbinowej do mocy pracy
pompowej P JP p = 22,5 MW/20 MW, n = 136,5 m in "1, D = 4,5 m, 77 =
= 57 m ; prądnice/silniki synchroniczne o danych: S — 24,5 MV-A, P,/Pp =
= 21,8 MW/20,7 MW i odpowiadające tem u wartości cos (p,/cos<pr = 0,9/0,9poi,
U = 10,5 kV ±5% .
Rozruch hydrozespołu do pracy pompowej odbywa się asynchronicznie.
Elektrownia pompowa Żydowo (uruchomiona w 1971 r.) ma jako zbior­
niki dwa naturalne jeziora (rys. 12.16a) i została wyposażona w:
— dwie pompoturbiny o danych: P,)Pp = 50 MW/60,4 MW, n — 187,5 m in " 1,
D ■= 4,5 m, H = 77,4 m, sprawność turbiny/pompy = 0,885/0,9; prą­
dnice/silniki synchroniczne (ze wzbudnicą prądu stałego) o danych: S ,/S p =
= 55,5 MV A/61,6 MV A, cos ę>,/cos<p„ = 0,87/0,95poj, U = 10,5 kV ± 5 % ;
— jedną turbinę Francisa o danych: P, = 52 MW, n — 250 m in " 1, D = 2,85 m,
77 = 77,4 m, sprawność turbiny ą, = 0,914; prądnica synchroniczna o danych:
S = 57 M V-A, cos ę = 0,9, U = 10,5 kV ±5% .
Rozruch hydrozespołu do pracy turbinowej i hamowanie za pomocą indukcyjnego
silnika pierścieniowego o mocy 3 MW, n — 300 m in” 1, U — 10,5 kV.
Elektrownia pompowa Porąbka-Żar (uruchomiona w 1979 r.) ma zbiornik
dolny powstały ze spiętrzenia rzeki Soiy i sztuczny zbiornik górny (rys. 12.16b)
i została wyposażona w:
— cztery pompoturbiny o danych: P JP p = 125 MW/135 MW, n = 600 min-1 ,
D = 3,1 m, H = 440 m, ij./ij, = 0,916/0,907;
— prądnice/silniki synchroniczne (statyczny bezmaszynowy układ wzbudzenia
434
11.7. W Y B R A N E D A N E N IE K T Ó R Y C H K R A J O W Y C H E L E K T R O W N I W O D N Y C H
z prostownikami tyrystorowymi) o danych: S = 150M V-A, cos ę>,/cos <p„ =
= 0,9/0,9poj, 17 = 13,8 kV ± 10%.
Rozruch hydrozespołu do pracy pompowej i hamowanie indukcyjnym silnikiem
pierścieniowym o mocy P = 8 MW, n - 750 m in " 1, U = 13,8 kV.
Elektrownia pompowa Żarnowiec (uruchomiona w 1983 r.) ma jako zbior­
nik dolny — jezioro i sztuczny zbiornik górny oraz została wyposażona w:
- trzy pompoturbiny o danych: P,!Pp = 170 MW/182 MW, n = 166,7 m in "1,
D - 6 m, H = 117 m, ąr/ą„ = 0,905/0,910;
— prądnice/silniki synchroniczne (statyczny układ wzbudzenia jak wyżej) o da­
nych: S = 200 M V-A, cosę),/cos <p„ = 0,85/0,94poJ, U = 15,75 kV±7,S%.
Rozruch hydrozespołów do pracy pompowej i hamowanie indukcyjnym silnikiem
pierścieniowym o mocy P = 13 MW, n = 185 m in "1, U = 6 kV.
Elektrownia pompowa Młoty (przewidywane uruchomienie po 2000 r.)
m a sztuczne oba zbiorniki (przy czym dolny powstał na spiętrzeniu rzeki Bystrzycy)
i została wyposażona w:
- trzy pompoturbiny o danych: P,jPp = 262 MW/302 MW, /z = 333,3 m in " 1,
D x 4,375 m, 77 - 260 m, - 0,908/0,923;
— prądnice/silniki synchroniczne (statyczny układ wzbudzenia) o danych: S =
= 320 MV-A, cos q>,/cos <p„ = 0,9/0,95^, U = 15,75 kV±7,5%.
Rozruch i hamowanie częstotliwościowe ze statycznej przetwornicy tyrystorowej.
Literatura do rozdziału 12
12.1. H ellm an W .: Automatyzacja elektrowni wodnych. W arszaw a, PW T I960.
12.2. H tadki B .: Elektrow nia w odna P orąbka-Ż ar 4 x 125 M W . Biuletyn Techniczny — Ele­
ktrownie i Elektrociepłownie. Energoprojckt, W arszawa. 198], N r 3/4, s. 2 2 - 3 9 ,
12.3. H offm ann M .: Potrzeby i zam ierzenia w dziedzinie rozw oju energetyki w Polsce
d o ro k u 2000. E nergetyka. 1985. N r 9, s. 3 5 7 -3 6 1 .
12.4. H oller H . K ., G rein H .: W asserkraftnutzung mit hydraulischen M aschinen. Technische
Rundschau Sulzer. Escher W yss M itteilungen. 1984. N r 2, s. 25—38.
12.5. Jackow ski K .: Elektrownie wodne. Turbozespoły i wyposażenie. W arszaw a, W N T 1971.
12.6. Łaski A .: Elektrownie wodne. Rozwiązania i dobór parametrów. W arszaw a, W N T 1971.
12.7. M arjański W .: W yposażenie niskospadow ych elektrow ni w odnych. Biuletyn Techni­
czny — Elektrownie i Elektrociepłownie. Energoprojckt, W arszaw a. 1979. N r 1/2,
s. 8 1 - 9 9 .
12.8. M ichałowski S., Plutecki J .: Energetyka wodna. W arszaw a, W N T 1975,
12.9. Press H .: W asserkraftwerke. Berlin, M ünchen, Verlag von W ilhelm Ernst & Sohn
1967.
12.10. Szam urlo T ., Fugiel W .: Elektrow nia w odna szczytow o-pompow a Żarnow iec. Prze­
gląd Elektrotechniczny. t984. N r 6, s. 201—209.
12.1], Troskolański A .T ., Łazarkiew ici Sz.: P om py wirowe. W arszawa, W N T 1973.
 u .i. O B IE G I W E L E K T R O W N I A C H Z T U R B I N A M I G A Z O W Y M I

13. E L E K T R O W N IE Z T U R B I N A M I G A Z O W Y M I

13.1. OBIEGI STO SO W AN E W ELE K TR O W N IA C H ,

Z T U R B IN A M I G A Z O W Y M I I IC H SPRAWNOŚĆ

Podstawowym obiegiem, w którym jest realizowane przetwarzanie energii che­

micznej paliwa n a energię elektryczną z wykorzystaniem turbiny gazowej, jest
obieg Braytona-Joule’a. W obiegu tym spalanie paliwa odbywa się w sposób ciągły
przy stałym ciśnieniu. Najprostszy układ pracujący w otwartym obiegu Braytona-
-Jouie'a przedstawiono n a rys. 13.1. Zasadniczymi elementami układu są: sprę­
żarka powietrza 1, kom ora spalania 4, turbina gazowa 2 i prądnica 5. W turbinie
gazowej o konstrukcji podobnej do turbiny paTowej, następuje przem iana energii
wewnętrznej gazów z komory spalania w energię mechaniczną. Powietrze atm o­
sferyczne o ciśnieniu Pi i tem peraturze T i (punkt 1 na rys. 13.1 b) zasysane z oto­ Rys. 13.1. O tw arty obieg cieplny z tu rb in ą gazow ą: a) schem at ideow y; b) wykres entropow y;
c) realizacja
czenia, jest sprężane w sprężarce osiowej do ciśnienia p 2 i tem peratury T2 (w obiegu 1 — sprężarka; 2 - tu rb in a gazow a; 3 — doprow adzenie pow ietrza; 4 — kom ora spalania;
idealnym jest to przem iana izentropowa). Powietrze to służy do izobarycznego 5 — prądnica; 6 — doprow adzenie paliw a; qt — ciepło doprow adzone do obiegu w prze­
m ianie izobarycznej 2 —3; q„ — ciepło odprow adzone w przem ianie 4 — 1
spalania paliwa gazowego lub ciekłego, dostarczanego w sposób ciągły do komory
spalania. Gazy spalinowe, wraz z dostarczanym w dużej ilości przed wlotem do zaletą obiegów zamkniętych jest możliwość stosowania paliw stałych, istotną wadą
turbiny sprężonym powietrzem (łączny współczynnik nadm iaru powietrza ). 4) natom iast jest konieczność stosowania dwóch wymienników ciepła o bardzo dużych
o param etrych p 3, T3, wpływają do turbiny .W turbinie następuje rozprężanie powierzchniach ogrzewalnych, zwłaszcza narażonej na wysokie tem peratury na­
izentropowe mieszaniny gazów spalinowych i powietrza do param etrów p A, TA grzewnicy gazu roboczego.
przy których następuje odprowadzenie gazu na zewnątrz. Zamknięcie omówio­ Obieg porównawczy teoretyczny elektrowni z turbiną gazową składa
nego obiegu otwartego odbywa się niejako przez otaczającą atmosferę. się —jak pokazano to na rys. 13.1b - z dwóch izobar i dwóch izentrop (adiabat
Możliwa jest praca turbiny gazowej w układzie zamkniętym, w którym odwracalnych).
krąży stała ilość czynnika roboczego, podlegającego omówionym przemianom Sprawność teoertyczna obiegu Braytona -Joule’a
termodynamicznym. W nagrzewnicy jest przekazywane czynnikowi roboczemu
przez powierzchnię ogrzewalną ciepło ze spalania paliwa (może być nim także
paliwo stałe) lub z reakcji jądrowych. Po rozprężeniu w turbinie czynnik oddaje
ciepło w chłodnicy. Czynnikiem roboczym może być teoretycznie dowolny gaz, — - ‘--E T n 3J >
ć *
w dotychczasowych rozwiązaniach jest stosowane jednak najczęściej powietrze.
Podejmuje się próby zastosowania gazów szlachetnych (hel, argon). Zasadniczą gdzie: x — wykładnik adiabaty; £ — stopień sprężania, (. = P il P i­

lili
436
U. E L E K T R O W N IE Z T U R B I N A M I G A Z O W Y M I
13.1. O B IE G I W E L E K T R O W N IA C H Z T U R B I N A M I G A Z O W Y M I

Sprawność teoretyczna przedstawionego idealnego obiegu w układzie

ze spalaniem paliwa przy
stałym ciśnieniu jest zatem tym większa, im wyższy jest
stopień sprężania w sprężarce, co jednocześnie
odpowiada większej tempe­ TÓżnicy
ratur przed i za sprężarką oraz przed i za turbiną gazową.
W rzeczywistym obiegu z turbiną gazową wpływ stopnia sprężania ę
na sprawność nie jest tak prosty ja k w rozpatrywanym obiegu teoretycznym. Wynika
to z faktu, że przem iany sprężania i rozprężania są politropami, z czym jest zwią­
zany przyrost pracy sprężania i zmniejszenie pracy rozprężania (linie przerywane
na rys. 13.Ib). Ponadto występują spadki ciśnienia czynnika między sprężarką
i turbiną oraz przyrost masy czynnika w komorze spalania (w obiegu otwartym).
Powoduje to, że dla określonych wartości tem peratury T3 przed turbiną sprawność
rzeczywistego obiegu Braytona-Joule’a osiąga maksimum dla ściśle określonej, opty­
malnej wartości stopnia sprężania £. Zależność sprawności rzeczywistej obiegu
z turbiną gazową od tem peratury T3 na wlocie i T4 na wylocie z turbiny, a więc
pośrednio od stopnia sprężania przedstawiono na rys. 13.2 [13.10],

Rys. 13,3. Podstaw owe, rozw inięte obiegi i schem aty realizacji układów z turbinam i gazowymi:
a) układ z regeneracją ciepła; b) układ z dw ustopniow ym sprężaniem i dw ustopniow ym roz­
prężaniem
S - sprężarka; Ch - chłodnica m iędzystopniow a; K - regeneracyjny wymiennik ciepła;
K S — kom ora sp ala n ia ; T — turbina gazow a; C — prądnica. Liczbam i 1 — 10 oznaczono
R ys. 13.2. Z ależność spraw ności rzeczy­ param etry czynnika w charakterystycznych punktach obiegów
wistej obiegu otw artego z tu rb in ą ga­
zow ą o d te m p e ra tu ry gazów przed i za
tu rb in ą wg [13.10]
obiegów rzeczywistych, w których procesy sprężania i rozprężania są przemianami
Istotną poprawę sprawności obiegu z turbiną gazową można uzyskać politropowymi, a sama regeneracja jest niezupełna.
podgrzewając sprężone powietrze kierowane do kom ory sprężania za pomocą Dalsze zbliżenie obiegu Braytona-Joule’a do teoretycznego obiegu Carnota
gazów wylotowych z turbiny, czyli stosując regenerację ciepła (rys. 13.3a). Rege­ można uzyskać dzięki zastosowaniu wielostopniowego sprężania i rozprężania z pod­
neracja ciepła jest możliwa jedynie wówczas, gdy r 4 > T2 (rys. 13.1). Sprawność grzewaniem międzystopniowym (tzw. spalanie sekwencyjne [13.2] oraz z regeneracją
teoretyczna obiegu z regeneracją ciepła. ciepła (rys. 13.3b).
Duża część mocy turbiny gazowej (zwykle ok. 70%) jest zużywana do napędu
tf,B= 1- = 1_ c’(Ti Ti) (13.2) sprężarki. Z tego względu moce zespołów gazowych są znacznie mniejsze od mocy
Hi c j r 2 - r 2) turbozespołów w elektrowniach parowych konwencjonalnych, a zwłaszcza jądrowych.
Rozwój turbin gazowych w ostatnim dziesięcioleciu jest jednak bardzo dynamiczny
Uwzględniając na podstawie rów nań d la przem ian izentropowych 1—2 i 3 —4, że
T J T i = T2IT3 oraz fakt, że w układzie idealnym T'ą = T2, T'2 = Tt (rys. 13.3a), i obecnie osiągają one moc 240 —265 MW, przy sprawności do 38%.
W krajach rozwiniętych turbiny gazowe są stosowane najczęściej w elektro­
wyrażenie (13.2) przyjmuje postać
wniach przeznaczonych do pracy szczytowej. Sprzyja temu prostota ich układu, w wy­
_r _ | _ _ , _ T 1 niku czego jednostkowy koszt mocy zainstalowanej jest znacznie mniejszy od kosztu
tftB * «1 * ni (13.3)
M J3 w klasycznej elektrowni parowej oraz większa jest elastyczność ruchowa (czas rozruchu
Z porównania wzorów (13.1) i (13.3) wynika, że dla T x > T2 (zawsze spełnionego 15 20 min) i prostsza obsługa. Do pracy podstawowej elektrownie gazowe są stoso­
w układzie z regeneracją) sprawność obiegu z regeneracją jest zawsze większa od wane w krajach zasobnych w paliwa ciekłe (lub gazowe) i jednocześnie ubogich w wodę.
Przykładem takich elektrowni mogą być elektrownie Rijad 7 i 8 w Arabii Saudyjskiej.
sprawności obiegu otwartego bez regeneracji. Wniosek ten jest słuszny także dla
439
438
12. E L E K T R O W N IE Z T U R B I N A M I O A Z O W Y M I
Pierwsza z nich, zbudowana przez amerykański koncern General Electric, ma moc
zainstalowaną 800 MW (16 zespołów gazowych w obiegu otwartym o mocy po 50 MW
każdy) [13.9], dostawcą drugiej z nich był koncern Brown-Boveri (obecnie ABB).
Zainstalowano w niej 20 zespołów gazowych w obiegu otwartym z komorą spalania nad
turbiną (patrz rys. 13.1) o mocy po 50 MW, co uczyniło ją największą w świecie
elektrownią tego typu [13.1).
Rozpoczęcie w Polsce produkcji turbin gazowych oraz perspektywy pozyskania
zwiększonych ilości gazu (m.in. z nowego gazociągu z Rosji do Niemiec przez Polskę)
stwarzają w nadchodzących latach możliwość wprowadzenia do polskiego systemu
elektroenergetycznego elektrowni z turbinami gazowymi (elektrowni gazowych szczyto­
wych oraz gazowo-parowych). Będą one efektywnymi źródłami mocy szczytowej,
a w przyszłości także mocy podstawowej. Dzięki dywersyfikacji bazy paliwowej zwiększą
one bezpieczeństwo energetyczne kraju oraz ułatwią przestrzeganie norm ochrony
środowiska. W 1999 r. zainstalowano w kraju pierwszą turbinę gazową G T 8C o mocy
50 MW.
13.2. O B I E G I G A Z O W O - P A R O W E I IC H Z A S T O S O W A N I E
W E L E K T R O W N IA C H
Postęp w rozwoju konwencjonalnych elektrowni parowych, polegający na zastosowaniu
nadkrytycznych parametrów pary (25,0 30,0 MPa i 580 -t- 600°C) oraz na udoskonaleniu
obiegu cieplnego i poszczególnych urządzeń, pozwolił w ostatnich latach na osiągnięcie
sprawności netto dochodzącej do 46% przy spalaniu węgla kamiennego i do 43,5% przy
spalaniu węgla brunatnego. Są to już wartości bliskie granicznym, ze względu na
nieopłacalność dalszego zwiększania parametrów początkowych, co wynika zarówno ze
względów materiałowych, jak i niezawodności pracy.
Dalsze, istotne zwiększenie sprawności jest możliwe zatem jedynie w układach
kombinowanych dwuczynnikowych, w których klasyczny obieg parowy jest nadbudowa­
ny innym obiegiem wysokotemperaturowym (gazowym, parowym na parę rtęci, genera­
torem magnetohydrodynamicznym i in.). Spośród wielu propozycji i możliwości,
praktyczne zastosowanie we współczesnej energetyce znalazły jedynie kombinowane
układy gazowo-parowc, w których w górnym zakresie temperatur wykorzystuje się obieg
z turbiną gazową, w dolnym zaś - klasyczny obieg parowy.
Zaletą układów gazowych jest znacznie wyższa temperatura początkowa
czynnika roboczego (aktualnie do 1250°C), wadą natomiast - wysoka średnia tem­
peratura odprowadzania ciepła. Z kolei do głównych zalet układów parowych należą
odprowadzanie ciepła do dolnego źródła przy stałej temperaturze, wyższej tylko o kilka
stopni od temperatury otoczenia, i stosunkowo mała praca sprężania. Wadą tego układu
jest natomiast proces doprowadzania ciepła, wymagający dużych powierzchni wymiany
ciepła i zmuszający do ograniczenia temperatury początkowej do wspomnianych
580-^600°C.
440
13.2. O B IE G I G A Z O W O -P A R O W E W E L E K T R O W N IA C H
Układ kombinowany gazowo-parowy w zakresie wysokiej temperatury od­
znacza się zaletami układów gazowych, w zakresie zaś niskich temperatur - zaletami
układów parowych, eliminując jednocześnie ich wady. Dzięki pracy w znacznie większym
zakresie temperatur, kombinacja obu układów daje istotne zwiększenie sprawności.
Liczba możliwych układów gazowo-parowych jest znaczna, obejmuje bowiem
nie tylko układy nowo projektowane, ale także zabudowę turbin gazowych w istniejących,
modernizowanych blokach konwencjonalnych. Na rysunku 13.4 przedstawiono dwa
zasadnicze sposoby sprzężenia części gazowej i parowej, stosowane w praktycznych
rozwiązaniach elektrowni gazowo-parowych.
W układzie z wysokociśnieniową wytwornicą pary (tzw. układzie równoległym
- rys. 13.4a), sprężarka wtłacza powietrze do paleniska wytwornicy pary, w którym
następuje izobaryczne spalanie dostarczanego w sposób ciągły paliwa gazowego lub
ciekłego. Ciepło spalin jest częściowo wykorzystywane do wytwarzania pary, częściowo
zaś zamieniane na pracę w turbinie gazowej. Spaliny wylotowe z turbiny gazowej
podgrzewają wodę zasilającą, po czym są odprowadzane do otoczenia.
Na rysunku 13.4b przedstawiono uproszczony schemat cieplny układu szerego­
wego z kotłem odzysknicowym, który w niektórych rozwiązaniach może być zasilany
dodatkowym paliwem (kocioł z tzw. dopalaniem). W układzie tym spaliny z turbiny
gazowej, rozprężone do ciśnienia bliskiego atmosferycznemu, są kierowane do kotła
odzysknicowego, w którym jest wytwarzana para, zasilająca turbinę parową. Układ
pozwala na autonomiczną pracę turbiny gazowej przy skierowaniu spalin wylotowych
przez tzw. gorący komin z pominięciem kotła odzysknicowego.
Rys. 13.4. Schem aty układów cieplnych elektrow ni gazow o-parow ych: a) układ z w ysoko­
ciśnieniową wytw ornicą pary (rów noległy); b) układ z konw encjonalnym kotłem parow ym
(szeregowy)
1 — sprężarka; 2 — ciśnieniowa wytw ornica p ary; 3 — ko m o ra sp ala n ia ; 4 — turb in a
gazow a; 3 — kocioł parow y; 6 — tu rb in a p aro w a; 7 — podgrzew acz w ody; 8 — pom pa
w ody zasilającej
Teoretyczne obiegi realizowane w obu układach są takie same (rys. 13.5).
Różnica polega na tym, że ciepło parowania i podgrzewania wody w układzie z rys. 13.4a
jest przekazywane w procesie izobarycznego spalania (izobara wysokiego ciśnienia)
z obiegu gazowego, a tylko ciepło podgrzewania wody - od spalin wylotowych.
W układzie z rys. 13.4b z kotłem odzysknicowym ciepło z obiegu gazowego jest
przekazywane parze w procesie izobarycznego oddawania ciepła (izobara niskiego
ciśnienia).
441
U. E L E K T R O W N IE Z T U R B I N A M I G A Z O W Y M I
U . l. O B IE G I G A Z O W O - P A R O W E W E L E K T R O W N IA C H

R ys. 13.5, T eoretyczne obiegi p o d staw o ­

wych u kładów gazow o-parow ych w ukła­
d z ie w spółrzędnych T-s
1 — obieg gazow y; 2 — obieg parow y;
3 — obieg C a rn o ta

Elektrownie gazowo-parowe są obecnie najbardziej dynamicznie rozwijanymi

rodzajami elektrowni, wprowadzanymi do systemów elektroenergetycznych wielu kra­
jów. Brak społecznej akceptacji budowy elektrowni jądrowych oraz ostre rygory ochrony
środowiska spowodowały, że producenci energii elektrycznej zamawiają w ostatnich
latach przede wszystkim elektrownie gazowo-parowe. Najszersze zastosowanie znalazł
układ szeregowy, w którym gazy wylotowe z turbiny gazowej, o temperaturze 510 -i- 575°C
są kierowane do kotła odzysknicowego - stanowiącego bezpaleniskowe źródło ciepła
(pary) - w obiegu z turbiną parową. Zapewnia to możliwie największą efektywność
wykorzystania energii chemicznej paliwa, której miarą jest sprawność energetyczna
prawie 60% przy wytwarzaniu tylko energii elektrycznej oraz ok. 90% przy wytwarzaniu
energii elektrycznej i ciepła w skojarzeniu (wskaźnik skojarzenia do ok. 1,3 MWc/MW,b).
Przy stosowanych dziś parametrach w komorze spalania i na wylocie turbiny
gazowej, w układzie z kotłem odzysknicowym bez dopalania, moc turbiny parowej
(rys. 13.6) pozwala lepiej wykorzystać ciepło spalin.
wynosi 0,5 ^0 ,6 mocy części gazowej. Z tego względu najczęściej przyjmowanym
W polskiej energetyce, wykorzystującej niskokaloryczne, zasiarczone i zapopie-
dotychczas rozwiązaniem jest układ dwóch turbin gazowych z jedną turbiną parową
lone węgle kamienne, szczególne korzyści może w przyszłości przynieść zastosowanie
o zbliżonych mocach, choć spotykane są układy z większą liczbą turbin gazowych na
układów gazowo-parowych zintegrowanych ze zgazowaniem węgla. W świecie pracuje
jedną turbinę parową.
już kilkanaście takich instalacji, a jedną z większych jest pierwsza w Europie pokazowa
Rozwój układów gazowo-parowych, zwłaszcza w zakresie największych mocy,
instalacja o mocy 280 MW w Buggenum (Holandia). Sukces tej i innych, podobnych
zmierza w ostatnich latach w kierunku konfiguracji jednowałowych, tj. układu jednej
instalacji będzie miał istotny wpływ na rozwój tzw. czystych technologii wytwarzania
turbiny gazowej i jednej turbiny parowej, osadzonych na wspólnym wale (rys. 13.6). energii elektrycznej z węgla.
Pozwala to na istotne ograniczenie kosztów urządzeń elektrycznych, ponieważ unika się
zwielokrotniania urządzeń, takich jak: generatory, transformatory blokowe i potrzeb
własnych, aparatura łączeniowa itp.
Ponadto generator i inne urządzenia, zaprojektowane na większą moc (sumę
mocy turbiny gazowej i parowej), mają zwykle większą sprawność. Układ jednowałowy L ite ra tu ra d o ro z d z ia łu 13
nie ogranicza możliwości autonomicznej pracy tylko części gazowej. Umożliwia ją 13.1. Felix B., Fries A.: Erste B ctricbscrfahnm gcn mit dcm G asturbinenkraftw erk Riyadh 8.
rozłączalne sprzęgło hydrokinetyczne, niezbędne także podczas rozruchu bloku. Brown Boveri Technik. 1985. N r 3, s, 111-119.
N a sprawność bloku gazowo-parowego ma także wpływ układ technologiczny 13.2. G undlach W., Porochnicki J.: K om binow ane siłownie parow o-gazowe. Gospodarka
Paliwami i Energią. 1980. N r 4.
części parowej, który może być jedno-, dwu- lub trójciśnieniowy. Zwiększenie liczby

443
442
U . E L E K T R O W N IE Z T U R B I N A M I G A Z O W Y M I

13.3. Jeß H ., R oser G .: K om biheizkraftw erk M itte - saubere E lektrizität u nd Fernw ärm e für
14. E L E K T R O W N IE Z E S P A L IN O W Y M I S IL N IK A M I
Berlins Stadtzentrum . A B B Technik. 1995, N r 1, s. 4 -1 3 .
13.4. K ehlhofcr R ., Planchcrel A.: D ie K om binierten G as-/D am pfturbinen-K raftw erke K A 9, W YSOKOPRĘŻNYM I
II u n d 13. Brown Boverl M itteilungen. 1982. N r 11, s. 361-372.
13.5. M iller A., Lew andow ski J.: Uklady gazowo-parowe na paliwa stale. W arszaw a, W N T 1993.
13.6. M ukherjee D .K .: Stand der G asturbinenlechnik. A B B Technik. 1997. N r 2, s. 2 -1 4 .
13.7. N e u h o ff H .: Die neuen G asturbinen G T 24 und G T 26 - hohe W irkungsgrade dank
sequw ntiellcr V erbrannubng. A B B Technik. 1994. N r 2, s. 2 -7 .
13.8. N o w ak W .: Now oczesne, ekologicznie czyste i w ysoko spraw ne technologie utylizacji
węgla. Gospodarka Paliwami i Energią. 1994. N r 9, s. 16—22.
13.9. P e tro ff C., G a u lt E.: R iyadh 7 sustained gas turbine perform ance. Turhamachinery
international. 1984. N r 10.
13.10. Sm ith D .: N ew C C G T technology aim s fo r 60 per cent efficiency a t C ottam . Modern
Power System s. 1999. N r 8, s. 4 0 -4 3 .

Elektrownie z silnikami wysokoprężnymi, pracującymi wg obiegu Diesla, są budowa­

ne w krajach trzeciego świata produkujących ropę naftową i nie mających innych
źródeł energii, a charakteryzujących się małym zużyciem energii elektrycznej i bra­
kiem rozbudowanych sieci elektrycznych. Elektrownie te, o mocy przekraczającej
niekiedy 100 MW, są wówczas jednym źródłem energii elektrycznej na izolowanych
obszarach i pracują w ruchu ciągłym.
W krajach uprzemysłowionych są one stosowane na wyspach (Gotlandia,
Korsyka, Islc of Man) oraz do zasilania schronisk na terenach parków narodo­
wych i rezerwatów przyrody, kolejek linowych i wyciągów narciarskich, kamie­
niołomów, tartaków, wreszcie placów budowy w początkowym okresie. Moc ich
jest wówczas dopasowana do obciążenia elektrycznego, a liczba zespołów prądo­
twórczych musi uwzględniać przypadki awarii i zwiększenia zapotrzebowania
na energię elektryczną na zasilanym przez nie obszarze.
Jako rezerwowe źródła mocy zespoły napędzane silnikami wysokoprę­
żnymi są od dawna stosowane w szpitalach, bankach, węzłach łączności, central­
nych urzędach państwowych, domach towarowych, teatrach, pompowniach wody
pitnej oraz w elektrowniach konwencjonalnych, a także w elektrowniach jądrowych.
Ze względu na krótki czas rozruchu stanowią one źródło mocy, które może być
uruchamiane ze stanu zimnego w ciągu 14-2 min, a przy stosowaniu specjalnych
zabiegów pozwalają na przejęcie obciążenia praktycznie bezprzeTWOwe (w czasie
równym sumie czasu własnego wyłącznika zasilania podstawowego i czasu wła­
snego wyłącznika zasilania rezerwowego). Te ich zalety sprawiły, że prądotwórcze
zespoły Diesla stanowią źródło mocy rezerwowej, gdy zachodzi potrzeba bezpie­
cznego odstawiania z ruchu elektrowni jądrowych (przejęcie obciążenia w ciągu
15 s).
Jako źródło mocy podstawowej są stosowane silniki niskoobrotowe (1004-
4-300 m in-1 ) dwusuwowe bądź średnioobrotowe (3004-600 m in-1) czterosuwowe,
a jak o źródło mocy rezerwowej - silniki średnioobrotowe i wysokoobrotowe
(6004-1800 m in-1). Z prędkością obrotową jest związany ciężar jednostkowy sil-

445
«». E L E K T R O W N IE Z E S P A L IN O W Y M I S I L N I K A M I W Y S O K O P R Ę Ż N Y M I
U. E L E K T R O W N IE Z E S P A L IN O W Y M I S IL N I K A M I W Y S O K O P R Ę Ż N Y M I

nika: przy prędkości 100 m in -1 wynosi on ok. 90 kg/kW, a przy 1800 min 1 — ok. Współczynnikiem sprężania silnika wysokoprężnego nazywa się stosunek
8 kg/kW.
Silniki niskoobrotowe m ają większą Sprawność, zużywają mniej oleju
£ = ~ r~ = 12 + 22
smarnego, mają dłuższe cykle remontowe. Silniki wysokoobrotowe są tańsze i wy­ '2
magają lżejszych fundamentów. Silniki dwusuwowe m ają mniejszy ciężar jedno­ a stopniem obciążenia stosunek
stkowy, wykazują mniej trudności z zaworami w porównaniu z silnikami cztero-
suwowymi. Do mocy 1 MW są stosowane przeważnie silniki czterosuwowe, a powy­ q> = V* = 1,5 + 3,5
żej 2,5 MW — silniki dwusuwowe. Przy tej samej mocy i prędkośći obrotowej
sprawność silnika dwusuwowego jest o 3-^5% większa niż silnika czterosuwo- gdzie: Vt , Vit V3 — objętość czynnika w punktach wykresu.
wego. Wzór (14.2) można przekształcić do postaci
Silnik spalinowy wysokoprężny, pracujący wg obiegu Diesla należy do
maszyn cieplnych o spalaniu wewnętrznym, tzn. odbywającym się w cylindrach 1 1 <p“ - l
lim « 1 - (14.3)
maszyny. Spalanie mieszanki paliwowej w cylindrach silnika odbywa się przy S*-1 ę - 1
stałym ciśnieniu, a zapłon mieszanki następuje samoczynnie na skutek jej sprę­ przy czym k = 1,3-i-1,4 — wykładnik adiabaty.
żenia. Obieg cieplny Diesla na wykresach T-s i p V przedstawiono na rys. 14.1. Zależność sprawności teoretycznej obiegu Diesla od współczynnika sprężania
podano na rys. 14.2.

R y s. 14.2. Zależność sprawności te­

R ys. 14.1. O bieg cieplny D iesla n a w ykresach T-s i p -V
Q t — ciepło d o p ro w ad zo n e; Q i — ciepło o d p row adzone
Energia chemiczna paliwa, którym jest olej opałowy lekki lub ciężki (die-
slowski), zostaje przez spalanie zamieniana na energię cieplną, a następnie me­
chaniczną (kinetyczną) m as wirujących silnika ze sprawnością ogólną
= n,D n*. U 4-1)
gdzie: r¡tD — sprawność teoretyczna obiegu cieplnego Diesla; tj„ — sprawność
wewnętrzna silnika; r\m — sprawność mechaniczna silnika.
K orzystając z oznaczeń podanych na rys. 14.1, można napisać dla gazu idealnego
oretycznej obiegu Diesla 17,0 o d
w spółczynnika sprężania a (przy d a­
nych: stopniu obciążenia <p i wykła­
dniku adiabaty k)
Sprawność ogólna silników wysokoprężnych, pracujących przy ciśnie­
niu do 12 MPa, osiąga wartość do 45% i jest największa z osiągalnych w maszy­
nach cieplnych. Przy sprawności generatora do 97%, pozwala to na produkowa­
nie energii elektrycznej ze sprawnością brutto 43,5%. Ponieważ zużycie energii
elektrycznej na potrzeby własnej nowoczesnej elektrowni dieslowskiej z silnikami
dużej mocy nie przekracza 3%, więc maksymalna sprawność wytwarzania energii
elektrycznej netto wynosi 42%.
Moc wewnętrzna f„ (k W ) silnika wysokoprężnego rozwijana w jego
cylindrach

»l.o = (14.2) nd2 P ¡sn * 1 0 J

Vil (14.4)
r60
gdzie: Q, = Gcp(T} - T¿)\ Q2 = Gcv (TĄ- 7j); G - masa czynnika; cp - ciepło
gdzie: d — średnica cylindra, m ; p¡ — ciśnienie indykowane w cylindrze, MPa;
właściwe przy stałym ciśnieniu; c v — ciepło właściwe przy staej objętości.

447
446
14. E L E K T R O W N IE Z E S P A L IN O W Y M I S I L N I K A M I W Y S O K O P R Ę Ż N Y M I
14. E L E K T R O W N IE Z E S P A L IN O W Y M I S I L N I K A M I W Y S O K O P R Ę Ż N Y M I

s — skok tłoka, m ; n — prędkość obrotowa, m in-1 ; t — 2 dla silnika czterosu-

wowcgo; z = 1 dla silnika dwusuwowego; k = liczba cylindrów.
Sprawność wewnętrzna silnika

przy czym P, - moc teoretyczna (kW) rozwijana w cylindrach silnika

P, = bW un,D (14.6)
gdzie: b — natężenie zużycia paliwa, kg/s; łVu — wartość opałowa paliwa, kJ/kg;
Vid ~ sprawność, teoretyczna obiegu cieplnego Diesla.
Średnice cylindrów wynoszą do 1100 mm, ciśnienia indykowanc zawie­
rają się w granicach 3 -i-12 MPa, skoki tłoka osiągają wartość do 1900 mm, prędkość
tłoka — 6,5 m/s, prędkość obrotowa wynosi 100 +1800 m in-1 , a maksymalna
liczba cylindrów — 18 sztuk.
Moc silnika wysokoprężnego zależy od ciśnienia atmosferycznego i od Rys. 14.3. Spraw ność silników wysoko­
tem peratury powietrza. Ze wzrostem tem peratury maleje średnie ciśnienie i moc S0 75 !00 % 175 prężnych (D iesla) o różnej m ocy znam io­
nowej w funkcji obciążenia
silnika zmniejsza się o ok. 1% przy wzroście tem peratury o 2,5°C. Przy instalo­
waniu silnika wysokoprężnego powyżej 150 m nad poziomem morza, m oc jego pary lub gorącej wody dla odbiorców zewnętrznych. Także ciepło może być od­
zmniejsza się o 1% na każde 100 m zwiększenia wysokości zainstalowania. Sil­ bierane od wody chłodzącej silnik. Ilość ciepła, którą można odzyskać ze spalin
niki o mocy do 100 kW kwalifikuje się jako małe, o mocy 100-r 1000 kW jako i z wody chłodzącej wynosi do 40%. Taka gospodarka skojarzona może zwiększyć
średnie i powyżej 1000 kW jako duże. Temperatura spalin na wylocie z silnika sprawność instalacji nawet do 80%. Sehemat jej przedstawiono na rys. 14.4.
wysokoprężnego wynosi 400-^600°C przy mocy znamionowej i spada nieco przy Wymiennik odbierający ciepło ze spalin jest zwykle połączony z tłumi­
mniejszym obciążeniu. kiem hałasu, wytwarzanego przez spaliny opuszczające silnik. Głośność silników
Orientacyjny bilans cieplny silnika wysokoprężnego przedstawia się na­ wysokoprężnych z tłumikami hałasu nie przekracza poziomu dźwięku B - 90-¡-95 dB.
Rozruch małych silników wysokoprężnych odbywa się za pomocą silnika
stępująco:
elektrycznego prądu stałego <rozrusznika), zasilanego z baterii akumlatorów o na­
— praca użyteczna 35-Hł5% ;
pięciu 12 V lub 24 V, wchodzącej w skład zespołu. W średnich i dużych silnikach
—ciepło unoszone pTzez spaliny 28% ;
wysokoprężnych jest stosowane do tego celu sprężone powietrze o ciśnieniu 3 +
— ciepło odebrane przez wodę chłodzącą 25% ;
4-9 MPa dostarczane do pierwszego cylindra poprzez zawór wielodrożny z butli
— pozostałe straty (tarcie, prom ieniowanie itd.) 7% .
sprężonego powietrza. Przy rozruchu dopływ paliwa do wtryskiwacza pierwszego
Jednostkowe zużycie oleju opalowego wynosi 200-r280 g/(kW h) przy
cylindra zostaje zamknięty. Ładowanie butli sprężonym powietrzem jest dokony­
W' = 41870 kJ/kg (W„ = 10000 kcal/kg), zużycie oleju smarnego wynosi od
wane za pomocą tego samego zaworu wielodrożnego przez pierwszy cylinder,
1 g/(kW-h) (wielkie silniki stacjonarne) do 8 g/(kW -h) (małe silniki przewoźne).
pracujący podczas biegu jałowego silnika z wyłączonym dopływem paliwa.
Przebieg sprawności silników wysokoprężnych w funkcji ich mocy znamionowej
Gotowość rozruchowa silnika wysokoprężnego zależy od temperatury
i obciążenia pokazano na rys, 14.3. Jak widać, w granicach 50^-100% obcią­
otoczenia, w której znajduje się sam silnik i paliwo. Z tego względu stosuje się pod­
żenia krzywa przebiegu sprawności jest dość płaska.
grzewanie wody chłodzącej i oleju smarnego do temperatury ok. 50°C za pomocą
Współczynnik biegu jałowego wynosi od 10% dla silnika wysokoprę­
grzałek elektrycznych. Cylindry silnika są podgrzewane przez specjalne świece
żnego o mocy 24 M W do ok. 20% dla silnika o mocy 500 kW. Zużycie energii
albo stale palące się, albo uruchamiane przed rozruchem, gdyż zimne ścianki cy­
elektrycznej na potrzeby własne elektrowni dieslowskiej wynosi od 3% (wielkie lindrów nie pozwalają na osiągnięcie przy sprężaniu temperatury powietrza, nie­
silniki) do 6% (małe silniki). zbędnej do nastąpienia samozapłonu paliwa. Zwykle podczas rozruchu silnik jest
Ciepło spalin jest wykorzystywane do podgrzewania ciężkiego oleju opało­ zasilany paliwem rozruchowym (olej napędowy lekki) i dopiero po osiągnięciu
wego (do tem peratury 100-j-110°C), którym silnik wysokoprężny jest zasilany. właściwych temperatur — paliwem podstawowym.
Może ono być wykorzystywane za pomocą kotła odzysknicowego do wytwarzania
29 E le ktrow n i*
449
448
14. E L E K T R O W N IE Z E S E A L IN O W Y M I S I L N I K A M I W Y S O K O P R Ę Ż N Y M I
R ys. 14.4. Schem at instalacji wykorzystującej ciepło w ody chłodzącej i spalin silnika w ysoko­
prężnego (D iesla)
/ — tu rb in k a sp alin o w a; 2 — sp rę ża rk a ; 3 — odbiorniki ciep ła; 4 — chłodzenie cylindrów
Ponieważ prędkość obrotowa wielkich stacjonarnych silników wysoko­
prężnych nie może być zwiększana ponad pewną wartość ze względu na występu­
jące siły, w celu zwiększenia mocy stosuje się tzw. doładowywanie silnika, które po­
lega na zasilaniu go powietrzem sprężonym. Możliwe jest wówczas zasilanie sil­
nika większą ilością paliwa, gdyż dzięki sprężaniu powietrza ilość tlenu do zu­
pełnego spalania jest dostateczna; uzyskuje się w ten sposób większą moc bez
zwiększenia wymiarów silnika (średnicy cylindrów i ich liczby) i jego prędkości
obrotowej. Doładowanie następuje za pomocą turbosprężarki napędzanej spali­
nami silnika wysokoprężnego. Proces doładowywania zwiększa moc silnika wyso­
koprężnego nawet ok. 50%, a przy identycznych wymiarach i prędkości obrotowej
silnika zmniejsza jednostkowe zużycie paliwa i jednostkowy ciężar agregatu, pro­
wadząc w wyniku do mniejszej kubatury budynku i mniejszych nakładów inwes­
tycyjnych na jednostkę mocy. Rezultat doładowywania zwiększa dodatkowo
ochłodzanie sprężanego powietrza przed wlotem do cylindra silnika w specjalnej
chłodnicy wodnej.
Wpływ doładowywania na jednostkowe zużycie paliwa przez silnik wyso­
koprężny przedstawiono na rys. 14.5.
Silniki wysokoprężne mogą byc zasilane różnorodnymi olejami - od kero-
senu do ciężkiego oleju napędowego (olej dieslowski). Silniki małej mocy pracują
450
« L ________ E L E K T R O W N IE Z E S P A L IN O W Y M I S I L N I K A M I W Y S O K O P R Ę Ż N Y M I
320
0
•g. kWh
2 290
260
| —
Rys. 14.5. Jednostkow e zużycie oleju
9tm\ napędow ego przez silnik wysokoprężny
0 20
(D iesla): norm alny J i z doładow yw a­
niem 2
zwykle na lekkim oleju napędowym, a. silniki średnie i duże - na ciężkim oleju
napędowym (tańszym), lecz i one podczas rozruchu są zasilane lekkim olejem na­
pędowym, a olejem ciężkim po jego dostatecznym podgrzaniu w wymienniku
przez spaliny odlotowe i osiągnięciu właściwej lepkości, która przed instalacją
wtryskową nie powinna być mniejsza niż 2700 m J/s (27 cSt). Lekki olej napędowy
m a gęstość (masę właściwą) y = 0,835 kg/l i wartość opałową 45600 kJ/kg (10900
kcal/kg). Ciężki olej napędowy powinien być przed użyciem odwirowany, gdyż
zawiera części stałe, wodę, sole itp. Dopuszczalna zawartość siarki w ciężkim oleju
napędowym wynosi 4% , wody 2% i popiołu 0,2%. Również sód i wanad zawarte
w oleju napędowym są groźne dla silnika wysokoprężnego. Silniki wysokoobrotowe
wymagają dobrego oleju napędowego, a silniki niskoobrotowe pracują na tańszym
ciężkim oleju napędowym i zużywają więcej oleju smarnego. Ciężki olej napędowy
(tzw. bunker „C” oil) m a gęstość (masę właściwą) 0,97 kg/i i wartość opałową
42550 kJ/kg (10150 kcal/kg).
Zapotrzebowanie silnika wysokoprężnego na wodę chłodzącą wynika
z jego bilansu cieplnego i zależy od temperatury wody doprowadzanej do silnika
(tŁ = 15+50°C) oraz od dopuszczalnej temperatury wody opuszczającej silnik t2.
W celu uniknięcia odkładania się kamienia kotłowego, temperatura wody chło­
dzącej opuszczającej silnik może wynosić od t2 = 40°C przy wodzie twardej (twar­
dość > 6 mval/l) do t2 = 70°C przy wodzie miękkiej (twardość < 3 mval/l). Tak
więc zapotrzebowanie wody chłodzącej wynosi 30+75 l/(kW h).
Ważna jest również czystość powietrza używanego do spalania. Z tego
względu stosuje się specjalne filtry powietrza.
Zespoły prądotwórcze z silnikami wysokoprężnymi mają następujące
instalacje pomocnicze:
- powietrzna (filtry, przewody, tłumiki);
- spalinowa (przewody, wymienniki ciepła, kotły odzysknicowe);
- paliwowa (zbiorniki, pompy, filtry, rurociągi, podgrzewacze oleju);
- chłodząca (pompy, wymienniki ciepła, chłodnie, zmiękczalnie wody, rurociągi);
- oleju smarnego (zbiorniki, pompy, filtry, chłodriice, wirówki, rurociągi);
- rozruchowa (akumulatory, silniki elektryczne, sprężarki, kable);
29*
451
14. E L E K T R O W N IE Z E S P A L IN O W Y M I S I L N I K A M I W Y S O K O P R Ę Ż N Y M I
16. E L E K T R O W N IE ZE S P A L IN O W Y M I S IL N I K A M I W Y S O K O P R Ę Ż N Y M I

“ System ™
powietrza
Pole do spalania
i spalin
remontowe
Blok
R ys. 14.6. W idok elektrow ni Bong R ange (L iberia) o m ocy 59 M W w yposażonej w silniki olejowo-wodny
wysokoprężne (D iesla) wg Sulzer R undschau

— elektryczna (generatory, wzbudnice, urządzenia rozdzielcze, transformatory,

oświetlenie, potrzeby własne, sterowanie).
Największe pracujące na świecie elektrownie z silnikami wysokoprężnymi to Maszynownia
zespołu 1
elektrownie:
— Bong Rangę (Liberia) o mocy 59 MW (4 x 8 M W + 3 x 9 MW) z silnikami
firmy Sulzer o prędkości obrotowej 120 m m -1 (rys. 14.6); Pomiesz­
czenie Urządzenia System
— Taiwan o mocy 92 MW (8x11,5 MW) z silnikami firmy M AN o prędkości socjalne elektryczne
pow ie trza
obrotowej 400 m in- 1 ; i AK PiA
rozruchowego
— Abu Dąbi (Zjednoczone Em iraty Arabskie) o mocy 65 MW (4 x 1 6 ,4 MW)
z silnikami firmy Sulzer o prędkości obrotowej 120 m in " 1 i mocy 20 MW przy
tem peraturze powietrza 45°C i temperaturze wody chłodzącej 32°C (moc sil­ Maszynownia zespołu 2 1 3
ników zmniejsza się do 16.4 MW, to jest o 18,5%, gdyż w Abu Dąbi silniki
pracują przy tem peraturze powietrza 50'C i temperaturze wody chłodzącej Rys, 14.7. Plan i przekrój dieslowskiej autom atycznej siłowni zasilania aw aryjnego elektrow ni
56°C). jądrow ej wg En ergo projekt u — K atow ice
W Polsce silniki wysokoprężne produkują m. in. Zakłady Mechaniczne
im H. Cegielskiego w Poznaniu. Silniki te mają moc 630 + 1250 kW i prędkość

453
«52
1«. E L E K T R O W N IE Z E S P A L IN O W Y M I S I L N I K A M I W Y S O K O P R Ę Ż N Y M I

obrotową 750 m in -1 oraz 12504-1800 kW i 1000 m in -1 . Zużycie oleju napędowego

15. L O K A L IZ A C J A ELEKTROW NI I O C H R O N A
o wartości opałowej 42 700 kJ/kg (10 200 kcai/kg) wynosi 212 g/(kW -h) przy mocy
Ś R O D O W IS K A
1800 kW, 219 g/(k\V-h) przy mocy 950 kW i 225 g/(kW h) przy mocy 630 kW.
Są to silniki czterosuwowc, z doładowywaniem za pomocą turbosprężarki z chło­
dzeniem powietrza doładowującego.
Zakłady Urządzeń Technicznych „Zgoda” w Świętochłowicach produ­
kują silniki wysokoprężne o mocy 3,34-10,5 M W i prędkości obrotowej 600 m in “ '.
Są to silniki czterosuwowe z doładowywaniem. Takie silniki o mocy 2,8 MW
oraz 6,2 M W stanowią tzw. dieslowskie automatyczne siłownie zasilania awaryjnego
(DASZA) zaprojektowane dla elektrowni jądrowych z blokami jądrowymi o mocy
odpowiednio 465 M W i 1000 MW przez Energoprojekt — Katowice, Plan i prze­
krój takiej siłowni przedstawiono na rys. 14.7. W przedstawionym budynku można
zainstalować zarówno silnik o mocy 2,8 MW, ja k i silnik o mocy 6,2 MW.

15.1. Z A G A D N IE N IA O G Ó LN E
Literatura do rozdziału 14

14.1. B öhm e K.: D e r D ieselm otor in d e r Energiew irtschaft. In: H andbuch der Energiewirt­ Lokalizacja elektrowni i elektrociepłowni podlega prawom ogólnym rządzącym
schaft. B. H I. Berlin, V erlag T echnik 1960. lokalizacją zakładów przemysłowych. Zagadnieniem specyficznym jest to, że pro­
14.2. D as 30000 PS D ieselgeneratoraggregat fü r die D eckung der G rundlast des K ra ft­ dukcja musi odpowiadać w każdej chwili konsumpcji, nie można bowiem wytwo­
werkes des S tad t G enf. A C E C -Zeitschrift. 1968. N r 1/2. rzonego produktu — energii elektrycznej —magazynować.
14.3. D ietzel F .: K raft-und Wärmewirtschaft. Francis-V erlag, M ünchen 1959.
Podstawowe prawo lokalizacji zakładów przemysłowych brzmi: lokali­
14.4. Exhaust-heat boilers u p diesel-plant efficiency. Power. 1961. N o 11.
14.5. G ü n te r A .: 65 M W Diesel pow er Station a t A b u D abi. Sulzer Technical Review.
zacja zakładu przemysłowego ma na celu osiągnięcie minimalnego kosztu produ­
1979. N o 4. kcji w miejscu jej zbytu (nie zaś —jak to się zwykle sądzi przy pobieżnym trakto­
14.6. H an selm an n H . U ., K o ep p en M .: D icselkraftw erke. Brown ßoeeri M ilteilungen. waniu zagadnienia — w miejscu jej wytwarzania). W odniesieniu do elektroener­
1981. N r 10/11. getyki oznacza to, że nowa lokalizacja elektrowni musi zapewniać minimaliza­
14.7. H o b so n P .D .: D iesel startin g System s. Power. 1956. N o. 7, cję łącznego kosztu wytwarzania i przesyłu energii elektrycznej do odbiorcy.
14.8. L a tk o P .: D ieslow skie autom atyczne siłow nie zasilania aw aryjnego dla elektrow ni
Prawidłowa lokalizacja zakładu przemysłowego pozwala na zmniejszenie
jąd ro w y ch . Biuletyn Techniczny „E nergoprojektu" W arszaw a: Elektrownie i E lektro­
ciepłownie. 1984. N r 1/2.
nakładów inwestycyjnych, związanych z budową zakładu i na równoczesne zmniej­
14.9. M orse F . T . : Power p la n t engineering. V an N o stra n d , N ew Y o rk 1957. szenie kosztu wytwarzania produktu. Natomiast wprowadzenie nowej technologii
14.10. N iem i S .: D ieselheizkraftw erk fü r die Fernw ärm eversorgung der Stadt M arieham n wytwarzania, dającej w wyniku zmniejszenie kosztu wytwarzania, zwykle jest zwią­
in F in n lan d . VG B Kraftwerkstechnik. 1981. N r 5. zane ze zwiększeniem nakładów inwestycyjnych. Ta charakterystyczna cecha pra­
14.11. Oil a n d engines. Power. 1964. N o 12. widłowej lokalizacji zakładu przemysłowego uwypukla jej znaczenie w procesie
14.12. Q uensel O .: D as grösste D ieselkraftw erk der W elt. T echnische M itteilungen. A EC —
- T E L E F U N K E N . 1970. N r 2.
inwestycyjnym. Zła lokalizacja zakładu przemysłowego będzie powodować w gos­
14.13. R ich ter E .: Strom erzeugungsanlagen m it D ieselm otoren. Elektrotechnische Zeit­ podarce rynkowej podrożenie jego wyrobów, zmniejszając jego konkurencyjność.
schrift. 1959, N r 4. Zakład źle zlokalizowany będzie produkował przez cały czas swego istnienia drogo,
14.14. Skrotzki B .G . A ., V opat W . A .: Power Station engineering and economy, M c G raw -H ill, zmniejszając swą rentowność.
N ew Y o rk 1960. Ogólne prawa lokalizacji zakładów przemysłowych operują pojęciami
14.15. S m a ll scale power g en era th n . N ew Y o rk , U nited N atio n s 1967.
rynków: surowca, transportu, siły roboczej i zbytu. W odniesieniu do elektrowni
14.16. S ulzer: Diesel power Station standard project 22 M W .
14.17. 92 M W Diesci pow er Station fo r T aiw an . Energy International. 1972. N o 7.
rynek surowca to paliwo, woda i powietTze, rynek transportu to kolej, drogi wodne
14.18. P rospekty firm : A C E C , ASF.A, Cegielski, F ia t, N a tio n a l, M A N , N ordberg, Sulzer, i elektryczne linie przesyłowe, rynek zbytu to ośrodki i rejony konsumpcji energii
Z goda. elektrycznej. Analiza rynku zbytu to analiza rozwoju gospodarki narodowej w da­
nym rejonie, powodującego zwiększenie zapotrzebowania na energię elektryczną
(p a trz p. 1.4).

455
tS . L O K A L I Z A C J A E L E K T R O W N I 1 O C H R O N A Ś R O D O W IS K A
IS A . Z A G A D N IE N IA O G Ó L N E

Tablica 15.1. D otychczasowa i prognozowana stru k tu ra wytwarzania energii elektrycznej w Polsce

(w %) wg Polskich Sieci E lektroenergetycznych S.A. (1995 r.) Podobnie przedstawia się sprawa z analizą przewozu węgla kamiennego
do nowo lokalizowanej elektrowni. Zapotrzebowanie na węgiel kamienny o wartości
R odzaj paliw a 1950 1960 1970 1980 1990 2000 opalowej 21000 kJ/kg przez elektrownię o mocy 1600 MW pracującej z czasem
wykorzystania mocy zainstalowanej 5500 h/a wynosi ok. 4 ,5 -IO6 t/a, tj. 15000 t/d,
Węgiel kam ienny 94,4 90,8 58,1 73,6 54,9 60 co przy ładowności pociągu 1500 ton netto daje 10 par pociągów na dobę. Jest to
Węgiel bru n atn y 0,9 4,8 31,9 19,3 40,6 21 liczba, która nie może być przyjęta przez PKP bez perspektywicznej analizy prze­
E nergia w odna 3,9 2,2 2.9 2,7 2,5 2
pustowości poszczególnych linii i węzłów, wymaga bowiem zwykle inwestycji na
In n e (olej opalow y, gaz zie­ 0,8 2,2 7.1 4.4 2,0 17
trasach dowozowych. Tras dowozowych może być nieraz kilka, a wybór optymalnej
m ny)
E nergia jąd ro w a - - 9 zależy od ich stanu technicznego (elektryfikacja, pochylenie miarodajne, dopuszczal­
- - -
ne naciski na oś, promienie łuków poziomych), możliwości przejścia na tabor o wię­
R azem 100% 100% 100% 100% 100% 100% kszej ładowności, większej dopuszczalnej prędkości itd.
Dążność do realizacji otwartego obiegu chłodzenia skraplaczy turbin
jako najtańszego inwestycyjnie i eksploatacyjnie, skłania do lokalizacji elektrowni
nad rzekami w wystarczająco dużym przepływie. N a przykład elektrownia o mocy
Dotychczasową i prognozowaną strukturę wytwarzania w kraju energii 1600 MW potrzebuje ok. 64 m 3/s wody chłodzącej, którą zwraca do rzeki po pod­
elektrycznej ze względu na rodzaj paliwa przedstawiono w tabl. 15.1. grzaniu o 9-r-10°C. Jeśli przyjąć, że można z rzeki pobrać 50% jej przepływu mia­
W ybór węgla brunatnego jako paliwa dla elektrowni decyduje o jej rodajnego, to elektrownię taką można zlokalizować nad rzeką o przepływie I28m 3/s.
lokalizacji: duża zawartość balastu (ok. 50% wody i ok. 15 % popiołu) powoduje, Takie przepływy m a Wisła w rejonie Dęblina, a Odra w rejonie Słubic. Przykład
że transport węgla brunatnego na dalsze odległości jest nieopłacalny, czego konse­ ten obrazuje trudności, na jakie napotyka lokalizacja elektrowni ze względu na
kwencją jest konieczność budowy elektrowni w pobliżu odkrywki. To samo odnosi warunki chłodzenia skraplaczy turbin w obiegu otwartym.
się do elektrowni spalającej odpady węgla kamiennego (muły, przerosty). N ato­ Elektrownia jądrowa potrzebuje ok. 1,5 raza więcej wody chłodzącej
miast jeśli elektrownia m a spalać dobry węgiel kamienny (o zawartości opałowej od elektrowni konwencjonalnej o tej samej mocy — stąd m. in. dążność do lokali­
większej niż 21000 kJ/kg), to powstaje konieczność przeprowadzenia analizy jej zowania elektrowni jądrowych nad brzegami mórz w celu zapewnienia otwartego
lokalizacji: może to być lokalizacja w pobliżu kopalni lub rejonie deficytu energii obiegu chłodzenia skraplaczy turbin.
elektrycznej, może to też być lokalizacja pośrednia. W ybór rejonu lokalizacji ele­ Następnym zagadnieniem, które występuje coraz ostrzej przy wyborze
ktrowni wynika wówczas z porównania techniczno-ekonomicznego pizewozu lokalizacji elektrowni, jest zapewnienie należytej ochrony środowiska. Dziś staje
paliwa do elektrowni i przesyłu energii elektrycznej do rejonu jej spożycia. Ten się ono zagadnieniem decydującym — i to zarówno W przypadku elektrowni kon­
temat jet klasycznym tem atem gospodarki elektroenergetycznej od jej zarania wencjonalnych, jak i jądrowych.
i m a pokaźną literaturę.
Lokalizacja dużej elektrowni m a wpływ na pracę krajowego systemu
15.2. KRYTERIA W YBORU LOKALIZACJI ELEKTROWNI
elektroenergetycznego: wpływa na jego rozbudowę i zmienia w nim rozpływy mocy
(podstawowy i szczytowy, norm alny i awaryjny). Zachodzi więc potrzeba analizy Wybór lokalizacji elektrowni opiera się na następujących kryteriach.
pracy wielu linii elektroenergetycznych, zarówno istniejących, ja k i projektowanych 1. Źródło wody chłodzącej powinno zapewniać możliwość stosowania
w związku z lokalizacją nowej elektrowni. Analiza taka jest dokonywana za pomocą otwartego obiegu chłodzenia skraplaczy, jako najtańszego inwestycyjne i eksploa­
maszyn matematycznych, co pozwala na wybranie w ariantu optymalnego pod tacyjnie. Zapotrzebowanie na wodę chłodzącą wynosi:
względem nakładów inwestycyjnych na włączenie nowo lokalizowanej elektrowni — elektrownia konwencjonalna 6 x 5 0 MW = 300 MW — 16 m 3/s;
do krajowego systemu elektroenergetycznego oraz pod względem strat przesyłu — elektrownia konwencjonalna 5 x 120MW —600 MW —25 m 3/s;
energii elektrycznej w całym systemie w wyniku budowy nowej elektrowni. Jeśli — elektrownia konwencjonalna 8 x 200MW = 1600 MW —64 m 3/s;
dodać, że zarówno nakłady inwestycyjne, ja k i straty przesyłu są rozłożone w cza­ — elektrownia konwencjonalna 6 x 360MW = 2160 MW —68 m 3/s;
sie i muszą być sprowadzone do porównywalności, a określenie rejonów konsumpcji — elektrownia jądrowa 4x465 MW = 1860 MW — 100 m 3/s;
energii elektrycznej wiąże się z prognozą rozwoju przemysłu i potrzeb ludności — elektrownia jądrowa 4x1000 MW = 4000 MW —214 m 3/s.
na wiele lat naprzód, to obraz zagadnienia będzie pełny, ale i bardzo skompliko­ Ilość wody pobieranej z rzeki niespiętrzonej do chłodzenia skraplaczy wedhig obe­
cnego rozeznania nie może przekraczać 40 4-50% jej przepływu tzw. miarodajnego.
wany.

457
456
15. L O K A L I Z A C J A E L E K T R O W N I I O C H R O N A Ś R O D O W IS K A
Przepływ miarodajny jest to taki przepływ, który trwa 95% czasu w roku statystycznym
(tzn. przepływy w rzece są przez 95% czasu w roku statystycznym równe jem u lub
większe). Skutki zrzutu wody chłodzącej muszą być sprawdzone pod względem
termicznym, aby nie powodować zagrożenia dla życia biologicznego rzeki. Staty­
styka rzek polskich wykazuje, że minimalne stany wody nie przypadają w tym
samym czasie co maksymalne tem peratury wody, i to zmniejsza zagrożenie.
Przy wielkich elektrowniach należy zwracać uwagę w studiach terenowych
na naturalne możliwości wykonania tzw. recyrkulacji, tj. stosowania okresowo
(podczas minimalnych przepływów wody w rzece, bądź maksymalnych tem peratur
wody) zrzuta wody chłodzącej powyżej jej ujęcia. Następuje wówczas zwiększenie
przepływu w rzece między zrzutem a ujęciem, co polepsza warunki ujęcia wody
chłodzącej. Odcinek między zrzutem a ujęciem jest wówczas wykorzystany do
chłodzenia wody zrzutowej. Takie naturalne warunki zastosowania recyrkulacji
stwarza lokalizacja elektrowni przy ujściu do zasadniczego cieku małej rzeczki,
płynące równolegle do zasadniczego cieku. Dolny odcinek koryta tej rzeczki może
być wykorzystany jako kanał zrzutowy po połączeniu cieku zasadniczego i rzeczki
przekopem powyżej elektrowni.
Jnnym sposobem ochrony rzeki przed zbyt wysoką tem peraturą wody
zrzutowej z chłodzenia skraplaczy jest okresowe stosowanie jej chłodzenia za po­
mocą chłodni wentylatorowych lub specjalnych dysz rozbryzgowych.
W przypadku braku rzeki o wystarczającym przepływie, źródłem wody
chłodzącej mogą stać się jeziora, a nawet (w specjalnych przypadkach) sztuczne
zbiorniki (stawy) chłodzące. Aby uniknąć zarastania jezior i stawów przy wyko­
rzystaniu ich do chłodzenia wody zrzutowej elektrowni, głębokość ich musi być
większa niż 2,5 m , a powierzchnia chłodząca brutto (całkowita) — ok. 8 m 2/kW
mocy elektrowni. Budowa zbiorników chłodzących może być opłacalna tylko przy
wykorzystaniu nieużytków (np. torfowisk) nad rzeką, stanowiącą źródło wody
na pokrycie strat na parowanie i filtrację.
W przypadku konieczności zastosowania zamkniętego obiegu chłodzenia
(z chłodniami), źródło wody musi pokryć oprócz strat obiegu parowego fok. 2%
przy stosowaniu demineralizacji) także straty obiegu chłodzącego (ok. 2% wody
obiegowej przy strefie chłodzenia A t = I0°C).
W przypadku braku cieków powierzchniowych, źródłem wody dodatko­
wej mogą być studnie głębinowe.
Przy lokalizacji elektrowni na wybrzeżu, źródłem wody chłodzącej może
być morze. Rurka skraplaczy muszą być wówczas zrobione z materiału odpornego
n a wodę m orską. Zasolenie Bałtyku wynosi 7-r8°/oo-
2. Linia kolejowa powinna mieć odpowiednią przelotowość w celu za­
pewnienia dostawy węgla do elektrowni. Zapotrzebownie na węgiel kamienny
o wartości opałowej 21000 k j/k g dla elektrowni pracującej z rocznym czasem wy­
korzystania mocy zainstalowanej 5500 h/a wynosi:
— elektrownia 6 x 50 MW = 300 MW —0,8 ■106 t/a, tj. 2 pary pociągów na dobę;
— elektrownia 5 x 120 MW = 600 MW - 1,6-106 t/a, tj. 4 pary pociągów na dobę;
458
15.2. K R Y T E R IA W Y B O R U L O K A L I Z A C J I E L E K T R O W N I
— elektrownia 8 x 200 MW = 1600 MW —4,5' 106 t/a, tj. 10 par pociągów na
dobę;
— elektrownia 6 x 3 6 0 MW = 2160 MW —6-10* t/a, tj. 14 par pociągów na dobę.
Stanowi to znaczne obciążenie linii kolejowej i musi być przedmiotem studiów
władz kolejowych. Tak więc teren lokalizacji szczegółowej musi być położony
kolo linii kolejowej o wystarczającej przelotowości, a długość bocznicy kolejowej
na potrzeby elektrowni powinna być jak najmniejsza (nie dłuższa niż 15-7-20 km).
W przypadku elektrowni opalanych węglem brunatnym transport węgla
może być rozwiązany za pomocą przenośników taśmowych. W ybór środka tran­
sportu węgla — kolej (zwykle zelektryfikowana) lub przenośniki taśmowe — jest
przedmiotem analizy techno!ogiczno-ekonomicznej. W przypadku wyboru przenośni­
ków taśmowych można pokusić się o budowę elektrowni bez bocznicy kolejowej —
—jedna z krajowych elektrowni na węgiel brunatny o mocy 5 x 120 MW = 600 MW
została w ten sposób zbudowana. Do budowy wykorzystano istniejącą kolejkę
wąskotorową i transport drogowy.
3. Należy zbadać warunki geologiczno-inżynierskie i hydrogeologiczne
terenu pod budowę elektrowni. W tym celu opracowuje się charakterystykę bu­
dowlaną obiektów elektrowni (budynku głównego, kominów, chłodni kominowych,
pompowni i ujęć wodnych, obiektów nawęglania i odpopielania oraz obiektów
pomocniczych) zawierającą ich dane techniczne (głębokość posadowienia, jednostko­
we naciski na grunt, dopuszczalne odkształcenia, geometrię fundamentów, sztywność
konstrukcji itp.). Służy ona geologom do opracowania programu pierwszej fazy
badań geologiczno-inżynierskich i hydrogeologicznych - studium programowo-
-przestrzennego. Wykonane na terenie wiercenia geologiczne i badania gruntu
służą do określenia jego przydatności do posadowienia obiektów elektrowni oraz
do scharakteryzowania stosunków wodnych. Wiercenia są prowadzone do głębo­
kości 30=40m na całym terenie lokalizacji elektrowni w cciu określenia jego budowy
geologicznej oraz pod głównymi obiektami elektrowni. Pod budynkiem głównym,
kominami i chłodniami kominowymi należy wykonać kilka otworów o głębokości
do 100 m. Otwory o głębokości co najmniej 100 m powinny być wykonywane pod
budynkiem głównym elektrowni jądrowej. Celowe jest osiągnięcie kilku otworami
podłoża skalnego (jeśli takie występuje).
W przypadku wytypowania kilku terenów pod budowę elektrowni doku­
mentacja geologiczno-inżynierska i hydrogeologiczna służy do oszacowania kosztów
posadowienia obiektów elektrowni w zależności od dopuszczalnego naprężenia
w gruncie na danym terenie. Orientacyjny względny koszt fundamentowania bu­
dynku głównego elektrowni w zależności od dopuszczalnego naprężania w grun­
cie podano na rys. 15.1, a orientacyjny względny koszt żelbetowego fundamentu
turbozespołu w zależności od jego mocy na rys. 15.2.
Druga faza dokumentacji geologiczno-inżynierskiej i hydrogeologicznej
jest wykonywana na potrzeby projektu technicznego elektrowni. Wówczas wierce­
nia są wykonywane pod wszystkie obiekty budowlane elektrowni, a ich liczba
i głębokość zalety od charakteru obiektu.
459
15. L O K A L I Z A C J A E L E K T R O W N I I O C H R O N A Ś R O D O W IS K A
15.1. K R Y T E R IA W Y B O R U L O K A L I Z A C J I E L E K T R O W N I

W oda gruntowa, zalegająca płytko pod terenem, przy piaszczystym gruncie

R ys. 15.1. O rientacyjny względny koszt fun­
dam entow ania b u dynku głów nego elektro­
w ni w zależności o d dopuszczalnego na­
prężenia n a g runt
rl11n i i f m mi i i i i i i
i R ys. 15.2. O rientacyjny względny koszt
5 10 SO 100 200MW 600 żelbetow ego fundam entu turbozespołu w za­
Moc turbozespołu leżności od je g o mocy
W arunki geologiczno-inżynierskie terenu budowy elektrowni powinny
dopuszczać naprężenia w gruncie ponad 200 kP a (jednak nie mniej niż 150 kPa).
Struktura gruntu pow inna być jednorodna, aby nie wystąpiły po wybudowaniu
obiektu różnice w osiadaniu poszczególnych części budynku.
Poziom wody gruntowej powinien zalegać co najmniej 3-4-6 m poniżej
powierzchni terenu, a woda gruntowa nie powinna być agresywna w stosunku
do betonu z cementu portlandzkiego. Unikać należy gruntów wymagających pa­
lowania, które podraża roboty budowlane. Najlepsze do budowy są tereny pia­
szczyste z zalegającymi głębiej żwirami. Tereny gliniaste powodują znaczne pod­
rożenie budowy wskutek trudności w odwodnieniu terenu budowy, utrudnień
komunikacyjnych i wskutek szybkiego zużywania się sprzętu budowlanego i tran­
sportowego podczas budowy.
może być usunięta przez założenie stałego głębokiego drenażu, który pozwala
na wykonywanie wykopów w suchym gruncie. W oda z drenażu (niska temperatura
w lecie!) wykorzystywana bywa do chłodzenia łożysk, badź do zasilania zmiękczalni.
W oda taka charakteryzuje się zwykle stałym składem chemicznym, co upraszcza
proces jej zmiękczania.
4. Tereny wywłaszczane pod budowę elektrowni powinny odpowiadać
V i VI klasie gruntów, a więc nie mogą to być grunty cenne rolniczo.
Unikać należy lokalizowania elektrowni na terenach zalesionych o dużym
przyroście masy drzewnej. N atomiast słabe lasy, przeznaczone do wyrębu, bądź
świeże zalesienia nieużytków stanowią dobre miejsca do lokalizacji elektrowni.
Lokalizacja elektrowni nie może następować na terenach, na których
występują bogactwa naturalne.
Lokalizowanie elektrowni na terenach gruntów prywatnych, poza wy­
sokim odszkodowaniem, pociąga za sobą konieczność dostarczenia wysiedlanym
takich gospodarstw zastępczych, na które wyrażą oni zgodę. Jest to proces długo­
trwały i mogący opóźnić wejście na budowę o 14-2 lata.
5. Teren pód budowę elektrowni powinien być płaski, bez wzniesień
i jarów, jednostronnie pochylony (do 64-8%0) ze względu na naturalne odwodnienie
powierzchniowe. Rzędną „zera” terenu niwelacji należy wybierać tak, aby:
— przy pompowaniu wody chłodzącej był wykorzystany syfon (7 4-7,5 m), w celu
zmniejszenia zużycia energii elektrycznej przez pompy;
— teren nie był zalewany przez wielkie wody powodziowe rzeki (stuletnie, a nawet
tysiącletnie);
— objętość prac niwelacyjnych była jak najmniejsza.
Wzgląd na obniżenie wysokości pompowania wody chłodzącej oraz uni­
knięcie kosztownej niwelacji terenu, prowadzi do obniżenia poziomu skraplaczy
(maszynowni) w stosunku do poziomu pozostałych części budynku głównego.
Takie czterometrowe obniżenie maszynowni wykonano w kilku elektrowniach kra­
jowych.
6. W pobliżu miejsca budowy elektrowni powinny znajdować się zasa­
dnicze materiały budowlane (piasek, żwir, cegła, cement). Powoduje to bardzo du­
że zmniejszenie kosztów budowy obiektu ze względu na unikanie kosztownego
i zawodnego czasami ich transportu z dalszych odległości. Naturalnie jakość miej­
scowych materiałów budowlanych musi być odpowiednia. Poszukiwań miejsco­
wych materiałów budowlanych dokonuje zwykle przedsiębiorstwo geologiczne.
7. Teren pod budowę elektrowni musi być wybrany odpowiednio pod
względem uciążliwości jej dla otocczenia.
Uciążliwość elektrowni konwencjonalnej dla otoczenia polega na zanie­
czyszczeniu atmosfery dwutlenkiem siarki, tlenkami azotu i pyłem drobnym oraz
na zanieczyszczeniu terenu opadem popiołu lotnego. Sąsiedztwo elektrowni jest
narażone na pylenie powierzchniowe (składy węgla, hałdy odpadów paleniskowych),

461
460
 L O K A L I Z A C J A E L E K T R O W N I I O C H R O N A Ś R O D O W IS K A
15.2, K R Y T E R IA W Y B O R U L O K A L I Z A C J I E L E K T R O W N I

na hałas, na roszenie terenu (w przypadku chłodni kominowych i wentylatorowych)

i na wpływ pól elektroenergetycznych (wzdhiż linii eletroenergetycznych).
Elektrownie jądrowe nie obciążają środowiska produktam i spalania paliw
organicznych, emitują natomiast nuklidy promieniotwórcze (w powietrzu wenty­
lacyjnym, w ściekach i w wodzie chłodzącej) oraz stanowią potencjalne źródło
promieniowania jonizującego w czasie awarii. Zagadnienia związane z ochroną
środowiska są przedstawione szczegółowiej w dalszej części tego rozdziału.
8. Długość dróg kołowych, które połączą teren elektrowni z siecią dróg
państwowych nie może być duża. Rozwinięta sieć dróg kołowych w rejonie lokali­
zacji elektrowni ułatwia nabór siły roboczej na okres budowy i ułatwia transport
ludzi i materiałów, przez co zmniejsza koszty budowy obiektu.
9. Rezerwy siły roboczej w rejonie lokalizacji elektrowni mają duży wpływ
na koszty jej budowy, gdyż przy ich istnieniu nie zachodzi potrzeba dalekiego tran ­
sportu pracowników, płacenia im delegacji, dodatków za rozłąkę z rodzinami itp.
Troszczyć się trzeba także o możliwość zwerbowania do budowy i do eks­
ploatacji elektrowni średniego personelu technicznego. Istnienie w rejonie szkół
zawodowych umożliwia nabór do nich kandydatów z terenów budowy, którzy
stanowią w przyszłości najbardziej stabilną kadrę budowy i eksploatacji. Należy
mieć na uwadze, że sam proces budowy dużej elektrowni jest procesem długo­
trwałym (6 -H 2 lat), dalej następuje eksploatacja i z tego względu wczesne zaję­
cie się zagadnieniem wyszkolenia pracowników do budowy i eksploatacji daje dobre
wyniki już w końcowych latach budowy.
10. Tereny wokół elektrowni muszą pozwalać na swobodne wyprowadzenie
z niej napowietrznych linii elektrycznych wysokiego napięcia.
W pTzypadku terenów leśnych jest wymagana przecinka o szerokości:
- linia jednotorow a 110 kV - 13 (8) m;
- linia dwutorowa 110 kV - 15 (11) m;
- linia jednotorow a 220 kV - 24 (8) m;
- linia dwutorowa 220 kV - 27 (15) m;
- linia jednotorow a 400 kV - 32 (11) m;
- linia dwutorowa 400 kV - 28 (21) m;
- linia jednotorow a 750 kV - 55 m.
W nawiasach podano szerokość przecinki d la linii tz.w. wąskogabarytowych.
11. W pobliżu elektrowni musi znajdować się odpowiednio duży teren
na składowisko popiołu i żużla. Powinny to być nieużytki, a odległość od elektrowni
nie powinna przekraczać 3-5-5 km. Teren na składowisko powinien wystarczać
na co najmniej 40 lat pracy elektrowni, przy czym zajmowanie go na potrzeby ele­
ktrowni powinno być rozłożone w czasie.
Orientacyjna powierzchnia terenu na składowisko popiołu i żużla przy
pracy elektrowni przez 30 łat ze średnim rocznym czasem wykorzystania mocy
zainstalowanej 5000 h/a, z utylizacją 20% popiołu lotnego, przy zawartości po­
piołu: 20% w węglu kamiennym i 10% w węglu brunatnym i przy wysokości skła­
dowania 20 m, wynosi odpowiednio w przypadku węgla kamiennego i brunatnego:
— elektrownia 6 x 50 MW = 300 MW — 30 ha i 36ha;
— elektrownia 5 x 120MW = 600 MW — 55 ha i 66 ha;
— elektrownia 8 x 2 00 MW = 1600 MW - 150 ha i180ha;
— elektrownia 6 x 360 MW = 2160 MW — 180 ha i220ha.
Powyższe wielkości obliczono przy założeniu ciężaru usypowego mieszaniny po
piołu i żużla 8 kN /m 3 (0,8 T/m 3).
12. Teren zajmowany przez elektrownię powinien pozwalać na jej rozbu­
dowę. Do pewnych granic rozbudowa jest zazwyczaj atrakcyjna inwestycyjnie,
gdyż umożliwia wykorzystanie istniejącego uzbrojenia terenu. Teren pod budowę
elektrowni i jej plan generalny powinien to przewidywać. Podczas realizacji I etapu
budowy elektrowni, teren przewidziany do dalszych etapów jest wykorzystywany
do umieszczenia bazy budowlano-montażowej przedsiębiorstw wykonawczych.
13. Teren pod elektrownię powinien pozwalać na łatwe doprowadzenie
do niego energii elektrycznej i wody na potrzeby budowy, co umożliwia szybkie
zagospodarowanie terenu budowy i przystąpienia do prac zasadniczych, To samo
dotyczy możliwości zakwaterowania pracowników budowy i ich wyżywienia.
14. Już przy pracach lokalizacyjnych powinna być wyjaśniona możli­
wość kooperacji przyszłej elektrowni z innymi gałęziami przemysłu, co prowadzi
do potanienia budowy. Zwykle w przypadku elektrowni przemysłem kooperują­
cym są zakłady prefabrykacji elementów budowlanych, wykorzystujące częściowo
popiół lotny elektrowni. Wspólna lokalizacja obu zakładów pozwala na potanienie
kosztów budowy bocznicy kolejowej, dróg kołowych, ujęć wodnych, kanalizacji
oraz pozwala na najwłaściwsze (krótkie) powiązanie rurociągami pyłowymi.
15. Teren budowy elektrowni powinien mieć wykonaną ekspertyzę geo­
fizyczną, określającą panujące na nim warunki sejsmiczne. Jest to zagadnienie
szczególnie ważne w przypadku elektrowni i ciepłowni jądrowych.
16. Tereny lokalizacji elektrowni powinny być uzgodnione z właściwymi
władzami wojskowymi, które mogą narzucać ograniczenia związane z obronno­
ścią kraju.
17. Niezbędną powierzchnię terenu (bez składowiska żużla i popiołu
oraz bez zaplecza budowy) lokalizacji elektrowni kondensacyjnej opalanej węglem
kamiennym i elektrowni jądrowej można szacować następująco:
— elektrownia konwencjonalna 6 x 50 M W = 300 MW — 35 ha;
— elektrownia konwencjonalna 5 x 120 M W = 600 MW — 30 ha;
— elektrownia konwencjonalna 8 x 2 0 0 MW —1600 MW — 75 ha;
— elektrownia konwencjonalna 6 x 3 6 0 MW = 2160 MW - 75 ha;
— elektrownia jądrowa 4 x 4 6 5 MW = 1860 MW — 70 ha;
— elektrownia jądrowa 4x1000 MW = 4000 MW — 240 ha.
Elektrownie opalane węglem brunatnym potrzebują nieco mniej terenu
niż elektrownie na węgiel kamienny, gdyż zapas węgia brunatnego przy elektrowni
wystarcza zwykle na 4-5-7 dni, zamiast na 1 -5-2 miesiące, jak to ma miejsce w przy­
padku węgla kamiennego.

462 463
1S. L O K A L I Z A C J A E L E K T R O W N I I O C H R O N A Ś R O D O W IS K A
18. Elektrownie turbogazowe charakteryzują się minimalnymi potrzebami
wodnymi (dotyczy to przede wszystkim układów bez chłodzenia powietrza pomiędzy
stopniami sprężarki), małymi powierzchniowo składami paliwa, małą liczbą per­
sonelu, możliwością niekorzystania z sieci PKP. Są one uciążliwe dla otoczenia
ze względu na wywoływany hałas.
N a podstawie podanych powyżej kryteriów wyboru lokalizacji elektro­
wni, przeprowadza się dla każdego z wariantów lokalizacji rachunek ekonomiczny.
Polega on na zestawieniu dla poszczególnych wariantów lokalizacji elektrowni
nakładów inwestycyjnych i rocznych kosztów eksploatacyjnych. Rachunek eko-
miczny obejmuje zatem tylko te elementy, którymi różnią się poszczególne warianty
lokalizacji elektrowni między sobą. W yboru w ariantu dokonuje się według zna­
nych zasad ekonomicznej porównywalności wariantów.
G raniczną (maksymalną) moc elektrowni, którą można zbudować na
wybranym terenie ograniczają w sposób zasadniczy:
— wielkość terenu będącego do dyspozycji;
— ilość będącej do dyspozycji wody chłodzącej (uzupełniającej);
— względy ochrony środowiska.
Inne ograniczenia (przepustowość szlaków PK P, warunki geologiczno-inżynie­
rskie i hydrogeologiczne, wyprowadzenie mocy i ciepła, składowanie popiołu i żużla)
mogą być zwykle pokonane — naturalnie kosztem zwiększonych kosztów inwes­
tycyjnych i eksploatacyjnych.
Brak miejsca na budowę elektrowni i względy ochrony środowiska spra­
wiają, że w niektórych krajach jest rozważana budowa elektrowni pływających —
— odnosi się to do elektrowni gazowych, olejowych i jądrowych — u wybrzeży
Japonii i Stanów Zjednoczonych.
15.3. LOKALIZACJA ELEKTROCIEPŁOW NI
Elektrociepłownie są budowane bądź przez zakład przemysłowy (elektrociepłownia
przemysłowa1 w celu pokrycia własnego zapotrzebowania na ciepło, bądź przez
energetykę zawodową w celu pokrycia potrzeb m iasta lub kilku zakładów przemy­
słowych (elektrociepłownia zawodowa, zw ana też komunalną lub miejską).
Elektrociepłownia przemysłowa jest związana organicznie z macierzystym
zakładem przemysłowym, a lokalizacja jej wynika z planu zagospodarowania terenu
tego zakładu. Pamiętać trzeba jednak o dokonaniu analizy wykorzystania elektro­
ciepłowni przemysłowej także do zasilania w ciepło sąsiednich dzielnic miasta (bu­
downictwo mieszkaniowe i drobne zakłady przemysłowe), co może wpłynąć na
zwiększenie opłacalności inwestycji.
Lokalizacja elektrociepłowni zawodowej jest zwykle oparta na koncepcji
uciepłowienia miasta. Koncepcja taka obejmuje naturalnie także zakłady prze­
mysłowe, które mogą korzystać z usług elektrociepłowni. Podstawowe znaczenie
m a odległość elektrociepłowni zawodowej od odbiorców ciepła. Usytuowanie
464
IJ .J . L O K A L I Z A C J A E L E K T R O C IE P Ł O W N I
elektrociepłowni w środku ciężkości obciążeń cieplnych powoduje zmniejszenie ko­
sztów budowy sieci cieplnych oraz strat ciepła przy przesyle. Położenie jej blisko
centrum obciążenia elektrycznego umożliwia wyprowadzenie znacznej części jej
mocy przy napięciu generatorowym i uniknięcie pośredniej transformacji. Zwykle
jednak względy urbanistyczne odsuwają elektrociepłownie na przedmieścia. Pa­
ry nie powinno przesyłać się na odległości większe niż 5 km, a gorącej wody
- 15 km. Odległość do odbiorców elektrycznych zasilanych napięciem 6 + 15 kV
nie powinna przekraczać 2,5 + 6 km. W przypadku elektrociepłowni jądrowych
można przesyłać gorącą wodę na odległość 50 +70 km.
Elektrociepłownie miejskie muszą dostosować się do obostrzonych wymagań
nieuciążliwości dla otoczenia. Dotyczy to zarówno zanieczyszczeń ze źródeł wyso­
kich (kominów), jak i ze źródeł niskich (skład węgla, urządzenia rozładunkowe).
Specjalne wymagania stawiane są w celu uniknięcia hałasu przy rozruchu kotłów.
Trzeba zwracać uwagę na sąsiedztwo terenów wypoczynkowych, zabytków, uję­
cia wody dla potrzeb miasta itd. Pamiętać jednak trzeba, że budowa elektrociepo-
wni również poprawia warunki zdrowotne miasta, eliminując wiele małych kotło­
wni rejonowych i przemysłowych.
Wywłaszczenie terenu, doprowadzenie bocznicy kolejowej, wyprowadze­
nie linii elektrycznych wysokiego napięcia, rurociągów sieci cieplnej, uzyskanie
terenu pod składowisko popiołu i żużla, są zazwyczaj dla elektrociepłowni zawo­
dowych dużo trudniejsze i kłopotliwsze niż dla elektrowni. Istnieje jednak prze­
ważnie możliwość korzystania z wodociągu miejskiego w celu zaopatrzenia elektro­
ciepłowni w wodę pitną i przemysłową, możliwość odprowadzenia ścieków do
kanalizacji miejskiej, łatwiejsze jest doprowadzenie dróg kołowych i skompletowanie
załogi inwestycyjnej i eksploatacyjnej.
Kilka wytypowanych terenów porównuje się i wybiera najlepszy z nich,
analogicznie jak w przypadku elektrowni.
15.4. LOKALIZACJA ELEKTROW NI JĄDROWEJ
Podstawowym kryterium lokalizacji elektrowni jądrowej jest zapewnienie bezpie­
czeństwa radiologicznego samej elektrowni i jej otoczenia (tereny słabo zaludnione).
Zagadnienia te są omawiane w tzw. raporcie bezpieczeństwa, poświęconym aspe­
ktom bezpieczeństwa otoczenia elektrowni jądrowej w przypadku jej awarii oraz
aspektom ochrony radiologicznej. Raport bezpieczeństwa zawiera omówienie stref
ochronnych wokół elektrowni jądrowej, a mianowicie strefy wyłączenia i strefy
kontrolowanej, oraz dane o napromieniowaniu ludności w otoczeniu elektrowni,
spowodowane eksploatacyjnym odprowadzeniem materiałów radioaktywnych z ele­
ktrowni, a w szczególności:
- rodzaj i ilość materiałów radioaktywnych odprowadzanych z elektrowni w wa­
runkach eksploatacyjnych;
- wniosek odnośnie dopuszczalnych dawek odprowadzanych substancji z po­
30 E le k tro w n i«
1S. L O K A L I Z A C J A E L E K T R O W N I I O C H R O N A Ś R O D O W IS K A
działem na dawki odprowadzone przez komin, nad dach, w ściekach, w wo­
dzie chłodzącej;
— oczekiwane nagromadzenie nuklidów;
— zasady obliczania napromieniowania;
— wyszczególnienie uciążliwych dróg uchodzenia substancji radioaktywnych,
przyjęte modele obliczeniowe i współczynniki rozprzestrzeniania i nagroma­
dzenia;
— wyniki obliczeń napromieniowania z uwzględnieniem zjawiska akumulacji;
— wynikające z powyższego napromieniowanie ludności w otoczeniu elektrowni
(poszczególne organy ciała, małe dzieci);
— dane o wyposażeniu elektrowni jądrowej w układy zapewniające bezpieczeństwo
jej pracy na danym terenie;
— analizę stanów awaryjnych elektrowni (m. in. .tzw. maksymalna awaria obli­
czeniowa i jej skutki dla otoczenia).
Urządzenia jądrowe, których gabaryt przekracza skrajnię kolejową, mus2ą
być transportowane na terenie budowy elektrowni drogą wodną lub kołową.
Drogi transportowe muszą uwzględniać przewóz materiałów radioakty­
wnych, obejmujących paliwo świeże, paliwo wypalone i odpady promieniotwórcze
zestalone w postaci bloków betonowych. Stosowany jest do tego celu specjalny
tabor, a na trasie przewozu są wykluczone jakiekolwiek operacje przeładunkowe.
Zapotrzebowanie na wodę chłodzącą elektrowni jądrowej z powodu
niskich param etrów pary jest ok. 1,5 razy większe niż elektrowni konwencjonalnych
o takiej samej mocy. Z tego względu przy lokalizowaniu elektrowni jądrowych
wielkich mocy znacznie zasadnicze m a wybór systemu chłodzenia skraplaczy i zao­
patrzenie elektrowni w wodę. Elektrownia jądrow a na Florydzie (USA) o mocy
10000 MW przy zastosowaniu zamkniętego obiegu chłodzącego z chłodniami wenty­
latorowymi potrzebuje II m 3/s wody uzupełniającej przy zastosowaniu reaktorów ty­
pu PWR lub 8 m 3/s wody uzupełniającej przy zastosowaniu reaktorów typu HTGR,
przy czym 80% wody uzupełniającej idzie na pokrycie strat parowania, a 20% -
— na pokrycie strat odmulania. Zapotrzebowanie na wodę uzupełniającą dla obie­
gu parowego i wody gospodarczo-pitnej wynosi dalsze 0,13 m 3/s. Zastosowanie
w elektrowni o takiej mocy np. stawowego systemu chłodzenia skraplaczy wyma­
gałoby przeznaczenia na ten cel powierzchni 6500 ha.
Elektrownia jądrow a nie może być zlokalizowana w pobliżu lotniska
ze względu na możliwość katastrofy lotniczej. W przypadku elektrowni jądrowej
obowiązują wymienione w p. 15.2 kryteria wyboru lokalizacji — naturalnie z po­
minięciem kryteriów dotyczących paliw organicznych, stosowanych w przypadku
elektrowni konwencjonalnych. "W punkcie 15.2 omówiono specyfikę elektrowni
jądrowych w przypadku kryterium źródła wody chłodzącej, badań geologiczno-
-inżynierskich, uciążliwości dla otoczenia i ekspertyzy geofizycznej (warunków
sejsmicznych), w p. 15.14 - strefę ochronną, a w p. 15.13 — ochronę przed pro­
mieniowaniem jonizującym. Szczegółowe wymagania obowiązujące przy lokali­
zacji elektrowni jądrowych zawierają wytyczne nr 2/84 Pełnomocnika Prezesa Pań­
466
IS .t. L O K A L IZ A C J A E L E K T R O W N I JĄ D R O W E J
stwowej Agencji Atomistyki d/s Bezpieczeństwa Jądrowego z 5 X 1984 w sprawie
lokalizacji siłowni jądrowych [15.64].
Trudności uzyskania terenu dla elektrowni jądrowej powodują, że są
Tozważane projekty umieszczenia ich pod ziemią w halach wykutych w skale (Szwe­
cja), na sztucznych wyspach umieszczonych na morzu w pobliżu wybrzeża (USA),
wreszcie lokalizowania olbrzymich kompleksów jądrowo-cnergetycznych (np. o mocy
25 000 MW) obejmujących cały cykl paliwowy (przygotowanie paliwa, elektrownia
jądrowa, przerób wypalonego paliwa, usuwanie odpadów radioaktywnych) na
terenach bezludnych. Choć zwiększają się wówczas koszty przesyłu mocy do ośro­
dków konsumpcji energii elektrycznej, to jednak analiza ekonomiczna wykazała
jego opłacalność. O dpada wówczas transport materiałów radioaktywnych i ła­
twiejsze jest zabezpieczenie przed dywersją i sabotażem.
15.5. PROCES W YBORU LOKALIZACJI ELEKTROWNI
Nowe „Prawo budowlane” [15.54] i „Ustawa o zagospodarowaniu przestrzennym"
[15,60] z 1994 r. przewidują wydanie Decyzji o warunkach zabudowy i zagos­
podarowania terenu dla lokalizacji elektrowni lub elektrociepłowni, wybranej
zgodnie z Wnioskiem o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania
terenu. W niosek taki jest opracowany na podstawie Studium programowo-prze­
strzennego inwestycji.
Studium programowo-przestrzenne jest poprzedzone studiami lokalizacyj­
nymi, których celem jest wyszukanie terenu odpowiedniego do zlokalizowania
elektrowni lub elektrociepłowni. Obejmują one studia dotyczące warunków geologi­
czno-inżynierskich i hydrogeologicznych, możliwości zaopatrzenia w wodę chłodzą­
cą, dowożenia paliwa, składowania produktów odpadowych, wyprowadzenia mocy,
ochrony środowiska itd.
Studium programowo-przestrzenne jest wykonywane głównie w celu
opracowania wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania
terenu dla obszaru, na którym ma powstać dana inwestycja. Inwestor m a obowiązek
złożyć taki wniosek do zarządu gminy. Zgodnie z dokumentem [15.60] wniosek
powinien zawierać określenie:
- granic terenu objętego wnioskiem;
- funkcji i sposobu zagospodarowania terenu oraz charakterystyki zabudowy
i zagospodarowania terenu;
- zapotrzebowania na wodę, energię i sposób odprowadzania iub oczyszczania
ścieków oraz urno rodzaje infrastruktury technicznej, a w szczególnych przypad­
kach sposoby unieszkodliwiania odpadów;
- charakterystycznych parametrów technicznych inwestycji;
- oceny oddziaływania na środowisko.
Studium programowo-przestrzenne zawiera warianty rozwiązań techno­
logicznych i konstrukcyjnych wraz z ich analizą techniczno-ekonomiczną. Według
tej analizy następuje eliminacja niektórych z nich, aby następna faza dokumentacji
- Koncepcja programowo-przestrzenna — zawierała tylko dwa, a najwyżej trzy
warianty.
30-
467
1 5. L O K A L IZ A C J A E L E K T R O W N I I O C H R O N A Ś R O D O W IS K A
Aby na podstawie złożonego przez inwestora wniosku wójt, burmistrz lub
prezydent miasta mógł wydać decyzję o warunkach zabudowy i zagospodarowania
terenu, jest on zobowiązany do przeprowadzenia uzgodnień z M inistrem Ochrony
Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa oraz z Głównym Inspektorem
Sanitarnym w przypadku inwestycji szczególnie szkodliwych dla środowiska
i zdrowia ludzi. Do takich inwestycji należą wg rozporządzenia [15.90] elektrownie
i elektrociepłownie spalające paliwo o mocy cieplnej brutto 300 MJ/s i większej.
Elektrownie i elektrociepłownie spalające paliwo o mocy cieplnej brutto 50 MJ/s
i większej są zaliczone do inwestycji mogących pogorszyć stan środowiska. Z tego
względu studium programowo-przestrzenne musi zawierać również materiał um oż­
liwiający przeprowadzenie tych uzgodnień. Studium to stanowi zwykle załącznik do
formalnego wniosku składanego przez inwestora.
Urząd Gminy po dokonaniu niezbędnych uzgodnień z M inistrem OŚZNiL
oraz z Głównym Inspektorem Sanitarnym w ciągu dwóch miesięcy jest zobowiązany
- zgodnie z Kodeksem postępowania administracyjnego - wydać decyzje o w arun­
kach zabudowy i zagospodarowania terenu. Zgodnie z dokumentem [15.60] decyzja
ta określa:
- rodzaj inwestycji;
- warunki wynikające z ustaleń miejscowego planu zagospodarowania przestrzen­
nego;
- warunki zabudowy i zagospodarowania terenu wynikające z przepisów szczegóło­
wych;
- warunki obsługi w zakresie infrastruktury technicznej;
- wymagania dotyczące ochrony osób trzecich;
- linie rozgraniczające teren inwestycji, wyznaczone n a mapie w stosownej skali;
- okres ważności decyzji.
Należy zwrócić uwagę, że ustalenie warunków zabudowy i zagospodarowa­
nia terenu następuje n a podstawie ustaleń miejscowego planu zagospodarowania
przestrzennego. Lokalizacja elektrowni lub elektrociepłowni na danym terenie może
wymagać zmiany miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, co jest
procedurą czasochłonną.
Jeśli dana elektrownia - ze względu na jej znaczenie dla celów publicznych
szerszych niż lokalne - zostanie uznana za zadanie rządowe, to warunkiem realizacji
jest wprowadzenie jej do planu wojewódzkiego, a następnie do miejscowego planu
zagospodarowania przestrzennego po uprzednim przeprowadzeniu negocjacji z gm i­
ną. Plan wojewódzki podlega zaopiniowaniu przez sejmik samorządowy i uzgod­
nieniu z M inistrem Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa. Jak widać, jest to
procedura bardzo czasochłonna
D ecyzja o w arunkach zabudowy i zagospodarowania terenu wydawana jest
po przeprowadzeniu rozprawy administracyjnej i stwierdzeniu przez wojewodę
- w drodze postanowienia - jej zgodności z prawem (w ciągu 30 dni).
W skazanie lokalizacyjne dla inwestycji stanowiącej zadanie rządow e (tj.
określenie tzw. lokalizacji ogólnej) w ydaje Centralny Urząd Planowania na
podstawie koncepcji programowej tej inwestycji i wniosku o wskazanie lokalizacji
inwestycji centralnej.
468
IS .J. PRO CES W Y B O R U L O K A L IZ A C J I E L E K T R O W N I
Nowe „Prawo budowlane” [15.54] wymaga, aby inwestor miał tytuł prawny
do dysponowania nieruchomością na cele budowlane. Dla inwestora krajowego nie
ma ograniczeń formalnych przy zakupie terenu na potrzeby inwestycji, lecz należy
uzyskać tytuł prawny do terenu, który w miejscowym planie zagospodarowania
przestrzennego jest przeznaczony pod zabudowę określonego rodzaju. W przypadku
elektrowni iub elektrociepłowni zwykle oznacza to konieczność przeprowadzenia
zmian w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, co jest procedurą
czasochłonną. Należy pamiętać, że przy zakupie terenów dotychczas użytkowanych
rolniczo jest wymagana zgoda na zmianę ich użytkowania. Dla gruntów klasy IV
i niższej zgody takiej udziela Urząd Gminy, dla gruntów zaś klasy I-i- III —Minister
Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, a na likwidację lasów - Okręgowa Dyrekcja
Lasów Państwowych i Minister Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych
i Leśnictwa.
Jeśli inwestor nie dysponuje terenem pod zamierzoną inwestycję, to
wówczas składa wniosek do Urzędu Gminnego o wskazanie lokalizacji, podając
w nim ramowy program inwestycji i potrzeby terenowe. Wniosek taki należy złożyć
przed opracowaniem studium programowo-przestrzennego.
Koncepcja programowo-przestrzenna zostaje opracowana po uzyskaniu
decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu. Musi ona w pełni
uwzględniać uwarunkowania podane w tej decyzji. Szczegółowość jej odpowiada
fazie koncepcji. W niektórych fragmentach jest opracowana wariantowo w celu
wyboru optymalnego rozwiązania inwestycji jako całości.
Powinna ona zawierać dane umożliwiające inwestorowi zorganizowanie
przetargu na wykonanie projektu podstawowego oraz na wystąpienie do gestorów
o zapewnienie; dostaw czynników energetycznych (energii elektrycznej, pary,
gorącej wody), wody pitnej i gospodarczej, odbioru ścieków i produktów od­
padowych, usług transportowych (PKP, PKS) itd., a także na prowadzenie pertrak­
tacji dla zapewnienia finansowania inwestycji. W koncepcji są opracowane zapytania
0 gotowość dostaw, o informacje techniczne i ceny dostaw maszyn, urządzeń, linii
technologicznych i instalacji, wykonawstwa budowlanego i montażu. Uzyskane dane
dotyczące kosztów w ramach analizy tzw. ofert wstępnych (budżetowych - budget
tender) służą do porównania wariantów technicznych i wyboru optymalnych
rozwiązań.
W studium programowo-przestrzennym jest opracowywana ocena od­
działywania na środowisko, a w koncepcji programowo-przestrzennej - ocena
oddziaływania na środowisko i operat ochrony powietrza (ich szczegółowy zakres
zawiera [15.25]). Na podstawie koncepcji programowo-przestrzennej jest podej­
mowana decyzja o realizacji inwestycji. Opracowany następnie, zgodnie z [15.54]
1 [15.60], projekt budowlany wraz z wnioskiem o wydanie decyzji o pozwoleniu na
budowę i zatwierdzeniu projektu budowlanego są podstawą decyzji o pozwoleniu na
budowę i zatwierdzeniu projektu budowlanego, wydanej przez odpowiednie władze.
Po jej uzyskaniu oraz po opracowaniu projektu podstawowego i projektów
wykonawczych mogą rozpocząć się prace realizacyjne na terenie budowy inwestycji.
Uproszczony układ i zawartość prac projektowych dla inwestycji elektro­
energetycznych zgodnie z nowymi aktami prawnymi z 1994 r. [15.54; 15.60]
przedstawiono na rys. 15.3.
469
15. L O K A L I Z A C J A g L I K T R O W N I I O C H R O N A Ś R O D O W IS K A 15.6. O C H R O N A P O W IE T R Z A A T M O S F E R Y C Z N E G O

wywania. Istniejące w Polsce elektrow nie i elektrociepłow nie są w yposażone

w urządzenia odpylające, a instalow anie urządzeń odsiarczających i odazotow y-
wujących dopiero się rozpoczyna (1994). D latego dotychczas zmniejszanie o p a­
d u pyłu n a teren w okół elektrow ni o raz stężenia dw utlenku siarki i tlenków
azotu przy pow ierzchni ziemi było osiągane przez rozrzedzenie spalin.
Rozrzedzenie dwutlenku siarki i tlenków azotu przy pow ierzchni ziemi
do granic dopuszczalnych dla środow iska następuje dzięki em itow aniu ich przez
wysokie kom iny o raz stosow aniu dużej koncentracji w ydm uchów spalin. Stęże­
nie zanieczyszczeń przy pow ierzchni ziemi jest odw rotnie proporcjonalne do
kw adratu efektyw nej wysokości kom ina, n a k tó rą składają się: jego wysokość
geom etryczna o raz wyniesienie dynam iczne i term iczne spalin. Geometryczna
wysokość kom inów dochodzi d o 350 m , a istnieją techniczne możliw ości b u d o ­
wy kom inów o w ysokości 500 m . Wyniesienie dynamiczne spalin to niejako
podwyższenie kom ina poprzez nad an ie spalinom odpowiedniej prędkości na
wylocie z kom ina, dochodzącej d o 30 m /s. O puszczając kom in, spaliny porusza­
ją się w kierunku zgodnym z w ypadkow ą prędkości spalin i prędkości w iatru,
podw yższając niejako geom etryczną w ysokość kom ina.
Wyniesienie termiczne polega n a ruchu spalin opuszczających kom in
ku górze dzięki różnicy gęstości spalin (m ających tem peraturę u w ylotu kom ina
130 -i- 170°C) i gęstości pow ietrza (o tem peraturze zmiennej od —25°C do
+ 35°C). Z anik wyniesienia term icznego następuje po ochłodzeniu spalin do
tem peratury otaczającego go pow ietrza. N a przedłużenie okresu ochładzania
spalin przez otaczające je pow ietrze m a wpływ natężenie wypływu spalin z k o ­
m ina, k tó re jest w prost proporcjonalne d o wydajności kotłów przyłączonych
d o jednego kom ina. M ów i się wówczas o m ocy przyłączonej d o jednego kom ina
(M W /kom in). Im to natężenie wypływu spalin z kom ina jest większe (większa
średnica kom ina), tym dłużej trw a chłodzenie spalin przez otaczające je po­
w ietrze, gdyż ochłodzeniu podlegają zewnętrzne w arstwy pióropusza spalin,
a jego gorące ją d ro w dalszym ciągu podlega praw om fizyki i unosi się ku
górze. O brazow o m o żna przyrów nać pióropusz spalin wypływających z kom ina
d o b alonu bez pow łoki: unosi się on do góry dopóty, dopóki je st lżejszy
od otaczającego go pow ietrza. T o tłum aczy dążność do przyłączenia najw ięk­
Rys. 15,3. Uproszczony układ prac projektowych inwestycji elektroenergetycznych, wg Encrgo-
szej liczby kotłów d o jednego kom ina, a więc do największej m ocy przypa­
projektu - Warszawa S.A.
dającej n a kom in.
T a k więc duża w ysokość geom etryczna kom ina, duża koncentracja
przyłączonej do niego m ocy i duża prędkość wypływu spalin pow odują zwięk­
szenie efektywnej wysokości w yniesienia spalin i w konsekw encji wielkie roz­
15.6. OCHRONA P O W IE T R Z A A T M O S F E R Y C Z N E G O proszenie zanieczyszczeń, a ich m ałe stężenie przy pow ierzchni ziemi.
M aksym alne 30-m inutowe stężenie k (m g/m 3) substancji gazowych
Pow ietrze atm osferyczne je s t zanieczyszczone p ro d u k ta m i sp alan ia paliw
(dw utlenek siarki, tlenki azotu itp.) przy powierzchni ziemi pod osią smugi
przez elektrow nie. Są nim i: d w utlenek siarki, tlenki azo tu , p o p ió ł lo tn y ,
dym u przy turbulencji izotropow ej (tj. wówczas, gdy współczynnik poziom ej
CO i co2. dyfuzji atm osferycznej jest rów ny w spółczynnikowi pionowej dyfuzji atm osfe­
W celu zm niejszenia szkodliw ego oddziaływ ania n a florę, fa u n ę i czło­
rycznej) m oże być obliczone z wzoru Suttona
w ieka, należy spaliny p o d d aw ać procesom odpylania, o d siarczania i o d azo to -
471
470
15. L O K A L IZ A C J A E L E K T R O W N I I O C H R O N A Ś R O D O W IS K A
16 «. O C H R O N A P O W IE T R Z A A T M O S F E R Y C Z N E G O

k = ----- „ 2E- l , , , = 0,2342 E ,-r - i (15.1)

en u(h + Ah )2 u (h + A h)2

gdzie: E - em isja zanieczyszczeń, m g/s; u - średnia prędkość w iatru w połow ie

efektywnej w ysokości kom ina, m /s; h - geom etryczna w ysokość k o m in a, m ;
Ah - term iczne i dynam iczne wyniesienie spalin p o n ad w ylot kom ina, m ;
e - p odstaw a logarytm ów n aturalnych. Filtracja ! Oczyszczanie
W yrażenie h + Ah je st efektyw ną w ysokością kom ina. W yniesienie term iczne
i dynam iczne spalin je st obliczane wg wielu różnych w zorów . W edług wzoru
Hollanda, najodpow iedniejszego d la w ysokich kom inów ,

A h = 1’5W - ± 9’5 5 g (15.2)

gdzie: Ah - wyniesienie spalin, m ; w - prędkość spalin opuszczających kom in,

m /s; d - średnica w ylotu k o m in a, m ; Q - ciepło zaw arte w spalinach opusz­
czających kom in, M J/s; u — śred n ia p rędkość w iatru w połow ie efektywnej
w ysokości kom ina, m /s.
W celu uzysk an ia stałego wyniesienia dynam icznego —niezależnie od
liczby pracujących kotłów , przyłączonych d o jednego k o m in a - stosuje się tzw.
kom iny wieloprzewodowe. Są to kom iny, w k tó ry ch k ażdy kocioł m a własny
czopuch, zakończony w łasnym przew odem kom inow ym , przy czym wszystkie
te przew ody są konstrukcyjnie zw iązane i w yloty ich są objęte w spólnym płasz­
czem, stanow iącym ich obw iednię. P o d względem w yniesienia term icznego
kom in w ieloprzew odow y zachow uje się ja k kom in jednoprzew odow y. O ddziel­
ne przew ody spalin d la poszczególnych kotłów pozw alają n a przeprow adzenie
ich rem ontów p odczas o dstaw ienia z ru ch u k o d a , bez konieczności odstaw ienia
z ruchu pozostałych kotłów . W p rzy p ad k u konieczności przeprow adzenia re­
m o n tu k o m in a jednoprzew odow ego trzeb a odstaw ić z ru ch u w szystkie przyłą­
czone do niego kotły.
O dpylaczem je st zespól urządzeń i części służących d o odpy lan ia spalin,
znajdujących się pom iędzy początkiem kró ćca wlotow ego odpylacza i końcem
króćca w ylotow ego spalin o ra z króćcam i w ylotow ym i lejów zbiorczych pyłu.
W elektrow niach i ciepłow niach zaw odow ych są stosow ane wszystkie
rodzaje odpylaczy, a mianowicie:
a) elektrofiltry;
b) odpylacze m echaniczne: cyklony pojedyncze, cyklony bateryjne,
m ulticyklony;
Rys. 15.4. Odpylacze spalin: a) o dpylacz elektrostatyczny (elektrofiltr): 1 - w lot spalin, 2 - zespół
c) odpylacze w ielostopniow e, stanow iące kom binacje odpylacza m e­
zasilający (transform ator + prostow nik), 3 - elektroda ulotow a, 4 - elektroda osadcza, 5 - strze-
chanicznego i elektrofiltru. pywacz pyłu, 6 - lej pyłowy, 7 - w entylator spalin, 8 - kom in; b) odpylacz tkaninow y (workowy)
W dużych elektrow niach kondensacyjnych i elektrociepłow niach k rajo ­ pulsacyjny: 1 - wlot spalin, 2 - w orek (rękaw) pulsacyjny, 3 - w lot sprężonego pow ietrza, 4 - lej
pyłowy, 5 - wylot spalin; c) działanie odpylacza elektrostatycznego (elektrofiltru): 1 - wlot spalin,
wych z reguły są stosow ane elektrofiltry poziom e (ponad 98% w szystkich u rzą­ 2 - elektroda ulotow a, 3 - elektron, 4 - zjonizow ana cząsteczka gazu, 5 - cząsteczka pyłu. 6 - elekt­
roda osad cza, 7 - wylot spalin
dzeń odpylających).

472 473
1S. L O K A L IZ A C J A E L E K T R O W N I I O C H R O N A S R O D 0 W I8 K A
t S . i. O C H R O N A P O W IE T R Z A A T M O S F E R Y C Z N E G O

B udow ę i działanie elektrostatycznego odpylacza spalin (elektrofiltru)

sferycznego” (pierw otne m etody zm niejszania emisji tlenków azotu om ów iono
p o d an o n a rys. 15.4.
w p. 3.16.2 n a str. 139).
D ziałanie elektrofiltru m ożna w uproszczeniu przedstaw ić w n astęp u ­
jący sposób. Z apylone spaliny przepływ ają z m ałą p rędkością m iędzy elektro­ Spalanie paliw stałych o dużej zawartości popiołu i siarki w kotłach flu­
dam i osadczym i. Przy dostatecznie w ysokim napięciu, w zdłuż elektrod em itu­ idalnych (patrz rozdz. 3) jest możliwe w sposób nieuciążliwy dla środowiska, gdyż
jących pow staje zjaw isko ulotu, któ rem u tow arzyszy pojaw ienie się w polu ten sposób spalania pozwala na równoczesne odpylenie i odsiarczenie spalin oraz
ograniczenie emisji tlenków azotu.
elektrostatycznym dużej ilości w olnych jo n ó w . A n iony przyciągane są przez
elektrody ujem ne (em itujące), k tó re zobojętniają ich ład u n k i, elektrony zaś
w ędrują ku elektrodom osadczym . N ap o ty k ają c po drodze unoszące się cząstki
pyłu, ład u ją je ujem nie i o siad ają na elektrodach osadczych, sk ąd są okresow o
Tablica 15.2a. Dopuszczalne stężenia zanieczyszczeń w powietrzu atmosferycznym
strząsane. Z obojętnianie jo n ó w n a elektrodach zw iązane jest ze stałym d o ­ wg 115.6]
pływem p rąd u , a więc z poborem mocy. N atężenie p rą d u na je d n o stk ę d łu ­
gości elektrody em itującej zaw iera się w granicach 0,1 -h 0,5 m A /m . D opuszczalne stężenie, m g/m 3
Skuteczność ruchow a (średnioroczna) elektrofiltrów w elektrow niach jednorazow e
Nazwa zanieczyszczenia średnie w ciągu
i elektrociepłow niach krajow ych wynosi: stare elektrofiltry 2-sekcyjne - 9 5 % , w ciągu średnioroczne
doby
now e elektrofiltry 4-sekcyjne - 99,5% . 0,5 h
N owszym i urządzeniam i d o o dpylania spalin s %filtr y tkaninowe (w or­
kowe) - rys. 15.4b. W dolnej części filtru następuje wstępne bezwładnościowe Dla obszarów pozostałych:
— dwutlenek siarki S O , do
odpylenie spalin i zm ian a k ierunku ich przepływ u. D alej przepływ spalin o d ­
1998 r. 0,6 0,2 0,032
byw a się o d zew nątrz w o rk a (rękaw a) d o jego w nętrza. Pył osadza się n a — dw utlenek siarki S O i od
zew nętrznej stronie tk a n in y filtracyjnej, oczyszczony przechodzi przez n ią i d a ­ 1999 r. 0,44 0,15 0,032
lej przez płytę sitow ą, w któ rej są zam ocow ane w orki, w ędruje d o górnej k o m o ­ — kw as siarkow y H 2S O , 0,2 0,1 0,016
— dw utlenek azotu 0.5 0,15 0,05
ry spalin oczyszczonych, a z niej d o kom ina. Im pulsy sprężonego pow ietrza
— tlenek węgla C O 5 1 0,12
pow odują strącenie pyłu o sadzonego n a zew nętrznej stronie w orków do leja — pył zawieszony — 0,12 0,05
pyłowego, skąd jest o n o d bierany przez instalacje odp o p ielan ia elektrow ni.
D la obszarów specjalnie
Pły ta sitow a dzieli k o m o rę n a dw ie części: spalin zapylonych i spalin o dpylo­
chronionych:
nych. W kom orze spalin odpylonych nad każdym rzędem w orków jest z a b u d o ­ - dw utlenek siarki SO j
w any rurociąg sprężonego p ow ietrza, w yposażony w dysze, usytuow ane p io n o ­ do 1998r. 0,25 0,075 0.01)
w o nad każdym w orkiem . Proces regeneracji w orków (rękaw ów ) filtracyjnych — dw utlenek siarki od 1999r. 0,15 0.075 0,011
je st przeprow adzany au tom atycznie za p o m o cą im pulsów sprężonego pow ie­ — kwas siarkow y H^SOz 0,1 0,05 0,0079
- dw utlenek azotu 0,15 0,05 0,03
trza o odpow iednim ciśnieniu, w dm uchiw anego do w n ętrza każdego w orka 3
— tlenek węgla CO 0,5 0,061
(rękaw a). — pyl zawieszony — 0,06 0,04
Skuteczność filtrów tkaninow ych (w orkow ych) przekracza 99,5% .
T em p eratu ra spalin nie m oże być większa niż 250°C. Spadek ciśnienia spalin
przy przepływie przez filtr tkan in o w y je st ok. 5-krotnie większy niż przy
przepiły wie przez elektrofiltr i wynosi ok. 1 kPa.
N ajnow szym i urządzeniam i d o o dpylania spalin są filtr y ceramiczne. Dopuszczalne w Polsce stężenia zanieczyszczeń w powietrzu atmosferycz­
Są one stosow ane d o o d p y lan ia spalin w elektrow niach gazow o-parow ych. nym podano w tabl. 15.2a. Dopuszczalne stężenie zanieczyszczeń uważa się za dotizy-
T em p eratu ra spalin m o że dochodzić d o 1 100°C. O pory przepływ u przez filtry mane, jeśli podane w tabl. 15.2a wartośći stężeń 30-mimitowych są przekroczone
ceram iczne są po d o b n e, ja k w przy p ad k u filtrów tkaninow ych. Skuteczność ich co najwyżej w ciągu 0,2% czasu w roku (tj. przez 17,5 h/a), wartości zaś stężeń
jest jed n ak najw iększa i p rzek racza 99,9% . śrcdniodobowych są przekroczone co najwyżej przez 2% czasu w roku (tj. przez
Instalacje odsiarczania spalin o ra z w tórn e m etody odazotow yw ania ich 175 h/a). W okresach powyższych przekroczeń stężenia zanieczyszczeń w powietrzu
zostały przedstaw ione w rozdz. 21. „Uzupiełnienie o chrony pow ietrza atm o ­

474 475
15. L O K A L I Z A C J A E L E K T R O W N I 1 O C H R O N A Ś R O D O W IS K A
15.6. O C H R O N A P O W IE T R Z A A T M O S F E R Y C Z N E G O

Tablica I5.2b. Dopuszczalne do wprowadzania do powietrza ilości dwutlenku siarki, dwutlenku

azotu i pyłu powstające w procesie energetycznego spalania paliw (w g/t* j ) wg |I5 .6 | atmosferycznym nie mogą przewyższać więcej niż dwukrotnie stężeń 30-minuto-
Instalacje
wych i średniodobowych, podanych w tabl. 15.2.
Dopuszczalne w Polsce do wprowadzenia do powietrza ilości dwutlenku
Paliwo Palenisko Grupa A Grupa B Grupa C
siarki, dwutlenku azotu i pyłu, powstające w procesie energetycznego spalania pa­
N O ,‘> pyl SO, pył SO, NO,*> pyl

Z
SO,

o
liw wg [15.6] podano w tabl. 15.2b.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Dopuszczalny opad pyłu dla obszarów pozostałych, tzn. obszarów z wyłączeniem
terenów zakładów przemysłowych i ich stref ochronnych oraz obszarów specjalnie
rusztowe stałe 990 35 1850 720 35 1370 650 35 1370
chronionych, wynosi średnio 200 t/(km2 ■a), dla obszarów zaś specjalnie chronio­
rusztowe mechaniczne 990 160 800 640 95 600 200 95 600 nych średnio 40 t/(km2 • a). Obszary specjalnie chronione to tereny uzdrowisk,
Węgiel rezerwaty przyrody i parki narodowe.
kamienny pyiowe z ciekłym Obliczenia stężeń gazowych zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego
od zu zlaniem 1240 495 170 870 170 90 200 170 90
oraz opadu popiołu lotnego wokół elektrowni są obecnie dokonywane na maszy­
pyłowe z suchym nach cyfrowych wg programu zatwierdzonego przez Ministerstwo Ochrony Śro­
odżużlaniem 1240 330 260 870 170 130 200 170 130 dow iska, Zasobów N aturalnych i Leśnictwa.
pyłowe z ciekłym
odżużinniem 1540 22S 140 1070 150 70 200 150 70
Węgiel
brunatny
pyłowe z suchym
odżu Zlaniem 1540 225 195 1070 150 95 200 150 95

rusztowe stałe 410 45 720 410 45 235 410 45 235

Koks
rusztowe mechaniczne 500 145 310 250 145 235 250 110 235

kotły < 50 MJ/s 1720 120 - 1250 120 - 1250 90 -

Olej
opałowy
kotły > 50 MJ/s 1720 160 - 170 160 - 170 120 -

kotły < 50 MJ/s - 60 - - 35 - - 35 -

Gaz *cm
ziemny 0 ------ _____________________________________ Rys. 15.5. Rozkład stężenia dwutlen-
kotły > 50 MJ/s - 145 - - 85 - - 85 - ku starki cSOl przy powierzchni
ziemi w zależności od odległości
Drewno rusztowe - 50 - - 50 - - 50 - d o d kom ina
Oznacza sumę tlenku azotu i dwutlenku azotu w przeliczeniu na dwutlenek azotu.
Wielkości podane w tablicy należy stosować do instalacji o mocy powyżej 0,2 MJ/s.
Wielkości podane w tablicy dotyczą emisji zanieczyszczeń odniesionej do strumienia energii Na rysunku 15.5 przedstawiono rozkład stężeń gazowych zanieczyszczeń
chemicznej (iloczynu zużycia paliwa i jego wartości opałowej) wprowadzonego w paliwie do procesu powietrza atmosferycznego przy powierzchni ziemi w zależności od odległości
energetycznego.
Instalacje nowe muszą spełniać wymagania określone dla grupy C. od komina. Na rysunku 15.6 przedstawiono izokonie opadu popiołu lotnego na
Za instalacje nowe uznaje się: teren wokół elektrowni. Narysunku 15.7 przedstawiono wpływ wysokości komina na
- instalacje uruchamiane po 31 grudnia 1994 r,f rozkład steżeń gazowych zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego przy po­
- instalacje, których budowę rozpoczyna się po dniu wejścia w życic niniejszego rozporządzenia.
Instalacje istniejące w dniu wejścia w życie niniejszego rozporządzenia: wierzchni ziemi.
- w okresie do 31 grudnia 1997 r. muszą spełniać wymagania określone dla grupy A t Wysokie kominy zmniejszające skutecznie stężenie dwutlenku siarki
- w okresie po 31 grudnia 1997 r. m uszą spełniać wymagania określone dla grupy B; wymagania te uważa w sąsiedztwie elektrowni, mogą powodować przy pewnych stanach meterolo-
się za spełnione w przypadku ich osiągnięcia w odniesieniu do emisji łącznej ze wszystkich źródeł
uruchomionych przed dniem wejścia w życie niniejszego rozporządzenia.
gicznych transport tych zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego na bardzo
Instalacje nie kwalifikujące się do wyżej wymienionych pozycji muszą spełniać wymagania: duże odległości. Powoduje to opad tzw. kwaśnego deszczu nieraz o setki kilo­
- w okresie do 31 grudnia 1997 r. - jak dla obiektów istniejących w okresie po 31 grudnia 1997 rM metrów od elektrowni.
- w okresie po 31 grudnia 1997 r. - określone dla grupy C.

477
476
15. L O K A L I Z A C J A E L E K T R O W N I I O C H R O N A Ś R O D O W IS K A
15.7. O C H R O N A G LE B Y

skuteczności ruchowej sprawiają, że nawet wielkie elektrownie (o mocy 4000 MW)

Rys. 15.6. Izokonie opadu popiołu
lotnego na teren w okół kom ina
(t/(k m 2-a))
= 160m
nie powodują przekroczenia dopuszczalnego-w ynoszącego 200 t/(km2 • a )-o p a d u
popiołu lotnego na teren w przypadku obszarów tzw. pozostałych.
Strumień związków siarki docierający do gleby zależy od średnioro­
cznego stężenia tych związków w powietrzu atmosferycznym przy powierzchni
ziemi oraz od warunków pogodowych, które powodują wymywanie tych związków
z powietrza i przechodzenie ich do gleby. Największy strumień związków siarki
przechodzący do gleby występuje w pobliżu elektrowni i może osiągać wartości
500 kg S/ha. Im dalej od elektrowni, tym jest on mniejszy. Strumień związków
siarki o wartości 60 + 80 kg S/ha jest uznawany za odpowiedni dla roślin siarkolu-
bnych, jak sałata i kapusta.
Jednym ze sposobów polepszania gleb jest podsypywanie popiołów z ele­
ktrowni pod wierzchnią warstwę gleby. Za pomocą urządzenia podobnego do
pługa wartwa popiołu o grubości 7 + 15 cm jest układana na głębokości 40 +60 cm.
Chroni ona glebę przed utratą wilgoci, magazynując ilość wody równą swojej ob­
jętości i oddając ją roślinom podczas suszy, a także przeciwdziała wypłukiwaniu
z gleby nawozów mineralnych oraz zapobiega skażeniu wód gruntowych przez
wypłukiwane z gieby nawozy sztuczne. Zabieg ten był wypróbowany przez Instytut
Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach z pozytywnymi rezultatami.
Popiół z węgla brunatnego jest szczególnie cenny rolniczo. Jego skład
pozwala traktować go jako wapniowy nawóz wieloskładnikowy, gdyż zawiera
oprócz wapnia i magnezu minimalne ilości pierwiastków rzadkich (fosfor, bor,
molibden, mangan, cynk, miedź, kobalt), których nie zawierają nawozy chemiczne.

—20Om 15.8. O C H R O N A LASÓW

Rys. 15.7. W pływ w ysokości h kom ina Obserwacje wykazały, że stopień zagrożenia lasów zależy od średniorocznych
na ro zk ład stężeń gazow ych c zanieczyszczeń
pow ietrza atm osferycznego przy pow ierzchni stężeń dwutlenku siarki. W Polsce nie m a dotychczas normatywnie ustalonych
ziemi dopuszczalnych zanieczyszczeń powietrza oddziałujących na lasy. 'Według klasy­
fikacji „Energopomiaru” [15.7], przyjmowanej również przez leśników [15.49],
15.7. O C H R O N A GLEBY rozróżnia się następujące strefy zagrożenia lasów przy dopuszczalnym średnio­
rocznym stężeniu dwutlenku siarki:
Gleba jest poddawana działaniu pioduktów spalania paliw przez elektrownie. - strefa
0, bez zagrożeń: do 20 pg/m 3;
Są nimi: popiół lotny (pył) i związki siarki, przechodzące do gleby z powietrza - strefa
I, małe uszkodzenia drzewostanu: 2 0 + 4 0 pg/m 3;
atmosferycznego. W celu zmniejszenia oddziaływania popiołu lotnego (pyłu) na - strefa
II, średnie uszkodzenia drzewostanu 40+ 60 pg/m 3;
glebę musi on być wychwycony ze spalin przed ich wlotem do komina. Służą do - strefa
III, silne uszkodzenia drzewostanu 6 0 + 8 0 pg/m 3;
tego celu różnego rodzaju odpylacze spalin, z których najbardziej tozpowsze- Straty przyrostu drewna występują w I, II i II strefie zagrożenia. Podczas
chnionymi są dziś w energetyce elektrostatyczne odpylacze spalin, zwane elektro­ szacowania szkód w lasach w wyniku emisji zanieczyszczeń przyjmuje się, że zmniej­
filtrami, a w starszych obiektach — odpylacze bezwładnościowe, tzw, multlcyklony. szanie przyrostu masy drzewnej wynosi
Skuteczność odpylania spalin przez elektrofiltry krajowe wynosi 98 + 99,5%, - w I strefie — 25%;
a przez multicyklony 7 5+ 85% . Wysokie kominy 200 + 300 m o dużej koncentracji - w II strefie — 50%;
wydmuchów spalin (1000 + 2000 MW/komin) oraz nowoczesne elektrofiltry o dużej - w III strefie — 75%.

479
478
IS . L O K A L I Z A C J A E L E K T R O W N I I O C H R O N A Ś R O D O W IS K A
Najbardziej wrażliwe na emisję dwutlenku siarki są: jodła, świerk i sosna, odporne
zaś są: buk, dąb, brzoza, osika, grab, klon i olcha.
O chrona lasów przed działaniem dwutlenku siarki to w pierwszym rzędzie
odsiarczanie spalin (patrz p. 15.6) i zmniejszanie przez to jej emisji. Jest to jednak
zabieg drogi. M okra instalacja odsiarczania spalin zwiększa koszt budowy elektro­
wni o ok. 15*25% , ale redukuje emisję dwutlenku siarki o ok. 7 0 * 9 5 % . Tańsza
jest sucha metoda odsiarczania spalin, ale redukuje ona emisję dwutlenku siarki
o ok. 30*50% . Węgiel brunatny zawiera niekiedy w popiele tlenek wapnia w ilości
1 0 * 30% , co powoduje zmniejszenie emisji dwutlenku siarki o 20 * 50%. Takie
właściwości wykazuje bełchatowski i koniński węgiel brunatny.
Drugim sposobem ochrony lasów przed działaniem dwutlenku siarki jest
zmniejszenie koncentracji dwutlenku siarki w przyziemnych warstwach powietrza
atmosferycznego przez budowę wysokich kominów, emitujących wielkie masy spa­
lin (patrz p. 15.6).
Opad pyłu przy stosowaniu elektrostatycznych odpylaczy spalin (elektro­
filtrów) o skuteczności 9 5 * 9 9 % i wysokich kominach jest zwykle utrzymywany
w dopuszczalnych granicach, to jest poniżej 200 t/(km 2 -a) i z tego względu nie
jest zbyt groźny dla lasów.
Nawożenie lasów (m. in. popiołem lotnym z węgla brunatnego o dużej
zawartości tlenku wapnia) oraz torfowanie przeciwdziała ich degradacji w wyniku
działania dwutlenku siarki. Niekiedy stosuje się przebudowę drzewostanów igla­
stych na drzewostany liściaste szybko rosr.ące.
W celu zmniejszenia wycinek leśnych pod napowietrzne linie elektro­
energetyczne stosuje się specjalne słupy „wąskogabarytowe” , które pozwalają
na zastąpienie poziomego układu przewodów przez układ pionowy. Równoczesne
zwiększanie wysokości słupów pozwala na prowadzenie pod liniami normalnej
gospodarki leśnej (np. szkółki leśne, hodowla choinek). Osiągnięte wskutek tego
zwężenie wycinki leśnej wynosi 2 5 * 6 5 % .
15.9. O C H R O N A WÓD
Podczas przepływu wody chłodzącej przez skraplacze turbin parowych tem pera­
tura jej zwiększa się średnio o 8*1 2 °C . Temperatura wody zrzutowej nie może
przekraczać 35°C w miejscu jej wprowadzenia do rzeki lub jeziora (ujście kanału
zrzutowego) oraz przekraczać 28°C po teoretycznym wymieszaniu się wody zrzu­
towej z wodami odbiornika w odległości około 1 * 2 km od ujścia kanału zrzuto­
wego w przypadku, gdy wody odbiornika są zaliczone do II i III klasy czystości
lub przekraczać ?4°C przy zaliczeniu wód odbiornika do I klasy czystości [15.55].
Temperatury powyższe (28°C i 24°C) wynikają z warunku dopuszczalnego pod­
wyższenia tem peratury wody tych klas czystości o 2°C ponad temperatury okre­
ślone w wymienionym rozporządzeniu Prezesa Rady Ministrów, a mianowicie:
480
O CHRO NA WÓD
26°C dla odbiorników II i III klasy czystości oraz 22°C dla odbiorników I klasy
czystości.
Temperaturę wody po wymieszaniu wody zrzutowej z wodami odbiornika
oblicza się z wzoru
( * 2 - / , ) ^ + /, B U
m w ^+w t <1 5 ' 4 >
gdzie: t2 — tem peratura wody zrzutowej na ujściu kanału zrzutowego do odbio­
rnika, °C; /, — tem peratura wody odbiornika przed ujęciem wody dla elektrowni,
°C; Wt - natężenie przepływu wody zrzutowej, m 3/s; - natężenie przepływu
wody w rzece w miejscu zrzutu wody podgrzanej, m 3/s.
W celu dotrzymania podanych warunków stosuje się w elektrowniach
instalację chłodni wentylatorowych lub dysz rozbryzgowych, które zmniejszają
temperaturę wody zrzutowej przed jej wlotem do rzeki.
Ścieki sanitarne elektrowni są zwykle oczyszczone przez oczyszczalnie
biologiczne, ścieki zaś ze zmiękczalni wody i odmulania chłodni oraz z tłuszczo-
wników z rejonu gospodarki olejowej są zwykle wykorzystywane jako woda uzu­
pełniająca do obiegu hydraulicznego odżużlania i odpopielania, pracującego w obie­
gu zamkniętym.
Zagadnienie ochrony wód podziemnych omówiono w p. 15.12.
Zwykle przez władze wodne jest stawiany warunek, aby ścieki z elektrowni
po oczyszczeniu odpowiadały II klasie wód, tzn. aby zawartość tlenu rozpuszczo­
nego była większa niż 5 mg/dm3, 5-dniowe biochemiczne zapotrzebowanie tlenu
(BZTj) wynosiło maksymalnie 8 mg/dm3, zawartość chlorków była mniejsza niż
300 mg/dm3, siarczanów - mniejsza niż 200 mg/dm3, substancji rozpuszczalnych -
- mniejsza niż 100 mg/dm3, zawiesiny ogólnej - mniejsza niż 30 mg/dm3, a stę­
żenie jonów wodorowych (pH) wynosiło 6,5*9.
15.10. O C H R O N A PRZED WPŁYWEM PÓL ELEKTROMA­
G NETYCZNYCH
Wpływ składowej magnetycznej pola elektromagnetycznego linii elektroenerge­
tycznych jest pomijalny, natomiast składowa elektryczna wywiera wpływ na
rośliny, zwierzęta i ludzi. Długoletnie badania wielu krajów nad tym zagadnie­
niem doprowadziły do następujących wniosków:
- „badania doświadczalne wykazały, że pole elektryczne o natężeniu do 20 kV/m
nie stanowi niebezpieczeństwa dla zdrowia ludzkiego;
— nie jest znany żaden mechanizm działania, przez który pole elektryczne o czę
stotliwości 50 Hz mogłoby wpływać bezpośrednio na organizmy żywe” [15.62].
W naszym kraju zasady ochrony przed elektromagnetycznym promienio­
waniem niejonizującym są zawarte w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 5 X I
1980 [15.53], Wprowadza ono pojęcia strefy ochronnej I stopnia (natężenie pola
elektrycznego większe niż 10 kV/m) i strefy ochronnej II stopnia (natężenie pola
31 EU klrow ni*
481
IS . L O K A L I Z A C I A E L E K T R O W N I I O C H R O N A Ś R O D O W IS K A
u .m . O C H R O N A PRZED W P ŁYW EM P Ó L E L E K T R O M A G N E T Y C Z N Y C H

elektrycznego mniejsze niż 10 kV/m i większe niż 1 kV/m). N a obszarze strefy o-

chronnej I stopnia przebywanie ludzi jest zabronione z wyjątkiem personelu eksplo­
atacyjnego. N a obszarze strefy ochronnej II stopnia jest dopuszczalne okresowe
przebywanie ludzi, natom iast jest zabronione lokalizowanie budynków mieszkal­
nych, ja k również szpitali, internatów, żłobków i przedszkoli.
Pod liniami elektroenergetycznymi niskich i średnich napięó wartości
pola elektrycznego nic przekraczają 1 kV/m, a więc nie występuje w ich przypadku
nawet strefa ochronna II stopnia. Strefa ta natom iast występuje w otoczeniu linii
110+750 kV. Natężenie pola elektrycznego w otoczeniu linii elektroenergetycznych
zależy od napięcia linii, wysokości zawieszenia przewodów, ich wzajemnej odle­
głości, przekroju przewodów oraz rozpiętości przęseł - rys. 15.8 i 15.9 [15.35],
Rys. 15.9. Rozkład natężenia pola elektrycznego na poziom ie terenu w środku przęsła
linii jednotorow ej o napięciu 400 kV w zależności o d wysokości położenia przewodów
nad ziemią wg obliczeń Energoprojektu K raków [15.35]

15.11. O C H R O N A PRZED HAŁASEM

Rys. 15.8. Rozkład natężenia pola eleklryczncgo n a poziom ie terenu w Środku przęsła linii
jednotorow ych o napięciu 110 + 400 kV wg obliczeń Energoprojektu Kraków [15.35]
1 — lin ia 110 kV, odległość przew odów od p o zio m u terenu 5,8 m ; 2 — linia 220 kV ,
odległość przew odów od p o zio m u teren u 7,8 m ; 3 — lin ia 400 kV , odległość przew o­
dów od p o ziom u terenu 9,1 m
Hałasem są drgania rozprzestrzeniające się w powietrzu atmosferycznym w postaci
fal akustycznych (dźwięków) o częstotliwościach i natężeniach, stwarzających ucią­
żliwość dla ludzi i dla środowiska.
Natężenie (intensywność) dźwięku (hałasu) jest to stosunek energii pły­
nącej w polu dźwiękowym do przekroju pola i do czasu przepływu. Jest ono wyra­
żane w W /m2.
Najniższe, słyszalne przez ucho ludzkie natężenie dźwięku J 0 » 10" 12
W /m2, największe zaś / ~ 10 W /m2 (przy częstotliwości dźwięku 1 kHz).
Ponieważ natężenie dźwięku słyszalne przez człowieka są wprost pro­
porcjonalne do logarytmu dziesiętnego natężenia dźwięku (prawo Webera-Fechneral,
zamiast natężeniem dźwięku operuje się poziomem natężenia dźwięku

Strefy ochronne dla krajowych rozwiązań linii elektroenergetycznych / = 10 log — (15.5)

Jo
można przyjmować jak o pas terenu o szerokości:
— przy napiętiu 110 kV - 24 m (18 m); Jednostką poziomu natężenia dźwięku jest decybel. Tysiąckrotna różnica natężenia
— przy napięciu 220 kV — 46 m (30 m); dźwięku odpowiada różnicy poziomu natężenia dźwięku 30 dB. Natężenia' dźwięku
oraz poziomy natężenia dźwięku dla różnych źródeł podano w tabl. 15.3.
— przy napięciu 400 kV — 76 m (50 m j;
Pomiar poziomu natężenia dźwięku jest dokonywany za pomocą jednego
— przy napięciu 750 kV — 130 m.
W nawiasach podano szerokości stref ochronnych dla linii wąskogabarytowych, z trzech filtrów o określonych charakterystykach częstotliwościowych, oznaczonych
o pionowym rozmieszczeniu przewodów, stosowanych przy przejściach przez lasy. literami A, B, i C. Charakterystyka częstotliwościowa A odpowiada niskim po­
Orientacyjne wielkości maksymalnych natężeń pól elektrycznych pod ziomom natężenia dźwięku, charakterystyka B — średnim, a charakterystyka
C - wysokim. W zależności od filtru, użytego do pom iaru natężenia dźwięku,
krajowymi liniami elektroenergetycznymi wynoszą:
jego oznaczenie literow e podaje się przed w artością liczbową natężenia (np.
— przy napięciu 110 kV —2 + 3 ,5 kV/m;
poziom natężenia dźwięku A wynosi 85 dB). D la standardow ej częstotliwości
— przy napięciu 220 kV —4 ,5 + 6 ,5 kV/m;
1 k H z tłum ienność tych wszystkich trzech filtrów jest jednakow a i w ynosi zero
— przy napięciu 400 kV - ok. 10 kV/m.
decybeli.
N a terenie stacji elektroenergetycznych wysokiego napięcia występują strefy I i II
Głównym źródłem hałasu w elektrowniach są zawory rozruchowe i zawory
Stopnia. N a zewnątrz stacji poza ich ogrodzeniem nie występują naw et strefy
bezpieczeństwa kotłów, sprężarki, wentylatory, młyny i urządzenia nawęglania.
ochronne II stopnia.
31’
463
482
1S. L O K A L I Z A C J A E L E K T R O W N I I O C H R O N A Ś R O D O W IS K A
1 S .I I . O C H R O N A PRZED H A Ł A S E M

Tablica 15.3. Natężenie dźwięku i poziomy natężenia dźwięku dla różnych jego źródeł
Tłumienność hałasu przez niektóre materiały podano w tabl. 15.5.
N atężenie Stosunek n a ­ P oziom na tę ­
Poziom hałasu wytwarzanego przez różne urządzenia elektrowni wg
D źw ięk dźw ięku J tężeń dźw ięku żenia dźw ięku
badań Energopomiaru podano w tabl. 15,6.
W /m 1 J/Jo dB

Tablica 15.5. Tlumieimość hałasu przez niektóra m ateriały wg (15.69]

D olna granica słyszalności io - 11 1 0
O ddychanie 10“ ’ 1 10 10
Szelest o padających liści i o - '° 101 20 Tłum ienność
M ateriał hałasu A
Szelest p ap ieru p rzy odw ra­
can iu stro n gazety io -9 103 30 dB
N o rm a ln a rozm ow a io -6 106 60
Intensyw ny ru ch uliczny io - * 10* 80 Płyta żelbetow a o grubości 100 m m 46
M io t pneum atyczny IO "3 10a 90 Płyta azbestow a o grubości 6 m m 18
G rz m o t p io ru n a io -’ 1 0 '1 110 Blacha stalow a o grubości 1 m m 23
G ó rn a granica słyszalności Szyba okienna o grubości 2 mm 24
(uczucie bólu) 10 10” 130 Cegła pclna o grubości 240 m m 52
S ta rt sam o lo tu czterośm igło- Cegła dziuraw ka o grubości 240 m m 44
wego 103 10” 150
S ta rt sam o lo tu odrzutow ego !0 5 10” 170
Tablica 15.6. Poziom hałasu emitowanego przez urządzenia elektrowni (bez zabez­
pieczeń antyhałasowych) w odległości 1 m od urządzenia wg badan Energopomiaru
Niewielki hałas wywołują transform atory i chłodnie kominowe. W tłumiki hałasu
są wyposażone z reguły wydmuchy pary z zaworów rozruchowych i z zaworów U rządzenia elektrowni Poziom hałasu A
bezpieczeństwa oraz sprężarki. N iektóre urządzenia, jak wentylatory, pompy, dB
turbiny są wyposażone w obudowy dźwiękochłonne.
K otły 70-5-80
Pomiary przeprowadzone przez „Energopomiar” wykazały, że poziom
Palniki olejowe 110-5-115
hałasu A , pochodzący od wszystkich tych źródeł nie przekracza 70 dB w odległo­ Zaw ory rozruchow e (10 m) 100-5-130
ści 300 m od budynku głównego, uciążliwym zaś dla otoczenia elektrowni źródłem Rozprężacze pary (10 m) 100-5-130
hałasu są sporadycznie pracujące zawory rozruchowe i zawory bezpieczeństwa M łyny węglowe 85-5-115
Turbozespoły, parow e 85-5-105
kotłów. Pomieszczenia stałego przebywania obsługi elektrowni mają izolację aku­
T urbozespoły wodne 85-S-95
styczną, a personel obchodowy korzysta z rozmieszczonych w budynku głównym T urbiny gazow e 95-s-llO
kabin dźwiękochłonnych. K anały ssące i wylotowe tu rb in gazowych 120-5-130
Maksymalny dopuszczalny poziom hałasu w różnych pomieszczeniach Silniki elektryczne 65-5-95
T ransform atory 50-5-75
podano w tabl. 15.4.
Przekładnie 80-5-130
Pom py wirow e 904-100
Tablica 15.4. M aksym alny dopuszczalny poziom hałasu wg PN-70/B-O2151
W entylatory 90-5-105
Sprężarki 90-5-110
Poziom hałasu A
R o d zaj pom ieszczenia U rządzenia naw ęglania 70-5-100
dB
C hłodnie w entylatorow e i kom inow e 80-5-90
W yłączniki pow ietrzne W N (3 m) 1054-130
Pom ieszczenia m ieszkalne 35
H ale maszyn d o pisania 6575
M iejsca pracy o ciągłej ekspozycji n a h ałas trw ający dłużej niż 5 h 85-5-90
M iejsca pracy o ciągłej ekspozycji n a h ałas: 15.12. SKŁADOW ANIE O D PA D Ó W PALENISKOW YCH
— trw ający 2 h 94
— trw ający 1 h 97 Rozróżnia się składowanie odpadów paleniskowych w postaci mokrej i suchej.
— trw ający 10 m in 110 Składowanie odpadów paleniskowych w postaci mokrej m a miejsce w procesie hy­

«84 485
1S. L O K A L I Z A C J A E L E K T R O W N I I O C H R O N A Ś R O D O W IS K A
draulicznego usuwania ich (żużla i popiołu) z terenu elektrowni. Pompy bagrowe
tłoczą wówczas rurociągami pulpę popiołowo-żużlową, o stosunku jej masy do masy
transportującej wody 1:5 + 1:15, na obwałowany teren — składowisko odpadów
paleniskowych (hałdę). N a składowisku tym następuje odsączenie wody, zwanej
nadosadową lub powrotną, która krąży w obiegu zamkniętym, wymuszonym przez
pompy wody powrotnej, umieszczone w budynku pompowni, zlokalizowanej przy
składowisku.
M okre składowisko odpadów paleniskowych działa na otoczenie przez
filtrację wody nadosadowcj do wód gruntowych oraz przez pylenie przesuszonych
odpadów paleniskow ych (popiołu), z tych kw ater składow iska, n a k tó ry ch o d ­
pady są używ ane d o podw yższania obw ałow ań składow iska.
Wieloletnie badania wpływu składowisk paleniskowych na wody grun­
towe, prowadzone w naszym kraju przez „Energopom iar” , wykazały, że wpływ
ten zależy głównie w początkowym okresie eksploatacji od warunków geologicznych
i hydrogeologicznych podłoża (czaszy składowiska). W m iarę upływu czasu zacho­
dzi proces uszczelniania czaszy składowiska przez drobne frakcje popiołu lotnego
i wpływ na wody gruntowe maleje. M iarą tego wpływu jest przyrost zanieczyszczeń
w wodach gruntowych w skutek kontaktu z wodą nadosadową oraz zasięg tego
wpływu.
Badania wykazały, że zasięg ten określony od granicy składowiska wynosi:
— w przypadku torfów i namułów organicznych 50 + 100 m ;
— w przypadku piasków drobnych i pylastych, pyłów i glin pylastych 100+300 m ;
— w przypadku piasków średnich i grubych 300 + 500 m ;
— w przypadku żwirów 1000 m.
Pylenie osuszonej powierzchni składowisk popiołu występuje przy prędko­
ści wiatru ponad 3 + 5 m/s. Wilgotność odpadów przekraczająca 20% eliminuje
ich pylenie. T ak samo działa wilgotność powietrza przekraczająca 90%.
Przeciwdziałać pyleniu składowisk m ożna przez stosowanie wodnych insta­
lacji zraszających lub przez pokrywanie powierzchni składowiska natryskiem środ­
ków błonotwórczych. Naturalnym sposobem ochrony terenów sąsiadujących ze skła­
dowiskiem odpadów paleniskowych jest obsadzanie strefy, ochronnej wokół skła­
dowiska (300 +500 m w zależności od powierzchni składowiska, patrz p. 15.14)
szybko rosnącymi drzewami (np. topole, olchy) i krzewami. Po zakończeniu eksplo­
atacji składowiska odpadów paleniskowych, których wysokość dochodzi do 30 + 50 m
nad terenem, są one rekultywowane leśniczo lub rolniczo (na zboczach sad2i się
drzewa, na płaszczyźnie górnej stosuje się uprawy rolne).
Składowanie odpadów paleniskowych w postaci suchej m a miejsce wówczas,
gdy popiół lotny spod elektrofiltrów jest transportowany w postaci nawilżonej
lub zgranulowanej za pomocą przenośników taśmowych. Granulowanie polega
na zmianie stanu skupienia popiołu lotnego, wychwyconego w elektrofiltrach,
n a skutek dodatku wody i obróbki w specjalnych urządzeniach, zwanych granula-
torami. Granulatory są to urządzenia w kształcie talerzy pochylonych pod kątem
ok. 45", obracających się dookoła swej osi i mających dodatkowe mieszadło, obra­
486
15.11. S K Ł A D O W A N I E O D P A D Ó W P A L E N IS K O W Y C H
cające się w przeciwną stronę niż talerze. Do talerza jest doprowadzany popiół
lotny i jest dozowana woda. W zależności od wielkości dodatku wody do popiołu,
kąta pochylenia talerza, liczby obrotów talerza i mieszadła na minutę, uzyskiwane
granulki mają różną średnicę (3 + 2 5 mm) i twardość. Zaletą granulatu uzyskiwa­
nego w tym procesie jest jego minimalne pylenie podczas załadunku, transportu,
wyładunku i składowania. Proces granulowania popiołu lotnego odbywa się na
terenie elektrowni (koło elektrofiltrów).
Żużel bywa transportowany za pomocą przenośników taśmowych po
wydobyciu go z osadników hydraulicznych na terenie elektrowni i odsączeniu
go z wody.
Odpady paleniskowe w postaci nawilżonej są dostarczane przenośnikami
taśmowymi na leżące w pobliżu elektrowni składowisko lub w postaci suchej są
ładowane za pomocą rękawów bczpylnycb. na szczelne wagony kolejowe bądź
cysterny samochodowe, przeznaczone do przewozu cementu i wywożone na odległe
składowiska odpadów paleniskowych. W przypadku składowisk suchych wystę­
puje jedynie pylenie powierzchniowe, któremu przeciwdziała się podobnie, jak
to opisano wyżej w przypadku składowisk mokrych.
Rekultywacja składowisk popiołu i żużla opiera się na wieloletnich bada­
niach właściwości popiołu jako podłoża rozwoju roślin oraz na badaniach wazo­
nowych i testowych. Z kilkudziesięciu gatunków testowych roślin, głównie traw,
roślin motylkowych i zbóż, wytypowano kilkanaście gatunków najbardziej prede­
stynowanych do uprawy na składowiskach popiołu i żużla. Wybrane rośliny poddano
następnie badaniom w warunkach naturalnych na poletkach doświadczalnych,
założonych na składowiskach popiołu i żużla z węgla kamiennego i z węgla bru­
natnego. Zastosowano szeroki zestaw kombinacji w doborze gatunków roślin,
nawożenia i metod uprawy. Przeprowadzone następnie próby poi owe wykazały
w pełni możliwość zabezpieczenia składowisk odpadów paleniskowych przed pyle­
niem metodami biologicznymi. Okazało się również, że na składowiskach tych
może byó prowadzona produkcja roślin użytkowych. D o takich wniosków upowa­
żniają wyniki, osiągnięte w drugim i trzecim roku upraw :
— na składowisku elektrowni Halemba (węgiel kamienny) plony rzepaku jarego,
nostrzyku białego, jęczmienia jarego i buraków pastewnych odpowiadały prze­
ciętnie zbiorom uzyskiwanym na glebach IV klasy bonitacyjnej;
— n a składowisku elektrowni Konin (węgiel brunatny) plony siana z mieszanki
nostrzyku białego z trawami wynosiły 78 ą/ha;
— na składowisku elektrociepłowni Siekierki (węgiel kamienny) plony kapusty
pastewnej przekroczyły 200 q/ha;
— na składowisku elektrowni Skawina (węgiel kamienny) porost trawy kupkówki
jest lepszy niż na okolicznych łąkach naturalnych.
Bada się również wartość odżywczą produktów rolnych wyhodowanych
na składowiskach [15.57].
487
 L O K A L I Z A C J A E L E K T R O W N I I O C H R O N A Ś R O D O W IS K A
15.13. O C H R O N A R A D IO L O G IC Z N A
W procesie technologicznym elektrowni jądrowej powstają nuklidy promieniotwór­
cze (atomy określonego rodzaju scharakteryzowane przez skład jądra, tj. przez
liczbę protonów, liczbę masową i masę atomową), których drobna część opuszcza
reaktor i dostaje się do atmosfery w postaci gazów i do zbiorników wodnych w po­
staci odpadów ciekłych, a także w postaci odpadów stałych. Proces produkcji pali­
wa jądrowego, a zwłaszcza paliwo wypalone, są promieniotwórcze.
Poszczególne nuklidy promieniotwórcze różnią się okresem pólrozpadu
(tj. okresu, po którym ich aktywność promieniotwórcza zmniejsza się o połowę),
a także ilościami, które p o wchłonięciu przez organizm w wyniku oddychania
lub przez przewód pokarmowy mogą być odłożone w różnych narządach ciafa
oraz szybkością wydalania ich z ogranizmu. Przy obliczaniu dawki pochłoniętej
oprócz ilości nuklidów pochłoniętych przez organizm bierze się pod uwagę: rodzaj
promieniowania (alfa, beta, gamma, promieniowanie neutronowe), całkowitą ener­
gię emitowaną podczas rozpadu promieniotwórczego, szybkość absorbeji tej energi
przez dany narząd ciała, szybkość zaniku rozpadu promieniotwórczego, szybkość
wydalania nuklidów z organizmu i wreszcie wrażliwość danego narządu na pro­
mieniowanie, Tak obliczona dawka pochłonięta pozwala na określenie jej skutków
biologicznych.
Jednostką SI energii promieniowania jonizującego pochłoniętego przez
tkankę ciała jest 1 grej (1 Gy = 1 J/kg). Jednostką spotykaną jest również I rad =
= 0,01 Gy.
Dawka pochłonięta, zwana inaczej dozą absorbowaną, jest to energia czą­
stek zjonizowanych pochłonięta przez m aterię na jednostkę masy
W celu uwzględnienia rodzaju promieniowania i jego skutków biologi­
cznych wprowadzono pojęcie równoważnika dawki pochłoniętej (dozy ekwiwalentnej)
Jest on liczbowo równy dawce pochłoniętej pomnożonej przez tzw. współczynnik
jakości. Wartość współczynnika jakości dla promieniowania beta i gamma jest równa
jeden, dla prom ieniowania alfa i protonów o energii 10 McV jest rów na 10, dla
neutronów termicznych jest równa 3, dla neutronów o energii 20 keV jest równa 5,
dla neutronów o energii 500 keV jest równa 10, dla neutronów o energii 5 MeV
jest równa 7.
Jednostką SI równoważnika dawki pochłoniętej jest siwert (1 Sv = I J/kg).
Spotykaną jednostką równoważnika dawki pochłoniętej jest 1 rem (roentgen equi­
valent man), przy czym 1 rem = 0,01 Sv. Operowanie równoważnikiem dawki
pochłoniętej pozwala dodawać dawki pochłonięte wywołane przez różne rodzaje
promieniotwórczości i sprowadzać je do wspólnego mianownika pod względem
skutków biologicznych. Tak więc pochłonięcie dawki 0,01 Gy (1 rada) promienio­
wania alfa i dawki 0,01 Gy (1 rada) promieniowania beta przedstawia skutek bio­
logiczny równy 0,11 Sv (11 remom), pochłonięcie zaś dawki 0,01 Gy (I rada) pro­
mieniowania beta i 0,01 Gy (1 rada) promieniowania gamma przedstawia skutek
biologiczny równy 0,02 Sv (2 remom).
488
15.11. O C H R O N A R A D IO L O G IC Z N A
Dopuszczalna dawka promieniowania jonizacyjnego, pochłoniętego w okre­
ślonym czasie, jest to najwyższa dopuszczalna dawka, która nie powinna wywoły­
wać jakichkolwiek niepożądanych skutków w organizmie ludzkim.
Dopuszczalne równoważniki dawki pochłoniętej, dotyczące pojedynczych
osób dorosłych (poza obszarem elektrowni jądrowych) są następujące dla różnych
narządów i tkanek:
— grupa I — gruczoły płciowe, szpik kostny: 0,5 cSv/a (0,5 rem/a);
-- grupa II — mięśnie, śledziona, wątroba, tkanka tłuszczowa, przewód pokar­
mowy, soczewki oczu: 1,5 cSv/a (1,5 rem/a);
— grupa III — kości, tarczyca, skóra całego ciała: 3,0 cSv/a (3,0 rem/a);
— grupa IV — ręce, przedramiona, stopy: 7,5 cSv/a (7,5 rem/a).
Dla pracowników elektrowni jądrowych podane dawki są większe: w grupie I —
— 24 razy, w grupie II, III i IV — 10 razy. Większe graniczne dawki napromienio­
wania dla pracowników elektrowni jądrowych zostały dopuszczone ze względu
n a to, że ta grupa ludności jest stale kontrolowana i jest objęta specjalną opieką
medyczną.
Człowiek jest poddawany promieniowaniu kosmicznemu i ziemskiemu:
promieniują budynki, telewizja, fosforyzujące cyfry na zegarkach, dawki promienio­
wania pochłania się podczas diagnostyki rentgenowskiej, lecąc samolotem, odczu­
wając skutki prób z bronią jądrową i pracy elektrowni jądrowych. Łącznie daje
to średnio 0,2 ^-0,3 cSv/a (200 = 300mrem/a).
K rótkotrw ała dawka 25 cSv nie daje objawów klinicznych, dawka 50=200
cSv daje słabe objawy kliniczne, dawka 300-r 500 cSv jest dawką śmiertelną dla
50% napromieniowanych, dawka 10000 cSv powoduje śmierć po kilku godzinach.
Ochrona radiologiczna polega na minimalizacji czasu napromieniowania,
stosowania odpowiednich osłon (w zależności od rodzaju i intensywności promie­
niowania) i wreszcie na zachowaniu odpowiedniej odległości do źródła promienio­
wania, gdyż moc dawki promieniowania jonizującego jest odwrotnie proporcjo­
nalna do kwadratu odległości od źródła promieniowania.
W elektrowni jądrowej produkty rozszczepiania jąder atontów uranu,
plutonu lub toru są zatrzymywane przez trzy kolejne bariery:
— koszulki elementów paliwowych;
— ścianki rurociągów obiegu pierwotnego (chłodzenia reaktora);
— obudowy bezpieczeństwa, obejmującej cały obieg pierwotny.
Ta ostatnia ma za zadanie ochronę przed skutkami awarii reaktora. Reaktor i cały
promieniotwórczy obieg pierwotny znajdują się wewnątrz obudowy bezpieczeństwa,
która jest szczelna i odporna na maksymalne ciśnienie, które może powstać w jej
wnętrzu w wypadku rozerwania się reaktora i obiegu pierwotnego.
Promieniowanie atfa i beta jest łatwo zatrzymywane przez proste osłony
Ifolia aluminiowa, papier), natomiast promieniowanie gamma i promieniowanie
neutronowe przechodzi nawet przez ekran ołowiowy (niezbyt gruby). Promienio­
wanie alfa jest pochłaniane już przez kilkucentymetrową warstwę powietrza. Nawet
przy blisko położonym źródle promieniowania jest ono zatrzymywane przez skórę
489
1S. L O K A L I Z A C J A E L E K T R O W N I I O C H R O N A Ś R O D O W IS K A
człowieka. Również promieniowanie beta jest pochłaniane przez kilko milimetrową
warstwę odzieży i definitywnie zatrzymywane przez skórę. N atom iast promienio­
wanie gamm a i promieniowanie neutronowe przenikają przez całe ciało człowieka.
Wszystkie systemy wentylacyjne elektrowni jądrowej są wyposażane
w aparaturę kontrolno-pom iarową, mierzącą aktywność czynnika przed usunię­
ciem go do atmosfery przez wysoki komin. To samo dotyczy zrzutowej wody chło­
dzącej i ścieków. Odpady ciekłe o dużej promieniotwórczości są zestalane i łą­
czone z odpadami stałymi. Przechowuje się je początkowo w elektrowni, a na­
stępnie wywozi do składnicy odpadów promieniotwórczych.
Szczegółowe wymagania dotyczące zapewnienia bezpieczeństwa elektro­
wni jądrowych zawierają „Wytyczne n r 1/84 z 9 V 1984 w sprawie zapewnienia
bezpieczeństwa jądrowego obiektów jądrowych” wydane przez Pełnomocnika
Prezesa Państwowej Agencji Atomistyki ds Bezpieczeństwa Jądrowego [15.63].
15.14. STREFY O C H R O N N E
Strefa ochronna jest określonym obszarem wokół źródła szkodliwego oddziały­
w ania na środowisko. Podlega ona odpowiedniemu zagospodarowaniu. Jest ona
ustanawiana przez urząd wojewódzki. N a terenie strefy ochronnej jest zabroniona
budowa domów mieszkalnych, wypoczynkowych, budynków użyteczności publi­
cznej i innych obiektów przeznaczonych na stały pobyt ludzi, a nie związanych
z działalnością zakładu przemysłowego, dla którego strefa ochronna została wyzna­
czona. Zabroniona jest również lokalizacja w strefie ochronnej pracowniczych
ogródków działkowych oraz urządzeń sportowych i rekreacyjnych. U rząd woje­
wódzki może dopuścić pozostawienie na terenie strefy ochronnej wyżej wymienio­
nych obiektów, jeżeli istniały one w czasie ustanawiania strefy i nie ma zagrożenia
dla zdrowia inb życia ludzi.
Strefę ochronną stanowi obszar otaczający źródło szkodliwego oddzia­
ływania na środowisko, na którym występują:
— przekroczenia wartości dopuszczalnych opadu pyłu n a powierzchnię terenu
oraz stężeń zanieczyszczeń w powietrzu atmosferycznym (patrz p. 15.6);
— przekroczenia wartości dopuszczalnego natężenia hałasu (patrz p, 15.11);
— inne szkodliwe oddziaływanie n a środowisko.
D la obiektów energetycznych orientacyjne wskaźniki szerokości stref
ochronnych są następujące [15.65]:
a) szerokość strefy ochronnej 1000 m :
— elektrownie konwencjonalne o mocy ponad 1500 M W ;
— elektrociepłownie konwencjonalne o mocy cieplnej ponad 1800 M J/s;
b) szerokość strefy ochronnej 500 m :
— elektrownie konwencjonalne o mocy 5004-1500 M W ;
— elektrociepłownie konwencjonalne o mocy cieplnej 3604-8000 M J/s;
— składowiska popiołu i żużla o powierzchni większej niż 30 ha;
490
u .w . STREFY O C H R O N N E
c) szerokość strefy ochronnej 300 m :
— elektrownie konwencjonalne o mocy mniejszej niż 500 MW ;
— kotłownie o mocy cieplnej 364360 MJ/s;
— składowiska popiołu i żużla o powierzchni mniejszej niż 30 ha.
Strefy ochronne należy zagospodarowywać przede wszystkim przez zale­
sienie, zakrzewianie oraz instalowanie urządzeń zabezpieczających przed szkodli­
wym oddziaływaniem elektrowni na środowisko.
Tworzenie i zagospodarowanie strefy ochronnej wokół elektrowni jądro­
wej musi być zgodne z wytycznymi podanymi w zarządzeniu Prezesa Państwowej
Agencji Atomistyki z 1988 r. [15.71],
Poza granicą strefy ochronnej w czasie normalnej eksploatacji elektrowni
jądrowej roczna wartość równoważnika dawki w wyniku jej działalności nie może
być większa niż 0,25 n:Sv (25 mrem). Przy maksymalnej awarii projektowej wartość
jego nie może być większa niż 0,1 Sv (10 rem), a wartość równoważnika dawki
na tarczycę dla dzieci od izotopu jodu nie może być większa niż 0,3 Sv (30 rem).
Dla elektrowni jądrowej mającej co najmniej jeden Teaktor o-mocy cieplnej ponad
1500 MJ/s strefę ochronną dzieli się na dwie podstrefy: granica I podstrefy może
przebiegać w odległości nie mniejszej niż 2 km od budynku reaktora, a granicę
II podstrefy ustala się w odległości dwukrotnie większej niż granica podsterfy I.
Granice strefy ochronnej ustala się na podstawie obliczeń, których zakres i metody
powinny wynikać z aktualnego stanu wiedzy.
N a obszarze I podstrefy jest zabroniony stały i czasowy pobyt ludzi (nic
związanych z elektrownią jądrową) oraz prowadzenie produkcji rolnej i leśnej, jeśli
spożywanie jej przez ludzi i zwierzęta gospodarskie zwiększa o więcej niż 0,1 mSv
(10 mrem) wartość równoważnika dawki, otrzymanej przez ludzi od spożywanej
żywności spoza strefy.
N a obszarze II podstrefy jest zabronione przeznaczanie nowych terenów
pod zabudowę mieszkaniową i lokalizacja nowych inwestycji, przekraczających
potrzeby ludności zamieszkującej na tym obszarze.
Granice obszaru strefy ochronnej muszą być oznaczone. N a jej obszarze
jest prowadzona kontrola zagrożenia radiologicznego ludności oraz pomiary ska­
żenia promieniotwórczego produktów rolnych i spożywczych pochodzących z ob­
szaru strefy. Mierzone są dawki promieniowania gamma, stężenia aerozoli, pier­
wiastków bcta-pTomieniotwórczych i jodu oraz pobierane są próbki: opadów at­
mosferycznych, wód powierzchniowych, roślin, produktów organicznych (mleka,
zboża, owoców) oraz zwierząt. Pomiarów dokonują stale stacje pomiarowe
i ruchome ekipy.
Strefa ochronna jest określona w raporcie bezpieczeństwa lokalizacji
elektrowni jądrowej.
491
 L O K A L I Z A C J A E L E K T R O W N I I O C H R O N A Ś R O D O W IS K A L IT E R A T U R A D O R O Z D Z I A Ł U IS

Literatura do rozdziału 15 15.28. Laudyn D .: O chrona środow iska a lokalizacja konw encjonalnych elektrow ni paro ­
wych. Energetyka. 1975. N r 1.
15.29. L audyn D .: Rozwój energetyki w Belchatow skim O kręgu Przemysłowym a ochrona
15.1. A ndrzejew ski S .: Podstawy projektow ania siłowni cieplnych. W arszaw a, W N T 1974.
środow iska naturalnego. Gospodarka Paliwami i Energią. 1984. N r 6 i 7.
15.2. A rciszewski J ., D ajkow ska A .: W yznaczanie s tr e f ochronnych w pobliżu linii elektro­
15.30. L audyn D .: W ybór m iejsca budowy elektrowni w [1.5].
energetycznych 110-400 k V . W arszaw a, In sty tu t Energetyki 1983. 15.31. L audyn D ., K ozera R .: O chrona środow iska naturalnego wokół elektrow ni Kozienice.
15.3. B iuletyn Techniczny E lektrow nie i Elektrociepłow nie „E n erg o p ro jek lu ” poświęcony Tow. Naukowe Organizacji i Kierownictwa Oddział w Bydgoszczy, 1980.
w alce z hałasem w elektrow niach. 1970. N r 3. 15.32. Leszczycki S., M alisz B .: Wstępna prognoza przestrzennego zagospodarowania kraju
15.4 Buch A .: Planung und Standortwahl von K raftwerken, M ainz, K ra u ssk o p f V erlag
na rok 2000. W arszaw a, P A N 1971.
1973.
15.33. Lösch A .: Gospodarka przestrzenna. W arszaw a, PW E 1961.
15.5 C o n stan ce J. D .: P u t noise criteria to w o rk fo r y o u r p la n t. Power. 1973. N o 4. Lubina P., Olechowski T .: B adania nad celowością stosow ania tłum ików hałasu
15.34.
15.6 R ozporządzenie M in istra O chrony Środow iska, Zasobów N a tu ra ln y c h i Leśnictwa w energetycznych w entylatorach spalin. Energetyka. 1977. N r 4.
z d n ia 12 lutego 1990 w spraw ie ochrony pow ietrza p rzed zanieczyszczeniem (D z.U . 15.35. Majewski J . : Natężenie pola elektrycznego typowych linii 110 —400 kV . Energetyka.
n r 15/90 z 14.111.1990 r.) 1977. N r 7/8.
15.7. Czyż A .: Opracowanie podstaw nowelizacji m etody określania szacunku strat w drze­ 15.36. MaKCHMOB A, r., M o jiokob B. H.: Btuóop nnotąndłiu d.i.u memtoeoü snenrnpoemanttuu.
wostanach leśnych objętych oddziaływaniem zanieczyszczeń emitowanych p rze z prze­
MocKBa, rocaxeprOHMaT 1962.
m y sł energetyczny na podstawie badan stanu aktualnego i przyrostu drzewostanów 15.37. M ateriały „E nergopom iaru” .
w strefach zagrożenia przemysłowego. ,,E n erg o p o m iar” G liw ice 1980. 15.38. M rzyglód T .: Przestrzenne zagospodarowanie Polski. W arszaw a, PW E, 1971.
15.8. D abulew icz L .: Z w alczanie hałasu w obiektach energetycznych Inżynieria i Budo­ 15.39. M üller J.: Zur Standortwahl von W ärmekraftwerken. Kraftwerk und Umwelt. Essen,
wnictwo. 1976. N r /78. VGB 1973.
15.9. D ębowski J .: Biologiczna rekultyw acja składow isk odpadów paleniskow ych z ele­ 15.40. M usioł T . : Badania intensywności zasięgu pylenia składow isk popiołów elektrow nia­
ktrow ni. E nergetyka. 1971. N r 11. nych. Energetyka. 1986. N r 8.
15.10. E lo n k a S .: N oise — a special re p o rt. Power. 1962. N o 3. 15.41. Nehrebecki L. i inn i: Możliwość wykorzystania wód rzek i jezio r dla chłodzenia kon­
15.11. E nergetyka jądrowa a środowisko. W arszaw a, W N T 1975. densatorów turbin elektrowni dużych mocy w obiegu otw artym . W arszaw a, PW N 1962.
15.12. G ó ra S .: Elektrownie jądrowe. W arszaw a, P W N 1978. 15.42. Nehrebecki L. i inni; Stan zanieczyszczenia atm osfery w GOP i jego wpływ na lokali­
15.13. G ru n d m ann W . e t al.: M athem atische M ethoden zu r Standortbestim m ung. Berlin, V erlag zację dużych elektrowni na ty m obszarze. W arszaw a, PW N 1961,
fü r W irtschaft 1967. 15.43. Nehrebecki L. i inni: W pływ zanieczyszczenia otoczenia na warunki lokalizacji ele•
15.14. H eyn K .: Experience on desulphurisation o f flu e gases. P aris, U N IP E D E 1985. ktrow ni dużej mocy na nowych nieuprzemyslowionych terenach. W arszawa, PW N 1962-
15.15. H o o v er E. M .: Lokalizacja działalności gospodarczej. W arszaw a, P W N 1962. 15.44. Now akow ski W .: Bierne zwalczanie hałasu w Zakładach Azotow ych Puław y. Pro­
15.16. H uculak R .: Ochrona atm osfery i terenu przed zanieczyszczeniam i i wydmuchami blem y Projektowe. 1978. N r 3.
w [1.5]. 15.45. Ochrona przed promieniowaniem. Poradnik techniczny. W arszaw a, C entralne Labo­
15.17. In te rn a tio n a l A tom ie Energy A gency an d W orld H ealth O rganisation: Nuclear Power, rato riu m O chrony R adiologicznej 1970.
the Environm ent and M an. V ienna IA E A 1982. 15.46. Olechowski T . : Ramowe wytyczne wyciszania hałasu w elektrowniach. Gliwice, Energo-
15.18. Isard W .: M eto d y analizy regionalnej. W arszaw a, P W N 1965. pom iar 1975.
15.19. Jopling 0 . G .: L arge capacity p la n t sites: p ro b lem s o f opportunities. Power 15.47. Olechowski T .: W arunki ak-usiyczne na stanow iskach pracy w elektrow niach i ele­
Engineering. 1976. N o 1. ktrociepłow niach. Energetyka. 1976. N r 3.
15.20. K ard asz J .: H ałaśliw ość chłodni kom inow ych i w entylatorow ych. E nergetyka. 1976. 15.48. Olechowski T.: Sposób obliczania niezbędnego wyciszenia hałasu urządzeń przy
N r 7/8. projektow aniu obiektów energetycznych. E nergetyka. 1977. N r 4.
15.21. K aro lczu k H .: Pow staw anie tlenków azo tu w paleniskach kotłow ych. Energetyka. 15.49. Problemy zagrożenia środowiska leśnego w Polsce. W arszaw a, Instytut Badawczy
1978. N r 8. Leśnictwa. 1980.
15.22. K o k sa E .: W ykorzystanie popiołów elektrow nianych d o uszlachetniania gruntów 15.50. P atum r B .A .: Btuóop nnoutadoK anenrnpuneenux cmanąuH u nodemanguü. Mocttea,
rolnych. Energetyka. 1979. N r 5. roc3HCproH3aar 1958.
15.23. K on d rato w icz G .: O dpylanie i odsiarczanie spalin o ra z zm niejszenie uciążliwości 15.51. Rnlltn P. et al.: Atmospheric effects o f fossilfu elled therm al general ion. Paris, U N IP E D E
składow ania od p ad ó w paleniskow ych. Energetyka. 1986. N r 4. 1982.
15.24. K opecki K . i in n i: W pływ rodzaju transportu paliwa i energii elektrycznej na lokali­ 15.52. R ozporządzenie R ady M inistrów z 30 IX 1980 w spraw ie zasad tw orzenia i zagospo-
zacją elektrowni. W arszaw a, P W N 1961. spodarow ania stref ochronnych (D z. U . n r 24/80).
15.25. K ucow ski J ., L audyn D ., Przekw as M .: Energetyka a ochrona środowiska. W arszaw a, Zarządzenie MGiE z 28 stycznia 1985 r. w sprawie szczegółowych wytycznych projektowania
15.53.
W N T 1993 urządzeń elektroenergetycznych w zakresie ochrony ludzi i środowiska przed oddziaływaniem
15.26. L au d y n D . : A spekty lokalizacji elektrow ni i elektrociepłow ni. Problem y Projekto­ pola elektromagnetycznego (M.P. nr 3/85).
we. 1968. N r 1. 15.54. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz,U. nr 89/94).
15.27. L au d y n D . : E nvironm ent an d the sittin g o f th erm al pow er stations. U nited N ations
Sem inar, Essen 1988.

493
492
 L IT E R A T U R A D O R O Z D Z I A Ł U IS

15.55. R ozporządzenie R ad y M inistrów w spraw ie zasad klasyfikacji wód, w arunków , jakim

pow inny odpow iadać ścieki o ra z k a r pieniężnych za naruszanie tych w arunków
16. KOM PO ZYCJA B U D Y N K U GŁÓW NEGO
z 5 XI 1991 (Dz.U. nr 116/91). ELEKTROW NI
15.56. Serck-H annsen J . : O ptim al patterns o f location. A m sterdam , N orth-H olland Publi­
shing C om pany 1970.
15.57. Spraw ozdanie z przebiegu b a d ań : In sty tu tu U praw y R oli i R oślin A kadem ii Rolniczej
we W rocław iu, In sty tu tu Przyrodniczych Podstaw M elioracji SG G W -A R w W arsza­
wie, In sty tu tu Z ao p atrzen ia w W odę I Budow nictw a W odnego Politechniki W arszaw­
skiej, C BSiP W odnych M elioracji w W arszaw ie i In sty tu tu W arzyw nictw a w Skiernie­
w icach. 1972.
15.58. S tanostek J ., Ludyga K ., L ew andow ska-T okarz A .: Biologiczne i m edyczne skutki
oddziaływ ania pól elektrycznych 50 H z n a organizm y żywe. Energetyka. 1982. N r 5.
15 59. CrepM an 71. C ., TeBJirnt C A ., IUapKOB A . T .: Tennoetue u amo.uHbte ZAeKmpocmanguu.
MocKea, 3acproK 3aaT 1982.
15.60. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. o zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. nr 89/94).
15.62. W ajs K..: E nergetyka a problem y kw aśnego deszczu. Energetyka 1984. N r 7/8.
1 5 .6 2 . W orld H ealth O rganisation: Biologiczne efekty oddziaływ ania zm iennych pól m a­
gnetycznych i elektrycznych o częstotliw ościach przem ysłow ych (50--60)H z- Biuletyn Budynek główny elektrowni na węgiel brunatny lub kamienny składa się zawsze z dwóch
Techniczny S ieci E lektroenergetyczne ,,Energoprojektu” K raków . 1983. N r 2. zasadniczych części (naw): kotłowni i maszynowni oraz z dwóch części pomocni­
15.63. W ytyczne n r 1/84 P ełnom ocnika Prezesa Państw owej Agencji A tom istyki ds Bezpie­
czych, które czasami przybierają również postać oddzielnych naw, czasami zaś
czeństw a Jądrow ego z 9 V 1984 w spraw ie zapew nienia bezpieczeństwa jądrow ego
obiektów jąd ro w y ch .
są włączone do powyższych części zasadniczych. Te części pomocnicze to bunkro-
15.64. W ytyczne n r 2/84 Pełnom ocnika Prezesa Państw owej Agencji A tom istyki ds Bezpie­ wnia i odgazowywałnia. Bunkrownia zajmuje czasami część przestrzeni pomiędzy
czeństw a Jądrow ego z 5 X 1984 w spraw ie lokalizacji siłowni jądrow ych. kotłami (bunkrownia wyspowa), a odgazowywałnia czasami nie występuje - odga­
15.65. Zarządzenie M inistra A d m inistracji, G o sp o d ark i Terenowej i O chrony Środowiska zowywacze bywają umieszczone w kotłowni, w bunkrowni, bądź w maszynowni.
z d n ia 9 X I 1982 w spraw ie szczegółowych zasad w yznaczania g ranic i obszarów Zasadniczy wpływ na kompozycję budynku głównego ma liczba kotłów
stre f ochronnych o ra z orientacyjnych w skaźników ich szerokości (M o n ito r Polski
przypadająca na jeden turbozespół, parametry pary i rodzaj paliwa (węgiel kamien-
n r 27/1982).
15.66. Żarnow iecki K . : W pływ elektrow ni jąd ro w y ch na środow isko. Energetyka. 1979. N r 12. ny, węgieł brunatny, olej opałowy, gaz).
15.67. JKhjikh B. r.: npoenm upoeam e menAoetux oJieumpocmanguB óoAbuiou Moutmcmu. Dobra kompozycja budynku głównego elektrowni musi zapewniać nale­
MoCKBa, ri.Mepi mh 1964. żyte warunki pracy wszystkim zainstalowanym w nim maszynom i urządzeniom,
15.68. Żurkow ski J .: Programowanie lokalizacji produkcji. W arszaw a, PW N 1968. a obsłudze — należyte warunki prowadzenia ich ruchu i wykonywania remontów
15.69. F irm a Stcinm iillcr: T aschenbuch. K ra ftw e rk s -u n d A n lagenbau. V ulkan Verlag, (pola odkładcze, drogi transportowe, urządzenia dżwigowo-transportowe). Powinna
Essen 1977. ona pozwalać na lokalizowanie ciężkich urządzeń na poziomie zerowym (pompy
15.70. PN-70/B-02151. A kustyka budow lana. O ch ro n a przeciwdżw iękow a pomieszczeń.
wody zasilającej, młyny węglowe, wentylatory), łatwe utrzymywanie czystości
15.71. Zarządzenie Prezesa Państw owej Agencji A tom istyki z dnia 1 VI 1988 w spraw ie
szczegółowych zasad tw orzenia i zag o sp o d aro w an ia strefy ochronnej w okół obiektu
(zmywanie bunkrowni i kotłowni, zsypy na odpady poremontowe) oraz umożli­
jąd ro w eg o (M o n ito r Polski 20/1988). wiać dalszą nieskrępowaną rozbudowę budynku głównego.
15.72. B orsch P ., W agner H .J.: Energie w id Umwellbelasttmg. Berlin, Springer V erlag 1992. Podany poniżej przegląd ewolucji kompozycji budynku głównego ogra­
15.73. Bełdowslri T ., L audyn D .: B adanie emisji d w utlenku węgla w aglom eracji w arszawskiej. niczono do doświadczeń krajowych ostatnich 40 lat, pomijając rys historyczny
Energetyka 1993. N r 4 zagadnienia oraz kompozycje budynku głównego elektrowni z ustawieniem na
15.74. Laudyn D .: In stalacja odsiarczania spalin w holenderskiej elektrow ni Am er. Energetyka
kotle elektrofiltrów i kominów, z całkowitym lub częściowym odkryciem urządzeń
1991. N r 6.
15.75. Laudyn D .: Instalacja odsiarczania spalin w elektrow ni Bełchatów . Gospodarka Paliwami (bez budynku) itd, jako nie stosowane obecnie w Polsce. Wspomniano również
i Energią 1991. N r 12. o rozwiązaniach stosowanych w elektrociepłowniach.
15.76. Laudyn D .: Instalacja odsiarczania spalin w duńskiej elektrow ni Studstrup. Energetyka Podstawowym kryterium kompozycji budynku głównego elektrowni
1992. N r 1. jest zachowanie naturalnego, jednokierunkowego przepływu strumienia energii:
15.77. L audyn D .: O dsiarczanie i odazotow yw anie spalin w austriackiej elektrow ni D u m ro h r.
paliwo-para wodna-energia elektryczna. Wydłużenie drogi przepływu strumienia
Energetyka 1992. N r 4.
L iteratu ra u zu p ełn iająca - p a trz s. 628 energii przez odstąpienie od zasady jego jednokierunkowości powoduje zwiększenie
nakładów inwestycyjnych na przenoszenie energii oraz zwiększenie kosztów eksplo­

695
U. K O M PO ZY C JA B U D Y N K U G ŁÓ W N E G O E LE K TR O W N I
atacyjnych przez zwiększenie strat, występujących przy przenoszeniu energii. N a­
turalne usytuowanie naw budynku głównego jest więc następujące: bunkrownia-ko-
tłownia-odgazowywalnia-maszynownia. U kład taki można uznać za klasyczny;
stanowi on pierwszy etap budowy elektrowni na węgiel brunatny (rys. 16.1). Ciężkie
nawy bunkrowni i odgazowywalni przejmują obciążenia wiatrowe, na nawach
tych jest opatry dach kotłowni. Kocioł m a niezależną konstrukcję wsporczą.
Ewolucję kompozycji budynku głównego stanowi układ przedstawiony
na rys. 16.2. Kosztem wydłużenia drogi węgla (o szerokość kotłowni) i kosztem
wydłużenia drogi pary (o szerokość bunkrowni) połączono dwie ciężkie nawy:
bunkrownię i odgazowywalnię, sytuując je obok ciebie. Zamiast pięciu rzędów słu­
pów nośnych, są tylko cztery. Tylna ściana kotła stanowi ścianę zewnętrzną budynku,
a konstrukcja kotła współpracuje z połączonymi nawami, przenosząc obciążenia
\*IS.00
R ys. 16.1. Przekrój budynku głów nego elektrow ni n a węgiel b ru n a tn y z duoblokam i (dwa
kotły n a tu rb in ę) o mocy 55 M W , uruchom ionej w 1958 r. (w ym iary w m etrach), wg E ncrgo-
projektu — W arszaw a
R ys. 16.2. Przekrój b u d ynku głównego elektrow ni na węgiel b ru natny z blokam i z jednym
kotłem na tu rb in ę o mocy 50 M W , uruchom ionej w 1961 r. (w ym iary w m etrach), wg E ner-
goprojektu — W arszaw a
K O M P O ZY C JA B U D Y N K U G ŁÓ W N E G O E LE K TR O W N I
wiatrowe tylnej ściany kotła na te nawy. W układzie tym odstąpiono od jedno­
kierunkowego przepływu strumienia energii, jednak uzyskano znaczne oszczędno­
ści na uproszczeniu konstrukcyjnym budynku głównego.
W obu podanych przykładach turbozespoły zostały usytuowane równo­
legle do podłużnej osi budynku głównego. W elektrowni przedstawionej na rys.
16.1 było to spowodowane przez zainstalowanie dwóch kotłów na turbinę i wypły­
wającą stąd dążność do uzyskania jednakowej długości kotłowni i maszynowni
(krótkie rurociągi, kable itd.). W elektrowni pokazanej na rys. 16.2, stanowiącej
drugi etap budowy elektrowni na węgiel brunatny, było to spowodowane dążno­
ścią do zachowania identycznych rozmiarów maszynowni w przekroju poprzecznym,
a więc wykorzystania suwnic, torów kolejowych itd.
Drugim zasadniczym sposobem usytuowania turbozespołów jest usta­
wienie ich prostopadle do podłużnej osi budynku głównego. Jest to stosowane
przy układach monoblokowych (1 kocioł + 1 turbozespół). Kocioł i turbozespół
stoją wówczas współosiowo, maszynownia jednak jest szersza niż przy równole­
głym ustawieniu turbozespołu (kosztowniejsza suwnica). Korzyści uzyskiwane
jednak wówczas wskutek krótkich rurociągów, kabli, traktów komunikacyjnych
przeważają i takie rozwiązania są przeważnie stosowane dla bloków do 400 MW.
Przykład takiego rozwiązania oraz rezygnacji z budowy oddzielnej galerii odgazo­
wywaczy, które umieszczono pomiędzy kotłami, przedstawiono na rys. 16.3; jest
to trzeci etap budowy elektrowni na węgiel brunatny z rys. 16 1.
Plan tej krajowej elektrowni na węgiel brunatny reprezentujący rozwój
myśli projektanckiej na przestrzeni 10 lat przedstawiono na rys. 16.4. Rozdzielnie
potrzeb własnych i nastawnia w tej elektrowni zostały wyniesione z budynku głów­
nego i umieszczone w oddzielnym budynku, usytuowanym przed maszynownią.
Rys. 16.3. Przekrój budynku głównego elektrow ni n a węgiel brunatny z blokam i z jednym
kotłem n a turbinę o mocy 120 M W , uruchom ionej w 1963 r. (w ym iary w m etrach), wg Energo-
projektu — W arszawa
32 E le k tro w n i*
14. K O M P O ZY C JA B U D Y N K U G ŁÓ W N E G O ELE K TR O W N I
16. K O M PO ZY C JA B U D Y N K U G ŁÓ W N E G O ELE K TR O W N I

R ys. 16.4. Plan b u d y n k u głównego elektrow ni

n a węgiel b ru n atn y , którego przekroje podano
n a rys, 16.1, 16.2 i 16.3, wg E n erg o p ro ­
je k tu — W arszaw a

Przekrój i plan krajowej elektrowni na węgiel kamienny z blokami 120 MW

■uruchomionej w 1963 r. przedstawiono na rys. 16.5. Charakterystyczne jest usytu­
owanie; odgazowywaczy pomiędzy bunkram i, nastawni blokowych dla dwóch
bloków w bunkrowni oraz rozdzielni potrzeb własnych pomiędzy kotłami.

iit t t t t t u i i
Rys. 16.6. Przekrój i plan budynku głównego elektrow ni na węgiel brunatny o m ocy 2000 M W
z blokam i p o 200 M W , uruchom ionej w 1962 r ., wg Energoprojektu — W arszaw a

Rys. 16.5. Przekrój i p lan budynku głów nego elektrow ni n a węgiel kam ienny o m ocy 840 M W
z blokam i 120 M W , uruchom ionej w 1963 r. (w ym iary w m etrach), wg E nergoprojektu — K a ­
ow iec
31"
499
498
U. K O M P O ZY C JA B U D Y N K U G ŁÓ W N E G O E LE K TR O W N I
K . K O M P O ZY C JA B U D Y N K U G ŁÓ W N E G O E LE K TR O W N I

Dalszą ewolucję kompozycji budynku głównego elektrowni przedsta­

wiono na rys. 16.6. Duża liczba młynów na kocioł, a mianowicie osiem, i łatwość
zasilania ich węglem, skłoniły do przyjęcia rozwiązania bunkrowni odmiennego
niż w poprzednich przykładach; tworzy ona wyspy pomiędzy kotłami. Większa
jest liczba galerii nawęglania (jedna galeria na dwa kotły). Odgazowywalnia umie­
szczona pomiędzy kotłownią i maszynownią jest również w pewnym sensie „wyspo­
w a” gdyż przedzielają ją bunkry. Rozdzielnic potrzeb własnych są umieszczone po­
między kotłami, pod bunkrami. Nowością techniczną było zrezygnowanie z obudowy
kotłów, począwszy od wysokości 43 m (kocioł m a wysokość 63 m). Pompy wody
chłodzącej są umieszczone w maszynowni. Stalowa konstrukcja budynku jest
oddzielona od konstrukcji kotła.
Inną kompozycję budynku głównego przedstawiono na rys. 16.7. Powróco­
no w niej do nawy bunkrów, uzyskując przez to możliwość zasilania 6 kotłów za
pomocą jednej galerii nawęglania. Konstrukcja budynku jest ściśle powiązana
z konstrukcją nośną kotłów. Odgazowywacze są umieszczone w bunkrowni. K on­
strukcja maszynowni jest wykonana z prefabrykatów żelbetowych. Kotły począ­
wszy od wysokości 28 m nie są obudowane. Cechą charakterystyczną tej elektro­
wni jest obniżenie poziomu zerowego maszynowni o 4 m w stosunku do poziomu
zerowego kotłowni, dokonane w celu zmniejszenia wysokości podnoszenia pomp
wody chłodzącej oraz przejście liniami energetycznymi nad budynkiem głównym.
N a rysunku 16.8 pokazano przekrój i plan budynku głównego elektrowni
na węgiel kamienny o mocy 1600 M W z blokami o mocy 200 MW. Charaktery­
styczne jest umieszczenie bunkrowni z dużymi bunkrami (wystarczającymi na
9 h pracy kotłów ze znamionową wydajnością) i odgazowywalni w środku budynku
głównego, młynów węglowych (4 szt. na kocioł) w bunkrowni oraz poprzeczne
ustawienie turbozespołów. Nastawnie dwublokowe i rozdzielnie potrzeb własnych
są umieszczone w nawie odgazowywaczy. Tory kolejowe są wprowadzone do maszy­
nowni poprzecznie, na początku i na końcu budynku głównego oraz podłużnie,
wzdłuż kotłowni koło młynów węglowych. Przy obu ścianach szczytowych kotłowni
ulokowano pomieszczania dla brygad remontowych. Bunkrownia jest zasilana
jedną galerią pochyłą, umieszczoną przy szczytowej ścianie kotłowni. Konstrukcja
budynku jest stalowa.
N a rysunku 16.9 przedstawiono przekrój i plan budynku głównego ele­
ktrowni również na węgiel kamienny o mocy 1600 MW z blokami o mocy 200 MW.
Charakterystyczny jest pow rót do jednokierunkowego, bezpętlowego przepływu
energii. Bunkrownię z małymi bunkrami (wystarczającymi na 4 h pracy kotłów)
umieszczono pod drugim ciągiem kotłów, wysuwając na zewnątrz obrotowe
podgrzewacze powietrza. Bunkry węglowe są zasilane trzema galeriami pochyłymi.
W nawie odgazowywaczy między kotłownią a maszynownią są umieszczone dwu­
blokowe nastawnie i rozdzielnie potrzeb własnych. Biegnący przed maszynownią
to r kolejowy jest wprowadzony pomiędzy transformatory odczepowe i transfora-
tory blokowe, co wydłuża szynoprzewody, łączące generatory z transformatorami
blokowymi. Konstrukcja budynku jest stalowa.
501
500

R ys. 16.8. Przekrój i p la n budy n k u głów nego elektrow ni n a węgiel k a m ienny o m ocy 1600M W
z blokam i p o 200 M W , u ruchom ionej w 1972 r ., wg E n ergoprojektu — W arszaw a
P rze k ró j: 1 — k o c io ł; 2 — tu rb o zesp ó ł; 3 — tra n sfo rm a to r blokow y i zaczepow y; 4 — o b ro ­
tow e podgrzew acze pow ietrza; 5 - suw nica; 6 — n astaw n ia b lo k o w a ; 7 — to r kolejow y;
S — przenośniki taśm o w e; 9 - zasobnik w ęgla; 10 — m łyn węglowy; 7 / - odgazo-vyw acz
i zbiornik w ody zasilającej; 12 — rozdzielnia p o trz e b w łasnych; 13 - palniki k o tło w e ; 14 -
- w entylator m łynow y; 15 - w en ty lato r pow ietrza; 16 - rozdzielnia elektrofiltrów ; 17 —
— linia napow ietrzna 220 k V ;
P la n : 1 — k o cio ł; 2 — tu rb o zesp ó ł; 3 — p odgrzew acze regeneracyjne; 4 — o b ro to w e
podgrzew acze p o w ietrza; 5 — nastaw nia dyspozycyjna; 6 — nastaw nia blokow a; 7 — to r
kolejow y; 8 — pole rem o n to w e; 9 — w inda i k la tk a sch o d o w a; 10 — pom ieszczenia brygad
rem onto w y ch ; 11 — elektrofiltr; 12 — k o m in
502
t« . K O M PO ZY C JA B U D Y N K U G ŁÓ W N E G O E LE K TR O W N I
N a rysunku 16.10 pokazano przekrój i plan budynku głównego elektrowni
na węgiel brunatny z blokami 360 MW o mocy 4320 MW. Ustawienie turbozespołów
jest poprzeczne. Przepływ energii jest jednokierunkowy, bezpętlowy: bunkry o po­
jemności wystarczającej na 6 h pracy kotłów ze znamionową wydajnością są usytu­
owane przed kotłownią, na przemian z obrotowymi podgrzewaczami powietrza,
z którymi tworzą wspólną nawę. Bunkry węglowe są zasilane przez trzy galerie
pochyłe. N ie ma natomiast nawy odgazowywaczy: zostały one umieszczone po­
przecznie pomiędzy kotłami. W celu uniknięcia erozji powierzchni ogrzewalnych kotła
przez popiół lotny konstrukcja kotła jest jednociągowa —jest to tzw. kocioł wieżowy
0 wysokości 116m. Kocioł wisi na ruszcie wspartym na czterech stalowych słupach
nośnych o rozstawie 24 x 27 m. Osiem młynów węglowych jest rozstawionych wokół
kotła. Nastawnie dwublokowe i rozdzielnie potrzeb własnych umieszczono w od­
dzielnych budynkach, wyniesionych półwyspowo przed maszynownią. Dało to
lepsze warunki pracy urządzeniom automatyki, lecz wydłużyło kable energetyczne
1 sterownicze. Trzy tory kolejowe wchodzą poprzecznie do maszynowni, a jeden
tor biegnie wzdłuż kotłowni. Budynek główny przecina 13 poprzecznych dróg
kołowych. Pomieszczenia brygad remontowych umieszczono w budynkach nastawni
i rozdzielni potrzeb własnych, a do obu szczytów kotłowni przylegają warsztaty
młynów węglowych. Transport pionowy zapewnia 11 wież komunikacji pionowej,
w których znajdują się windy towarowe i osobowe. Konstrukcja budynku głównego
jest stalowa.
N a rysunku 16.11 przedstawiono przekrój i plan budynku głównego
elektrowni na węgiel kamienny z blokami 360 MW o mocy 2160 MW. W tej ele­
ktrowni ustawienie turbozespołów jest podłużne. Podziałkę budynku głównego
(odległość między osiami kotłów) narzuciły elektrofiltry: są one szersze od kotła.
Z tego wzgiędu turbozespoły ustawino podłużnie, a obok kotłów umieszczono
jednoblokowe nastawnie i rozdzielnie potrzeb własnych. Podziałka blokowa wynosi
69 m, a szerokość maszynowni 36 m. Małe bunkry o pojemności wystarczającej na
4 h pracy kotłów ze znamionową wydajnością są umieszczone przy zewnętrznej
ścianie budynku głównego. Węgiel do nich jest doprowadzany trzema galeriami
pochyłymi. Kocioł jest również jednociągowy, wieżowy, o wysokości 104 m. Do
budynku głównego wchodzą poprzecznie trzy tory kolejowe, a jeden biegnie podłu­
żnie, koło młynów węglowych ustawionych pod bunkrami (sześć młynów na kocioł).
N ad niskimi (w porównaniu z kotłami) bunkrami oraz nad nastawnią i rozdzielnią
potrzeb własnych przeprowadzono napowietrzne linie wyprowadzenia mocy. K on­
strukcja budynku jest stalowa.
Budynki główne dużych elektrociepłowni są rozwiązywane w zasadzie ana­
logicznie do elektrowni na węgiel kamienny. W maszynowniach elektrociepłowni
komunalnych zwykłe są umieszczone wymienniki ciepłownicze, w których jest
wytwarzana gorąca woda o temperaturze 150/70"C, zasilająca sieć ciepłowniczą.
Pompy wody sieciowej (zimowe i letnie) są instalowane w maszynowniach, w przybu­
dówkach do nich lub w oddzielnych budynkach. N a rysunku 16.12 pokazano prze-
503
 1«. K O M P O ZY C JA B U D Y N K U G ŁÓ W N E G O E LE K TR O W N I
R ys. 16.9. Przekrój' i plan budynku głów nego elektrow ni na węgiel kam ienny o m ocy 1600 M W
z blokam i po 200 M W , uruchom ionej' w 1974 r . t wg E n erg o p ro jektu — Gliwice
504
R ys. 16.10. P rzekrój i p lan b u dynku głów nego elektrow ni n a węgiel b ru n a tn y o m ocy 4320 M W z blokam i po
360 M W , u ru chom ionej w 1982 r.. wg E n e rg o p ro jek tu — W arszaw a
P rze k ró j: 1 — k o cio ł; 2 — turb o ze sp ó ł; J — su w n ica ; 4 — tra n s fo rm a to r blo k o w y ; 5 — tra n s fo rm a to r od czopowy
po trze b w łasnych; 6 — rozlącznik gen e rato ro w y ; 7 — budynek u rząd zeń elektrycznych i n astaw n ia b lo k o w a; 8 —
— z b io rn ik oleju tu rb in o w eg o ; 9 — podgrzew acze regeneracyjne nisko pręż no; 10 — odgazow yw acz i zbiornik w ody
zasilającej; J I — m łyn w ęglow y; 12 - obrotow y podgrzew acz po w ietrz a; 13 — zasobnik w ęgla; 14 — przenośniki
taśm o w e; 15 — suw nica; 16 — s e p a ra to r p a ry ; 17 — p o m p a c /rk u la c y jn a k o tło w a , 18 — z b io rn ik odw odnień i prze­
p o m p o w an ia ; 19 — w en ty la to r po w ietrz a; 20 — przenośniki taśm ow e; 21 — zbio rn ik w ody zdem ineralizow anej; 22 —
— elektrofiltr
P la n ; 1 — k o cio ł; 2 — tu rb o ze sp ó ł; 3 — nastaw nia b lo k o w a ; 4 — dy sp o zy to rn ia o g ó ln a ; 5 — o b ro to w e p odgrzew a­
cze p o w ie trz a ; 6 — zasobniki w ęgla; 7 — odgazow yw acz i zb io rn ic w ody zasilającej; 8 — z b io rn ik w ody ru c h o w ej;
9 — wieża kom unikacji pio n o w ej; 10 - tu rb o p o m p a w ody za sila ją ce j; 11 - cle k tro p o m p a w ody zasilającej, 12 —
— podgrzew acze regeneracyjne w ysokoprężne; 13 — tra n s fo rm a to r blokow y i odczepow y p o trze b w łasnych; 14 —
— tran sfo rm ato r po trze b w łasnych ogólnych; 15 — w a rsztat rem ontow y m łynów w ęglow ych; 16 — e le k tro filtr; 17 —
— czop u chy; 18 — k o m in w icloprzew odow y; 19 — budynek s z a tn i; 20 — to r kolejow y
505
 KOMPOZYCJA
BUDYNKU
GŁÓWNEGO
ELEKTROWNI

Rys. 16.11. Przekrój i plan budynku głównego elektrowni na węgiel kam ienny o mocy 2160 M W z blokam i 360 MW, planow any rok uruchom ienia
1991, wg Hnergoprojcktu-G liwice
507
li. K O M P O ZY C JA B U D Y N K U G ŁÓ W N E G O E LE K TR O W N I

krój budynku głównego elektrociepłowni z turbinam i przeciwprężnymi o mocy

50 MW z niskim ustawieniem odgazowywaczy w maszynowni.
N a rysunku 16.13 przedstawiono przekrój budynku głównego elektro­
ciepłowni z blokami ciepłownie?)mi BC-50 (kotły OP-140 i WP-70 i turbina upu-
stowo-przeciwurężna 13UP56), a na rys. 16.14 — z blokami ciepłowniczymi BC-100
(kotły OP-380 i WP-200 oraz turbozespoły upustowo-kondensacyjne 13UK-125).
Charakterystyczne jest ustawienie kotłów wodnych w oddzielnym budynku.

W_JW w
0 0

0 0 0 O ©
Rys. 16.12. Przekrój b u d ynku głównego elektrociepłow ni przemysłowej z tu rb in am i przeciw­
prężnym i o mocy 50 M W , uruchom ionej w 1971 r. (w ym iary w m etrach), wg E n ergoprojektu -
- W arszaw a e ro m

Przykład kompozycji małej elektrociepłowni przemysłowej pokazano
na rys. 16.15. Jest to elektrociepłownia wyposażona w dwa kotły O R 16/40 i OR32/40
oraz turbinę TP2.5/5. Charakterystyczne jest łączenie nastawni, budynku ruchu,
zmiękczalni, rozdzielni zakładowej we wspólnej bryie z kotłownią i maszynownią.
Pamiętać należy, aby pom im o takiego zgrupowania była umożliwiona rozbudowa
kotłowni i maszynowni.
Tendencje przyszłościowe w kompozycji budynku głównego elektrowni
to zapewnienie lepszych warunków do remontowania urządzeń (pola odkładcze
z paletami, drogi transportowe) i tak swobodne rozlokowanie urządzeń, aby mogły
być remontowane za pomocą samojezdnych urządzeń dźwigowo-transportowych
zamiast urządzeń stacjonarnych, należyte wyposażenie w środki transportu pionowe­
go, umiejscowienie pomieszczenia brygad remontowych na poziomie zerowym — np.
w przybudówce przed maszynownią, wprowadzenie nowych konstrukcji bunkrów
węgłowych: np. bunkry walcowe umieszczone pomiędzy podgrzewaczami powietrza
[□ □ □ □□ □ □ |j 7 l
j-
* t
cp
Rys. 16.13. Przekrój i plan budynku głównego elektrociepłowni przem ysłowo-kom unalnej
z blokiem ciepłowniczym BC-50, uruchom ionej w 2975 r,, wg E nergoprojektu — K atow ice
Przekrój: i — kocioł; 2 — turbozespół; 3 — obrotow y podgrzew acz pow ietrza; 4 — su­
w nica; 5 — nastaw nia kotłów parow ych i turbozespołu; 6 — przenośniki taśm ow e; 7 — zaso­
bnik w ęgla; 8 — m łyn węglowy; 9 — odgazow yw acz i zbiornik wody zasilającej; 10 — roz­
dzielnia potrzeb w łasnych; i i — w entylator pow ietrza; 12 — elektrofiltr; 13 — w entylator
spalin; 14 — pom pa w ody zasilającej; 15 — kom in
P lan: etap I : i - kocioł W P-70; 2 - kocioł OP-140; etap II : 3 - kocioł OP-140; 6 - t u r ­
bozespół ciepłowniczy 13 U P 65; eta p II I: 4 — kocioł W P-120; 5 — kocioł WF-12G

509
508
 U. K O M P O ZY C JA B U D Y N K U G ŁÓ W N E G O E LE K TR O W N I

(od strony czopuchów) lub, przy 104-12 młynach węglowych na kocioł, rozmie­
szczenie bunkrów w dwóch nawach ciągnących się wzdłuż budynku głównego
po obu stronach kotłów.
Jeśli chodzi o konstrukcję nośną budynku, to najlepsza dla budynku
głównego elektrowni jest konstrukcja stalowa (małe przekroje słupów, szybki montaż,
łatwość podwieszeń rurociągów). Żelbet monolityczny był stosowany dawniej,
zwłaszcza w przypadku usytuowanych koło siebie naw bunkrowni i odgazowywalni.
Obecnie rezygnuje się z jego stosowania ze względu na wielką ilość drewna zużywa
nego na szalunki.
Rzędna głównego poziomu obsługi zależy od mocy turbozespołów. Przy
Z E T Y - i i mocy 50 MW wynosi ona zwykle 8 m, przy mocy 120 MW 9,5 4-10 m, przy mocy
200 MW — 9 m, przy mocy 360 MW — 12 m. Poziom ten jest często „wyspo­
& & ^ -© D f f i ffl wy” — co zmniejsza jego koszt i ułatwia dostęp suwnicy do poziomu kondensacji,
■&(& (SUS- £ ) l( j ) <5:Ć> ale również zmniejsza pola odkładcze do przeprowadzania remontów.
Pożądane jest wstawianie ściany działowej między kotłownią a maszynownią
12
\2
w celu uniknięcia brudzenia tej ostatniej.
Kompozycja budynku głównego powinna uwzględnić wentylację budynku
<\ głównego. Podstawowym problemem w elektrowni jest zwykle doprowadzenie
i n W dużej ilości powietrza do procesu spalania w kotłach. Powietrze to wykorzystuje
się również (przede wszystkim w lecie) do wentylacji i odzysku strat ciepła z ko­
tłów do otoczenia. W zimie zaś powietrze musi być doprowadzane tak, aby nie
powodowało wyziębienia budynku.
Przykłady jednostkowej powierzchni i kubatury budynku głównego ele­
ktrowni podano w tabl. 16.1.
Przez pojęcie wskaźników brutto rozumie się całkowitą powierzchnię
lub kubaturę budynku głównego elektrowni podzieloną przez moc znamionową
zainstalowanych w nim turbozespołów, a pod pojęciem wskaźników netto — po­
wierzchnię lub kubaturę zajmowaną przez blok, podzieloną przez jego moc znamio­
nową. Różnica między tymi wskaźnikami to powierzchnie i kubatury niezbędne
do montażu i remontu urządzeń, zajmowane przez rozdzielnie ogólne (nieblokowc)
potrzeb własnych itp. Widać stąd, że rozwiązanie projektowe charakteryzują wska­
źniki netto, gdyż wskaźniki brutto zależą od liczby bloków instalowanych w budynku
głównym.
Stworzenie obsłudze właściwych warunków pracy wymaga ograniczenia
w pewnych miejscach hałasu, wywołanego przez pracujące urządzenia elektrowni.
Odnosi się to głównie do nastawni blokowych, w których w tym celu jest stosowana
wykładzina dźwiękochłonna. Dopuszczalny poziom dźwięków zakłócających
w nastawni wynosi 30 dB , a dla stanowisk produkcyjnych 90 dB.
Zagadnienie eliminacji drgań jest ważne dla poprawnej pracy przyrządów
pomiarowych. Eliminacja drgań jest stosowana w nastawniach blokowych (np.
podkładki tłumiące drgania pod szafami przekaźnikowymi, stosowanie podłóg
R ys. 16.14. Przekrój i p lan budynku głów nego elektrociepłow ni przem ysłow o-kom unalnej „pływających”, tj. podpartych na amortyzatorach drgań). Wszystko to odnosi
z blokam i ciepłow niczym i BC-100, u ru chom ionej w 1972 r., wg E nergoprojcktu — K atow ice
1 — k o cio ł; 2 — tu rb o zesp ó ł; 3 — tra n sfo rm a to r; 4 — ob ro to w y podgrzew acz pow ietrza; się do nastawni ulokowanych we wnętrzu budynku głównego. Trudności z opano-
5 — su w n ica; 6 — nastaw nia blo k o w a; 7 — to r kolejow y; 8 — zasobnik w ęgla; 9 — młyn
węglowy; 10 — odgazow yw acz i zbiornik w ody zasilającej; U — w entylator p o w ietrza; 12 —
— elektrofiltr; 13 — w entylator sp alin ; 14 — kom in 511
U. K O M PO ZY C JA B U D Y N K U G ŁÓ W N EG O ELEKTR O W N I
1i . K O M P O ZY C JA B U D Y N K U G ŁÓ W N E G O ELE K TR O W N I

waniem drgań, zabrudzenia i hałasu spowodowały, że obecnie regułą stało się umie­
szczanie nastawni blokowych poza budynkiem głównym. Umieszcza się je wraz
z blokowymi rozdzielniami potrzeb własnych w oddzielnym budynku oddylato-
wanym od budynku głównego, a usytuowanym przed maszynownią.
Sylwetki budynków głównych elektrowni krajowych przedstawiono na
rys. 16.16.
Budynek główny elektrowni jądrowej można podzielić na dwie części:
jądrową i konwencjonalną. Do części jądrowej należy reaktorownia, basen do chło­
dzenia wypalonego paliwa, budynek kwasu borowego (spowalniacza) oraz pomie­
szczenie tzw. kondensatora wodnego. Pomieszczenia te, w których znajduje się
reaktoT, wytwornice pary i urządzenia stykające się bezpośrednio ze skażonym
chłodziwem obiegu pierwotnego, są wykonywane jako szczelne i mają za zadanie
zapewnienie bezpieczeństwa obsługi i otoczenia w przypadku awaryjnego rozszczel-
nienia się obiegu pierwotnego. Podczas awarii ciśnienie i temperatura wewnątrz
tej części budynku do wymaganego poziomu obniża tzw. kondensator wodny i kon­
densator lodowy.
R ys. 16.15. Plan b udynku głów­ Przestrzeń, w której mogą pojawić się promieniotwórcze ciecze, gazy
nego elektrociepłow ni przem ysło­
wej z tu rb in ą przeciw prężną o m o ­ i mieszanina parowo-gazowa musi być szczelnie obudowana powłoką, odporną
cy 2 M W (w ym iary w m etrach), na agresywne działanie środowiska i na uderzenia z zewnątrz. Oprócz wytrzymałości
wg E nergoprojektu — W arszaw a
na uderzenie powłoka ta musi wykazywać bardzo dużą szczelność. Powłoka ta
jest wykonywana zwykle jako stalowa, obudowana często z zewnątrz dodatkową
powłoką żelbetową. Część jądrowa ze względów bezpieczeństwa jest wydzielana
z budynku głównego i przybiera formę walców reaktorów z półkulistymi kopu­
łami.
Tablica 16.1. O rientacyjne jednostkowe jiowicrzchnie I kubatury budynków głównych
Część konwencjonalna obejmuje maszynownię, rozdzielnie elektryczne,
elektrowni i elektrociepłowni
nastawnię i pomieszczenia kablowe.
Jednostkow a Jednostkow a Przekrój i p lan budynku głównego zaprojektow anej pierwszej polskiej
pow ierzchnia k u b a tu ra bu­ elektrow ni jądrow ej przedstaw iono n a rys. 16.17.
T yp elektrow ni b u d y n ku głów­ dynku głównego N a ry su n k u 16.18 przedstaw iono przekrój budynku reaktorow ni fiń­
nego
skiej elektrow ni jądrow ej Loviisa, w której są zainstalow ane — podobnie ja k
m ’/M W m J/M W
w projektow anej E J Ż arnow iec - radzieckie reak to ry typu W W E R -440, lecz
900-5-1300
w której zainstalow ano szczelną stalow ą obudow ę bezpieczeństwa (contain-
E lektrow nie z blokam i o m ocy 50 - 60 M W 35-1-45
E lektrow nie z blokam i o m ocy 120-5-130 M W 20-5-25 800-5-1000 m ent).
E lektrow nie z blo k am i o m ocy 200 M W 18-5-22 700-5-900 Według danych radzieckich [16.6] jednostkowa kubatura budynku głó­
Elektrow nie z blokam i o m ocy 350-1-400 M W 17-5-21 1100-5-1400*’ wnego elektrowni jądrowych z reaktorami typu WWER przedstawia się nastę­
E lektrociepłow nie z turbozespołam i o m ocy pująco:
20-5-30 M W 60-5-70 1500-5-3000
- reaktor WWER-210 - 1,5 m 3/kW ;
Elektrociepłow nie z blo k am i ciepłowniczymi
36-5-42 1400-5-1700
- reaktor WWER-365 - 1,1 m 3/kW
BC-50
Elektrociepłow nie z blokam i ciepłowniczymi - reaktor WWER-440 - 0,8 m 3/kW
o m ocy B C -100 30-5-36 1200-4-1500 - reaktor WWER-1000 - 0,55 m 3/kW

U w ag a: Pierwsze liczby odn o szą się do elektrow ni n a węgiel kam ienny i do wska­
źników netto, drugie zaś d o elektrow ni na węgiel b ru n a tn y i d o w skaźników bru tto .
*} Z antyerozyjnym i k o tła m i wieżowymi.
33 E le k t r o w n ie
513
512
KOMPOZYCJA lU DY NK U GŁÓWNEGO EL E K T R O W N I
 KOMPOZYCJA
BUDYNKU
GŁÓWNEGO
m i

ELEKTROWNI
Rys. 16.17. Przekrój i p lan budynku głównego elektrow ni jądrow ej z blokam i o mocy 465 M W ,
wg A tom energoprojcktu - L en in g rad 1 E nerg o p ro jek tu - W arszawa
P rzek ró j: A — m aszynow nia; B — naw a urządzeń elektrycznych; C — rc a k to ro w n ia ;D — kon d en sato r w o d n y ; 1 — rea­
k to r; 2 — głów na p o m pa cy rk u lacy jn a; 3 — w ytw ornica p a ry ; 4 — m aszyna przeladow cza; 5 — basen w ypalonego pali­
w a; 6 — p o jem nik ze świeżymi kasetam i paliw ow ym i; 7 — suw nice; 8 - urządzenia w entylacyjne; 9 — k a blow nie; 10,
I I — podgrzew acze regeneracyjne odpow iednio: w ysokoprężne i niskoprążne; 12 — tu rb in a ; 13 — separator-przegrzew acz;
14 - szafa urządzeń p om iarow ych; 15 — g e n erato r; 16 - skraplacz; 17 - pom pa skroplin

*
0
2
T
O
N
•<
n
>

o
*
z
■
o
i n m o
rm m
P lan : 1 — budynek rea­
k to ró w ; 2 — budynek
gospodarki kw asem bo­
row ym ; 3 — budynek
urządzeń elektrycznych;
4 — m aszynow nia; 5 —
— kom in i czopuch
w entylacyjny; 6 — bu­
dynek gospodarki o d p a­
dam i rad io ak ty w n y m i;
7 — budynek służb eks­ lin n +
517

ploatacyjnych
1«. KO M PO ZY C JA B U D Y N K U G ŁÓ W N E G O ELEKTR O W N I

17. P L A N Z A G O S P O D A R O W A N IA TERENU
ELEKTROW NI

Podstawową wytyczną do opracowania planu zagospodarowania terenu elektrowni

jest jak najmniejsze zajęcie terenu przy zapewnieniu poprawności realizacji jej
procesu technologicznego. Do planu zagospodarowania terenu elektrowni, podobnie
jako do kompozycji jej budynku głównego, odnosi się zasada jednokierunkowego
przepływu strumienia energii. Strumień ten stanowią: paliwo, para wodna, a na
końcu prąd elektryczny.
Literatura do rozdziału 16 Rozmieszczenie urządzeń układu chłodzenia skraplaczy turbin powinno
16.1. Andrzejew ski S .: Podstaw y projektow ania siłowni cieplnych. W arszaw a, W N T 1974. zapewniać zarówno minimalne koszty jego budowy, jak i minimalne zużycie przez
16.2. B lasik J .: P roblem y m ontażu budynków głów nych elektrow ni dużych mocy. Inży­ ten układ energii elektrycznej na napęd pomp wody chłodzącej. Ze względu na
nieria i Budownictwo. 1976. N r 7/8. potrzebną ilość wody chłodzącej, zarówno średnice rurociągów tłocznych, jak i żelbe­
16.3. G ó ra S .: E lektrow nie jądrowe. W arszaw a, P W N 1978.
towe kanały zrzutowe wody chłodzącej osiągają wielkie rozmiary (np. średnica
16.4. KynuoB 14. IT., Wo(j)4>eK). P .: npoeKmupoeanue u cmpoumeAcmeo mewtoowc oseumpo-
cmam/uu. MocKBa, 3KeproaTOMH3flaT 1985.
rurociągów 2,4 m, a wymiary kanałów 2,5x2,5 m), zajmują wiele miejsca i są
16.5. L au d y n D .: K om pozycja b u d y n k u głów nego elektrow ni w [1.5]. bardzo drogie. Dlatego naturalny przepływ strumienia energii powinien odbywać
16.6. M aprynoaa T. X .: AmoMHbte OAeKmpuuecKue cnutnifuu. Mociroa, Baicina* uiKOJta 1978. się w następującej kolejności: rozładunek paliwa, składowanie paliwa, budynek
16.7. M ateriały projektow e E nergoprojektu w W arszaw ie, K atow icach i G liw icach. główny, transformacja wytworzonej w budynku głównym energii elektrycznej
16.8. CrcpMaH TT. C ., Tcbjihh C. A ., IilapKoa A. T .: Tensoeue u am oM nue OAeKmpocmanąuu. na wysokie napięcie i jej wyprowadzenie do rozdzielni systemu elektroenergety­
MocKBa, S ireprom naT 1982.
cznego. Urządzenia układu chłodzenia skraplaczy turbiny nie powinny kolidować
16.9. Świerzewski J ., W itek J .: Z agadnienia funkcjonalno-przestrzenne i architektoniczne
budynków głów nych w o b iek tach energetycznych. Inżynieria i Budownictwo. 1976. z tym naturalnym przepływem strumienia energii i nie powinny wydłużać jego
N r 7/8. drogi. Unikać należy krzyżowania strumieni wielkomasowych, jakie stanowią w ele­
16.10. Z ap letal J . : N ow oczesne kierunki pro jek to w an ia dużych elektrow ni n a przykładzie ktrowni woda chłodząca i paliwo, gdyż zajmuje ono dużo miejsca oraz jest bardzo
elektrow ni B ełchatów I. Inżynieria i Budownictwo. 1976. N r 7/8. kosztowne.
16.11. JKhjihh B. I \ : KoMnonoena menAoebtx 3AenmpuuecKux cmanąuu. MocKBa, F o o n e p ro -
Plan zagospodarowania terenu elektrowni obejmuje wszystkie elementy
H3MT 1961.
jej procesu technologicznego. Poza budynkiem głównym obejmuje on gospodarkę
Literatura uzupełniająca paliwową elektrowni (rozładunek paliwa, jego składowanie, elementy transportu
paliwa), gospodarkę odpadami paliwowymi (odpylacze spalin, instalacja hydrauli­
16.12. L audyn D .: E lektrow nie, elektrociepłow nie i ciepłownie. W : H istoria elektryki polskiej. cznego lub pneumatycznego odżużlania i odpopielania, zbiorniki retencyjne popiołu
T . II. W arszaw a, W N T 1992. instalacja odsiarczania spalin), gospodarkę wodną (ujęcie wody, chłodnic kominowe
pompownie, rurociągi i kanały wodne, instalacje uzdatniania wody, instalacje sani­
tarne, oczyszczalnie i pompownie ścieków), gospodarkę elektryczną (rozdzielnie

519
17. PLAN Z A G O S P O D A R O W A N IA T E R E N U ELEKTR O W N I
<7. P L A N Z A G O S P O D A R O W A N IA T E R E N U E L E K T R O W N I

i nastawnie technologiczne, transformację i wyprowadzenie energii elektrycznej,

ciepłowni, usytuowanie stacji zdawczo-odbiorczej PKP, a zwłaszcza usuwanie
gospodarkę kablową), gospodarkę rem ontową (warsztaty, magazyny), gospodarkę
z terenu elektrociepłowni odpadów paleniskowych (popiołu i żużla) nastręcza
transportową (tory kolejowe, drogi kołowe, lokomotywownie, bazy samochodowe),
więcej trudności niż przy lokalizacji elektrowni.
wreszcie gospodarkę socjalną (szatnie, łaźnie, stołówki, portiernie, ambulatoria).
Ze względów bezpieczeństwa przeciwpożarowego poszczególne obiekty
Poza ogrodzonym terenem elektrowni znajduje się zwykle stacja zdawczo-odbiorcza
elektrowni nie mogą być umieszczane zbyt blisko siebie. Minimalne odległości
PKP, składowisko popiołu i żużla, ujęcia wody uzupełniającej gospodarkę wodną,
pomiędzy budynkami przeznaczonymi na pobyt ludzi a obiektami i urządzeniami
zbiorniki powierzchniowego chłodzenia wody obiegowej, systemowe rozdzielnie
elektrowni uciążliwymi dla otoczenia dobiera się zgodnie z rozporządzeniem Mini­
wysokiego napięcia.
stra Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska z dnia 3 lipca
Plan zagospodarowania terenu elektrowni powinien wykorzystywać
1980 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki
naturalne ukształtowanie terenu (minimalna ilość robót ziemnych, tarasowe ukształ­
[17.7]. W tym samym rozporządzeniu określono minimalne odległości pomiędzy
towanie) i czynniki meteorologiczne (róża wiatrów). Rozplanowanie obiektów
budynkami oraz pomiędzy budynkami a składami paliwa (węgiel, olej opałowy),
powinno zapewniać małe wysokości pom powania wody chłodzącej. M ożna to
ze względu n a potrzebę zapewnienia ochrony przeciwpożarowej. Odległości te
osiągnąć przez usytuowanie budynku głównego blisko rzeki, lecz z zapewnieniem
zależą od kategorii niebezpieczeństwa pożarowego, która jest określana przez
bezpiecznego posadowienia (zmiana poziomu wód gruntowych wraz ze zmianami
tzw. obciążenie ogniowe, wyrażane w ilości materiału palnego w postaci kilogramów
poziomu rzeki, możliwość sufozji gruntów), wykorzystanie syfonu, obniżenie po­
drewna na m etr kwadratowy powierzchni pomieszczenia (od poniżej 25 kg/m2
ziomu skraplaczy, bliskość chłodni w stosunku do budynku głównego przy zam­
do powyżej 200 kg/m2). W rozporządzeniu tym określono również minimalne
kniętym obiegu chłodzenia, stosowanie prostych rurociągów bez załamań i kolan.
odległości pomiędzy budynkami z pomieszczeniami na pobyt ludzi, budynkami
W celu zmniejszenia strat ciepła i liczby przyłączy instalacyjnych należy dążyć
produkcyjnymi, magazynami i składami a drogami kołowymi, dojazdami pożaro­
do komasacji budynków pomocniczych w celu ograniczenia ich liczby. wymi i torami kolejowymi. D la obiektów elektrowni odległości te wynoszą 10-^30m.
Plan zagospodarowania terenu elektrowni powinien umożliwiać jej łatwą Drogi pożarowe na terenie elektrowni muszą mieć minimalną szerokość jezdni:
rozbudowę do pewnych sensownych granic oraz umożliwiać przekształcenie jej jednokierunkowe — 3,5m, dwukierunkowe — 6 m.
części w źródło ciepła ze względu na narastające z biegiem lat uprzemysłowienie
Rozmieszczając obiekty na terenie elektrowni, należy brać pod uwagę
rejonu.
różę wiatrów, tak, aby obiekty pylące, hałasujące i emitujące opary (chłodnie komi­
Budynek główny elektrowni powinien być ulokowany na terenie odpo­
nowe i wentylatorowe, stawy rozbryzgowe) były najmniej uciążliwe dla obiektów
wiednim pod względem geologiczno-inżynierskim (największe dopuszczalne ob­
sąsiadujących. Niebezpieczny jest wpływ pyłu węglowego i popiołu lotnego oraz
ciążenie na grunt), nie podatnym na nierównomierne osiadanie. Ten ostatni warunek
oparów z chłodni (szczególnie jednoczesne!) na napowietrzne rozdzielnie wysokiego
odnosi się również do terenu pod chłodnie kominowe.
napięcia. Niebezpieczeństwo to jest specjalnie groźne zimą (.należy uwzględniać
N a planie zagospodarowania terenu elektrowni należy przewidzieć stano­
zimową różę wiatrów).
wiska do zapasowych transformatorów blokowych i odczepowych.
Ze względu na możliwość potęgowania się wskutek odbić dynamicznego
W ytwórnia wodoru, ze względu n a potencjalne niebezpieczeństwo wybu­
działania wiatru, odległość pomiędzy osiami chłodni kominowych powinna być
chu, powinna być zlokalizowana w narożu terenu elektrowni, w odpowiedniej
równa co najmniej 1,5-krotnej ich średnicy przy powierzchni terenu.
odległości od innych obiektów (20 m ) i dróg (25 m).
Szatnie i łaźnie dla załogi powinny mieć kryte połączenia z budynkiem Łuki torów kolejowych, ze względu na stosowanie wagonów wieloosiowych
głównym elektrowni, powinny one być lokalizowane w bezpośredniej bliskości do transportu statorów generatorów i transformatorów blokowych nie powinny
być mniejsze niż 200 m. W celu umożliwienia zmiany czoła wagonu jest wskazane
miejsc pracy załogi. Takie rozczłonkowanie szatni i łaźni dla poszczególnych gospo­
darek elektrowni (np. nawęglania, odpopielania) jest wprawdzie droższe, ale stwarza mieć na terenie elektrowni tzw. trójkąt torowy.
załodze większy kom fort pracy. To samo dotyczy kiosków żywnościowych i punktów Czasami, w celu maksymalnego skrócenia rurociągów tłocznych i kanałów
spożywania posiłków. wody chłodzącej, budynek główny elektrowni umieszcza się blisko rzeki lub jeziora,
W przypadku elektrociepłowni w powyższych zasadach komponowania planu a energię elektryczną wyprowadza się liniami napowietrznymi wysokiego napięcia
zagospodarowania terenu należy uwzględnić również ochronę środowiska, wyma­ wstecz ponad budynkiem głównym i ponad placem węglowym do rozdzielni napo­
gającą specjalnie wnikliwego potraktow ania i zagadnienia wyprowadzania ruro­ wietrznej, która powinna być oddzielona pasem zieleni niskiej i wysokiej od pylących
ciągów ciepłowniczych oraz wyprowadzania energii elektrycznej na wysokim obiektów gospodarki paliwowej. Wysokość słupów linii napowietrznych powinna
i średnim napięciu. Również wprowadzenie torów kolejowych na teren elektro­ być tak dobrana, aby przy maksymalnym zwisie przewodów zapewnić bezpieczną

521
520
17. PLAN Z A G O S P O D A R O W A N IA T E R E N U ELEKTR O W N I
17. P L A N Z A G O S P O D A R O W A N IA T E R E N U E L E K T R O W N I

pracę urządzeń mechanizacji składu węglowego (ładowarko-zwałowarki, spychacze Tablica 17.1. Zapotrzebowanie na teren dla krajowych elektrowni I elektrodeplo-
itp.). Wystarcza zwykle wysokość 50 m. wni w granicach ogrodzenia (bez składowisk popiołu, zbiorników wodnych I rozdzielni
Plan zagospodarowania terenu jest wykonywany w skali 1:2000 lub 1:1000 napowietrznych wysokiego napięcia)

w koncepcji programowo-przestrzennej i w skali 1:500 w projekcie podstawo­

wym. Czasami w fazie projektu podstawowego jest wykonywany oddzielnie Z apotrzebow anie
Rodzaje elektrowni (elektrociepłowni) na teren,
plan obiektów nadziemnych i oddzielnie plan gospodarki podziemnej. Plan zagospo­
ha/100 M W
darowania terenu elektrowni jest wykonywany na mapie sytuacyjno-wysokościowej,
opracowanej przez przedsiębiorstwo miernicze jako matryca lewostronna (na dru­
E l e k t r o w n i e na w ę g ie l k a m ie n n y ;
giej stronie matrycy mapy wrysowuje się obiekty elektrowni). M atryca mapy Elektrow nia 4 x 3 0 M W = 200 M W , zam knięty obieg chło­
dla planu zagospodarowania terenu elektrowni powinna obejmować także teren dzenia 12,7
przeznaczony na zaplecze budowy oraz objęty strefą ochronną elektrowni. Elektrow nia 7 x 50 M W = 350 M W , zam knięty obieg chło­
dzenia 11,2
W elektrowniach jądrowych nie występuje gospodarka paliwem konwencjo­
Elektrow nia 2 x 5 5 M W + 2 x 120 M W = 3JO M W , otw arty
nalnym i odpadami paleniskowymi; zapotrzebowanie na wodę chłodzącą jest ok. 1,5 obieg chłodzenia 8,5
raza większe, występuje gospodarka paliwem jądrowym i odpadami jądrowymi. Elektrow nia 6 x J20 MW — 720 M W , zam knięty obieg chło­
Urządzenia są większe i cięższe niż w elektrowni konwencjonalnej. Z tego względu dzenia 5,0
Elektrow nia 6 x 200 M W = 1200 M W , zam knięty obieg chło­
wiele elektrowni jądrowych na świecie jest zlokalizowanych nad morzem w celu
dzenia 4,8
łatwiejszego transportu urządzeń. Drugim czynnikiem przemawiającym za lokali­ Elektrow nia 8 x 200 M W = 1600 M W , otw arty obieg chło­
zowaniem elektrowni jądrowej nad morzem jest ograniczenie skażeń lądu skutkami dzenia 4,6
ewentualnej awarii. Elektrownia 8 X 200 MW - 1600 MW, otwarty obieg
chłodzenia 3,2
W elektrowni jądrowej do obiektów pomocniczych należą m. in. obiekty Elektrownia 8 X 200 MW + 2 X 500 MW = 2600 MW,
gospodarki odpadam i promieniotwórczymi. Są to : budynek gospodarki odpadami otw arty obieg chłodzenia 3,5
promieniotwórczymi, budynek zestalania odpadów promieniotwórczych, budynek E l e k t r o w n i e n a w ę g ie l b r u n a t n y :
składowania wypalonego paliwa jądrowego i budynek spalania odpadów promie­ Elektrownia 3 X 55 MW + 3 x 50 MW + 2 x 120 MW =
= 555 MW, otwarty obieg chłodzenia 4,3
niotwórczych. Są one umieszczane w pobliżu reaktorowni i są obsługiwane transpor­
Elektrow nia 5 x 120 M W » 600 M W , zam knięty obieg
tem kolejowym i drogowym. chłodzenia 4,3
Do oceny analitycznej rozwiązań planu zagospodarowania terenu służą Elektrow nia 10 x 200 M W = 2000 M W , zam knięty obieg
chłodzenia 2 ,1
jego wskaźniki, które m ożna podzielić na' powierzchniowe, liniowe i kubaturowe.
Elektrow nia 12 x 360 M W = 4320 M W , zam knięty obieg
Teren zajęty przez zrealizowane elektrownie i elektrociepłownie krajowe chłodzenia 4,2
w granicach ogrodzenia fbez składowisk popiołu, zbiorników wodnych i rozdzielni E le k tro w n ie ją d ro w e :
Elektrow nia 4 x 4 6 5 M W =* 1860 M W , chłodzenie jeziorow e 3,6
wysokiego napięcia) podano w tabl. 17.1.
Elektrow nia 4 x ] 0 0 0 M W = 4000 M W , zam knięty obieg
Przykłady planów zagospodarowania terenu elektrowni krajowych podano chłodzenia 6,0
na rys. 17.1-e 17.11. N a rysunku 17.1 pokazano plan zagospodarowania terenu elek­ Elektrow nia 4 x 1000 M W = 4000 M W , o tw arty obieg
trowni na węgiel kamienny. Chłodnie są odsunięte od budynku głównego, co powodu­ chłodzenia 5,0
E le k tro c ie p ło w n ie :
je konieczność stosowania długich rurociągów i kanałów wody chłodzącej. Rozdziel­
Elektrociepłow nia z turbozespołam i upustow o-kondensa-
nia napow ietrzna 110 kV znajduje się przed maszynownią. Usytuowanie chłodni cyjnymi i przeciwprężnymi o m ocy p o 30 M W , o m ocy ele­
za kotłownią (rys. 17,2) je st przyczyną odsunięcia składu w ęgla od kotłowni oraz ktrycznej 180 M W i o m ocy cieplnej 1000 M J/s, zam knięty
powoduje konieczność przejścia t u t o ciągam i i kanałami zrzutowymi wody chło­ obieg chłodzenia 9
Elektrociepłownia z turbozespołam i upustow o-kondensa-
dzącej przez kotłownię. Rozdzielnia napowietrzna jest usytuowana bezpośrednio
cyjnymi o m ocy po 120 M W i upustowo-przeciwprężnymi
przed maszynownią, a rozdzielnia napowietrzna 220 kV i wnętrzowa 30 kV o mocy p o 107 M W o ra z z kotłam i w odnym i, o mocy ele­
— na skrajach budynku głównego. N a rysunku 17.3 pokazano plan zagospodaro­ ktrycznej 450 M W i o m ocy cieplnej 1450 M J/s, zam knięty
w ania elektrowni na węgiel brunatny. Chłodnia jest odsunięta ze względu na nie obieg chłodzenia 12
zrealizowaną (a przewidywaną w trakcie projektowania) rozbudowę budynku

522 523
«T. P L A N Z A G O S P O D A R O W A N IA T E R E N U ELEKTR O W N I
R ys. 17.1. P la n zagospodarow ania terenu elektrow ni 4 x 5 0 M W = 200 M W n a węgiel k a­
m ienny, wg E nergoprojektu — Gliwice
1 — budynek administracyjny; 2 — budynek usługowy; 3 — zmiękczalnia ; 4 — warsztat;
5 — magazyn z wiatą; 6 — pompownia wody chłodzącej; 7 — stacja rozdzielcza nawęgla-
nia; 8 — suszarnia mułów; 9 - parowozownia i garaż na spychacze; 10 — pompownia
awaryjna i wody spłucznej; 11 — skład węgla; 12 — chłodnie kominowe; 13 — rozdzielnia
napowietrzna 110 kV ; 14 — nastawnia sieciowa; 15 — komin
R ys. 17.2. Plan zagospodarow ania terenu elektrow ni 7 x 1 2 0 M W — 840 M W n a węgiel k a­
m ienny, wg E nergoprojektu — K atow ice
524
17. P L A N Z A G O S P O D A R O W A N IA T E R E N U E L E K T R O W N I
Rys. 17.3. Plan zagospodarow ania terenu elektrowni 5 x 1 2 0 M W = 600 M W na węgiel bru­
natny, wg E nergoprojektu — W arszawa
1 — budynek głów ny; 2 — budynek adm inistracyjny; 3 — chłodnie; 4 — centralna pom po­
w nia; 5 — estakada rozładow cza w ęgla; 6 — budynki przesypow e; 7 — kruszarki węgla;
8 — w arsztaty rem ontow e; 9 - m agazyn; 10 — gospodarka olejow a; 11 — zm iękczalnia;
12 — rozdzielnia napow ietrzna 110 kV i 220 kV ; 13 — suche składow isko popiołu
głównego. Rozdzielnia napowietrzna 110 kV i 220 kV jest położona zbyt blisko
chłodni kominowych. Węgiel brunatny jest rozładowywany z wagonów kolejowych
na estakadzie. Suche składowisko popiołu znajduje się bezpośrednio przy elektro­
wni. W przypadku elektrowni usytuowanej w terenie pagórkowatym — rys. 17.4,
zabudowa jest bardzo zwarta. Skład węgla brunatnego jest zamknięty. Jeśli budynek
główny jest położony nad jeziorem, to jest ono wykorzystane do chłodzenia wody
obiegowej — rys. 17.5. Rozładunek węgla z wagonów kolejowych odbywa się
na estakadzie. Moc jest wyprowadzona liniami 110 kV i 220 kV ponad budynkiem
głównym i estakadą rozładowczą. Jeśli budynek główny jest zbliżony do rzeki,
525
17. PLAN Z A G O S P O D A R O W A N IA T E R E N U ELEKTR O W N I
17. P L A N Z A G O S P O D A R O W A N IA T E R E N U E L E K T R O W N I

12 — portiernia; 13 — gospodarka m azu to w a; 14 - magazyn gazów technicznych; 15 - budynek przesypowy nr I ; 16 - pompownia i hydro­
fornia wody pitnej i ppoż.; 17 — warsztat główny; 18 — neutralizatory ścieków; 19 - budynek adm inistracyjny; 20 - skład otwary gospodarki
olejowej; 21 - budynek gospodarki olejowej; 22 - rozdzielnia wnętrzowa 110 kV; 23 - wytwórnia w odoru; 24 - transform atory; 25 -

Rys. 17.5. Plan zagospodarow ania terenu elektrowni 6 x 200 M W = 1200 M W na węgiel
brunatny z chłodzeniem jeziorow ym , wg Energoprojektu — W arszawa
1 — budynek głów ny; 2 — budynek usług technicznych; 3 — centralna p o m pow nia; 4 — go­
spodarka olejow a; 5 — warsztaty centralne; 6 — magazyn głów ny; 7 — plac węglowy;
8 — separacja ksylitów ; 9 — portiernia; 10 — garaże; 11 — jezioro chłodzące wodę zrzu­
tow ą; 12 — rozdzielnia napow ietrzna 220 kV ; 13 — rozdzielnia napow ietrzna 110 k V ; 14 —
— nastaw nia sieciowa

to rurociągi i kanały wody chłodzącej są krótkie — rys. 17.6. Moc jest wy­
prowadzona liniami 110 kV i 220 kV ponad budynkiem głównym i składem
węgla kamiennego. Tor kolejowy do rozładunku węgla m a kształt pętli w ce­
— acetylenow nia

lu wyeliminowania wstecznego ruchu wagonów. Składowisko popiołu i żużla

jest położone bardzo blisko. Pozostawiono miejsce na rozbudowę. Krótkie
rurociągi i kanały wody chłodzącej występują również w przypadku usytuowania
chłodni (jedna na dwa bloki) przed maszynownią — rys. 17.7. Wyprowadzenie

527
526
17. P L A N Z A G O S P O D A R O W A N IA T E R E N U E L E K T R O W N I
t n ________ P L A N Z A G O S P O D A R O W A N I A T E R E N U E L E K T R O W N I

i żużla
budynek główny; 2 — chłodnie kominowe; 3 — skład węgla; 4 — komin; 5 — zmiękczalnia wody; 6 — dystrybucja popiołu
Rys. 17.7. Plan zagospodarowania terenu elektrowni 6 x 360 MW = 2160 MW na węgiel kamienny, wg Energoprojektu - Gliwice
Rys. 17.6. Plan zagospodarow ania elektrow ni 8 x 2 0 0 M W = 1600 M W na węgiel kam ienny
z chłodzeniem rzecznym , wg Energoprojektu - W arszaw a
1 — budynek głów ny; 2 — sto łó w k a; 3 - budynek adm inistracyjno-ruchow y; 4 — pom po­
w nia w ody chłodzącej; J — w arsztaty i m agazyny; 6 — g o spodarka olejow a; 7 — skład
w ęgla; 8 — k o m in ; 9 — rozdzielnia 110/220 k V ; 10 — pom pow nia bagrow a

mocy odbywa się liniami 110 kV i 400 kV ponad maszynownią (pomiędzy kotłami
wieżowymi o wysokości 104 m ) i składem węgla. N a planie z rys. 17.8 chłodnic są
również usytuowane przed maszynownią. Wyprowadzenie mocy odbywa się li­
niami 220 kV i 400 kV o zwiększonej wytrzymałości (odpowiednio 400 kV i 750 kV)
ze względu na sąsiedztwo chłodni. Mały 12-godzinny skład węgla znajduje się w ogro­
dzeniu elektrowni. N a trasie między odkrywką a elektrownią jest skład węgla na
6 dni pracy elektrowni z mocą znamionową. Cztery tory kolejowe i 13 dróg kołowych
są wprowadzone do budynku głównego. Teren chłodni kominowych jest obniżony
o 2,5 m, w celu zmniejszenia robót niwelacyjnych i zmniejszenia wysokości pom po­
wania wody chłodzącej.
N a rysunkach 17.9 i 17.10 pokazano plan zagospodarowania elektrociepło­
wni z pozostawionym miejscem na rozbudowę, a na rys. 17.11 — elektrowni jądro­
wej. W przypadku elektrowni jądrowej dwa budynki główne są położone nad je­
ziorem wykorzystanym do chłodzenia wody obiegowej. Budynki gospodarki odpada­
mi promieniotwórczymi są usytuowane koło reaktorów jądrowych.

/
34 E le k tr o w n ie
528 529
17. P L A N Z A G O S P O D A R O W A N IA T E R E N U E L E K T R O W N I
17. P L A N Z A G O S P O D A R O W A N IA T E R E N U E L E K T R O W N I

R y s . 17.8. P la n z a g o s p o d a ro w a n ia te re n u e le k tro w n i 1 2 x 3 6 0 M W = 4 3 2 0 M W , w g E n e rg o -
p r o je k tu — W a rsz a w a
1 — b u d y n e k g łó w n y ; 2 — c h ło d n ie k o m in o w e ; 3 - p o m p o w n ia w o d y c h ło d z ą c e j; 4 —
— stacja przygotow ania w ody; 5 — stanow iska tra n sfo rm a to ró w blokow ych i odczep ow ych;
6 — s to łó w k a ; 7 — p o r tie r n ia ; 8 — b u d y n e k a d m in is ir a c y jn o - ru c h o w y ; 9 — s z a tn ia ; 10 —
— w a rs z ta ty ; I I — m a g a z y n y ; 12 — w o d o r o w n ia ; 13 — p o m p o w n ia w o d y u z u p e łn ia ją c e j;
14 — p o m p o w n ia w o d y g o s p o d a rc z o -p itn e j; 15 — p o m p o w n ia w o d y p p o ż .; 17 — e le k tro filtry ;
18 — k o m in ; 19 — p o m p o w n ia b a g r o w a ; 20 — s ta c ja c ie p ło w n ic z a ; 21 — k o p a ln ia n e p rz e ­
n o ś n ik i n a w ę g la n ia ; 22 — w ęzeł ro zd zielc zy n a w ę g la n ia ; 23 — s k ła d w ęg la ; 24 — ła d o w a rk o -
- z w a ło w a r k a ; 25 — z a s o b n ik sz cze lin o w y w ę g la ; 26 — b u d y n e k p rz e s y p o w y ; 27 — b u d y n e k
s e p c ra to ró w e le k tro m a g n e ty c z n y c h ; 28 - b u d y n e k k ru s z a re k w ęgla i se p a ra c ji k s y litó w ; 29 —
— p o z io m y m ost n a w ę g la n ia ; 30 — s k o śn y m o s t n a w ę g la n ia ; 31 — b u d y n e k g o s p o d a rk i
o le jo w e j; 32 — zbiorniki o le ju o pałow ego; 33 — z b io rn ik i o le ju tu rb in o w e g o i tr a n s f o r m a to r o ­
w e g o ; 34 — b a z a tr a n s p o r t o w a ; 35 — ro z d z ie ln ia i n a s ta w n ia n a w ę g la n ia ; J ć —ro z d z ie ln ia
n a w ę g la n ia i o d p o p ie la n ia ; 37 — m a g a z y n e le m e n tó w w ie lk o g a b a ry to w y c h i w ia ty ; 38 — p rze­
p o m p o w n ia ście k ó w s a n ita rn y c h ; 39 — o cz y szc zaln ia ście k ó w p rz e m y s ło w y c h z p r z e p o m p o ­
w n ią ; 40 — p r z y c h o d n ia le k a r s k a ; 41 — tr a s a r u ro c ią g ó w h y d ra u lic z n e g o tr a n s p o r tu o d p a ­
d ó w p a le n is k o w y c h ; 42 — p a rk in g d la s a m o c h o d ó w o s o b o w y c h ; 43 — p rz y s ta n e k P K S ;
44 — re m iz a s tr a ż y p o ż a rn e j; 45 — s ta c ja p a liw ; 46 — m a g a z y n g az ó w te c h n ic z n y c h ; 47 —
— m a g a z y n m a te ria łó w ła tw o za p a ln y c h ; 48 — s ta c ja reg en e racji jo n itó w

34'
530 531
l/l
ü

PLAN
Z A G O S P O D A R O W A N IA
TERENU
ELEKTROW NI
R ys. 17.10. P lan zagospodarow ania teren u elektrociepłow ni przem ysłow o-kom unalnej o m ocy elektrycznej 160 M W i o m ocy cieplnej 750 M J/s
z turbin am i upustow o-przeciw prążnym i, wg E n crgoprojektu — W arszaw a
1 — budynek głów ny; 2 — rozdzielnia napow ietrzna 110 kV przed m aszynow nią; 3 — budynek usług technicznych; 4 — sza tn ie ; 5 — kom in
w ieloprzew odow y; 6 — sp rę ża rk o w n ia ; 7 — osadnik ż u żla; S — budynek przesypow y; 9 — galeria naw ęglania; 10 — zbiornik retencyjny
ścieków ; 11 — sk ład w ęgla; 72 - pom pow nia oleju i m agazyn sm aró w ; 13 — zbiorniki oleju opalow ego i tu rbinow ego; 14 — w arsztaty; 15 —
— m agazyn; 16 — składow isko zło m u ; 77 — m agazyn gazów technicznych; 18 - p o rtiern ia; 19 — świetlica i garaże; 20 — chłodnie w entyla­
torow e i po m p o w n ia w ody ru c h o m e j; 27 — w o d o ro w n ia; 22 — budynek -dekarbonizacji; 23 — budynek dem ineralizacji; 24 — re a k to ry p ow olne;
28 — zbiorniki w ody p itn ej; 26 — m otow ozow nia

R y s. 1 7 .1 1 . P la n z a g o sp o d a ro w a n ia ele k tro w n i ją d ro w e j 4 x 465 M W = 1 8 6 0 M W z ch ło d z e n ie m je z io ro w y m , w g E n c rg o p ro je k tu - W arszaw a

7 - r c a k to r o w n ia ; 2 — m a sz y n o w n ia ; 3 — b u d y n ek u rz ą d z e ń ele k try c z n y c h ; 4 - b u d y n ek ru c h o w y ; 3 - b u d y n k i g o s p o d a rk i o d p a d a m i
ra d io a k ty w n y m i; 6 — p o m p o w n ia w o d y c h ło d z ą c e j; 7 — b u d y n e k a d m in is tra c y jn y ; 8 — w arsztaty i m a g a z y n y ; 9 — z m ię k c z a ln ia ; 10 - k o m in
17, P L A N Z A G O S P O D A R O W A N IA T E R E N U ELEKTR O W N I

L iteratu ra do rozdziału 17
|7 ,1 . Andrzejewski S .: Podstawy projektowaniu siłowni cieplnych. W arszaw a, W N T 1974* 18. K O S ZTY B U D O W Y ELEK TR O W N I I W YTW ARZA-
17.2. K ynnon M. n . , Mo<}>$elO. P .i rtpoeKmupoeauue u cmpoume/ibcmea menmebtx D.U'*n:pu- N I A E N E R G II E L E K T R Y C Z N E J
emawtuit. MocKBa, 3HeproaTOMHWT 1985.M
17.3. Lew kow icz S., Świda J .: W ybrane problem y zagospodarow ania przestrzennego
dużych elektrow ni. Inżynieria i Budownictwo. 1976. N r 7/8.
17.4. M ateriały projektow e Energoprojeklu w W arszaw ie, K atow icach i G liw icach.
17.5. Sowiński M -: Pian zagospodarow ania przestrzennego elektrow ni w [1.5],
17.6. C rcpw an II. C., Tcbjihh C. A ., IUapKOB A . T .: iemoBbie u amoMHbte aneumpocmamtuu.
MocKBa, SHeprOHW T 1982.
17.7. R ozporządzenie M inistra A d m inistracji, G o sp o d ark i Terenow ej i O chrony Ś rodo­
wiska z d n . 3 lipca 1980 r . w spraw ie w arunków , ja k im pow inny odpow iadać budynki
(D z. U . 37/80).
17.8. Szady E .: S tudium układów funkcjonalno-przestrzennych elektrow ni cieplnych
op alan y ch węglem. E nergetyka. 1983. N r 5.
17.9. )Kkhhh B. r . : KoMnoHoena men/toebix 3.teKmpunecKux cmanituu. M ocasa, ro c tu e p ro -
H3flar 1961.
18.1. KOSZTY BUDO W Y ELEKTROWNI
Literatura uzupełniająca
Koszty budowy eleklrowni są określane w koncepcji programowo-przestrzennej
17.10. Koizeniowski W.: O dlegloici między obiektami budowlanymi i urządzeniami technicznymi. (KPP). Koszty te podzielone przez moc znamionową elektrowni stanowią tzw.
Warszawa, Centralny Ośrodek Informacji Budownictwa 1994. jednostkowe koszty budowy elektrowni, które są podstawowym wskaźnikiem
17.11. Ustawa z dnia 21 marca 1985 r. o drogach publicznych (Dz.U. nr 14/85). ekonomicznym, pozwalającym dokonywać porównania różnych wariantów pokrycia
zwiększającego się zapotrzebowania na moc w systemie elektroenergetycznym.
Jednostkowe koszty budowy elektrowni sa podstawowym elementem
obliczanego w koncepcji programowo-przestrzennej i w „fcasibility study” kosztu
wytwarzania energii elektrycznej i tzw. wskaźnika NPV (patrz p. 18.2), które są
dalszymi podstawowymi wskaźnikami ekonomicznymi, pozwalającymi na porów­
nanie różnych elektrowni pomiędzy sobą.
Koncepcja programowo-przestrzenna budowy elektrowni zawiera zbiorcze
zestawienie kosztów (ZZKj, zestawienie kosztów obiektów (ZKO), preliminarz
kosztów urządzeń (PKU) oraz analizę ekonomiczną. Podstawą do opracowania
powyższych części koncepcji programowo-przestrzennej jest wykaz obiektów
inwestycyjnych (WOI), stanowiący wyszczególnienie wszystkich obiektów, które
muszą być wybudowane w celu zapewnienia właściwej pracy elektrowni. Wykaz ten
zostaje opracowany na podstawie wszystkich branżowych (to jest cieplnych,
elektrycznych, hydrotechnicznych, mechanicznych, chemicznych, instalacyjnych
itd.) części koncepcji programowo-przestrzennej.
Preliminarz kosztów urządzeń (PKU) stanowi zestawienie wszystkich
maszyn i urządzeń instalowanych w elektrowni wraz z ich wyceną. Jest on
sporządzany na podstawie branżowych części koncepcji programowo-przestrzennej,
a maszyny i urządzenia są przyporządkowane obiektom, w których są zainstalowane
(wg wykazu obiektów inwestycyjnych). W preliminarzu podaje się nazwę maszyny,
jej krótką charakterystykę techniczną, podstawę wyceny i jej koszt.
Zestawienie kosztów obiektów (ZKO) stanowi zbiór wycen poszczególnych

535
1*. K O S Z T Y K U D O W Y E L E K T R O W N I I W Y T W A R Z A N I A E N E R C II
li.l. K O S Z T Y IU D O W Y E LE K T R O W N I

obiektów występujących w elektrowni. W yceny te obejmują koszty zakupu maszyn

i urządzeń, wg prelim inarza kosztów urządzeń, oraz koszty budowy obiektu (roboty
odwodnieniowe, fundamentowe, budowlane, instalacyjne itd.) oraz montażu maszyn
i urządzeń. Podaje ono następujące elementy wyceny:
a) roboty budowlane z instalacjam i:
— roboty budowlane i m ontaż konstrukcji stalowych;
— instalacje sanitarne, ogrzewcze i wentylacyjne;
— instalacje elektryczne i telekomunikacyjne;
b) m ontaż maszyn i urządzeń (w tym rurociągów technologicznych);
c) zakupy:
— maszyn i urządzeń wymagających m ontażu;
— maszyn i urządzeń niewymagających m ontażu;
d) inne nakłady;
e) ogólną wartość kosztorysową.
Zbiorcze zestawienie kosztów (Z Z K ) stanowi zbiór kosztów poszczególnych
obiektów IZKO) z podaniem nazwy obiektu i kosztów robót branżowych oraz
kosztu całkowitego. Uktad zbiorczego zestawienia kosztów budowy elektrowni
jest następujący;
Część I — Studia, dokumentacja i przygotowanie inwestycji
01. Prace badawcze i sporządzenie dokumentacji (m. in. pomiary geode­
zyjne, wiercenia i dokumentacja geologiczna, licencje i patenty, dokumentacja
inwestycyjna, nadzory autorskie)
02. Przejęcie i przygotowanie terenu (m. in. wykup terenu, odszkodowania,
rozbiórki, niwelacja, odwodnienie)
Część II — Obiekty podstawowe i pomocnicze
03. Podstawowe obiekty produkcyjne
03.1. G ospodarka paliwowa (wywrotnice wagonowe, skład paliwa, bu­
dynki przesypowe, przenośniki taśmowe, galerie)
03.2. Budynek główny (kotły, turbozespoły, nastawnie, ruiociągi, pompy
zasilające, młyny, wentylatory, potrzeby własne blokowe, sieć kablowa)
03.3. W oda przemysłowa (ujęcia i pompownie wody chłodzącej i ruchowej,
chłodnie, kanały i rurociągi, uzdatnianie wody)
03.4. Wyprowadzenie mocy (transformatory blokowe, rozdzielnie sieciowe)
03.5. O dżużlanie, odpopielanie, odpylanie, odsiarczanie i odazo-
tow yw anie (elektrofiltry, kom iny, odżużlanie kotłów , po m p o w an ie bagrow e,
rurociągi, składow iska p o p io łu i żużla, instalacje odsiarczania spalin)
04. Obiekty pomocnicze i usługowe
04.1. Magazyny i składy
04.2. W arsztaty
04.3. Laboratoria
04.4. Budynki i budowle socjalne
04.5. Budynki i budowle administracyjne
04.6. Instalacje i urządzenia specjalne (obrona cywilna)
536
05. Obiekty gospodarki energetycznej (kotłownia rozruchowa, sprężarko-
wnic, acetylenownie, wodorownie)
06. Obiekty gospodarki transportowej (drogi, bocznice kolejowe, garaże,
stacje paliw)
07. Sieci zewnętrzne wraz z obiektami (woda pitna, woda przeciwpożaro­
wa, kanalizacja sanitarna, deszczowa, przemysłowa, sieć gazowa, cieplna i elektryczna)
08. Urządzenie terenu (ogrodzenie, zieleń, mała architektura)
Część III — Obiekty tymczasowe
09. Obiekty zaplecza wykonawcy
10. Obiekty tymczasowe inwestora
Część IV — Obsługa inwestorska
1. Utrzymanie służb inwestorskich
12. Przygotowanie kadr eksploatacyjnych
13. Rozruch
Część V — Rezerwa
Część VI — Inwestycje towarzyszące
14. Obiekty kulturalne i szkolne
15. Obiekty mieszkaniowe, hotele i internaty
16. Udział w inwestycjach komunalnych
17. Udział w inwestycjach wspólnych, usługowych i produkcyjnych
18. Udział w inwestycjach mieszkaniowych
Jednostkowe koszty budowy zmniejszają się w sposób zasadniczy wraz
ze zwiększaniem mocy bloku energetycznego. Jest to spowodowane zmniejszaniem
się jednostkowego ciężaru kotła, turbiny, generatora, urządzeń pomocniczych,
a także pracochłonności ich wykonania wraz ze zwiększeniem mocy bloku. Zwię­
kszenie mocy bloku jest związane zwykle ze wzrostem parametrów pary, co powo­
duje zmniejszanie jednostkowego zużycia pary i ciepła. Przy tej samej mocy daje
to zmniejszenie powierzchni ogrzewalnych, przekrojów rurociągów, przewodów
itd., powodując w wyniku zmniejszenie jednostkowego zużycia materiałów na
zbudowanie tych urządzeń i instalacji, choć wzrastają koszty jednostkowe materiałów.
Dalsze oszczędności daje zmniejszenie jednostkowej powierzchni i kuba­
tury budynku głównego, zmniejszenie jednostkowego zużycia materiałów budowla­
nych i instalacyjnych, wreszcze zmniejszenie kosztów montażu urządzeń i rozruchu
urządzeń. Zależności te przedstawiono w tabl. 18.1, w której zestawiono charaktery­
styczne wskaźniki dla francuskich bloków o mocy 125, 250, 600 MW [18.25].
Zależność jednostkowych kosztów budowy dużych elektrowni parowych
od mocy bloku energetycznego podano na rys. 18.1, a małych elektrowni parowych
od ich mocy — na rys. 18.2. Wpływ mono- i duobloków energetycznych oraz mocy
elektrowni na jednostkowe koszty budowy elektrowni radzieckich przy różnych
parametrach pary przedstawiono na rys. 18.3, a elektrowni amerykańskich — rys.
18.4. Jednostkowe koszty budowy elektrowni zmniejszają się najbardziej przy
jednoczesnym zwiększaniu mocy bloków energetycznych i mocy elektrowni (tabl.
537
Ii. K O S Z T Y B U D O W Y E L E K T R O W N I I W Y T W A R Z A N I A E N E R G II
1B.1. K O S ZTY B U D O W Y E LE K TR O W N I

Tablica 18.1. P orów nanie fran cu sk ich bloków energetycznych o m ocy 1 2 5 ,2 5 0 , 600 M W wg (18.25)

W s p ó łc z y n n ik
M o c b lo k u , M W
P a ra m e tr z m ia n y
125 250 600 250/125 6 0 0 /2 5 0

M oc b lo k u e n e rg e ty c z n e g o , MW 125 250 600 2 2 ,4

C ię ż a r tu rb in y , t 335 615 1300 1,83 2 ,1 2
C ię ż a r g e n e ra to ra , t 240 340 5 00 1,42 1,47
C iężar turbozespołu, t 575 955 1800 1,66 1,88
Jednostkow y ciężar turbozespołu,
tfM W 4 ,6 3,8 3 ,0 0,83 0 ,7 9
D łu g o ść tu rb o z e s p o łu , m 25 35 46 1,32 1,39
W y d a jn o ś ć k o tfa , t/h 360 700 1725 1,95 2 ,46
C ię ż a r k o tła , t 2100 3700 7300 1,76 1,97
J e d n o s tk o w y c ię ż a r k o tła , t/M W 16,8 14,8 12,1 0,88 0 ,8 2
O b ję to ść k o tła , m 3 4400 6500 13600 1,48 2,1
J e d n o s tk o w a o b ję to ś ć k o tła , m 3/M W 3 5,2 26 ,0 22 ,7 0 ,7 4 0 ,8 7
P o w ie rz c h n ia b u d y n k u g łó w n eg o za j­
m o w a n a p rz e z b lo k , m J 2250 4000 5500 1,78 1,38
J e d n o s tk o w a p o w ie rz c h n ia budynku R y s, 18,2, W z g lęd n e je d n o stk o w e k o ­
g łó w n eg o z a jm o w a n a p rz e z b lo k , szty b u d o w y e le k tro w n i p a ro w y c h m alej
m ocy
mTMW 18 16 9 ,2 0 ,8 9 0 ,5 8
O b ję to ś ć b u d y n k u g łó w n e g o z a jm o ­
w a n a p rz e z b lo k , m 3 78 000 170 000 246 0 0 0 2,18 1,42
J e d n o s tk o w a o b ję to ś ć b u d y n k u g łó w ­
nego z a jm o w a n a p rz e z b lo k .
n p /M W 6 24 680 410 1,09 0 ,6 0

R y s. 18.3. W z g lęd n e je d n o stk o w e k o sz ty b u d o w y p a ro w y c h e lek tro w n i rad z ie c k ic h w g ¡18.38]

1 - b lo k i 5 0 M W , 9 M P a , 5 3 5 " C , 2 - b lo k i 100 M W , 9 M P a , 535” C ; 3, 3' - bloki
150 M W , 13 M P a , 565/5 65”C ( 3 - d u o b lo k i, 3’ - m o n o b lo k i) : 4 ,4 ' - b lo k i 2 0 0 M.W,
13 M P a , 5 6 5 /5 6 5 “C (4 - d u o b lo k i, 4' - m o n o b lo k i); 5 - b lo k i 300 M W , 2 4 M P a ,
5 8 0 /5 6 5 ”C

539
538
1*. K O S Z T Y B U D O W Y E L E K T R O W N I t W Y T W A R Z A N I A E N E R G II n.t. KO S ZTY B U D O W Y E LE K TR O W N I

R y s . 1 8 .4 . W z g lęd n e je d n o s tk o w e
k o sz ty b u d o w y p a ro w y c h e le k tro ­
w ni a m e ry k a ń s k ic h w g [18.5]
wynoszą 95%, przy zainstalowaniu trzech bloków zamiast dwóch — wynoszą
1 - b lo k i 2 0 0 M W ; 2 - b lo k i
4 0 0 M W ; 3 - b lo k i 6 0 0 M W ; one 96%, przy zainstalowaniu czterech bloków zamiast dwóch — wynoszą one
4 - b lo k i 8 0 0 M W 94% (rys. 18.5).
U w a g a : w sz y stk ie b lo k i n a 17
M P a , 5 3 8 /5 3 8 °C , c h ło d n ie w en ty ­ Jednostkowe koszty budowy elektrowni zależą również od rodzaju spa­
la to r o w e , m o k re o d s ia rc z a n ie lanego w niej paliwa. Największe jednostkowe kos2ty budowy wykazują elektrownie
sp a lin
spalające węgiel brunatny, następnie elektrownie spalające niskokaloryczny węgiel
kamienny, dalej —spalające dobry węgiel kamienny, olej opałowy i gaz. Zasadniczymi
18.2). Wpływ mocy turbozespołów i wydajności kotłów w układach m ono- i duo-
elementami powodującymi zwiększenie jednostkowych kosztów budowy są kotły,
blokowych n a koszty budowy elektrowni podano w tab l. 18.3.
urządzenia naw ęglające, odpylające, odpopielające, odżużlającc, odsiarczające
Przy zwiększaniu liczby bloków energetycznych o jednakowej mocy,
i odazotow yw ujące. W iąże się to z koniecznością przerobienia większej m asy
jednostkowe koszty budowy elektrowni nieznacznie zmniejszają się wraz ze zwiększa­
paliw a w celu uzyskania takiego sam ego efektu cieplnego (tabl. 18.4).
niem się liczby bloków. I tak dla elektrowni węglowych przy zainstalowaniu w ele­
Wpływ systemu chłodzenia skraplaczy na koszty budowy elektrowni
ktrowni dwóch bloków energetycznych zamiast jednego, jednostkowe koszty budowy
o dużej mocy podano w tabl. 18.5. Podział kosztów budowy różnych rodzajów
T a b lic a 18.2. Jed n o stk o w e k o sz ty budow y ele k tro w n i dw ublokow ej
elektrowni na poszczególne obiekty przedstawiono w tybl. 18.6. Procentowy podział
kosztów budowy różnego rodzaju elektrowni krajowych wg układu zbiorczego
W z g lę d n e je d n o s tk o w e k o ­ zestawienia kosztów (ZZK ) przedstawiono w tabl. 18.7.
M o c b lo k u M o c e le k tro w n i
L ic z b a b lo k ó w s z ty b u d o w y Z e względu na panującą u nas i na całym świecie inflację, zależności je­
MW MW % dnostkowych kosztów budowy od różnych parametrów podano w procentach,
a nie w liczbach absolutnych. Podane zależności zaczerpnięto z wielu źródeł (patrz
2 50 ¡0 0 150 wykaz literatury) i porównano krytycznie — tak, że przedstawiają one uśredniony
2 100 200 115 obraz zagadnienia i mogą być przeliczane na liczby absolutne w przypadku kon­
2 150 300 100
kretnej elektrow ni i konkretnego poziom u cen.
W ostatnim dziesięcioleciu można zaobserwować na świecie przyrost
T a b lic a 18.3. W pływ u k ła d ó w m o n o - i duoblokow yeh n a k o szty budow y elek tro w n i kosztów budowy elektrowni prawie o 10% na rok. Ponieważ elektrownia konwen­
cjonalna dużej mocy (o 6 -t-8 blokach) jest budowana przeciętnie przez 10 lat, można
R o d z a j u k ła d u (lic z b a k o tłó w i tu rb in ) K o s z t w z g lę d n y
szacować, że koszty jej budowy określone podczas jej rozpoczynania zostają podwo­
jone w roku jej przekazania do eksploatacji. Przyrost kosztów inwestycyjnych
2 tu rb o z e s p o ły p o 1 0 0 % + 2 k o tfy p o 1 0 0 % 100%
2 tu rb o z e s p o ły p o 1 0 0 % + 4 k o tł y p o 5 0 %
w gospodarce uspołecznionej wyniósł u nas w pięcioleciu 1982—1987 średnio
108%
4 tu rb o z e s p o ły p o 5 0 % +• 4 k o tły p o 5 0 % 118% 18% rocznie.

541
540
1 t. K O S Z T Y B U D O W Y E L E K T R O W N I I W Y T W A R Z A N I A E N E R G II
t» .t. K O S ZTY B U D O W Y E LE K TR O W N I

T a b lic a 18.4. W p ływ ro d zaju paliw a n a jed n o stk o w e k o sz ty budow y elek tro w n i dużej
T a b lic a 18.6. P o d z ia ł kosztów budow y ró żn y ch rodzajów elek tro w n i n a poszczególne o b ie k ty
m ocy

R o d z a j o b ie k tu U d zia ł w k o s z ta c h b u d o w y , %
W z g lęd n e je d n o ­
R o d z a j e le k tro w n i s tk o w e k o s z ty b u ­
E le k tro w n ie p a r o w e w ę g lo w e m a łe ś re d n ie
dow y, %
T e ren i b u d y n k i 22 25
K o tły 18 20
E le k tro w n ia n a w ęgiel k a m ie n n y o w a rto ś c i o p a lo w e j
T u rb o g e n e ra to ry 42 26
2 9 300 k J /k g (7000 k c a l/k g ) 95
R u ro c ią g i 4 6
E le k tro w n ia n a w ęgiel k a m ie n n y o w a rto ś c i o p alo w e j
G o s p o d a r k a p a liw o w a 5 7
21 0 0 0 k J /k g (5000 k c a l/k g ) 100
G o s p o d a rk a elek try cz n a 5 U
E le k tro w n ia n a w ęgiel b r u n a tn y o w a rto ś c i o p alo w e j
P o z o s ta łe 4. 5
7 5 0 0 k J /k g (1 8 0 0 k c a l/k g ) 110
E le k tro w n ia n a o le j o p a ło w y 85 E le k tro w n ie p aro w e w ie lk ie (z o d s ia rc z a n ie m s p a lin )
E le k tro w n ia n a g a z z ie m n y 75
E le k tro w n ia o w y d a jn o śc i 1 0 0 % n a w ęgiel k a m ie n n y 1 100% T e ren i b u d y n k i 13
n a olej o p alo w y 106 K o tło w n ia z g o s p o d a r k ą p aliw o w ą 43
E le k tro w n ia o w y d a jn o śc i 100% n a w ęgiel k a m ie n n y i 100% M aszy n o w n ia z g o s p o d a rk ą w o d n ą 19
n a g a z z ie m n y 103 O d sia rc z a n ie sp alin 16
E le k tro w n ia o w y d ajn o ści 1 0 0 % n a olej o p a lo w y i 100% G o s p o d a r k a e lek try cz n a 7
n a g a z z ie m n y 88 P o z o s ta łe 2
E le k tro w n ia o w y d ajn o ści 1 0 0 % n a w ęgiel k a m ie n n y , 10 0 %
E l e k t r o w n i e p a r o w e w i e l k i e ( b e z o d s ia r c z a ­ n a w ęgiel n a olej o p a ­ n a g a z zie­
n a o le j o p a lo w y i 100% n a g a z z ie m n y 108
n ia sp alin ) lo w y m ny

T a b lic a 18.5. W p ływ system u ch ło d zen ia sk ra p la c z y n a k o sz ty budow y elek tro w n i T e ren i b u d y n k i 15 14 23

dużej m ocy K o tło w n ia z g o s p o d a rk ą p aliw o w ą 52 46 34
M a s z y n o w n ia z g o s p o d a r k ą w o d n ą 24 32 34
G o s p o d a r k a e lek try cz n a 9 8 9
W z g lęd n e k o s z ty
R o d z a j s y ste m u c h ło d z e n ia
budow y, %
E le k tro w n ie d ie s lo w s k ie

E le k tro w n ia k o n w e n c jo n a ln a : 23
T e re n i b u d y n k i
O tw a rty (rzec zn y ) sy stem c h ło d z e n ia 100 60
S iln ik i i g e n e ra to ry
Z a m k n ię ty sy stem c h ło d z e n ia z c h ło d n ia m i m o k ry m i z ciąg iem S y stem p aliw o w y , c h ło d zący i p o m o c n ic z y 9
n a tu r a ln y m 103,5 5- 104,5 8
G o s p o d a r k a e lek try cz n a
Z a m k n ię ty sy stem c h ło d z e n ia z c h ło d n ia m i s u c h y m i 114-5-116
E le k tro w n ia ją d ro w a : E le k tro w n ie w odne
O tw a rty (rzec zn y lu b m o rs k i) sy ste m c h ło d z e n ia 100
Z a m k n ię ty s y ste m c h ło d z e n ia z c h ło d n ia m i m o k ry m i z c ią ­ Z b io rn ik i z a p o ra 36
g ie m n a tu r a ln y m 1 0 7 5 -1 0 9 T e ren i b u d y n k i 29
Z a m k n ię ty sy stem c h ło d z e n ia z c h ło d n ia m i s u c h y m i 123 ->127 T u r b in y i g e n e ra to r 20
G o s p o d a r k a ele k try c z n a 11
P o z o s ta łe 4
Przyrost jednostkowy kosztów budowy elektrowni węglowych i jądrowych
E le k tro w n ie ją d r o w e
w krajach zachodnich przedstawiono w tabl. 18.8. W 1995 roku jednostkowe koszty
budowy elektrowni w Europie Zachodniej kształtowały się następująco: T e re n i b u d y n k i 15
- elektrownia na węgiel kamienny 4 x 350 MW , w której zastosowano odsiarczanie R e a k to r y z w y p o sa żen ie m 45
spalin - 1500 dol./kW ; M a sz y n o w n ia 30
G o s p o d a r k a e lek try cz n a 5
- elektrownia na węgiel kamienny 2 x 700 MW , w której zastosowano odsiarczanie
P o z o s ta łe 5
spalin - 1300 dol./kW ;

543
542
 K O S Z T Y B U D O W Y E L E K T R O W N I I W Y T W A R Z A N I A E N E R G II
it.i. K O S ZTY B U D O W Y E LE K TR O W N I

T a b lic a 18.7. P rocentow y p o d ział kosztów budow y ró żnego ro d zaju elek tro w n i k rajo w y ch wg
u k ła d u zbiorow ego zestaw ienia kosztów Z Z K , w g E n e rg o p ro jek tu - W a rsza w a T ab lica 18.8 W z ro st jednostkow ych kosztów budowy elektrow ni węglowych i ją d ro w y ch :
a ) w R F N w la tach 1971-1982 w D M /k W n etto ,w g [18.9]

E le k tro w n ia E le k tro w n ia
T y p elek tro w n i 1971 1975 1977 | 1982
T re ść 8 x 200 M W n a 1 2 x 3 6 0 M W na
w ęgiel k a m ie n n y w ęgiel b r u n a tn y
E le k tro w n ia n a w ęgiel k a m ie n n y 4 85 945 1075 1650
2 x 700 M W
S tu d ia , d o k u m e n ta c ja i p rz y g o to w a n ie in w e­ 100% 195% 222% 340%
I
stycji E le k tro w n ia na w ęgiel b ru n a tn y 585 1015 1250 2000
01 P ra c e b a d a w c z e i d o k u m e n ta c ja 2,03 0 ,6 5 2x600
100% 174% 214% 342%
02 P rzejęcie i p rz y g o to w a n ie te re n u 0,72 1,21
R a z e m część I 2,75 1,86 E le k tro w n ia ją d ro w a 1 x 1300 M W 6 60 1325 1675 3000
11 O b ie k ty p o d s ta w o w e i p o m o c n ic z e 100% 201% 254% 455%
03 P o d sta w o w e o b ie k ty p ro d u k c y jn e
03.1 G o s p o d a r k a p a liw o w a 3,54 4,11
b) w R F N w la la c h 1976-1990 w D M /k W n etto , w g A to m w irtsc h a ft n r 5/91
0 3 .2 B u d y n e k g łó w n y 62.71 6 2,33
03.3 W o d a p rz e m y s ło w a 4,48 4 ,7 3
T y p ele k tro w n i 1976 | 1980 1982 | 1988 1990
0 3 .4 W y p ro w a d z e n ie m o c y 2,34 1,96
03.5 O d ż u ż la n ie , o d p y la n ie i o d p o p ie la n ie 7,39 6 ,09
E lek tro w n ia n a w ęgiel k a m ie n n y 900 1000 1700 2300 2400
R a z e m 03 80,46 7 9 ,2 2
2x700 MW
04 O b ie k ty p o m o c n ic z e i u słu g o w e 2,11 1,37 100% 111% 1 89% 256% 267%
05 O b ie k ty g o s p o d a rk i e n e rg e ty c z n e j 0 ,3 2 0 ,25 E lek tro w n ia ją d r o w a 1 x 1300 M W 900 2000 3000 4800 5000
06 O b ie k ty g o s p o d a rk i tra n s p o r to w e j 1,71 1,08
1,70 1 00% 222% 333% 533% 556%
07 S ieci z e w n ę trz n e w ra z z o b ie k ta m i 1,82
08 U rz ą d z e n ie te re n u 0,38 0,68
R a z e m część II 86,80 8 4 ,3 0 c) w K anadzie w ła tach 1971-1985 w d o la rach k an ad y jsk ich za 1 k W , w g 118.22]

I II Z a p le c z e
1,78 0 ,1 9 E le k tro w n ia ją d ro w a 1972 1978 1983 1985
09 O b ie k ty z a p le c z a w y k o n a w c y
10 O b ie k ty ty m c z a s o w e in w e s to ra 1,42 0,28
R a z e m część 111 3,20 0 ,4 7 P ic k c rin g 515 M W C A N D U b lo k A blo k B
S łu ż b y in w e s to rs k ie 250 750
IV
11 U trz y m a n ie s łu ż b in w e s to rs k ic h 2,02 1 ,34 B ru ce 740 M W i 825 M W C A N D U b lo k A b lo k B
12 P rz y g o to w a n ie k a d r e k s p lo a ta c y jn y c h 0 ,8 5 0 ,4 8 300 1250
13 R o z ru c h 0 ,9 5 1,95
R a z e m część IV 3,82 3,77
R a z e m część l-s*!V 96,57 9 0 ,4 0
V R ez erw a 0 ,33 8,31 18.2. KOSZTY W YTW A R ZAN IA ENERGII ELEKTRYCZNEJ
R a z e m części I w V 9 6 ,9 0 98,71
K o s z ty d o d a tk o w e (s k ró c e n ie c y k lu re a li­ Koszty wytwarzania energii elektrycznej są ujmowane dwojako, a mianowicie
zacji i n a g ro d y ) 1,50 — jakor
R azem 9 8 ,40 98,71
— koszty własne wytwarzania;
VI In w e s ty c je to w a rz y s z ą c e 1,60 1,29
100,00 100,00 — koszty kalkulowane wytwarzania.
O g ó ie m
Koszty kalkulowane wytwarzania energii elektrycznej są to koszty własne
zwiększone o koszty obsługi nakładów inwestycyjnych zużytych na budowę ele­
- elektrownia na węgiel kam ienny 2 x 600 MW , w której zastosowano odsiarczanie ktrowni oraz zysk. W obliczeniach krajowych są to odsetki od kredytu zaciągnię­
spalin - 1500 dol./kW ; tego na budowę elektrowni, w obliczeniach natomiast dla kalkulacji zagranicznych
- elektrownia jądrow a 1 X 1300 MW - 2500 dol./kW. oprocentowanie kapitału (akumulacja) i amortyzacja są ujmowane w łącznej stawce
M okra wapienna instalacja odsiarczania spalin kosztuje ok. 200 dol./kW tzw. umorzenia (raty rozszerzonej reprodukcji r), zależnej od stopy oprocentowania
(1995 r.). kapitału i okresu amortyzacji elektrowni.

35 Eleklrownii
544 545
ta. KO SZTY B U D O W Y ELEKTR O W N I I W Y T W A R Z A N I A E N E R G II
t « .i . K O S Z T Y W Y T W A R Z A N I A E N E R G II E L E K T R Y C Z N E J

Roczna stawka umorzenia a p (reprodukcji rozszerzonej r) zainstalowana elektrowni, kW; T, - roczny czas użytkowania mocy zainstalo­
wanej, h/a; e — wskaźnik zużycia energii elektrycznej na potrzeby własne.
< 1 ! 1 >
Oznaczając

gdzie: p — oprocentowanie kapitału (akumulacja); n — okres amortyzacji ele­ K= (18.4)

ktrowni, w latach.
Niektóre wartości liczbowe stawki umorzenia (reprodukcji rozszerzonej) podano
w tabl. 18.9.
^ (18.5)
T a b lic a 18.9. O d p is y ro c z n e n a u m o rz e n ie d la a k u m u la c ji p = 3, 6, 9, 12, 15%
otrzymuje się ostatecznie wyrażenie na jednostkowy koszt wytwarzania energii
P = 12% P = 15%
elektrycznej netto
P = 9%
O.

ła ta P = 3%
II

1 1.03000 1,06000 1,09000 1,12000 1,15000 k = T ^ + k* (18'6>

S 0,21835 0 ,2 3740 0 ,25709 0,27741 0 ,2 9 8 3 2
10 0,11723 0 ,1 3587 0 ,1 5 5 8 2 0 ,17 6 9 8 0 ,1 9 9 2 5 gdzie: k p - jednostkowy roczny koszt mocy zainstalowanej, zł/fk W a); kA - je­
15 0 ,0 8377 0 ,1 0296 0,12406 0,14 6 8 2 0 ,1 7 1 0 2 dnostkowy koszt zmienny, zl/(kW-h).
20 0 ,0 6722 0 ,0 8719 0,10955 0,13 3 8 8 0 ,1 5 9 7 6 Z wzoru (18.6) wynika silna zależność jednostkowego kosztu wytwarzania energii
25 0,05743 0,07823 0,10181 0,12 7 5 0 0 ,1 5 4 7 0 elektrycznej od czasu użytkowania mocy zainstalowanej T,. Jak pokazano na rys.
30 0 ,0 5 1 0 2 0 ,0 7265 0 ,0 9 7 3 4 0 ,1 2 4 1 4 0 ,1 5 2 3 0
18.6, przy właściwym wykorzystaniu urządzeń elektrowni (7) = 6000-f-7000 h/a)
35 0 ,04654 0 ,0 6897 0 ,05464 0 ,1 2 2 3 2 0 ,1 5 1 1 3
0 ,0 9 2 9 6 0 ,1 2 1 3 0 0,15 0 5 6
koszt zmienny k A stanowi w przybliżeniu 3/4 całkowitego kosztu wytwarzania
40 0 ,0 4326 0,06646
45 0 .04079 0 ,0 6470 0 ,0 9 1 9 0 0 ,1 2 0 7 4 0,15028 (przy relacji cen paliwa i nakładów inwestycyjnych z 1988 r.). Przy zmniejszającej
50 0,03887 0 ,0 6344 0 ,0 9123 0 ,12 0 4 2 0 ,1 5 0 1 4 się wartości T, koszt zmienny (zależny przede wszystkim od kosztu spalanego paliwa)
zmienia się - początkowo nieznacznie, a przy małych wytrościach Tt — bardziej.
Przyrost jednostkowego kosztu zmiennego (wywołany zwiększonym zużyciem
Całkowite kalkulowane koszty roczne wytwarzania energii elektrycznej
paliwa) następuje na skutek częstych odstawień i rozruchów elektrowni pracujących
m ożna zapisać w postaci po kilka godzin w ciągu doby lub wskutek pracy przy niepełnym obciążeniu.
Kr = K „ + K ti + Kcz (18.2) Omówiona powyżej zależność jednostkowego kosztu wytwarzania energii
elektrycznej od czasu użytkowania mocy zainstalowanej jest powodem omówio­
gdzie: K„ — koszty kapitałowe (rozszerzonej reprodukcji), obejmujące amortyzację
nego w rozdz. 1 podziału elektrowni na szczytowe, o małych wartościach 7) (mniej­
i koszty obsługi kapitału (akumulacji), zl/a; K „ - koszty eksploatacyjne stale,
szych niż 2000 h/a), podszczytowe (2000^-5000 h/a; j podstawowe, charakteryzu­
obejmujące: koszty remontów (podzielonych umownie na remonty kapitalne
jące się dużymi wartościami 7j (większymi niż 5000 h/a).
i bieżące, do których zalicza się również konserwację urządzeń i remonty średnie),
W postaci rozwiniętej (z w yodrębnieniem wszystkich składników ) jed ­
koszty osobowe i koszty ogólne, zł/a; K „ — koszty eksploatacyjne zmienne, obej­
nostkow y kalkulow any koszt w ytw arzania energii elektrycznej (zł/(kW • h n et­
m ujące koszty paliw a (podstaw ow ego i rozpałow ego), koszty o chrony środow i­ to)) w obliczeniach krajow ych ujm uje w zór
sk a o raz koszty m ateriałó w pom ocniczych, zł/a.
K oszty K,r i Kts stanowią tzw. koszty stale (koszty mocy), niezależne od ilości wypro­
(1 8 .7 )
dukowanej energii elektrycznej. Koszty K „ są kosztam i zmiennymi (kosztami energii),
zależnymi od ilości wyprodukowanej energii elektrycznej.
gdzie: ap - odpis na umorzenia, % /10Q; at - odpis na kapitalne remon­
Jednostkowy, kalkulowany koszt wytwarzania energii elektrycznej netto
ty, % /100; ab - odpis na bieżące remonty, % /100; i - jednostkowe nakła­
jest określony zależnością dy inwestycyjne na budowę elektrowni, zł/kW; p - średnia roczna płaca per­
i K, K rf 1 A j, + A ',,. z i g t ’1 sonelu elektrowni, zł/(osoba ■rok); z - wskaźnik zatrudnienia, osób/MW; za­
miast ap stosuje się także a„ + aa - gdzie a„ - oprocentowanie kapitału, aa -
k =ic r r , m - ir (183)
odpis na amortyzację prostoliniową, zł/kW; 7] — roczny czas wykonania
gdzie: A n — roczna produkcja energii elektrycznej netto, kW -h/a; Pj — moc

547
546
18. K O S Z T Y B U D O W Y E L E K T R O W N I I W Y T W A R Z A N IA E N E R G II
m ocy zainstalow anej elektrow ni, h /a; e —zużycie energii elektrycznej n a p o trze­
by w łasne, % /100; k w - koszt w ęgla loco elektrow nia, zł/kJ; k 0 - ko szt oleju
opałow ego loco elektrow nia, zł/kJ; b w —jed n o stk o w e średnioroczne zużycie
przez elektrow nię energii chemicznej węgla, k J/(k W -h n etto); b„ - jed nostkow e
średnioroczne zużycie p rzez elektrow nię energii chemicznej oleju opałow ego,
k J/(k W -h netto); b = bw + 6S -je d n o stk o w e średnioroczne zużycie przez elek­
trow nię energii chemicznej paliw a, k J/(k W • h netto ); k s - koszty ochrony śro d o ­
w iska odniesione do 1 kW • h netto; k p - k o sz t m ateriałó w pom ocniczych (j.w.).
Jeśli jest znane tylk o jed nostkow e średnioroczne zużycie przez elek tro ­
wnię energii chem icznej paliw a b, to m o ż n a orientacyjnie przyjm ow ać:
bw — 0,995b przy T, -- 6500 h /a i 6W = 0,9856 przy T , = 5000 h /a o raz
b„ = 0,0056 przy T, = 6500 h /a i b„ = 0,0156 przy T, = 5000 h /a.
K oszty am ortyzacji elektrow ni oblicza się szczegółowo, przyjm ując rze­
czywiste w artości poszczególnych o biektów , m aszyn i urządzeń o ra z sto su jąc
staw ki am ortyzacyjne p o d a n e w D zienniku U staw n r 30 z 1992 r. (rozporządze­
nie R ad y M inistrów z 27 II I 92 [18.23]). P rzeciętna staw ka odpisów am o r­
tyzacyjnych d la elektrow ni i elektrociepłow ni n a węgiel k am ienny w ynosi 5% ,
dla elektrow ni na węgiel b ru n atn y 5,5% , d la elektrow ni w odnych 4 % , a d la
elektrow ni jądrow ych 6 % .
Przyjm uje się, że koszty rem ontów k ap italn y ch i bieżących w ynoszą
5% d la elektrow ni konw encjonalnych i 4 % d la elektrow ni jądrow ych. R oczne
koszty osobow e oblicza się m n o żąc liczbę personelu elektrow ni (bez personelu
rem ontow ego) przez średnią ro czn ą płacę (w raz z ubezpieczeniem ), k tó ra
w 1996 r. wynosiła ok. 18 000 zł/(osoba • rok). Przyjmuje się, że koszty ogólne
wynoszą 50% kosztów rem ontów kapitalnych i bieżących oraz kosztów osobowych
(mnożniki 1,5 we wzorze (18.7)).
Odsetki od kredytów bankowych zaciąganych n a budow ę elektrowni
wynoszą 9 -h 15% w Europie Zach., 25% w Polsce (1996 r.).
Roczne opłaty za użytkowanie terenu i za uciążliwość dla środowiska
obejmują:
a) 10% kosztów inwestycyjnych poniesionych na zajm owane pod budowę
elektrowni tereny rolne i leśne (są one ponoszone przez początkowe 10 lat
eksploatacji elektrowni);
b) opłaty za wprowadzenie do pow ietrza atmosferycznego (1997 r.):
- dwutlenku siarki - 280 zł/t;
- pyłu ze spalania paliw - 150 zł/t (pyłu krzemowego - 730 zł/t);
- tlenków azotu (w przeliczeniu na N O ,) - 280 zł/t;
- dwutlenku węgla - 0,15 zł/l;
c) opłaty za składowanie popiołu lotnego i żużla - 9,20 zł/t;
d) opłaty za wodę zużytą bezzw rotnie do celów związanych z wy­
twarzaniem energii elektrycznej i cieplnej (woda uzupełniająca, w oda dodatkowa)
- 4,49 gr/m3 na terenie województw: bielskiego, częstochowskiego, jeleniogórs­
kiego, kieleckiego, krakowskiego, legnickiego, nowosądeckiego, opolskiego, tar-
548
18.2. K O S Z T Y W Y T W A R Z A N IA E N E R G II E L E K T R Y C Z N E J
nowskiego, wałbrzyskiego i wrocławskiego, 1,80 gr/m3 na terenie pozostałych
województw z wyjątkiem województwa katowickiego, w którym opłata ta wynosi
8,98 gr/m3: opłaty za wodę z ujęć podziemnych - 28,33 gr/m3;
e) opłaty za ścieki z elektrowni i z elektrociepłowni:
- za 1 kg ładunku BZTS - 5,90 zł;
- za 1 kg ładunku ChZT - 4,13 zł;
- za 1 kg zawiesiny - 25,30 zł;
przy czym przy w ym iarze opłaty przyjm uje się w skaźnik zanieczyszczenia, za
k tóry opłata jest najwyższa; opłaty za ścieki w prow adzane do jezior i zbior­
ników elektrow ni w odnych oraz za ścieki n a terenie w ojew ództw a katow ickiego
- zwiększa się o 100% ;
f) o p łata za wodę pobieraną z miejskich sieci w odociągow ych jest rów ­
n a kosztom w łasnym eksploatacji urządzeń zaopatrzenia w wodę (w raz z właś­
ciwym zyskiem) + o p lata n a fundusz gospodarki wodnej;
g) opłata za ścieki zrzucane do kanalizacji miejskiej jest rów na kosztom
własnym eksploatacji urządzeń kanalizacyjnych (w raz z właściwym zys­
kiem) + o p łata n a fundusz gospodarki wodnej. Są to opłaty w prow adzone
rozporządzeniam i R ad y M inistrów z 1993 r. [18.24],
Przy obliczaniu kosztów w łasnych i kosztów kalkulow anych w w arun­
kach krajow ych koszty węgla i oleju opałow ego przyjm uje się wg aktualnych
cenników krajow ych loco elektrow nia (wraz z kosztam i transportu).
W 1996 roku cena węgla energetycznego kamiennego o wartości opalowej
21 000 ki/kg (5000 kcal/kg) wynosiła 75 zł/t (105 zl/t pu), cena węgla brunat­
nego o wartości opałowej 7500 kJ/kg (1800 kcal/kg) - 20 zł/t (78 zł/t pu), a cena
oleju opalowego o wartości opałowej 40 000 kJ/kg (9600 kcal/kg) - 320 zł/t
(233 zł/t pu).
Przy obliczaniu kosztów kalkulow anych w ytw arzania energii elekt­
rycznej d la kalkulacji zagranicznej przyjmuje się tzw. cenę transakcyjną paliwa,
to jest cenę wg poziomu Światowego. W 1996 roku. wynosiła ona 32 dol./t węgla
kam iennego energetycznego.
Przy obliczaniu kosztów własnych w ytw arzania energii elektrycznej
należy we w zorze (18.7) zam iast ap wstawić aa.
Przy obliczaniu kosztów kalkulowanych wytwarzania energii elektrycznej
dla kalkulacji zagranicznej we wzorze (18.7) należy operować wyrażeniem ap ■i,
gdzie ap - stawka umorzenia (rozszerzonej reprodukcji).
Panująca w ostatnich latach na całym świecie inflacja zmusiła do uwzględ­
nienia jej w rachunkach ekonomicznych. Ponieważ od określenia kosztów budowy
elektrowni w koncepcji programowo-przestrzennej do zakończenia budowy upływa
ok. 10 lat, a nawet 15 (elektrownie jądrowe), do kosztów budowy elektrowni
obliczanych w roku opracowania koncepcji programowo-przestrzennej dodaje
się przewidywany przyrost kosztów w ciągu okresu budowy elektrowni, zakładając
średni roczny procent inflacji. Koszty budowy elektrowni w roku zakończenia
jej budowy są uwzględniane we wzorze (18.7) na obliczanie kosztów wytwarzania
549
ta. K O S Z T Y B U D O W Y E L E K T R O W N I I W Y T W A R Z A N I A E N E R G II
1S.2. K O S Z T Y W Y T W A R Z A N I A E N E R G II E L E K T R Y C Z N E J

energii elektrycznej. W latach 1986-1996 w Europie Zachodniej roczna stopa inflacji

wynosiła 2 -5-5%, a oprocentowanie kapitału 9 + 15%.
Jednostkowe koszty wytwarzania energii elektrycznej w elektrowni zależą
głównie od trzech elementów:
— jednostkowych nakładów inwestycyjnych;
— kosztów paliwa;
— rocznego czasu wykorzystania mocy zainstalowanej.
Od jednostkowych nakładów inwestycyjnych zależą koszty stałe wytwarzania energii
elektrycznej, a od kosztów paliwa — koszty zmienne. Obie te zależności są liniowe,
a zależności kosztów wytwarzania energii elektrycznej od rocznego wykorzystania
mocy zainstalowanej jest hiperboliczna (rys. 18.6).

Rys. 18.7. Podział kosztów wytw arzania w gospodarce skojarzonej elektrociepłowni: k c C —

— jednostkow y koszt wytw arzania energii elektrycznej, pokrywający koszty eksploatacji ele­
ktrociepłowni (przy koszcie ciepła równym zeru); Ccc ~ jednostkow y koszt w ytwarzania cie­
pła, pokryw ający koszty eksploatacji elektrociepłowni (przy koszcie energii elektrycznej równym
zeru); k tK — jednostkow y koszt w ytw arzania energii elektrycznej w elektrow ni kondensacyj­
nej; C i - jednostkow y koszt wytw arzania ciepła w elektrociepłowni, przy którym są
pokryte koszty eksploatacji elektrociepłowni (przy kosztach energii elektrycznej identycznych
jak w elektrowni kondensacyjnej); C c — jednostkow y koszt wytw arzania ciepła w ciepłowni;
k i — jednostkow y koszt w ytwarzania energii elektrycznej w elektrociepłowni, przy którym
są pokryte koszty eksploatacji elektrociepłowni (przy kosztach ciepła identycznych jak w cie­
płowni)

Sprowadzanie zarówno nakładów inwestycyjnych, jak i efektów produkcyjnych

Rys. 18.6. Zależność jednostkow ych
kosztów w ytw arzania energii elektry­
cznej w elektrow ni od rocznego czasu
T, w ykorzystania jej m ocy zainstalo­
w anej
Porównanie różnych rozwiązań technicznych elektrowni wymaga ich
porównywania także pod względom ekonomicznym, a podstawowym kryterium eko­
nomicznym, decydującym zazwyczaj o wyborze w ariantu jest porównanie jednos­
tkowych kosztów wytwarzania energii elektrycznej. Do tego celu służyć mogą jedy­
nie koszty kalkulowane wytwarzania (wzór 18.7), jako obejmujące wszystkie ele­
menty kosztów. Przy porównywaniu wariantów wytwarzania energii elektrycz­
nej należy pamiętać, że aby porównanie było wiarygodne, musi ono uwzględniać
następujące w arunki:
—identyczność produkcji netto energii elektrycznej pod względem wielkości i jej
przebiegu w czasie (identyczny przebieg rocznej krzywej obciążenia elektrowni);
— odniesienie porównania do tego samego roku, tzn. do roku osiągnięcia pełnych
wyników produkcyjnych po przekazaniu elektrowni do eksploatacji;
— uwzględnienie różnic w okresach budowy i rozkładu nakładów inwestycyjnych
w czasie trw ania budowy elektrowni;
— jednolita wyjściowa baza cen.
do porównywalności pod względem ich przebiegu w czasie jest dokonywane za
pomocą rachunku dyskonta. Szerokie omówienie jego zawiera [18.13; 18.19; 18.26;
18.33].
W przypadku elektrowni jądrowej pierwszy człon wzoru (18.7) na kalku­
lowany koszt wytwarzania energii elektrycznej pozostaje bez zmiany, a drugi człon
tego wzoru, dotyczący kosztów paliwa, przybiera postać
( k j . - k j . + k J 10-3 + k ' (lg g)
gdzie: k j2 —jednostkowy koszt paliwa jądrowego załadowanego do reaktora,
zł/kg; k Jw —jednostkowy koszt paliwa jądrowego wyładowanego z reaktora, zł/kg;
k t — jednostkowy koszt zamrożenia środków w paliwie jądrowym, zł/kg; j — śre-
dniodobowe wypalenie paliwa jądrowego, M W ,-d/kg; ij — średniodobowa spra­
wność cieplna elektrowni jądrowej; k s — koszty ochrony środowiska odniesione
do 1 k W -h n etto , zł/k W ■h netto. D la projektow anej elektrow ni jądrow ej
Żarnow iec obliczono, że sum a algebraiczna k }i — + k . wyniesie ok.
630 000 zł/kg (w cenach z 1988 r.), natom iast j = 28,6 M W , d /k g i tj = 0,29.
Koszty paliwa uranowego dzielą się [18.2] w przybliżeniu następująco:

551
550
1«. K O S Z T Y B U D O W Y E L E K T R O W N I I W Y T W A R Z A N I A E N E R G II
koszt uranu naturalnego
koszt wzbogacenia uranu naturalnego
koszt wykonania elementów paliwowych reaktora
koszt przeróbki i składowania uranu wypalonego
100% ■
B anki E u ro p y Z achodniej udzielając kredytów inw estycyjnych, w ym a­
gają przeprow adzenia analizy ekonom icznej wg w ytycznych U N 1D O [18.40;
18.41; 18.42; 18.43]. P odstaw ow ym k ry teriu m ekonom icznym , k tó re m usi speł­
nić każdy p ro jek t inw esty q i przem ysłow ej, je s t d o d a tn ia tzw . w artość z a k tu a li­
zow ana n etto (N et P resent V alue - N PV ).
W artość zaktualizow ana netto je s t to zd y sk o n to w an a n a ro k ro z p o ­
częcia realizacji inw estycji w arto ść w szystkich w ydatków i wpływów pienięż­
nych, zw iązanych z d a n ą inw estycją, p o noszonych i uzyskiw anych przez cały
okres jej realizacji i eksploatacji. W yd atk i są ponoszone podczas realizacji in­
westycji i podczas jej ek sploatacji (surow ce i m ateriały d o pro d u k cji, energia,
robocizna itd.), w pływ y zaś są uzyskiw ane po u ruchom ieniu inwestycji ze sprze­
daży wytworzonych wyrobów (bez amortyzacji i oprocentowania kapitału).
W artość zaktu alizo w an ą n etto oblicza się ze w zoru
N P V = '¿ " ( O , - C O > t
i =*0
gdzie: CI, - wptywy pieniężne uzyskane w roku /; CO, - wydatki pieniężne
poniesione w roku i; a, - w spółczynnik dyskontujący
1 netto ciepła, otrzyma się jednostkowy kos2t wytwarzania energii cieplnej, przy
a, =
(1 + i f
przy czym i - sto p a dysk o n to w a, % /100.
N ajlepszym w ariantem inw estycyjnym jest ten w arian t, d la którego w artość
zaktualizow ana n etto je s t najw iększa. N ależy zaznaczyć, że sto p a d y sk o n to w a
nie m usi być stała w całym okresie eksploatacji. ; elektrycznej i energii cieplnej i dodane, są równe całkowitym rocznym kosztom
D rugim kryteriu m ekonom icznym oceny inw estyq'i jest tzw. w ewnętrz­
na stopa zw rotu (In te m a l R a te o f R etu rn - IR R ). Jest to ta k a sto p a d y sk o n ­
tow a, przy k tó rej w arto ść zak tu alizo w an a (n a ro k rozpoczęcia realizaq'i inw es­
tycji) w ydatków pieniężnych je st ró w n a w artości zaktualizow anej (n a te n sam
ro k ) wpływów pieniężnych, tj. gdy zaktu alizo w an a w arto ść n e tto jest rów n a
zeru. Jest o n a obliczana ze w zoru
IR R = i, + P V ii> -
PV - N V
gdzie: it - niższa sto p a d y sk o n to w a, przy któ rej N P V je st jeszcze d o d a tn ia , ale
bliska zeru; i2 - w yższa sto p a dy sk o n to w a, p rzy której N P V jest ujem na, ale
bliska zeru; PV — d o d a tn ia w arto ść N P V przy niższej stopie dyskontow ej;
NV - ujem na w artość N P V przy wyższej stopie dyskontow ej.
552
1Ł2. K O S Z T Y W Y T W A R Z A N I A E N E R G II E L E K T R Y C Z N E )
26%
R óżnica i2 — il nie pow inna przekraczać 1-2% .
32%
lnw estyq'a jest opłacalna, jeśli w ew nętrzna stopa zw rotu jest wyższa niż
10%
stopa graniczna, ró w na aktualnem u oprocentow aniu k ap itału zw iększonem u
32%
o m argines ryzyka.
Jeśli w ew nętrzna sto p a zw rotu je st wyższa niż sto p a graniczna, to za­
ktualizow ana w artość netto będzie większa od zera.
W ytyczne U N ID O przew idują także inne pom ocnicze kryteria ekono­
micznej oceny inwestycji, ja k próg rentow ności, sto p a zysku z inwestycji, an ali­
za wrażliwości i inne.
W elektrociepłowniach produkujących zarówno energię elektryczną,
jak i energię cieplną (w postaci pary i/lub - gorącej wody), podziału całkowitych
kosztów wytwarzania między oba rodzaje energii można dokonać w rozmaity
sposób. Najpełniejszy przegląd tych sposobów zawiera [1.11],
Poniżej przedstawiono metodę Musila-Mareckiego jako najbardziej uni­
wersalną i obrazową. Według tej metody oblicza się całkowite koszty wytwarzania
obu postaci energii w elektrociepłowni, przekształcając wzór 18.7 tak, aby dawał
on koszty roczne zamiast kosztów jednostkowych, to znaczy operując całkowitymi
kosztami budowy elektrowni (min zł) zamiast kosztami jednostkowymi (zł/kW),
całkowitym zużyciem paliwa (min ton/rok) zamiast zużyciem jednostkowym (kJ/
/kW h netto) itd. Dzieląc całkowite roczne koszty wytwarzania w elektrociepłowni
obu postaci energii przez roczną produkcję netto energii elektrycznej, otrzyma
się jednostkowy koszt wytwarzania energii elektrycznej, przy którym koszt jedno­
stki energii cieplnej jest równy zeru. Następnie dzieląc te same całkowite roczne
koszty wytwarzania w elektrociepłowni obu postaci energii przez roczną produkcję
którym koszt jednostki energii elektrycznej jest równy zeru.
Linia łącząca oba te punkty naniesione na wykresie we współrzędnych
prostokątnych —jeden na osi rzędnych a drugi na osi odciętych, jest miejscem
geometrycznym punktów, których Tzędne i odcięte wyrażone w jednostkach ozna­
czonych na tych osiach i pomnożone odpowiednio przez produkcję netto energii
wytwarzania w elektrociepłowni obu postaci energii (rys. 18.7). Znając koszt wy­
twarzania energii elektrycznej w elektrowni kondensacyjnej k EK i odkładając go
na wykresie sporządzonym dla danej elektrociepłowni, można z wykresu odczytać
koszt wytwarzania ciepła przez elektrociepłownię Clf przy którym będą pokryte
jej całkowite roczne koszty wytwarzania. Porównując ten koszt ciepła wyproduko­
wanego przez elektrociepłownię z kosztem ciepła wytworzonego w gospodarce
rozdzielonej — tzn. w ciepłowni lub kotłowni — można stwierdzić, o ile tańsze
jest ciepło produkowane przez elektrociepłownię w gospodarce skojarzonej.
Można naturalnie odwrócić zagadnienie: nanieść na wykresie koszt wy­
twarzania ciepła w ciepłowni lub kotłowni — Cc — odczytać z wykresu koszt wy­
twarzania przez elektrociepłownię energii elektrycznej k i i porównać go z kosztem
wytwarzania energii elektrycznej przez elektrownię kondensacyjną.
553
11. K O S Z T Y B U D O W Y E L E K T R O W N I I W Y T W A R Z A N I A E N E R G II
L IT E R A T U R A D O R O Z D Z I A Ł U la

N a rysunku 18.7 pokazano, ja k można w sposób graficzny znaleźć „spra­

-allem ateurs, en p a rtic u la r d ans le passage de 125 k 250 puis 600 MW. Lausanne,
wiedliwy” sposób podziału korzyści, jakie przynosi gospodarka skojarzona, na World Power Conference 1964.
energię elektryczną i na energię cieplną (współrzędne punktu P na rys. 18.7). 18.26. Schneider E .: Wirtschaftlichkeitsrechnung. Tübingen M ohr Verlag 1968.
18.27. Schneider H .: D er Einfluss der Steuern a u f die unternehmerischen Inoestitlonsent-
scheidungen. T übingen M ohr Verlag 1964.
18.28. Schräder K ., Brünecke E .: Planung, B au und Einsatz von K raftw erken in grossen
Literatura do rozdziału 18 Verbundnetzen. B W K . 1968. N r 8.
18.29. Seefeld K . F ., W aldm ann H .: Problem s o f o utput limits o f large fossil fuel fired steam
18.1. B achl H .: Energiebilanz und Rentabilität non H eizkraftw erken. B erlin, Springer generators. Combustion. 1977. N r 1.
18.30. Sm all scale pow er generation. New Y ork, U nited N ations 1967.
V erlag 1961.
18.2. Bald M .; Strom erzeugungskosten. Energiewirtschaftliche Tagesfragen. 1984, N r 3. 18.31. Stoll A .: V erm inderung der A nlagekostcn in K raftw erken mit fossilen Brennstoffen.
18.3. B lank D .: W irtschaftU chkeitsfragen verschiedener R ückkühlverfahren, Technische M itteilungen der VCB. 1968. N r 10.
18.32. Szargut J . : O ptym alizacja stopnia doskonałości procesu w świetle obowiązujących
M itteilungen. 1972. N r 5.
18.4. Economic m ethods a n d criteria used in the selection o f investments in the electric power zasad oceny efektywności ekonom icznej. Gospodarka Paliwami i Energią. 1976. N r 11.
18.33. Taylor G. A..: M anagerial a nd engineering econom y. N ew York, van Nostrand 1980.
industry. G eneva, U nited N atio n s 1963.
18.34. Turvey R .: Optimal pricing and investment in electricity supply. L ondon, Allen and
18.5. E. F , G .: Econom y o f scale still holds tru e. Electrical World. 1985. N o. 1.
Unwin 1968.
18.6. Fiszel M .: Teoria efektyw ności inw estycji i je j zastosowania. W arszaw a, P W N 1969.
18.35. Uchwala R ady M inistrów n r 173 z 12 VII 1974 w spraw ie oceny ekonomicznej efe­
18.7. G a latin M . : Economics o f scale and technological change in therm al power generation.
ktyw ności inwestycji i innych zam ierzeń rozw ojow ych (M onitor Polski nr 28/74).
A m sterdam , N o rth-H olland Publishing C om pany 1968.
18.36. W agner J ,: M etoda podziału kosztów własnych elektrociepłowni między oddawaną
18.8. H a d d ad S .Z ., F ren ch R .X . : E conom y o f scale versus reliability in generation unit
z niej energią elektryczną i cieplną. Łódź, PW N 1962.
size selection. Combustion. 1980. N o. 9.
18.37. Wytyczne byłego Zjednoczenia Energetyki z 1976 r.
18.9. H ansen U .: D ie Entw icklung der W irtschaftlichkeit der K ernenergie. Atomwirtschaft.
18.38. Zhilin V. G .: Influence o f increasing the unit capacity as well as the total capacity
1984. N r 5.
on the construction costs o f therm al pow er plants.Laussanne W orld Power Conference
18.10. Jack W .: D ie W irtschaftlichkeit der K ernenergie in den O E C D —L ändern. Atomwirt-
1964.
schaft. 1984. N r 5. 18.39. Z im m erinann W .: Planungsrechnung. Braunschweig Vieweg Verlag 1968.
18.11. Janiczek R .: A naliza k ry terió w optym alizacji rozw iązań projektow ych z zakresu
gospodarki energetycznej. G ospodarka Paliwam i i Energią, 1977. N r 6. Literatura uzupełniająca
18.12. Jo n a s H .: Investitionsrechnung. B erlin, W . d e G ru y ter 1964.
18.13. K opecki K .: Ogólne założenia i m etodyka rachunku gospodarczego w pracach pianowo- 18.40. Behrens W ., H aw ranek P.M .: Poradnik przygotowania przemysłowych studiów feasibility.
-projektowych w elektroenergetyce. Ł ó d ź, P W N I960. Wyd. ü . U N ID O , W arszaw a 1993.
18.14. L au d y n D .: U w zględnianie czynnika czasu w obliczeniach ekonom icznych. Biuletyn 18.41. D uraj J.: Analiza ekonomiczna przedsiębiorstwa. W arszawa, PW E 1993.
Techniczny Elektrownie i Elektrociepłownie. 1969. N r 1. 18.42. Skov N_A.: Finanse i zarządzanie. W arszaw a, Agencja W ydawnicza PL A C E T 1991.
18.15. L au d y n D .: K oszty w ytw arzania energii elektrycznej w zależności od dyspozycyjności 18.43. Laudyn D .: Zakres studiów w ykonalności („feasibility study” ) d la elektrowni i elektro­
elektrow ni. E nergetyka. 1970. N r 12. ciepłowni. Przegląd Elektrotechniczny 1992. N r 12.
18.16. Ling S .: Econom ics o f scale in the steam-electric power generating industry. A m sterdam , 18.44. ABB: Electricity generation today, /m y c h 1993.
N o r th —H olland Publishing C o m p an y 1964. 18.45. D ąbkowski M .: Efektyw ność inwestycji według B anku Światowego. W arszaw a, Centrum
18.17. M andel J ., Pawlik J. : K o szty jednostkow e podstawowych urzqdzeit elektroenergety­ Informacji M enażera 1992.
cznych w pracach ptanowo-projeklowych. Łódź, P W N 1962. 1846. Drury C,; Rachunek kosztów . W arszaw a, PW N 1995.
18.18. M arcu s P .: D er ökonom ische Inhalt der linearen Plamtngsrechnting. M ünchen, 18.47. Hertz D.B.; R isk analysts in capital investment. H arvard Business R eview 1979.
O ldenbourg V erlag 1966. 18.48. Plinkc W .: Industrielle K ostenrechnung. Berlin, Springer V erlag 1993.
18.19. M ejro C .: Podstawy gospodarki energetycznej. W arszaw a, W N T 1980. 18.49. Raulenberg H.G.: Finanzierung und Investition. Düsseldorf. VDI-Verlag 1993.
18.20. M ika H .: E rfa h ru n g e n m it gem ischten Feuerungen K ohle-Ö l-R affineriegas. M it­ 18.50. R iggs J.L. i inni: Engineering econom y. N ow y Jork, M c G raw -H iil 1996.
teilungen der VCB. 1968. N r 3. 18.51. Sierpińska M ., Jachna T.: O cena przedsiębiorstwa według standardów światowych. W ar­
18.21. M usil L .: Allgem eine Energiewirtschaftslehre. W ien, Springer V erlag 1972. szawa, PW N 1993.
18.22. R am esh B .: T h e d a te base fo r TJS p o w er plants, Power Engineering. 1985. N o 1. 18.52. W ajda W.: Ekonomiczna efektywność inwestycjiw gospodarce rynkowej. Kraków, Akademia
18.23. R ozporządzenie R a d y M inistrów z 27 II I 1992 w spraw ie uznaw ania środków piacy Ekonom iczna 1992.
18.53. Steiner H.. M .: Engineering econom ic principles. N ew York, M c Graw-Hill 1996.
i innych przedm iotów długotrw ałego u żytkow ania z a środki trw ałe, zasad aktualizacji
ich wyceny oraz zasad i staw ek am ortyzacji (D z.U . n r 30/92).
18.24. R ozporządzenie R ad y M inistrów z 26 I 1993 (D z.U . n r 9/93) i 27 111 1993 (D z.U .
n r 133/93).
18.25. Scheurer F . : In tćrćts de l'accroissem ent de puissance Unitaire des groupes turbo-

554

19. P R A C A E L E K T R O W N I W S Y S T E M IE
ELEKTROENERGETYCZNYM
19.1. SYSTEM ELEKTROENERGETYCZNY
System elektroenergetyczny jest to zbiór obiektów, urządzeń i maszyn służący eh
do wytwarzania, przesyłu, rozdziału i realizacji procesu ciągłej dostawy energii
elektrycznej odbiorcom. Głównymi elementami systemu są współpracujące ze sobą
elektrownie i sieci elektroenergetyczne rozmieszczone na terenie całego kraju.
Zadaniem systemu jest dostarczenie energii elektrycznej odbiorcom w określonym
miejscu i w uzgodnionej ilości, o dobrej jakości i najmniejszych kosztach. W celu
realizacji tego zadania, system jest powiązany z innymi systemami (rys. 19.1), które
wpływają w sposób istotny na jego pracę.
System elektroenergetyczny charakteryzuje się następującymi cechami.
1. Wytwarzanie energii elektrycznej, przesyłanie jej i przetwarzanie odby­
wa się praktycznie równocześnie. Nie ma pojęcia składowania „produktów ” w maga-
R ys. 19.1. U proszczony schem at sy stem u elektroenergetycznego
556
!* .!. SYSTEM E LE K T R O E N E R G E T Y C Z N Y
zynie (wyjątkiem są człony pompowe w elektrowniach wodnych). Praca elektrowni
jest w każdej chwili wymuszona przez odbiorniki, jak również odbiorniki mogą
pobierać taką dużą moc, jaką elektrownie w danej chwili mogą wydać. Każdo­
razowe pozbawienie odbiorców energii, nawet krótkotrwałe, powoduje duże straty
gospodarcze za wyjątkiem niektórych odbiorców, np. piece karbidowe. Dlatego
2adaniem służb energetyki jest ciągłe utrzymanie w systemie odpowiednich
stanów, konfiguracji i mocy źródeł oraz rozdział mocy i pokrywanie obciążeń. Wyma­
gana jest szczególnie wysoka niezawodność pracy systemu, co pociąga za sobą
konieczność stosowania odpowiedniego rezerwowania elementów systemu, wpro­
wadzenia w bardzo szerokim zakresie informatyki i automatyki.
2. System jest rozległy terytorialnie, obejmuje całe państwo oraz jest
powiązany z innymi krajowymi systemami elektroenergetycznymi KSE. Takie
systemy nazywają się połączone lub zintegrowane, np. system byłych europejskich
krajów RWPG lub system UCPTE1' krajów Unii Europejskiej.
19.2. Z A D A N IA , ORGANIZACJA EKSPLOATACJI I ZARZĄ­
D Z A N IA SYSTEMU ELEKTROENERGETYCZNEGO
I ELEKTROWNI
Cele eksploatacji systemu wynikają z jego przeznaczenia i warunków jego pracy.
Podstawowym celem eksploatacji obiektów jest skuteczność i ekonomiczność
ich pracy. W przypadku systemu elektroenergetycznego skuteczność eksploatacji
oznacza pewność pracy I ciągłość zasilania odbiorców, a w przypadku elektrowni
— realizację zadań produkcyjnych, określonych przez wymagania systemu. Ekono­
miczność pracy oznacza minimum jednostkowego kosztu dostarczanej odbiorcom
energii o określonych wskaźnikach jakościowych I ograniczonym do minimum
oddziaływaniu na środowisko naturalne.
System elektroenergetyczny jako obiekt o złożonej wielopoziomowej
strukturze, która podlega ciągłym zmianom, wymaga odpowiedniego sterowania
pracą. W sterowaniu pracą systemu elektroenergetycznego wyróżnia się system
zarządzania i system kierowania (rys. 19.2). Wszystkim elementom układów ste­
rowania systemem elektroenergetycznym są ściśle przypisane kompetencje opera­
tywnego kierowania i nadzoru oraz zależność współdziałania w sytuacjach prący
normalnej i awaryjnej systemu. Sterowanie systemem jest hierarchiczne, a ośrodki
sterow ania noszą nazw ę dyspozycji m ocy. Pierwszym stopniem jest K rajow a
Dyspozycja M ocy (K D M )2), następnie O bszarow e Dyspozycje M ocy (O D M )3),
którym podlegają Z akładow e D yspozyge R uchu itd. (rys. 19.2).
P raca dyspozycji m ocy odbyw a się w dw u działach:
- przygotowawczym, w którym przygotow uje się z różnym wyprzedzeniem cza-
II U nion p o u r la C oordination de la P roduction et d u T ransport d e 1’Electiieite - Zw ią­
zek d o koordynacji w ytw arzania i przesyłu energii elektrycznej.
11 D o 1990 r. Państw ow a Dyspozycja M ocy (PDM).
J> D o 1990 r. Okręgowe Dyspozycje M ocy (O D M ).
557
lf . P R A C A E L E K T R O W N I W S Y S T E M IE E L E K T R O E N E R G E T Y C Z N Y M
t» .2 . O R G A N IZ A C J A E K S P L O A T A C J I I Z A R Z Ą D Z A N I A SE I E L E K T R O W N I

S tru k tu ra za rząd zania Stru k tu ra bezpośredniego

ste row an ia (kie ro w a n ia ) pracą prognoz obciążenia itd. [19.3J. Bezpośrednią pomocą w pracy dyspozytorów są
P o ls k ie S ie c i Krajowa Dyspozycja układy komputerowe pracujące w systemie czasu rzeczywistego, a mianowicie
Ele ktroe ne rge tyczn e Hocy <KDH>
rejestracja sygnałów o położeniu łączników, aktualna konfiguracja sieci, obcią­
żenia linii, moce elektrowni itd.
Eksploatacja tak złożonego obiektu gospodarczego jakim jest elektrownia
Elektrow nie Sta c je
wodne wymaga odpowiednio zorganizowanego systemu zarządzania. Stanowią go ludzie

Im
nwn

P
i środki zarządzania, sprzężone informacyjnie ze sobą i przedmiotem zarządzania,
O d d ziały Obszarowe Dyspozycje zorganizow ane do realizacji określonych zadań. E lektrow nia m a pow iązania
e k sp lo a ta c ji Mocy (ODM)
s i e c i przesyłowych operatyw ne z O D M , a w przypadku dużych elektrow ni rów nież z K D M . P ro ­
blemy zarządzania w elektrow niach przedstaw iono w yczerpująco w publikacji
E le ktrow nie Sta c je
[1,6]. Poniżej problem y te tylko zasygnalizow ano.
DIRE
c ie plne nwn/110 Pod względem organizacji pracy w elektrowniach rozróżnia się dwa
piony (podsystemy): pion administracyjno-ekonomiczny oraz pion obsługi urządzeń,
Dyspozytor zwany pionem głównego (naczelnego) inżyniera elektrowni. Za całokształt dzia­
b lo ku
łalności elektrowni odpowiada jednoosobowo dyrektor. M a on do swojej bezpo­
Zakład y Erter gctyczne Zakład swa
S.A .
< ---------------------------------------------------------------- > średniej dyspozycji kilka pomocniczych działów (komórek) obejmujących swoją
Dyspozyej Ruchu
działalnością: straż przemysłową, sprawy bhp, zatrudnienie i szkolenie zawodowe,
doradztwo prawne itd.
Stac je
1 1 0 / łr O przeznaczeniu i zadaniach poszczególnych działów w pionie admini­
stracyjno-ekonomicznym świadczą ich nazwy —rys. 19.3. W elektrowniach nowo
Rejon Energetyczny
Rejonowa budowanych lub rozbudowywanych w schemacie organizacyjnym dochodzi jeszcze
Dyspozycja Ruchy
pion do spraw inwestycji. W pionie głównego (naczelnego) inżyniera obowiązuje
w Polsce tzw. funkcjonalny schemat organizacyjny, opierający się na logicznym
Posterunek Energetyczny ._ l zgrupowaniu personelu tego pionu według trzech zasadniczych zadań: bezpo­
średnia eksploatacja urządzeń (Dział Ruchu lub Dział Eksploatacji — zależnie
Rys. 19.2. U proszczony schem at zarząd zan ia i kierow ania krajow ym system em elektroener­ od elektrowni), kontrola eksploatacji oraz remonty urządzeń.
getycznym (stan w 1997 r.)
Kierownik Działu Ruchu (Działu Eksploatacji) odpowiada za urządzenia
pracujące i znajdujące się w rezerwie oraz za personel użytkujący te urządzenia.
sowym przyszłe konfiguracje i stany systemu, jak : okresy przygotowania Szczególnie ważną funkcją w elektrowni pełni Dyżurny Inżynier Ruchu Elektrowni
i przeprowadzania remontów, postojów, uruchomień, przewidywane obciążenia; (DIRE), gdyż podlega operatywnie Obszarowemu Dyspozytorowi Mocy, odpowia­
— dyspozycyjnym, w którym są podejmowane decyzje o działaniu w aktualnych da za prawidłowe użytkowanie wszystkich układów i urządzeń i za pracę perso­
sytuacjach ruchowych na podstawie stanu systemu (danych dostarczanych przez nelu dyżurnego. Ponadto na popołudniowej i nocnej zmianie odpowiada za cało­
układ telemechaniki i dział przygotowawczy). kształt pracy elektrowni - reprezentuje wówczas dyrekcję elektrowni. Podlega
Działania operatywne podejmowane przez personel elektrowni, wymagają zgody mu operatywnie cały personel dyżurny elektrowni, znajdujący się w tym czasie
lub odbywają się na polecenie dyspozycji mocy bezpośrednio (operatywne stero­ na terenie elektrowni. Personel Działu Ruchu Bloków eksploatuje urządzenia bloku
wanie) lub po uzyskaniu przez nią zgody nadrzędnej nadzorującej dyspozycji mocy od przykotłowego zasobnika węgla do zacisków generatora wraz ze sterowaniem
(operatywny nadzór) [19.i] . Pracę systemu bezpośrednio nadzorują dyspozytorzy, wyłącznikami blokowymi i urządzeniami potrzeb własnych. Pracę urządzeń bloko­
którym są przypisane szerokie kompetencje. D o zadań ich należy: zadawanie ob­ wych i personelu obsługującego nadzoruje Kierownik Bloku. W nowych elektro­
ciążeń elektrowniom, kontrola rozpływów mocy, korygowanie konfiguracji sieci, wniach w jednej nastawni blokowej są umieszczone pulpity sterownicze dla dwóch
decyzje o mocy wymienianej — nieplanowany zakup lub sprzedaż energii (z innych bloków i Kierownik Nastawni Blokowej pełni funkcję kierownika dwóch bloków.
systemów) itd. Przy każdym pulpicie bezpośredni nadzór nad pracą bloku (zdalna kontrola para­
Do sterowania pracą systemu w szerokim zakresie są wykorzystywane metrów i sterowanie pracą urządzeń) sprawuje: operator kotła — w zakresie urzą­
układy komputerowe zarówno w zakresie zbierania danych, ja k i opracowania dzeń kotła — i operator turbiny — w zakresie urządzeń turbiny i generatora. Pozo-

559
558
19. P R A C A E L E K T R O W N I W S Y S T E M IE E L E K T R O E N E R G E T Y C Z N Y M 19.9. O R G A N IZ A C J A E K S P L O A T A C J I I Z A R Z Ą D Z A N I A S£ I E L E K T R O W N I

stały personel dyżurny bloku ma mchome stanowiska pracy, gdyż kontroluje on

pracę i steruje na polecenie Kierownika Bloku (operatorów) urządzeniami w miej­
scu ich zainstalowania. Dział Kontroli Eksploatacji prowadzi kontrole eksploatacji
urządzeń i pracy personelu, statystykę wskaźników techniczno-ekonomicznych,
odpowiada za instrukcję eksploatacji urządzeń, organizuje okresowe pomiary
i badania urządzeń, organizuje działalność komisji poawaryjnych itp.
Dział remontów odpowiada za konserwację i remonty wszystkich urzą­
dzeń, budynków i budowli na terenie elektrowni. W mniejszych elektrowniach
remonty specjalistyczne są przeprowadzane przez grupy remontowe będące
w gestii Okręgów Energetycznych. W dużych elektrowniach, ponieważ kampania
remontowa rozpoczyna się w marcu, a kończy w końcu października, w Dziale
Remontów muszą być własne grupy remontów specjalistycznych. Gospodarka
remontowa dużych elektrowni, zwłaszcza na węgiel brunatny, jest bardzo rozbu­
dowana — przede wszystkim z powodu szybkiego zużywania się elementów mły­
nów węglowych. Dlatego mają one rozbudowany Dział Zaplecza Remontowego.
W niektórych elektrowniach, w ramach procesów przekształceń własnoś­
ciowych, wydzielają się z jej struktury pewne działy elektrowni jako nowe podmioty
gospodarcze.

19.3. Z M IE N N O Ś Ć O B C IĄ ŻE N IA W SYSTEMIE
ELEKTROENERGETYCZNYM

Cechą charakterystyczną pracy systemu elektroenergetycznego jest zmienność jego

obciążenia. Rozróżnić można następujące rodzaje zmienności obciążenia systemu:
— chwilowe wahania obciążeń, mierzone w sekundach, wywoływane okresową
pracą wielkich odbiorników;
—dobowa zmienność obciążenia (rys. 19.4);

ni« i Rozliczeń
0*1*1 Planowa­
— ty g o d n io w a z m ie n n o ś ć o b c ią ż e ń s z c z y to w y c h w p o s z c z e g ó ln y c h d n ia c h ;
— sezonowa zmienność obciążenia, którą można ocenić na podstawie krzywej
Ręnontów szczytowych obciążeń z poszczególnych tygodni (rys. 19.5).
Na wartość szczytowego zapotrzebowania na moc w ciągu doby ma wpływ
wiele czynników, m. in.:
— wartość mocy zainstalowanych urządzeń w przemyśle, struktura przemysłu
oraz zmianowość jego pracy;
— wartość mocy zainstalowanej i struktura odbiorów szczytowo-kcmunalnych;
— wpływ czynników meteorologicznych;
— zmienność tygodniowa (dni robocze, świąteczne), zmienność kalendarzowa (po­
czątek i koniec kwartału) itd .;
— wpływ pracy pomp w elektrowniach wodnych pompowych.
Obciążenia minimalne Pmin w nocnej dolinie obciążenia wynosi 70 80% obciążenia
szczytowego Pnm. Obecnie w systemie polskim ~ 23 GW, a różnica
Pm% - Pmia = 5-i-6 GW. Istotna dla eksploatacji jest również szybkość zmian
obciążenia systemu, których wartości maksymalne przypadają dla rannego zwiększę-

36 EloMrOwni«
561
560
1». P R A C A E L E K T R O W N I W S Y S T E M IE E L E K T R O E N E R G E T Y C Z N Y M
nia obciążenia w okresie zimowym, ok. 2 -4-3 GW /h (rys. 19.4). W miesiącach le­
tnich szczytowe obciążenie systemu krajowego wynosi ok. 70% obciążenia szczy­
towego z miesiąca grudnia; ułatwia to przeprowadzenie w tym okresie kampanii
remontowej. W celu zmniejszenia obciążenia w szczycie wieczornym w sezonie
Rys. 19.4. D obow a zm ienność obciążenia krajow ego system u elektroenergetycznego w w ybra­
nych fatach wg [19.2; 19.10]
linia c ią g ła - w okresie zimowym; linia przeryw ana - w okresie letnim w 1976 r. przed i w 1977 r. po
w prow adzeniu czasu letniego
letnim wprowadza się czas letni; w ten sposób przesuwa się względem czasu zacho­
du słońca szczyt obciążenia. Od 1977 roku w Polsce wprowadza się sezonowo czas
letni i dzięki tem u obciążenie w szczycie wieczornym jest mniejsze (rys. 19.4). Różni­
ca między szczytowym obciążeniem w sąsiednich latach stanowi roczny przyrost
zapotrzebowania na moc AP, (rys. 19.5).
562
IM . Z M I E N N O Ś Ć O B C I Ą Ż E N I A W SE
Rys. 19.5. M iesięczne zapotrzebow anie n a m oc przez odbiorców w wybranych latach
Zaczerpnięto z [19.10; 19.16]
N a rysunku 19.6 przedstawiono dobowy wykres obciążenia i odpowiadający mu
wykres produkcji energii A w funkcji mocy P
a».
A - j rdP (19.1)
o
Z wykresu wynika, że źródła mocy szczytowej o udziale 10 i 20% wyprodu­
kowały tylko ok. 4% i 11% sumarycznej energii dobowej.
Zmienny przebieg zapotrzebowania na moc w ciągu doby stwarza konie­
czność dopasowania mocy wydawanej przez urządzenie wytwórcze do aktualne­
go zapotrzebowania. W tym celu w systemie jest wymagany zapas mocy w źródłach,
tzw. zapas mocy regulacyjnej, zawarty w niedociążonych wirujących zespołach
energowytwórczych (rezerwa wirująca) lub w specjalnie do tego celu przeznaczo­
nych źródłach mocy Tegulacyjnej. Najlepiej nadają się do tego celu: elektrownie
wodne (p. 19.7), elektrownie z turbinami gazowymi i elektrownie spalające olej opa­
łowy. W przypadku awaryjnych zmian obciążenia, niezbędne są w systemie źródła
mocy interwencyjnej — są to źródła rezerwowe szybko uruchamiane, np. elektro­
563
1». P R A C A E L E K T R O W N I W S Y S T E M IE E L E K T R O E N E R G E T Y C Z N Y M
1 ».*. E K O N O M I C Z N Y R O Z D Z I A Ł O B C IĄ Ż E Ń

wnie wodne pompowe, elektrownie z turbinami gazowymi lub z silnikami spali­
nowymi.
Według [19.16] moc osiągalna w polskim systemie elektroenergetycznym
na koniec 1995 r. przekroczyła 32 GW ; z tego w elektrowniach cieplnych
zawodowych 84,6%, w elektrowniach przemysłowych 9,0%, w elektrow­
niach wodnych 6,4%. Struktura elektrowni w polskim systemie jest więc obecnie
niekorzystna i giówny ciężar regulacji mocy w systemie przejmują elektrownie
kondensacyjne. Istnieje również możliwość uzyskania niewielkiej dodatkowej
19.4. E K O N O M IC Z N Y R O Z D ZIA Ł O B C IĄ ŻEŃ
19.4.1. M etoda przyrostów względnych
W systemie pracują elektrownie o różnych wartościach kosztów paliwa. W celu
zminimalizowania sumarycznych kosztów zmiennych należy dokonać optymalnego
rozdziału obciążeń na poszczególne źródła mocy. Probiem optymalnego rozdzia­
łu obciążeń, tzn. z uwzględnieniem rzeczywistych warunków pracy systemu,
jest bardzo trudny do rozwiązania — wymaga zbierania danych i wykonywania
obliczeń w czasie rzeczywistym. Dlatego najczęściej rozdział obciążeń jest realizo­
wany przy znacznych uproszczeniach. Najpierw dobiera się zestaw m = const
zespołów wytwórczych w elektrowniach parowych dla poszczególnych stref dobo-
m
wego wykresu obciążenia systemu tak, aby sumaryczna ich moc wydawana £ P,
1-1
wystarczyła na pokrycie przewidywanego obciążenia systemu P„ czyli aby zachodził
bilans mocy czynnych
iw
P , ~ Y P>= ° (19.2)
i=>
Przy doborze zestawu od mocy P, odlicza się moc czynnych elektrowni wodnych
uwzględnia się koszt strat rozruchowych i ograniczenia

Plmin ^1*1 (19.3)

gdzie: P imi„ i Pim„ — dopuszczalne minimalne i maksymalne obciążenie i-tego
zespołu.
Następnie przydziela się obciążenie Pt poszczególnym zespołom, będącym w usta­
lonym stanie termodynamicznym, aby otrzymać minimum kosztów energii u od­
biorcy
m
R ys. 19.6. D o b o w y wykres obciążenia P z dnia 21 X II 1977 r.) wg [19.2] (bez udziału elektro-
wni w odnych w cyklu pom pow ym ) (a) i o dpow iadający m u w ykres energii A = f (/*) (b) wy­ k£P .) = Y k i(p i) -*■ min (19.4)
znaczony wg w zoru (19.1) i«=1
gdzie: k ,(P t) - charakterystyka kosztów paliwa bloku energetycznego.
Ze wzoru (19.4) wynika, że nie uwzględnia się kosztów przesyłu energii
mocy regulacyjnej w elektrociepłowniach zawodowych. Elektrownie spalające (istnieją metody uwzględniające te koszty [19.1; 19.3]).
węgiel kamienny i brunatny mają ograniczone możliwości regulacyjne, ponieważ W przypadku elektrowni, w której kotły zużywają paliwo tego samego
kotły mają stosunkowo duże minimum techniczne 60 -f- 70% wydajności znamiono- rodzaju, równania (19.4) sprowadza się do postaci
nowej. Poza tym obecna polityka paliwow a zakłada, że elektrownie na węgiel iw
brunatny powinny pracować z pełnym obciążeniem. Dlatego też taka wartość
Qb(P) = Y &»(y><) - min (19.4a)
minimalnego obciążenia bloków n a węgiel kamienny jest niewystarczająca i część /«I
bloków pracuje w ruchu przerywanym — są odstawiane na okres doliny nocnej
gdzie: Qm (/>,) - charakterystyka energetyczna bloku,oznacza zależność strumie­
i ponownie uruchamiane n a okres szczytu obciążenia. N a pozostałych w ruchu
nia energii chemicznej paliwa Q„ doprowadzonego do kotła od wydawanej mocy
turbozespołach jest zmieniane obciążenie przy zachowaniu zasady ekonomicznego
netto P t.
rozdziału obciążeń.

565
564
1?. P R A C A E L E K T R O W N I W S Y S T E M IE E L E K T R O E N E R G E T Y C Z N Y M
IS A . E K O N O M I C Z N Y R O Z D Z I A Ł O B C IĄ Ż E Ń

Rozwiązując zadanie (19.4) przy założeniu (19.2) metodą nieoznaczonych czyn­

ników Lagrange’a [1.6, 19.1, 19.3], otrzymuje się zależność

<!*,(/>,) dk,(P,) dkm( P J

dPt - - d Pt - ÓPm t J

lub

d g a t^ t) _ „ d QBi(P') _ dQBm(P„)
dPl dP, - d P„

Wyrażenie d^ />d nazywa się względnym przyrostem kosztów paliwa

(zużycia ciepła) i-tego zespołu przy obciążeniu P, i określa ono o ile zwiększy
się koszt paliwa (zużycie ciepła), jeżeli moc netto bloku zwiększy się o 1 MW. Rys. 19.7. U proszczony schem at fragm entu bloku energetycznego
Zależności (19.5), (19.5a) są matematycznym zapisem tzw. metody (zasa­
dy) równości przyrostów względnych kosztów paliwa (zużycia ciepła). Według
tej zasady minimalne koszty paliwa (zużycie ciepła) otrzymuje się wówczas, gdy
obciążenie jest rozdzielone między współpracujące zespoły tak, aby przy obcią­
żeniu P, ich przyrosty kosztów paliwa (zużycia ciepła) były sobie równe. Tak do­
konany rozdział obciążeń nazywa się ekonomicznym rozdziałem obciążeń (ERO)
według zasady przyrostów względnych.

19.4.2. C h arakterystyki energetyczne i charakterystyki

p rzyro stó w względnych
Rys. 19.8. C harakterystyka energetyczna
Korzystając z rys. 19.7, wyrażenie — dl a /-tego bloku można przedstawić ń a ¿¡.(Git) kotła, stra t w kotle AQ k(Q k) ‘ wzglę-
»* dnych przyrostów zużycia ciepła C* kotła
w postaci
sana zależnością 3.17), a dla turbozespołu g T = f(/V) itp. Po uwzględnieniu strat
dQa(P) _ d Q ^Q K) d Qk(Q t) dQr(P«) dP,(P)
zachodzących w kotle jako A Q k(Q k ) otrzymuje się zależność (rys.19.8)
dP d Qk dQ t d P, dP u '
lub Q b (.Q k ) = Q k + ¿ Q k (Q k ) (19.7)
przedstawiającą charakterystykę energetyczną kotła, a po jej zróżniczkowaniu
C = CK Cr CT Cpw (I9 .6 i)
uzyskuje się charakterystykę względnych przyrostów zużycia ciepła w kotle
przy czym: CK - względny przyrost zużycia ciepła w kotle; C, - względny przy­
c _ = 1+ d [A g K( g K)]
rost strat w rurociągu; CT — względny przyrost ciepła w turbozespole (w turbi­ (19.8)
nie i generatorze); Cp„ - względny przyrost zużycia energii na potrzeby własne. dg/t dgx
Charakterystyki przyrostów względnych otrzymuje się przez różniczko­ Postępując podobnie, można wyznaczyć względny przyrost strat w rurociągu
wanie charakterystyk energetycznych poszczególnych elementów. Zatem chara­
kterystyka energetyczna musi być funkcją ciągłą. Charakterystyka energetyczna ę- _ d g K(g T) _ ^ ^ d [A g,(gr)] (19.9)
jest to zależność między mocą na wejściu do elementu a mocą (wydajnością) na dgr dgr
wyjściu elementu. Zgodnie z rys. 19.7 dla k otła charakterystyka energetyczna jest
gdzie A gr ( g r) — charakterystyka strat mocy cieplnej w rurociągu.
opisana zależnością QB = f(g K) (gdzie moc cieplna QK na wyjściu z kotła jest opi-
567
566
If. P R A C A E L E K T R O W N I W S Y S T E M IE E L E K T R O E N E R G E T Y C Z N Y M
1».«. E K O N O M I C Z N Y R O Z D Z I A Ł O B C IĄ Ż E Ń

udział w pokrywaniu obciążeń. Przed zwiększeniem obciążenia turbozespoły

pracowały z mocami P t i P2, przy równych względnych przyrostach zużycia ciepła
C. N a rysunku 19.1 Ob jest przedstawiona zastępcza charakterystyka przyrostów
względnych dla turbozespołów. Po zmianie obciążenia o AP turbozespoły będą
pracowały z obciążeniami P\ i P'2 oraz względnymi przyrostami zużycia ciepła C .

R ys. 19.9. C harakterystyki energe­

tyczne Q t(P9) o ra z charakterystyki
w zględnych przyrostów zużycia cie­
p ła C r turbozespołów 1 i 2 (tu r­
biny w raz z generatoram i)
Q to — p o b ó r ciepła przy biegu ja ­
łowym

Charakterystyka energetyc2na turbozespołu kondensacyjnego przedstawia zale­

żność między przyjętą przez turbinę, skraplacz i układ regeneracyjnego podgrzewu
wody, mocą cieplną (rys. 19.9)

Q t = m D(i, - / « ) + m DJ i„ 2 (19.10)

a wydawaną m ocą elektryczna Pr

Charakterystyka QT (P9) turbozespołu z turbiną kondensacyjną z regulacją ilo-
ściowo-jakościową jest w przybliżeniu prostoliniowa (charakterystyka 2 na rys. 19.9). Rys. 19.10. Przykład ekonom icznego rozdziału obciążenia na dwa bloki energetyczne. C hara­
Otwarcie ostatniego zaworu regulacyjnego powoduje zwiększenie nachylenia kterystyki względnych przyrostów zużycia ciepła C: a) przykładowych bloków ; b) zastępcza

charakterystyki — charakterystyka /. Zatem charakterystykę turbozespołu kon­

densacyjnego, na podstawie lys. 19.9, można opisać następującymi równaniami
liniowymi
QAP,)\Ó’‘ = Q to + c T l P,
f i l W | £ " - Qt<P") + C t i ( P '- P '. )
gdzie: Qr — pobór mocy cieplnej przez turbozespół przy biegu jałowym; P „ —
— m oc ekonomiczna turbozespołu wynikająca z mocy ekonomicznej turbiny P Te
(patrz p. 4.7.2).
M ając wyznaczoną charakterystykę QT (Pt) na podstawie wyników pomiarów
turbozespołu przy różnych obciążeniach, z wzorów (19.11) można obliczyć względne
przyrosty zużycia ciepła Cj-. Takie postępowanie jest stosowane najczęściej.
Charakterystyki energetyczne i przyrostów względnych turbin upustowych
i przcciwprężnych omówiono w [1.6; 1.11].
19.4.3. Realizacja ekonom icznego ro zd zia łu
W celu lepszej prezentacji ekonomicznego rozdziału obciążeń (ERO) według
zasady przyrostów względnych zostaną rozpatrzone przykładowo dwa bloki
energetyczne o charakterystykach względnych 1, 2 ja k na rys. 19.10a, biorące
Jeżeli pominie się straty przesyłu energii, to znając wartość C (19.6a)
można dla każdej elektrowni wyznaczyć wartość przyrostu względnego kosztu
zmiennego w systemie
(19.11) k, = C (19.12)
przy czym: K s — koszt paliwa z uwzględnieniem kosztu transportu loco elektro­
wnia.
Działy przygotowawcze KDM i ODM wykonują zestawienie wszystkich
jednostek biorących udział w ERO według zwiększającego się wskaźnika k,
(19.12). Cały zakres przyrostów względnych kosztu zmiennego k, w systemie
jest podzielony na 32 stopnie, tzw. stopnie regulacyjne. W miarę zwiększania się
numeru stopnia aktualnie zadanego, zwiększają swoje obciążenie coraz mniej
ekonomiczne zespoły wytwórcze i odwrotnie, podobnie jak zmiany wartości C na
rys. 19.10.
Techniczna realizacja ERO jest związana z regulacją częstotliwości i bę­
dzie omówiona w p. 19.5.2.
obciążeń

568 569
 P R A C A E L E K T R O W N I W S Y S T E M IE E L E K T R O E N E R G E T Y C Z N Y M
t».S. R E G U L A C J A C Z Ę S T O T L IW O Ś C I I M O C Y C Z Y N N E J W SE

19.5. REGULACJA CZĘSTOTLIW OŚCI I M O C Y C ZYN N EJ (średnio 0,05) i im większa, tym udział danego turbozespołu w regulacji pierwotnej
W SYSTEMIE jest mniejszy.
Na podstawie wzoru (19.13) zmiany obciążenia turbozespołu, przy zmianach czę­
19.5.1. W iadom ości ogólne. P ierw otn a regulacja stotliwości w systemie o A f
częstotliwości (m o cy)
A P, = ± A f ~ - K . A f (19.14)
Częstotliwość jest podstawowym param etrem systemu elektroenergetycznego.
Właściwości maszyn synchronicznych (p. 8.1). zapewniają jednakowe wartości przy czym
częstotliwości w całym systemie w stanie ustalonym jego pracy. W artość często­
tliwości zależy od zbilansowania mocy zapotrzebowanej przez odbiorniki P t i mocy
= T•* * ~J Nf L ( 19-,5 >
wydawanej P przez pracujące elektrownie (rys. 19.1 la).
Ka — nachylenie charakterystyki statycznej turbozespołu, zwane również energią
regulującą wytwarzania.
Moc generatora jest ograniczona od góry mocą znamionową PgN, a od dołu mocą
minimalną P sm(„, czyli

< Ptf -C PgN (19.16)

Przy pracy m = const turbozespołów w systemie elektroenergetycznym otrzymuje
się sumaryczną moc wydawaną P„ i jej zmiany AP9,
m
(19.17)
¿=1
AP„ = K g ,A f (19.18)
gdzie:

R ys. 19.11. C harakterystyki statyczne mocy w ydaw anej P , i m ocy obciążenia Pó

« " -T , b t,^ r
U kład regulacji częstotliwości w systemie jest wielostopniowy. Pierwszy
stopień - tzw. pierwotna regulacja częstotliwości, powstał dzięki wyposażeniu przy czym dla każdego /-tego generatora obowiązuje ograniczenie (19.16), czyli
każdego turbozespołu (hydrozespołu) w indywidualny regulator prędkości (p. liczba generatorów biorących udział w regulacji n < m.
4.7.3) o statycznej charak tery sty ce regulacji ja k n a rys. 4.24. D la zline­ Współczynnik Kas nazywa się zastępczą energią regulacyjną systemu i okre­
aryzow anej statycznej ch arak tery sty k i reg u la to ra prędkości obrotow ej śla statyczne właściwości regulacyjne źródeł mocy w systemie.
(rys. 19.1 la ) m o żn a zdefiniow ać sta ty zm regulatora Zwiększeniu obciążenia (włączenie dodatkowych odbiorników) odpowia­
da przesunięcie charakterystyki odbiorów Pe w prawo (rys. 19.11 a) — punkt
* = r ęo — r vN (i9 .i3 ) pracy przesunie się z A do B, przy czym f B < /„ . Nowy punkt pracy B zależy od
n rg
charakterystyki statycznej mocy wydawanej P ,. (J) i od charakterystyki odbiorów
Ponieważ f„ > f Y, a Pgo< PgN, więc statyzm regulatora jest ujemny [zmniejszenie P„ {/)■ Jeżeli nowym punktem pracy miałby być punkt C, czyli f c = f N, to wów­
częstotliwości w systemie powoduje zwiększenie obciążenia turbozespołu). Przyj­ czas moc systemu zwiększyłaby się o APS (odcinek AC) na rys. 19.11 a, czyli przy­
mując Pgc - 0 i Af0 z zależności (19.13) otrzymuje się rost mocy wydawanej AP„ = AP,. Natomiast przy przejściu z punktu A do B
przyrost obciążenia odbiorów, w porównaniu z pracą w punkcie C, będzie o
-^r~ = -* 4 r- (19.13a) AP0 = K0 A f (odcinek B 'C - rys. 19.1 la) (19.20)
r os * qh
gdzie: .s = — ■— względny statyzm regulatora, którego wartość wynosi 0,03-hO,06 mniejszy, a więc moc wydawana przez elektrownie zwiększy się tylko o APSI (od­
JH
571
570
1». P R A C A E L E K T R O W N I W S Y S T E M IE E L E K T R O E N E R G E T Y C Z N Y M
cinek AB'), przeto zmiana mocy systemu wyniesie
AP, = AP„ - AP„ = - Ks A/
gdzie: K0 — współczynnik nazywany „energią Tegulującą” mocy pobieranej; K,
— współczynnik energii regulacyjnej systemu.
K , = K„ + K . (19.22)
Współczynnik K, określa charakterystykę statyczną danegc systemu i wska­
zuje, o ile zmieni się moc w systemie, jeżeli częstotliwość zmieni się o 1 Hz.
Między wielkościami Kts, K0 i K, zachodzi następująca relacja (rys. 19.1 lb)
tg y = tg a + tg/J
gdzie: tga = tg/? = Ka, tgy = K,.
Powrót do częstotliwości początkowej f N (punkt C na rys. 19.11a) wymaga
dalszego zwiększenia mocy wydawanej przez turbozespoły o różnicę APS—APM.
Nową charakterystykę P'ts { f) osiąga się przez zmianę położenia charakterystyk
regulacyjnych turbin (synchronizatorem 10 na rys. 4.23 lub w bloku P ( f ) na rys.
4.25) — regulacja w tórna częstotliwości (mocy).
Ze zwiększeniem obciążenia częstotliwości zmniejsza się i część turbin
obciąży się do mocy znamionowej zgodnie z ich indywidualną charakterystyką
(patrz rys. 4.24), i dalej nie będą się obciążać — ograniczenie (19.16). Przeto możliwe
dalsze przyrosty mocy wydawane przez pozostałe generatory są coraz mniejsze
i następuje załamanie się charakterystyki statycznej systemu (punkt K na rys. 19.1 la)
— wartość współczynnika K, , (19.19) zmniejsza się. Zmniejszenie częstotliwości
powoduje zmniejszenie wydajności urządzeń pomocniczych elektrowni i zmniej­
szenie mocy elektrowni. Dalsze zwiększenie zapotrzebowania na moc np. do punktu
L powoduje gwałtowne zmniejszenie częstotliwości według charakterystyki odbio­
rów i przejście do pracy w punkcie M . Zjawisko to, zwane awaryjnym deficytem
mocy, zmusza do stosowania w systemie elektroenergetycznym ograniczeń odbiorców
(wyłączeń) w celu zapobieżenia całkowitemu załamaniu się częstotliwości. Aby
do tego nie dochodziło, w systemie musi być odpowiednia rezerwa mocy regula­
cyjnej i mocy interwencyjnej. W celu zwiększenia rezerwy mocy łączy się systemy
państwowe do współpracy międzysystemowej. Dzięki temu zwiększa się statyzm
systemu Ks (19.22), jednak ograniczeniem jest m ała przepustowość linii łączących.
Jeżeli obciążenie odbiorców P0 zmniejszy się (punkt R), to część generato­
rów zostanie odciążona do P„mi„ (patrz zależność (19.16)). Turbozespoły te niem ogą
brać udziału w dalszej regulacji i wartość współczynnika (19.19) zmniejsza się.
Aby turbozespoły mogły wejść w zakres mocy regulacyjnej, należy część źródeł
mocy wyłączyć — odstawić do rezerwy (praca przerywana).
19.5.2. Realizacja w tó rn ej regulacji częstotliwości (m ocy)
w systemie
Jeżeli w jednym z połączonych systemów elektroenergetycznych zmieniło się obcią­
żenie, to wówczas następuje zmiana częstotliwości i regulatory prędkości obrotowej
572
19.1. R E G U L A C J A C Z Ę S T O T L IW O Ś C I I M O C Y C Z Y N N E J W SE
turbozespołów współpracujących systemów zapewnia ustalanie się nowej wartości
(19.21) częstotliwości zgodnie z (19.21), np. w punkcie B na rys. 19.1 la. Przeto w pierwszym
okresie wszystkie turbozespoły pomagają w utrzymaniu częstotliwości i, dzięki
działaniu układów regulacji pierwotnej oraz właściwościom regulacyjnym odbio­
rów (charakterystyki P0( f ) na rys. 19.1 la), ustali się nowy punkt pracy systemów,
przy czym wystąpi trwała zmiana częstotliwości f i mocy wymienianej P„ między
systemami o
A/ = / , - / APW = P W1- P W ‘ (19.23)
gdzie: / . , P,„ — zadane wartości / i P w.
Zadaniem regulacji wtórnej jest wypracowanie takich wartości zadanych poszcze­
gólnych źródeł mocy, aby A /- * 0 i APw -» 0.
W spółpraca międzynarodowa skomplikowała problem regulacji, ponieważ
należy utrzymać nic tylko zadane wartości częstotliwości, lecz i zadane poziomy
mocy wymienianej PK między systemami. Duża wartość statyzmu systemu K, (19.22)
połączonych systemów elektroenergetycznych spraw ia, że zm iany częstotliwości
w stanach norm alnej p racy są bardzo m ałe. D latego też w skaźnikiem nie-
b¿lansowania się m ocy w ydaw anej i zapotrzebow anej w danym systemie jest
przede wszystkim zm iana m ocy wymienianej n a liniach łączących systemy.
Z adanie regulaq'i w tórnej w połączonych system ach sprow adza się w zasadzie
d o u trzym ania zaprogram ow anych w artości m ocy wymienianej między sys­
tem am i. Jeżeli następuje aw aryjne rozłączenie systemów, to wówczas w artość
częstotliwości jest podstaw ow ym param etrem regulow anym w systemie.
Regulacja wtórna jest realizowana przez ręczne lub automatyczne od­
działywanie na moc wybranych zespołów.
Dział Przygotowawczy KDM prognozuje i przydziela do godz. 15°° da­
nego dnia obciążenie elektrowni na następną dobę — przewiduje wykres obcią­
żenia danej elektrowni. Zasada ręcznej regulacji częstotliwości (mocy) (RRC) polega
na tym, że turbozespoły biorące w niej udział pracują według zadanego wykresu
obciążenia, zgodnie z ekonomicznym Tozdziałem obciążeń (ERO). Wykres ten
może być w ciągu doby korygawyny przez Dyspozycje Mocy. Wartość zadana
mocy dla elektrowni jest określona kolejnym numerem stopnia regulacyjnego
z 32-stopniowej skali ERO (p. 19.3). Przy zmianach zapotrzebowania na moc
przez odbiory, ewentualnie wypadnięciu (wyłączeniu) z ruchu jakichkolwiek ge­
neratorów, dyspozytor KDM na podstawie wartości zmiany mocy wymienianej
(częstotliwości), poleca zmienić moc wybranej grupie elektrowni, aby powrócić
do zadanej wartości mocy wymienianej (częstotliwości). W ybór elektrowni do
regulacji zależy od następujących czynników: wartości rezerwy mocy wirującej
w poszcżególnych elektrowniach, sprawności wytwarzania energii, warunków prze­
syłu itp. Dlatego do KDM muszą być przesyłane informacje o mocy danych ele­
ktrowni, o aktualnej konfiguracji sieci .itp.
Przesyłanie informacji z KDM o zadanej mocy elektrowni jest realizowane
drogą łącz telemetrycznych w postaci sygnałów częstotliwościowych lub binarnych
573
 P R A C A E L E K T R O W N I W S Y S T E M IE E L E K T R O E N E R G E T Y C Z N Y M
19.S. R E G U L A C J A C Z Ę S T O T L IW O Ś C I I M O C Y C Z Y N N E J W SE

oraz telefonicznie. Sygnały binarne odbierają te elektrownie, w których są zainsta­

lowane odpowiednie urządzenia odbiorcze.
Dokładność ręcznej regulacji częstotliwości, zwłaszcza w dużych systemach
z przewagą elektrowni cieplnych, jest niewystarczająca i wprowadza się automa­
tyczną regulację częstotliwości i mocy (AROM), której sygnały oddziaływują bez­
pośrednio na wartość zadaną regulatorów źródeł mocy. Zasada działania tych
układów regulacyjnych opiera się na centralnym sterowaniu obciążeniem elektro­
wni z regulatora systemowego z KDM (rys. 19.12). Do regulatora systemowego
są doprowadzone sygnały f i Pw, których zmiany określone wzorem (19.23) powo­
dują powstanie uchybu regulacji

s = AP„ + K A f (19.24)

gdzie: K — współczynnik regulatora systemowego, MW/Hz. Zgodnie z tzw. zasadą

nieinterwencji, polegającej na tym, źe każdy ze współpracujących systemów we
własnym zakresie wyregulowuje niezbilansowaną moc wydawaną i zapotrzebo­
waną, w regulatorach tych systemów, w których nie wystąpiła zmiana obciążenia,
powinien uchyb e = 0. W tych systemach A f i APw m ają różne znaki i aby e = 0,
współczynnik K regulatorów powinny być równe współczynnikom systemów K,
(19.22) (porównaj również wzór (19.21)). Dobranie współczynników K jest zada­
niem trudnym, ponieważ wartości Ks zależą od aktualnych wartości Kls i K 0. Oo następnych turboiespolón

N atomiast dla regulatora w systemie, w którym nastąpiła zmiana obcią­ r-

żenia uchyb e # 0 ponieważ A f i APw m ają te same znaki, i zadaniem tego regula­ : *
tora systemowego jest doprowadzenie do warunków / = f z, Pw = Pws. Uchyb *■
Rys. 19.12. Uproszczony sche­
w tym regulatorze systemowym wywoła zmianę sygnału Y, którem u można przy­ m at ideowy układu au to m a­
tycznej regulacji częstotliwości
pisać wartość wskaźnika względnego przyrostu kosztu zmiennego k , (19.12) systemu. i mocy wymienianej (A R C M )
Następnie przysyłając ten sygnał do elektrowni, w której są zamodelowane chara­ MM wg nieopubli kow anych prac
IA SE W rocław i [19.8J
kterystyki względnych przyrostów zużycia ciepła (kosztów zmiennych) poszcze­ R S — regulator system ow y;
gólnych turbozespołów, można zrealizować zasadę ERO w systemie. Zgodnie O l M M — m iernik m ocy; R r —
— regulator m ocy turboze­
z ERO dany turbozespół bierze udział w regulacji wtedy, kiedy wartość k s jest -10
społu; U E H — układ elektro­
większa od wskaźnika przyrostów względnych danego turbozespołu. Zatem przy hydraulicznej regulacji mocy;
S E — system elektroenergety­
wskaźniku k sl (rys. 19.1Oa) bierze udział w regulacji tylko turbozespół 2; tur­ P,rP0 czny; 6 — nadajnik teleme­
bozespół 1 wchodzi do regulacji dopiero przy wskaźniku k'sl. Podobnie jest "p tryczny; 7 — odbiornik tele­
m etryczny; 8 — przetw ornik
w zakresie wartości k sl. Taki szeregowy dostęp do mocy regulacyjnej uniemożli­ cyfrowo-analogowy
w ia uzyskanie wymaganej dynamicznej jakości regulacji. Najlepsze efekty zapewnia
układ, który w stanach przejściowych będzie oddziaływał równolegle na wszystkie impulsów i licznik tworzą cyfrowy człon całkujący 5. Sygnał Y\ odzwierciedla
turbozespoły — realizując tzw. proporcjonalny rozdział obciążeń (PRO), a w sta­ proporcjonalny rozdział obciążeń (PRO) i po zamianie ma postać analogową jako
nach ustalonych zapewni ekonomiczny rozdział obciążeń (ERO). sygnał P L wywołuje równocześnie szybkie zmiany mocy zadanej Pt wszystkich,
objętych regulacją, źródeł mocy, czyli jest to tzw. regulacja szybka. Jednak z uwagi
N a rysunku 19.12 podano uproszczony ideowy schemat regulacji dwusto­
na dopuszczalne zmiany ciśnienia i temperatury pary w kotłach, zakres zmian
pniowej — według opracowania i wykonania Instytutu Automatyki Systemów
sygnału P x jest ograniczony do wartości 2-5-5% P„ — wykorzystuje się przy tym
Energetycznych we Wrocławiu. W bloku 1 jest formowany uchyb regulacji (19.24).
właściwości akumulacyjne kotła (patrz rys. 10.3). Szybkość zmiany mocy powinna
Dyskretny sygnał, z regulatora 2 typu PI o działaniu krokowym, wyzwala genera­
wynosić nie więcej niż 3-5-7% P*/min. Po objęciu regulacją dużej liczby turboze-
tor, którego impulsy wyjściowe są zliczane przez licznik rewersyjny. Generator

574 575
1». P R A C A E L E K T R O W N I W S Y S T E M IE E L E K T R O E N E R G E T Y C Z N Y M
i» . t. PRACA PR ZER YW AN A. D YS PO ZY C Y JN O ŚĆ B LO K Ó W E N E R G ETY C ZN YC H

spotów, nawet przy ograniczeniach, istnieje możliwość szybkiego regulowania

dużych zmian obciążenia w systemie [19.11]. kotła, turbiny, generatora itp. Zatem koszt jednostkowy energii zwiększa się. Po
W torze ERO znajduje się kom parator 4 (przekaźnik) i cyfrowy człon wyłączeniu części bloków, pozostałe zwiększają swoje obciążenie i następuje przej­
całkujący 5‘. K om parator 4 m a nastawialną strefę nieczułości, tak aby na zmiany ście do ekonomicznych wanmków pracy. Przy ponownym zwiększeniu obciążenia
w systemie, moc wydawana przez pracujące blokt jest niewystarczająca i należy
mocy w systemie o ok. 5 + 1 0 MW układ ERO nie reagował. Sygnał Y„, odwzoro­
uruchomić jednostki uprzednio odstawione. Z odstawieniem i ponownym urucho­
wujący aktualny przyrost względny kosztu zmiennego k , w systemie, m a 32 stopnie
mieniem są związane straty odstawienia i rozruchu (rys. 19.13). Im dłużej blok
regulacyjne. W bloku 9, w którym jest zamodelowana charakterystyka względnych
będzie odstawiony, tym jego elementy bardziej zostaną wychłodzone i przy rozruchu
przyrostów zużycia ciepła danego bloku energetycznego (rys. 19.101, na podstawie
należy doprowadzić więcej ciepła w celu powrotu do normalnego stanu równowagi
wartości sygnału Y0jest wyznaczona wartość sygnału P 0, jako podstawowy składnik
cieplnej. Urządzenia bloku pracującego w sposób przerywany szybciej zużywają
mocy zadanej P.. Prędkość zmian mocy za pomocą zmian sygnału P0, ze względu
się — zwiększają się więc koszty remontów i konserwacji.
na duży zakres regulacji, jest ograniczona w bloku 10 do 2 h - 5 / PNj.min i ten spo­
sób regulacji nazywa się regulacją wolną. Wartość zadana P0 może być również
—
nastawiana ręcznie (RRC) nastawnikiem 11 na podstawie sygnału Y0 przesyłanego Rys. 19.13. Przebieg mocy ele­
V a p Qb ktrycznej netto P, strumienia
z KDM. ciepła dostarczanego do kotła
W wyniku działania dwustopniowej regulacji w stanach ustalonych, turbo­ Aak Asr Qb. odzyskana energia zaku­
zespoły pracują z obciążeniem wynikającym z ekonomicznego rozdziału obciążeń mulowana w elementach blo­
ku Am, straty energii podczas
w systemie, a w stanach zaburzeń moc ich zmienia się o ±(2 + 5)% PN. Aby sygnał postoju A ,„ straty energii
Ób/ X A
Yi zmieniał się tylko w tak wąskim zakresie, jest on wprowadzony poprzez prze­ podczas rozruchu bloku A „
etap 0 — postój; etap I —
twornik i na wejście kom paratora 4. W ten sposób sygnał K0 wolno zmienia się - przygotowanie parametrów
z (nadąża za) sygnałem Y t, a sam sygnał Y t znajduje się zawsze w wymaganym pary w kotle; etap 2 - grza­
EtapO Ełapl Eiap2 Etap 3 Etap 4 nie turbiny; etap 3 — ob­
przedziale regulacji. ciążanie bloku; etap 4 — osią­
Stygnięcie Uruchamianie ganie ustalonego stanu ciepl­
Turbozespoły biorące udział w regulacji częstotliwości powinny być wyposa­
nego
żone w elektrohydrauliczne układy regulacji turbin (rys. 4.25), które odznacza­
ją się większą czułością i dokładnością regulacji od klasycznych układów hydrau­ Warunkiem opłacalności odstawienia bloku do rezerwy jest, aby wyni­
licznych (rys. 4.23). Jed n a k A R C M w ym aga spraw nej au to m aty k i urządzeń kające z tego zmniejszenia kosztu zmiennego w systemie było większe od sumy
b lo k u energetycznego, zw łaszcza k o tła. Z astosow anie techniki kom puterow ej kosztu strat rozruchowych bloku i kosztów częstszych remontów i konserwacji
um ożliw ia dalsze u dosk o n alen ia u k ład u A R C M [19.4]. urządzeń bloku pracującego w sposób przerywany w porównaniu z blokiem
Po przyłączeniu KSE do UCPTE wzrasta rola pierwotnej regulacji pracującym ze zmniejszonym obciążeniem-
częstotliwości [19.2-j-19.5]. O zdatnosci bloku do pracy przerywanej można mówić wówczas, gdy
jest możliwe przeprowadzenie określonej liczby cyklów odstawienia - uruchomienia
w sposób bezpieczny, tzn. bez przekraczania w elementach bloku: dopuszczalnych
19.6. PRACA PRZERYW ANA, DYSPOZYCYJNOŚĆ BLOKÓW
ENERGETYCZNYCH naprężeń wywołanych naprężeniami mechanicznymi, różnicą i szybkością zmian
temperatur n a grubość ścianek oraz dopuszczalnych wydłużeń i odkształceń ele­
Zmienność obciążenia w systemie oraz stosunkowo duże minimum techniczne mentów wywołanych zmianami temperatur (np. przesunięcie wirnika względem
kotłów (p. i9.3) wymagają w określonych porach doby odstawienia i ponownwego kadłuba turbiny).
uruchomienia pewnej liczby bloków energetycznych, czyli stosowanie tzw. pracy Powyższe, jak i inne czynniki, ograniczają szybkość uruchomień bloków.
przerywanej. Problem ten może wyniknąć z wanmków ekonomicznych (minimali­ Bardzo istotnym czynnikiem jest szybkość studzenia się elementów bloku W czasie
zacja kosztów rocznych w systemie) lub czysto technicznych, gdy suma minimal­ postojów. Jeżeli niektóre elementy kotła w czasie postoju będą wolniej stygły od
nych dopuszczalnych obciążeń przekracza zapotrzebowanie na moc. Poniżej tylko innych, np. komory wylotowe przegrzewaczy pary pierwotnej, a w czasie pono­
zasygnalizowane zostaną warunki ekonomiczne. Szersze omówienie tego problemu wnego uruchomienia z bardziej schłodzonych przegrzewaczy jest doprowadzana
jest przedstawione m.in. w [1.6; 1.12]. do komór wylotowych para o niskiej temperaturze -- wywołując tzw. szok termi­
Jeżeli obciążenie w systemie zmniejszy się, to blok będzie pracować zm niej­ czny. A by temu zapobiec, należy wydłużyć czas postoju w celu naturalnego schło­
szą sprawnością wynikającą ze zmniejszenia sprawności jego elementów składowych; dzenia kom ór wylotowych i innych elementów. Praktycznie okres postoju nie może

37 E le k tr o w n ie
576 577
 It.t. PRACA P R ZE R Y W A N A . D Y S P O ZY C Y JN O Ś Ć BLO KÓ W E N E R G E T Y C Z N Y C H

R ys. 19.14. Pro g ram urucham iania ze stan u zim nego bloku 200 M W z kotłem OP-650k w ele­
ktrow ni K ozienice, opracow any w Instytucie Energetyki (początek rozruchu dla r = 0)
la i tDm — tem peratura p ary pierw otnej i w tórnej z i k o tłem ; r„ — tem peratura nasycenia;
p w — ciśnienie pary w w alczaku; — stru m ień p ary przepływ ający przez stacje ro zru ch o w e;
m o r ~ strum ień p ary d o tu rb in y ; n, P — prędkość o b ro to w a i m oc turbozespołu

być krótszy niż 5-^8 h, a nawet 12 -5-26 h, zależnie od rodzaju kotła. Podobnym Rys. 19.15. Program urucham iania po postoju 6-godzinnym bloku 200 M W z kotłem OP-650k
w elektrow ni K ozienice (opis ja k n a rys. 19.14)
ograniczeniem jest również fakt, że elementy turbiny stygną najwolniej. Koniecz­
ność przygotowania odpowiednich param etrów pary przed doprowadzeniem
Sumaryczny za okres r czas niedyspozycyjności wynika z postoju w remontach
do turbiny (p. 4.10) wydłuża czas uruchomienia bloku i zwiększa straty energii. planowych znp i awaryjnych
Zalecane harm onogramy uruchomienia bloku 200 MW z kotłem walcza­
kowym pokazano na rys. 19.14 i 19.15. Harmonogramy rozruchu bloku 360 MW tnd ~ + zHa (19.26)
z kotłem bczwalczakowym są zbliżone.
Jako m iara zawodności jest używany wskaźnik awaryjności
Dyspozycyjnością elektrowni nazywa się cechę świadczącą o zdolności
elektrowni do wywiązania się z zadań produkcyjnych, w odróżnieniu od niedyspo- ^na
zycyjnoici — obejmującej odstawienie do remontów planowych i poawaryjnych (19.27)
oraz awaryjne częściowo ograniczenie obciążenia elektrowni [1.6]. Znajomość
Wskaźnik dyspozycyjności elektrowni jest uwarunkowany następującymi czyn­
wartości wskaźników będących m iarą dyspozycyjności jest potrzebna do oceny
nikami :
wyników eksploatacji elektrowni i planowania w systemie elektroenergetycznym.
— parametrami pary i mocą bloku;
W elektrowniach krajowych stosuje się wskaźnik dyspozycyjności czasowej
— rodzajem i jakością paliwa;
— rozwiązaniem konstrukcyjnym urządzeń i projektowym układem elektrowni;
d, = T<*+ > (19.25) — jakością eksploatacji, organizacją i jakością wykonywania remontów itp.
T
Do zasadniczych przyczyn awarii urządzeń energetycznych należą [1.6]:
gdzie: zd„ — czas pracy bezawaryjnej w rozpatrywanym okresie t : xtr — czas po­ — błędy rozwiązań konstrukcyjnych i projektowych;
stoju w rezerwie. — wady materiałowe;

578
1». P R A C A E L E K T R O W N I W S Y S T E M IE E L E K T R O E N E R C E T Y C IN Y M
U .7 . R O L A E L E K T R O W N I J Ą D R O W Y C H , G A Z O W Y C H I W O D N Y C H W SE

— błędy budowy i montażu urządzeń oraz wykonanie remontów i użytkowanie 19.7. ROLA ELEKTROW NI JĄDROW YCH, G A ZO W YC H I
urządzeń; W O D N Y C H W SYSTEMIE ELEKTROENERGETYCZNYM
— zużycie eksploatacyjne (korozja, erozja i zmęczenie materiałów, itd.).
D la elektrowni krajowych z blokami 120 i 200 MW wskaźnik dyspo­
zycyjności dt > 0,8, a awaryjność a = 0,05. W zasadzie ze zwiększeniem mocy 19.7.1. E lektrow nie jądrow e w systemie
jednostkowej bloku jego awaryjność zwiększa się. Dotyczy to przede wszystkim
Rolę poszczególnych rodzajów elektrowni w systemie elektroenergetycznym na­
jednostek o wyższych param etrach pary — zwłaszcza temperatury.
leży rozpatrywać z punktu widzenia ich udziału w pokrywaniu obciążeń dobowych,
zwłaszcza obciążeń szczytowych oraz związanych z tym kosztów produkcji energii
elektrycznej.
PW+W+M
Duże moce bloków w elektrowniach jądrowych, małe w porównaniu
z elektrowniami konwencjonalnymi koszty paliwa, decydują o tym iż elektrownie
te są przeznaczone do pracy podstawowej.
Zdolności manewrowe elektrowni jądiowych są ograniczone przez wiele
PA czynników, związanych głównie ż bezpieczeństwem reaktora jądrowego. Są to:
wytrzymałość elementów paliwowych oraz innych elementów obiegu pierwotnego,
podatności reaktorów dużej mocy o znacznych wymiarach rdzenia na deformacje
przestrzennego rozkładu mocy. Częste i szybkie zmiany mocy reaktora wpływają
niekorzystnie na trwałość prętów paliwowych i mogą prowadzić do rozszczelnienia
koszulek prętów paliwowych i przedostania się produktów rozszczepienia do obiegu
pierwotnego. Innymi ograniczeniami są naprężenia w elementach grubościennych:
w rurociągach iduże średnice) i w turbinach. Zakłada się, że dopuszczalne zmiany
£ szybkości zmian mocy mogą wynosić 0,5 -i- 2% PKjm m przy zmniejszeniu mocy
do 50% / y Aby zachować tak małe dopuszczalne szybkości zmian, przyjmuje
się dużą wartością statyzmu względnego s regulatora prędkości obrotowej turbiny
(p. 19.5.1) — do 10%. Elektrownie jądrowe mogą ewentualnie pracować w syste­
mie regulacji wolnej, czyli w systemie ERO.
1 2 3 A 5 6 7 8 9 10
Kolejni/ rok eksploatacji

Rys. 19.16. A w aryjność: a) poszczególnych urządzeń bloków 360 M W n a węgiel b ru n a ln y ; 19.7.2. Cechy pracy ź ró d e ł mocy regulacyjnej
b) poszczególnych elem entów obiegu w odno-parow ego kotłów BB-1150
K — k o tły ; T - tu rb in y ; G - generatory; / — in n e urządzenia i elem enty; P - przegrzc-
w a c z c p a ry ;/M - p a ro w n ik i;/’» ' - podgrzew acze w ody; W - w odooddzielacze; M - m ie­ W systemie elektroenergetycznym z podstawowym udziałem elektrowni parowych
szalniki i elektrowni jądrowych powstaje problem uzupełnienia tych źródeł źródłami mocy
regulacyjnej i interwencyjnej, o specjalnych właściwościach i następujących zada­
niach:
Na rysunku 19.16a przedstawiono wpływ poszczególnych urządzeń na
— możliwość przynajmniej 1 + 2 cykli pracy przerywanej w ciągu doby do pokry­
awaryjność bloków 360 MW na węgiel brunatny, za okres 10 lat od początku ich
cia obciążeń szczytowych;
eksploatacji. N a podstawie rysunku widać, że największy wpływ n a awaryjność
— możliwość szybkich uruchomień w dowolnych okresie doby i odstawień w przy­
bloków 360 MW mają kotły. Tendencja tak a występuje również dla bloków o mocy
padkach awaryjnych — np. wypadnięcie bloku podstawowego, gwałtowna
120 i 200 MW. W przypadku kotłów walczakowych dwuciągowych, o awaryjno­
zmiana poboru mocy;
ści kotła decydują awarie przegrzewaczy pary i podgrzewaczy wody (po ok. 40%).
— możliwość szybkiej i dużej zmiany mocy w celach regulacyjnych - udział w bie­
Natomiast w przypadku kodów jedno ciągowych decydujący wpływ na awaryjność
żącej automatycznej regulacji częstotliwości i mocy (ARCM) w systemie;
obiegu wodno-parowego kotła mają przegrzewacze pary (rys. 19.16b) — liczba
— zapewnienie elektrowniom podstawowym ekonomicznych warunków pracy
awarii podgrzewaczy wody jest znikoma, co wynika z konstrukcji kotia (patrz p. (obciążenia).
3.14.4).
581
580
 P R A C A E L E K T R O W N I W S Y S T E M IE E L E K T R O E N E R G E T Y C Z N Y M
Wszystkie warunki spełniać mogą elektrownie z turbinami gazowymi oraz wszy­
stkie rodzaje elektrowni wodnych. Warunek ostatni spełniają tzw. elektrownie aku­
mulacyjne, które w dolinie obciążeń pobierają „tanią” energię elektryczną — ob­
ciążając elektrownie podstawowe, a w pozostałych okresach wytwarzają energię
jednocześnie z energii zakumulowanej i z innej, w tym czasie dostarczanej do turbi­
ny. Maszyny synchroniczne takiej elektrowni pracują w układzie pracy generatoro­
wej — oddając energię do systemu, lub w układzie pracy silnikowej, a pobieraną
z systemu elektroenergetycznego energię elektryczną przetwarzają w maszynie
mechanicznej na inną postać energii, która nadaje się do akumulowania (sprężone
powietrze, woda). Dzięki temu, ten rodzaj elektrowni dla systemu elektroenerge­
tycznego jest źródłem mocy o wartości P , i odbiorem w wartości P0. Zatem zmniej­
sza zmienność obciążenia systemu o
P ,' = P '+ P o (19.28)
przy czym P„ — moc pompowania wody lub sprężenia powietrza itp.
Ze wzoru (19.28) wynika, że przejście z jednego sposobu pracy do drugiego um o­
żliwia skuteczną interwencję elektrowni w przypadkach zakłóceń systemowych.
Dlatego moc interwencyjna takiego źródła jest liczona jako suma (19.28) — patrz
również rys. 19.20.
Dzięki pracy elektrowni akumulacyjnych część elektrowni parowych zwię­
kszy swój czas użytkowania Tt z przedziału A T,, do A 7j, (rys. 19.17), zmniejszając
przy tym koszt jednostkowy produkowanej energii elektrycznej. Sprawność cyklu
elektrowni akumulacyjnych (wodnych pompowych i gazowych zasobnikowych)
wynosi r)c — 0,7-=-0,77 więc względny koszt „paliwa” (patrz p. 18.2) w produkowa­
nej w tych elektrowniach energii, z energii wyprodukowanej w elektrowniach paro­
wych (energia ta traktow ana jest jako paliwo dla elektrowni pompowych), pracu­
jących z czasem T,t wyniesie 1,4-=-1,3. Koszt ten po uwzględnieniu kosztu mocy
w elektrowni pompowej i kosztu strat przesyłu jest mniejszy od kosztu energii
produkowanej w elektrowniach parowych pracujących szczytowo (rys. 19.17).
R ys. 19.17. U proszczone porów nanie
w zględnych kosztów energii w ele­
k tro w n iach parow ych i w elektro­
w niach pom pow ych
k — w zględna w artość jed n o stk o ­
wego k osztu energii elektrycznej w
polskim system ie (z rys. 18.6)
o dniesiona d o w artości kosztu dla
T, = 8760 h ; k Ap — w zględny koszt
energii produkow anej w elektrow niach
pom pow ych; T, — czas użytkow ania
m ocy zainstalow anej
582
1».7. R O LA E LE K TR O W N I JĄ D R O W Y C H . G A Z O W Y C H I W O D N Y C H W SE
Zatem dzięki pracy elektrowni akumulacyjnych globalny koszt energii w systemie
zmniejsza się.
Inną wielkością charakteryzującą pracę elektrowni akumulacyjnej jest
wskaźnik udziału produkcji energii netto A p z energii elektrycznej pobieranej z sy­
stemu w produkcji całkowitej ilości energii netto A
19.7.3. Elektrow nie z tu rb in am i gazowymi i e lektrow n ie wodne
w systemie
Elektrownia z turbinami gazowymi jest obiektem o stosunkowo małych kosztach
inwestycyjnych, natomiast o dużych kosztach eksploatacyjnych. Czas uruchomienia
do pełnego obciążenia wynosi kilka minut (układów gazowo-parowych) do kilku­
dziesięciu minut).
Z uwagi na nieograniczone możliwości lokalizacji (w rozwiązaniu klasycznym)
może być instalowana w dowolnym miejscu obszaru systemu elektroenergetycznego.
Jeżeli elektrownia pracuje w układzie klasycznym (rys. 13.1), to ok. 70%
mocy rozwijanej przez turbinę przejmuje napęd sprężarki powietrza, tym samym
zmniejszając moc netto wydawaną do systemu. Zatem zalety elektrowni gazowej,
zwłaszcza przydatne do celów regulacyjnych w systemie z przewagą elektrowni
parowych i jądrowych, nie będą w pełni wykorzystane. Zdecydowanie lepszym
rozwiązaniem jest elektrownia gazowa zasobnikowa. Podczas pracy turbiny gazowej,
sprężarka jest odsprzęgnięta - generator oddaje całą moc rozwijaną przez turbinę,
a powietrze do spalania pobiera się z zasobników akumulacyjnych, które są napeł­
niane przez sprężarkę napędzaną maszyną synchroniczną (pracującą jako silnik)
w okresie doliny obciążenia w systemie.
Wskaźnik <p (19.29) dla takiej elektrowni wynosi ok. 0,7. Przykład pracującej
w R F N [19.6] elektrowni gazowej zasobnikowej o mocy P = 290 MW podano
na rys. 19.18. Jako zasobnik sprężonego powietrza pod ciśnieniem do 7,5 MPa
wykorzystano zbiorniki podziemne w wyeksploatowanej kopalni soli. Pojemność
zbiornika wystarcza na 2 h pracy generatorowej petną mocą.Turbina gazowa będąca
w rezerwie jest cały czas podgrzewana, aby zapewnić bezpieczne warunki urucho­
mienia. Czas od początku rozruchu do pełnego obciążenia wynosi 11 min.
Zaletą elektrowni wodnych [19.7; 19.9] jest ich zdolność do szybkiego
uruchomienia i przejmowania obciążenia, jak również do częstych i szybkich zmian
obciążeń (nie spotykanych przy innych dostępnych źródłach), przy czym nie wpływa
to istotnie na zwiększenie awaryjności i zmniejszenie trwałości hydrozespołu. Szy­
bkość zmian obciążenia elektrowni wodnych wynosi 3% Puls, co odpowiada 60
jednostkom parowym o tej samej mocy PN i szybkości zmian 3% 7Vmin. Ta zaleta
predestynuje elektrownie wodne do pracy regulacyjnej w systemie. W celu wyko­
rzystania szczególnych cech elektrowni wodnych są one bezpośrednio nadzorowane
przez KDM (rys. 19.2).
583
19. P R A C A E L E K T R O W N I W S Y S T E M IE E L E K T R O E N E R G E T Y C Z N Y M
1».7. R O L A E L E K T R O W N I J Ą D R O W Y C H , G A Z O W Y C H I W O D N Y C H W SE

825°C
aby maksymalnie wykorzystać ciek wodny do bieżącej produkcji energii elektry­
cznej, ponieważ w elektrowniach tych energia wody jest darem przyrody i jej uży­
tkowanie przez elektrownię nie przynosi dodatkowych strat. Dzięki temu elektro­
wnie te pozwalają oszczędzać paliwo w systemie, które byłoby zużyte w elektrowni
parowej w celu uzyskania produkcji elektrowni wodnej. Każda kilowatogodzina
wyprodukowana w elektrowni wodnej to oszczędność ok. 0,6 kg węgla energety­
cznego, W ten sposób w krajach, w których występują duże zasoby wodne, elektro­
wnie przepływowe wypierają elektrownie parowe do pracy szczytowej. Elektrownie
przepływowe pracują ze stałym spadem (p. 12.3), więc jako źródło mocy regula­
cyjnej powinny być wykorzystywane w ograniczonym zakresie. Elektrownie zbiorni­
kowe oraz elektrownie tworzące kaskadę rzeki mogą niezależnie od wartości prze­
pływu oddawać moc znamionową. Jednak czas pracy tych elektrowni (zwłaszcza
z wyrównaniem dobowym) w ciągu doby zależeć będzie od aktualnego spływu
dobowego - jest to wadą tych elektrowni. Elektrownie te są elektrowniami pod­
szczytowymi i spełniają zadania regulacyjne. W okresach suchych są elektrowniami
szczytowymi z jak najkrótszym czasem pracy, aby zużywać najmniejsze ilości wody.
Najkorzystniejsze są elektrownie zbiornikowe z wyrównaniem rocznym,
ponieważ niezależnie od warunków hydrologicznych mogą pracować jako elektro­
wnie szczytowe przez cały rok, przy czym wodę nagromadzoną w okresie letnim
R ys. 19.18. U proszczony schem at elektrow ni gazowej zasobnikow ej firm y BBC
1 — tu rb in a ; 2 - k om ory sp ala n ia ; 3 — w ym iennik regeneracyjny (podgrzcw pow ietrza spa­ wykorzystuje się w okresie zimowym. Dla systemu elektroenergetycznego elektro­
linam i w ylotow ym i); 4 — m aszyna sy n ch ro n iczn a; 5 — s p rę ża rk a ; 6 — m iędzystopniow e wnie te są najcenniejszym źródłem mocy. Wprowadzenie członu pompowego do
w odne chłodnice pow ietrza; 7 — w odna chłodnica w ylotow a; 8 — podziem ny zb io rn ik p o ­
w ietrza; 10 — sprzęgła ro złączn e; I I — regulacja ciśnienia pow ietrza elektrowni zbiornikowej z wyrównaniem dobowym i tygodniowym uelastycznia
jej pracę i zwiększa zakres mocy regulacyjnej zgodnie z wzorem (19.28). Elektro­
wnia taka może utrzymywać moc i produkcję energii na tym samym poziomic,
Zakresy mocy regulacyjnej według wzoru (19.78) elektrowni wodnych
niezależnie od zmiennych wyrunków hydrologicznych. W okresie dużego spływu
i pompowych w polskim systemie elektroenergetycznym przedstawiono n a jys. 19.19.
wody produkcja energii odbywa się na naturalnym cieku, natomiast w okresie
N a rolę elektrowni wodnej w systemie elektroenergetycznym zdecydowanie
suchym człon pompowy uzupełniając zbiornik górny zapewnia otrzymanie mocy
wpływa jej rodzaj. Elektrownie przepływowe powinny pracować w taki sposób,
podszczytowej i szczytowej. Wskaźnik <f> (19.29) dla tej elektrowni wynosi
0 < tp < I i jest korzystniejszy niż dla elektrowni pompowej {ę = 1). Jednak ele­
1717
ktrownia ta wymaga szczególnie korzystnych warunków hydrologicznych (zbio­
1642
1500 1356
1506 rnik górny z ciekiem naturalnym). Dlatego dla energetyki krajowej wyjątkowe
MW znaczenie mają elektrownie pompowe. Takie ich zalety jak szybki rozruch i naty­
676 chmiastowa zdolność obciążania, szybkie odciążanie i odstawianie, niepobieranie
500 paliwa (wody) w czasie postoju jako rezerwa „gorąca”, możliwość zautomatyzo­
176
56
0 wania i zdalnego sterowania sprawiają, że oprócz pracy programowej (produkcja
Rożnów Włocławek Porąbka ¿arnum~s Żjklawo Solina Dychów „taniej” energii w szczycie) podstawowym zadaniem tej elektrowni jest praca re­
0 Żar
540 800 130 40 20 gulacyjna i interwencyjna.
540
500
Szczególną funkcję spełniają elektrownie pompowe współpracujące z ele­
1000 - ktrowniami jądrowymi. W przypadku awaryjnego odłączenia od systemu elektro­
MW 1340
1500 -
1470 1510 1530 wni jądrowej, elektrownie pompowe przechodzą, do pracy pompowej i obciążają
elektrownię jądrową.
R ys. 19.19. M oc regulacyjna w większych elektrow niach w odnych i pom pow ych w krajow ym Elektrownia z członem pompowym Solina i elektrownie pompowe uru-
system ie elektroenergetycznym wg inform acji K D M

585
584
 P R A C A E L E K T R O W N I W S Y S T E M IE E L E K T R O E N E R G E T Y C Z N Y M
l».T. R O L A E L E K T R O W N I J Ą D R O W Y C H , G A Z O W Y C H I W O D N Y C H W SE

chamiane są w krajowym systemie po kilkanaście razy na dobę (rys. 19.20). W celu

zapewniania dobrych warunków regulacyjnych, w elektrowniach wodnych i pompo­
wych powinno być zainstalowane 104-14% mocy systemu.

Literatura do rozdziału 19

19.1. B ernas S .: Systemy elektroenergetyczne. W arszaw a, W N T 1982.

19.2. F alba R ., Paks W .: W pływ struktury mocy zainstalow anej w krajow ym systemie
elektroenergetycznym i przebieg zapotrzebow ania mocy na w ym aganą elastyczność
ruchow ą bloków energetycznych. M ateriały z sym pozjum „K om pleksow e racjo­
nalne sterow anie niezaw odnością wielkich elektrow ni". R adom . 19/20 X 1978.
19.3. Gladyś H., M atla R.: P raca elektrow ni w system ie elektroenergetycznym . W arszaw a,
W N T 1990.
19.4. H alaw a T .: Regulacja mocy w krajow ym systemie elektroenergetycznym . Energetyka.
1985. N r 8. s. 328 - 331.
19.5. H ellm an W ., Szczerba Z .: Regulacja częstatliwoici I napięcia w systemie elektroener­
getycznym. W arszaw a, W N T 1978.
19.6. Hoffcins H ., R om eyke N ., H obel D ., Süticrlin F .; D ie Inbetriebnahm e der ersten
Luftspcichcr G asturbinengruppe. Brown Boveri Mitteilungen. 1980. N r 8, s. 4 6 5 -4 7 3 .
19.7. M arjański W .: Właściwości ruchow e elektrow ni pompow o-szczytow ych. Biuletyn
Techniczny Elektrownie i Elektrociepłownie. „E nergoprojekt” W arszaw a. 1974. N r 2,
s. 1 - 1 7 .
19.8. Pasicrbski F ., W rona 3.: R egulator centralny układu autom atycznej regulacji często­
tliwości i m ocy system u elektroenergetycznego A R C M -2. Energetyka. 1976. N r 12,
s. 4 6 1 -4 8 3 .
19.9. R udnicki B .: R ola elektrow ni w odnych w system ie elektroenergetycznym . Biuletyn
Techniczny Elektrownie i Elektrociepłownie. Energoprojekt, W arszaw a. 1986. N r 1,
s. 1 6 -3 3 .
19.10. Statyslyka rozw oju energetyki polskiej. W arszaw a, Zjednoczenie Energetyki, C entrum
Inform atyki Energetyki, lata 1 9 7 0 -8 6 .
19.11. T o rcń M ., W aniek S .: W ym agania regulacyjne dla bloków energetycznych w świetle
potrzeb systemu. Prr.ce IA SE , W rocław, 1978. Z . 33, s. 14—17.

Literatura uzupełniająca

19.12.
19.13.
19.14.
19.15.
19.16.
R ys. 19.20. W ybrane dobow e wykresy pracy n astępujących elektrow ni wg inform acji K D M :
a ) elektrow nia zb io rn ik o w a Solina (z członem pom pow ym ) — dzień jesienny; b) elektrow nia
pom pow a Ż ydow o — dzień je sien n y ; c) elektrow nia po m p o w a Ż arnow iec — dzień zim ow y;
d) elektrow nia po m p o w a P o rąb k a -Ż ar — dzień letni
P — praca p o m p o w a ; G — p ra c a tu rb in o w a ; P , — m oc w ydaw ana elektrow ni; P„ — moc
p o m p o w a n ia ; P „ — zakres m ocy regulacyjnej elektrow ni
K raw et A .; O becny stan, w ym agania i propozycje dostosow ania A R C M bloków ener­
getycznych d o w ym agań U C PTE . Energetyka 1992. N r 4, s. 117-121.
Zieliński Z.: Sposoby przeciwdziałania aw ariom systemowym zalecane przez U C PTE .
Energetyka 1992. N r 6, s. 211-214.
Bujko J.. Zieliński Z., Lipko K.: D ostosow anie krajow ego systemu elektroenergetycznego
do w spółpracy z system em U C PTE. Energetyka. 1996. N r 3, s. 123-128.
O balcński W ., W rona J.: Regulacja w tórnej mocy i częstotliw ości w now ych w arunkach
pracy KSE. Energetyka. 1996. N r 3, s. 133-136.
R obocze spraw ozdanie o pracy K rajow ego System u Elektroenergetycznego w 1995 r.
Polskie Sieci Elektroenergetyczne. W arszaw a, 1996.

586
 » .I. E L E K T R O W N IE S Ł O N E C Z N E

20. NOWE ŹRÓDŁA I TECHNOLOGIE WYTWARZANIA

ENERGII ELEKTRYCZNEJ _________ 20.2. ELEKTROWNIE S Ł O N E C ZN E

Energia słoneczna o wartości ok. 81000-10ć MW ogrzewa kulę ziemską, z tego

27000-106 MW przypada na lądy. Światowe zużycie wszystkich postaci energii
wynosi ok. 10-106 MW. Te liczby uzmysławiają możliwości energetyczne. Jednak
do wytworzenia mocy 4000 MW { moc elektrowni Bełchatów ) trzeba zbudować
ogniwa słoneczne o powierzchni 400 km2 w najbardziej nasłonecznionej części Sta­
nów Zjednoczonych - w Kalifornii. W celu pokrycia potrzeb energetycznych
świata wynoszących 3500-10'2 kW -h/a potrzebna byłaby powierzchnia 4 0 -106
km2 pokryta ogniwami słonecznymi [20.13]. Rozkład globalnego promieniowania
słonecznego na ziemi przedstawiono na rys. 20.1.

20.1. W IA D O M O Ś C I O G Ó L N E

Kryzys energetyczny w 1973 r., który spowodował skokowy wzrost najpierw ceny
ropy naftowej, a następnie wszystkich innych paliw, względy ochrony środowiska
oraz rozwój techniki kosmicznej zwiększyły zainteresowanie nowymi, niekon­
wencjonalnymi źródłami i technologiami w ytwarzania energii elektrycznej.
Te nowe, niekonwencjonalne źródła energii elektrycznej m ożna podzielić
na źródła odnawialne i na źródła nieodnawialne. D o odnawialnych źródeł energii
elektrycznej należą: energia słoneczna, energia wiatru, pływów morskich, fal m or­
skich i energia cieplna oceanów (maTetermiczna), a do źródeł nieodnawialnych:
wodór, energia magneto-hydro-dynamiczna i ogniwa paliwowe. Energię wnętrza
ziemi (geotermiczną) m ożna zaliczyć od obu rodzajów źródeł: gejzery są źródłem
nieodnawialnym, energia zaś gorących skał jest energią odnawialną.
W ykorzystanie prawie wszystkich niekonwencjonalnych źródeł energii
elektrycznej jest związane z minimalnym, bądź nawet żadnym wpływem na środo­
wisko. Z tego względu przyszłość należy do nich. Organiczcnia w ich stosowaniu Rys. 20.1. R ozkład globalnego prom ieniow ania słonecznego w kW - h/(m 2 • a) wg [20.28]
są dwojakiego rodzaju:
— technologiczne, ze względu na formę występowania i możliwości praktycznego Energię słoneczną można wykorzystać do produkcji energii elektry­
w ykorzystania; cznej i do produkcji ciepłej wody. Są dwie metody wykorzystania energii słone­
- ekonomiczne, związane z dużymi kosztami ich wykorzystania. cznej :
Poniżej podano krótką charakterystykę tych nowych, niekonwencjonalnych — metoda hcliotcrmiczna;
źródeł i technologii wytwarzania energii elektrycznej- Choć znaczą one dziś jeszcze — metoda helioelektryczna.
niewiele w światowym bilansie energetycznym, to jednak rola ich w przyszłości Metoda heliotermiczna polega na przemianie promieniowania słonecznego
będzie systematycznie zwiększała się ze względu na konieczność zmniejszenia ob­ w ciepło, doprowadzane następnie do turbiny napędzającej generator, produkujący
ciążenia środowiska przez energetykę konwencjonalną. Prognozy optymistyczne energię elektryczną. Elementami w niej stosowanymi są: heliostaty — zwierciadła
szacują udział niekonwencjonalnych źródeł energii elektrycznej w światowym ogrzewane energią słońca i kierujące odbite jego promienie na umieszczony cen­
bilansie energetycznym w 2010 r. na 10%, pesymistyczne zaś n a 5%. tralnie na wysokiej wieży absorber, składający się z rurek ogniskujących na sobie
odbite od heliostatów promieniowanie słoneczne. Wewnątrz rurek absorbera krąży
czynnik roboczy (sód, lit, a2otan potasu), którego pary napędzają turbinę. Największą

588 589
 N O W E Ź R Ó D Ł A I T E C H N O L O G I E W Y T W A R Z A N I A E N E R G II E L E K T R Y C Z N E J
elektrownią słoneczną działającą na tej zasadzie jest elektrownia Barstow o mocy
10 MW pracująca w Kalifornii (USA). W projekcie takiej elektrowni om ocy 100 MW
wieża absorbera ma wysokość 225 m, heliostaty zaś są umieszczone w polu o pro­
mieniu 450 m, tem peratura czynnika roboczego dochodzi do 530°C. Inny projekt
amerykański elektrowni słonecznej o mocy 250 MW przewiduje zbudowanie jej
na pustyni, gdzie moc promieniowania słonecznego dochodzi do 900 W /m2. Uzy­
skane param etry czynnika roboczego wyniosą 15 MPa, 500°C. Schemat ideowy
takiej elektrowni przedstawiono na rys. 20.2. Projekt szwajcarski takiej elektrowni
0 mocy 50 MW przewiduje rozmieszczenie heliostatów na południowych zboczach
górskich.
Odmianą tego typu elektrowni są liniowe kolektory słoneczne w postaci
paraboloidów, w których ogniskowych są umieszczone rurowe absorbery z prze­
pływającym czynnikiem roboczym. Moc uzyskiwana z takiego rozwiązania d o ­
chodzi do 1 MW. Koszty budowy elektrowni słonecznych wynosiły 3500-1-6000
dol./kW (w 1995 r.).
Kolektory słoneczne umieszczone na dachu domu pozwalają na ogrzanie
wody do +50°C , co wystarcza przy ogrzewaniu podłogowym. Stosuje się układy
wykorzystujące współpracę dachowych kolektorów słonecznych z pompą cieplną
1 z grzejnikiem elektrycznym na tanią nocną energię elektryczną. Kolektory sło­
neczne o temperaturze ok. 65° są wykorzystywane w rolnictwie, do ogrzewania
R ys. 20.2. Schem at ideowy elektrow ni heiioterm icznej
1 — zw ierciadła sterow ane ko m p u terem ; 2 - a b so rb er; 3 - zbiornik nagrzanego sod u ;
5 — w ytw ornica p a ry ; 6 — tu rb in a p a ro w a ; 7 — sk rap lacz p a ry ; 8 - c h ło d n ia ;? — genera­
to r elektryczny
590
U J. E L E K T R O W N IE S Ł O N E C Z N E
basenów kąpielowych, do wytwarzania ciepłej wody użytkowej — tam, gdzie nie
ma systemów ciepłowniczych.
W Polsce kolektory słoneczne są eksperymentalnie stosowane na pod­
stawie prac PAN, Instytutu Energetyki i „Energopomiaru”.
Energia słoneczna jest wykorzystywana także za pomocą tzw. stawów ciep­
lnych. Staw cieplny m a czarne dno absorbujące promienie słoneczne oraz ma dwie
warstwy wody: dolną silnie zasoloną i górną ze zwykłej wody lub wody morskiej.
Dolna warstwa pochłania promieniowanie słoneczne, a duża jej gęstość utrudnia
przewodzenie ciepła ku górze, wskutek czego nagrzewa się ona coraz bardziej.
G eplo jej zostaje oddane w wymienniku ciepła czynnikowi odparowującemu w sto­
sunkowo niskiej temperaturze i napędzającemu turbinę.
Duża pojemność cieplna wody daje w wyniku dużą zdolność akumula­
cyjną stawu, co umożliwia pracę instalacji przy zmniejszeniu promieniowania sło­
necznego i usuwa podstawową wadę elektrowni słonecznych. Staw słoneczny o po­
wierzchni 25 ha daje moc 5 MW, przy koszcie 3000 dol./kW (w cenach 1984 r.).
Został on zrealizowany w Izraelu.
Projekt hiszpańskiej elektrowni słonecznej o mocy 20 MW przewiduje
zastosowanie 2000 heliostatów zajmujących powierzchnię 500000 m 2 i 3 absor­
berów umieszczonych na wieży o wysokości 200 m. Nośnikiem ciepła zamiast
cieczy jest powietrze, ogrzewane do temperatury 800°C i napędzjące turbinę
gazową o mocy 13 MW, a następnie wytwarzające parę wodną do napędu turbiny
o mocy 7 MW.
Przewiduje się budowę instalacji mieszanych słoneczno-paliwowych,
składających się ze słonecznej wytwornicy pary na wieży i kotła opalanego gazem,
przy czym powierzchnia ogrzewalna słonecznej wytwornicy pary jest włączona
w układ kotła. Instalacja taka może pracować niezależnie od nasłonecznienia,
a oszczędność paliwa uzyskiwaną dzięki pracy słonecznej wytwornicy pary szacuje
się na 35%.
Elektrownie słoneczne charakteryzują się wysokimi kosztami eksploa­
tacyjnymi, co powoduje, że większe nadzieje wiąże się z wykorzystaniem energii
słonecznej w małych instalacjach do produkcji gorącej wody.
Metoda helioelektryczna polega na bezpośredniej przemianie energii pro­
mieniowania słonecznego w energię elektryczną za pomocą ogniw fotoclektrycznych.
Ogniwa takie przemieniają w energię elektryczną nie tylko bezpośrednie promie­
niowanie słońca, lecz również promieniowanie rozproszone (przy zachmurzeniu).
Ogniwa fotoelcktrycznc są wykonywane z krystalicznego krzemu, arsenku
galu lub siarczanu kadmu. Moc elektrowni fotoelektrycznych wynosi 20-5-1000 kW.
Przodują w ich budowie Stany Zjednoczone, Japonia i Francja. Największą,
produkującą od 1985 r. elektrownią tego typu jest elektrownia Carissa Plainas w Kali­
fornii o mocy 6,5 MW. Planuje się budowę elektrowni tego rodzaju o mocy 10 MW.
Stosuje się w nich koncentrację promieniowania słonecznego przez zastosowanie
zwierciadeł parabolicznych lub soczewek Fresnela. Ogniwa fotoelektryczne zajmują
wielką powierzchnię. Elektrownia o mocy 1000 MW wymagałaby powierzchni
591
20. N O W E Ź R Ó D Ł A I T E C H N O L O G I E W Y T W A R Z A N I A E N E R G II E L E K T R Y C Z N E J
20.3. E L E K T R O W N IE W IA T R O W E

50 km 2. Sprawność ogniw fotoelektrycznych jest ma)a i wynosi od 10% (ogniwa

z krzemem polikrystalicznym) do 12 -f- 16% (ogniwa z krzemem monokrystali-
cznym) i 23% (ogniwa z arsenku galu). K oszt elektrowni z ogniwami fotoeleklry-
cznymi w 1995 r. wynosił 10 000 dol./kW . Znalazły one szerokie zastosowanie
w technice kosmicznej.
Planuje się budowę słonecznych elektrowni kosmicznych na satelitach
geostacjonarnych wykorzystując fakt. że promieniowanie słoneczne na orbicie
takiego satelity pozwala na uzyskanie od 10 razy więcej energii niż n a Ziemi. Energia
ta w postaci fal ultrakrótkich byłaby przesyłana na Ziemię, gdzie za pomocą
falowników byłaby przem ieniana na prąd przemienny. Jest to jednak technika XXI
wieku - uruchomienie takiej instalacji planuje się ok. 2030 r.
Inną form ą wykorzystania energii słonecznej jest fotosynteza, to jest asy­
milacja przez rośliny dwutlenku węgla z powietrza
b i d y te c h n o lo g ic z n e ; 5 — g e n e ra to r e le k try c z n y ; 6 — sieć e n e rg e ty k i z a w o d o w e j; 7 — tr a n ­
6C02 + 6H,0 = C6Hl0O5 + H20 + 602 s f o rm a to r sp rzęg o w y ; S - ro z d z ie ln ia w y so k ieg o n a p ię c ia ; 9 - w y m ie n n ik ciep ła

M oc (kW ) agregatu tu rb in a w iatrow a-prądnica, przy osiągalnych dziś

podczas której tworzy się energia biomasy. Biomasa może być spalona bezpośrednio
(np. w postaci drewna) lub przetworzona na m etan lub metanol, z tym samym
przeznaczeniem. Obliczenia wykazują, że elektrownia o mocy 4000 MW (moc
elektrowni Bełchatów I) potrzebowałaby do tego celu terenów o powierzchni 20001-
+• 5000 km2. Budowa elektrowni z kotłami opalanymi drewnem rozważana jest
w krajach tropikalnych. M etan uzyskany ze zgazowania biomasy może być spalany
w silnikach wysokoprężnych, pracujących wg obiegu Otto (podobnych do silników
Diesla). Metanol może być używany do napędu samochodów (po przystosowaniu
silnika do jego spalania).
Przetworzona biomasa, w postaci odchodów zwięrzęcych i odpadów
rolniczych, po ich fermentacji, tworzy biogaz, który zawiera 55-1-70% metanu.
Biogaz jest wykorzystywany do palenisk, parników i kotłów wodnych, dostarcza­
jąc ciepło niezbędne w gospodarslwie rolnym. Przy dużej jego produkcji może
on być wykorzystywany jako paliwo do napędu silników średnioprężnych pracują­
cych wg obiegu O tto, sprzęgniętych z generatorami energii elektrycznej. Ciepło
z chłodzenia silnika i odbierane z jego gazów spalinowych może służyć do wytwa­
rzania cieplej wody użytkowej, wykorzystywanej m. in. do przyspieszania procesu
fermentacji biomasy. Schemat ideowy takiej instalacji pokazano na rys. 20.3. W Pol­
sce w draża się eksperymentalne instalacje tego rodzaju.
20.3. ELEKTROW NIE W IATROW E
Ruch pow ietrza, zwany wiatrem, jest wywołany przez różnice w nagrzewaniu lądów
i m órz, biegunów i równika oraz przez silę Coriolisa, związaną z obrotowym ru­
chem Ziemi.
spraw nościach elem entów , m oże być w yrażona wzorem
P = (0,00011 -k 0,00022)d V
m a łe a g re g a ty d u ż e a g re g a ty
gdzie: d - średnica łopatek turbiny w iatrowej, m; v - prędkość w iatru, m /s.
M oc znam ionow a w iatrow ego zespołu prądotw órczego jest określana
przy pewnej prędkości w iatru. Jest nią zwykle prędkość 10 -r 12 m /s. Zespoły
te pracują w przedziale prędkości w iatru 5-t-25 m /s. Przy prędkości w iatru
mniejszej niż 5 m /s są osiągane zbyt m ałe m oce, natom iast przy prędkości
większej niż 30 m /s zespoły są w yłączane ze względu n a możliw ość uszkodzeń
mechanicznych.
Z powyższego w ynika, że najważniejszym czynnikiem jest duża p ręd ­
kość w iatru, gdyż zwiększanie średnicy łopatek jest ograniczone względami
konstrukcyjnym i do 100 m . N ie mniej w ażna niż prędkość w iatru jest jego
stałość w ystępow ania w danym miejscu, gdyż od niej zależy ilość w yproduko­
wanej przez silnik w iatrow y energii elektrycznej w ciągu roku - a to decyduje
0 opłacalności całej instalacji. Z tego względu elektrow nie w iatrow e są budow a­
ne w miejscach ciągłego w ystępow ania w iatrów o odpow iednio dużej prędkości,
zwykle większej niż 6 m /s. Są to zazwyczaj rejony nadm orskie i podgórskie.
Roczny czas w ykorzystania m ocy zainstalow anej elektrow m w iatrow ych wy­
nosi 1000 -t- 2000 h /a i rzadko kiedy przekracza 2500 h/a.
Czynnikiem wpływającym n a opłacalność elektrow ni w iatrow ych jest
również możliw ość sytuow ania ich n a terenach o m ałej gęstości zaludnienia
1 brak u sieci elektrycznej. E lektrow nie w iatrow e buduje się w górach do zasilania
schronisk, na w yspach, do zasilania gospodarstw wiejskich leżących n a odludziu.
38 E ltftrow nie

592
 20. N O W E 2 R 0 D Ł A I T E C H N O L O G IE W Y T W A R Z A N IA E N E R G II E LE K T R Y C Z N E J
M oce w iatrow ych zespołów prądotw órczych zaw ierają się w granicach
od 1 + 10 kW, poprzez setki kW do największych instalacji o mocy 3 + 5 MW.
M ałe instalacje w spółpracują z bateriam i akum u lato ró w , z pom pam i cieplnymi,
duże zaś z m ałym i elektrow niam i w odnym i i z elektrow niam i dieslowskim i.
G ęstość m ocy uzyskiwanej z w iatrow ych zespołów p rądotw órczych jest
m niejsza niż 10 M W /k m 2, przy czym jedynie 5% tej pow ierzchni jest zajm ow a­
ne przez fundam enty wież, drogi dojazdow e i rozdzielnie.
Wady elektrowni wiatrowych, ja k widać z powyższego, to wielkie
zapotrzebowanie na powierzchnię, hałas, zeszpecenie krajobrazu i ujemny wpływ na
ptactwo.
T urbiny w iatrow e m ają zwykle dw ie lub trzy łopatki (śmigła). T urbiny
w iatrow e są budow ane ja k o w ysokoobrotow e, poziom o- lub pionow oosiow e,
z łopatkam i typu śm igła lotniczego. Przy zastosow aniu w ielobiegunowych p rą ­
dnic m ożliwe jest zrezygnow anie z pośredniej przekładni. Przy średnicy śm igła
w iatraka 60 m , śm igła te są um ieszczane n a wieżach o w ysokości 70 -+ 100 m ,
a n a tej w ysokości prędkość w iatru jest większa niż przy ziemi. N a ry su n k u 20.4
przedstaw iono sylwetki silników w iatrow ych różnej m ocy. P rzy prędkości w iat­
ru większej niż 25 m /s p rąd n ica je st autom atycznie w yłączana i ustaw iana
równolegle d o kierunku w iatru w celu uniknięcia zniszczenia. W ysokie wieże
i duże średnice śmigieł w iatrak a są. niebezpieczne przy burzach i h uraganach.
Rys. 20.4. Sylwetki silników w iatrow ych różnej m ocy
Koszty budowy elektrowni wiatrowych zależą od ich mocy i w cenach
z 1995 r. wynosiły ok. 9 0 0 + 1 7 0 0 dol./kW. Koszty eksploatacji elektrowni
wiatrowych są znikome. Remonty pochłaniają rocznie do 1% nakładów inwes-
tycyjnych.
W budowie elektrowni wiatrowych przoduje Dania, gdzie ich moc
zainstalowana już przed 1939 r. osiągnęła 100 MW. Do 1995 r. planowano
594
2 0.3 . E L E K T R O W N IE W IA T R O W E
pokryć 15% zapotrzebow ania n a energię elektryczną przez elektrow nie w iatro­
we. D an ia buduje elektrow nie w iatrow e o średniej m ocy 50 •+• 200 kW .
N ajwiększe elektrow nie w iatrow e pracujące na świecie osiągają m oc
(1986 r.): w D anii - 2 M W , w R F N i w Szwecji - 3 M W , w U SA - 4 M W
(w budow ie znajduje się elektrow nia w iatrow a o m ocy 7,5 MW ). M oc zainstalo­
wana we wszystkich elektrowniach wiatrowych na świecie wynosiła w 1995 r.
8500 MW. W roku 2000 planuje się osiągnięcie 17 000 MW.
Ja k o przykład rozm achu w stosow aniu elektrow ni w iatrow ych m oże
służyć ich zabudow anie w Przełęczy A ltam ont w górach D iablo R ange
w K alifornii (70 km na w schód od San Francisco). D o końca 1985 r. wy­
budow ano tam 5500 silników w iatrow ych n a obszarze 6000 ha. M oc ich
w ynosiła 525 M W . Z astosow ano 19 typów silników w iatrow ych o m ocy od
40 kW d o 400 kW . Przez Przełęcz A ltam ont w górach D iablo R ange (szczyty
0 wysokości 1300 m ) płynie zim ne pow ietrze od Pacyfiku k u K otlinie K a ­
lifornijskiej, gdzie jest ogrzew ane i tw orzy prądy wznoszące. O d w schodu
K o tlin a K alifornijska jest ograniczona góram i Sierra N evada (szczyty o wy­
sokości 4000 m ). T e zmienne w iatry spow odowały, że Przełęcz A ltam ont jest
rzadko zaludniona i jest w ykorzystyw ana do w ypasu bydła, co nie koliduje
z instalacjam i silników w iatrow ych [20.7].
N iestety w Polsce w ykorzystanie energii w iatru nie rokuje perspektyw
n a odegranie w przyszłości znaczącej roli w bilansie energetycznym. W iatry
m ają u n as zbyt m a łą prędkość, wieją okresowo, m ogą być jedynie lokalnym
1 ograniczonym źródłem energii elektrycznej.
20.4. ELEKTROWNIE MORSKIE
D o elektrow ni m orskich zalicza się elektrownie w ykorzystujące energię pływów
i fal m orskich o raz energię cieplną m órz.
W korzystnych w arunkach topograficznych możliwe je st w ykorzysta­
nie pływów (przypływ ów i odpływ ów ) m orza. Ujście rzeki wpływającej d o m o ­
rza i wysokie jej brzegi um ożliw iają budow ę zapory, pozwalającej n a wpłynięcie
wód m orskich w dolinę rzeki podczas przypływu i wypuszczenie ich poprzez
turbiny w odne d o m o rza podczas odpływ u (rys. 20.5).
Największa n a świecie elektrownia pływowa pracuje we Francji, przy ujściu
rzeki La R ance d o K an ału L a M anche. M a ona 24 turbiny w odne rewersyjne
o m ocy po 10 M W , a więc m oc 240 M W . Z ostała on a uruchom iona w 1967 r.
M aksym alna am plituda pływów wynosi 13,5 m, m inim alna zaś - 5 m . R ozruch
agregatów pompow ych następuje przy spadzie 1,75 m (osiągają one wówczas 10%
m ocy znam ionowej); przy spadzie 3,9 m uzyskuje się 50% mocy zainstalowanej,
a przy spadzie 6 m — 100%. W dolinie obciążenia agregaty p racują w ruchu
pom pow ym w celu zwiększenia różnicy poziom ów między zbiornikiem w ujściu
rzeki a m orzem , a tak że w celu w ydłużenia okresu pracy turbinow ej.
595
20. N O W E Z H O D Ł A 1 T E C H N O L O G IE W Y T W A R Z A N IA E N E R G II E LE K T R Y C Z N E J
20.*. E L E K T R O W N IE M O R S K IE

Promieniowanie
słoneczne

Rys. 20.5. Schem at ideow y elektrow ni

pływowej: a) przypływ m orza; b) o d ­
pływ m orza
I - morze; 2 - zapora; 3 - turbozespół

Elektrownie wykorzystujące pływy morskie pracują w Kanadzie,

w Chinach i w Rosji, a są projektowane w W ielkiej Brytanii, w Kanadzie,
w Korei Poudniowej i w Indiach [20.31].
W adam i elektrow ni pływ ow ych je st zasalanie ujść rzek o raz erozja ich
brzegów w skutek w ahań poziom u w ody.
Energia f a l m orskich służy d o sprężania pow ietrza wielkich pływ ają­
cych k o m ó r o długości 80 m , szerokości 7 m i wysokości 7,5 m . Sprężone
pow ietrze o b raca tu rb in ę napędzającą generator. Pływ ające kom o ry m o g ą słu­
żyć ja k o falochrony. Instalację dośw iadczalną tego ty p u o m ocy 1 M W z b u d o ­
w ano w Japonii.
Innym sposobem je st w ykorzystanie elem entów pływ ających, p rzy p o ­
m inających nu rk u jące kaczki i unoszących przez fale m orskie w d ó ł i w górę.
W o d a m o rsk a, przed ostająca się przez szczeliny w tych elem entach napędza
zainstalow ane w ich w n ętrzu turb in y w odne z g eneratoram i. T ego ty p u in stala­
cje o m ałej m ocy w pełni zdały egzam in i od lat służą d o ośw ietlania boi.
W W ielkiej B rytanii trw ają pró b y z instalacjam i tego ty p u o większej m ocy.
E nergia fal m o rsk ich jest w ykorzystyw ana:
- w Rosji w zatoce M ezen nad M orzem Białym - 14 MW;
- A nchorage n a A lasce - 10 M W ;
- w K anadzie w Baie d e F u n d y - 4 M W .
W ykorzystanie różnicy tem peratury m iędzy te m p e ratu rą w ody n a p o ­
wierzchni a te m p eratu rą w ody w głębi m o rza lub oceanu jest m ożliw e n a o b ­
szarach rów nikow ych. W o d a m o rsk a m a tam n a pow ierzchni tem p eratu rę ok.
30DC, na głębokości zaś 300 -s- 500 m tem p eratu rę ok. 7°C. W ykorzystanie tej
różnicy tem p eratu r polega n a zastosow aniu czynnika roboczego, k tó ry p aru je
w tem peraturze w ody pow ierzchniow ej, a je st skraplany w o d ą czerpaną z głębo­
kości 300 -r- 500 m . C zynnikiem tym je s t am o n iak lu b p ro p a n . E lektrow nia ta k a
m oże składać się z 4 bloków o m ocy po 40 M W każdy, m oże więc m ieć łączną
m oc 160 M W . C ała instalacja w raz z generatorem znajduje się n a pływającej
platform ie. E nergia elektryczna jest d o starczan a n a ląd kablem podm orskim .
Schem at ideow y takiej elektrow ni p o k azan o n a rys. 20.6.
Przy m ałych różnicach tem p eratu r pow ierzchnia w ym iany ciepła w p a ­
row niku i w skraplaczu m usi być d u ż a - co pow oduje zwiększenie w ym iarów
instalacji. D rugim problem em jest korozja m ateriału w wodzie m orskiej i osa­
dzanie się n a pow ierzchniach wymienników ciepła organizm ów m orskich, ro z­
wijających się bujnie w ciepłej wodzie. Spraw ność realizow anego w takiej elekt­
row ni obiegu C arn o ta wynosi 7,5% , spraw ność elektrow ni wynosi wprawdzie
tylko ok. 2 -^ 3 % , d e źródło energii jest niewyczerpalne i stale gotowe do
w ykorzystania, gdyż różnice tem peratur wody morskiej w strefie rów nikow ej są
prawie slałe, niezależnie od pory roku i pory dnia. Energia maretermiczna jest
wykorzystywana na wyspie Bali w Indonezji (5 MW), w Japonii (10 MW), na Tahiti
(5 MW) i na Hawajach (40 MW). Rozważany jest projekt budowy 6 elektrowni po
100 MW każda w Indiach (między Madrasem a Cejlonem).
Eksperym entalne instalacje m areterm iczne pracują, lecz budzi w ąt­
pliwość ekonom iczność pracy takich instalacji o dużej m ocy. Z am iast przesyłu
energii elektrycznej kablem , przy dużych odległościach od lądu, rozw aża się
wytwarzanie na platform ie m etanolu lub w odoru, któ ry w stanie ciekłym byłby
przew ożony n a ląd tankow cam i. E nergia elektryczna byłaby wówczas pośred­
nią form ą energii.
20.5. ELEKTROWNIE GEOTERMICZNE
Energia w nętrza Ziem i (geoterm iczna) objaw ia się w postaci gejzerów i tzw.
gorących skal. Pierwsze z nich są erupcją pary wodnej lub gorącej wody z w nęt­
rza Ziemi, a d o w ykorzystania drugich potrzeba wywiercić otw ory i wtłaczać do
wnętrza Ziemi zim ną wodę, a wypom pow ywać gorącą. M a to przeważnie miej­
sce n a obszarach anom alii geologicznych. Energia geoterm iczna o wyższym

597
596
2 0. N O W E 2 R O D Ł A I T E C H N O L O G IE W Y T W A R Z A N IA E N E R G II E LE K T R Y C Z N E J
potencjale tem peraturo w y m jest w ykorzystyw ana d o pro d u k cji energii elekt­
rycznej, energia zaś o niższym potencjale służy ja k o źró d ło ciepła d o ogrzew ania
pomieszczeń.
G ejzery są w ykorzystyw ane d o n ap ęd u tu rb in p arow ych bezpośrednio
bądź pośrednio. W ydobyw ające się w raz z g o rącą w o d ą i p a rą w odną gazy są
agresyw ne i o d k ład ają się n a ło p atk ac h tu rb in , przez co zm uszają d o sto so w an ia
w ym ienników ciepła, k o m plikując i pog arszając spraw ność obiegu ciepłego.
T akie geoterm iczne elektrow nie p racu ją je d n a k bez kotłów , k tó ry ch
spaliny i o dpady stałe zanieczyszczają środow isko. T a k więc elektrow nie geoter­
m iczne nie szkodzą środow isku.
Schem at ideow y elektrow ni geoterm icznej p rzedstaw iono n a rys. 20.7.
Separator
pary
Rys. 20.7. Schem at elektrow ni geotermicznej: a) obszar anom alii geologicznej; b) schem at elektro­
wni geotermicznej
/ - o tw ó r w iertniczy; 2 - skraplacz; i - chłodnica
598
ZO.&. E L E K T R O W N IE G E O T E R M IC Z N E
Param etry tu rb in w elektrow niach geotermicznych są dostosow ane do
w arunków miejscowych, np. w elektrow ni O lkaria w K enii (150 km n a północ­
ny zachód od N airo bi) tu rbiny o m ocy 3 x 5 M W pracują przy param etrach
pary 0,5 M P a, 152°C [20.24],
Moc zainstalowana w elektrowniach geotermicznych na świecie w 1995 r.
osiągnęła 12 000 MW i zwiększała się w ostatnich dziesięciu latach o 10% rocznie.
Największe z nich to elektrownie:
- Geyers w K alifornii - 502 M W ;
- L ardarello we W łoszech - 390 M W ;
- W airakei w N owej Zelandii - 290 M W ;
- C erro Prieto w M eksyku - 75 M W .
Elektrow nie geoterm iczne p racują także w Japonii, w b. Z S R R (K am czatka,
T urkm enia, K aukaz), w Islandii, w K enii. W Nowej Zelandii p a ra w odna
jest czerpana z głębokich na 1000 m etrów otw orów wiertniczych. N a K a m ­
czatce w ydobyw ana gorąca w oda służy do w ytw arzania p ar freonu, który
wrze w tem peraturze - 33°C przy ciśnieniu atm osferycznym. Pary freonu służą
do nap ęd u turbin. W realizacji znajdują się elektrow nie geoterm iczne w d al­
szych 12 krajach.
K oszty budow y elektrow ni geoterm icznych w ykorzystujących bezpo­
średnio p a rę w odną z gejzerów wynosiły w 1985 r. 1600 -*■ 1700 dol./kW ,
elektrow ni zaś w ykorzystujących gorącą wodę z obiegiem pośrednim —
2400 -i- 2500 dol./kW [20.33],
W ykorzystanie wgłębnych w ód termalnych zależy od ich tem peratury
eksploatacyjnej (tem peratura złożow a pom niejszona o spadek tem peratury
podczas w ydobyw ania jej n a powierzchnię) oraz wydajności źródeł. Zasolenie
wgłębnych w ód term alnych jest niekorzystne, gdyż zwiększając ich lepkość
zmniejsza wydajność źródeł oraz zwiększa spadek temperatury podczas ich
wydobywania. D o celów grzejnych nadają się wody wgłębne o tem peraturze
eksploatacyjnej rów nej co najm niej 65°C przy zasoleniu nie przekraczającym
30 g/l. . , . ......................
Poniew aż P olska leży poza strefam i aktyw ności tektonicznej i wulka-
niczno-magm owej, nie m a u nas złóż w ód term alnych lub pary, k tó ra m ogłaby
być w ykorzystyw ana d o produkcji energii elektrycznej [20.2]. Najcieplejsze
i najbardziej w ydajne źródło w ód term alnych to otw ór koło K oła, z którego
z głębokości 1,8 km następuje sam o wypływ 8 0 m 3/h wody o tem peraturze 60°C
i zasoleniu d o 8 g/l. W pobliżu U niejow a koło Ł odzi w ydobywa się wody
wgłębne w ilości do 60 m 3/h o tem peraturze 69°C i o zasoleniu d o 9 g/l z głębo­
kości 2 km . Z o tw o ru w B ańsku (koło N ow ego T argu) o głębokości 5,2 km
uzyskano w ydajność 60 m 3/h w ody o tem peraturze eksploatacyjnej 72°C i o za­
soleniu 3 g/l. W Polsce prow adzi się intensyw ne poszukiw ania wgłębnych wód
term alnych do w ykorzystania miejscowego [20.6; 20.10].
599
2 0, N O W E 2 R O D Ł A I T E C H N O L O G IE W Y T W A R Z A N IA E N E R G II E L E K T R Y C Z N E J
2 0 .6 . E L E K T R O W N IE Z G E N E R A T O R A M I M H D

20.6. ELEKTROWNIE Z G ENERATORAM I M H D

M agnetohydrodynam iczn a (M H D ) m eto d a bezpośredniego p rzetw arzania ene­

rgii cieplnej n a energię elektryczną polega n a w zajem nym oddziaływ aniu stru ­
m ienia zjonizow anego gazu i stacjonarnego p o la m agnetycznego. O dbyw a się to
w tem peraturze ok. 2700°C przy prędkości strum ienia gazu ok. 1000 m /s i przy
indukcji p o la m agnetycznego ok. 2 -h 6 T .
W celu łatwiejszej jo n iz a q i gazu stosuje się tzw. posiew, czyli w p ro w a­
dzenie d o gazu m etali alkalicznych o niskich p o te n g a ła c h jonizacji, ja k cez,
ru bid, p o tas i sód w ilości 0,1 -i-1% . P oniew aż są to m etale b ard zo drogie, są
one p o spełnieniu swej roli w yłapyw ane i p o now nie w prow adzane d o obiegu.
P row adzone od wielu lat p race n ad m e to d ą M H D w U S A i b. Z S R R
doprow adziły d o budow y instalacji tego ty p u o m ocy 50 M W w U S A
(w projekcie 100 MW) i 25 MW w Rosji (realizowana elektrownia z generatorami
MHD w Riazaniu o mocy 250 MW ). Sprawność elektrowni z generatorem
MHD wynosi 50^-60% , a więc o 1 5 -i-25% więcej niż sprawność elektrowni
konwencjonalnej. Paliwem je st gaz ziem ny, w przyszłości będzie nim węgiel.
Zawarta w spalinach siarka przez użycie węglanu potasu jest prawic całkowicie
związana, tworząc iatwo usuwalny siarczan potasu. Z tego względu jest to
metoda wytwarzania energii elektrycznej korzystna dla środowiska. Jednakże
ze względu na w ysoką temperaturę spalin tworzą się znaczne ilości tlenku Rys. 20.8. Schemat ideowy współpracy elektrowni z generatorem M HD i elektrowni konwencjonalnej
azotu; bada się możliwości wykorzystania ich do produkcji nawozów azotowych. 1 - komora spalania; 2 - podgrzewacz powietrza; 3 - falownik; 4 —generator; J —turbina parowa;
6 - kocioł parowy; 7 - komin; 8 - sprężarka
Rozruch i odstawianie elektrowni z generatorem MHD trwają po kilka sekund,
dlatego są to elektrownie szczytowe.
E lektrow nie z generatoram i M H D p o trzeb u ją 1,5 raza m n ig w ody od w ędrują do kotła, wytw arzającego parę. Przed wypuszczeniem spalin do kom ina
elektrow ni konw encjonalnych i 2,5 ra za m niej zanieczyszczają środow isko. posiew zostaje z nich odseparow any ze skutecznością 98% . K ocioł w ytw arza parę
Strum ień gorących spalin p o spełnieniu swego z a d an ia w generatorze 0 param etrach 25 M P a, 545/545°C, zasilającą turbinę o m ocy 300 M W . Spraw ­
M H D m oże oddaw ać swe ciepło w k otle parow ym , k tó ry zasila turb in ę, tw o­ ność takiej kom binow anej instalaq'i osiąga w artość 50% , a więc jest o ok. 15%
rząc drugie, konw encjonalne ogniw o elektrow ni. G en erato r M H D odgryw a większa niż spraw ność elektrow ni konw encjonalnej [20.18].
rolę instalacji czołowej w sto su n k u d o elektrow ni konw enq'onalnej. Schem at W spó ln o ta N iepodległych Państw i Indie w spółpracują przy opracow a­
ideow y takiego połączenia elektrow ni z generatorem M H D z elek tro w n ią k o n ­ niu pro jek tu elektrow ni, w której jak o paliwo dla generatora M H D będzie
w encjonalną przedstaw iono n a rys. 20.8. stosow any gaz węglowy, pochodzący ze zgazow ania węgla indyjskiego bardzo
złej jakości, nie nadającego się d o spalania w kotłach konw engonalnych. M oc
W rozw iązaniu radzieckim , zastosow anym w elektrow ni riazańskiej,
tej elektrow ni wyniesie 15 M W . W edług tego projektu, plazm a przechodzi przez
generator M H D m a m o c 250 M W w stosu n k u d o m ocy 300 M W tu rb in y
kanał M H D przy tem peraturze 3000°C i dw ukrotnej prędkości dźwięku. E lekt­
parow ej. Paliw em d la g en erato ra je st gaz ziem ny, w prow adzany d o k o m o ry
row nia będzie pracow ała z zam kniętym obiegiem plazm y, z podgrzew aniem
spalania w raz z pow ietrzem w zbogaconym tlenem i z posiewem w p ostaci węg­
1 z recyrkulacją, co zapew ni oszczędność paliwa.
lanu p o tasu (K 2C 0 3). P ro d u k ty sp alan ia w p ostaci plazm y o ciśnieniu
0,85 M P a, tem p eratu rze 2650°C, przew odności elektrycznej 10 S/m i prędkości
1300 m /s są w prow adzane d o k an ału g e n erato ra M H D , w k tó rym zostają 20.7. O G N IW A PALIWOWE
poddane d ziałaniu p o la m agnetycznego o indukq'i 5,8 T , w w yniku czego p o ­
W ogniw ach paliwow ych w ystępuje bezpośrednie przetw arzanie energii che­
w staje p rąd stały, zam ieniany następnie w falow nikach n a p rą d przem ienny
micznej paliw a w energię elektryczną. Ogniwo paliwowe produkuje energię
o częstotliw ości 50 H z. K a n a ł g en erato ra M H D m a długość 30 m i je s t chło d zo ­
elektryczną z paliw w ęglow odorowych. U zyskany z takiego paliw a gaz bogaty
ny w odą. P ro d u k ty sp alan ia o tem p eratu rze 2000°C z k a n a łu g e n erato ra M H D

600 601
10. N O W E 2 R 0 D Ł A I T E C H N O L O G IE W Y T W A R Z A N IA E N E R G II E L E K T R Y C Z N E J
2 0 .7 . O G N IW A PA LIW O W E

w w o d ó r je st odprow ad zo n y d o an o d y ogniw a paliwow ego, d o k a to d y zaś jest Dalszym i zaletam i są: dow olna i w ym agająca m ało m iejsca lokalizacja, cicha
doprow adzony tlen z pow ietrza. W o d ó r i tlen reag u ją z elektrolitem , w k tó ry m p raca - co pozw ala um ieszczać je w środku wielkich m iast, zmniejszając nakła­
dzięki przew odności jonow ej płynie p rą d , k tó reg o obw ód zew nętrzny je st zam y­ dy n a sieci przesyłowe i rozdzielcze, łatwość, a także szybkość i ckonom iczność
kany poprzez o d biornik budow y w ynikająca z m odułow ego systemu, m ałe potrzeby w odne, wreszcie
0 2 + H20 = 40H~ - 4e_ łatw ość rozbudow y.
Reakcje elektrochem iczne zachodzące w różnych rodzajach ogniw pali­
2H2 + 40H “ = 4H20 + 4e" wowych przedstaw ia rys. 20.9, a w idok ogniw a paliwowego - rys. 20.10.

O gniw o paliw ow e pracuje bez przerw y, jeśli tylko w o d ó r i tlen są d o ­

prow adzane d o elektrod. Obciążenie
e

äh
O gniw a paliw ow e są kw alifikow ane w zależności od ro d zaju elek tro ­
Anoda Katoda
litu, któ ry je st w nich używ any. Z rodzajem elektrolitu w iążą się tem p eratu ry ,
■
w których zachodzą reakcje, W literatu rze anglojęzycznej ogniwa paliwowe z ele­
ktrolitem polim erowym , pracujące w tem p eratu rze 80°C, są oznaczane ja k o
PB F C (Polym er E lectrolyte F u el Celi), z elektrolitem alkalicznym (K O H ), p r a ­
1 1
11 1
cujące w tem peraturze 100°C, są o zn aczane ja k o A F C (A lcaline F u el Celi), AFC
h2- ~ °2
z elektrolitem w postaci kw asu fosforow ego (H 3P 0 4), p racujące w tem p eratu rze h 2o -*

200°C, są oznaczane ja k o P A F C (P h o sp h o ric A cid F u el Celi), z elektrolitem Hj -

-° 2
w postaci ciekłych węglanów litu i potasu (Li2C 0 2 i K 2C 0 3), pracujące w tem ­
p eraturze 650°C, są oznaczane ja k o M C F C (M o lten C a rb o n ate F u el Celi)
i wreszcie z elektrolitem w posta ci stałego utleniacza, pracujące w tem peraturze
SOFC
HjO •*

h 2-
I 1 z

1
i_ H + =: ~°2
1000°C, są oznaczane ja k o S O F C (Solid O xide F u el Celi). E lektrolitem jest PEFC & PAFC
20
dw utlenek cyrkonu ( Z r 0 2).
h 2- -° 2
Pierwsze ogniw a paliw ow e rozpoczęły pracę w 1960 r. O gniw o paliw o­
we typu P E F C o m ocy 1 kW zostało użyte w program ie kosm icznym G em ini,
a ogniw o ty p u A F C o m ocy 1,5 kW - w program ie A pollo. O gniw a paliwow e
MCFC £02"^
H20 -*
s
jfC O f=
— CQ2

obu tych ty p ó w są stosow ane w kom unikacji. O gniw a ty p u P A F C , M C F C

i SO FC znalazły zastosow anie w energetyce.
Podstaw ow ym i zaletam i ogniw paliw ow ych jest d u ż a spraw ność wy­
P aliw o — 5*
iÜ \F lektrotit
-----Utleniacz
Utl

tw arzania energii elektrycznej o ra z nieuciążliw ość d la środow iska - tab l. 20.1.

E m isja N O ,, S 0 2, C O , cząsteczek stałych i w ęglow odanów je st eks­ Rys. 20.9. R eakcje elektrochemiczne zachodzące w różnych ogniwach paliwowych

trem alnie m ała w p o ró w n an iu z technologiam i o partym i n a sp alan iu paliw a.

W ro k u 1977 n a M an h attan ie w Nowym Jo rk u została uruchom iona
elektrow nia z ogniwami paliwow ym i o m ocy I M W typu P A F C o sprawności
Tablica 20.1. Porównanie emisji z elektrowni konwencjonalnych i elektrowni z ogniwami paliwowymi
38% . W ro k u 1981 uruchom iono także w Nowym Jo rk u po d o b n ą elektrow nię
Poziom emisji, kg/(1000 kW ■h) o m ocy 4,5 M W , o statnio zaś elektrow nię o m ocy 7,5 M W . T a ostatnia składa
R odzaj elektrow ni się z 20 m odułów o m ocy 375 k W każdy, połączonych równolegle.
so2 NO, w ęglow odory cząstki stale
W eksploatacji przem ysłowej znajdują się obecnie ogniw a paliwow e
węglem 16 4 11,5 1,0
Elektrow nie typu P E F C , A F C i P A F C , w stadium półprzemysłowym - ogniw a typu M C F C ,
ro p ą 12 4 6 0,8
opalane a w stadium b a d ań laboratoryjnych - ogniwa typu SO FC . O czekuje się,
gazem 0,8 2 2,5 0,5 że dw a końcow e typy w ejdą do eksploatacji przemysłowej przed rokiem 2000.
Elektrow nie z ogniwami F irm y am erykańskie i japońskie przystąpiły do wspólnej produkcji 23
*■
1

instalacji ogniw paliwow ych, każda o m ocy l ł M W . Trzy instalacje zostały

V)
UJ

paliwowymi
l

0,139-5-0,236 0,031 -5- 0,225

O
-

603
602
 N O W E 2 R Ó D Ł A I T E C H N O L O G IE W Y T W A R Z A N IA E N E R G II E LE K T R Y C Z N E J
2 0.7 . O G N IW A P A L IW O W E

Kierunek przepływ u prądu

•<— Płyta końcowa

■Anoda
■Elektrolit
■Katoda Zespół
powtarzalny
Płyta
' seperacyjna '.

Kierunek ■Anoda
przepływ u
utleniacza

Rys. 20.12. Schem at ideowy elektrociepłowni przemysłowej opalanej gazem ziemnym z ogniwami
paliwowymi

Kierunek przepływ u paliwa binarni parow ym i i gazowymi. Schem aty ideowe takich elektrociepłow ni
przedstaw iają rys. 20.11 i 20.12. Spraw ność takich elektrociepłow ni będzie
Rys. 20.10. O gniw o paliwowe
w ynosiła 75 -i- 86% .
przekazane do eksploatacji w 1990 r., a pozostałych 20 jest w ruchu od 1994 r. Przew iduje się pracę elektrow ni z ogniwami paliwowymi w spólnie z za­
Przewidywane koszty budowy trzech początkowych instalacji - 3000 doi. USA/kW, kładam i zgazow ania węgla, k tó re dostarczałyby potrzebne paliwo.
natomiast pozostałych - po 850 doi. USA/kW. Spraw ność ogniw paliwow ych przedstaw ia się następująco: P A F C
O gniw a paliwow e są w ykonyw ane w postaci m odułów o m ocy - 35 - 4 0 % , M C F C - 40 H- 55% i S O FC - 45 -r 60% .
5 W do 50 kW . K oszty budow y ogniw paliwow ych szybko m aleją: elektrow nia w N o ­
W ykorzystując ogniw a paliwow e ty p u M C F C ,będzie m o żn a budow ać wym Jo rk u o m ocy 4,5 M W uruchom iona w 1981 r. kosztow ała 6700 doi.
elektrow nie o m ocy 200 M W . U SA /kW , a w 1991 r. koszty zm alały d o 2000 doi. U SA /kW . Przewiduje się, że
O gniw a paliw ow e w ysokotem peraturow e m o g ą być rów nież używ ane w najbliższych latach zm aleją one naw et d o 1300 doi. U SA /kW .
d o w ytw arzania ciepłej w ody lub p a ry technologicznej w e w spółpracy z tu r-
20.8. W YKORZYSTANIE W O DO RU
Para W odór stanow i idealne paliw o, gdyż spala się bez zanieczyszczania środow iska,
dając w efekcie wodę. M ożna go łatw o m agazynow ać w postaci gazowej, ciekłej
lub stałej (jako w odorki m etali) - w przeciwieństwie do energii elektrycznej,
k tó ra w celu zm agazynow ania m usi być przekształcona w inną postać energii
(np. w energię potencjalną w ody w przypadku elektrow ni pom pow ych) - i prze­
syłać rurociągam i, przy czym straty przy jego przesyle są m niejsze niż przy
przesyle energii elektrycznej. D o uzyskania w odoru m etodą klasycznej elektro­
lizy zużyw a się jed n a k więcej energii niż otrzym uje z jego spalania. Stąd próby
uzyskania w o d o ru poprzez elektrolizę nasyconej pary wodnej w tem peraturze
900 -r 1000°C. Z am iast elektrolitu ciekłego stosuje się wówczas elektrolit stały,
którym je st dw utlenek cyrkonu ( Z r 0 2).
Term oliza w ody je st to proces ro zpadu n a w odór i tlen, ale w ym aga
R ys. 20.11. Schem at ideowy elektrociepłowni blokow ej opalanej gazem ziemnym z ogniwami o n a nieosiągalnej tem peratury 2500°C.
paliwowymi

604 605
20. N O W E Ź R Ó D Ł A I T E C H N O L O G IE W Y T W A R Z A N IA E N E R G II E LE K T R Y C Z N E J
L IT E R A T U R A D O R O Z D Z IA Ł U 20

M eto d ą term ochem iczną uzyskuje się w odór z wody przy tem p eratu rze 20.7. E v e rett L .H .: A lta m o n t w ind p o w e r - th e u tility ex p erien ce. Modem Power Systems,
ok. 800°C, a ta k ą tem p e ra tu rę po zw alają osiągnąć w y sokotem peraturow e reak­ 1986, N r 9.
to ry jądrow e. S praw ność d e p ln a uzyskiw ania w o d o ru tą m e to d ą w ynosi ok. 20.8. G a r s tk a J .: F o to e le k try c z n e o g n iw a sło n eczn e - p rzyszłościow e ź ró d ło energ ii elek try cz­
n ej. Gospodarka Paliwami i Energią 1984, N r 11.
40 50% , a w ięc jest w iększa niż spraw ność cieplna uzyskiw ania energii elekt­
20.9. G o ld in g E .W .: The generation o f electricity by wind. L o n d o n . E . a n d F . S p o n 1976.
rycznej za p o m ocą jądro w eg o rea k to ra w odnego. U w aża się, że m o ż n a uzyskać 20.10. G ó re c k i W . i in n i: Z a g a d n ie n ia p o s z u k iw a ń w ó d te rm a ln y c h w P olsce. Gospodarka
spraw ność cieplną ok. 85% . Surowcami Mineralnymi 1986. N r 1.
Innym sposobem jest uzyskiw anie w o d o ru z a p o m o cą energii słonecz­ 20.11. G rie k s p o o r W ., v an d e r P o tt B .J.G .: O cean th e rm a l e n e rg y c o n v e rsio n . Ingenieur
1979. N r 28.
nej. O gniw o słoneczne p rzetw arza energię prom ieni słońca n a p rą d elektryczny,
20.12. H eizen m it S o n n en en e g rie. Technische Rundschau Suizer, 1979, N r 4.
k tó ry przepływ ając przez pow łokę k atalityczną, pow o d u je wydzielanie atom ów 20.13. H ill P .H .: Power generation. C am b rid g e M a s s ., M IT -P re ss 1977.
w od o ru z cząsteczek w ody. K atalizato rem był początkow o ro d , później m o lib ­ 20.14. Intersoi. L o n d o n , P e rg a m o n P ress 1985.
den i w olfram , a tak że zw iązki porfiry n o w e (związki m etali zbliżone d o ch lo ro ­ 20.15. Jan czew sk i J.: W y k o rzy stan ie energii w iatru d o p ro d u k c ji en erg ii elek try czn ej. Energety­
filu, w ystępującego w roślinach). Są to je d n ak d o p iero b a d a n ia laboratoryjne. ka, 1980, N r 5.
20.16. J a p a n a im s fo r 25000 M W o f fu el cells. Electrical Review 1986 N r 4.
W iększa w artość opało w a i w iększa lotn o ść w o d o ru w p o ró w n an iu
20.17. K a lid e W .: Kraftaniangen und Energiewirtschaft. M ü n c h e n , H a n s e r V erlag 1974.
z gazem ziem nym pozw ala n a zwiększenie przepustow ości rurociągów w skutek 20.18. K b p h ju w h B .A . e jipyi'HC: C ocTosH K e h n e p c iie n n e a BHenpemm b S H e p re ra iy M ly l-
m ożliw ości sto sow ania większej prędkości w o d o ru niż gazu ziem nego, co w efe­ -yCTanoBox. TennosH epreT H xa. 1986. H o 2.
kcie um ożliw ia przesył znacznie większej ilości ciepła w jednostce czasu. W ięk­ 20.19. K o p e c k i K .: Jutro energetyczne Polski. W a rsza w a , W ied za P o w sze ch n a 1981.
20.20. K o ta r b a J.: M o żliw o ści w y k o rz y sta n ia n ie k o n w e n cjo n aln y ch ź ró d e ł energii d o celów
sza lotność pow oduje je d n a k nieco większe straty w o d o ru w zb iornikach i ru ­
og rzew n iczy ch w P olsce. Energetyka 1981 N r 7/8.
rociągach. 20.21. L e C o u rie s D .: Wind power plants - theory and design. L o n d o n , P e rg a m o n P ress 1982.
Przem ysł chem iczny i m etalurgiczny m o g ą łatw o przestaw ić sw e tech­ 20.22. M a y e r D.V.: O cean d e p th s p ro v id e access to a b u n d a n t s o la r en e rg y . Energy Internatio­
nologie n a w ykorzystanie w o d o ru ja k o n o śn ik a energii (zam iast gazu ziem­ nal. 1976. N o 2.
nego). W odór m oże rów nież służyć d o n a p ęd u wszelkiego ro d zaju środków 20.23. O h k a w a ra H.: G e o th e rm a l p o w e r r o u n d th e w o rld . Modern Power Systems 1986. N o 5.
20.24. O rd er f o r a n o th e r g e o th e rm a l p o w e r p la n t f r o m K e n y a . Mitsubishi Power Systems 1983.
tran sp o rtu (sam ochody, koleje, o kręty, statk i kosm iczne).
N o 4.
Spalanie w o d o m m oże odbyw ać się bądź bezpośrednio w k o tłach (jako 20.25. P ro je k t f ü r so larth erm isch e s E le k triz itä ts w e rk in d e r Schw eiz. Technische Rundschau
paliw o gazowe), bąd ź w ogniw ach paliw ow ych. Spalanie w o d o ru w ogniw ach Suizer 1986. N r 4.
paliwow ych je st bardziej efektyw ne. T a k więc elektrow nia w o d o ro w a przyszło­ 20.26. P u tn a m P .C .: Power from wind. N ew Y o rk , V a n N o s tr a n d 1975.
20.27. S k ro tz k i C .B .A ., V o p a t W .A .: Power station engineering and economy. N ew Y o rk ,
ści to elektrow nia w ykorzystująca ogniw a paliw ow e. Przew iduje się, że w dale­
M e G ra w -H ill 1960.
kiej przyszłości energię elektryczną, u zyskaną za p o m o cą ogniw słonecznych, 20.28. Solar energy handbook. N e w Y o rk , M e G ra w -H ill 1981.
będzie się używ ać do elektrolizy w ody w celu u zy sk an ia w o d o ru , k tó ry z kolei 20.29. The guide to ocean thermal energy conversion fo r developing countries. N e w Y o rk ,
byłby użyty d o spalania w k o tłach i silnikach lub w ogniw ach paliw ow ych. Ju ż U n ito d N a tio n s 1984.
dzisiaj wiek X X I jest nazyw any wiekiem w odoru. 20.30. W eg!cro w S .: Nowe techniki pozyskiwania energii pierwotnej. W a rsza w a , C I N T E 1977.
20.31. W ilso n E .M .: T id a l p o w e r rev iew ed . Water Power and Dam Construction, 1985. N o 2.
20.32. W itte H . K lira a to lo g is c h e K ra ftw e rk e w: Handbuch der Energiewirtschaft B . 2.
20.33. W o rld E n e rg y C o n feren c e. C a n n e s 1986,
Literatura do rozdziału 20
Literatura uzupełniająca
2 0 .1 . A d a m R . i inni: T h e ec o n o m ic s o f th e r m a l e n e rg y d e v e lo p m e n t a t th e reg io n al level.
20.34. D re n c k h a h n W . e t a l.: T e ch n isch e u n d w irtsch a ftlich e A sp e k te d es B ren n sto ffze lle n ein -
Journal Energy and Development. 1979, N o 1.
satzes in K ra ft-W ä rm e -K o p p lu n g s a n la g e n . V G B K ra ftw e rk ste c h ik 1991. N r 4.
2 0.2. B o w en R .: Geothermal resources. A p p l. Sc. P u b l. L o n d o n , 1979.
20.35. D y b czy ń sk i W .: P rz e tw a rz a n ie en erg ii sło n eczn ej n a elek try cz n ą. Przegląd Elektrote­
2 0 .3 . C aste lli G .F . i in n i: New energy sources: o f art and prospects fo r development. B ru sse ls,
U I N P E D E 1982.
chniczny 1989. N r 4.
20.36. F lo o d M .: V in d eb y h e a d s o ffsh o re w in d fa rm s. Modem Power Systems 1990. N o 12.
2 0.4. C a ta ld i R ., S o m m a ru g a C .: B a c k g ro u n d , p r e s e n t s ta te a n d f u tu r e p ro s p e c ts o f g e o th e r­
20.37. F u e k i K .: F u e l cell - p a s t tre n d s a n d f u tu r e p ro s p e c ts. 14-th C o n g ress o f th e W o rld
m a l d e v e lo p m e n t Geothermics 1986. N r 10.
E n e rg y C o n feren c e, M o n tr e a l 1989.
2 0.5. C e n n a k V ., R y b a k L .: Terrestial heat flow in Europe. S p rin g e r V e rla g 1979.
20.38. G ra w e J.: M ö g lic h k e ite n u n d G re n z e n n e u e r T e c h n o lo g ie n d e r E n erg ieg ew in n u n g . T e c h ­
2 0 .6 . D o w g ia ilo J ., M a jo ro w ic z R .: W s p ra w ie w a ru n k ó w w y stę p o w a n ia i m o ż liw o ści w y k o ­
n isch e W e rk e d e r S ta d t S tu ttg a r t A G , 1986.
rz y s ta n ia p o ls k ic h z a s o b ó w g e o te rm ic z n y c h . Przegląd Geologiczny 1972. N r 2.

607
606
20. N O W E 2 R O D Ł A I T E C H N O L O G IE W Y T W A R Z A N IA E N E R G II E L E K T R Y C Z N E J

20.39. H au E.: E uropäische W indkraftanlagen d er M egaw att-klasse. Energie. 1987. N r. 9.

20-40. H au E.: W indkraJlanlagen. Berlin, Springer V erlag 1988.
21. UZUPEŁNIENIE PO DROZDZIAŁU O OCHRONIE
20.41. Jaspersen K .D .: F irst offshore w indfarm starts up. Moder Power Systems 1991. N o 10.
20.42. K earney D .W .: L arge solar electric generation. In tern atio n al Pow er G eneration, POW IETRZA A TM O SFER YC ZN EG O
1991. N o 1.
20.43. K ünstle et al.: M öglichkeiten und G renzen der regenerativen Energien. VG B K ra ft­
werkstechnik. 1990. N r 2.
20.44. N acfaire H .: W ind-D iesel and wind autonom us energy systems. London-N ew Y ork,
Elsevier 1989.
20.45. Smolec W .: O m ożliw ościach w ykorzystania energii słonecznej w Polsce. Energetyka
1989. N r 8.
20.46. Solar p o w er developm ents. International Power Generation 1991. N o 1.
20.47. W ajs K .: F arm y w iatrow e. Przegląd Elektrotechniczny 1990 N r 4/5.
20.48. W inter C J ., N itsch J.: W asserstoff als Energieträger. Berlin, Springer V erlag 1989.
20.49. Z o rp ctte G .: Photovoltaic: technical gains an d uncertain m arket. IE E E Spectrum.
1989. N o . 7.
2 0 .5 0 . C ie c h a n o w ic z W .: Energia , środowisko i ekonomia. W a rs z a w a , P A N 1995.
2 0 .5 1 . M a ta ré H ., F a b e r P .: Emeuerbare Energien. D ü sseld o rf, V D I-V e rla g 1993. 21.1. ODSIARCZANIE SPALIN
2 0 .5 2 . M c liss M .: R e g e n e ra tiv e E n e rg ie q u e lle n . BWK. 1995. N r 4.
2 0 .5 3 . N its c h J ., L u th e r J.: Energieversorgung der Zukunft. B e rlin , S p rin g e r V e rla g 1990.
2 0 .5 4 . S c h w a rz e n b a c h A .. W u n s c h A .: F le x ib le p o w e r g e n e ra tio n s y ste m s an d th e ir p la n n in g .
M etody odsiarczania spalin dzieli się na m etody: suche, m okre i półsuche.
ABB Review. 19 8 9 . N r 6. I. Sucha m etoda odsiarczania spalin (rys. 21.1) polega na doprow adze­
2 0 .5 5 . Sonne. Wind and Biomasse. S ie m e n s P o w e r J o u rn a l. 1995. N r 4 . niu d o kom ory sp alania k o tła zm ielonego sorbentu w postaci kam ienia w apien­
2 0 .5 6 . W e n d t H., P ła z a k V .: Brennstoffzellen. D ü sseld o rf, V D I-V e rla g 1990. nego C a C 0 3, kredy C a C 0 3, dolom itu C a C 0 3 • M g C 0 3, w ap na palonego C aO
lub w apna hydratyzow anego C a(O H )2. Sorbent m usi być zm ielony n a cząstki
o średnicy mniejszej niż 100 pm. Jest on doprow adzony do kom ory spalania

R y s. 21.1. S c h e m a t in sta lac ji o d s ia rc z a n ia s p a lin w g su ch ej m e to d y w ap ie n n ej

1 - s k ła d o w isk o s o rb e n tu (w ap ień , k re d a ), 2 - p rz e n o ś n ik ta śm o w y , 3 s u s z a rk a s o rb e n tu , 4 -
z b io rn ik s o rb e n tu , 5 - m ły n ru ro w y s o rb e n tu , 6 - sp rę ż a rk a , 7 - s e p a ra to r, 8 - z b io rn ik a n ie lo n e g o
s o rb e n tu , 9 - p o d a jn ik s o rb e n tu , 10 - p rz y k o tło w y z b io rn ik s o rb e n tu , 11 - d o z o w n ik s o rb e n tu ,
12 - k o d o ł

609
21. U Z U P E Ł N IE N IE O C H R O N Y P O W IE T R Z A A T M O S F E R Y C Z N E G O
2 1 .1 . O D S IA R C Z A N IE S P A L IN

bezpośrednio z węglem lub pow ietrzem w tórnym , albo specjalnym system em

dysz. R eakcja m a przebieg następujący:

C a C 0 3 —* C aO -1- C 0 2
C aO + S 0 3 = C a S 0 4
C aO 4- S 0 2 4“ 1 /2 0 2 = C a S 0 4

Skuteczność odsiarczan ia zależy od sto su n k u m olow ego C a/S. Przy sto su n k u

C a/S = 3 skuteczność odsiarczan ia d ochodzi d o 50% . T a w arto ść jest p ra ­
ktycznie w artością m ak sy m aln ą osiągalną przy stosow aniu suchego odsiarcza­
nia spalin. Ilość zużytego so rb en tu w sto su n k u do ilości spalonego węgla
dochodzi d o 10% . W prow adzenie so rb en tu d o k o m o ry spalania w raz z p o ­
wietrzem w tórnym daje lepszą skuteczność odsiarczania spalin niż w prow a­
dzenie go z węglem. Poniew aż reak cja odsiarczania spalin jest reak cją endo-
term iczną, zm niejsza o n a spraw ność k o tła o ok. 0 ,5 % . Z achodzi też k o n ie­
R ys. 21.2. Schem at ideow y m okrej wapiennej m etody firm y ESTS odsiarczania spalin
1 - kom in, 2 - w entylator w spom agający, 3 - absorber, 4 - spaliny z k o tła odzysknicowego,
J - mieszacz spalin (podgrzewacz), 6 - w entylator pow ietrza utleniającego, 7 - elim inator kropel
wody, 8 - sorbent (mleczko w apienne), 9 - recyrkulacja sorbentu, 10 - roztw ór sorbentu z odw ad­
niania gipsu, 11 - odw adnianie gipsu, 12 - zbiornik gipsu, 13 - b ark a

czność czyszczenia pow ierzchni ogrzew alnych k otła. D o d atek sorb en tu obniża
tem peraturę rosy spalin, co pozw ala n a zm niejszenie stra t kom inow ych przez
lepsze w ykorzystanie ciepła spalin.
Sucha m eto d a o d siarczania spalin - przy znacznej skuteczności - jest
m eto d ą tanią. N akłady z n ią zw iązane nic przek raczają 5% n akładów n a b u d o ­
wę elektrow ni. Z w iększone koszty eksploatacyjne to koszt w apna, zm niejszenie
spraw ności k o tła, zwiększenie ilości o d p ad ó w paleniskow ych o ilość zużytego
so rb en tu i koszty obsługi.
II. M o kra m etoda odsiarczania spalin. Ja k o przykład zasto so w an ia m o ­
krej wapiennej m etody odsiarczania spalin p o d an o poniżej instalację h o len d er­
skiej firmy ESTS (członka k o n cern u H oogovens) na licencji firm y G eneral
Electric, zastosow aną w holenderskiej elektrow ni A m er i w polskiej elektrow ni Rys. 21.3. Plan instalacji odsiarczania spalin w elektrowni Am er
Bełchatów. 1 - spaliny z w entylatorów spalin, 2 - kom in, 3 - spaliny z kotła odzysknicowego, 4 - w entylator
wspom agający, 5 - absorber, 6 - oczyszczalnia ścieków, 7 - zbiornik sorbentu (mleczka w apien­
F u n k g e sorben tu w tej m etodzie spełnia kam ień w apienny, zaw ierający nego), 8 -n a s ta w n ia i rozdzielnia, 9 - budynek pom p, sprężarek i odw adniania gipsu, JO -zb io rn ik i
co najm niej 95% w ęglanu w ap n ia. M oże o n być d ostarczany d o elektrow ni recyrkulaqi sorbentu, 11 -p rz e n o śn ik taśm ow y gipsu, 1 2 - zbiornik gipsu, 1 3 - zbiornik kam ienia
w apiennego, 14 - węzeł załadowczy gipsu, 15 - b a rk a
bądź zm ielony w postaci m ączk i w apiennej, b ąd ź m ielenie m oże następow ać na
terenie elektrow ni. Zależy od tego zakres gosp o d ark i nim n a terenie elektrow ni:
albo tylko zbiorniki m ączki w apiennej, albo skład kam ienia w apiennego, mły-
cyrkulacyjne sorb en tu o wysokości podnoszenia 0,23 -t- 0,28 M P a w yposażono
now ania i rów nież zbiorniki m ączki w apiennej.
w w ykładzinę gum ow ą i uszczelnienia mechaniczne. K anały spalin o m ałych
Proces technologiczny mokrej wapiennej instalacji odsiarczania spalin
oporach przepływ u m ają specjalne kierownice w m iejscach tego w ymagających.
(10S) przedstawia się następująco (patrz rys, 22.1 i 21.3).
Podgrzew anie spalin po ich wyjściu z ab sorbera (w yposażonego w elim inator
Po przejściu przez clckuofiltr spaliny są kierowane za pomocą wen­
unoszonych przez nie kropelek w ody) następuje w mieszaczu znajdującym się
tylatora wspomagającego do walcowego absorbera o średnicy 17 m, wysokości
w kan ale spalin. M ieszacz nie m a części w ewnętrznych. C ałkow ite wymieszanie
38 m i masie 320 t. W entylator wspomagający pokonuje opory przepływu spalin
spalin następuje n a odcinku kanału o długości rów nej jego podw ójnej średnicy.
przez 10S. Jego wydajność znamionowa (maksymalna) wynosi 2 (2,4) min mJ/h,
K o n stru k cja jest o patentow ana.
a ciśnienie znamionowe (maksymalne) 18 (20) hPa. Absorber ma cztery zespoły
Proces absorpcji dw utlenku siarki przez rozpylone m leczko w apienne
dysz rozpylających so rb e n t w postaci m leczka w apiennego (3 zespoły w pracy,
(pH = 5,7 4- 5,8) opisuje reakcja
1 w rezerwie). Spaliny przepływ ają przez ab so rb er z prędkością 3 m /s. Pom py

610 611
2 1. U Z U P E Ł N IE N IE O C H R O N Y P O W IE T R Z A A T M O S F E R Y C Z N E G O 2 1.1 . O D S IA R C Z A N I E S P A L IN

C a 0 3 -t- 2 H 20 + S O 2 + l / 2 0 2 - F C a S 0 4 * 2 H 20 + C 0 2

której poszczególne fazy stanow ią:

C aC 0 3 - » C a+ + + C O 3 - - rozpuszczanie
S02 + H20 - H+ + HSOj )
H S O J -» H + + S O J j a b s o rp q a
S 0 3 - + l/2 0 2 -» S 0 4 - - u tle n ia n ie
C a ++ + S 0 4 “ -►C a S 0 4 -w y tr ą c a n ie
C a S 0 4 + 2 H 20 - » C a S 0 4 • 2 H 20 -k ry s ta liz a c ja (tw orzenie się gipsu)

Pow ietrze tłoczone przez w en ty lato r o d d o łu a b so rb e ra intensyfikuje

proces utleniania. Jest to m eto d a intensyw nego u tlen ian ia (In-situ F o rce d O xi­
d a tio n - IF O ), rów nież o ch ro n io n a p aten tem firm y G en eral Electric.
Z aw iesina gipsu w w odzie (w k tó rej części stałe stan o w ią o k . 2 5% )
zostaje odw o d n io n a za p o m o cą h ydrocyklonów i w irów ek ślim akow ych. O trzy ­
Rys. 21.4. Schem at przepływ u spalin przez instalacje d o ich odsiarczania w elektrow ni Am er
m any gips handlow y jest m agazynow any i w ywożony z elektrow ni b ark am i 1 - spaliny z kotła, 2 - elektrofiltr, 3 - w entylator spalin, 4 - komin, 5 - zasuw a n a obejściu IOS,
i sam ochodam i. G ips hand lo w y m usi m ieć czystość co najm niej 95% i zaw ierać 6 - zasuw a odcinająca IO S, 7 —w entylator wspom agający, 8 — spaliny z k o tła odzysknicowcgo,
9 - absorber
poniżej 10% wilgoci.
D la uniknięcia korozji ciągu spalin z a absorberem , w k tó ry m następuje
obniżenie tem p eratu ry spalin, m u szą one być p o dgrzane p o n a d p u n k t rosy.
Służą do tego celu: spalinow e podgrzew acze obrotow e; spaliny z tu rb in gazo­ kulowe. Z biorniki są wyłożone poliuretanem , a zbiorniki recyrkulacyjne są
w ych, stanow iących nap ęd rezerw ow ych g eneratorów zasilających u k ład p o ­ gum ow ane. M ieszadła szybkoobrotow e w ykonano ze stopu C-276, a m ieszadła
trzeb w łasnych elektrow ni; spaliny z ko tłó w odzysknicow ych; ciepłe pow ietrze w olnoobrotow e pionow e - ze stali węglowej gum ow anej. H ydrocyklony wyło­
dostarczane d o k o tła. Schem at przepływ u spalin przez instalację o d siarczania żono poliuretanem , w irów ki gipsu zaś sporządzono ze specjalnego stopu. K la-
przedstaw ia rys. 21.4. row niki ścieków są gum ow ane i w ykładane płytkam i plastikowym i.
C o 3 do 4 lat absorber m usi być odstaw iony z ruchu, aby wymienić
Zużycie kam ien ia w apiennego p rzy 1,5% siarki w węglu w ynosi 9,2 t/h ,
w nim w ykładzinę gum ow ą.
a zapotrzebow anie m ocy - 3 , 8 M W . Przy tej zaw artości siarki w węglu i skutecz­
III. Półsucha m etoda odsiarczania spalin. Jak o przykład półsuchej w a­
ności IS O wynoszącej 9 0 % w ciągu godziny uzyskuje się 16 t gipsu.
piennej m etody odsiarczania spalin podano poniżej instalację duńskich firm
W ciągu godziny instalację opuszcza 12 m 3 ścieków. Ich oczyszczanie
N iro-A tom izer-F lakt, w ykorzystującą p a ten t n a rozpylacz sorbentu - „ato m i­
polega n a w ytrąceniu m etali ciężkich w reaktorze, dzięki d ziałan iu n a nie N aO H
zer” , zastosow aną w duńskiej elektrow ni Studstrup. M eto d a ta została też
i N a 2S, skorygow aniu p H , tra k to w a n iu w klaro w n ik u polielektrolitam i w celu
przedstaw iona w założeniach techniczno-ekonom icznych II etapu budow y ins­
w ytrącenia zawiesin, a n astęp n ie filtro w an iu przez piasek. Ścieki p o oczysz­
talacji odsiarczania spalin w elektrow ni Bełchatów.
czeniu spełniają w ym agania n o rm holenderskich d la w ód zrzucanych d o rzeki.
E lektrow nia Studstrup, leżąca w Jutlandii 160 km n a północnyzachód
A b so rb er je s t w ykonany ze stali węglowej i w yłożony neoprenem o raz
od K openhagi i należąca do koncernu ELS A M , jest w yposażona w 4 bloki
gum ą butylow ą. W y lo t spalin z a b so rb e ra w yłożono cegłą szklaną. D ysze a b ­
energetyczne o m ocy po 350 M W , a więc m oc jej wynosi 1400 M W . Jest to
sorbera są stellitowe. E lim in ato r k ro p el w ody je st plastikow y. M ieszacz spalin
elektrow nia spalająca węgiel kam ienny i olej opałowy.
ze stali węglowej m a w ykładzinę z w inylu. W lo t spalin i k an ały obejściow e do
Ju ż po zakończeniu jej budow y n a dw óch końcow ych blokach — n r
ko m in a w ykonano ze stali węglowej. W y lot spalin jest z gum ow ej stali węg­
3 i n r 4 - zaprojektow ano i dobudow ano instalację odsiarczania spali. W ybrano
lowej. Z asuw y „ n a spalinach g orących” są ze stali węglowej, a „ n a spalinach po półsuchą m etodę w apienną.
absorberze” - ze stali nierdzew nej (sto p 1.4539). Ż elbetow y k o m in w yłożono W elektrow ni S tudstrup są zainstalow ane kotły przepływowe o w ydaj­
cegłą k w aso o d p o m ą, o p a rtą n a konsolach. P o m p y i ru rociągi są gum ow ane. ności p o 1080 t/h p ary o p aram etrach 25 M P a, 540/540°C n a węgiel kam ienny
Z aw ory w lotow e p o m p recyrkulacyjnych m a ją w ykładzinę ze sto p u C-276. (100% ) i olej opałow y (100% ).
W układzie m leczka w apiennego zastosow ano ceram iczne zaw ory
613
612
2 1. U Z U P E Ł N IE N IE O C H R O N Y P O W IE T R Z A A T I

Ja k o założenia d la instalacji o d siarczania spalin w elektrow ni Stud-

stru p przyjęto: zaw artość siarki w węglu - d o 2,5 % , skuteczność odsiarczan ia
- 92% , ilość spalin z k o tła - 350 n orm . m 3/s (1,06 m in norm . m 3/h ), tem ­
p eratu rę spalin przed absorberem —125 -r- 175°C, tem p eratu rę spalin z a ab so r­
berem - 70°C.
Schem at ideow y półsuchej w apiennej m eto d y N iro -A to m ize r-F lak t o d ­
siarczania spalin przedstaw ia rys. 21.5, ab so rb e ra - rys. 21.6, w idok rozpylacza
(„atom izera” ) —rys. 21.7, a schem at instalacji o d siarczania spalin w elektrow ni

R ys. 21.7. W idok rozpylacza (,,atom izera” ) sorbentu z sil­

nikiem napędow ym

Rys. 21.5. Schem at ideow y półsuchej w apiennej m etody N iro-A tom izcr-FIakt odsiarczania spalin
1 - elektrofiltr, 2 - zbiornik w apna, 3 - zbiornik sorbentu, 4 - absorber, 5 - filtr w orkow y,
6 - zbiornik p ro d u k tó w odsiarczania
2

R ys. 21.6. A b so rb er z rozpylaczem („atom izerem ")

sorbentu i odpylaczem spalin
1 - doprow adzenie spalin, 2 - doprow adzenie sorben­
tu , 3 - odprow adzenie spalin, 4 - odprow adzenie p ro ­
d u k tó w odsiarczania, 5 — odpylacz spalin, 6 - o d ­
prow adzenie popiołu lotnego i p ro d u k tó w odsiarcza­
nia, 7 - odprow adzenie spalin d o kom ina
Rys. 21.8. Schem at instalacji odsiarczania spalin w elektrowni Studstrup
1 - zbiornik w apna, 2 — zbiornik główny produktów odsiarczania, 3 - zbiornik blokow y
produktów odsiarczania, 4 — przygotow anie sorbentu, 5 — zbiornik sorbentu, 6 - absorber,
7 - filtry workowe, 8 - k o min

614
21. U Z U P E Ł N IE N IE O C H R O N Y P O W IE T R Z A A T M O S F E R Y C Z N E G O
S tudstrup - rys. 21.8. B u d o w a instalacji odsiarczania spalin w elektrow ni Stud-
stru p obejm ow ała: instalację so rbentu, instalację ab so rb era, filtrów w o rk o ­
w ych, przenośników p ro d u k tu odsiarczan ia o ra z k an ały spalin.
D o w ytw arzania so rb en tu je st używ ane w apno d o starczan e b ark am i d o
p o rtu elektrow ni. R o zład u n e k b arek odbyw a się pionow ym przenośnikiem śli­
m akow ym , um ieszczonym n a ob ro to w y m wysięgniku. Z pionow ego p rzen o ś­
n ika ślim akow ego w ap no je st p o d aw an e a a poziom y przenośnik ślim akow y,
a następnie przenośnikiem kubełkow ym d o zb iorników m agazynow ych. T ra n s­
p o rt w apn a ze zbiorników m agazynow ych d o zb io rn ik a w węźle w ytw arzania
sorbentu (na odległość 250 m ) je st d o konyw any przenośnikam i taśm ow o-pneu-
m atycznym i. Instalacja so rb en tu , p o z a opisanym wyżej tra n sp o rte m w apna,
obejm uje: przygotow anie sorb en tu , u k ład recyrkulacji p ro d u k tu odsiarczania
i u kład p o d aw an ia so rb en tu d o ab so rb era.
M ączka w apienna i w oda są w sposób k o n tro low an y daw kow ane do
dw ukom orow ego zbiornika, w któ ry m pow staje m leczko w apienne. Z b io rn ik
ten m a pojem ność 10 m 3. M leczko w apienne poprzez przelew d o staje się do
zbiornika zasilającego. M leczko w apienne m a ciężar właściwy 1170 k G /m 3.
W celu zm niejszenia zużycia w ap n a (o 20 -i- 3 0% ) d o w ytw arzania
so rb en tu je st używ any rów nież p ro d u k t o d siarczania spalin, w y trącany n a
d nie ab so rb era i w filtrach w orkow ych. P ro d u k t ten ze specjalnego zb io rn ik a
jest daw kow any w raz z w o d ą w sposób ko n tro lo w an y d o zb iornika, z któ reg o
graw itacyjnie poprzez przelew do staje się d o zb iornika zasilającego. Z b io rn ik
zasilający m a pojem ność 30 m 3, a so rb en t - będący m ieszaniną m leczka
w apiennego i w odnego ro ztw o ru p ro d u k tu odsiarczania - m a ciężar właściwy
1300 k G /m 3. S orbent ze zb io rn ik a zasilającego je st pod aw an y przez p om py
o w ydajności p o 40 m 3/h (w tym je d n a rezerw ow a) d o zb iorników so rb en tu .
K ażdy z nich jest um ieszczony n ad wierzchem ab so rb era. Ja k o w o d a te­
chnologiczna do przygotow yw ania so rb en tu jest używ ana w oda m o rsk a
w ilości 225 m 3/h.
O dpylone przez elektrofiltry spaliny z każdego k o tła zza w entylatorów
spalin są p obierane dw om a ciągam i d o abso rb eró w i um ieszczonych za nim
filtrów w orkow ych. K aż d y ciąg spalin jest zw ym iarow any n a 60 % natężenia
przepływ u spalin z kotła. W każdym ciągu spalin jest um ieszczony abso rb er,
w którym następuje proces o d siarczania spalin. Spaliny są do p ro w ad zan e d o
w ierzchu ab so rb era, gdzie jest um ieszczony „ato m izer” - rozpylacz sorb en tu .
Jest on w budow any w g ó rn ą część cylindrycznego zb io rn ik a ab so rb era. Spaliny
są w prow adzane d o a b so rb era za pośrednictw em ło p atek kierow niczych, zabez­
pieczonych w ykładziną ceram iczną przed ich erozyjnym działaniem . Sam „ a to ­
m izer” - rozpylacz jest to urządzenie, k tórego podstaw ow ym elem entem jest
tarcza dyszow a, n ap ęd zan a przez silnik elektryczny poprzez przekładnię zwięk­
szającą o b ro ty d o 10 0 0 0 -1 2 000 o b r./m in . S o rb en t zostaje rozpylony w stru ­
m ieniu spalin poprzez dysze um ieszczone w tej wirującej tarczy. R óżnica p rę d ­
kości spalin i „zatom izow anego” so rb en tu w ynosi 160 200 m /s. S o rb en t
616
2 1.1 . O D S IA R C Z A N IE S P A L IN
zostaje rozpylony n a drobiny o średnicy ok. 60 pm . Dzięki tem u uzyskuje się
powierzchnię d ro b in ok. 200 m 2 z litra sorbentu. Spaliny przebyw ają w absor­
berze 10 -i- 12 s. T a k dro b n e rozpylanie sorbentu w gorących spalinach pow o­
duje odparow anie w ody i w ytrącenie suchego p ro d u k tu odsiarczania n a dno
zbiornika ab so rb era (10 -s- 15%). R eszta p ro d u k tu odsiarczania jest poryw ana
przez spaliny i w yłapyw ana w zainstalow anych za absorberem filtrach w or­
kowych. A bsorber m a średnicę 14 m i w ysokość 24 m . Jak o pro d u k ty odsiarcza­
nia pow stają siarczyny i siarczany w apnia oraz węglany i chlorki w apnia. R eak­
cje zachodzą wg następujących rów nań:
C a(O H )2 = C aO + H 20
C aO + S 0 2 = C aS O j
C aO + SO z + l / 2 0 z = C a S 0 4
C aO + S 0 3= C aS04
Z leja a b so rb era p ro d u k ty odsiarczania w raz z w yłapanym i w filtrach w or­
kowych są podaw ane d o zbiornika recyrkulacyjnego i używ ane do w ytw arzania
sorbentu.
D w a absorbery, odsiarczające spaliny jednego kotła, znajdują się we
w spólnym budynku w yposażonym w suwnicę, pozw alającą n a szybką wymianę
„atom izera” (1 h). M o c silnika napędzającego „atom izer” wynosi 650 kW .
A bsorber jest w ykonany ze stali węglowej, bez wykładziny. Pom im o ochłodze­
nia spalin w absorberze do tem peratury 70°C nie pow odują one korozji dalszej
części ciągu spalin i nie jest potrzebne ich podgrzew anie (jak w m etodzie m o k ­
rej), co znacznie upraszcza instalację. N ie je st rów nież potrzebny w entylator
wspom agający, niezbędny w m etodzie m okrej.
A bsorber jest um ieszczony za elektrofiltrem , za absorberem zaś są filtry
workowe. Z apew niają one stężenie pyłu w spalinach na wlocie do kom ina
o w artości 5 -r 10 m g/norm . m 3. F iltr w orkow y dla każdego bloku o m ocy
350 M W składa się z 8640 w orków o łącznej pow ierzchni odpylania 24 200 m 2.
Są to największe n a św iede filtry w orkow e pracujące w 1990 r.
P ro d u k ty odsiarczania spod absorberów i spod filtrów w orkow ych są
odbierane układem przenośników zgrzebłowych, a następnie przenośnikam i
kubełkow ym i są w prow adzane d o zbiornika buforow ego w węźle w ytw arzania
sorbentu. Ze zb iornika buforow ego p rodukty odsiarczania są podaw ane p neu­
m atycznie d o zbiornika recyrkulacji produktów odsiarczania, używ anych do
w ytw arzania sorb en tu, bądź d o zbiornika dystrybucji produktów odsiarczania,
skąd sam ochodam i są one przew ożone do użytkow ników lub n a składow isko
odpadów . W ydajność tego u kładu wynosi 100 t/h.
Z aletą półsuchej m etody odsiarczania spalin je st b rak jakichkolw iek
ścieków. W ad ą jej n atom iast jest to, że p ro d u k t odsiarczania je st odpadem - nie
uzyskuje się gipsu handlow ego, ja k w m etodzie m okrej. P ro d u k t odsiarczania
m a postać pylastą, zbliżoną d o popiołu lotnego spod elektrofiltrów . M oże on
617
2 1. U Z U P E Ł N IE N IE O C H R O N Y P O W IE T R Z A A T M O S F E R Y C Z N E G O
2 1 .1 . O D S IA R C Z A N IE S P A L IN

być w ykorzystyw any przy budow ie d ró g i lotnisk, ja k o d o d a te k przy pro d u k cji

cem entu, cegły piaskow o-w apniow ej, d o zasypyw ania nierów ności teren u , do
sypania w ałów przy regulacji rzek. B a d an ia duń sk ie w ykazały, że m ieszan k a
o d p ad u z ab so rb e ra z popiołem lotnym z elek tro filtru w sto su n ku 1:1, zm iesza­
n a z w odą, po n atu raln y m tw ardnieniu przez trzy doby w tem p eratu rze 40°C
w ykazuje zbliżoną porow atość, lecz m niejszą o trzy rzędy wielkości p rzepusz­
czalność niż sam p o p ió ł lotn y ta k sam o p o trak to w an y . M ieszanina o d p a d u
z ab so rb era z m inim um 35% p o p io łu lotnego z elektrofiltrów podlega działaniu
tzw. efektu pozzulanow ego, polegającego n a tw ardnieniu w ciągu kilk u d n i. T en
efekt, korzystny przy u żyw aniu takiej m ieszaniny d o stabilizacji g ru n tó w , nie
pozw ala je d n a k n a pośrednie jej składow anie; m usi o n a być sk ład o w an a bezpo­
średnio w m iejscu docelow ym . W szechstronne b ad a n ia o d p a d u z abso rb eró w
w m etodzie N iro-A tom izer-F lak t, przep ro w ad zo n e w D an ii przez wiele in sty tu ­
cji naukow ych i badaw czych, d o prow adziły d o w yd an ia przez duń sk ie M in ister­
stw o Ś rodow iska następującego zalecenia: „Jeśli o dpad z a b so rb era zaw iera co
najm niej 35% pop io łu lotnego z elektrofiltrów , to m oże o n być trak to w an y
z p u n k tu w idzenia ochro n y środow iska ja k p o p ió ł lo tn y z elek tro filtró w ” (M ini­
stry o f E nvironm ent R eg u latio n from 10 X I 1988).
Jeśli ab so rb er je s t w łączony w ciąg spalin przed elektrofiltrem (co jest
rów nież stosow ane), to w ów czas elek tro filtr m usi wychwycić nie tylko p o p ió ł
lotn y ze spalin, ale i p ro d u k t odsiarczania, k tó ry nie o p ad ł n a d n o ab so rb era
(85 -5- 90% ). Jed n ak zm niejszenie objętości spalin w skutek o b niżenia ich tem ­
p eratu ry w absorberze (ze 1 2 5 -1 7 5 “C d o 70°C), ich naw ilgocenie i zm niejszenie
rezystyw ności p o p io łu lotnego spraw iają, że w aru n k i pracy elektrofiltrów p o le­
pszają się i ich skuteczność naw et lek k o w zrasta. M im o to znaczne zwiększenie
zapylenia spalin przed elektrofiltrem (popiół lotn y + p ro d u k t odsiarczania)
m oże spraw ić, że ich zapylenie przed w lotem d o k o m in a m oże być zb y t duże
w porów n aniu z zapyleniem dopuszczalnym . W ów czas konieczne jest z ab u d o ­
w anie d o datkow ych odpylaczy spalin (np. filtrów w orkow ych) - ja k to zro b io ­
n o w elektrow ni S tudstru p .
Instalacja so rb en tu d la o b u bloków znajduje się w oddzielnym b u d y n ­
ku. N astaw nia instalacji odsiarczan ia spalin zo stała um ieszczona w n astaw n i
blokow ej d la bloków n r 3 i n r 4.
P ó łsu cha w apien n a m eto d a odsiarczan ia spalin je s t o 30 -e- 40 % tańsza
inwestycyjnie o d m eto d y m o k rej, daje ok. 50% m niejszą stra tę ciśnienia n a
ciągu spalin, w ykazuje o ok. 50% m niejsze zużycie energii elektrycznej, zajm uje
0 ok. 50% m niej m iejsca i jest o 10 -5-15% ta ń sza p o d w zględem ruchow ym
1 rem ontow ym . W a d ą jej je s t to , że uzyskuje się w w yniku jej sto so w an ia od p ad ,
a nie p ro d u k t użytkow y ja k im je st gips, uzyskiw any w m eto d zie m okrej.
Półsucha m etoda odsiarczania sp a lin—FOO G. W elektrociepłow ni C h o ­
rzów [21.18] w y budow ano i u ru ch o m io n o w sezonie grzewczym 1987/88 in sta ­
lację pilotow ą przy k o tle W P-120. N a ry su n k u 21.9 p o k az a n o schem at tej
instalacji.
Rys. 21.9. Schem at pilotow ej instalacji odsiarczania spalin m etodą F O O G w Elektrociepłow ni
Chorzów, wg [21.18]
1 - kocioł WP-120, 2 - elektrofiltr, 3 - reaktor fluidalny, 4 - odpylacz, 5 - w entylator spalin,
6 — kom in, 7 —cyklon, S —mieszalnik, 9 - po m p a reagenta, 10 —regulacja i pom iar przepływu
M eto d a przew iduje realizację w jednym reaktorze fluidalnym , procesu
odsiarczania, o dpylania i granulacji, stąd nazw a: F O O G = Fluidyzacja +
+ O dsiarczanie + O dpylanie + G ranulacja.
A p a ra t reakcyjny jest w prow adzony do ciągu odprow adzania spalin,
pom iędzy k o cioł a odpylacz. W aparacie tym znajduje się „ru szt” , nad którym
jest w ytw arzana w arstw a fluidalna oraz dysze spryskujące w arstw ę reagentem
w apniow ym .
W w arstw ie fluidalnej zachodzą następujące procesy: n a spryskanych
reagentem ziarnach następuje w iązanie S 0 2; pow stają siarczyny i siarczany;
tw orzą one n a ziarnach w arstw ę „lepiku” , któ ry zatrzym uje pył niesiony przez
spaliny - następuje odpylanie i granulacja pyłu.
T w orzące się granule (pył -f- p ro d u k ty odsiarczania) pow odują przy­
rost w arstw y fluidalnej — ich nad m iar jest odprow adzany poprzez specjalne
zam knięcie w dolnej części reak to ra.
O stateczne odpylanie spalin, ja k rów nież wychwycanie drobnoziarni­
stych p roduktów odsiarczania i niezw iązanego w apna, następuje w odpylaczu
końcow ym , za reaktorem fluidalnym .
O m aw ianą instalację, k tó rą zaprojektow ał E nergoprojekt-K atow ice,
zbudow ano n a w ydajność ok. 30 000 norm . m 3/h, tj. ok. 10% ilości spalin
w ytw arzanych przez kocioł W P-120.
U zyskiw ana skuteczność odsiarczania w ynosiła 40 -5- 80% .
K onieczne jest dalsze prow adzenie badań, m ające n a celu usunięcie
zauw ażonych usterek oraz udoskonalenie działania i skuteczności instalacji.

619
618
21. U Z U P E Ł N IE N IE O C H R O N Y P O W IE T R Z A A T M O S F E R Y C Z N E G O
IV . Usuwanie S 0 2 i N O x ze spalin m etodą radiacyjną. U proszczony
schem at dośw iadczalnej instalaq'i w C iepłow ni K aw ęczyn p o k azan o na
rys. 21.10.
Rys. 21.10. Schem at pilotow ej instalacji odsiarczania spalin m eto d ą radiacyjną w Ciepłowni K aw ę­
czyn w g [21.6]
1 - kondycjonow anie spalin, 2 - u kład dozow ania am oniaku, 3 - re a k to r (k o m o ra naprom ieniow a­
nia), 4 - filtracja i o d biór p ro d u k tu
Proces radiacyjnego u su w an ia S 0 2 i N O , ze spalin [21.6] jest o p a rty n a
zjaw isku reakcji chem icznych zachodzących w m ieszaninie gazów pod wpływem
oddziaływ ania n a nie w iązki rozpędzonych elektronów . W w ilgotnym gazie,
w obecności gazow ego am o n iak u lu b rozpylonego w o d o ro tlen k u w apnia, n a ­
stępuje w ytw orzenie się stałych p ro d u k tó w reakcji, k tó re są zatrzym yw ane w fil­
trze tkaninow ym .
Przebieg procesu technologicznego jest następujący: D o strum ienia
ochłodzonych i naw ilżonych gazów spalinow ych jest dod aw an y am o n iak w p o ­
staci gazowej. M ieszanina ta je st d o p ro w a d za n a d o k o m o ry reakcyjnej a k ­
celeratorów elektronów . P rzez o k ienko w ykonane z folii tytanow ej w głąb
spalin przenika w iązka rozpędzonych elektronów , p ow odując pow stanie reakcji
chem iczno-radiacyjnych. Pow stające w w yniku reakcji p ro d u k ty stan o w ią m ie­
szaninę siarczanu am onow ego i azo ta n u am onow ego. M ieszanina ta m oże
m ieć w artość h an d lo w ą ja k o naw óz m ineralny, a zatem m oże to być m e to d a
bezodpadow a.
W przy p ad k u zasto sow an ia ja k o reag en ta m lek a w apiennego, p o w sta­
w ałaby m ieszanina siarczan u i siarczynu w ap n ia z azotanem w apnia. Jest to
odpad nie posiadający żadnej w arto ści handlow ej.
Instalację dośw iadczalną w E lektrociepłow ni K aw ęczyn zap ro jek to w ał
w 1989 r. E n e rg o p ro jek t-W a rsz a w a przy w spółudziale m .in . In sty tu tu C hem ii
i Techniki Jądrow ej i B P T iO P B ip ro to r.
620
2 1 .1 . O D S IA R C Z A N IE S P A L IN
O siągana skuteczność odsiarczania dochodzi d o 95% , a skuteczność
usuw ania N O , wynosi 60 -5- 90% .
M eto d a radiacyjna oczyszczania spalin z S 0 2 i N O , m a przew agę
n ad innym i m etodam i, gdyż um ożliw ia rów noczesne usuw anie obu tych za­
nieczyszczeń. Jednakże ew entualne jej zastosow anie n a większą skalę w ym a­
gałoby znacznego zw iększenia produkcji am oniaku. P o n ad to m etoda ta wy­
m aga dalszego doskonalenia, ze względu n a dużą energochłonność instalacji
prototypow ej.
21.2. ODAZOTOW YW ANIE SPALIN
21.2.1. M etody odazotowyw ania
Zmniejszenie emisji tlenków azotu podczas spalania paliw (tzw. m etody pierw o­
tne) zostało om ów ione w p. 3.16.2. Poniżej om ów iono tzw. m etody w tórne,
polegające n a usuw aniu ze spalin - w ytw orzonych podczas spalania paliw
-tle n k ó w azotu, tj. N O , N 0 2, N zO , określanych łącznie jak o N O ,. O m ów iono
także najnow sze m etody łącznego odsiarczania i odazotow yw ania spalin. R oz­
różnia się:
- selektyw ną redukcję katalityczną (SC R - Selective C atalytic R e­
duction);
- selektyw ną redukcję niekatalityczną (SN C R - Selective N on-C ataly-
tic Reduction).
Są to m etody japońskie, stosow ane w E uropie, głównie w Niemczech.
Pierwsza z nich polega n a redukcji tlenków azotu za pom ocą am oniaku (N H 3)
w obecności katalizatora. W w yniku reakcji pow staje azo t i w oda:
4N O + 4 N H 3 + 0 2 - * 4 N 2 + 6 H 20
2 N O z + 4 N H 3 + 0 2 -> 3N 2 + 6 H 20
6 N 0 2 + 8 N H 3 -►7 N 2 + 12H20
Schem at instalacji selektyw nej redukcji katalitycznej (SC R ) tlenków azotu za
p om ocą am oniaku przedstaw ia rys. 21.11.
O bciążenie k atalizato ra mierzy się natężeniem przepływ u spalin,
(norm . m 3/h n a 1 m 3 k atalizatora). N aturaln ie im to obciążenie je st mniejsze,
tym skuteczność procesu odazotow yw ania spalin je st większa.
K atalizato ry są w ykonyw ane ja k o płytow e i ja k o kom órkow e. K atali­
zator płytow y je st w ykonany ze stali szlachetnej z m asą aktyw ną, k tó rą
stanow ią tlenki ty ta n u ( T i0 2), w anadu (V 2O s), w olfram u (W 0 3) lub m olibdenu
(M o 0 3). M a o n d u żą odporność n a erozję, dużą w ytrzym ałość m echaniczną
i cieplną, pow oduje m ałe straty ciśnienia i m a m ałą skłonność d o zatykania się.
621
21. U Z U P E Ł N IE N IE O C H R O N Y P O W IE T R Z A A T M O S F E R Y C Z N E G O
2 1 .2 . O D A Z O T O W Y W A N IE S P A L IN

Rys. 21.12. Umieszczenie katalizatorów SCR przed podgrzew aczam i pow ietrza
1 - mieszalnik, 2 - parow nik, 3 - zbiornik am oniaku, 4 - podgrzew acz pow ietrza, 5 - elektrofiltr,
Rys. 21.11. Schem at instalacji selektywnej redukcji katalitycznej (SCR) tlenków azotu za pom ocą 6 - podgrzewacz spalin
am oniaku
/ - urządzenie czyszczące, 2 - k atalizato r, 3 — w trysk am oniaku, 4 - rozładunek am oniaku,
5 - zbiornik am oniaku, 6 - parow nik, 7 - zaw ór regulacyjny, 8 - mieszalnik, 9 - dm uchaw a

W ym iary elem entu są: 464 x 464 x (450 -5- 650) m m . M oże on pracow ać w stre­
fie dużego zapylenia, a więc przed instalacją d o odpylania i odsiarczania spalin.
K a t a li z a t o r k o m ó r k o w y jest ceram iczny, m a identyczną m asę aktyw ną,
lecz działa dobrze w strefie o m ałym zapyleniu spalin. M usi o n być więc um iesz­
czany za instalacją do o dpylania i odsiarczania spalin. W ym aga to je d n a k
—w celu zapew nienia właściwych w arunków p racy k atalizato ra - dodatkow ego
podgrzania spalin, oziębionych w instalacji d o ich odsiarczania. W ym iary ele­
m entu są: 150 x 150 x (350 -r 1000) mm .
Sposoby instalow ania o b u rodzajów katalizatorów w trakcie spalin
p okazano n a rys. 21.12 i 21.13. Rys. 21.13. Umieszczenie katalizatorów SCR w trakcie spalinowym przed kominem
O ptym alna tem p e ra tu ra p racy k atalizato ró w wynosi: 300 + 430°C 1...6 - ja k n a rys. 21.12; 7 - palnik
przy w łączeniu ich przed podgrzew aczem p ow ietrza (rys. 21.12), n ato m iast
280 •+• 380°C przy w łączeniu przed kom inem (rys. 21.13). użycia katalizato ra. Skuteczność jej wynosi 50% , lecz jest o n a tańsza inw es­
Praca katalizatora w strefie dużego zapylenia trwa 2 + 3 lata, a w strefie tycyjnie i eksploatacyjnie od poprzedniej.
czystej - 4 + 5 lat. Potrzeba 1 m3 katalizatora na 1 MW mocy elektrowni. Koszt A m oniak reaguje z tlenkam i w tem peraturze 800 +- 1000°C bez k atali­
katalizatora wynosi 20 000 DM /m’ (cena za rok 1988). Skuteczność tej metody zatora, dając azot i wodę. W innym zakresie tem peratur reakcja zachodzi b a r­
jest największa ze wszystkich stosowanych i dochodzi do 90%. Metoda ta jest dzo pow oli i am oniak w ędruje do kom ina. G dy zm ienia się obciążenie kotła,
jednak najdroższa inwestycyjnie i eksploatacyjnie. Już w roku 1988 instalacje wówczas zm ienia się rów nież tem p eratu ra spalin i jej rozkład w kotle. Jeżeli
tego rodzaju pracowały w RFN na 43 blokach o łącznej mocy o k 10 000 MW. am oniak je st w strzykiw any w pewnym punkcie, w którym panuje tem p eratu ra
W elektrowniach na węgiel kamienny stosuje się w Niemczech metody katalityczne, odpow iednia d o zachodzenia reakcji, to przy zm ianie obciążenia kotła, a więc
natomiast w elektrowniach na węgiel brunatny, gaz i olej opalowy - pozostałe i zmianie tem p eratu ry w tym punkcie - reakcja nie będzie zachodziła.
metody (pierwotne). W Jap o n ii uzyskano redukcję tlenków azotu w spalinach o 20 +- 60% ,
D ru g a z m etod - s e le k ty w n a re d u kc ja n ie k a ta lity c zn a (S N C R ) tlenków stosując tę m etodę w kotłach olejowych. B rak jest w literaturze przedm iotu
azotu za p o m ocą am o n iak u - stanow i odm ianę m etody pierwszej, lecz bez w zmianek o stosow aniu tej m etody w kotłach opalanych węglem brunatnym .

623
622
21. U Z U P E Ł N IE N IE O C H R O N Y P O W IE T R Z A A T M O S F E R Y C Z N E G O
2 1.2 . O D A Z O T O W Y W A N IE S P A L IN

Jednym ze sposobów zm niejszania emisji tlenków azo tu do atm osfery

Isto tn ą rolę w tym procesie odgryw ają wyżej w spom niane chelaty żelaza,
jest w prow adzanie do spalin kotłow ych o zonu ja k o utleniacza. In n y m spo­
k tó re zaw iera ro ztw ór absorpcyjny, a głównie jego jony. Proces jest chroniony
sobem jest napromieniowywattie gorących spalin (o tem peraturze ok. 900“C)
patentam i.
w iązką elektronów . P ow stające przy naprom ieniow yw aniu spalin w iązką elek­
Ja k o p ro d u k ty końcow e otrzym uje się gips handlow y i azot. Proces nie
tronów w olne ro dniki reag u ją z m olekułam i N O , i S 0 2, tw orząc azotan am onu w ytw arza ścieków. O ziębione w absorberze spaliny są następnie podgrzew ane
i siarczan am onu. przed w lotem d o kom ina, bądź nie podgrzane m ogą być odprow adzone do
Z aobserw ow ano, że przy stosow aniu suchej m etody odsiarczania spa­ chłodni kominowej.
lin, polegającej n a dodaw an iu do k o tła kam ienia w apiennego, w raz ze w zrostem Schem at procesu SH L przedstaw ia rys. 21.14.
stosunku stechiom etrycznego C a/S w zrasta ilość pow stających tlenków azo tu
(dw ukrotnie przy w zroście z C a/S = 1 d o C a/S = 3).
Stężenie tlenków azotu w spalinach wynosi zwykle 1/3 -t-1/2 stężenia
dw utlenku siarki, a dopuszczalne 24-godzinne stężenie tlenków azotu jest zwyk­
le dw ukrotnie większe niż dopuszczalne stężenie dw utlenku siarki. Z tego wzglę­
d u kom in, który zapew nia dopuszczalne stężenie dw utlenku siarki, zapew nia
także dopuszczalne stężenie tlenków azo tu przy ziemi.

21.2.2. M e to d y łączn eg o odsiarczania i o d a z o to w y w a n ia spalin

Odsiarczanie i odazotowywanie spalin może być dokonane w jednym , łącznym

procesie. Pilotowe instalacje tego rodzaju pracują ju ż z dobrymi wynikami od kilku
lat, obecnie zaś są uruchamiane instalacje o dużej wydajności (1. min norm. m3/h
- 300 MW). Główne metody są następujące:
Metoda SHL (Saarberg-Hólter-Lurgi) polega na przepuszczeniu odpylonych
spalin przez absorber, w k tó ry m zostaje rozpylony ro ztw ó r absorpcyjny, za­
wierający m leczko w apienne, ług sodow y i chelaty żelaza (chelaty żelaza są
to związki chemiczne szczególnego typu, w k tórych grupy skoordynow ane
są co najm niej d w ukro tn ie zw iązane z jo n am i centralnym i, co pow oduje p o ­
w stanie kilkuczlonow ego, m ocno sprzężonego pierścienia, decydującego o wy­
jątkow ej trw ałości zw iązku - chelaty są ta k trw ałe, że nie ulegając zm ianom
chem icznym rozpuszczają się w stężonych kw asach nieorganicznych; chelatem
jest zielony barw nik roślinny - chlorofil i barw nik czerw onych ciałek krw i
- hem).
W absorberze tlenki azo tu łączą się z żelazem, dw utlenek siarki reaguje
z ługiem sodow ym , d ając siarczyn sodu. Z w iązek tlenku azotu z żelazem reagu­
ją c z siarczynem sodu daje żelazo, azo t i siarczan sodu. Siarczany i siarczyny
sodu reagując z mleczkiem w apiennym d ają p ro d u k t użyteczny - gips i używ any
w dalszym procesie ług sodow y. R eakcje przebiegają wg rów nań:
FeC hel + N O = FeC hel x N O
S 0 2 + 2N aO H = N a 2S 0 3 + H 20
FeC hel x N O + N a 2S 0 3 = FeC hel + 1/2 N 2 + N a 2S 0 4
N a 2S 0 4 + C a(O H )2 + 2 H 20 = C a S 0 4 x 2 H 20 + 2 N a O H
N a2S 0 3 + C a(O H )2 + I / 2 H 20 = C a S 0 3 x l / 2 H 20 + 2N aO H
Rys. 21.14. Schemat instalacji odsiarczania i odazotow yw ania spalin m etodą Saarberg-H ólter-
Lurgi
1 - kocioł, 2 - elektrofiltr, 3 - w entylator, 4 - podgrzew spalin, 5 - kom in, 6 - chłodnia kom inow a,
7 - przygotow anie roztw oru absorbcyjncgo i odwodnienie gipsu
In n ą m e to d ą łącznego odsiarczania i odazotow yw ania spalin jest m e to ­
d a zw ana m etodą W S A -S N O X (W SA - W et Sulphuric A cid). Isto tą jej jest
katalityczne utlenianie dw utlenku siarki n a trójtlenek siarki, z którego jest
w ytw arzany kw as siarkow y, a tlenki azo tu są rów nież katalitycznie redukow ane
n a w olny azot (m etodą SCR). Schem at jej przedstaw ia rys. 21.15.
M eto d a ta pozw ala n a 95% odsiarczenie i 90% odazotow anie spalin.
N ie m a w niej ścieków i odpadów , produkow any jest zaś handlow y kw as
siarkowy.
M eto d ę tę zastosow ano n a bloku o m ocy 300 M W n a węgiel kam ienny
(1,6% siarki) w duńskiej elektrow ni Vendsyssel (1 m in n o n n . m 3/h spalin).
U ruchom ienie instalacji nastąpiło w końcu 1991 r. Instalacja ta produkuje
25 000 t/a kw asu siarkowego.
N astęp n ą m eto d ą łącznego odsiarczania i odazotow yw ania spalin jest
m etoda Bergbau Forschung-Uhde, w której do pochłaniania dw utlenku siarki

624 625
21. U Z U P E Ł N IE N IE O C H R O N Y P O W IE T R Z A A T M O S F E R Y C Z N E G O
2 1,2 , O O A Z O T O W Y W A N IE S P A L IN

Instalacja ta k a pracuje n a blokach o m ocy 107 M W i 130 M W

w bawarskiej elektrow ni A rzberg, spalającej niskozasiarczony węgiel b ru n a t­
ny, dostarczany z Czech (40 km ). O dsiarczanie jest w tej elektrow ni
1,1 m in norm . m ł /h spalin. O siągnięto skuteczność odsiarczania 95% i sku­
teczność odazotow yw ania 75% . Instalacja pracuje od połow y 1987 r.
W japońskiej elektrow ni M atsushim a m eto d ą tą jest odsiarczane i od-
azotow yw ane 0,3 m in norm . m 3/h spalin.

Literatura do rozdziału Zł

21.1. Allen J.W .: Reducing N O levels in coal-fired boilers. M odern Power System s 1987. N o 6.
21.2. A ndreas en J., M orsing P.: Selective N O reduction. International Power Generation 1990.
N o 7.
21.3. Basland P.: Presentation o f the Studstrup F O D - project. Skovhinde, april 1990.
21.4. Beer J.K ., Balling L.: SC R experience in fossil fuel boilers. Modern Power System s
1990. N o 1.
Rys. 21.15. Schem at instalacji odsiarczania i odazotow yw ania spalin m eto d ą W SA -SN O X 21.5. Felsvang K .: Flue gas desulphurization by spray dryer absorption. C hina Enviro 86.
/ - węgiel, 2 - kocioł, 3 - obrotow y podgrzew acz pow ietrza, 4 - elektrofiltr, 5 - wieża W SA ,
Pekin, novem ber 1986.
6 - w ymiennik cjepia
21.6. Grzegorczyk W.: D ośw iadczalne instalacja usuw ania S 0 2 i N O ze spalin m etodą
radiacyjną. Biuletyn Techniczny - Elektrownie i Elektrociepłownie. W arszaw a, Energo-
ze spalin służy specjalny aktyw ny k oks, otrzym yw any z w ęgla kam iennego. D o
projekt 1989. N r 3 -4 .
ab so rb era je s t d o p ro w ad zan y am oniak, k tó ry reaguje z tlenkam i a z o tu bez 21.7. H yland M .: W SA -SN O X takes on N o rth A m erican boilers. M odem Power System s
k atalizato ra. K o k s aktyw ny jest regenerow any cieplnie w tem p eratu rze 400°C 1990. N o 5.
w desorberze, w ypływ ający z któ reg o gaz b o g aty w dw utlenek siarki je st p rzera­ 21.8. Interpretation des Standes der Technik zur M inderung der StickstolToxid-Emission
biany następnie n a kw as siarkow y. Schem at pro cesu p rzed staw ia rys. 21.16. aus G rossfeuerunj^anlagen. Beschluss d er U m w eltm inister-K onferenz vom. 5. A pril
1984 in Bonn.
Do k o m in a 21.9. Janusz S., A dam czyk H ., K araś M .: K oncepcje instalacji odsiarczania spalin kotłow ych
w elektrow niach Bełchatów I i Bełchatów II, Gliwice, Energopom iar 1984.
21.10. K achniarz M ., Cybulska-W itkiewicz R .: W pływ tlenków azotu em itow anych z zakładów
przemysłowych n a środow isko. W arszaw a, Instytut K ształtow ania Środowiska 1983.
21.11. K obayaski N ., Suyam a K ., M iyazaw a M .: D ry catalytic process gires prom ising results.
M odern Power System s 1988. N o 1.
21.12. K önig J., H ein K .: E rprobung von N O - M inderungsverfahren bei B raunkohlefeurun­
gen. Sem inarium O N Z , Essen 1988.
21.13. Laudyn D .: Instalacja odsiarczania spalin w holenderskiej elektrowni Amer. Energetyka.
1991. N r 6.
21.14. L audyn D .: Instalacja odsiarczania spalin w El. Bełchatów. Gospodarka Paliwami i Ener­
gią 1991. N r. 12.
' 21.15. L audyn D .: Instalacja odsiarczania spalin w duńskiej elektrow ni S tudstrup. Energetyka
1992. N r 1.
21.16. L audyn O dsiarczanie i odazotowyw anie spalin w austriackiej elektrow ni D ü ra ro b r.
Energetyka 1992. N r 4.
21.17. M adhok R T h e spray dryer absorption F G D process. M eeting on Industrial C o-O pera­
tion for A ir Pollution C ontrol Technology, D ubrow nik, September 1990.
21.18. Mierzejewski J., Zygm ański W., Żm ija M .: Rozw iązania techniczne i doświadczenia
projektow e E nergoprojektu - K atow ice w zakresie odsiarczania spalin m etodą półsuchą.
R ys.21.16, Schem at instalacji odsiarczania i odazotow yw ania spalin m etodą B crgbau Forschung- Biuletyn Techniczny - Elektrownie i Elektrociepłownie. W arszaw a, Energoprojekt
-U hde 1989. N r 3 -4 .
I - spaliny z k o tła, 2 - w oda, 3 - a b so rb er, 4 - filtr, 5 - sortow nik, 6 - po piół, 7 - k o m o ra spalania, 21.19. M inderungstechnologie für N O -Em issionen steinkohlengefeuerter G rosskraftw erke.
8 - pow ietrze, 9 - olej opałow y, 1 0 - desorber, U - sito, 12 - koks aktyw ny, 13 - pow ietrze, 1 4 - gaz VGB-Schriftenreihe Technisch-W issenschaftilche Berichte, TW301 - Essen 1980.
bogaty w S 0 2

627
626
21. U Z U P E Ł N IE N IE O C H R O N Y P O W IE T R Z A A T M 0 8 F E R Y C Z N E 0 0
L IT E R A T U R A U Z U P E Ł N I A J Ą C A

Literatura uzupełniająca 15.94. Szuba M.: Zagraniczne przepisy i zalecenia w zakresie ochrony ludzi i środow iska przed
oddziaływaniem pó l elektrom agnetycznych o częstotliw ości przem ysłow ej i zasady ich
21.20. B alccrow ski L„ Spytek S.: B udow a i uruchom ienie pierw szej w Polsce instalacji ustalania. M ateriały konferencji nL „P o la elektrom agnetyczne a środow isko". B iels­
odsiarczania spalin w E lektrow ni B ełchatów . Energetyka. 1994. N r 12. ko-B iała 1992.
15.95. T uryn B.: Lokalizacja elektrow ni. W: H istoria elektryki polskiej. T om ü . W arszawa,
21.21. D ziem idow icz Z ., Polak K.: Instalacja odsiarczania spalin w Elektrow ni O pole.
Energetyka. 1995. N r 12. W N T 1992.
15.96. VD l-Lexikon Umweltschutz. D usseldorf, 1994.
21.22. Eitz A .W .: M odcm isicrung und R auchgasrcinigung bei den bestchcnden B raunkohlc-
15.97. W arycb J.: O czyszczanie przem ysłow ych gazów odlotow ych. W arszaw a, W N T 1994.
kraftw erken der V EA G . VG B K rąftw erkstechnik. 1996. N r 1.
15.98. U staw a o ochronie i kształtow aniu środow iska (jednolity tekst po zm ianiach D z.U.
21.23. PS E S.A ., M odelpol Sp. z o.o.: Program redukcji em isji S 0 2 w energetyce zawodowej.
n r 49/94).
W arszaw a, 1995.
15.99. Zarządzenie Prezesa Państw owej Agencji A tomistyki z dnia 31 m arca 1988 r. w sprawie
21.24. P S E S .A .: P rogram inw estycji ekologicznych w energetyce. W arszaw a 1996.
daw ek granicznych prom ieniow ania jonizującego i wskaźników pochodnych okreś­
21.25. W dow iak M .: Pierw sze dośw iadczenia z pracy instalacji odsiarczania spalin w Elektro­
lających zagrożenie prom ieniow aniem jonizującym . (M .P. nr 14/88; zm iana n r 35/95).
wni B ełchatów . E nergetyka. 1994. N r 12.
15.100. Zarządzenie M inistra Z drow ia i O pieki Społecznej z dnia 12 m arca 1996 r. w sprawie
21.26. W róblew ska S. i inni: Palniki pyłow e niskoem isyjne. E nergetyka. 1993. N r 3.
dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliw ych d la zdrowia, w ydzielanych
przez m ateriały budow lane, urządzenia i elem enty w yposażenia w pom ieszczeniach
przew idzianych na pobyt ludzi. (M .P. nr 19/96).
Literatura uzupełniająca do rozdziału 15 M ateriały IV konferencji naukow o-technicznej „Elektrofiltry ’96” . Bcchatów , w rzesień
15.101.
1996.
15.78. A rciszew ski J. i inni: P om iary i w yznaczenia p o zio m ó w i zasięgów w ystępow ania hałasu
w otoczeniu typow ych lin ii 220, 4 0 0 i 750 k V w różnych w arunkach atm osferycznych.
W arszaw a, Instytut E nergetyki 1994.
15.79. B orsch P., W agner H .J.: E nergie u n d U m w eltbelastung. B erlin, Springer V erlag 1992.
15.80. C iok Z.: Pola elektrom agnetyczne i ich w pływ na środow isko. Sem inarium „O chrona
środow iska w dydaktyce w ydziałów elektrycznych szkół w yższych” . Politechnika
W arszaw ska 1995.
15.81. D ąbrow ski J. i inni: D ziałan ia o p tym alizacyjne w PS E S.A . w zakresie oddziaływ ania
linii przesyłow ych najw yższych napięć n a środow isko. B iuletyn M iesięczny P SE S.A.
1995. N r 11.
15.82. Florkow ska B.: P ola elektryczne i m agnetyczne w p o b liżu urządzeń w ysokich i najw yż­
szych napięć. Paryż, C IG R E 1994.
15.83. H orton W ,F., G oldberg S.: P o w er freq u e n c y m agnetic fie ld s a n d p u b lic health, l.ondyn,
C R C Press, 1995.
15.84. La G rcga M .D .: H aza rd o u s w aste m anagem ent. N ow y Jork, M c G raw & H ill 1994.
15.85. Kicly G.: E nvironm ental engineering. N o w y Jork, M c G raw & H ill 1996.
15.86. Lochte H.G.: E nergie u n d Vm w elt. BW K , 1996. N r 1-2.
15.87. M ikołajczyk J. i inni: B adania zakłóceń radioelektrycznych i szum ów akustycznych.
W arszaw a, Instytut E nergetyki 1994.
15.88. de N evers N .: A ir p o llu tio n control engineering. N ow y Jork, M c G raw & H ill 1994.
15.89. Pilatow icz A., S zuba M .: O ddziaływ anie p ó l elektrom agnetycznych 5 0 H z n a środow isko.
M ateriały II K onferencji nt.: „P o la elektrom agnetyczne a energetyka i środow isko” .
B ielsko-B iała 1994.
15.90. R ozporządzenie M inistra O chrony Ś rodow iska, Zasobów N aturalnych i Leśnictw a z dnia
13 m aja 1995 r. w spraw ie określenia rodzajów inw estycji szkodliw ych dla środow iska
i zdrow ia ludzi oraz ocen oddziaływ ania n a środow isko. (D z.U . nr 52/95).
15.91. R ozporządzenie R ady M inistrów z d n ia 17 grudnia 1996 r. w spraw ie opłat za
gospodarcze korzystanie ze środow iska i w prow adzanie w nim zm ian (D z.U . nr 154/96).
15.92. R ozporządzenie R ady M inistrów z d n ia 20 czerw ca 1995 r. w spraw ie w ysokości, zasad
i trybu nakładania k a r p ieniężnych za nieprzestrzeganie w ym agań ochrony środow iska.
(D z.U . n r 79/95).
15.93. Schirm er W .: Technischer Ldrm eschutz. D usseldorf, V D I-V erlag 1995.

628
 S K O R O W ID Z

SKOROWIDZ K aw itacja 2 16,410

A m onit 272 C hłodnie w entylatorow e 265
A p a ra t spłukujący 244 C hłodzenie generatorów 2 84,430
- strum ieniow y 245 — pow ietrzem 286
-w y d m u c h o w y 247 - - w o d ą 289
A utom atyzacja procesów cieplnych w elek­ — w odorem 287
trow ni 355 Cechy źródeł m ocy regulacyjnej i interw en­
A u to tra n sfo rm a to r p o trzeb w łasnych 334 cyjnej 581
- sprzęgający 307 C iepło sp alan ia 74
A w aryjność elektrow ni 579 C iśnienie dopuszczone, obliczeniowe 66
A w aryjny deficyt m ocy 572
D ekarbonizacja w ody 271
D em ineralizacja w ody 271
B ezpieczeństwo elektrow ni jądrow ej 403
D ław ik 310, 312, 313, 316
B ilans cieplny sk raplacza 193
D yspozycja m ocy 355, 557
Blok ciepłowniczy 225
D yspozycyjność elektrow ni 578
- kondensacyjny 200, 215
D y żu rn y Inżynier R uchu Elektrow ni 559
B lokady technologiczne b lo k u 362
B udow le hydrotechniczne 418
E konom iczny rozdział obciążeń 565, 568
E k ran y 70, 122
C harakterystyczne konstrukcje tu rb in w od­ Elektrofiltr 473
nych 410 E lektrow nia akum ulacyjna 582, 583
C harakterystyka energetyczna bloku 564 -g e o te rm ic z n a 598
- - k o t ł a 566 - jąd ro w a 372, 581
- turbozespołu 568 - m areterm iczna 597
- p a liw a 71 - m o r s k a 596
- popiołu 242 —pływ ow a 596
- p rzyrostów w zględnych kosztów paliw a (zu­ - słoneczna 589
życia ciepła) 566 - w iatrow a 592
- przyrządów rozdzielczych 308 - w odna 406, 418
- statyczna reg u lato ra prędkości turbiny 434 — deryw acyjna 418
C harakterystyki p o m p w ody-zasilającej 212 — p om pow a 418, 420, 585
-m ły n ó w 329 , rodzaje p racy 423
C hłodnie kom inow e 260 , - rozruchów 426
- suche 268 , spraw ności cyklu p racy 425
Elektrow nia w odna przepływ ow a 417, 419,
518, 585 K lasyfikacja elektrowni 20
- przyzaporow a 418, 422 - kotłów 65
- - zbiornikow a 417 ,4 1 9 , 585 K ocioł dw udągow y 69, 130, 132, 135
- wykorzystująca biom asę 592 - jednodągow y 133, 135
- energię fal m orskich 597 - walczakowy pyłowy 7 0 ,1 3 2
- ze spalinowymi siln ik am i w ysokoprężny­ - rusztow y 129
mi 445 - z paleniskiem fluidalnym 141
- z generatorem M H D 600 K om ora paleniskow a 69, 92
- z turbinam i gazowymi 436, 583 K om pozycja budynku Rów nego elektrowni
Elementy paliwowe 379 495
Energia w iązania 372 Koncepcja programowo-przestrzenna 469
Entalpia właściwa 32 Kondensator powietrzny 268
E ntropia właściwa 32 Kontrola eksploatacji elektrowni 561
Korekcja wody 273
Koszt jednostkowy energii elektrycznej 582
„Feasibility study” 535
H ltr ceramiczny 474 Koszt budowy elektrowni 535, 542, 544
- tkaninowy (workowy) 474 — jednostkow e 538
Fluidyzacja 140 — , procentow y podział 544
- wytw arzania energii elektrycznej 545
w elektrociepłowniach 553
G enerator (prądnica) synchroniczny 277,
w elektrowni jądrow ej 551
279, 283,284
K otły bezwalczakowe (Bensona, Ram zina,
G ospodarka paliw ow a 231
Sulzera) 118
- paliwem ciekłym 241
-f lu id a ln e 142
- skojarzona 58, 314
- odzysknicowc 441
- w o d n a 252
-p rze p ły w o w e 118
-w a lc za k o w e 112,1 1 5 ,1 3 0 , 132
H arm onogram uruchom ienia bloku 577 - z n a tu r a ln y m obiegiem 70, 111
H ydrauliczne odżużlanie 244
- z wspom aganym obiegiem 111,117
H ydrazyna 273
- z wymuszonym obiegiem 111,117,121,133
H ydrogenerator (hydrozespół) 2 7 7 ,4 0 7 ,4 1 3 ,
K rotność cyrkulacji 114
430,434
K w aśny deszcz 478
Instalacja kotłow a 66 Liczba młynów 94
- m łynow a 94 - w entylatorów 101, 102
- olejowa turbozespołu 189 Lokalizacja elektrowni 455
- palnika olejowego 91 -e lektrociepłow ni 464
-ro z p a łk o w a 241 - elektrowni jądrow ej 465
Inwestycje w odno -energetyczne 418 —, kryteria w yboru 457
Izcntropow e rozprężanie pary 37 - , proces w yboru 467
Izobaryczne podgrzew anie w ody 36
Łącznik sekcyjny, systemowy, systemowo-se-
Jakość przem iału węgla 94
kcyjny 310
- w ody zasilającej 270
Ł adow arki 236
Jednostkow a ilość spalin 76 Ładow arko-zw ałow arki 237
Kadłub dwupłaszczowy turbiny 162
Katalizator komórkowy 622 M iędzy stopniowe przegrzewanie p a ry 46
- płytkowy 621 M in im u m techniczne kotła 66, 299, 564
Kationit 272 M łyn węglowy 94, 329

631
630
 S K O R O W ID Z
SK O R O W ID Z

M łyn m iażdżąco-udarow y (bębnow o-kulow y) O dpopielanie hydrauliczne 244

Przetwornica p a ry 209 Separacja w ilgod 81
97 - m echaniczne 243
Przewal k o tła 70 Silnik spalinowy w ysokoprężny 446
- m iażdżący (pierśtieniow o-kulow y) 98 - pneum atyczne 246
Przyłączenie generatora d o pracy rów noleg­ Składow anie odpadów paleniskowych 462,
- udarow y (bijakow y, w entylatorow y) 99 O dpylacz ceram iczny 474
łej 302 485
M oc dyspozycyjna 24 - tkaninow y 473, 474
Przyrosty względne kosztów paliw a (zużyda Składow isko żużla i popiołu 248
- osiągalna 24 O dpylanie spalin 472
d e p la ) 546 Skład węgla 236
- prądnicy 278, 281 O dsiarczanie spalin 609 Skraplacz 194
- regulacyjna 563 O gniw o paliwowe 602 Spalanie paliw a stałego 80
- silnika napędow ego m łyna 95 O rganizacja elektroenergetyki 28 Reakcje rozszczepiania 374
- pyłu 86
- w entylatora 105 R eaktor W W ER 395
- zupełne 74
- stopnia turbiny 146 R eaktory jądrow e 376
Spaliny 68
Palenisko cyklonow e 92 —termiczne 377
- synchronizująca 282 Spraw ność elektrowni parow ej 39, 40
- turbiny 166, 168, 173 - f lu id a ln e 140 Reaktywność 380
- wodnej pom pow ej 425
- zainstalow ana 23 - m azutow e 84 Recyrkulacja spalin 81
- kotła 38, 77
- p y ło w e 92 Regeneracyjne podgrzew anie w ody zasilają­
- obiegu cieplnego 32
- w arstwow e (rusztow e) 139 cej 49
- - te o r e ty c z n e g o 35
N adm iar pow ietrza 76, 79 P aliw a stale 71 Regulacja częstotliw ośd i m ocy czynnej 570
- prądnicy (generatora) 39, 284
N apęd obracarki w ału turbiny 177 P alnik olejow y 89 pierw otna 183, 570
-r u ro d ą g ó w 39
N apędy elektryczne p o trzeb w łasnych 330 - szczelinowy 87 w tórna 183, 571, 574
- teoretyczna obiegu 39
- pom p olejowych 189 - w ir o w y 87 —turbiny 177
- w ewnętrzna turbiny 39, 173
- - w ody zasilającej 214 P aram etry elektrow ni w odnych krajow ych — flośdow a 177
Stacja redukcyjno-schładzająca 210
- m łynów 95, 97, 99 434 —- ilośdow o-jakościow a 178
S traty cieplne w generatorze 283
-w e n ty la to ró w 107 - generatorów synchronicznych 278 — jakośriow a 177
- - w kotle 77
N astaw nia b lokow a i technologiczna 368 - tu rb in 166, 168 —- obejśdow a 180
- w turbinie w ewnętrzne 171
N ow e źródła energii 588 P arow nik 70 — kondensacyjnej 185
- zewnętrzne 174
P arow y ogranicznik m ocy 185 — przeciwprężnej 18S
Strefa chłodzenia 264
Plan zagospodarow ania terenu elektrow ni 519 — upustow ej 187
- ochronna 490
O bciążenie cieplne pow ierzchni ogrzew alnej Po d atn o ść przem iałow a węgla 73 — z przegrzewem m iędzystopniowym 186
- linii elektroenergetycznej 482
66 Podgrzew acze p ow ietrza 69, 127 -w e n ty la to ró w 105
- elektrowni 491
- kom ory paleniskow ej 66 - w ody (kotłow e) 68, 126 R estrukturyzacja elektroenergetyki 28
jądrowej 491
O bieg cieplny elektrow ni 30, 36 -re g e n e ra c y jn e 202 Rodzaje turbin w odnych 408
Studium programowo-przestrzenne 467
- C arn o ta 43 Podział kotłów 65 Rozdzielnie elektrow ni główne 303, 304, 308,
System elektroenergetyczny 556
- - R ankine’a 36, 47 - energetycznych 110 310, 312
— , zadania i organizacja eksploatacji 557
- teoretyczny 35 — potrzeb w łasnych 335, 342
-p a le n is k 82 - inform atyczny i sterow anie w elektrowni
- oleju turbozespołu 190 Rozłącznik generatorow y 312
- tu rb in 158 363
Obiegi cieplne elektrociepłow ni 57 R ozrnćh k o dów parow ych 136
P o m p a bagrow a 245 Szyna obejściowa 311
- ciepłownicze 59, 60 —turbin kondensacyjnych 196
- olejowa 190 Szyny (przewody) ekranow e 305
- gazow o-parow e 440 - pyłow a 247
- w o d n e kotłów 111 - skroplin 191 Samoczynne załączanie rezerwy 34 B Tem peratury źródeł dolnego i górnego 35
O chrona pow ietrza atm osferycznego 470, Schem at elektryczny elektrodepłow ni kom u­ - mięknięcia popiołu 72
- w ody chłodzącej 256, 327
609, 621 nalnej 318 - rosienia spalin 72
- zasilającej 70, 211, 325
- gleby 478 przemysłowej 315,317 - teoretyczna spalania paliw a 81
Potrzeby własne elektrow ni 323
- lasów 479 — elektrowni jądrow ej 402 - zapłonu 73
Pow ierzchnie ogrzew alne 65, 67, 70, 122
- wód 480 kondensacyjnej 319 Tlenki azotu 79, 139
P oziom w ody najniższy, najwyższy 65
w odnej 430 T ransform ator blokowy 305, 306
- przed wpływem pól elektrom agnetycz­ P raca p rzery w an a Woku energetycznego 576
—organizacyjny elektrow ni parow ej 559 - potrzeb w łasnych (zaczepowy) 305, 306,
nych 481 Proces spalania 33
—technologiczny pow iązania urządzeń k o t­ 336
- przed hałasem 483 - technologiczny elektrow ni 30
ła 130 - sprzęgający (autotransform ator) 307
- radiologiczna 488 - w ytw arzania p a ry 68
—układu deplnego bloku 200 M W 200 - wzbudzenia 298, 305
- środow iska - o p łaty z a korzystanie 548 Próżniow y ogranicznik m ocy 185
360 M W 215 T urbina akcyjna 146, 153
O dazotow yw anie spalin 139, 621 Przechlodzenie skroplin 194
deplow niczego 225 -d w u w a ło w a 161
O dgazow yw acz 207 Przeciążalność m aszyny synchronicznej 281
— w zbudzenia generatora 294 - gazow a 436
O dłącznik 309 Przekładnia chłodzenia 193

633
632
 S K O R O W ID Z
w ydaw n ic tw a n a u k o w o -t e c h n ic z n e ELEKTROTECHNIKA
0-048 Warszawa, Mazowiecka 214
T urbina kondensacyjna 36, 163, 167, 170 W łaściwości w ody w obiegu parow ym 269 EL/FAX 826-82-93___________________ I ENERGETYKA
- n o rm a ln o o b ro to w a 158 W o d a kotłow a 66
- przedw prężna 58, 164, 166 - zasilająca 66 Zamawiam za zaliczeniem następujące książki:
- reakcyjna 146, 154 W odooddzielacz 121
- upustow a 60, 164 W o d ó r, w ykorzystanie 605 • B ą k U.: O św ietlanie m ieszkań 27,00 zl .. . egz.
- w ysokoobrotow a 157 W skaźnik dyspozycyjnośd elektrow ni 578 ' Bo/towsW S : T eoria o bw odów elektrycznych 50,00 zl .. . egz.
T urbiny w odne 408 - elektrow ni akum ulacyjnej 583 > B o lk o w s k i S „ B ró d e k W., R a w a H.: T eoria o bw odów elektrycznych. Zadania 38,00 zi .. . egz.
T u rbogen erato r 277 W skaźniki jednostkow ego z u ż y d a d e p ła 42, > C h a m y A : K om patybilność e lektrom agnetyczna. Zakłócenia w urządzeniach
56, 59 elektronicznych. Z asady i porady instalacyjne
U bytki m ocy elektrow ni 23, 24 • Tom 1 - Źródła, sprzężenia, skutki 27,00 zł .. . egz.
paliw a 42
Ujecie wody 256 » Tom 2 - Uziem ienia, m asy, okablow anie 28,00 zł ., . egz.
p ary 41, 56, 59
Uktad i zawartość prac projektowych 470 * Tom 3 - Ekrany, filtry, kable i przew ody ekranow ane 32,00 zl .. . egz.
- skojarzenia 63
U kłady autom atycznej regulacji bloku energe­ • Tom 4 - Z asilanie, o c h ro n a odgrom ow a, środki z arad cze 39,00 zl . egz.
W ykres is 33
tycznego 357 • C h w aleba A ., P o n iń s k i M „ S ie d le c k i A :, M etrologia elektryczna 49,00 zl .. . egz.
- T s 34 15,00 zł .. . egz.
- cieplne bloków kondensacyjnych 199 » C z a je w s k iJ ., P o n iń s k i IW.: Zbiór z a d a ń z m etrologii elektrycznej
W yładow arka 234 32,50 zł .. . egz.
- elektrociepłow ni 217 t E lektroenergetyczne układy przesyłow e. P raca zbiorow a
W yłącznik 309 • Elektrotechnika i elektronika dla nieelektryków . P raca zbioro w a 62,00 zł .. . egz.
- - e le k tr o w n i 198
- obejśdow y 311 • F lis o w s k i Z.: Technika w ysokich napięć 32,00 zł .. . egz.
jądrow ych 383
W ym iennik d e p ła 202 * G erm ala M., G ro b ic k iJ . : Przew ody i kable elektroenergetyczne 18,00 zł .. . egz.
- elektryczne elektrow ni jądrow ych 400
W y p ark a 208 • C ladyś H „ M aila R : P raca elektrow ni w sy stem ie e lektroenergetycznym 36,00 zł .. . egz.
parow ych 303, 314
W yprow adzenie m ocy d o rozdzielnic 304 * H e ring M Podstaw y elektroterm ii. Cz. II 42,00 zł . . egz.
w odnych 430 59,00 zł .. . egz.
W yw rotnica w agonow a 234 • K acejko P „ M ach o w s k i J .: Zw arcia w s y ste m a c h elektroenergetycznych
- gazow o-parow e 143, 441 42,00 zł .. . egz.
• L e jd y fi.: Instalacje elektryczne w o b iek tach budow lanych
- rozruchow o-zabczpieczające 225 » M a k s y m iu k J.\ Aparaty elektryczne w p y tan iach i odpow iedziach 24,00 Zł . egz.
Z a p a s m ocy regulacyjnej 563
- regulacji g en erato ra 299 • M a k s y m iu k J., P o chanke Z . O bliczenia i b a d an ia d iag n o sty czn e aparatury
Z apotrzebow anie n a pow ietrze d o spalania 75
- elektrom aszynow e w zbudzenia g enerato­ rozdzielczej 35,00 zł .. . egz.
- n a wodę przez elektrow nię 252
rów 297 • M a re c k i U.: P odstaw y przem ian energetycznych 21,50 zł . egz.
Z asad a regulacji m ocy w połączonych sys­
- statyczne w zbudzenia generatorów 298 » M arkiew icz H.: B ezpieczeństw o w elektroenergetyce 39,00 zł . egz.
tem ach 573
U porządkow any wykres obciążenia cieplne­ • M ark ie w ic z H : Instalacje elektryczne 45,00 zł .,.. egz.
Zasilanie urządzeń p o trz e b w łasnych elektro- 31,00 zł . . egz.
go 219 • M arkiew icz H. : U rządzenia elektroenergetyczne
d ep lo w n i 345 25,00 zł , .. egz.
elektrycznego 23 • M arkiew icz H.: Z agrożenia i o ch ro n a od porażeń w Instalacjach elektrycznych
elektrow ni 334 88,00 zł ,.. egz.
U rządzenia skraplające turbiny 190 • N o w ak M . B a rlik R .: Poradnik inżyniera energoelektronika
— jąd ro w y ch 400 • P io tro w s k i J P odstaw y m iernictw a 42,00 zł ... egz.
U zdatnianie w ęgla 138
------------ w odnych 431 • Poradnik inżyniera elektryka. Tom 1. P raca zbioro w a 68,00 zł .■ egz.
- w ody d o obiegu chłodzenia 273
niskiego n a p ię d a 342 • Porażenia i o parzenia prądem I lukiem elektrycznym . Etiologia I pom oc
parow ego 271
ogólnych 342 przedlekarska. P raca z bioro w a 4.00 zł . .. egz.
U żyteczne ciśnienie p o m p o w an ia 212
Zasobnik przykotłow y 66, 97, 240 * S ikora R : Toeria pola elektrom agnetycznego 17,00 zł . .. egz.
-r o w o w y 235 • So bczyk T.J.: M etodyczne asp ek ty m odelow ania m atem atycznego
W agon sam ow yładow czy 233
-s z cz e lin o w y 235 m aszyn indukcyjnych 40,00 zł . egz.
W alczak 115
Z b io rn ik w ody zasilającej 216 » S za fran J., W is z n ie w s k i A .: Algorytm y pom iarow e i decyzyjne cyfrow ej
W artość opałow a paliw a 42, 74 35,00 zł ... egz.
Z biorniki wody elektrow ni pom pow ej 424 autom atyki elektroenergetycznej
um ow nego 42 • S z c z e rs k i R : Lokalizacja u szkodzeń kabli i w ybrane b adania eksploatacyjne
Zjaw iska zachodzące podczas w ytw arzania
- zaktualizow ana n e tto 535, 552 linii kablow ych 28,00 zł ,.. egz.
p a ry 108
W arunki synchronizacji 302 * W in kle r W ., W is z n ie w s k i A.: A utom atyka zabezpieczeniow a w sy ste m a c h
Z m ienność o b d ą że n ia w systemie d e k tro e n e r-
W entylacja m łyna 94 elektroenergetycznych 62,00 zł ... egz
getycznym 56!
W entylator m łynow y 96 • W olski A., P a zdro K : Instalacje elektryczne budynkach m ieszkalnych
Z u ż y d e energii n a potrzeby własne 324 29,00 zł . .. egz.
- uszczelniający 96 w pytaniach w odpow iedziach
Z w nłow arka 237 60,00 zł . .. egz.
W entylatory kotłow e 102, 327 • W sp ó łczesn a m etrologia. Z agadnienia w ybrane. Praca zbiorow a
Zwiększenie sp ra w n o śd obiegu 43 • Z em b rz u s k i J.: U szkodzenia i napraw a silników elektrycznych 26.00 zł . .. egz.
- - p r o m ie n io w e 103
- - o s i o w e 103
W ew nętrzna sto p a zw rotu 552 Ź ró d ła m ocy regulacyjnej 581 POLECAMY RÓWNIEŻ
W ielkości charakterystyczne k o tłó w 65 - niezaw odnego zasilania 346
W ilgoć p aliw a 71 • A ngielsko-polski słow nik budow lany 25,00 zł ... egz
- w ody 254
• A ngielsko-polski słow nik elektryczny 26,00 zł ... egz
W łaściwości czynnika roboczego 32 - w zbudzenia generatorów 296
• A ngielsko-polski słow nik inform atyczny 2 6 , 0 0 z l ... egz.
• A ngielsk o -p o lsk i słow nik m atem aty czn y 1 4 .0 0 z ł ... egz.
• P o lsko -an g ielsk i sło w n ik m atem aty czn y 1 4 ,0 0 z l ... egz.
• Mały słow nik te c h n icz n y a n g ielsk i-p o lsk i i po lsk o -an g ielsk i 3 8 .0 0 z ł ... egz.
• Mały sło w n ik te c h n icz n y n iem iecko-polski i polsko-niem iecki 4 2 .0 0 z ł ... egz.
• Słow nik n a u k o w o -te ch n icz n y an g ielsk o -p o lsk i ( w y d a n ie ¡m ie n io n e
— 2 0 0 0 0 ha seł w ięcej) 1 8 5 ,0 0 z! ... egz.
• Słow nik n a u k o w o -te ch n icz n y p o lsk o -an g ielsk i 1 05 .00 zt ... egz.
• Słow nik n a u k o w o -te ch n icz n y n iem iecko-polski 9 8 .0 0 z ł ... egz.
• Słow nik n au k o w o -tech n iczn y n iem ieck o -p o lsk i ( w y d a n ie zm ie n io n e
- 1 5 0 0 0 h a s e ł w ię c e j) 1 90 .00 z t ... egz.

• LEKSYKON NAUKOWO-TECHNICZNY 2 4 0 .0 0 zt ... egz.

Seria: ENCYKLOPEDIE DLA WSZYSTKICH

• C hem ia 9 8 .0 0 zt ... egz.
• M atem atyka 8 5 .0 0 zt ... egz.

Zamówienie na wybrane książki proszę wysyłać pod adresem:

Oziat Marketingu i Sprzedaży Wydawnictw Naukowo-Technicznych
Skrytka pocztowa 359, 00-950 Warszawa
Zamówienia przyjmujemy również za pośrednictwem poczty elektronicznej.
Nasz adres; markeiing@wntcom.pl

Zamawiający:
Imię i nazwisko
Adres.............

Udzielamy 10% rabatu. Przy zakupie o wartości powyżej 100,00 zl pokrywamy koszty wysyłki.
Zapraszamy do naszej księgarni internetową - www.wnt.com.pl
Powyższe ceny obowiązują do wyczerpania nakładu danego tytułu
Wyrażam zgodę na wykorzystanie przez WNT moich danych osobowych do celów marketingowych
(głównie wysyłanie ofert reklamowych)
Upoważniam WNT do wysławienia faktury VAT bez podpisu odbiorcy

data podpis

Elektrownie

WNT Warszawa 2005, Wyd. FV dodruk

Ark. wyd. 48,0. Ark. druk. 39,75 + wklejka
Symbol En/84007/WNT
Cieszyńska Drukarnia Wydawnicza