Class 6 Telugu All Inner Pages Compressed

www.apteachers.
in
‘Ó\T>∑T u≤≥ ` 6
Äs¡e ‘·s¡>∑‹ (Á|ü<∏äeT uÛ≤wü)
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ n_Ûeè~∆, Á|ü#·Ts¡D dü$T‹
¬ø. yÓÁ{Ïôd*« ◊.m.mdt &Ü. _. Á|ü‘ê|t¬s&ç¶ &ç. eT<ÛäTdü÷<äq sêe⁄
Á|ü‘˚´ø£ n~Ûø±]DÏ dü+#ê\≈£î\T dü+#ê\≈£î\T
bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´ sêÁwüº $<ë´|ü]XÀ<ÛäHê •ø£åD≤ dü+düú Á|üuÛÑT‘·« bÕsƒ¡´ |ü⁄düÔø£ eTTÁ<äD≤\j·T+
H
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ
ES
AD
dü+bÕ<ä≈£î\T
PR
&Üˆˆ &ç. #·+Á<äX‚Ks¡ ¬s&ç¶
$ÁXÊ+‘· Á|ü<ÛëHê#ês¡T´\T, Ä+Á<Ûä kÕs¡dü«‘· |ü]wü‘·TÔ ÁbÕ#·´ø£fi≤XÊ\, ôV’≤<äsêu≤<é
A
R
Ä#ês¡´ sê#·bÕfiË+ #·+Á<äX‚Ks¡ ¬s&ç¶

H
$ÁXÊ+‘· Ä#ês¡T´\T, lø£èwüí<˚esêj·T $X¯«$<ë´\j·T+— nq+‘·|ü⁄s¡+

D
AN
Ä#ês¡´ >∑T»®s¡¢eT÷&ç ø£èbÕ#ê]

e÷J XÊU≤~Û|ü‹, Ä#ês¡´ Hê>±s¡T®q$X¯«$<ë´\j·T+— >∑T+≥÷s¡T
T
&Üˆˆ ø£&ç$Tfi¯fl es¡Á|ükÕ<é

ER
>∑Ts¡TdüVü≤ÁkÕe<Ûëì, qs¡kÕ|ü⁄s¡+
SC
dü\Vü‰<ës¡T\T
&Üˆˆ myéT. dü«s¡í\‘· MA., M.Phil., Ph.D.,
Á|ü<ÛëHê#ês¡T´\T, ÁøÏdæºj·THé eTVæ≤fi≤ ø£fi≤XÊ\, >∑T+≥÷s¡T.
&Üˆˆ ¬ø. yÓ+ø£fÒX¯«s¡sêe⁄ MA., M.Ed., M.Phil., Ph.D.,
$ÁXÊ+‘· Ä#ês¡T´\T, n‘·T´qï‘· $<ë´ •ø£åD≤ dü+düú, sê»eTùV≤+Á<äes¡+.
>∑+{≤´&É >ös¡T Hêj·TT&ÉT MA., B.Ed.
$ÁXÊ+‘· ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT, bÕs¡«r|ü⁄s¡+, $»j·Tq>∑s¡+ õ˝≤¢.
i
www.apteachers.in
© Government of Andhra Pradesh, Amaravati
First Published 2020
All rights reserved
No part of this publication may be reproduced,

stored in a retrieval system, or transmitted, in any
form or by any means without the prior permission
in writing of the publisher, nor be otherwise
H
circulated in any form of binding or cover other
ES
than that in which it is published and without a
similar condition including this condition being
AD
imposed on the subsequent purchaser.
The copy right holder of this book is the
PR
Commissioner of School Education, Amaravati,
Andhra Pradesh.
A
R
H
D
This book has been printed on 70 G.S.M. SS Maplitho

AN
Title Page 200 G.S.M. White Art Card

T
ER
SC
düeTÁ>∑ •øå±, bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´XÊK,

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yê]#˚ ñ∫‘· |ü+|æD°
Printed in India
at the A.P. Govt. Text Book Press
Amaravati
Andhra Pradesh
ii
www.apteachers.in
eTT+<äTe÷≥
ÁbÕ<∏$ä Tø√qï‘· kÕúsTT˝À $<ë´s¡T\ú qT r]Ã~<ä&› +É ˝À uÛ≤wü ìs¡«Væ≤+#˚ bÕÁ‘· m+‘√ ø°\ø£yTÓ qÆ ~. $eTs¡ÙHê‘·àø£
Ä˝À#·Hê <Û√s¡DÏ, düè»Hê‘·àø£‘·, XÊÅd”Ôj·T <äèø£Œ<∏ä+, düeTs¡úyTÓ Æq uÛ≤e e´ø°Ôø£s¡D e+{Ï HÓ’|ü⁄D≤´\qT kÕ~Û+#·&ÜìøÏ
uÛ≤wü ˇø£ Á|ü<Ûëq kÕ<Ûäq+.
C≤rj·T $<ë´ Á|üD≤[ø± 2019 (NEP - 2019) ìs¡“+<Ûä ñ∫‘· $<ë´Vü≤≈£îÿ #·≥º+ ` 2009ì nqTdü]+∫
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ $<ë´]ú˝À Ä˝À#·q\T πs¬ø‹Ô+#ê*. nH˚«wüD≈£î neø±X¯+ Çyê«*. $X‚¢wüD <Û√s¡DÏì ô|+#˚~>±
ñ+&Ü*. $<ë´]ú d”«j·TeT÷˝≤´+ø£HêìøÏ, H˚s¡TÃ≈£îqï n+XÊ\qT @ y˚Ts¡≈£î ñ|üjÓ÷–+#· >∑\T>∑T‘·THêïs√
‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ M\Tø£*Œ+#ê*.
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ $<ë´Á|üD≤[ø£ |ü]~Û|üÁ‘·+ ` 2011 nqTdü]+∫ uÛ≤wü n+fÒ πøe\+ uÛ≤e$ìeTj·T kÕ<Ûäq+
e÷Á‘·y˚T ø±<äT, dü+düÿ èr dü+Á|ü<ëj·÷\T, Ä#ês¡ eéVü‰sê\qT ø±bÕ&˚ kÕ<Ûäq+. |æ\¢\ |ü]düsê˝À¢ì uÛ≤wü\T,
ø£fi¯\T, ñ‘·Œ‹Ô n+XÊ\T uÛ≤cÕ uÀ<Ûäq≈£î Ä<Ûës¡+ ø±yê*.
ô|’ ì]›wüº dü÷Á‘ê\qT nqTdü]+∫ e÷qe‘·«|ü⁄ $\Te\T ô|+bı+~+#·&É+, |æ\¢\ uÛ≤wü≈£î ÁbÕ<Ûëq´+
H
Çe«&É+, kÕúìø£ dü+düÿ èr dü+Á|ü<ëj·÷\≈£î düeTT∫‘· kÕúq+ Çe«&É+ e+{Ï$ eTÚ*ø£ n+XÊ\T>± #˚düTø=ì á
ES
ø=‘·Ô bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±ìï ‘·j·÷s¡T #˚XÊs¡T. á \øå±´\T #˚s¡Tø√e&ÜìøÏ nqTyÓ’q nuÛ≤´kÕ\T s¡÷bı+~+#ês¡T.
á bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+˝À <˚X¯uÛÑøÏÔ, düeTj·Tdü÷Œ¤]Ô, HÓ’‹ø£ $\Te\T, uÛ≤cÕ_Ûe÷q+, düVü‰qTuÛÑ÷‹, dü+Á|ü<ëj·÷\
AD
|ü≥¢ >ös¡e+, düè»Hê‘·àø£‘· ‘·~‘·s¡ n+XÊ\T Ä<Ûës¡+>± bÕsƒê\T s¡÷bı+~+#·&É+ »]–+~.
ªª‘·≈£îÿe bÕsƒê´+XÊ\T, ˝À‘Ó’q ne>±Vü≤q düs¡fi¯yÓTÆq uÛ≤wüμμ nqï <Û˚´j·T yêø£´+‘√ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ s¡÷|üø£\Œq
PR
»]–+~. yÓTT<ä{Ï ¬s+&ÉT dü+dæ<ä∆‘ê bÕsƒê\qT $TqVü‰sTTùdÔ yê#·ø£+˝À |ü~ bÕsƒê\T e÷Á‘·y˚T ñHêïsTT. >∑‘·+˝À
˝≤π> yê#·ø£ìsêàD+˝À |ü<ä´ >∑<ä´ ñ|üyê#·ø£ bÕsƒê\T HÓ\\ yê] es¡Tdü Áø£eT+˝À Çe«ã&Ü¶sTT. Bì e\¢
A
$<ë´s¡Tú\T @$T H˚s¡TÃø√yê\H˚ $wüj·T+ |ü≥¢ ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ, $<ë´s¡Tú\≈£î düŒwüºyÓTÆq ne>±Vü≤q ø£\T>∑T‘·T+~.
R
ª#·<äTe⁄ ` Äq+~+#·Tμ ù|s¡T‘√ Ç∫Ãq ø£<∏ä\T, #·eT‘êÿs¡ |ü<ë´\T $<ë´]ú uÛ≤cÕ_Ûs¡T∫ì ô|+#·&É+‘√ bÕ≥T
H
e´øÏ‘Ô «· $ø±kÕìøÏ ≈£L&Ü <√Vü≤<ä |ü&‘É êsTT. s¬ +&ÉT dü+dæ<‘∆ä · bÕsƒê\T $<ë´]ú |üPs¡« HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT |ü]o*+#·&+É ‘√
D
bÕ≥T øÏ+<ä{Ï ‘·s¡>∑‹øÏ, Á|üdüTÔ‘· ‘·s¡>∑‹øÏ yês¡~Û>± ñ|üjÓ÷>∑|&ü É‘êsTT. á yê#·ø±ìï düeTs¡ú kÕ<Ûäq+>±
AN
yê&ÉTø=ì ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $<ë´]úøÏ ø=‘·Ô Á|ü|ü+#êìï |ü]#·j·T+ #˚j·Te#·TÃ.

eTTqTô|qï&ÉT ˝Òì $<Ûä+>± $<ä´˝À $q÷‘·ï e÷s¡TŒ\T rdüT≈£îsêe&ÜìøÏ, q÷‘·q bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\qT
T
Á|ü‹cÕ˜‘à· ø£+>± s¡÷bı+~+#·&ÜìøÏ dü«j·T+>± |üPqT≈£îì e÷s¡<Z sä Ù¡ q+ #˚dqæ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ eTTKéT+Á‹ >ös¡e˙j·TT˝…q’
ER
l yÓ’.mdt. »>∑HéyÓ÷Vü≤Hé ¬s&ç¶ >±]øÏ <Ûäqýê<ë\T. bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ s¡÷|üø£\Œq˝À Á|ü‘·´ø£å+>± dü÷#·q\T #˚dæ, düMTø£å\T
ìs¡«Væ≤+∫, n+‘·sê®rj·T Á|üe÷D≤\‘√ HêD´‘· >∑\ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ ‘·j·÷ØøÏ ~XÊìπs›X¯+ #˚dæq bÕsƒ¡XÊ\
SC
$<ë´XÊU≤e÷‘·T´\T >ös¡e˙j·TT˝…’q &Üˆˆ Ä~eT÷\|ü⁄ düTπswt >±]øÏ Á|ü‘˚´ø£ ø£è‘·»„‘·\T.

á bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ s¡÷|üø£\Œq˝À ~XÊ ìπs›X¯+ #˚dæq bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´ Á|ü<Ûëq ø±s¡´<ä]Ù l ãT&ç‹ sê»X‚KsY,
◊mmdt >±]øÏ, dü\Vü‰\T, dü÷#·q\T Ç∫Ãq bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´ ø£MTwüqs¡T l yêÁ&˚e⁄ ∫qMs¡uÛÑÁ<äT&ÉT, ◊mmdt >±]øÏ,
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ Á|ü‘˚´ø£ n~Ûø±]DÏ ¬ø. yÓÁ{Ïôd*«, ◊mmdt >±]øÏ, nø£&É$Tø˘ n&Ó’«»] uÀs¡T¶ düuÛÑT´\≈£î, dü+bÕ<äø£
ãè+<ëìøÏ, dü\Vü‰<ës¡T\≈£î, $wüj·T ì|ü⁄DT\≈£î, bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ s¡÷|üø£\Œq˝À bÕ˝§Zqï ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î, ˝Ò ne⁄{Ÿ
&çC…’ì+>¥ #˚dæq yê]øÏ, ∫Á‘·ø±s¡T\≈£î Á|ü‘˚´ø£ ø£è‘·»„‘·\T.
á bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ |æ\¢\ uÛÑ$wü´‘·TÔ≈£î nedüs¡yÓTÆq uÛ≤cÕ bÕ≥yêìï, kÕeTsêú´ìï ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ
‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+<äì Ä•düTÔHêï+. á bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ô|’ dü÷#·q\qT, dü\Vü‰\qT ÄVü‰«ìdüTÔHêï+.
&Ü. _. Á|ü‘ê|t¬s&ç¶
dü+#ê\≈£î\T
sêh $<ë´|ü]XÀ<Ûqä •ø£Då ≤ dü+dü,ú Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ
iii
www.apteachers.in
e+<˚ e÷‘·s¡+
` ã+øÏ+#·+Á<ä #Û·≥Ø®
e+<˚ e÷‘·s¡+ e+<˚ e÷‘·s¡+
düT»˝≤+ düT|òü˝≤+ eT\j·T» o‘·˝≤+
düdü´XÊéT˝≤+ e÷‘·s¡+ e+<˚ e÷‘·s¡+
X¯óÁuÛÑCÀ´‘ê‡ï|ü⁄\øÏ‘· j·÷$T˙+
|òü⁄\¢≈£îdüT$T‘· Á<äTeT<äfi¯ XÀ_Û˙+
düTVü‰dæ˙+ düTeT<ÛäTs¡ uÛ≤wæD°+
düTK<ë+ es¡<ë+ e÷‘·s¡+ e+<˚ e÷‘·s¡+.
H
ES
e÷ ‘Ó\T>∑T ‘·*¢
AD
` X¯+ø£s¡+u≤&ç düT+<äsê#ê]
e÷ ‘Ó\T>∑T ‘·*¢øÏ eT˝…¢|üP<ä+&É
PR
e÷ ø£qï‘·*¢øÏ eT+>∑fi≤s¡‘·T\T
A
ø£&ÉT|ü⁄˝À ã+>±s¡T ø£qT#·÷|ü⁄˝À ø£s¡TD

R
∫s¡Tqe⁄«˝À dæs¡T\T <=s¡*+#·T e÷ ‘·*¢

H
D
>∑\>∑˝≤ >√<ë] ø£<ä*b˛‘·T+fÒqT

AN
_s¡_sê ø£èwüíeTà |üs¡T>∑T*&ÉT‘·T+fÒqT

ã+>±s¡T |ü+≥˝Ò |ü+&ÉT‘êsTT
T
ER
eTT]bÕ\ eTT‘ê´\T <=s¡\T‘êsTT

SC
neTsêer q>∑s¡ n|ü⁄s¡÷|ü •˝≤Œ\T

‘ê´>∑j·T´ >=+‘·T˝À ‘êsê&ÉT Hê<ë\T
‹ø£ÿj·T´ ø£\eTT˝À ‹j·T´+<äHê\T
ì‘·ýÓTÆ, ìœ\yÓTÆ ì*∫j·TT+&˚<ëø£
s¡TÁ<äeTà uÛÑT»X¯øÏÔ, eT\¢eTà |ü‹uÛÑøÏÔ
‹eTàs¡TdüT BÛj·TTøÏÔ, ø£èwüísêj·T\ ø°]Ô
e÷ #Óe⁄\ ]+>∑TeTì e÷s¡TÁyÓ÷π><ëø£
˙ Ä≥˝Ò Ä&ÉT‘ê+ ` ˙ bÕ≥˝Ò bÕ&ÉT‘ê+
C…’ ‘Ó\T>∑T ‘·©¢ ! C…’ ‘Ó\T>∑T ‘·©¢! C…’ ‘Ó\T>∑T ‘·©¢!
iv
www.apteachers.in
C≤rj·T ^‘·+
` s¡M+Á<äHê<∏é sƒê>∑÷sY
»q>∑DeTq n~ÛHêj·Tø£ »j·TùV≤!
uÛ≤s¡‘· uÛ≤>∑´$<Ûë‘ê!
|ü+C≤ã, dæ+<ÛäT, >∑T»sê‘·, eTsêsƒê,
Á<ë$&É, ñ‘·ÿfi¯, e+>±!
$+<Ûä´, Væ≤e÷#·\, j·TeTTHê, >∑+>±!
ñ#·Ã\ »\~Û ‘·s¡+>±!
H
‘·e X¯óuÛÑHêy˚T C≤π>!
ES
‘·e X¯óuÛÑ Ä•wü e÷"π>
AD
>±ùV≤ ‘·e »j·T>±<∏ë!
PR
»q>∑D eT+>∑fi¯<ëj·Tø£ »j·TùV≤!
uÛ≤s¡‘· uÛ≤>∑´ $<Ûë‘ê!
A
R
»j·TùV≤! »j·TùV≤! »j·TùV≤!

H
»j·T »j·T »j·T »j·TùV≤!!

D
AN
Á|ü‹»„
T
ER
` ô|’&çeTÁ] yÓ+ø£≥düTu≤“sêe⁄
SC
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ Hê e÷‘·èuÛÑ÷$T. uÛ≤s¡rj·TT\+<äs¡÷ Hê dü¨<äs¡T\T.

H˚qT Hê <˚XÊìï Áù|$TdüTÔHêïqT. düTdü+|üqïyÓTÆq, ãVüQ$<ÛäyÓTÆq Hê <˚X¯ yês¡dü‘·«
dü+|ü<ä Hê≈£î >∑s¡«ø±s¡D+. BìøÏ ns¡Ω‘· bı+<ä&Üì¬ø’ düs¡«<ë H˚qT ø£èwæ #˚kÕÔqT.
Hê ‘·*¢<ä+Á&ÉT*ï, ñbÕ<Ûë´j·TT*ï, ô|<ä›\+<ä]ï >ös¡$kÕÔqT. Á|ü‹yê]‘√qT
eTsê´<ä>± q&ÉT#·Tø=+{≤qT. »+‘·Te⁄\|ü≥¢ <äj·T‘√ ñ+{≤qT.
Hê <˚X¯+|ü≥¢, Hê Á|ü»\|ü≥¢ ùdyêìs¡‹‘√ ñ+{≤qì Á|ü‹»„ #˚düTÔHêïqT.
yê] ÁX‚jÓ÷_Ûeè<äT∆˝Ò Hê Äq+<ëìøÏ eT÷˝+.
v
www.apteachers.in
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ s¡÷|üø£\Œq˝À bÕ˝§Zqïyês¡T
eTTe«\ sê+u≤ãT #ÓiT≈£L] yÓ+ø£≥ dü÷s¡´Hêsêj·TDX¯s¡à,
bÕsƒ¡XÊ\ düVü‰j·T≈£î\T. ‘Ó\T>∑T bÕsƒ¡XÊ\ düVü‰j·T≈£î\T. ‘Ó\T>∑T,
õ˝≤¢ |ü]wü‘Y ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\, õ˝≤¢ |ü]wü‘Y ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\,
d”‘êq>∑s¡+, $XÊK|ü≥ï+ \÷≥T≈£îÁs¡T, ‘·÷s¡TŒ>√<ëe].
&Üˆˆ <√H˚|üP&ç qπsXŸu≤ãT ø=+|ü*¢ ©˝≤≈£îe÷sY
õ˝≤¢ |ü]wü‘Y ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\ lsêC≤õ˝≤¢ |ü]wü‘Y ñqï‘·bÕsƒ¡XÊ\
ù|s¡Tk˛eTT\, ø£s¡÷ï\T \ø£ÿes¡+, |ü•ÃeT>√<ëe]
ø£{≤º lìyêdüsêe⁄ CÀdüT´\ \ø°å àø±+‘·+
H
bÕsƒ¡XÊ\ düVü‰j·T≈£î\T. ‘Ó\T>∑T bÕsƒ¡XÊ\ düVü‰j·T≈£î\T. ‘Ó\T>∑T
ES
õ˝≤¢ |ü]wü‘Y ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\ (u≤\Ts¡T), õ˝≤¢ |ü]wü‘Y ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\,
»+>±¬s&ç¶ >∑÷&Ó+, |ü•ÃeT>√<ëe] yÓ<äTs¡TbÕe⁄\÷s¡T, ø£ècÕí
AD
j˚T˝ÒX¯«s¡|ü⁄ düTπswt ≈£îe÷sY ∫+‘·\#ÓsT¡ e⁄ @&ÉTø=+&É\T
PR
>±+BÛ yÓTyÓ÷]j·T˝Ÿ Á|üuÛÑT‘·« ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\, õ˝≤¢ |ü]wü‘Y ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\,
ô|<ä|üP&ç, ‘·÷s¡TŒ>√<ëe] |ü⁄\¢\#Ós¡Te⁄, Á|üø±X¯+
A
R
u§&ÉT|¶ *ü ¢ lìyêdüsêe⁄ &Üˆˆ bÕ+Á&É+– XÊs¡<ä

H
bÕsƒ¡XÊ\ düVü‰j·T≈£î\T. ‘Ó\T>∑T, bÕsƒ¡XÊ\ düVü‰j·T≈£î\T. ‘Ó\T>∑T

D
õ˝≤¢ |ü]wü‘Y ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\, õ˝≤¢ |ü]wü‘Y ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\,

AN
C≤&ÉT|ü*¢, lø±≈£îfi¯+
Hê<Ó+&É¢, >∑T+≥÷s¡T
$wüj·Tì|ü⁄DT\T, düeTq«j·Tø£s¡Ô\T
T
ER
&Ü. {Ï.$.mdt. s¡y˚Twt ø=+|ü*¢ ©˝≤≈£îe÷sY

bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ düeTq«j·Tø£s¡Ô bÕsƒ¡XÊ\ düVü‰j·T≈£î\T. ‘Ó\T>∑T,
SC
$<ë´Á|üD≤[ø£ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ $uÛ≤>∑eTT, lsêC≤õ˝≤¢ |ü]wü‘Y ñqï‘·bÕsƒ¡XÊ\

sêÁwüº $<ë´|ü]XÀ<ÛäHê •ø£åD≤ dü+düú, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ \ø£ÿes¡+, |ü•ÃeT>√<ëe]
kÕ+πø‹ø£ düVü‰j·T≈£î\T, $wüj·T ì|ü⁄DT\T

&Ü. y˚+|ü*¢ >∑+>±<ÛäsY e+^|ü⁄s¡+ dü«s¡í\‘·
õ˝≤¢ |ü]wü‘Y u≤\Ts¡ ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\, mdt.|æ.|æ.ÄsY.ÄsY. õ˝≤¢ |ü]wü‘Y ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\,
eTT<ä›q÷s¡T, yÓ’.mdt.ÄsY. ø£&É|ü ‘êfi¯fl|üP&ç, |ü•ÃeT>√<ëe]
∫Å‘·ø±s¡T\T ˝Ò ne⁄{Ÿ &çC…’ì+>¥

ñ‘·ÔyéT kÕºsY MT&çj·÷ düØ«ôddt, ôV’≤<äsêu≤<é
vi
www.apteachers.in
C≤rj·T ^‘·+
` s¡M+Á<äHê<∏é sƒê>∑÷sY
»q>∑DeTq n~ÛHêj·Tø£ »j·TùV≤!
uÛ≤s¡‘· uÛ≤>∑´$<Ûë‘ê!
|ü+C≤ã, dæ+<ÛäT, >∑T»sê‘·, eTsêsƒê,
Á<ë$&É, ñ‘·ÿfi¯, e+>±!
$+<Ûä´, Væ≤e÷#·\, j·TeTTHê, >∑+>±!
ñ#·Ã\ »\~Û ‘·s¡+>±!
H
‘·e X¯óuÛÑHêy˚T C≤π>!
ES
‘·e X¯óuÛÑ Ä•wü e÷"π>
AD
>±ùV≤ ‘·e »j·T>±<∏ë!
PR
»q>∑D eT+>∑fi¯<ëj·Tø£ »j·TùV≤!
uÛ≤s¡‘· uÛ≤>∑´ $<Ûë‘ê!
A
R
»j·TùV≤! »j·TùV≤! »j·TùV≤!

H
»j·T »j·T »j·T »j·TùV≤!!

D
AN
Á|ü‹»„
T
ER
` ô|’&çeTÁ] yÓ+ø£≥düTu≤“sêe⁄
SC
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ Hê e÷‘·èuÛÑ÷$T. uÛ≤s¡rj·TT\+<äs¡÷ Hê dü¨<äs¡T\T.

H˚qT Hê <˚XÊìï Áù|$TdüTÔHêïqT. düTdü+|üqïyÓTÆq, ãVüQ$<ÛäyÓTÆq Hê <˚X¯ yês¡dü‘·«
dü+|ü<ä Hê≈£î >∑s¡«ø±s¡D+. BìøÏ ns¡Ω‘· bı+<ä&Üì¬ø’ düs¡«<ë H˚qT ø£èwæ #˚kÕÔqT.
Hê ‘·*¢<ä+Á&ÉT*ï, ñbÕ<Ûë´j·TT*ï, ô|<ä›\+<ä]ï >ös¡$kÕÔqT. Á|ü‹yê]‘√qT
eTsê´<ä>± q&ÉT#·Tø=+{≤qT. »+‘·Te⁄\|ü≥¢ <äj·T‘√ ñ+{≤qT.
Hê <˚X¯+|ü≥¢, Hê Á|ü»\|ü≥¢ ùdyêìs¡‹‘√ ñ+{≤qì Á|ü‹»„ #˚düTÔHêïqT.
yê] ÁX‚jÓ÷_Ûeè<äT∆˝Ò Hê Äq+<ëìøÏ eT÷˝+.
v
www.apteachers.in
$<ë´s¡Tú\≈£î dü÷#·q\T
|æ\¢\÷! .....
u MTs¡+<äs¡÷ <Ûësêfi¯+>± #·<äe>∑\>±*. ‘Ó*dæq<ëìì >∑T]+∫ kı+‘·+>± sêj·T>∑\>±*. ˇø£y˚fi¯ MTs¡T
#·<eä &É+, sêj·T&É+ #˚jT· ˝Òøb£ ˛‘˚ ñbÕ<Ûë´j·TT\ kÕj·T+‘√ #·<eä &É+, sêj·T&É+ ‘·|Œü ìdü]>± H˚sT¡ Ãø√yê*.
u MTø√dü+ MTs¡T H˚s¡TÃø√e\dæq n+XÊ\qT <äèwæº˝À ô|≥Tºø=ì ‘Ó\T>∑T |ü⁄düÔø±ìï s¡÷bı+~+#ês¡T.
á |ü⁄düÔø£+˝À MTs¡T kÕ~Û+#ê*‡q nuÛÑ´düq |òü*‘ê\T >∑T]+∫ ˇø£ ù|J˝À Ç#êÃs¡T. $<ë´dü+e‘·‡s¡+
|üPs¡Ôj˚T´dü]øÏ MTs¡T M{Ïì #˚j·T>∑\>±*. yê{Ïì #·<äe+&ç.
u Á|ü‹ bÕsƒ¡+ ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À ∫Á‘·+ ñ+≥T+~. <ëìì >∑T]+∫ e÷{≤¢&É+&ç. Á|üX¯ï\≈£î »yêãT\T #Ó|üŒ+&ç.
u MT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT bÕsƒ¡+˝Àì $wüj·T+ >∑T]+∫ uÀ~Û+#˚≥|ü⁄Œ&ÉT ‘·|Œü ìdü]>± MT≈£î ‘Ó*j·Tì |ü<ë\T,
yêø±´\T $wüj·÷\qT >∑T]+∫ Á|ü•ï+#·+&ç, #·]Ã+∫ ‘Ó\TdüTø√+&ç.
u ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À #·sÃ¡ \T »s¡T>∑T‘·Tqï|ü⁄Œ&ÉT, »≥Tº|qü T\T ìs¡«Væ≤düTqÔ ï|ü⁄Œ&ÉT MTs¡T ≈£L&Ü bÕ˝§ZHê*, e÷{≤¢&Ü*,
H
nedüs¡+ nsTT‘˚ Á|ü•ï+#ê*.
ES
u bÕsƒ¡+ ‘·sê«‘· ªÇ$ #˚j·T+&çμ nH˚ ù|s¡T‘√ nuÛ≤´kÕ\T ñHêïsTT. yê{Ïì MTs¡T kı+‘·+>± |üP]Ô #˚j·÷*.
Á|üX¯ï\≈£î MTπs Ä˝À∫+∫ kı+‘·+>± »yêãT\T sêj·÷*. m˝≤+{Ï |ü]dæú‘T· ˝À¢ ¬>’&ÉT¢, düº&û yÓT{°]j·T˝Ÿ,
AD
Á|üX¯ï\ »yêãT\T #·÷dæ sêj·T>∑÷&É<äT. ˇø£y˚fi¯ n˝≤ sêùdÔ ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+˝À MT≈£î e÷s¡Tÿ\T
Çe«s¡T.
PR
u bÕsƒ¡+˝Àì ÁbÕC…≈£îº|üqT\≈£î dü+ã+~Û+∫q nuÛ≤´kÕ\qT MTs¡T MT $TÁ‘·T\ düVü‰j·T+‘√ #˚j·Te#·TÃ. M{Ïì
m˝≤ #˚j·÷˝À MT ñbÕ<Ûë´j·TTDÏí n&ç– ‘Ó\TdüTø√+&ç. M{Ïì #˚dæq ‘·sê«‘· MTs¡T m˝≤ #˚XÊs¡T? @+
A
#˚XÊs¡T? @+ H˚s¡TÃ≈£îHêïs¡T? MTπs kı+‘·+>± #ÓbÕŒ*‡ ñ+≥T+~.

R
u düè»Hê‘·àø£‘·˝Àì n+XÊ\qT m˝≤ #˚j·÷˝À ‘·s¡>∑‹>∑~˝À MT ñbÕ<Ûë´j·TTDÏí n&ç– ‘Ó\TdüTø√+&ç. MTs¡T

H
‘·s¡>∑‹˝À sêdæ #·÷bÕ*. Bìô|’q #·s¡Ã »]–q ‘·sê«‘˚ MT H√≥T|ü⁄düÔø±\˝À sêj·÷*.

D
u e´ø°Ôø£s¡D düè»Hê‘·àø£‘· nuÛ≤´kÕ\qT MTπs kı+‘·+>± #˚j·T+&ç. #˚j·T˝Òì yê{Ïì >∑T]+∫ e÷Á‘·y˚T
AN
ñbÕ<Ûë´j·TTDÏí n&ç– ‘Ó\TdüTø√+&ç.

u nuÛ≤´kÕ\˝À Ç∫Ãq uÛ≤cÕ+XÊ\T ˝Àì yê´ø£s¡D≤+XÊ\T MT≈£î ns¡ú+ø±e&ÜìøÏ yÓTT<ä≥ ñ<ëVü≤s¡D\T
T
Ç#êÃs¡T. yê{Ï Ä<Ûës¡+>± MT≈£î ns¡úeTj˚T´˝≤ dü÷Á‘êìï Ç#êÃs¡T. ø±ã{Ïº ñ<ëVü≤s¡D\qT C≤Á>∑‘·Ô>±
ER
|ü]o*+∫ yê{Ïì $X‚¢wæ+∫ dü÷Á‘êìï ‘Ó\TdüTø√+&ç.

u Á|ü‹ bÕsƒ¡+˝À ∫es¡≈£î ªH˚ì$ #˚j·T>∑\Hê?μ nH˚ |ü{Ïºø£ ñ+~. ˇø=ÿø£ÿ yêø±´ìï #·<äe+&ç. #˚j·T>∑*–‘˚
SC
ªWqTμ e<ä› ªμ ô|≥º+&ç. #˚j·T˝Ò≈£î+fÒ ªø±<äTμ e<ä› ªμ ô|≥º+&ç. M{Ï˝À MTs¡T #˚j·T˝Òìyê{Ïì MT
ñbÕ<Ûë´j·TT&ç düVü‰j·T+‘√ |ü⁄qs¡uÛ≤´dü+ #˚j·T+&ç.
u ñ|üyê#·ø£+ bÕsƒê\qT MTπs kı+‘·+>± #·<äe+&ç. yê{Ïì >∑T]+∫ e÷{≤¢&É+&ç.
u bÕsƒê\≈£î dü+ã+~Û+∫q Ç‘·s¡ |ü⁄düÔø±\qT, Á>∑+<∏ë\qT bÕsƒ¡XÊ\ Á>∑+<∏ë\j·÷ìøÏ yÓ[fl n&ç– rdüTø=ì
#·<eä +&ç.
u MTs¡T ‘·|üŒìdü]>± yê´kÕ\T, ˝ÒK\T, ìHê<ë\T, ø£s¡|üÁ‘ê\T, dü+uÛ≤wüD\T, b˛düºs¡T¢ e+{Ï$ sêj·T>∑\>±*.
u ø=ìï bÕsƒê\˝À Hê≥ø°ø£s¡D #˚j·T&É+, @ø£bÕÁ‘ê_Ûqj·T+ #˚j·T&É+, π>j·÷\qT sê>∑+‘√ bÕ<ä&É+ `
n_Ûqj·T+#˚j·T&É+, |ü<ë´\qT ø£+sƒ¡düú+ #˚dæ sê>∑uÛ≤ej·TTø£Ô+>± bÕ&É&É+ e+{Ï$ ñHêïsTT. M{Ïì MTs¡T
‘·|üŒìdü]>± kÕ<Ûäq#˚j·T+&ç.
u düè»Hê‘·àø£‘·˝Àì n+XÊ\qT MTs¡T sêdæq ‘·s¡yê‘· ˇø£ |ü⁄düÔø£ s¡÷|ü+˝À dü+ø£\q+#˚dæ ‘·s¡>∑‹˝À
Á|ü<ä]Ù+#·+&ç.
viii
www.apteachers.in
$wüj·Tdü÷∫ø£
ø£.dü+. bÕsƒ+¡ Á|üÁøÏjT· Ç‹eè‘·+Ô ø£$ / s¡#·sTT‘· e÷dü+ |ü⁄≥
1. neTàˇ&ç >π j·T+ ‘·*Á¢ ù|eT _.$.qs¡d+æ Vü‰sêe⁄ pHé 1`8

2. ‘·è|æÔ ø£<∏ëìø£ e÷qe dü‘´· + p˝…’ 9`18
$\Te\T X¯+ø£se¡ T+∫
3. e÷ø=B› >π j·T+ <˚Xu¯ øÑÛ ÔÏ >∑]yÓTfi¯¢ Ä>∑dTü º 19`26
H
‘Ó\<¢ =s¡‘q· eTT dü‘´· Hêsêj·TD
ES
4. düeTj·Tdü÷Œ¤]Ô ø£<ä∏ düeTj·Tdü÷Œ¤]Ô ø£+<äT≈£L] Ä>∑dTü º 27`36
AD
MπsX¯*+>∑+
5. eTq eTVü≤˙j·TT\T yê´dü+ <˚Xu¯ øÑÛ ÔÏ s¡#s· TT‘·\ ãè+<ä+ ôdô|+º ãsY 37`42
PR
(ñ|üyê#·ø+£ )
6. düTuÛ≤wæ‘ê\T X¯‘·ø£ |ü<ë´\T HÓ’‹ø£$\Te\T X¯‘·ø£ ø£e⁄\T ôdô|+º ãsY 43`52
A
R
7. eTeTø±s¡+ ø£<ä∏ uÛ≤cÕ_ÛsT¡ ∫ ∫\T≈£L] <˚e|ü⁄Á‘· nø√ºãsY 53`62

H
8. y˚T\Tø=\T|ü⁄ |ü<´ä + düe÷q‘·«+ ≈£îdüTeT <Ûäs¡àqï qe+ãsY 63`70

D
9. <Ûäs¡à ìs¡íj·T+ #ê]Á‘·ø£ ø£<∏ä dü\ú |ü⁄sêD+ ùdø£sD¡ &çôd+ãsY 71`78

AN
10. Á‹»{ dü«|üï+ |ü<´ä + düV‰ü qTuÛ÷Ñ ‹ ø£esTTÁ‹ yÓTT\¢ &çôd+ãsY 79`86
T
11. &É÷&É÷ ãdüeqï J$‘· dü+düÿ è‹ &ÜˆˆsêeP] »qe] 87`95

ER
∫Á‘·+ uÛsÑ <¡ ë«»

SC
12. m+‘· yê´dü+ Jeq yÓHïÓ \ø£+{Ï |òæÁãe] 96`99

eT+∫yês¡e÷à..! yÓ$’ <Û´ä + sê|òTü ej·T´
(ñ|üyê#·ø+£ )
13. |ü⁄qX¯Ãs¡D e÷]Ã
@Á|æ˝Ÿ
dü+düÿ è‘·+ ø±+b˛õ{Ÿø√s¡T‡>± #·~y˚yês¡T ñ|üyê#·ø£+ $TqVü‰ nìï bÕsƒê´+XÊ\qT #·<äyê*.
ix
www.apteachers.in
á bÕsƒ¡´ |ü⁄düÔø£+ <ë«sê $<ë´s¡Tú\T kÕ~Û+#ê*‡q nuÛÑ´düq |òü*‘ê\T
I. ne>±Vü≤q ` Á|ü‹düŒ+<äq ($q&É+ e÷{≤¢&É≥+ ` #·<äe&É+, sêj·T&É+)
+ $ì #·~$ ‘Ó\TdüT≈£îqï s¡#q· \T, dü+|òTü ≥q\ e+{Ï n+XÊ\ô|q’ ne>±Vü≤q‘√ n_ÛÁbÕj·÷\T
e´ø°øÔ ]£ +#·&+É .
+ ñ|üHê´kÕ\T, yês¡Ô\T $ì ns¡ú+ #˚düTø√e&É+, Á|ü‹düŒ+~+#·&É+.
+ $_Ûqï uÛ≤wü\T, ø£≥Tºu≤≥T¢, Ä#ês¡eéVü‰sê\≈£î dü+ã+~Û+∫q e´‘ê´kÕ\qT >∑T]+∫
e÷{≤¢&É>∑\>∑&É+, ÄdüøÏÔì, n_Ûs¡T∫ì ô|+#·Tø√e&É+.
+ |ü<ä´+, e#·q+, π>j·T+ yÓTT<ä˝…’q kÕVæ≤rÁ|üÁøÏj·T\qT XË’©uÛÒ<ä+‘√ ne>±Vü≤q‘√ #·<äe&É+
+ yê´düs¡÷|ü n+XÊ\qT, ˝ÒK\qT #·~$ ns¡ú+#˚düTø√e&É+.
H
+ #·~$q n+XÊ˝À¢ì ø°\ø±+XÊ\T >∑T]Ô+#·&+É , sêj·T&É+, o]¸ø\£ T dü÷∫+#·&+É , $X‚w¢ +æ #·&+É ,
ES
n_ÛÁbÕj·÷\T #Ó|üŒ&É+.
II. e´ø°Ôø£s¡D ` düè»Hê‘·àø£‘· (d”«j·Ts¡#·q ` düè»Hê‘·àø£‘· ` Á|üX¯+dü)
AD
+ ‘êeTT ns¡ú+ #˚düT≈£îqï $wüj·÷\qT, ‘Ó*dæq $wüj·÷\qT düŒwüº+>± *œ‘· s¡÷|ü+˝À
PR
sêj·T>∑\T>∑T‘ês¡T.
+ bÕsƒê\qT+&ç dü÷∫‘· n+XÊ\≈£î kÕsê+XÊ\T, uÛ≤yê\T sêj·T&É+.
A
+ $sêeT∫Vü‰ï\qT bÕ{Ïdü÷Ô, dü¬s’q |ü<äC≤˝≤ìï ñ|üjÓ÷–dü÷Ô <√wüs¡Væ≤‘·+>± sêj·T>∑\>∑&É+.

R
‘êqT #·~$q, $qï, nqTuÛeÑ +˝À ñqï, #·÷dæq n+XÊ\qT e]í+∫ #Ó|Œü &É+, u§eTà\T^j·T&É+,
H
+
ìHê<ë\T sêj·T&É+.
D
AN
+ $$<Ûä uÛ≤cÕ Á|üÁøÏj·T\qT e÷s¡Ã>∑\>∑&É+, dü+uÛ≤wüD\T, Hê≥ø°ø£s¡D+ #˚j·T&É+.

+ Á|üø£≥q\T, ÄVü‰«q|üÁ‹ø£\T, Ä‘·àø£<∏ä, &Ó’Ø e+{Ï $$<Ûä eéVü‰s¡s¡÷bÕ\T sêj·T&É+.
T
+ uÛ≤wü Á|üj÷Ó >±\˝Àì dü÷øå±à+XÊ\qT, uÛ≤cÕìsêàD≤\qT, XË*’ ì >∑eTìdü÷Ô yê{Ïì Á|üX+¯ dæ+#·&+É .
ER
+ Ç‘·s¡uÛ≤wü\T, eT‘ê\T, dü+düÿè‘·T\qT düe´+>± ns¡ú+#˚düTø√e&É+, eT+∫ì Á>∑Væ≤+#·&É+,

SC
>ös¡$+#·&+É .
+ ‘·s¡>∑‹˝Àì u≤\Ts¡T, u≤*ø£\T, Á|ü‘˚´ø±edüsê\ |æ\¢\T n+<äs¡T düe÷qeTì >∑T]Ô+∫, yês¡T
#˚dæq eT+∫ |üqT\qT Á|üX¯+dæ+#·&É+.
III. uÛ≤cÕ+XÊ\T (|ü<äC≤\+ ` yê´ø£s¡D≤+XÊ\T)
+ ì|òüT+≥Te⁄qT ñ|üjÓ÷–dü÷Ô nsêú\T, |üsê´j·T|ü<ë\T e+{Ï$ d”«j·T n<Ûä´j·Tq+ #˚j·T&É+
+ Á|üø£è‹ $ø£è‘·T\T, C≤rj·÷\T, kÕyÓT‘·\T >∑T]Ô+#·&É+. ne>±Vü≤q #˚düTø=ì, ø=‘·Ô |ü<ë\‘√
bÕ≥T kı+‘·yêø±´˝À¢ ñ|üjÓ÷–+#·&É+.
+ yê´ø£s¡D≤+XÊ\|ü≥¢ ne>±Vü≤q ô|+#·Tø√e&É+. (nø£ås¡e÷\ ` $uÛ≤>±\T, uÛ≤cÕuÛ≤>±\T,
$uÛÑ≈£îÔ\T, dü+<ÛäT\T, düe÷kÕ\T, yêø£úÛÒ<ë\T)
+ yê´ø£s¡D ìj·Te÷\qT düŒwüº+>± >∑T]Ô+#·>∑\>∑&É+. dü+<äsê“¤qTkÕs¡+>± yê´ø£s¡D <√cÕ\T
˝Ò≈£î+&Ü sêj·T&É+.
x
www.apteachers.in
1. neTà ˇ&ç
$q&É+ ` Ä˝À∫+∫ e÷{≤¢&É&É+
1. ∫Á‘·+˝À me¬ses¡THêïs¡T?
2. neTà |æ\¢\≈£î @$T #ÓãT‘·÷+~?
3. neTà |æ\¢\ ø√dü+ @y˚T$T #˚düTÔ+~?
ñ<˚ › X ¯ + : neTà Áù|eTqT,
H
>=|üŒ‘·Hêìï ‘Ó*j·TCÒj·T&É+
ES
á bÕsƒ¡+ ñ<˚›X¯+.
AD
PR
A
R
H
D
AN
T
ER
SC
u≤&ç>∑ yÓ+ø£≥ qs¡dæ+Vü‰sêe⁄ ø£$ |ü]#·j·T+

(15.8.1913 - 6.1.1994)
ø£ècÕí õ˝≤¢˝Àì øö‘·s¡+˝À »ìà+#ês¡T. ªu≤\s¡kÕ\Tμ, ªbÕ\ã&ç bÕ≥\Tμ,
ªÄe⁄`Vü≤]X¯Ã+Á<äμ, ªu≤\‘·q+μ, ª∫Hêï]˝Àø£+μ, ª|üP\u≤\\Tª ªãTT‘·TyêDÏμ e+{Ï
17 |ü⁄düøÔ ±\T |æ\\¢ ø√dü+ sêXÊs¡T. ªu≤\ã+<ÛTä μ>± Á|üd<æ Tä \∆ T. u≤\ kÕVæ≤‘ê´ìï
ñ<äéT dü÷Œ¤]Ô‘√ yê´|æÔ #˚j·T&É+ ‘·q J$‘· <Û˚´j·T+>± _.$.qs¡dæ+Vü‰sêe⁄
ô|≥Tº≈£îHêïs¡T. $+»eT÷] \ø°åà qs¡dæ+Vü‰sêe⁄ sêdæq ªnHês¡ÿ*μ Hê≥ø£+˝À
nHês¡ÿ* bÕÁ‘· <Ûä]+∫, ªnHês¡ÿ* qs¡dæ+Vü‰sêe⁄μ>± U≤´‹ >∑&ç+#ês¡T.
Á|üdüTÔ‘· bÕsƒ¡úÛ≤>∑+ u≤\ã+<ÛäT _.$. qs¡dæ+Vü‰sêe⁄ dü+|üPs¡í s¡#·q\T ¬s+&Ée dü+ø£\q+ ˝Àì~.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 1 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
neTà ˇ&ç
neTà ˇ&ç #·<äTe⁄\ ã&ç e÷
j·TeTà ˇ&ç Hê ø=ø£ >∑T&ç
neTà #·÷|ü⁄qT ˇs¡e&ç, <Ó’
eeTTà ø£+f…qT ‘·«s¡|ü&ç
neTà #Ó|æŒq düT<äT›\T, nì
X¯eTTà ˇ|æŒq ãT<äT∆\T
neTà ô|<äe⁄\ Vü‰düeTT ì
H
‘·éTTà e÷≈£î $ø±düeTT
ES
neTà eT+E\ uÛ≤wüD+, ÁXÊ
AD
eéTTà MqT\ uÛÑ÷wüD+ PR
A
R
H
neTà Vü≤è~ nqTsê>∑eTT, ~

D
eéTTà uÛÑeéTT jÓ÷>∑eTT

AN
neTà #·\¢ì ø£s¡eTT\T <ë

qeTTàq≈£î Äø£s¡eTT\T
T
ER
neTà #·s¡D ‘·\eTTà\T πøå

eTeTTà |ü+&ÉT bı\eTTà\T
SC
neTà ø£qTï\ ø±+‘·T\T ˝À

ø£eTTàq≈£î düTKXÊ+‘·T\T
neTàj˚T Hê düs¡«eTT <ÛÓ’
s¡éTTà ã\eT÷ >∑s¡«eTT
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 2 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
kÕsê+X¯+
e÷ neTà ‘·q ˇ&ç˝ÀH˚ Hê≈£î mH√ï dü+>∑‘·T\T H˚]Œq Hê ‘=*>∑Ts¡Te⁄.
qqTï m\¢|ü&É÷ ø±bÕ&ÉT‘·÷ u≤>√>∑T\T #·÷ùd Hê Á|ü‘·´ø£å <Ó’e+.
n+<äTπø e÷ neTàˇ&ç Hê≈£î ã&ç, >∑T&ç.
<˚e⁄ìø£+fÒ eTT+<˚ ‘·«s¡|ü&ÉT‘·÷ Hê uÛÑ$‘·≈£î ˇs¡e&ç #·÷|ædüTÔ+~.
neTà #Óù|Œ eT+∫e÷≥\T m\¢|ü&É÷ ñ|üø£]+#˚ ‘Ó*$‘˚≥\T.
neTà ô|<äe⁄\ô|’ ∫s¡Tqe⁄« e÷≈£î ìs¡+‘·s¡+ ‘Ó*$ìdüTÔ+~.
neTà n+<äyÓTÆq e÷≥\T $q&É+ e÷ #Óe⁄\πø n\+ø±s¡+.
neTà Áù|eT ñ‘·ÔeTyÓTÆq~, X¯óuÛÑø£s¡yÓTÆq~, nìï{Ï˙ düeT≈£LπsÃ~.
neTà #·\¢ì (y˚T˝…’q) #˚‘·T\T <ëq<Ûäsêà\≈£î ì\j·÷\T.
H
neTà bÕ<ë\T ‘êøÏq H˚\ X¯óuÛ≤\T |ü+&ç+#˚ bı˝+ e+{Ï~.
ES
neTà ø£fi¯fl˝Àì ø±+‘·T\T ˝Àø±ìøÏ düTU≤ìï, XÊ+‹ì ÇkÕÔsTT. ny˚Tà Hê <ÛÓ’s¡´+, ã\+, >∑s¡«+,
düs¡«dü«+.
AD
PR
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #Ó|æŒq øÏ+~ |ü<ë\qT (ñø£Ô˝ÒKq+) sêj·T+&ç.
Ç$ #˚j·T+&ç #·<äTe⁄, $ø±dü+, uÛ≤wüD+, düTKXÊ+‘·T\T, jÓ÷>∑+, neTà,
A
ãT<äT∆\T, <ÛÓ’s¡´+, >∑s¡«+, ø£qTï\ø±+‘·T\T, nqTsê>∑+, ˇs¡e&ç.

R
H
D
AN
ne>±Vü≤q ` Á|ü‹düŒ+<äq
T
1. neTà ˇ&ç π>j·÷ìï uÛ≤e+‘√, sê>∑+‘√ bÕ&É+&ç.

ER
2. ªªneTà Áù|eT ñ‘·ÔeTyÓTÆq~μμ. Bìì düeT]údü÷Ô #·]Ã+#·+&ç.

SC
3. bÕsƒ¡+ Ä<Ûës¡+>± øÏ+~ yêø±´\qT »‘·|üs¡#·+&ç

1. neTà #Óù|Œ eT+∫e÷≥\T ( ) n) ìs¡+‘·s¡+ ‘Ó*$ìdüTÔ+~.
2. neTà ô|<äe⁄\ô|’ ∫s¡Tqe⁄« ( ) Ä) neTà #·\¢ì #˚‘·T\T
3. <ëq<Ûäsêà\≈£î ì\j·÷\T ( ) Ç) m\¢|ü&É÷ ñ|üø£]+#˚ ‘Ó*$‘˚≥\T
4. øÏ+~ ø£$‘· #·<äe+&ç. Á|üX¯ï\≈£î »yêãT\T sêj·T+&ç.
Hêqï+fÒ ?
dü+Á<äeT+‘· >±+;Ûs¡´+,
ø=+&É+‘· <ÛÓ’s¡´+,
Hê bÕ*≥ ø£\Œeèø£å+ !
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 3 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
(n) ø=+&É+‘· <ÛÓ’s¡´+ Ç#˚Ã~ mes¡T ?
». ......................................................................................
(Ä) Hêqï >±+;Ûs¡´+ m˝≤+{Ï~ ?
». .......................................................................................
(Ç) ø£\Œeèø£å+‘√ HêqïqT m+<äT≈£î b˛˝≤Ãs¡T ?
». .......................................................................................
(á) á ø£$‘·≈£î ‘·–q ªo]¸ø£μ sêj·T+&ç.
». .......................................................................................
H
ES
e´ø°Ôø£s¡D ` düè»Hê‘·àø£‘·
AD
n) øÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î Hê\T¬>’<äT yêø±´\˝À »yêãT\T sêj·T+&ç.
1. ªneTà ˇ&çμ π>j·T+ ø£$ >∑T]+∫ sêj·T+&ç
PR
2. ªneTà ˇ&ç ` #·<äTe⁄\ ã&çμ nì ø£$ m+<äTø£Hêïs¡T ?
A
3. neTà e÷≥\T |æ\¢\≈£î m˝≤ ñ|üø£]kÕÔsTT.

R
Ä) øÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î 8 qT+&ç 10 yêø±´\˝À »yêãT\T sêj·T+&ç.

H
D
1. neTà >=|üŒ‘·Hêìï bÕsƒ¡+ Ä<Ûës¡+>± kı+‘·e÷≥˝À¢ sêj·T+&ç.

AN
2. neTà ˇ&ç π>j·T+ <ë«sê neTà >=|üŒ‘·q+ ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡Tø£<ë! Hêqï / dü+s¡ø£å≈£îì

>=|üŒ‘·q+ sêj·T+&ç.
T
3. MT bÕsƒ¡XÊ\ >=|üŒ‘·q+ ‘Ó*ùd˝≤ øÏ+~ π>j·÷ìï bı&ç–+#·+&ç.

ER
n+<äyÓTÆq~ e÷ ã&ç
SC
‘Ó*$ H˚πsŒ e÷ >∑T&ç

..............................
..............................
..............................
..............................
..............................
..............................
..............................
..............................
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 4 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
uÛ≤cÕ+XÊ\T
n) 1. øÏ+~ |ü<ë\qT #·<äe+&ç sêj·T+&ç. |ü<ë\˝Àì nø£åsê\qT es¡íe÷\˝À ª μ #·T{Ïº

>∑T]Ô+#·+&ç.
n Ä Ç á ñ } ãTT ãT÷ ˇˇ
≤
m@◊ˇzW +' 1. ÄX¯ 7. ◊s¡
ø£Ô K >∑ |òüT v 2. ø£fi¯ 8. }j·T\
Ô
#· #· #Û· » » s¡a x 3. áø£ 9. |òüTq‘·
H
ES
≥ sƒ¡ &É &ÛÉ D 4. z&É 10. n#·≥
‘· <∏ä <ä <Ûä q
AD
|ü |òü ã uÛÑ eT
PR 5. ñeT 11. düVü≤»
j·T s¡ \ e X¯ wü dü Vü≤ fi¯ ø£å i 6. ms¡ 12. Wwü<Ûä+
A
R
H
2. øÏ+~ yêì˝À dü¬s’q nø£åsê\qT U≤∞\˝À ñ+∫ |ü<ë\qT sêj·T+&ç.

D
n, ã, X¯, |òü, sƒ¡, uÛÑ, <Ûä, K, <∏ä, &ÛÉ

AN
1. \|ü+ 6. Ç+ q+
T
ER
2. ø£+ + 7. ‘·ø£+
SC
3. s¡ø£ 8. dü \+
4. Ä s¡D+ 9. X¯+ +
5. |ü ø£+ 10. eTs¡Tø£+
3. es¡íe÷\˝Àì nø£åsê\‘√ eT]ø=ìï |ü<ë\qT sêj·T+&ç.

ñbÕ<Ûë´j·TT\T #Ó|æŒq |ü<ë\qT ñø£Ô˝ÒKq+ sêj·T+&ç.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 5 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
www.apteachers.in
kÕsê+X¯+
e÷ neTà ‘·q ˇ&ç˝ÀH˚ Hê≈£î mH√ï dü+>∑‘·T\T H˚]Œq Hê ‘=*>∑Ts¡Te⁄.
qqTï m\¢|ü&É÷ ø±bÕ&ÉT‘·÷ u≤>√>∑T\T #·÷ùd Hê Á|ü‘·´ø£å <Ó’e+.
n+<äTπø e÷ neTàˇ&ç Hê≈£î ã&ç, >∑T&ç.
<˚e⁄ìø£+fÒ eTT+<˚ ‘·«s¡|ü&ÉT‘·÷ Hê uÛÑ$‘·≈£î ˇs¡e&ç #·÷|ædüTÔ+~.
neTà #Óù|Œ eT+∫e÷≥\T m\¢|ü&É÷ ñ|üø£]+#˚ ‘Ó*$‘˚≥\T.
neTà ô|<äe⁄\ô|’ ∫s¡Tqe⁄« e÷≈£î ìs¡+‘·s¡+ ‘Ó*$ìdüTÔ+~.
neTà n+<äyÓTÆq e÷≥\T $q&É+ e÷ #Óe⁄\πø n\+ø±s¡+.
neTà Áù|eT ñ‘·ÔeTyÓTÆq~, X¯óuÛÑø£s¡yÓTÆq~, nìï{Ï˙ düeT≈£LπsÃ~.
neTà #·\¢ì (y˚T˝…’q) #˚‘·T\T <ëq<Ûäsêà\≈£î ì\j·÷\T.
H
neTà bÕ<ë\T ‘êøÏq H˚\ X¯óuÛ≤\T |ü+&ç+#˚ bı˝+ e+{Ï~.
ES
neTà ø£fi¯fl˝Àì ø±+‘·T\T ˝Àø±ìøÏ düTU≤ìï, XÊ+‹ì ÇkÕÔsTT. ny˚Tà Hê <ÛÓ’s¡´+, ã\+, >∑s¡«+,
düs¡«dü«+.
AD
PR
Ç$ #˚j·T+&ç #·<äTe⁄, $ø±dü+, uÛ≤wüD+, düTKXÊ+‘·T\T, jÓ÷>∑+, neTà,
A
ãT<äT∆\T, <ÛÓ’s¡´+, >∑s¡«+, ø£qTï\ø±+‘·T\T, nqTsê>∑+, ˇs¡e&ç.

R
H
D
AN
T
1. neTà ˇ&ç π>j·÷ìï uÛ≤e+‘√, sê>∑+‘√ bÕ&É+&ç.

ER
2. ªªneTà Áù|eT ñ‘·ÔeTyÓTÆq~μμ. Bìì düeT]údü÷Ô #·]Ã+#·+&ç.

SC
3. bÕsƒ¡+ Ä<Ûës¡+>± øÏ+~ yêø±´\qT »‘·|üs¡#·+&ç

1. neTà #Óù|Œ eT+∫e÷≥\T ( ) n) ìs¡+‘·s¡+ ‘Ó*$ìdüTÔ+~.
2. neTà ô|<äe⁄\ô|’ ∫s¡Tqe⁄« ( ) Ä) neTà #·\¢ì #˚‘·T\T
3. <ëq<Ûäsêà\≈£î ì\j·÷\T ( ) Ç) m\¢|ü&É÷ ñ|üø£]+#˚ ‘Ó*$‘˚≥\T
4. øÏ+~ ø£$‘· #·<äe+&ç. Á|üX¯ï\≈£î »yêãT\T sêj·T+&ç.
Hêqï+fÒ ?
dü+Á<äeT+‘· >±+;Ûs¡´+,
ø=+&É+‘· <ÛÓ’s¡´+,
Hê bÕ*≥ ø£\Œeèø£å+ !
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 3 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
www.apteachers.in
5. øÏ+~ nø£åsê\qT Áø£eT|üs¡∫ dü¬s’q |ü<ë\T>± sêj·T+&ç. #·<äe+&ç.

ns¡ø£
ñ<ëˆˆ s¡nø£ : ................... 6. s¡+>∑‘· : ...................
2. \ã‘· : ................... 7. Ä<ä+q+ : ...................
3. &Ée|ü : ................... 8. ø£+‘·dü+ : ...................
4. »qe : ................... 9. &És¡+ø£+ : ...................
5. s¡+>∑q : ................... 10. |ü+&ÉeT+ : ...................
6. øÏ+~ |ü{Ïºø£˝˝Àì |ü<ë\qT #·<äe+&ç. ¬s+&˚dæ |ü<ë\qT ø£*|æ ns¡úe+‘·yÓTÆq |ü<äã+<Ûä+
H
˝Ò<ë yêø£´+>± #·<äe+&ç. sêj·T+&ç. ñø£Ô˝ÒKq+ sêj·T+&ç.
ES
ñ<ëˆˆ X¯+K+ }<ä>∑\+.
neT\ |ü+≥
AD
....................................................
X¯q>∑ |ü\ø£ ....................................................
PR
eTs¡ >∑+|ü ....................................................
X¯+K+ |ü&Ée
A
....................................................
R
Vü≤+dü e+X¯+
H
....................................................
D
|ü&Ée eT+&É|ü+ ....................................................

AN
<äX¯s¡<∏ä }<ä>∑\+ ....................................................

X¯q>∑\ |üj·Tq+
T
....................................................
ER
|òüTq‘·>∑\ q&Éø£ ....................................................

SC
eT+>∑fi¯ø£s¡ ‘·qj·T ....................................................
H˚ì$ #˚j·T>∑\Hê?
1. es¡í¡e÷\qT #·<äe>∑\qT, sêj·T>∑\qT. WqT / ø±<äT
2. düs¡fi¯|ü<ë\T, yêø±´\T #·<äe>∑\qT, sêj·T>∑\qT. WqT / ø±<äT
3. neTàˇ&ç π>j·T+ uÛ≤e+‘√, sê>∑+‘√ bÕ&É>∑\qT. WqT / ø±<äT
4. neTà, Hêqï / dü+s¡ø£å≈£î\ ùde\qT kı+‘·e÷≥˝À¢ #Ó|üŒ>∑\qT,
sêj·T>∑\qT. WqT / ø±<äT
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 7 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
#·<äe+&ç ` Äq+~+#·+&ç
e÷‘·è<˚y√ uÛeÑ , |æ‘è· <˚y√ uÛeÑ

|æ\¢\÷! ªe÷‘·è<˚y√ uÛÑeμ, ª|æ‘·è<˚y√ uÛÑeμ n+{≤s¡T ` ô|<ä›\T. n+fÒ yÓTT≥ºyÓTT<ä{ |üPõ+#·
<ä–qyêfi¯ó¢ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T. Ç+<äT≈£î dü+ã+~Û+∫q ∫qï∫qï ø£<∏ä\T |ü⁄sêD≤˝À¢ ñHêïsTT. ‘·*¢<ä+Á&ÉT*ï
|üPõ+#·&É+ m+‘·eTTKýÓ÷, <ëì<ë«sê m+‘·{Ï |òü*‘·+ ø£\T>∑T‘·T+<√ $e]kÕÔqT ` ÁX¯<ä∆>± $q+&ç.
eTq+ Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ $Hêj·Tø£#·$‹|üP» #˚düT≈£î+{≤+. Ä dü+<äs¡“¤+>± $Hêj·Tø£Áe‘· ø£<∏äqT
$+≥÷ñ+{≤+. uÛÑ÷eT+&É˝≤ìï eTT+<äT>± #·T{Ïºe∫Ãq yêfi¯fl≈£î >∑D≤~Û|ü‘·´+ ÇkÕÔqì |üs¡eT•e⁄&ÉT
Á|üø£{ÏkÕÔ&ÉT. yÓ+≥H˚ ≈£îe÷s¡kÕ«$T HÓeT*yêVü≤q+ô|’ uÛÑ÷eT+&É\ Á|ü<äøÏåD≤ìøÏ ãj·T\T<˚s¡T‘ê&ÉT.
H
$Hêj·T≈£î&ÉT ô|<ä›u§»®>∑\yê&ÉT ø£qTø£ n+‘· y˚>∑+>± ø£<ä\˝Ò&ÉT. á |üØø£å˝À m˝≤ HÓ>±Z˝≤? nì
ES
Ä˝À∫dü÷Ô ≈£Ls=Ãì ñHêï&ÉT. n+‘·˝À nø£ÿ&çøÏ Hês¡<Tä &ÉT e∫Ã ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\≈£î Á|ü<øä DåÏ + #˚ùdÔ uÛ÷Ñ eT+&É\
j·÷Á‘· #˚dqæ fÒq¢ ì #Ó|⁄ü ‘ê&ÉT. á $wüjT· + Á>∑V≤æ +∫, $Hêj·T≈£î&ÉT ‘·*<¢ +ä Á&ÉT˝…q’ bÕs¡«r|üsy¡ T˚ X¯«s¡T\≈£î
AD
Á|ü<äøÏåD≤\T #˚dæ, qeTdüÿ]+#ê&ÉT. e÷‘ê|æ‘·s¡T\≈£î Á|ü<äøÏåD\T #˚j·T&É+ n+fÒ uÛÑ÷eT+&É˝≤ìï
PR
#·T{Ïºsêe&Éy˚T. ‘·q ø£+fÒ $Hêj·T≈£î&˚ eTT+<äT uÛÑ÷Á|ü<äøÏåD |üP]Ô#˚dæq≥T¢ >∑T]Ô+∫ ≈£îe÷s¡kÕ«$T ‘·q
z≥$Tì n+^ø£]kÕÔ&ÉT. $Hêj·T≈£î&çøÏ >∑D≤~Û|ü‘·´+ <ä≈£îÿ‘·T+~.
A
#·÷XÊsê |æ\¢\÷! $Hêj·T≈£î&ç ø£<∏äe\¢ MTs¡T ‘Ó\TdüTø√e*‡+<˚$T≥+fÒ ` ‘·*¢<ä+Á&ÉT*ï $T+∫q

R
H
<Óe’ + ˝Ò<Tä . á ø£<qä∏ T $Hêj·Tø£#$· ‹ |ü+&ÉT>∑ dü+<äs“¡ +¤ >± eTq+ Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ #Ó|ü ø=+≥THêïeT+fÒ
D
‘·*¢<ä+Á&ÉT*ï ùd$+#·&É+ e\¢ ø£*π> |ü⁄D≤´ìï düà]+#·Tø=+≥THêïeTì Á>∑Væ≤+#ê*. n+‘˚>±ø£ k˛<äs¡T\

AN
eT<Ûä´ ≈£L&Ü m˝≤+{Ï $s√<ÛäuÛ≤yê\T ñ+&É≈£L&É<äT ` nH˚ $wüj·TeTT, $Hêj·Tø£ ≈£îe÷s¡kÕ«eTT\

k˛<äs¡‘·«+ <ë«sê Á>∑Væ≤+#ê*.
T
ER
SC
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 8 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
uÛ≤cÕ+XÊ\T
n) 1. øÏ+~ |ü<ë\qT #·<äe+&ç sêj·T+&ç. |ü<ë\˝Àì nø£åsê\qT es¡íe÷\˝À ª μ #·T{Ïº

>∑T]Ô+#·+&ç.
n Ä Ç á ñ } ãTT ãT÷ ˇˇ
≤
m@◊ˇzW +' 1. ÄX¯ 7. ◊s¡
ø£Ô K >∑ |òüT v 2. ø£fi¯ 8. }j·T\
Ô
#· #· #Û· » » s¡a x 3. áø£ 9. |òüTq‘·
H
ES
≥ sƒ¡ &É &ÛÉ D 4. z&É 10. n#·≥
‘· <∏ä <ä <Ûä q
AD
|ü |òü ã uÛÑ eT
PR 5. ñeT 11. düVü≤»
j·T s¡ \ e X¯ wü dü Vü≤ fi¯ ø£å i 6. ms¡ 12. Wwü<Ûä+
A
R
H
2. øÏ+~ yêì˝À dü¬s’q nø£åsê\qT U≤∞\˝À ñ+∫ |ü<ë\qT sêj·T+&ç.

D
n, ã, X¯, |òü, sƒ¡, uÛÑ, <Ûä, K, <∏ä, &ÛÉ

AN
1. \|ü+ 6. Ç+ q+
T
ER
2. ø£+ + 7. ‘·ø£+
SC
3. s¡ø£ 8. dü \+
4. Ä s¡D+ 9. X¯+ +
5. |ü ø£+ 10. eTs¡Tø£+
3. es¡íe÷\˝Àì nø£åsê\‘√ eT]ø=ìï |ü<ë\qT sêj·T+&ç.

ñbÕ<Ûë´j·TT\T #Ó|æŒq |ü<ë\qT ñø£Ô˝ÒKq+ sêj·T+&ç.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 5 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
Ä) 1. øÏ+~ |ü<ë\qT #·<äe+&ç. ‘˚&ÜqT >∑eTì+#·+&ç. düTqï (+) ñ|üjÓ÷–+∫ eT]ø=ìï
|ü<ë\T sêj·T+&ç. #·<äe+&ç. ñø£Ô˝ÒKq+ sêj·T+&ç.
1. ø£\ ` ø£\+ 4. »≥ ` »+≥ 7. »>∑+ ` »+>∑+
2. |ü&>É ∑ ` |ü+&É>∑ 5. ø£&É ` ø£+&É 8. >∑&É ` >∑+&É+
3. »\ ` »\+ 6. »j·T` »j·T+ 9. e+<äq ` e+<äq+
2. øÏ+~ nø£åsê\≈£î nedüs¡yÓTÆq #√≥ ª+μ qT #˚]Ã dü¬s’q |ü<ë\T sêj·T+&ç. #·<äe+&ç.
n+<ä+
ñ<ë: n<ä : ...................
1. <ä‘· : ................... 6. »j·T : ...................
2. s¡>∑ : ................... 7. Äq<ä : ...................
H
3. dü>∑ : ................... 8. Ç<Ûäq : ...................
ES
4. »>∑ : ................... 9. n>∑q : ...................
AD
5. nVü≤ : ................... 10. #·<äq : ...................
PR
3. øÏ+~ nø£åsê\˝À ª+μ qT dü¬s’q#√≥ ñ+∫ |ü<ë\T sêj·T+&ç. #·<äe+&ç.
es¡+
ñ<ë: e+s¡ : ...................
A
R
1. <ä&É+ : ................... 6. >∑+eTq : ...................

H
2. s¡+D : ................... 7. |ü+j·Tq : ...................

D
AN
3. »+q : ................... 8. eT&É+|ü+ : ...................

4. øÏ+~ |ü<ë\˝À nø£så ê\˝Àì ‘˚&ÜqT >∑eTì+∫ #·<eä +&ç. sêj·T+&ç. nsêú\qT ñbÕ<Ûë´j·TT
T
\qT n&ç– ‘Ó\TdüTø√+&ç. ñø£Ô˝ÒKq+ sêj·T+&ç.

ER
1. ø£s¡+ : ................... 6. >∑»+ : ...................

SC
Ks¡+ : ................... |òüTq+ : ...................

2. #·\+ : ................... 7. »q+ : ...................
#Û·\+ : ................... s¡awü+ : ...................
3. |ü‘·ø£+ : ................... 8. &É+ã+ : ...................
|ü<∏äø£+ : ................... &ÛÉ+ø£ : ...................
4. \‘· : ................... 9. <äfi+¯ : ...................
ø£<∏ä : ................... <Ûqä + : ...................
5. |üs+¡ : ................... 10. ã\|ü+ : ...................
|ò\ü + : ................... uÛsÑ ‘¡ +· : ...................
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 6 ‘Ó\T>∑T u≤≥
www.apteachers.in
|ü&˚yês¡T. u≤e>±&ÉT Ç˝≤ Á|ü<äs¡Ùq*düTÔ+fÒ Äø£* ¬s|ü¬s|ü ô|s¡T>∑T‘√+~.

Çø£ nø£ÿ&É >±&çbısTT´<ä>∑Zs¡ e+≥yêfi¯flì |üs¡T>∑T\T rsTTdüTÔHêï&ÉT. bÕj·Tdü+˝À m‘·TÔ≈£î m‘·TÔ
J&ç|ü|ü yÓj·TéTì |ü⁄s¡e÷sTTdüTÔHêï&ÉT.
z |üø£ÿ |ü⁄*¨s¡ ‹s¡>∑yÓ÷‘· yÓj·T´>±H˚ s¡sTT´q »q+ <ä>∑Zs¡≈£î |üs¡T¬>‘·TÔ≈£î y=∫Ã ªªÄ yêdüq
#·÷XÊsê |ü⁄*¨s¡ ‹s¡>∑yÓ÷‘·... düqï_j·T´+‘√ #˚sTTdüTÔHêïqTμμ nì eT∞fl e÷j·TeTj˚Týê&ÉT.
eT∞fl »HêìøÏ Äø£* ñyÓ«‘·TÔq ˝Ò∫+~. Äø£* ì\TyÓ‘·ÔsTT+~. ‘ê{Ï Á|üe÷DyÓTÆ+~. X¯Øs¡+
n+‘ê Äø£˝Ò nsTT ≈£Ls¡TÃ+~. »q+ n+‘ê m|ü&ÉT e&ç¶kÕÔsê nì Äe⁄sêe⁄s¡T eT+≥THêïs¡T. m≥ºπø\≈£î
>∑+≥ ø={≤º&TÉ u≤e>±&ÉT. ªª˝Ò‘· n]{≤≈£î\T X¯óÁuÛ+Ñ >± ø£&TÉ ø√ÿ+&çμμ nì es¡Tdü\ eT<Û´ä ø=∫Ã ôV≤#·Ã]+#ê&ÉT.
ªªdüTã“j·T´qïj·T´≈£î ˇø£ Ä≈£î y˚kÕÔy˚+? ¬s+&ÉT Ä≈£î\T ø£*|æ y˚sTT+#·Tμμ n+≥THêï&ÉT.
e&Éq¶ \T yÓTT<ä\j·÷´sTT. H˚‹ C≤Ø |ü⁄#·TÃø=ì ù|s¡T ù|s¡THê n+<äØï n&ç– e&çd¶ Tü HÔ êï&ÉT. ªªe+ø±j·T
H
e~˝Òj·T≈£L&É<äT. ìeTàø±j·T |æ+&çq ns¡{Ïø±j·T ≈£Ls¡˝À ø£]y˚bÕ≈£î s¡T∫ ‘·eT≈£î ‘Ó*j·Tì~ ø±<äTμμ
ES
n+≥÷ eT∞fl ≈£Ls¡ e&ç¶+|æ+∫ Äø£* ô|+#·T‘·THêï&ÉT. »q+ Äã>± ‹+≥THêïs¡T.
AD
ªª#·Tø£ÿ≈£Ls¡ |ü|ü˝À ePs¡$Ts¡|üø±j·T\T $Tfi≤sTT+#·+&ç.μμ
ªª|ü|ü#ês¡T˝À >∑TeTà&ç e&çj·÷\T ø£*|æ #·÷&É+&ç.μμ
PR
ªªyêø±ÿj·T |ü#Ã· &ç˝À ô|s¡T>∑T |ü#Ã· &ç q+Eø√e#·TÃ. ‘·|ü ˝Ò<Tä .μμ
ªªÇ+ø± $düÔ{À¢ $T–˝≤Ãy˚+. |üP]Ô#˚dæ bÕj·TkÕìøÏ U≤∞>±
A
e⁄+#·Tø√...μμ
R
ªªn|ü&˚ eT+∫˙fi¯ófl ‘ê¬>j·T´≈£î. MT>∑&É ô|s¡T>∑T+~...μμ

H
D
Ç˝≤ m>∑düq ‘√düTÔ+fÒ mesê>∑>∑\s¡T? »q+ ø£\ã&ç

AN
uÛÀ+#˚XÊs¡T. »qà˝À Ç+‘· ~eýÓTqÆ e+≥ ms¡>e∑ THêïs¡T.

$düÔfi¯fleTT+<äTqT+∫ ô|’øÏ ˝Òe&Éy˚T ø£wüºyÓTÆ+~.
n+<ä ] ø° ‘ê+ã÷˝≤\T Ç∫Ãq ‘· s ¡ T yê‘·
T
ER
e+≥yêfi¯flì ≈£Ls√Ãu…{≤º&TÉ u≤e>±&ÉT. ªªø£w|ºü &ü ç

e+&Üs¡T ‹qø£b˛‘˚ m˝≤?μμ nì ø=dü] ø=dü]
SC
e&ç¶+#ê&ÉT. yêfi¯fl uÛÀ»Hê\T ≈£L&Ü nsTTq

‘·sT¡ yê‘· n+<ä]ø£+fÒ ÄKs¡Tq >±&çbısTT´
|üø£ÿq z ∫qï Ä≈£î y˚düT≈£îì ‘·qT
≈£Ls¡TÃHêï&ÉT.
n|üŒ{ÏøÏ ≈£Ls¡\T $T>∑˝Ò¢<äT.
z >∑+f… |ü|ü , ø±dü+Ô ‘· |ü#Ã· &ç, >∑Tô|Œ&ÉT
|ü⁄*¨s¡, $T–*‘˚ ny˚ e&ç¶+|æ+#·T≈£îì e+≥s¡T∫ì eT∞fl eT∞fl
yÓT#·TÃ≈£î+≥÷ n+<ä] uÛÀ»q+ ‘·H˚ #˚düTÔHêïqT nqï+‘· Vü‰sTT>± uÛÀ+#˚XÊ&ÉT. ‘·qπø+ $T>∑˝Ò¢<äH˚
u≤<Û˝ä <Ò Tä . q\T>∑Ts¡÷ Vü‰sTT>±, ‘·è|æ>Ô ±, s¡T∫>± ‹Hêïs¡H˚ dü+‘√wüyT˚ Ä u≤e>±&ç ‘ê+ã÷\|ü⁄ ô|<ë\ô|ì’
∫s¡Tqe⁄«.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 11 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
#·<äe+&ç ` Äq+~+#·+&ç
e÷‘·è<˚y√ uÛeÑ , |æ‘è· <˚y√ uÛeÑ

|æ\¢\÷! ªe÷‘·è<˚y√ uÛÑeμ, ª|æ‘·è<˚y√ uÛÑeμ n+{≤s¡T ` ô|<ä›\T. n+fÒ yÓTT≥ºyÓTT<ä{ |üPõ+#·
<ä–qyêfi¯ó¢ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T. Ç+<äT≈£î dü+ã+~Û+∫q ∫qï∫qï ø£<∏ä\T |ü⁄sêD≤˝À¢ ñHêïsTT. ‘·*¢<ä+Á&ÉT*ï
|üPõ+#·&É+ m+‘·eTTKýÓ÷, <ëì<ë«sê m+‘·{Ï |òü*‘·+ ø£\T>∑T‘·T+<√ $e]kÕÔqT ` ÁX¯<ä∆>± $q+&ç.
eTq+ Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ $Hêj·Tø£#·$‹|üP» #˚düT≈£î+{≤+. Ä dü+<äs¡“¤+>± $Hêj·Tø£Áe‘· ø£<∏äqT
$+≥÷ñ+{≤+. uÛÑ÷eT+&É˝≤ìï eTT+<äT>± #·T{Ïºe∫Ãq yêfi¯fl≈£î >∑D≤~Û|ü‘·´+ ÇkÕÔqì |üs¡eT•e⁄&ÉT
Á|üø£{ÏkÕÔ&ÉT. yÓ+≥H˚ ≈£îe÷s¡kÕ«$T HÓeT*yêVü≤q+ô|’ uÛÑ÷eT+&É\ Á|ü<äøÏåD≤ìøÏ ãj·T\T<˚s¡T‘ê&ÉT.
H
$Hêj·T≈£î&ÉT ô|<ä›u§»®>∑\yê&ÉT ø£qTø£ n+‘· y˚>∑+>± ø£<ä\˝Ò&ÉT. á |üØø£å˝À m˝≤ HÓ>±Z˝≤? nì
ES
Ä˝À∫dü÷Ô ≈£Ls=Ãì ñHêï&ÉT. n+‘·˝À nø£ÿ&çøÏ Hês¡<Tä &ÉT e∫Ã ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\≈£î Á|ü<øä DåÏ + #˚ùdÔ uÛ÷Ñ eT+&É\
j·÷Á‘· #˚dqæ fÒq¢ ì #Ó|⁄ü ‘ê&ÉT. á $wüjT· + Á>∑V≤æ +∫, $Hêj·T≈£î&ÉT ‘·*<¢ +ä Á&ÉT˝…q’ bÕs¡«r|üsy¡ T˚ X¯«s¡T\≈£î
AD
Á|ü<äøÏåD≤\T #˚dæ, qeTdüÿ]+#ê&ÉT. e÷‘ê|æ‘·s¡T\≈£î Á|ü<äøÏåD\T #˚j·T&É+ n+fÒ uÛÑ÷eT+&É˝≤ìï
PR
#·T{Ïºsêe&Éy˚T. ‘·q ø£+fÒ $Hêj·T≈£î&˚ eTT+<äT uÛÑ÷Á|ü<äøÏåD |üP]Ô#˚dæq≥T¢ >∑T]Ô+∫ ≈£îe÷s¡kÕ«$T ‘·q
z≥$Tì n+^ø£]kÕÔ&ÉT. $Hêj·T≈£î&çøÏ >∑D≤~Û|ü‘·´+ <ä≈£îÿ‘·T+~.
A
#·÷XÊsê |æ\¢\÷! $Hêj·T≈£î&ç ø£<∏äe\¢ MTs¡T ‘Ó\TdüTø√e*‡+<˚$T≥+fÒ ` ‘·*¢<ä+Á&ÉT*ï $T+∫q

R
H
<Óe’ + ˝Ò<Tä . á ø£<qä∏ T $Hêj·Tø£#$· ‹ |ü+&ÉT>∑ dü+<äs“¡ +¤ >± eTq+ Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ #Ó|ü ø=+≥THêïeT+fÒ
D
‘·*¢<ä+Á&ÉT*ï ùd$+#·&É+ e\¢ ø£*π> |ü⁄D≤´ìï düà]+#·Tø=+≥THêïeTì Á>∑Væ≤+#ê*. n+‘˚>±ø£ k˛<äs¡T\

AN
eT<Ûä´ ≈£L&Ü m˝≤+{Ï $s√<ÛäuÛ≤yê\T ñ+&É≈£L&É<äT ` nH˚ $wüj·TeTT, $Hêj·Tø£ ≈£îe÷s¡kÕ«eTT\

k˛<äs¡‘·«+ <ë«sê Á>∑Væ≤+#ê*.
T
ER
SC
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 8 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
1. ª‘·è|æÔμ ø£<∏ä˝À |üPs¡íj·T´ bÕÁ‘· <ë«sê MTs¡T ‘Ó\TdüT≈£îqï $wüj·÷\T @$T{Ï ?
2. Ç‘·s¡T\ y˚T\T ø√dü+ MT¬s|ü&Ó’Hê @<Ó’Hê #˚dæ ‘·è|æÔ#Ó+~q dü+<äs¡“¤+ #Ó|üŒ+&ç.
3. |üPs¡íj·T´˝≤+{Ï e´≈£îÔ\T MT≈£î ‘Ó*dæq yês¡T+fÒ yê]ì Á|üX¯+dædü÷Ô sêj·T+&ç.
uÛ≤cÕ+XÊ\T
(n) 1. øÏ+~ >∑TDÏ+‘êø£så ê\qT #·<eä +&ç. Ç∫Ãq nø£så ê\≈£î >∑TDÏ+‘ê\T sêj·T+&ç.
>∑TDÏ+‘ê\ |ü⁄qX¯Ãs¡D
Vü≤\T¢ n Ä Ç á ñ } ãTT ãT÷
H
ES
£ ± Ï ° î L è è±
ø£è ø£è ±
AD
ø˘ ø£ ø± øÏ ø° ≈£î ≈£L
#Y #·
PR
{Ÿ ≥
A
‘Y ‘·
R
H
|t |ü
D
AN
2. øÏ+~ >∑TDÏ+‘êø£åsê\qT #·<äe+&ç. Ç∫Ãq nø£åsê\≈£î >∑TDÏ+‘ê\T sêj·T+&ç.

T
ER
bı\T¢ n Ä Ç á ñ } ãTT ãT÷

SC
£ ± Ï ° î L è è±
>¥ >∑ >± >Ï >° >∑T >∑÷ >∑è >∑è ±
CŸ »
&é &É
<é <ä
uŸ ã
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 13 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
3. øÏ+~ >∑TDÏ+‘êø£åsê\qT #·<äe+&ç. $T>∑‘ê >∑TDÏ+‘ê\qT |üP]+#·+&ç.
Vü≤\T¢ m @ ◊ ˇ z W n+ n'
¬ π ¬’ = √ ö + '
ø˘ ø¬ πø ¬ø’ ø= ø√ øö ø£+ ø£'
#Y #Ó
{Ÿ f…Æ
‘Y ‘√
|t ù|
>¥ >=
CŸ CÖ
H
&é &É+
ES
<é <Ó
uŸ ã'
4. AD
>∑TDÏ+‘êø£åsê\˝À ‘˚&ÜqT >∑eTìdü÷Ô øÏ+~ |ü<ë\T #·<äe+&ç. ñø£Ô˝ÒKq+ sêj·T+&ç. nsêú\qT
PR
ñbÕ<Ûë´j·TT\qT n&ç– ‘Ó\TdüTø√+&ç.
A
1. ø£\+ ` ø±\+
R
9. ‹qT ` rs¡T
H
2. #·* ` #ê$&ç 10. |æ‘· ` |”‘·

D
3. ≥eTT≈£î ` {≤MT
AN
11. ≈£î<äTs¡T ` ≈£L‘·Ts¡T

4. ‘·&ç ` ‘ê&ç 12. #·Ts¡T≈£î ` #·÷s¡T
T
5. |ü<+ä ` bÕ<ä+
ER
13. ≥T+>∑T ` ≥÷s¡T

6. øÏ{ÏøÏ ` ø°≥ø£+ 14. ‘·T\ ` ‘·÷eTT
SC
7. ∫sê≈£î ` Ns¡ 15. |ü⁄] ` |üPØ

8. {Ï+≈£î ` {°ø±
5. øÏ+~ |ü<ë\˝À >∑TDÏ+‘êø£åsê\˝À ‘˚&ÜqT >∑eTìdü÷Ô #·<äe+&ç. nsêú\qT ñbÕ<Ûë´j·TT\qT n&ç–
‘Ó\TdüTø√+&ç. ñø£Ô˝ÒKq+ sêj·T+&ç.
1. >∑~ ` >±~ 6. –] ` ^‘· 11. >∑T&ç ` >∑÷&ÉT >∑èVü≤+
2. »\+ ` C≤\+ 7. õ\T>∑T ` J\T>∑T 12. E\T+ ` p\T $»è+uÛÑD
3. &Éã&Éã ` &Üu≤ 8. &ç+øÏ ` &û˝≤ 13. ãT&ÉT>∑T ` >∑÷&É÷s¡T ø£èbÕD+
4. <ä&ç ` <ë&ç 9. ~q ` Bq 14. <äT&ÉT≈£î ` <ä÷≈£î&ÉT <äè&ÛÉ+
5. ã&ç ` u≤&ç 10. _s¡_s¡ ` ;s¡ 15. ãTs¡<ä ` ã÷s¡ ãè+<ä+
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 14 ‘Ó\T>∑T u≤≥
www.apteachers.in
6. øÏ+~ |ü<ë\˝À >∑TDÏ+‘êø£åsê\˝À ‘˚&ÜqT >∑eTìdü÷Ô #·<äe+&ç. nsêú\qT ñbÕ<Ûë´j·TT\qT n&ç–
‘Ó\TdüTø√+&ç. ñø£Ô˝ÒKq+ sêj·T+&ç.
¬ π ¬’ = √ ö
¬øs¡≥+ πø‘·q+ ø¬ ’ø£ ø=&ÉT≈£î ø√&É\T øö\T
#Ó<ä #˚qT #Ó’qT #=s¡e #√≥T #Íø£
f…+ø£ fÒ≈î£ f…ÆsT¡ {§+≈£î {À|æ {ÖqT
‘Ós¡ ‘˚sT¡ ‘Ó’\+ ‘=q ‘√≥ ‘Í&ÉT
ô|s¡T>∑T ù|s¡T ô|’s¡T bıs¡ b˛s¡T bÂ&És¡T
H
ES
¬>\ π><Ó ¬>’&TÉ >=&Ée >√&É >öqT
AD
C…eTT&ÉT CÒãT C…’\T C§+|ü⁄
PR CÀ\ CÖ≈£î
&Ó+<ä+ &˚>∑ &Ó’Ø &=+ø£ &√\T &ÍqT
<Ódü <˚X¯+ <Ó’e+ <=s¡ <√eT <Í&ÉT
A
R
u…&É<ä uÒs¡+ u…’_\T u§s¡TdüT uÀs¡T uÖ\s¡T

H
D
AN
~«‘ê«ø£åsê\ |ü<ë\ |ü⁄qX¯Ãs¡D

T
n) 1. ˇø£ Vü≤\T¢≈£î <ëì ˇ‘·TÔ #˚]‘˚ <ëìï ª~«‘ê«ø£ås¡+μ n+{≤s¡T. øÏ+~ ~«‘ê«ø£åsê\qT |ü<ë\qT
ER
#·<äe+&ç. ø=‘·Ô |ü<ë\T sêj·T+&ç.

SC
Vü≤\T¢ ˇ‘·TÔ ~«‘ê«ø£ås¡+ ~«‘ê«ø£ås¡ |ü<ë\T MTs√ ¬s+&ÉT |ü<ë\T kı+‘·+>± sêj·T+&ç
ø£ ÿ ø£ÿ nø£ÿ, \ø£ÿ
#· Ã #·Ã eT#·Ã, \∫Ã
≥ º ≥º n≥º, ãT≥º
‘· Ô ‘·Ô n‘·Ô, q‘·Ô
|ü Œ |üŒ ø£|üŒ, >=|üŒ
2. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Ç∫Ãq nø£åsê\≈£î ˇ‘·TÔ\T #˚]Ã >∑TDÏ+‘ê\T sêj·T+&ç. #Ó|æŒq |ü<ë\qT

ñø£Ô˝ÒKq+ sêj·T+&ç.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 15 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
3. øÏ+~ ~«‘ê«ø£åsê\qT, |ü<ë\qT #·<äe+&ç, ø=‘·Ô |ü<ë\T sêj·T+&ç.
Vü≤\T¢ ˇ‘·TÔ ~«‘ê«ø£ås¡+ ~«‘ê«ø£ås¡ |ü<ë\T eTs√ ¬s+&ÉT |ü<ë\T kı+‘·+>± sêj·T+&ç
>∑ Z >∑Z yÓTT>∑Z, ãT>∑Z
» ® »® ˇ»®, eT»®
&É ¶ &É¶ _&É¶, >∑&¶É+
<ä › <ä› eTT<ä›, n<ä›+
ã “ ã“ <Óã“, ¬sã“
4. øÏ+~ nø£åsê\ ˇ‘·TÔ\T >∑eTì+#·+&ç, eTs¡\ sêj·T+&ç.
Vü≤\T¢ K #Û· sƒ¡ <∏ä |òü |òüT s¡a &ÛÉ <Ûä uÛÑ
H
ES
ˇ‘·TÔ â Ã¤ ˜ ú Œ¤ È sa &Û ∆ “¤
AD
PR
5. øÏ+~ yêì˝À ^‘· ^dæq nø£åsê\≈£î ˇ‘·TÔ\T #˚]Ã ~«‘ê«ø£ås¡ |ü<ë\‘√ yêø±´\T sêj·T+&ç.
ñ<ë : ø=j·Tu§eT q∫+~ R ø=j·Tú§eTà q∫Ã+~.
A
1. ne ãTe ‹+≥Tq~ R
R
H
2. n‘· düT<äT\T #Ó|+æ ~ R

D
3. nø£ düq>± q$+~ R

AN
4. ãdüT yÓT\>± e∫+~ R

T
5. neT nq+ eTT<ä\T ô|{Ï+~ R

ER
dü+j·TTø±Ôø£åsê\ |ü<ë\ |ü⁄qX¯Ãs¡D

SC
1. ˇø£ Vü≤\T¢≈£î y˚s=ø£ Vü≤\T¢ ˇ‘·TÔ #˚]‘˚ <ëìï dü+j·TTø±Ôø£ås¡+ n+{≤s¡T. øÏ+~ |ü<ë\qT #·<äe+&ç.
dü+j·TTø±Ôø£åsê\qT ª μ #·T{Ïº >∑T]Ô+#·+&ç.
1. |ü>∑Z 2. |ü⁄DéTT 3. n\¢+ 4. #·+Á<äT&ÉT 5. ø°]Ô
2. øÏ+<ä Çe«ã&çq nø£åsê\qT ø£*|æ dü+j·TTø±Ôø£ås¡+>± e÷]Ã |ü<ë\qT sêj·T+&ç.
ñ<ëˆˆ 1. e CŸ G sY G n eTTR eÁ»eTT 4. ≈£î sY G #Y G Ç R
2. ñ ˝Ÿ G ø˘ G n \T R 5. u≤ ˝Ÿ G jYT G n eTT R
3. K sY G #Y G ñ R 6. #Ó {Ÿ G ˝Ÿ G ñ R
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 16 ‘Ó\T>∑T u≤≥
www.apteachers.in
|ü&˚yês¡T. u≤e>±&ÉT Ç˝≤ Á|ü<äs¡Ùq*düTÔ+fÒ Äø£* ¬s|ü¬s|ü ô|s¡T>∑T‘√+~.

Çø£ nø£ÿ&É >±&çbısTT´<ä>∑Zs¡ e+≥yêfi¯flì |üs¡T>∑T\T rsTTdüTÔHêï&ÉT. bÕj·Tdü+˝À m‘·TÔ≈£î m‘·TÔ
J&ç|ü|ü yÓj·TéTì |ü⁄s¡e÷sTTdüTÔHêï&ÉT.
z |üø£ÿ |ü⁄*¨s¡ ‹s¡>∑yÓ÷‘· yÓj·T´>±H˚ s¡sTT´q »q+ <ä>∑Zs¡≈£î |üs¡T¬>‘·TÔ≈£î y=∫Ã ªªÄ yêdüq
#·÷XÊsê |ü⁄*¨s¡ ‹s¡>∑yÓ÷‘·... düqï_j·T´+‘√ #˚sTTdüTÔHêïqTμμ nì eT∞fl e÷j·TeTj˚Týê&ÉT.
eT∞fl »HêìøÏ Äø£* ñyÓ«‘·TÔq ˝Ò∫+~. Äø£* ì\TyÓ‘·ÔsTT+~. ‘ê{Ï Á|üe÷DyÓTÆ+~. X¯Øs¡+
n+‘ê Äø£˝Ò nsTT ≈£Ls¡TÃ+~. »q+ n+‘ê m|ü&ÉT e&ç¶kÕÔsê nì Äe⁄sêe⁄s¡T eT+≥THêïs¡T. m≥ºπø\≈£î
>∑+≥ ø={≤º&TÉ u≤e>±&ÉT. ªª˝Ò‘· n]{≤≈£î\T X¯óÁuÛ+Ñ >± ø£&TÉ ø√ÿ+&çμμ nì es¡Tdü\ eT<Û´ä ø=∫Ã ôV≤#·Ã]+#ê&ÉT.
ªªdüTã“j·T´qïj·T´≈£î ˇø£ Ä≈£î y˚kÕÔy˚+? ¬s+&ÉT Ä≈£î\T ø£*|æ y˚sTT+#·Tμμ n+≥THêï&ÉT.
e&Éq¶ \T yÓTT<ä\j·÷´sTT. H˚‹ C≤Ø |ü⁄#·TÃø=ì ù|s¡T ù|s¡THê n+<äØï n&ç– e&çd¶ Tü HÔ êï&ÉT. ªªe+ø±j·T
H
e~˝Òj·T≈£L&É<äT. ìeTàø±j·T |æ+&çq ns¡{Ïø±j·T ≈£Ls¡˝À ø£]y˚bÕ≈£î s¡T∫ ‘·eT≈£î ‘Ó*j·Tì~ ø±<äTμμ
ES
n+≥÷ eT∞fl ≈£Ls¡ e&ç¶+|æ+∫ Äø£* ô|+#·T‘·THêï&ÉT. »q+ Äã>± ‹+≥THêïs¡T.
AD
ªª#·Tø£ÿ≈£Ls¡ |ü|ü˝À ePs¡$Ts¡|üø±j·T\T $Tfi≤sTT+#·+&ç.μμ
ªª|ü|ü#ês¡T˝À >∑TeTà&ç e&çj·÷\T ø£*|æ #·÷&É+&ç.μμ
PR
ªªyêø±ÿj·T |ü#Ã· &ç˝À ô|s¡T>∑T |ü#Ã· &ç q+Eø√e#·TÃ. ‘·|ü ˝Ò<Tä .μμ
ªªÇ+ø± $düÔ{À¢ $T–˝≤Ãy˚+. |üP]Ô#˚dæ bÕj·TkÕìøÏ U≤∞>±
A
e⁄+#·Tø√...μμ
R
ªªn|ü&˚ eT+∫˙fi¯ófl ‘ê¬>j·T´≈£î. MT>∑&É ô|s¡T>∑T+~...μμ

H
D
Ç˝≤ m>∑düq ‘√düTÔ+fÒ mesê>∑>∑\s¡T? »q+ ø£\ã&ç

AN
uÛÀ+#˚XÊs¡T. »qà˝À Ç+‘· ~eýÓTqÆ e+≥ ms¡>e∑ THêïs¡T.

$düÔfi¯fleTT+<äTqT+∫ ô|’øÏ ˝Òe&Éy˚T ø£wüºyÓTÆ+~.
n+<ä ] ø° ‘ê+ã÷˝≤\T Ç∫Ãq ‘· s ¡ T yê‘·
T
ER
e+≥yêfi¯flì ≈£Ls√Ãu…{≤º&TÉ u≤e>±&ÉT. ªªø£w|ºü &ü ç

e+&Üs¡T ‹qø£b˛‘˚ m˝≤?μμ nì ø=dü] ø=dü]
SC
e&ç¶+#ê&ÉT. yêfi¯fl uÛÀ»Hê\T ≈£L&Ü nsTTq

‘·sT¡ yê‘· n+<ä]ø£+fÒ ÄKs¡Tq >±&çbısTT´
|üø£ÿq z ∫qï Ä≈£î y˚düT≈£îì ‘·qT
≈£Ls¡TÃHêï&ÉT.
n|üŒ{ÏøÏ ≈£Ls¡\T $T>∑˝Ò¢<äT.
z >∑+f… |ü|ü , ø±dü+Ô ‘· |ü#Ã· &ç, >∑Tô|Œ&ÉT
|ü⁄*¨s¡, $T–*‘˚ ny˚ e&ç¶+|æ+#·T≈£îì e+≥s¡T∫ì eT∞fl eT∞fl
yÓT#·TÃ≈£î+≥÷ n+<ä] uÛÀ»q+ ‘·H˚ #˚düTÔHêïqT nqï+‘· Vü‰sTT>± uÛÀ+#˚XÊ&ÉT. ‘·qπø+ $T>∑˝Ò¢<äH˚
u≤<Û˝ä <Ò Tä . q\T>∑Ts¡÷ Vü‰sTT>±, ‘·è|æ>Ô ±, s¡T∫>± ‹Hêïs¡H˚ dü+‘√wüyT˚ Ä u≤e>±&ç ‘ê+ã÷\|ü⁄ ô|<ë\ô|ì’
∫s¡Tqe⁄«.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 11 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
#·<äe+&ç ` Äq+~+#·+&ç
≈£î#˚˝ÀbÕU≤´q+
≈£î#˚\T&ÉT nH˚ ù|s¡T $Hêïsê MT¬s|ü&Ó’Hê? `
$Hêï+ >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷! lø£èwüßí&ç ùdïVæ≤‘·T&ÉT ø£<ë!
n+≥÷ |æ\¢\+‘ê ñ‘ê‡Vü≤+>± nHêïs¡T.
n+<ä]ø° u≤>± ‘Ó*dæ+<˚ n+≥÷
ø£<∏ä ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T >∑Ts¡Te⁄>±s¡T.
≈£ î #˚ \ T&É T #ê˝≤ ù|<ä y ê&É T .
H
∫ì–b˛sTTq eÁkÕÔ\T ø£≥Tºø=ì
ES
‹]π > yê&É T . ≈£ î ≥T+ã+
AD
>∑&Ée≥+ ø£wüº+>± ñ+&˚~.
PR
ˇø£ H ê&É T ≈£ î #˚ \ T&ç ‘ √
Äj·Tq uÛ≤s¡´ ªªHê<∏ë! Çìï
A
ø£cÕº\T |ü&ÉT‘·THêï+ø£<ë!
R
∫qïHê{Ï MT ùdïVæ≤‘·T&ÉT
H
D
lø£ è wü ß í & É T Hêï&É T >∑ < ë!

AN
Äj· T qqT dü V ü ‰ j· T +
n&É>∑+&çμμ nì #Ó|æŒ+~.
T
ER
düπs! nHêï&ÉT ≈£î#˚\T&ÉT.

≈£î#˚\T&ÉT ∫qïHê{Ï ùdïVæ≤‘·T&çøÏ
SC
@<Ó’Hê rdüTø=ì yÓfi≤¢\ì nqTø=Hêï&ÉT.

rdüTø=ìb˛e&ÜìøÏ Ç+{À¢ @MT ˝Òe⁄. uÛ≤s¡´
‘·q |ü+#Óø=+>∑Tq ø£{Ïºq |æ&ç¬ø&ÉT n≥T≈£î\T rdüTø=ì lø£èwüßí&ç e<ä›≈£î ãj·T\T<˚sê&ÉT ≈£î#˚\T&ÉT.
≈£î#˚\TDÏí #·÷∫ lø£èwüßí&ÉT m+‘√ Äq+<ä|ü&Ü¶&ÉT, n≈£îÿq #˚s¡TÃ≈£îHêï&ÉT, düø£˝À|ü#êsê\÷
#˚XÊ&ÉT. ≈£î#˚\T&ÉT ‘Ó∫Ãq n≥T≈£î\T m+‘√ eT≈£îÿe‘√ Äs¡–+#ê&ÉT. s¡TøÏàD° ø£èwüßí\T ≈£î#˚\TìøÏ
|ü]#·s¡´\T #˚XÊs¡T. ≈£î#˚\T&ÉT lø£èwüßí&çì @MT n&É>∑˝Ò<äT. ≈£î#˚\T&ÉT Ç+{ÏøÏ ‹]– e#˚Ãdü]øÏ n‘·ì
bÕ‘· ≈£î{°s¡+ kÕúq+˝À eTVü‰ uÛÑeq+ yÓ\dæ+~. ≈£î#˚\T&ÉT @MT n&É>∑ø£ b˛sTTHê lø£èwüßí&ÉT n‘·ìï
◊X¯«s¡é+‘·T&çì #˚XÊ&ÉT. á düìïy˚X¯+ $TÁ‘· Áù|eT≈£î <äècÕº+‘·+.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 18 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
3. e÷ø=B› ‘Ó\¢ <=s¡‘·qeTT

$q&É+ ` Ä˝À∫+∫ e÷{≤¢&É&É+
H
ES
AD
PR
A
R
H
D
AN
1. ∫Á‘·+ #·÷&É+&ç. ∫Á‘·+ >∑T]+∫ e÷{≤¢&É+&ç.

T
ER
ñ<˚›X¯+: Ä+π>¢j·TT\ bÕ\q˝À uÛ≤s¡rj·TT\T mH√ï ø£cÕº\qT nqTuÛÑ$+#ês¡T.

SC
ùd«#·Ãq¤ T, kÕ«‘·+Á‘ê´ìï ø√˝ÀŒj·÷s¡T. kÕ«‘·+Á‘·´+ø√dü+ ÄHê{Ï Á|ü»\T Ä+π>j

¢ T· T\
bÕ\q≈£î e´‹πsø£+>± #˚dæq ñ<äéT+ á π>j·T+˝À ñ+~.
>∑]yÓTfi¯¢ dü‘·´Hêsêj·TD ø£$ |ü]#·j·T+

(14.7.1893 -18.12.1952)
lø±≈£îfi¯+ õ˝≤¢ qs¡düqïù|≥ ‘ê\÷ø± >√HÓbÕ&ÉT˝À »ìà+#ês¡T. kÕ«‘·+Á‘·´
düeTs¡jÓ÷<ÛäT\T, ø£$, s¡#·sTT‘·. 1921˝À ªdü«sê»´ ^‘·eTT\Tμ, 1923˝À ªVü≤]»qT\
bÕ≥\Tμ, 1926˝À K+&É ø±yê´\T, uÛÑøÏÔ ^‘ê\T, u≤\ ^‘ê\T sêXÊs¡T. ª<ä+&Ü\T
<ä+&Ü\T uÛ≤s¡‘·e÷‘·μ, ªe÷ø=B› ‘Ó\¢<=s¡‘·qeTTμ nH˚ π>j·÷\‘√ kÕe÷q´ Á|ü»˝À¢
ôd’‘·+ kÕ«‘·+Á‘·´ ñ<äéT ñ‘˚ÔC≤ìï, #Ó’‘·Hê´ìï ø£*–+∫q C≤rj·T ø£$. <˚X¯uÛÑøÏÔ
ø£$‘·\T sêdæ C…’\T •ø£å nqTuÛÑ$+∫q yê]˝À yÓTT<ä{Ïyês¡T >∑]yÓTfi¯¢.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 19 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
www.apteachers.in
1. ª‘·è|æÔμ ø£<∏ä˝À |üPs¡íj·T´ bÕÁ‘· <ë«sê MTs¡T ‘Ó\TdüT≈£îqï $wüj·÷\T @$T{Ï ?
2. Ç‘·s¡T\ y˚T\T ø√dü+ MT¬s|ü&Ó’Hê @<Ó’Hê #˚dæ ‘·è|æÔ#Ó+~q dü+<äs¡“¤+ #Ó|üŒ+&ç.
3. |üPs¡íj·T´˝≤+{Ï e´≈£îÔ\T MT≈£î ‘Ó*dæq yês¡T+fÒ yê]ì Á|üX¯+dædü÷Ô sêj·T+&ç.
uÛ≤cÕ+XÊ\T
(n) 1. øÏ+~ >∑TDÏ+‘êø£så ê\qT #·<eä +&ç. Ç∫Ãq nø£så ê\≈£î >∑TDÏ+‘ê\T sêj·T+&ç.
>∑TDÏ+‘ê\ |ü⁄qX¯Ãs¡D
Vü≤\T¢ n Ä Ç á ñ } ãTT ãT÷
H
ES
£ ± Ï ° î L è è±
ø£è ø£è ±
AD
ø˘ ø£ ø± øÏ ø° ≈£î ≈£L
#Y #·
PR
{Ÿ ≥
A
‘Y ‘·
R
H
|t |ü
D
AN
2. øÏ+~ >∑TDÏ+‘êø£åsê\qT #·<äe+&ç. Ç∫Ãq nø£åsê\≈£î >∑TDÏ+‘ê\T sêj·T+&ç.

T
ER
bı\T¢ n Ä Ç á ñ } ãTT ãT÷

SC
£ ± Ï ° î L è è±
>¥ >∑ >± >Ï >° >∑T >∑÷ >∑è >∑è ±
CŸ »
&é &É
<é <ä
uŸ ã
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 13 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
www.apteachers.in
kÕsê+X¯+
1. z <˚yê! uÛ≤s¡rj·TT\yÓTqÆ e÷ e÷qÁbÕD≤\qT rj·T&Üì¬ø’ n<äqTø√dü+
#·÷ùd ‘Ó\¢yê] (Ä+π>¢j·TT\) |ü]bÕ\q e÷≈£î e<˚› e<äT›.
2. |ü\T <˚XÊ\˝À |ü+≥\T |ü+&ÉT‘·THêïsTT. ø±ì |üf…º&ÉHêïìøÏ
H√#·Tø√˝Òø£b˛‘·THêï+. ñ|üqT eTT≥Tº≈£î+fÒ |ü]Vü‰s¡+ $~Û+∫ e÷
H√{À¢ eT{Ï>º =&ÉT‘·THêïs¡T. ≈£îø£ÿ\≈£î y˚ùd nqï+ ø√dü+ yê{Ï‘√ b˛sê&ç Äø£* rs¡TÃø√eT+≥THêïs¡T.
3. <Ûäq dü+bÕ<äq ø√dü+ ø£\T¢, kÕsêsTT neTTà‘·THêïs¡T. Ä HÓ|ü+‘√ <ë#·T≈£îqï &ÉãT“qT
<√#·T≈£î+≥THêïs¡T. uÛ≤s¡´\ yÓT&É\˝À ‘ê[u§≥T¢ ñ+&É˙j·T&É+ ˝Ò<äT. e÷ ø£fi¯ó¢>∑|æŒ ÁbÕD≤\πø
eTT|ü ‘ÓdüTÔHêïs¡T.
H
4. >±+BÛ {À|” ô|≥Tºø=ì bÕsƒ¡XÊ\≈£î sêe<ä›+≥THêïs¡T. ã&ç˝À sê≥ï+ ô|≥ºe<ä›+≥THêïs¡T. ‘·\ô|’
ES
{À|” rdæy˚dæ M|ü⁄\ô|’ u≤<äT‘·THêïs¡T. sê≥ï+ ñ|üjÓ÷–+∫q yê]ì sê»Á<√VüQ\T>±
»eTø£&ÉT‘·THêïs¡T.
5.
AD
q÷≥ q\uÛ…’ Hê\T>∑e ôdø£åHé N{°ì H√{ÏøÏ ‘·–*+∫ e÷{≤¢&Ée<ä›+≥THêïs¡T. kÕ«‘·+Á‘√´<äéT
PR
^‘ê\T bÕ&Ée<ä+› ≥THêïs¡T. yê] nqTeT‹ ˝Ò≈î£ +&Ü eTT+<äT≈£î yÓfie¢¯ <ä+› ≥THêïs¡T. uÛ≤s¡rj·TT\qT
u≤ìdü\T>±H˚ ã‘·ø£eT+≥THêïs¡T.
A
6. yê] ‘ê‘·\T dü+bÕ~+∫q <Ûqä + eT÷≥ á <˚X+¯ ˝À <ë∫ô|{Ïqº ≥T¢ Ä+π>j ¢ T· T\T dü«<˚oj·TT\yÓTqÆ
R
e÷MT<ä <ë&ç #˚dTü HÔ êïs¡T. nqedüsy¡ TÓ qÆ »>∑&Ü\T ô|≥Tº≈î£ +≥THêïs¡T. @e÷Á‘·+ »+≈£î ˝Ò≈î£ +&Ü
H
D
ñHêïs¡T. e÷ e÷≥ $q≈£î+&Ü @ø£|üø£å+>± |ü]bÕ*+#˚ M] n|òü÷sTT‘ê´\T Ä–b˛yê*.

AN
T

Ç$ #˚j·T+&ç
ER
ÁbÕD+, Vü≤]sTT+#·T, |üf&º… qÉ ï+, eT÷{≤eTT˝Ò,¢ |ü⁄ôd\Ô T, bÕsƒX¡ Ê\,

SC
Á<√Vü≤+, sê≥ï+, <Ûë{Ï, <˚X¯+, b˛sê≥+, yÓ÷e÷≥+, düT+‘Ó’q.
1. á π>j·÷ìï sê>∑j·TTø£Ô+>± bÕ&É+&ç, n_ÛqsTT+#·+&ç.
2. øÏ+~ yêø±´\qT #·<eä +&ç. M{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q |ü+≈£î\Ô T >π j·T+˝À mø£ÿ&É ñHêïjÓ÷ >∑T]Ô+#·+&ç,
sêj·T+&ç.
n) e÷ <Ûäq+ eT÷≥\T <√#·T≈£îHêï&ÉT.
Ä) ø°&ÉT‘√ eTeTà*ï #Ó&çb˛eT+≥THêï&ÉT.
Ç) á <˚X¯+ MT<ä <ë&ç #˚düTÔHêï&ÉT.
á) ñ|ü ‘êøÏ‘˚ ‘·|üŒ+≥.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 21 ‘Ó\T>∑T u≤≥
www.apteachers.in
3. øÏ+~ U≤∞\qT dü¬s’q π>j·T uÛ≤>∑+‘√ |üP]+#·+&ç.
>±+BÛ {À|” ô|{Ïº ....................................
sêe<äT› ....................................
sê≥ï+ ã&ç˝À ....................................
.................................... M|ü⁄\T u≤<äT‘ê&ÉT.
njÓ÷´! .................................... sê≥ï+˝À ñqï<ä+≥.
4. á øÏ+~ ø£$‘·qT #·<äe+&ç. Á|üX¯ï\≈£î »yêãT\T sêj·T+&ç.
@$T eTVæ≤eT+ãT >∑\<= ˙HêeTeT+<äT
ªu≤|ü⁄μ nìù|s¡T MqT\ã&çq j·T+‘·
H
ES
ì\Te⁄qqT Hê<äT y˚THÓ\¢ |ü⁄\ø£]+#·T
»\T¢eTì Hê<äT Vü≤è<äj·T+ãT »\<ä]+#·T
AD
düs¡«kÕs¡dü«‘· Á|ü|ü+#·+ãT q+<äT
>±+~Û j·TìjÓT&ç es¡íj·TT>∑+ãT ‘√&É
PR
kÕ{Ï e#ÓÃ&ÉT y˚s=ø£ÿe÷≥ >∑\<Ó
` Hêfi¯+ ø£ècÕísêe⁄
A
R
(n) me] HêeT+ $q&É+ e\q y˚TqT |ü⁄\ø£]düTÔ+<äì ø£$ n+≥THêïs¡T?

H
(Ä) á ø£$‘· me]ì >∑T]+∫ ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~?

D
AN
(Ç) á ø£$‘·˝À ªªnø£åsê\ »+≥μμ nì ns¡ú+ e#˚Ã |ü<äã+<Ûä+ @~?

(á) ô|’ ø£$‘· Ä<Ûës¡+>± ˇø£ Á|üX¯ï ‘·j·÷s¡T#˚j·T+&ç.
T
ER
SC
n) øÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î Hê\T¬>’<äT yêø±´˝À¢ »yêãT\T sêj·T+&ç.

1. uÛ≤s¡rj·TT\T |üf…º&Éqï+ ø√dü+ m≥Te+{Ï bÕ≥T¢ |ü&Ü¶s¡T ?
2. Ä+π>¢j·TT\T uÛ≤s¡rj·TT\ô|’ <ë&ç #˚j·T&É+ ne÷qTwüeTì m˝≤ #Ó|üŒ>∑\s¡T ?
3. ã&ç˝À #·<äTe⁄≈£îqï ÄHê{Ï |æ\¢\ |ü]dæú‹ m˝≤ ñ+&˚~ ? áHê{Ï |ü]dæú‹ m˝≤
ñ+~? MTs¡T >∑eTì+∫q ‘˚&Ü\T @$T{Ï ?
1. Ä+π>¢j·TT\ bÕ\qqT uÛ≤s¡rj·TT\T e<ä›q&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT π>j·T+ Ä<Ûës¡+>±
$e]+#·+&ç.
2. u≤ìdü‘·q+ n+fÒ mes¡÷ Çwüº|ü&És¡T. n+<äs¡÷ ùd«#·Ã¤H˚ ø√s¡T≈£î+{≤s¡T. m+<äT≈£î?
3. Ä+π>¢j·TT\ bÕ\q˝À eT–Zq dü>∑≥T uÛ≤s¡rj·TTì Äy˚<äqqT @ø£bÕÁ‘·>± sêj·T+&ç.
Á|ü<ä]Ù+#·+&ç.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 22 ‘Ó\T>∑T u≤≥
3. øÏ+~ ~«‘ê«ø£åsê\qT, |ü<ë\qT #·<äe+&ç, ø=‘·Ô |ü<ë\T sêj·T+&ç.
Vü≤\T¢ ˇ‘·TÔ ~«‘ê«ø£ås¡+ ~«‘ê«ø£ås¡ |ü<ë\T eTs√ ¬s+&ÉT |ü<ë\T kı+‘·+>± sêj·T+&ç
>∑ Z >∑Z yÓTT>∑Z, ãT>∑Z
» ® »® ˇ»®, eT»®
&É ¶ &É¶ _&É¶, >∑&¶É+
<ä › <ä› eTT<ä›, n<ä›+
ã “ ã“ <Óã“, ¬sã“
4. øÏ+~ nø£åsê\ ˇ‘·TÔ\T >∑eTì+#·+&ç, eTs¡\ sêj·T+&ç.
Vü≤\T¢ K #Û· sƒ¡ <∏ä |òü |òüT s¡a &ÛÉ <Ûä uÛÑ
H
ES
ˇ‘·TÔ â Ã¤ ˜ ú Œ¤ È sa &Û ∆ “¤
AD
PR
5. øÏ+~ yêì˝À ^‘· ^dæq nø£åsê\≈£î ˇ‘·TÔ\T #˚]Ã ~«‘ê«ø£ås¡ |ü<ë\‘√ yêø±´\T sêj·T+&ç.
ñ<ë : ø=j·Tu§eT q∫+~ R ø=j·Tú§eTà q∫Ã+~.
A
1. ne ãTe ‹+≥Tq~ R
R
H
2. n‘· düT<äT\T #Ó|+æ ~ R

D
3. nø£ düq>± q$+~ R

AN
4. ãdüT yÓT\>± e∫+~ R

T
5. neT nq+ eTT<ä\T ô|{Ï+~ R

ER
dü+j·TTø±Ôø£åsê\ |ü<ë\ |ü⁄qX¯Ãs¡D

SC
1. ˇø£ Vü≤\T¢≈£î y˚s=ø£ Vü≤\T¢ ˇ‘·TÔ #˚]‘˚ <ëìï dü+j·TTø±Ôø£ås¡+ n+{≤s¡T. øÏ+~ |ü<ë\qT #·<äe+&ç.
dü+j·TTø±Ôø£åsê\qT ª μ #·T{Ïº >∑T]Ô+#·+&ç.
1. |ü>∑Z 2. |ü⁄DéTT 3. n\¢+ 4. #·+Á<äT&ÉT 5. ø°]Ô
2. øÏ+<ä Çe«ã&çq nø£åsê\qT ø£*|æ dü+j·TTø±Ôø£ås¡+>± e÷]Ã |ü<ë\qT sêj·T+&ç.
ñ<ëˆˆ 1. e CŸ G sY G n eTTR eÁ»eTT 4. ≈£î sY G #Y G Ç R
2. ñ ˝Ÿ G ø˘ G n \T R 5. u≤ ˝Ÿ G jYT G n eTT R
3. K sY G #Y G ñ R 6. #Ó {Ÿ G ˝Ÿ G ñ R
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 16 ‘Ó\T>∑T u≤≥
#·<äe+&ç ` Äq+~+#·+&ç
≈£î#˚˝ÀbÕU≤´q+
≈£î#˚\T&ÉT nH˚ ù|s¡T $Hêïsê MT¬s|ü&Ó’Hê? `
$Hêï+ >∑Ts¡Te⁄>±s¡÷! lø£èwüßí&ç ùdïVæ≤‘·T&ÉT ø£<ë!
n+≥÷ |æ\¢\+‘ê ñ‘ê‡Vü≤+>± nHêïs¡T.
n+<ä]ø° u≤>± ‘Ó*dæ+<˚ n+≥÷
ø£<∏ä ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T >∑Ts¡Te⁄>±s¡T.
≈£ î #˚ \ T&É T #ê˝≤ ù|<ä y ê&É T .
H
∫ì–b˛sTTq eÁkÕÔ\T ø£≥Tºø=ì
ES
‹]π > yê&É T . ≈£ î ≥T+ã+
AD
>∑&Ée≥+ ø£wüº+>± ñ+&˚~.
PR
ˇø£ H ê&É T ≈£ î #˚ \ T&ç ‘ √
Äj·Tq uÛ≤s¡´ ªªHê<∏ë! Çìï
A
ø£cÕº\T |ü&ÉT‘·THêï+ø£<ë!
R
∫qïHê{Ï MT ùdïVæ≤‘·T&ÉT
H
D
lø£ è wü ß í & É T Hêï&É T >∑ < ë!

AN
Äj· T qqT dü V ü ‰ j· T +
n&É>∑+&çμμ nì #Ó|æŒ+~.
T
ER
düπs! nHêï&ÉT ≈£î#˚\T&ÉT.

≈£î#˚\T&ÉT ∫qïHê{Ï ùdïVæ≤‘·T&çøÏ
SC
@<Ó’Hê rdüTø=ì yÓfi≤¢\ì nqTø=Hêï&ÉT.

rdüTø=ìb˛e&ÜìøÏ Ç+{À¢ @MT ˝Òe⁄. uÛ≤s¡´
‘·q |ü+#Óø=+>∑Tq ø£{Ïºq |æ&ç¬ø&ÉT n≥T≈£î\T rdüTø=ì lø£èwüßí&ç e<ä›≈£î ãj·T\T<˚sê&ÉT ≈£î#˚\T&ÉT.
≈£î#˚\TDÏí #·÷∫ lø£èwüßí&ÉT m+‘√ Äq+<ä|ü&Ü¶&ÉT, n≈£îÿq #˚s¡TÃ≈£îHêï&ÉT, düø£˝À|ü#êsê\÷
#˚XÊ&ÉT. ≈£î#˚\T&ÉT ‘Ó∫Ãq n≥T≈£î\T m+‘√ eT≈£îÿe‘√ Äs¡–+#ê&ÉT. s¡TøÏàD° ø£èwüßí\T ≈£î#˚\TìøÏ
|ü]#·s¡´\T #˚XÊs¡T. ≈£î#˚\T&ÉT lø£èwüßí&çì @MT n&É>∑˝Ò<äT. ≈£î#˚\T&ÉT Ç+{ÏøÏ ‹]– e#˚Ãdü]øÏ n‘·ì
bÕ‘· ≈£î{°s¡+ kÕúq+˝À eTVü‰ uÛÑeq+ yÓ\dæ+~. ≈£î#˚\T&ÉT @MT n&É>∑ø£ b˛sTTHê lø£èwüßí&ÉT n‘·ìï
◊X¯«s¡é+‘·T&çì #˚XÊ&ÉT. á düìïy˚X¯+ $TÁ‘· Áù|eT≈£î <äècÕº+‘·+.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 18 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
ñ) øÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç.
1. øÏ+~ |ü<ë\˝À ˇø£ es¡Z|ü⁄ nø£åsê\T <ë–ñHêïsTT. yê{Ïì >∑T]Ô+#·+&ç.
$+‘·, |ü<∏ä+, e+<äq+, $<Ûä+, eTq+
2. øÏ+~ yêø£´+˝À |üs¡TcÕ\qT >∑T]Ô+#·+&ç.
ø£*dæ #·]+#·ì≥ Væ≤‘·eTT ‘Ó\T|ü
3. øÏ+~ yêø£´+˝À düs¡fi≤\qT >∑T]Ô+#·+&ç.
‘·>∑e⁄ »s¡T>∑T HÓ&É\ Hê<ä] ì\ã&Ésê<äT
4. øÏ+~ |ü<ë˝À¢ }cÕà\T >∑T]Ô+#·+&ç.
<˚X¯+, s¡awü+, Á>±dü+, ˝ÀVü≤+
ÁbÕC…≈£îº|üì (Ç~ ¬s+&Ée ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ ø√dü+)
H
ES
kÕ«‘·+Á‘√´<äéT ^‘ê\qT ùdø£]+#·+&ç. yê{Ïì #ês¡TºMT<ä sêdæ Á|ü<]ä Ù+#·+&ç.
#·eT‘êÿs¡ |ü<ä´+ AD
PR
ø£s¡j·TT>∑+ãT >∑\<äT #·s¡D+ãT ˝≤ ˝Òe⁄

A
R
ø£&ÉT|ü⁄, q&ÉTeTT M|ü⁄ yÓT&Éj·TT>∑\e⁄

H
•s¡eTT ˝Ò<äT>±ì qs¡T\ã≥Tºø£ Á$T+–

D
kı>∑düT >∑÷s¡TÃ Bì kı>∑düT >∑qT&ç

AN
T
ER
H˚ì$ #˚j·T>∑\Hê?
SC
1. bÕsƒ¡+˝Àì π>j·÷ìï sê>∑j·TTø£Ô+>±, uÛ≤ej·TTø£Ô+>± bÕ&É>∑\qT. WqT / ø±<äT

2. π>j·TkÕsê+XÊìï kı+‘· e÷≥\˝À #Ó|üŒ>∑\qT, sêj·T>∑\qT. WqT / ø±<äT
3. bÕsƒ¡+˝Àì |ü<ë\qT kı+‘· yêø±´\˝À ñ|üjÓ÷–+#·>∑\qT. WqT / ø±<äT
;
4. bÕsƒ¡+˝Àì |ü<ë\‘√ ø=‘·Ô π>j·T+ sêj·T>∑\qT. WqT / ø±<äT
á <˚X¯+ Hêπø$T∫Ã+~ nì u≤<Ûä|ü&É&É+ø£Hêï, <˚XÊìøÏ H˚H˚$T

#˚j·T>∑\T>∑T‘·THêïqT nì Ä˝À∫+#˚yê&˚ ì»yÓTÆq <˚X¯uÛÑ≈£îÔ&ÉT.
` >±+BÛ
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 25 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
#·<äe+&ç ` Äq+~+#·+&ç
düeTj·TbÕ\q ` Jeq$<ä´
düe÷y˚XÊìøÏ >±+BÛ>±s¡+‘·{Ï e´øÏÔ ìsê&É+ãs¡+>±, düs¬ q’ düeTj·÷ìøÏ ôdø’ ˝Ï ŸMT<ä sêe&É+ #·÷dæq
n+<äs¡÷ ÄX¯Ãs¡´b˛j·÷s¡T. Äj·Tq ˇø£ÿ ø£åD+ ≈£L&Ü Ä\dü´+ ø±≈£î+&Ü düuÛ≤düú*øÏ #˚s¡T≈£îHêïs¡T.
>±+BÛJ $\Te*ï bÕ{Ï+#˚ e´øÏÔ. ÁbÕD+ b˛sTTHê düeTj·T bÕ\qqT $&ç∫ô|fÒºyês¡T ø±<äT. @ |üHÓ’Hê
n~ @ düeTj·÷ìøÏ »s¡>±˝À Ä düeTj·÷ìøÏ Äs¡T q÷¬s’Hê, q÷s¡T Ä¬s’Hê »]ù|yês¡T. ÄKs¡TøÏ C…’\T˝À
ñqï düeTj·T+˝À ≈£L&Ü ø£∫Ã‘·yÓTÆq düeTj·TbÕ\q #˚ùdyês¡T >±+BÛJ.
H
<äøÏåD≤Á|òæø±˝À ñqï|ü&ÉT, Á|ü‹s√p ñ<äj·T+ |üfi¯ófl ‘√eTT≈£îH˚ düeTj·÷ìï eè<∏ë #˚j·T≈£î+&Ü
ES
ñ+&˚+<äT≈£î, n+‘·≈£î eTT+<äTs√CÒ ø=ìï uÛÑ>∑eBZ‘· XÀ¢ø±\qT ø±–‘·+ MT<ä sêdæ >√&ÉMT<ä n‹øÏ+#·T≈£îì,
AD
|üfi¯ófl ‘√eTT≈£îH˚ düeTj·T+˝À yê{Ïì ã{°º|üfÒºyês¡T. Ä$<Ûä+>± uÛ>Ñ ∑eBZ‘·˝Àì #ê˝≤ n<Ûë´j·÷\qT
>±+BÛ>±s¡T ø£+sƒ¡düú+ #˚XÊs¡T. n+‘· #·ø£ÿ>± düeTj·÷ìï $ìjÓ÷–+#·T≈£îH˚ yês¡T >±+BÛJ.
PR
$\TyÓq’ >∑&j
ç ÷· s¡+ <Û]ä +∫ düeTj·TbÕ\q
A
#˚j·Tø£b˛e&É+ ø£+fÒ, düeTj·TbÕ\q ø√dü+

R
>∑&çj·÷sêìï eT]∫b˛sTTHê |òüs¡yê˝Ò<äT ø£<ë!

H
D
n<˚ eTqyÓTÆ‘˚ ì»+>± düeTj·T+ ñHêï ˝Ò<äì

AN
#Ó|æŒ, {°M #·÷dü÷ÔH√, ø£ãTs¡T¢ #ÓãT‘·÷H√

ø±\πøå|ü+ #˚dæ m+‘√ düeTj·÷ìï bÕ&ÉT#˚dü÷Ô
T
ER
e⁄+{≤+. ø±˙ #˚ j · ÷ *‡q |ü ì ì e÷Á‘· +

düeTj·÷ìøÏ |üP]Ô#j ˚ T· ø£, ‘·sê«‘· »]–q qcÕºìøÏ
SC
eTqy˚T u≤<Ûä|ü&ÉT‘·÷ ñ+{≤+.

n+<ä T π ø n+<ä s ¡ ÷ u≤\´+ qT+&˚
düeTj·TbÕ\q n\yê≥T #˚dTü ø√yê*. m≥Te+{Ï
|ü]dæú‘·T\˝ÀHÓ’Hê düeTj·÷ìï ‘·|üŒ≈£î+&Ü,
C≤Á>∑‘·Ô>± Á|üD≤[ø±j·TT‘·+>± dü~«ìjÓ÷>∑+
#˚düTø√yê*.
eT] n+<äs+¡ n<˚ u≤≥˝À |üjT· ì<ë›e÷!
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 26 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
kÕsê+X¯+
1. z <˚yê! uÛ≤s¡rj·TT\yÓTqÆ e÷ e÷qÁbÕD≤\qT rj·T&Üì¬ø’ n<äqTø√dü+
#·÷ùd ‘Ó\¢yê] (Ä+π>¢j·TT\) |ü]bÕ\q e÷≈£î e<˚› e<äT›.
2. |ü\T <˚XÊ\˝À |ü+≥\T |ü+&ÉT‘·THêïsTT. ø±ì |üf…º&ÉHêïìøÏ
H√#·Tø√˝Òø£b˛‘·THêï+. ñ|üqT eTT≥Tº≈£î+fÒ |ü]Vü‰s¡+ $~Û+∫ e÷
H√{À¢ eT{Ï>º =&ÉT‘·THêïs¡T. ≈£îø£ÿ\≈£î y˚ùd nqï+ ø√dü+ yê{Ï‘√ b˛sê&ç Äø£* rs¡TÃø√eT+≥THêïs¡T.
3. <Ûäq dü+bÕ<äq ø√dü+ ø£\T¢, kÕsêsTT neTTà‘·THêïs¡T. Ä HÓ|ü+‘√ <ë#·T≈£îqï &ÉãT“qT
<√#·T≈£î+≥THêïs¡T. uÛ≤s¡´\ yÓT&É\˝À ‘ê[u§≥T¢ ñ+&É˙j·T&É+ ˝Ò<äT. e÷ ø£fi¯ó¢>∑|æŒ ÁbÕD≤\πø
eTT|ü ‘ÓdüTÔHêïs¡T.
H
4. >±+BÛ {À|” ô|≥Tºø=ì bÕsƒ¡XÊ\≈£î sêe<ä›+≥THêïs¡T. ã&ç˝À sê≥ï+ ô|≥ºe<ä›+≥THêïs¡T. ‘·\ô|’
ES
{À|” rdæy˚dæ M|ü⁄\ô|’ u≤<äT‘·THêïs¡T. sê≥ï+ ñ|üjÓ÷–+∫q yê]ì sê»Á<√VüQ\T>±
»eTø£&ÉT‘·THêïs¡T.
5.
AD
q÷≥ q\uÛ…’ Hê\T>∑e ôdø£åHé N{°ì H√{ÏøÏ ‘·–*+∫ e÷{≤¢&Ée<ä›+≥THêïs¡T. kÕ«‘·+Á‘√´<äéT
PR
^‘ê\T bÕ&Ée<ä+› ≥THêïs¡T. yê] nqTeT‹ ˝Ò≈î£ +&Ü eTT+<äT≈£î yÓfie¢¯ <ä+› ≥THêïs¡T. uÛ≤s¡rj·TT\qT
u≤ìdü\T>±H˚ ã‘·ø£eT+≥THêïs¡T.
A
6. yê] ‘ê‘·\T dü+bÕ~+∫q <Ûqä + eT÷≥ á <˚X+¯ ˝À <ë∫ô|{Ïqº ≥T¢ Ä+π>j ¢ T· T\T dü«<˚oj·TT\yÓTqÆ
R
e÷MT<ä <ë&ç #˚dTü HÔ êïs¡T. nqedüsy¡ TÓ qÆ »>∑&Ü\T ô|≥Tº≈î£ +≥THêïs¡T. @e÷Á‘·+ »+≈£î ˝Ò≈î£ +&Ü
H
D
ñHêïs¡T. e÷ e÷≥ $q≈£î+&Ü @ø£|üø£å+>± |ü]bÕ*+#˚ M] n|òü÷sTT‘ê´\T Ä–b˛yê*.

AN
T

Ç$ #˚j·T+&ç
ER
ÁbÕD+, Vü≤]sTT+#·T, |üf&º… qÉ ï+, eT÷{≤eTT˝Ò,¢ |ü⁄ôd\Ô T, bÕsƒX¡ Ê\,

SC
Á<√Vü≤+, sê≥ï+, <Ûë{Ï, <˚X¯+, b˛sê≥+, yÓ÷e÷≥+, düT+‘Ó’q.
1. á π>j·÷ìï sê>∑j·TTø£Ô+>± bÕ&É+&ç, n_ÛqsTT+#·+&ç.
2. øÏ+~ yêø±´\qT #·<eä +&ç. M{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q |ü+≈£î\Ô T >π j·T+˝À mø£ÿ&É ñHêïjÓ÷ >∑T]Ô+#·+&ç,
sêj·T+&ç.
n) e÷ <Ûäq+ eT÷≥\T <√#·T≈£îHêï&ÉT.
Ä) ø°&ÉT‘√ eTeTà*ï #Ó&çb˛eT+≥THêï&ÉT.
Ç) á <˚X¯+ MT<ä <ë&ç #˚düTÔHêï&ÉT.
á) ñ|ü ‘êøÏ‘˚ ‘·|üŒ+≥.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 21 ‘Ó\T>∑T u≤≥
www.apteachers.in
düeTj·Tdü÷Œ¤]Ô
|ü+#·e≥+ (◊<äT #Ó≥¢
düeT÷Vü≤+) nH˚ ÁbÕ+‘·+˝Àì
ˇø£ eTÁ]#Ó ≥ Tº ‘=Ás¡ ˝ À
ªªs√eTX¯ ó &É T μμ nH˚ |æ * ¢
ìedæk˛Ô+~. Ä #Ó≥Tº ÁøÏ+~
ø£qï+˝À ªª|ü*‘·T&ÉTμμ nH˚
m\Tø£ ø±|ü⁄s¡eTT+{À+~. ˇø£Hê{Ï sêÁ‹ y˚≥>±&ÉT nø£ÿ&çøÏ e∫Ã, Ä #Ó≥Tº #·T≥÷º e\|üHêï&ÉT.
H
n~ ‘Ó*j·Tì s√eTX¯ó&ÉT ‘Ó\¢yês¡T‘·÷H˚ eTdüø£ Nø£{Ï˝À ÄVü‰sêH˚«wüD≈£î ãj·T\T<˚] Ä e\˝À
ES
∫≈£îÿ≈£îHêï&ÉT. Ç~ #·÷dæq |ü*‘·T&ÉT ªªÄVü‰! m+‘· n<äèwüºeTT. Hê X¯Á‘·Te⁄ e\˝À ∫≈£îÿ≈£îHêï&ÉT.
áHê{Ï‘√ yê&ç |”&É...μμ nqT≈£îHêï&ÉT.
AD
Ç<˚ düeTj·T+˝À ªª#·+Á<ä≈£î&ÉTμμ nH˚ >∑T&É¢>∑÷ã Vü‰sTT>± $Vü≤]düTÔqï m\Tø£qT #·÷dæ nø£ÿ&É≈£î
PR
e∫Ã+~. #·+Á<ä≈î£ ì #·÷dæ |ü*‘·Tì >∑T+&Ó >∑TuÛ\Ò TeT+~. nsTTb˛sTT+~ Hê|üì nqT≈£îHêï&ÉT. ÁbÕD;Û‹‘√
–»–»˝≤&Ü&ÉT. ªª@+ #Ój·T´qTsê <˚e⁄&Üμμ n+≥÷ #Ó|üø√˝Òì Bqdæú‹˝À eTqdüT˝À @&ÉTdüTÔHêï&ÉT.
A
n+<äTø£H˚ ø±uÀ\T ªªˇø£] ø£cÕºìï #·÷dæ dü+‘√wæ+∫ #·+ø£\T ø=≥Tºø√sê<äqï~μμ nì eTqdüT˝À u≤<Û|ä &ü Ü¶&TÉ .
R
H
ª◊Hê ãT~∆eT+‘·T\T Á|üe÷<ä+ m<äT¬s’q|ü&ÉT <ÛÓ’s¡ýÓTT+<äT‘ês¡T ø±˙ njÓ÷´ Hê ÁbÕD+ b˛‘·T+<äì

D
@&Ées¡Tμ nì <ÛÓ’s¡´+ ‘Ó#·TÃ≈£îHêï&ÉT. m+‘·sTTHê ˇø£#√≥ Áã‘·T≈£î‘·Tqï yêfi¯fl+ ø±ã{Ïº á s√eTX¯óì

AN
n]ú+∫ ÁbÕD≤\T ì\u…≥Tº≈£î+{≤qT nì nqTø=ì HÓeTà~>± |æ*¢yÓ’|ü⁄ n&ÉT>∑T\T y˚XÊ&ÉT...

ªª$TÁ‘·e÷! qeTkÕÿs¡+. C≤‹yÓ’s¡eTTHêï X¯Á‘·T $TÁ‘·T\eTT. #ê˝≤ dü+e‘·‡sê\ qT+&ç á #Ó≥Tº
T
ER
e<ä›H˚ Áã‘·T≈£î‘·THêïeTT. ˇø£]ø=ø£s¡T n|üø±s¡+ #˚düTø√˝Ò<äT. Á|üdüTÔ‘·+ ø£wüºø±\+ e∫Ã+~. ø±e⁄q

X¯Á‘·Te⁄\+ nqTø√≈£î+&Ü |üs¡düŒs¡+ düVü≤ø£]+#·Tø=ì á Ä|ü<ä qT+&ç ãj·T≥|ü&<É ë+. ø±˙ rsê ˙
SC
e\‘êfi¯ófl ø=]øÏ ìqTï s¡øÏåùdÔ >∑T≥T≈£îÿq

$T+π>kÕÔy˚yÓ÷qì uÛÑj·T+‘√ ø±ùd|ü⁄
yÓqø£&ÉT>∑T y˚dæ nqedüs¡ Ä˝À#·q
#˚XÊqT. ø±˙ ‘Ó*j·Tì<ëì H√{À¢|ü&ç
~≈£îÿ˝Òì #êe⁄ #·#Ã˚ ø£Hêï ˙≈£î ñ|üø±s¡+
#˚dæ Ç<ä›s¡eT÷ ùdïVü≤+>± ñ+<ëeTì,
ø±<ä+fÒ ˙ø±Vü‰s¡+ nsTTb˛<ëeTì
‘Ó–+∫ e#êÃqT. ÁbÕD;Û‹‘√ ø±<äT,
ÁbÕDùdïVü ≤ + ø√dü +
‘·Vü≤‘·Vü≤˝≤&ÉT‘·÷...μμ
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 28 ‘Ó\T>∑T u≤≥
www.apteachers.in
n+‘ê $qï s√eTX¯ ó &É T
Äq+<ä|sü e¡ X¯ó&Éj÷· ´&ÉT. n‘·ìøÏ
uÛÑj·T+ ˝Òø£b˛e&Üìø°, n‘·ì
Ä˝À#·q\≈£L, dü+‘√wæ+#ê&ÉT.
<Ûäs¡àãT~∆ì yÓT#·TÃ≈£î+≥÷ Ç˝≤
|ü*ø±&ÉT. ªª$TÁ‘·e÷! J$‘·+
∫e]<ä X ¯ ˝ À ñHêïqT. ˙e⁄
#Ó|Œæ qfÒ¢ q&ÉT#·T≈£î+<ëeTT. ˙e⁄
‘ê´>∑ ã T~∆ ‘ √ qqTï
s¡øÏå+#·<ä\#êe⁄, ˙≈£î ø£è‘·»„‘·\T. H˚qT ≈£L&Ü #ê˝≤ s√E\qT+&ç ˙‘√ ùdïVü≤+>± ñ+&Ü\H˚
nqT≈£î+≥THêïqT. ˙ dü<ë˝À#·q Hê˝Àì nC≤„Hêìï |ü{≤|ü+#·\T #˚dæ+~. Ä >∑T&É¢>∑÷ã ìH˚ïMT
H
#˚j·T˝Ò<äT. ˙ ÁbÕD≤\≈£î Hê ÁbÕD+ n&ÉT¶y˚kÕÔqTμμ.
ES
yê]<ä›s¡÷ n˝≤ düK´+>± e÷{≤¢&ÉTø√e&É+ #·÷dæq #·+Á<ä≈£î&ÉT yê] yÓTÆÁ‹øÏ uÛÑj·T|ü&ç, ‘·q |ü<∏äø£+
AD
bÕs¡<äì ìsêX¯‘√ ‘·q <ë]q ‘êqT b˛j·÷&ÉT. y˚≥>±&ÉT e\˝À ∫≈£îÿ≈£îqï |æ*¢ ø√dü+ y˚≥≈£îø£ÿ\‘√
edüTÔHêï&ÉT. n~ #·÷dæq s√eTX¯ó&ÉT ªª$TÁ‘·e÷! |ü*‘·T&Ü! Ä øÏsê‘·T&ÉT ø±\j·TeTTì˝≤ edüTÔHêï&ÉT.
PR
qqTï ‘=+<äs¡>± s¡øÏå+#·Tμμ nHêï&ÉT. |ü*‘·T&ÉT ‘Ó*$>± e\ ø=s¡T≈£î‘·Tqï≥T¢ q{Ïdü÷Ô, y˚≥>±&ÉT <ä>∑Z]øÏ
e#˚Ãdü]øÏ |ü⁄≥T≈£îÿq e\ ø=]øÏ, s√eTX¯ó&ÉT b˛j˚T <ë]#˚dæ ‘·q ø£qï+˝ÀøÏ #·≥T≈£îÿq |üs¡T¬>‘êÔ&ÉT.
A
s√eTX¯ó&ÉT ªªÁã‘·T≈£îJe⁄&Üμμ ` n+≥÷ |ü⁄≥T≈£îÿq #Óf…ºø±ÿ&ÉT. y˚≥>±&ÉT |æ*¢ #˚C≤]b˛sTT+<äì $#ê]dü÷Ô

R
H
yÓqT~]>±&ÉT.
D
ø=+‘·ùd|ü{ÏøÏ s√eTX¯ó&ÉT yÓT\¢>± #Ó≥Tº~>±&ÉT. dü«C≤‹ãT~∆‘√, ø£|ü≥+‘√ |ü*‘·Tì ñ<˚›•+∫

AN
ªª$TÁ‘·e÷! ãj·T{ÏøÏsê! eTs√ ñ<˚›X¯+ ˝Ò<äT. qqTï qeTTà, ø£*dæyÓT\dæ ã‘·T≈£î<ë+. Äq+<ä+>±
ñ+<ë+μμ nì |æ*#ê&ÉT. ‘Ó*yÓ’q |ü*‘·T&ÉT ø£ì|æ+N ø£ì|æ+#·≈£î+&Ü ø£qï+˝À+∫ ‘·\ ãj·T≥≈£î
T
ER
ô|{≤º&ÉT. ‘=+<äs¡|ü&ç ãj·T≥≈£î sê≈£î+&Ü Ç˝≤ nHêï&ÉT. ªª$TÁ‘·e÷! #ê˝≤ dü+‘√wü+. Ç+<ëø£{Ï
nedüs¡+ Ç<ä›]B nsTT+~. Ä ÁbÕDuÛÑj·T+ Ç<ä›]~. n+<äT#˚‘· ìHêïÁX¯sTT+#êqT. Ç+<äT˝À yÓ÷dü+,
SC
<ä>±, ≈£îÁ{≤ @B ˝Ò<äT. n+‘ê dü‘·ý˚T. »]–+~ ñuÛÑj·TT\≈£L ˝≤uÛyÑ ˚T. me] ÁbÕD≤\T yê]øÏ <äø±ÿsTT.
ø±ì ìC≤ìøÏ C≤‹\ø£åD+ ø±<äq˝Òì
yÓ’s¡\ø£åD+. ãj·T≥≈£î e#êÃqqTø√
Hê≈£î ÁbÕD>∑+&É+ ‘·|üŒ<äì ‘Ó\TdüTμμ
nì |ü * øÏ ø£ q ï+˝ÀøÏ <ä ÷ ]
e÷j· T eTj· ÷ ´&É T . m\Tø£
sêø£ b ˛j˚ T dü ] øÏ s√eTX¯ ó &É T
ìsêX¯bÕ\j·÷´&ÉT.
ø£<∏ä düTU≤+‘·eTsTT´+~.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 29 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
Ç$ #˚j·T+&ç ÄVü‰sêH˚«wüD, n<äèwüº+, #·+Á<ä≈£î&ÉT, $Vü≤]düTÔqï, ÁbÕD;Û‹,
Bqdæú‹, <ÛÓ’s¡éTT, Áã‘·T≈£î‘·Tqï, ÁbÕD≤\T, Á|üdüTÔ‘·+, X¯Á‘·Te⁄\T,
|üs¡düŒs¡+, >∑T≥T≈£îÿq, ø£è‘·»„‘·\T, nC≤„q+, ÄÁX¯sTT+#êqT.
1. á ø£<∏äqT MT kı+‘·e÷≥˝À¢ #Ó|üŒ+&ç.
2. >∑T&É¢>∑÷ãqT #·÷∫ uÛÑj·T|ü&çq m\Tø£ ‘·q eTqdüT‡˝À @eTqTø=+~ ?
3. m\Tø£, |æ*¢qT+&ç m˝≤ ‘·|æŒ+#·T≈£î+~ ?
H
4. øÏ+~ ù|sê #·~$ Á|üX¯ï\≈£î »yêãT\T sêj·T+&ç.
ES
eTq+ eT+∫yê]‘√ ùdïVü≤+ #˚ùdÔ eT+∫ n\yê≥T¢ ekÕÔsTT.
#Ó&É¶yê]‘√ ùdïVü≤+ #˚ùdÔ #Ó&ÉT n\yê≥T¢ nãT“‘êsTT. n$
AD
eTq J$‘êìï e÷πsÃkÕÔsTT. n+<äTø£H˚ ùdïVæ≤‘·T\qT m+#·T
PR
≈£îH˚≥|ü&ÉT #ê˝≤ C≤Á>∑‘·Ô>± Ä∫‘·÷∫ m+#·Tø√yê*. #·ø£ÿ>±
#·<äTe⁄ø=ì ãT~∆>± ñ+&˚ |æ\¢\‘√ ùdïVü≤+ #˚j·T&É+ e\q
yês¡T≈£L&Ü J$‘·+˝À eT+∫ kÕúq+ dü+bÕ~+#·T ≈£î+{≤s¡T.
A
#·<äTe⁄MT<ä ÁX¯<ä∆˝Òì, u≤<Ûä´‘·˝Òì |æ\¢\‘√ ùdïVü≤+ #˚j·T&É+

R
e\¢ #·<Tä eP dü+<Ûë´ ˝Ò≈î£ +&Ü k˛eTs¡T˝≤¢ $T–*b˛‘·÷ ñ+{≤s¡T.

H
D
eTq+ ‹]π>, e÷{≤¢&˚ ùdïVæ≤‘·T\e\¢ eTq dü«uÛ≤e+ >∑TD>∑D≤\T m<äT{Ïyê]øÏ ‘Ó\TkÕÔsTT.

AN
ø£wüºdüeTj·÷˝À¢ eT+∫ ùdïVæ≤‘·T\T eTq≈£î ‘√&ÉT>± ñ+{≤s¡T.

(n) eTq+ m≥Te+{Ï yê]‘√ ùdïVü≤+ #˚j·÷* ?
T
ER
». ...........................................................................................
SC
(Ä) eT+∫ ùdïVæ≤‘·T\qT m˝≤ m+#·Tø√yê* ?

». ............................................................................................
(Ç) u≤<Ûä´‘·˝Òì |æ\¢\‘√ ùdïVü≤+ #˚j·T&É+ e\¢ @+ »s¡T>∑T‘·T+~ ?
». ............................................................................................
(á) ø£wüº düeTj·÷˝À¢ eTq≈£î ‘√&ÉT>± e#˚Ãyês¡T mes¡T ?
». ............................................................................................
(ñ) ô|’ ù|sê <˚ì>∑T]+∫ #Ó|ü⁄Ô+~ ?
». ............................................................................................
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 30 ‘Ó\T>∑T u≤≥
www.apteachers.in
1. |æ*¢ dü«uÛ≤e+ m˝≤+{Ï~ ?
2. Ä|ü<ä ø£*–q|ü⁄&ÉT eTq+ m˝≤ Ä˝À∫+#ê* ?
3. á ø£<∏ä˝À ˙e⁄ ‘Ó\TdüT≈£îqï ˙‹ @$T{Ï?
1. düeTj·Tdü÷Œ¤]Ô ø£<∏äqT kı+‘· e÷≥\˝À sêj·T+&ç.
2. m\Tø£ ‘Ó*$‘˚≥\qT >∑T]+∫ MTπseTqT≈£î+≥THêïs√ sêj·T+&ç.
H
3. m\Tø£ ` |æ*¢ e÷≥\qT dü+uÛ≤wüD s¡÷|ü+˝À sêj·T+&ç. (düè»Hê‘·àø£ Á|üX¯ï)
ES
AD
uÛ≤cÕ+XÊ\T PR
n) ^‘·^dæq |ü<ë\≈£î nsêú\T sêj·T+&ç.
A
yÓ‘·ø£&ÜìøÏ
ñ<ëˆˆ m\Tø£ ÄVü‰s¡+ nH˚«wæ+#·&ÜìøÏ ãj·T\T<˚]+~. R ...............................
R
H
1. ∫\Tø£ ÁbÕD;Û‹‘√ –»–»˝≤&ç+~. R ...........................................

D
AN
2. ∫s¡ø±\ yÓ’s¡+ eT+∫~ ø±<äT. R ..............................................

T
3. eT+∫yê]‘√ yÓTÁÆ ‹ >=|üŒ J$‘êìøÏ eT+∫e÷s¡+Z #·÷|ü⁄‘·T+~. R ......................

ER
4. dü<ë˝À#·q\T #˚j·÷*. R ............................................................

SC
Ä) øÏ+~ |ü<ë\≈£î e´‹πsø£ |ü<ë\T sêj·T+&ç.

1. n<äèwüº+ I 4. n|üø±s¡+ I
2. eT+∫ I 5. <Ûäs¡à+ I
3. yÓ\T>∑T I 6. dü‘·´+ I
dü÷#·q : Á|üø£è‹ ` $ø£è‹ n+fÒ @$T{À ñbÕ<Ûë´j·TT\T |æ\¢\≈£î #Ó|üŒ+&ç.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 31 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
Ç) øÏ+~ Á|üø£è‹ $ø£è‘·T\qT »‘·#˚j·T+&ç.
1. ÄVü‰s¡eTT ( ) (n) bÕq+
2. <Ûäs¡àeTT ( ) (Ä) dü+‘·dü+
3. ÁbÕDeTT ( ) (Ç) ø£‘·
4. ø£<ä∏ ( ) (á) <äeTà+
5. dü+‘√wüeTT ( ) (ñ) z–s¡+
yê´ø£s¡D≤+XÊ\T
H
ES
|æ\¢\+<äs¡÷ yÓTÆ<ëq+˝À Ä&ÉT‘·THêïs¡T.
AD
ô|’ yêø£´+˝À |æ\¢\+<äs¡÷ nH˚ |ü<ä+ |æ\¢\T G n+<äs¡÷ nH˚ ¬s+&ÉT |ü<ë\ ø£\sTTø£ e\¢ @s¡Œ&ç+~.
BìH˚ dü+~Û n+{≤s¡T.
PR
|æ\¢\T nqï |ü<ä+ ∫es¡ ªñμ ñ+~. n+<äs¡÷ nqï |ü<ä+ yÓTT<ä≥ ªnμ ñ+~. ¬s+&ÉT |ü<ë\÷
A
ø£*dæq|ü⁄&ÉT ñ G n nqï ¬s+&ÉT n#·TÃ\≈£î ã<äT\T ªnμ ˇø£ÿfÒ e∫Ã+~.

R
Ç≥Te+{Ï e÷s¡TŒqT dü+~Û n+{≤s¡T. dü+~Û »]π> düeTj·T+˝À yÓTT<ä{Ï |ü<ä+ ∫e] n#·TÃ
H
b˛‘·T+~. ¬s+&Ée |ü<ä+˝À yÓTT<ä{Ï n#·TÃ $T>∑T\T‘·T+~.

D
AN
¬s+&ÉT ‘Ó\T>∑T |ü<ë\ eT<Ûä´ »]π> á dü+<ÛäT\qT ‘Ó\T>∑T dü+<ÛäT\T n+{≤s¡T.

ñ<ë : sêeTT&ÉT G n‘·&ÉT ` sêeTT&É‘·&ÉT.
T
Ç+<äT˝À sêeTT&ÉT yÓTT<ä{Ï |ü<ä+. n‘·&ÉT ¬s+&Ée |ü<ä+. yÓTT<ä{Ï |ü<äyÓTÆq sêeTT&ÉT ˝Àì ∫e] ñ
ER
ø±s¡+ b˛sTT ¬s+&Ée |ü<ä+˝Àì nø±s¡+ $T–*+~.

SC
sêeTT&ÉT G n‘·&ÉT R sêeTT&É‘·&ÉT nH˚ s¡÷|ü+ @s¡Œ&ç+~.

n) øÏ+~ |ü<ë\qT $&ÉBj·T+&ç :
1. yê&Óø£ÿ&É
2. eTqeT+<äs¡+
3. me]ø£ÿ&É
4. yês¡+<äs¡÷
5. eTVü≤˙j·TT˝…+<äs√
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 32 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
Ä) øÏ+~ |ü<ë\qT ø£*|æ sêj·T+&ç. e÷s¡TŒqT #·]Ã+#·+&ç.

ñ<ë : eTTdü*yêfi¯ó¢ G n+<äs¡T R (fiŸ¢G) ñ G n R fi¯¢ ` eTTdü*yêfi¯+¢ <äs¡T.
1. Mfi¯ó¢ G n+<äs¡÷
2. Ç\T¢ G ñ+~
3. Á|ü»\T G n+<äs¡÷
4. &=ø£ÿ\T G m+&çb˛sTTq
5. eTTdü*yês¡T G n+fÒ
6. bÕsƒê\T G mìï
ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î >∑eTìø£ : yê´ø£s¡D |üs¡+>± ñ‘·«dü+~Û sêì dü+<äsê“¤\T (Á|ü<∏äy˚T‘·s¡ $uÛÑøÏÔ X¯Á‘·s¡úø£
#·Tes¡íeTT\+<äTqï ñø±s¡eTTq≈£î dü+~Û yÓ’ø£*Œø£eTT>± edüTÔ+~) nø£ÿ&Éø£ÿ&É ñHêïsTT. Ç$ Á>±+~∏ø£
H
uÛ≤wü≈£î |ü]$T‘·yÓTÆq $wüj·÷\T ø±ã{Ïº ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ ne>±Vü≤q ñ+fÒ #ê\T. |æ\¢\≈£î á kÕúsTT˝À
ES
$e]+#ê*‡q nedüs¡+ ˝Ò<äT.
AD
+ á bÕsƒ¡+˝Àì ñ‘·«dü+~ÛøÏ dü+ã+~Û+∫q dü+~Û|ü<ë\qT yÓ‹øÏ sêj·T+&ç.
Ç) bÕ]uÛ≤wæø£ |ü<ë\ nuÛ≤´kÕ\T :

PR
n&ÉT>∑T˝À n&ÉT>∑T y˚XÊeTT. ` Ä≥\T bÕ≥\T bÕ&ÜeTT.
A
Çs¡T>∑T bıs¡T>∑T ø£*XÊeTT. ` á\\T y˚dü÷Ô ¬>+‘êeTT.

R
ñs¡T≈£î\T |üs¡T>∑T\T rXÊeTT. ` }]ì X¯óÁuÛÑ+ #˚XÊeTT.

H
D
ô|’ π>j·T+˝À n#·TÃ\ øÏ+<ä ^‘· ^dæ >∑T]Ô+#·+&ç. ÁVü≤kÕ«#·TÃ\qT BsêÈ#·TÃ\qT $&ç$&ç>± sêj·T+&ç.
AN
ÁVü≤kÕ«#·TÃ\T BsêÈ#·TÃ\T
T
ER
1. 1.
2. 2.
SC
3. 3.
á) øÏ+~ yêø±´\˝À |üs¡TcÕø£åsê\qT >∑T]Ô+#·+&ç, ^‘· ^j·T+&ç.
1. ø£qïyê]ì ø=\T<ë›+. 2. #·<äTe⁄\T u≤>± #·<äTe⁄<ë+.
3. ∫≥|ü≥ ∫qT≈£î\T |ü&Ü¶sTT. 4. ‘·bÕ\yê&ÉT e#êÃ&ÉT, ‘·q‘√ C≤ãT\T ‘Ó#êÃ&ÉT.
5. |ü]eTfi¯eT+fÒ e÷øÏwüº+.
ñ) øÏ+~ yêø±´\˝À düs¡fi≤ø£åsê\T >∑T]Ô+#·+&ç.
1. #·*øÏ >∑»>∑» eDÏø±s¡T yês¡T. 2. Ä ne÷àsTT »&É≈£î#·TÃ\T ô|≥Tº≈î£ +~.
3. &ÉãT“ bı<äT|ü⁄ #˚j·T&É+ eT+∫~. 4. <ädüsê |ü+&É>∑ e∫Ã+~— düs¡<ë˝…H√ï ‘Ó∫Ã+~.
5. |ü\ø± ã\|ü+ e÷ ÄdæÔ.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 33 ‘Ó\T>∑T u≤≥
www.apteachers.in
}) øÏ+~ nø£åsê\T |ü]o*+#·+&ç. dæúsêø£åsê\ #·T≥÷º ªdüTqïμ #·T≥º+&ç.
ø£ K >∑ |òüT v |ü |òü ã uÛÑ eT
#· #Û· » s¡a x j·T s¡ \ e
≥ sƒ¡ &É &ÛÉ D X¯ wü dü Vü≤
‘· <∏ä <ä <Ûä q fi¯ ø£å i
m) øÏ+~ yêø±´\˝Àì düŒsêÙø£åsê\≈£î ªdüTqïμ #·T≥º+&ç.
á dü+e‘·‡s¡+ MTs¡T ôd\e⁄\≈£î mø£ÿ&çøÏ yÓfi¯ó‘·THêïs¡T ?
øÏ+<ä{Ï dü+e‘·‡s¡+ dü+|üPs¡í Á|ü|ü+#·j·÷Á‘· #˚XÊ+.
á @&Ü~ Ç+¬ø≥sTTHê yÓfi≤¢*.
H
@) øÏ+~ yêø±´\T |ü]o*+#·+&ç. es¡Zj·TT≈£îÿ\T >∑Ts¡TÔ|ü≥º+&ç.
ES
Äj·Tq≈£î ø£s¡eTTq≈£î Ks¡eTTq≈£î ‘˚&Ü ‘Ó©<äT≥.
AD
|òüTq‘·≈£î eT÷\+ $qj·T+.
uÛÑj·T|ü&ç‘˚ J$‘·+˝À eTT+<äT≈£î b˛˝Ò+.
PR
◊) øÏ+~ yêø£´+˝À nqTHêdæø±ø£åsê\T >∑T]Ô+#·+&ç. q ø£ \ sƒ¡ D
ø£s¡TD qeTkÕÿs¡+ ô|{Ïº+~.
A
eT ≥ ‘· >∑ &ÛÉ
R
ˇ) øÏ+~ e÷≥\˝À n+‘·kÕú\qT >∑T]Ô+#·+&ç.

H
j·TeTTq, ø±s¡+, bÕ\T, e+ø£s¡, y˚fi¯ s¡ #· ã &É ø£å

D
z) øÏ+~ yêø£´+˝À }cÕà\qT >∑T]Ô+#·+&ç.

AN
uÛ≤wüqT e÷{≤¢&˚ düVü≤» X¯øÏÔ eTqTwüß\+<ä]ø° ñ+≥T+~.

T
W) øÏ+~ yêø±´\˝À ‘ê\yê´ø£åsê\qT >∑T]Ô+#·+&ç.

ER
á Ç\˝À #·ø£ÿ>± #·<äTe⁄≈£îqïyêπs düTK|ü&É‘ês¡T.

n+) øÏ+~ >∑&ç˝À eT÷s¡∆Hê´ø£åsê\qT >∑T]Ô+#·+&ç.
SC
H ‘ê‘·≈£î <ä>∑TZ\T H˚s¡Œ&É+ dürwt≈£î kÕ<Ûäé÷.

á yêø£´+˝À ñqï <ä+‘ê´ø£åsê\ øÏ+<ä ^‘· ^j·T+&ç.
H eTVü‰‘êà>±+BÛ b˛sYã+<äsY˝À »ìà+#ê&ÉT.
á yêø£´+˝À zcÕ˜´ø£åsê\T >∑T]Ô+#·+&ç.
uÛ≤cÕuÛ≤>±\T
øÏ+~ uÛ≤cÕuÛ≤>±\qT »‘·|üs¡#·+&ç.
1. $X‚wüD+ ( ) 1. #·~yêqT
2. HêeTyê#·ø£+ ( ) 2. ø±ì
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 34 ‘Ó\T>∑T u≤≥
www.apteachers.in
3. ÁøÏj·T ( ) 3. ÄyÓT
4. ne´j·T+ ( ) 4. mÁs¡ì
5. düs¡«HêeT+ ( ) 5. eq»
U≤∞\qT |üP]+#·+&ç
1. HêeTyê#·ø±ìøÏ ˝Ò<ë düs¡«Hêe÷ìøÏ ñqï >∑TD≤ìï ‘Ó*ù|~ ....................
2. ù|s¡T≈£î ã<äT\T>± yê&˚~ .......................
3. |üìì ‘Ó*ù| e÷≥ ..............................
4. *+>∑ e#·q $uÛÑ≈£îÔ\T ˝Òì~ ....................
H
5. ù|s¡TqT ‘Ó*ù| |ü<ä+ ...........................
ES
AD
#·eT‘êÿs¡ |ü<ä´+ PR
ªªm\Tø£\T ‘·eT ø£\T>∑T˝ÀìøÏ Ç\˝À ì<ä›s¡T sêE\T
@qT>∑T˙&ÓÃqTμμ nì ø£$øÏ ˇø£ eT\j·TT#·T" »<äs¡+>∑e÷&ç e÷|ü{Ïy˚fi¯Hé
A
düeTdü´qT Ç#êÃs¡T. ø£$ <ëìì ã\yÓT‹Ôø£≥º eTs¡∫q

R
HÓ\Tø£\T ‘·eT ø£\T>∑T˝ÀìπøqT>∑T˙&ÓÃHé.

H
m˝≤ |üP]+#ê&√ #·÷&É+&ç.

D
AN
Ç\˝À Ç<ä›s¡T sêE\T |ü≥Tº<ä\‘√ #·<äs¡+>∑e÷&ÉT‘·THêïs¡T. sêÁ‹ nsTT+~ #·<äs¡+>∑+

MT<ä ã˝≤ìï (bÕe⁄\qT) m˝≤ ñqï$ n˝≤H˚ e~˝Òdæ yÓfi≤fls¡T. sêÁ‹øÏ m\Tø£\T e∫Ã
T
@qT>∑T (bÕe⁄) qT ‘·eT s¡+Á<Ûä+˝ÀøÏ á&ÉTÃø=ì b˛j·÷sTT.

ER
SC
H˚ì$ #˚j·T>∑\Hê?
1. bÕsƒêìï <Ûësêfi¯+>± #·<äe>∑\qT. ns¡ú+#˚düTø=ì kı+‘·e÷≥\˝À #Ó|Œü >∑\qT. WqT / ø±<äT
2. bÕsƒ¡+˝Àì e÷+&É*ø£ |ü<ë\qT, |ü<äã+<Ûë\qT yêø±´\˝À ñ|üjÓ÷–+#·>∑\qT. WqT / ø±<äT
3. Ç≥Te+{Ï ø£<∏äqT eTs=ø£{Ï #Ó|üŒ>∑\qT. WqT / ø±<äT
4. bÕsƒ¡+˝Àì Á|üX¯ï\≈£î »yêãT\T kı+‘·e÷≥\˝À sêj·T>∑\qT. WqT / ø±<äT
$<ë«Hé düs¡«Á‘· |üP»´‘˚

($<ëé+‘·T&ÉT nìï#√≥¢ |üPõ+|üã&É‘ê&ÉT)
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 35 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
#·<äe+&ç ` Äq+~+#·+&ç dü÷Œ¤]Ô
#ê˝≤ ø±\+ ÁøÏ‘·+ eT>∑<ÛäqT $Áø£eTùdqT&ÉT nH˚ sêE |ü]bÕ*+#˚yê&ÉT. m+‘√ <ÛÓ’s¡´ kÕVü≤kÕ\T
ø£\ $Áø£eTùdqT&ÉT ‘·q Á|ü»\qT ø£qï _&É¶˝≤¢ #·÷düT≈£îH˚yê&ÉT. Äj·Tq sê»´+˝À <Ûäs¡à+ Hê\T>∑T bÕ<ë\
MT<ä q&Ée&Éy˚T ø±≈£î+&Ü sê»´+˝À ø£qTï\ |ü+&ÉTe⁄>± dü+|ü<ä ‘·T\‘·÷>∑T‘·÷ ñ+&˚~.
eT>∑<Ûä ◊X¯«s¡´+ #·÷dæ zs¡«˝Òì bıs¡T>∑T <˚X¯+ sêE ô|<ä› ôd’Hê´ìï yÓ+≥u…≥Tº≈£îì eT>∑<Ûäô|’ <ë&ç
#˚kÕ&ÉT. $Áø£eTùdqT&ç e<ä› m≈£îÿe eT+~ ôd’ì≈£î\T ˝Òs¡T. j·TT<ä+∆ ˝À |üsê»j·T+ bı+~q $Áø£eTùdqT&ÉT
ÁbÕD≤\T s¡øÏå+#·T≈£îH˚+<äT≈£î n&É$˝ÀøÏ bÕ]b˛sTT ˇø£ ø=+&É>∑TVü≤˝À <ë≈£îÿHêï&ÉT.
ˇ+≥]‘·q+, |üsê»j·T+, u≤<Ûä, n\dü≥.. n˙ï ˇø£ÿkÕ]>± $Áø£eTùdqTDÏí Äe]+#êsTT.
ªªHê ø£qï _&É¶˝≤¢+{Ï Á|ü»*ï, sêC≤´ìï ø√˝ÀŒsTTq H˚qT Çø£ Áã‘·ø£≥+ nqedüs¡+. ìdü‡Vü‰j·TT&ç>±
m+‘· ø±\$T˝≤ <ëø√ÿyê*?μμ nì Ä˝À∫+∫q $Áø£eTùdqT&ÉT #êy˚ X¯s¡DéTì nqT≈£îHêï&ÉT. ÁbÕD≤\T
H
m˝≤ rdüTø√yê˝≤ nì Ä˝À∫düTÔqï düeTj·T+˝À n‘·ìøÏ ˇø£ <äèX¯´+ ø£+≥|ü&ç+~.
ES
ˇø£ ∫qï kÕ©&ÉT >∑TVü≤ ô|’uÛ≤>∑+˝À >∑÷&ÉT n\T¢ø√e&ÜìøÏ Á|üj·T‘·ï+ #˚k˛Ô+~. kÕ©&ÉT ô|’øÏ bÕπø
AD
ø=~› <ëì qT+&ç e#˚Ã <ës¡+ ‘Ó– n~ ÁøÏ+~øÏ C≤]b˛‘·÷ ñ+~. nsTTHê kÕ©&ÉT ‘·q Á|üj·T‘êïìï
ø=qkÕ–dü÷ÔH˚ ñ+~. mH√ïe÷s¡T¢ Á|üj·T‹ï+#·>± ∫e]øÏ kÕ©&ÉT $»j·Te+‘·+>± ô|’øÏ m>∑u≤øÏ >∑÷&ÉTqT
PR
n\¢≥+ |üP]Ô #˚j·T>∑*–+~.
n~ #·÷dæq $Áø£eTùdqT&ç˝À ˇø£ ø=‘·Ô Ä˝À#·q ø£*–+~. ªˇø£ ∫qï kÕ©&ÉT n|ü»j·÷ìï n+^ø£]+|üø£
A
eT∞fl eT∞fl Á|üj·T‹ï+∫ nqT≈£îqï |üì kÕ~Û+#·>∑*–+~. H˚qT e÷Á‘·+ m+<äT≈£î Á|üj·T‹ï+#·≈£L&É<äT?
R
H˚qT eTìwæì, nej·Tyê\‘√ bÕ≥T uÛÑ>∑e+‘·T&ÉT Ä˝À∫+#·&ÜìøÏ, m‘·TÔ≈£î ô|’m‘·TÔ y˚j·T&ÜìøÏ n<äq+>±
H
D
yÓT<ä&ÉTqT ≈£L&Ü Ç#êÃ&ÉT. yÓ’|òü\´+ edü÷Ô ¬>\e&ÜìøÏ ˇø£ ì#ÓÃqqT yÓ÷düT≈£î edüTÔ+~μ. Ç˝≤ Ä˝À∫+∫q
AN
$Áø£eTùdqT&ç˝À ìsêXÊ, ìdüŒ èVü≤\T |ü{≤|ü+#·˝…’ b˛j·÷sTT. ø=‘·Ô dü÷Œ¤]Ô ø=+&É+‘· ã˝≤ìï #˚≈£L]Ã+~.
$Áø£eTùdqT&ÉT Ä n&É$ qT+&ç ãj·T≥|ü&ç, #Ó˝≤¢ #Ó<äT¬s’q ‘·q ôd’Hê´ìï düMTø£]+#·T≈£îHêï&ÉT.
T
nH˚ø£ |üsê´j·÷\T $&Ée≈£î+&Ü X¯Á‘·Te⁄ô|’ <ë&ç #˚dæ ∫es¡≈£î ‘·q sêC≤´ìï bı+<ë&ÉT.
ER
SC
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 36 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
5. eTq eTVü≤˙j·TT\T (ñ|üyê#·ø£+)

` s¡#·sTT‘·\ ãè+<ä+
‘Ó\T>∑T Á|ü»\ Væ≤‘·+ ø√dü+ ‘·|æ+∫ ìs¡+‘·s¡+ ÁX¯$T+∫q ªªm+<äs√ eTVü‰qTuÛ≤e⁄\T n+<ä]ø°
e+<äqeTT\Tμμ. ÁbÕD‘ê´>±ìøÏ yÓqTBj·Tø£ ‘Ó\T>∑T C≤‹ Ä‘êà_Ûe÷Hêìï ì\u…{Ïºqyês¡T, ‘·eT Á|ü‹uÛ≤
bÕ≥yê\‘√ uÛ≤s¡‘· C≤rj·T ø°]Ô|ü‘êø£+ m>∑Ts¡y˚dæqyês¡T, C≤rj·T düyÓTÆø£´‘·¬ø’ Á|ü‹q|üPì, ‘·eT
bÕ+&ç‘·´+‘√ ‘Ó\T>∑T uÛ≤wüqT, dü+düÿ è‹ì >∑Tu≤[+|ü CÒdæqyês¡T ` Ç˝≤ m+<äs√ eTVü≤˙j·TT\T
eTq ‘Ó\T>∑TC≤‹ ÄDÏeTT‘ê´\T>± ñHêïs¡T.
Ä eTVü≤˙j·TT\ J$‘·+ uÛ≤$‘·sê\≈£î dü÷Œ¤]Ô<ëj·Tø£+. yê] ‘ê´>∑+ neT÷\´+. yê] ø£èwæ
H
C≤‹øÏ |ü<∏äìπs›X¯+. yê] Á|ü‹uÛÑ C≤‹>ös¡e |ü]eTfi¯+. yê]ì düà]+#·Tø√e&É+ eTq u≤<Ûä´‘·.
ES
neTs¡J$ bı{Ïº lsêeTT\T
AD
1952 &çôd+ãs¡T 16 eT+>∑fi¯yês¡+. ‘·÷s¡TŒq dü÷s¡T´&ÉT ñ<äsTT+#˚
dü]øÏ Äø±X¯yêDÏ yês¡Ô nX¯ìbÕ‘·+˝≤ q\T~X¯˝≤ <Ûä«ì+∫+~. Ä yês¡Ô≈î£
PR
‘Ó\T>∑T H˚\ Á<ä$+∫+~. ‘Ó\T>∑T Á|ü»\T >∑T+&Ó ø√‘·qT ‘·≥Tºø√˝Òø£ $\$\
˝≤&çb˛j·÷s¡T. ªª>∑‘· sêÁ‹ >∑+ˆˆ 11.30 ìˆˆ\≈£î bı{Ïº lsêeTT\T ÁbÕD
A
R
yêj·TTe⁄\T nq+‘êø±X¯+˝À ø£*dæb˛j·÷sTTμμ nqï~ Ä yês¡Ô. mesê

H
bı{Ïº lsêeTT\T? m+<äT≈£î Ä+Á<ÛäT\ Äs¡ÔHê<ë\T?

D
bı{Ïº lsêeTT\T |üP]«≈£î\T ˇø£|Œü {Ï HÓ\÷¢sT¡ õ˝≤¢ ø£ì–] (Á|üdTü ‘Ô +·

AN
Á|üø±X¯+õ˝≤¢) ÁbÕ+rj·TT\T. yê´bÕs¡Ø‘ê´ eTÁ<ëdüT (#ÓHï’Ó ) ˝À dæsú |¡ &ü Ü¶sT¡ . lsêeTT\T>±s¡T >∑Ts¡ej·T´,
eTVü‰\ø£åàeTà <ä+|ü‘·T\≈£î eTÁ<ëdüT˝À 16`3`1901 q »ìà+#ês¡T. eTÁ<ëdüT, u§+u≤sTT q>∑sê\˝À
T
$<ëúÛ≤´dü+ #˚kÕs¡T. ‘·q y˚Tqe÷eT ≈£îe÷¬sÔ d”‘·eTàqT $yêVü≤+ #˚düTø=Hêïs¡T. u§+u≤sTT˝À

ER
ndæôdº+≥T |ü¢+ãsY>± ñ<√´>∑+˝À #˚] nø£ÿ&˚ ìyêdü+ ñHêïs¡T. $ÁXÊ+‹y˚fi¯˝À¢ nø£ÿ&É |üì#˚düTÔqï
SC
ø±]à≈£î\ jÓ÷>∑πøåe÷\T $#ê]+#˚yês¡T. ù|<äyê] ø£cÕº˝À¢ bÕ\T|ü+#·Tø=H˚yês¡T. Ç‘·s¡T\ ø√dü+

@<√ˇø£{Ï #˚j·÷\ì ‘·|æ+#˚yês¡T. >±+BÛJ uÀ<Ûäq\≈£î lsêeTT\T Äø£]¸‘·T&Éj·÷´s¡T. Ä uÀ<Ûäq˝Ò
M]ì uÛ≤s¡‘· kÕ«‘·+Á‘√´<äéT+yÓ’|ü⁄ q&ç|æ+#êsTT.
Äj·Tq #˚düTÔqï ñ<√´>∑+ e<ä* düãs¡àr ÄÁX¯eT+˝À #˚sês¡T. sêCŸø√{Ÿ dü‘ê´Á>∑Vü≤+˝À bÕ˝§Zì
Äs¡T HÓ\\T >±+BÛ‘√bÕ≥T C…’\T•ø£å nqTuÛÑ$+#ês¡T. ñ<äéT+˝À uÛ≤>∑+>± U≤BÁ|ü#ês¡+, eT<ä´bÕq
ìùw<Ûä Á|ü#ês¡+, ìeTïC≤‘·T\≈£î <˚yê\j·T Á|üy˚X¯+ e+{Ï kÕ+|òæTø£ùdyê ø±s¡´Áø£e÷\qT #˚|ü{≤ºs¡T.
Ä+Á<ÛäT\T, ‘·$Tfi¯ó\≈£î ø£*|æ ˇπø sêÁwüº+ ñ+&É≥+ e\¢ ‘Ó\T>∑Tyês¡T nH˚ø£ Çã“+<äT\T |ü&É≥+ Ms¡T
>∑eTì+#ês¡T. Á|ü‘˚´ø£ Ä+Á<ÛäsêÁwüº+ ø√dü+ 1911 qT+&ç mH√ï düu\ÛÑ ÷, düe÷y˚XÊ\÷, rsêàHê\÷
»s¡T>∑T‘·THêïsTT. ø±˙ Ä+Á<ÛäsêÁwüº+ @s¡Œ&É˝Ò<äT. Ä+Á<ÛäsêÁwüº ne‘·s¡D≈£î ˇø£ neT÷\´ ‘ê´>∑+
nedüse¡ Tì <äè&Û+É >± ìX¯ÃsTT+#·T≈£îHêïs¡T. HÓ\÷¢sT¡ ˝À Äràj·TT\≈£î dü÷#·qÁbÕj·T+>± ‘·q dü+ø£˝≤Œìï
#Ó|æŒ eTÁ<ëdüT ãj·T\T<˚sês¡T.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 37 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
düeTj·Tdü÷Œ¤]Ô
|ü+#·e≥+ (◊<äT #Ó≥¢
düeT÷Vü≤+) nH˚ ÁbÕ+‘·+˝Àì
ˇø£ eTÁ]#Ó ≥ Tº ‘=Ás¡ ˝ À
ªªs√eTX¯ ó &É T μμ nH˚ |æ * ¢
ìedæk˛Ô+~. Ä #Ó≥Tº ÁøÏ+~
ø£qï+˝À ªª|ü*‘·T&ÉTμμ nH˚
m\Tø£ ø±|ü⁄s¡eTT+{À+~. ˇø£Hê{Ï sêÁ‹ y˚≥>±&ÉT nø£ÿ&çøÏ e∫Ã, Ä #Ó≥Tº #·T≥÷º e\|üHêï&ÉT.
H
n~ ‘Ó*j·Tì s√eTX¯ó&ÉT ‘Ó\¢yês¡T‘·÷H˚ eTdüø£ Nø£{Ï˝À ÄVü‰sêH˚«wüD≈£î ãj·T\T<˚] Ä e\˝À
ES
∫≈£îÿ≈£îHêï&ÉT. Ç~ #·÷dæq |ü*‘·T&ÉT ªªÄVü‰! m+‘· n<äèwüºeTT. Hê X¯Á‘·Te⁄ e\˝À ∫≈£îÿ≈£îHêï&ÉT.
áHê{Ï‘√ yê&ç |”&É...μμ nqT≈£îHêï&ÉT.
AD
Ç<˚ düeTj·T+˝À ªª#·+Á<ä≈£î&ÉTμμ nH˚ >∑T&É¢>∑÷ã Vü‰sTT>± $Vü≤]düTÔqï m\Tø£qT #·÷dæ nø£ÿ&É≈£î
PR
e∫Ã+~. #·+Á<ä≈î£ ì #·÷dæ |ü*‘·Tì >∑T+&Ó >∑TuÛ\Ò TeT+~. nsTTb˛sTT+~ Hê|üì nqT≈£îHêï&ÉT. ÁbÕD;Û‹‘√
–»–»˝≤&Ü&ÉT. ªª@+ #Ój·T´qTsê <˚e⁄&Üμμ n+≥÷ #Ó|üø√˝Òì Bqdæú‹˝À eTqdüT˝À @&ÉTdüTÔHêï&ÉT.
A
n+<äTø£H˚ ø±uÀ\T ªªˇø£] ø£cÕºìï #·÷dæ dü+‘√wæ+∫ #·+ø£\T ø=≥Tºø√sê<äqï~μμ nì eTqdüT˝À u≤<Û|ä &ü Ü¶&TÉ .
R
H
ª◊Hê ãT~∆eT+‘·T\T Á|üe÷<ä+ m<äT¬s’q|ü&ÉT <ÛÓ’s¡ýÓTT+<äT‘ês¡T ø±˙ njÓ÷´ Hê ÁbÕD+ b˛‘·T+<äì

D
@&Ées¡Tμ nì <ÛÓ’s¡´+ ‘Ó#·TÃ≈£îHêï&ÉT. m+‘·sTTHê ˇø£#√≥ Áã‘·T≈£î‘·Tqï yêfi¯fl+ ø±ã{Ïº á s√eTX¯óì

AN
n]ú+∫ ÁbÕD≤\T ì\u…≥Tº≈£î+{≤qT nì nqTø=ì HÓeTà~>± |æ*¢yÓ’|ü⁄ n&ÉT>∑T\T y˚XÊ&ÉT...

ªª$TÁ‘·e÷! qeTkÕÿs¡+. C≤‹yÓ’s¡eTTHêï X¯Á‘·T $TÁ‘·T\eTT. #ê˝≤ dü+e‘·‡sê\ qT+&ç á #Ó≥Tº
T
ER
e<ä›H˚ Áã‘·T≈£î‘·THêïeTT. ˇø£]ø=ø£s¡T n|üø±s¡+ #˚düTø√˝Ò<äT. Á|üdüTÔ‘·+ ø£wüºø±\+ e∫Ã+~. ø±e⁄q

X¯Á‘·Te⁄\+ nqTø√≈£î+&Ü |üs¡düŒs¡+ düVü≤ø£]+#·Tø=ì á Ä|ü<ä qT+&ç ãj·T≥|ü&<É ë+. ø±˙ rsê ˙
SC
e\‘êfi¯ófl ø=]øÏ ìqTï s¡øÏåùdÔ >∑T≥T≈£îÿq

$T+π>kÕÔy˚yÓ÷qì uÛÑj·T+‘√ ø±ùd|ü⁄
yÓqø£&ÉT>∑T y˚dæ nqedüs¡ Ä˝À#·q
#˚XÊqT. ø±˙ ‘Ó*j·Tì<ëì H√{À¢|ü&ç
~≈£îÿ˝Òì #êe⁄ #·#Ã˚ ø£Hêï ˙≈£î ñ|üø±s¡+
#˚dæ Ç<ä›s¡eT÷ ùdïVü≤+>± ñ+<ëeTì,
ø±<ä+fÒ ˙ø±Vü‰s¡+ nsTTb˛<ëeTì
‘Ó–+∫ e#êÃqT. ÁbÕD;Û‹‘√ ø±<äT,
ÁbÕDùdïVü ≤ + ø√dü +
‘·Vü≤‘·Vü≤˝≤&ÉT‘·÷...μμ
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 28 ‘Ó\T>∑T u≤≥
www.apteachers.in
m+<äs√ Ms¡T\ ‘ê´>∑+ »„|æÔøÏ edüTÔ+~. n+‘·{Ï eTVü≤˙j·T‘· ø£*–q eTq C≤rj·T|ü‘êø£
s¡÷|ü•*Œ |æ+>∑[ yÓ+ø£j·T´.
C…+&Ü yÓ+ø£j·T´>± Á|üdæ<äT∆&Ó’q |æ+>∑[ yÓ+ø£j·T´ 1878 Ä>∑wüßº 2e ‘˚Bq ø£ècÕíõ˝≤¢ uÛÑ≥¢
ô|qTeTÁs¡T˝À »ìà+#ês¡T. Ms¡T ôV≤’ dü÷ÿ\T #·<Tä e⁄ |üP]Ô#d˚ qæ ‘·sT¡ yê‘· <˚Xu¯ øÑÛ ‘ÔÏ √ 19 @fi¯fl ej·TdüT˝ÀH˚
ôd’q´+˝À #˚sês¡T. eTq <˚XÊìøÏ kÕ«‘·+Á‘·´+ ø√dü+ ñ<äéTC≤«\\T m–dæ |ü&ÉT‘·Tqï ‘·s¡TD+ n~.
>±+BÛ>±]‘√ M] |ü]#·j·T+ kÕ«‘·+Á‘·´ ñ<äé÷ìøÏ u≤≥ |ü{Ïº+∫+~.
1906e dü+e‘·‡s¡+˝À ø£\ø£‘êÔ˝À »]–q C≤rj·T ø±+Á¬>dt eTVü‰düuÛÑ\≈£î |æ+>∑[ yÓ+ø£j·T´
Vü‰»s¡j·÷´s¡T. nø£ÿ&É Á_{°wüß C…+&Ü m>∑Ts¡ y˚j·T&É+ M]øÏ q#·Ã˝Ò<äT. Á_{°wüßyê] kÕs¡«uÛÖe÷~Ûø±s¡+
‘Ó*ù| yê] C…+&Ü eTq≈£î C≤rj·T|ü‘êø£+ m˝≤ ne⁄‘·T+<äqï Á|üX¯ï yÓ+ø£j·T´>±]øÏ ‘·˝…‹Ô+~.
C≤rj·T C…+&Ü s¡÷|üø£\Œq≈£î yÓ+ø£j·T´>±]ì |ü⁄]ø=*Œ+~.
H
1921e dü+e‘·‡s¡+˝À $»j·Tyê&É˝À »]–q nœ\ uÛ≤s¡rj·T ø±+Á¬>dt düe÷y˚X¯+˝À >±+BÛJ
ES
|æ+>∑[ yÓ+ø£j·T´qT C≤rj·T |ü‘êø£+ ∫Á‹+∫ Çe«eTì n&ç>±s¡T. eT÷&ÉT>∑+≥\ eé~Û˝À C…+&ÜqT
AD
s¡÷bı+~+∫ Ç#êÃs¡T. C…+&Ü˝À ø±cÕj·T+s¡+>∑T ‘ê´>±ìøÏ, <˚X¯uÛÑøÏÔøÏ Á|ürø£>±, ‘Ó\T|ü⁄s¡+>∑T XÊ+‹øÏ
dü‘ê´ìøÏ ∫Vü≤ï+>±, Ä≈£î|ü#·Ãs¡+>∑T düeTè~∆øÏ, qeTàø±ìøÏ >∑Ts¡TÔ>± Ms¡T Á‹es¡í |ü‘êø±ìï
PR
s¡÷bı+~+#ês¡T. á |ü‘êø£+ eT<Ûä´˝À yÓTT<ä≥ sê≥ï+ ñ+&˚~. ‘·s¡Tyê‘· <ëì kÕúq+˝À nXÀø£
<Ûäs¡à#·Áø£+ #˚sêÃs¡T.
A
uÛ≤s¡rj·TT\+<ä]ø° ñ<äéT dü÷Œ¤]Ôìø£*–+∫ kÕ«‘·+Á‘√´<äéT+ ø=s¡≈£î @ø£‘ê{Ïô|’ ‘˚>∑*–+~

R
H
eTq C…+&Üj˚T! eTq C≤rj·TC…+&Ü s¡÷|üø£s¡Ô eTq Ä+Á<ÛäT&Ée«&É+ eTq≈£î >∑s¡«ø±s¡D+. ìsê&É+ãs¡
D
J$‘·+, ìkÕ«s¡ú ùdyê‘·‘·Œs¡‘˚ <Û˚´j·T+>± Áã‹øÏq Ms¡T

AN
04`07`1963q dü«s¡dZ Tü \ú j·÷´s¡T. yês¡T eTq eT<Û´ä

˝Òø£b˛sTTHê yês¡T s¡÷bı+~+∫q C≤rj·T|ü‘êø£+
T
Á|ü‹ uÛ≤s¡rj·TTì >∑T+&Ó ñbıŒ+π>˝≤, C≤‹

ER
dü>∑s¡«+>± ‘·\jÓT‘·TÔø=H˚˝≤ Ä#·+Á<ä‘êsês¡ÿ+

SC
¬s|ü¬s|ü˝≤&ÉT‘·÷H˚ ñ+≥T+~.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 39 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
Ç$ #˚j·T+&ç ÄVü‰sêH˚«wüD, n<äèwüº+, #·+Á<ä≈£î&ÉT, $Vü≤]düTÔqï, ÁbÕD;Û‹,
Bqdæú‹, <ÛÓ’s¡éTT, Áã‘·T≈£î‘·Tqï, ÁbÕD≤\T, Á|üdüTÔ‘·+, X¯Á‘·Te⁄\T,
|üs¡düŒs¡+, >∑T≥T≈£îÿq, ø£è‘·»„‘·\T, nC≤„q+, ÄÁX¯sTT+#êqT.
1. á ø£<∏äqT MT kı+‘·e÷≥˝À¢ #Ó|üŒ+&ç.
2. >∑T&É¢>∑÷ãqT #·÷∫ uÛÑj·T|ü&çq m\Tø£ ‘·q eTqdüT‡˝À @eTqTø=+~ ?
3. m\Tø£, |æ*¢qT+&ç m˝≤ ‘·|æŒ+#·T≈£î+~ ?
H
4. øÏ+~ ù|sê #·~$ Á|üX¯ï\≈£î »yêãT\T sêj·T+&ç.
ES
eTq+ eT+∫yê]‘√ ùdïVü≤+ #˚ùdÔ eT+∫ n\yê≥T¢ ekÕÔsTT.
#Ó&É¶yê]‘√ ùdïVü≤+ #˚ùdÔ #Ó&ÉT n\yê≥T¢ nãT“‘êsTT. n$
AD
eTq J$‘êìï e÷πsÃkÕÔsTT. n+<äTø£H˚ ùdïVæ≤‘·T\qT m+#·T
PR
≈£îH˚≥|ü&ÉT #ê˝≤ C≤Á>∑‘·Ô>± Ä∫‘·÷∫ m+#·Tø√yê*. #·ø£ÿ>±
#·<äTe⁄ø=ì ãT~∆>± ñ+&˚ |æ\¢\‘√ ùdïVü≤+ #˚j·T&É+ e\q
yês¡T≈£L&Ü J$‘·+˝À eT+∫ kÕúq+ dü+bÕ~+#·T ≈£î+{≤s¡T.
A
#·<äTe⁄MT<ä ÁX¯<ä∆˝Òì, u≤<Ûä´‘·˝Òì |æ\¢\‘√ ùdïVü≤+ #˚j·T&É+

R
e\¢ #·<Tä eP dü+<Ûë´ ˝Ò≈î£ +&Ü k˛eTs¡T˝≤¢ $T–*b˛‘·÷ ñ+{≤s¡T.

H
D
eTq+ ‹]π>, e÷{≤¢&˚ ùdïVæ≤‘·T\e\¢ eTq dü«uÛ≤e+ >∑TD>∑D≤\T m<äT{Ïyê]øÏ ‘Ó\TkÕÔsTT.

AN
ø£wüºdüeTj·÷˝À¢ eT+∫ ùdïVæ≤‘·T\T eTq≈£î ‘√&ÉT>± ñ+{≤s¡T.

(n) eTq+ m≥Te+{Ï yê]‘√ ùdïVü≤+ #˚j·÷* ?
T
ER
». ...........................................................................................
SC
(Ä) eT+∫ ùdïVæ≤‘·T\qT m˝≤ m+#·Tø√yê* ?

». ............................................................................................
(Ç) u≤<Ûä´‘·˝Òì |æ\¢\‘√ ùdïVü≤+ #˚j·T&É+ e\¢ @+ »s¡T>∑T‘·T+~ ?
». ............................................................................................
(á) ø£wüº düeTj·÷˝À¢ eTq≈£î ‘√&ÉT>± e#˚Ãyês¡T mes¡T ?
». ............................................................................................
(ñ) ô|’ ù|sê <˚ì>∑T]+∫ #Ó|ü⁄Ô+~ ?
». ............................................................................................
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 30 ‘Ó\T>∑T u≤≥
www.apteachers.in
|ü<ä∆‹˝Àì yÓ{Ïº#êøÏ]ì ìs¡dædü÷Ô mH√ï ø£<∏ä\T sêXÊs¡T. <˚e<ä‘·T&Ô ÉT, ‘·T\d”<ëdüT, ‘ê´>∑sêE yÓTT<ä˝…’q
|ü<ä´ø±yê´\T sêkÕs¡T. >∑èVü≤düú J$‘·+, Ád”Ô<Ûäs¡àeTT, ‘ês¡, leT‹ nH˚ Hê≥ø±\T sêkÕs¡T.
u≤\sêe÷j·TD+, yÓ+ø£fÒX¯ düTÔ‘·T\T yÓTT<ä˝…’q s¡#·q\T #˚XÊs¡T.
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ yês¡dü‘·« dü+|ü<ä>± edüTÔqï kÕ+düÿ è‹ø£, kÕe÷õø£ $\Te\qT ø±bÕ&É≥+ uÛ≤$
uÛ≤s¡‘b· Âs¡T\ Á|ü<eä∏ T ø£seÔ¡ ´+. Ç+<äTø√dü+ u≤\\qT düe÷j·T‘·+Ô #˚dTü +Ô B Á|ü‹»„. <˚Xu¯ ≤Û wü\ìï+{Ï˝ÀìøÏ
nqTe~+#·ã&ç, <˚X¯eT+‘ê Á|ü‹ì‘·´+ Á|ü‹<Ûä«ìdü÷Ô, C≤rj·T ^‘ê\ düs¡düq yÓ\T>∑T‘·T+~. á Á|ü‹»„
<Ûä«ì+∫q+‘·ø±\+ ªªô|’&çeTÁ]μμ yês¡T <˚X¯ bÂs¡T\ Vü≤è<äj·÷\˝À ø£\ø±\+ ì*#˚ ñ+{≤s¡T.
düT+<äs¡ø£$ ` X¯+ø£s¡+u≤&ç düT+<äsê#ê]
u…Hês¡dt $X¯«$<ë´\j·T+˝À kÕj·T+Á‘·+ Hê\T>∑T >∑+≥\≈£î
‘Ó\T>∑T $<ë´s¡Tú\+<äs¡÷ düe÷y˚X¯yÓTÆ ekÕÔqqï n‹~∏ø√dü+
H
m<äTs¡T#·÷düTÔHêïs¡T. #Ó|æŒq düeTj·T+ Hê\T>∑T <ë{Ïb˛sTT+~.
ES
Hê\T>∑Tqïs¡... ◊<äT... ◊<äTqïs¡... eTìwæ n+‘·T˝Ò&ÉT. $<ë´s¡Tú\T
AD
ndüVü≤q+‘√ }–b˛‘·THêïs¡T. ìsê«Vü≤≈£î\ >∑T+&Ó˝À¢ ¬s’fi¯ófl
|üs¡T¬>&ÉT‘·THêïsTT. n+<ä]#·÷|ü⁄ π>≥T yÓ’ù|.
PR
Äs¡T >∑+≥\≈£î... n‹kÕe÷qýÓTÆq H˚‘·ã≥º\T <Ûä]+∫, #˚‹˝À
dü+∫‘√ q&ÉT#·T≈£î+≥÷ y˚~ø£ yÓ’|ü⁄ e#êÃ&Üj·Tq. }|æ] |”\TÃ≈£îHêïs¡T
A
ìsê«Vü≤≈£î\T. Ç+‘·˝À ãs¡+|ü⁄sêìøÏ #Ó+~q ≈£îÁsê&ÉT ø±düÔ >∑&ÉTdüT>±

R
ªªÇ|ü  &=#êÃ&É j · ÷ ´! Ç|ü  &É T yÓ T T<ä \ Tô|&ç ‘ ˚ m|ü Œ {Ï ø Ï e<ä T \T‘ê&√μμ nHêï&É T . Äj· T q
H
D
$q˝Ò<äqT≈£îHêïs¡+<äs¡÷. ªªˇπsjYT nu≤“jYT! qTe⁄« ˝Ò!μμ nHêï&ÉT Ä ≈£îÁsê&çì y˚\T #·÷|ædü÷Ô.

AN
ªªÇ|ü&ÉT yÓTT<ä\Tô|&ç‘˚ m|üŒ{ÏøÏ e<äT\T‘ê&√ nqï~ qTy˚« ø£<ë! H˚qT e÷{≤¢&É≥+ ÁbÕs¡+_Û+∫
Äù|˝À|ü⁄ ˙ n+‘·≥ qTy˚« ˝Ò∫ yÓfi¯fl>∑*–‘˚ yÓ[flb˛! düyê˝Ÿ!μμ nHêï&Üj·Tq. Ä\dü´+>± e∫Ã, n–ï˝À
T
Ä»´+ b˛dæq≥T¢ á düyê˝Ÿ @$T{À ns¡ú+>±ø£ ‘·\\T |ü≥Tº≈£îHêïs¡T ìsê«Vü≤≈£î\T.

ER
ªªMTs¡+‘ê ‘Ó\T>∑Tyêfi¯óflø£<ë! MTø£dü\T ‘Ó\T>∑T dü]>±Z e÷{≤¢&É≥+ e#êÃ?

‘Ó\T>∑T m˝≤ ñ+≥T+<√ #·÷|ækÕÔ #·÷&É+&çμμ n+≥÷ ∫Á‘·+>± nø£ÿ&ç
SC
yê‘êes¡D≤ìï |üP]Ô>± e÷πsÃdü÷Ô Á|üdü+>∑+ ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. ‘Ó\T>∑T Á>±MTD

Jeq+˝À ‘Ó\¢yês¡Ts¡a≤eTTq ø√&ç ≈£Ldæ+~ yÓTT<ä\T J$‘ê\T m˝≤
ÁbÕs¡+uÛÑeTe⁄‘êsTT? nH˚ yê{Ïì >∑T]+∫ $e]+#ês¡T. |ü˝…¢|ü&ÉT#·T\
≈£Lìsê>±\÷, |üX¯óe⁄\ ns¡T|ü⁄\÷, |æ≥º\ ≈£L‘·\÷, eTT>∑TZ\T y˚dü÷Ô Ç˝≤¢\T
bÕ&˚ ‘Ó\T>∑T C≤q|ü<ä ^‘ê\÷, |ü˝…¢düT<äT›\÷, neTà bÕ&˚ uÛÑøÏÔbÕ≥\÷, |æ\¢\
Ä≥\÷, bÕ≥\ >∑T]+∫ e]í+#ês¡T. >∑+–¬s<äT›\ #·|üfi¯Sfl, Vü≤]<ëdüT qè‘ê´\÷,
s¡#·Ãã+&É e<ä› ô|<ä›\ }‘·|ü<ë\÷ ` ˇø£fÒ$T{Ï ? j·÷e‘Y ‘Ó\T>∑T Á|ü»\
düJe uÛ≤cÕ uÛ≤>∑e‘·eT+‘ê Ä{≤, bÕ{≤ e÷≥\ s¡÷|ü+˝À >∑+≥qïs¡bÕ≥T
Á|üyêVü≤+˝≤ Ä&ÉT‘·÷, bÕ&ÉT‘·÷ ø£fi¯fl≈£î ø£{Ïºq≥Tº #·÷|æ+#ês¡T. eT+Á‘·eTT>∑T∆˝…’
n+‘ê ìX¯Ùã›+>± ≈£Ls¡TÃ+&çb˛j·÷s¡T. ªª@yÓ÷jYT ≈£îÁs√&Ü! >∑+≥qïs¡ nsTT´+~.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 41 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
˝Ò∫ yÓfi¯fl˝Ò<˚? b˛!μμ nHêïsêj·Tq. ªªqqTï e~˝Òj·T+&ç kÕ«MTμμ nHêï&ÉT Ä
≈£îÁsê&ÉT.
ªÇø£ Äù|düTHÔ êïμ nHêïsêj·Tq. ˝Ò<Tä ˝Ò<Tä Ç+ø± e÷{≤¢&+É &ç n+<äs÷¡
πøø£\T. eTs=ø£ ns¡>∑+≥ n<˚ Á|üyêVü≤+.
u…Hês¡dt $X¯«$<ë´\j·T+˝À ‘Ó\T>∑T $<ë´s¡Tú\≈£î
ñ|üHê´dü+>±...
e÷ ‘Ó\T>∑T ‘·*¢øÏ eT˝…¢|üP<ä+&É
e÷ ø£qï‘·*¢øÏ eT+>∑fi≤s¡‘·T\T
` n+≥÷ ‘Ó\T>∑T sêÁwüº π>j·T+>± ‘Ó\T>∑TuÛ≤wüqT,
dü+düÿ è‹ì ‘Ó\T>∑T Á|ü»\+<ä] Hê\Tø£\ô|’ q]Ô+|ü#˚dæq
|òTü HêbÕ]ƒ mes√ø±<äT düT+<äsø¡ $£ X¯+ø£s+¡ u≤&ç düT+<äsê#ê].
düT+<äsê#ê] ∫‘·÷sÔ T¡ õ˝≤¢, ‹s¡T|ü‹˝À 1914 Ä>∑wßü º
H
ES
10q »ìà+#ês¡T. ‹s¡T|ü‹ <˚ekÕúq+ bÕsƒ¡XÊ\˝À,
eT<äq|ü*¢ ;ôd+{Ÿ ~∏jÓ÷kÕ|òæø£˝Ÿ kıôd’{°˝À $<ëúÛ≤´dü+
AD
#˚kÕs¡T. ñbÕ<Ûë´j·TTì>±, Ä+Á<Ûä|üÁ‹ø£≈£î dü+bÕ<ä≈£î&ç>±, bÕsƒ¡XÊ\\
|üs¡ý˚ø£å≈£îì>± |üì#˚XÊs¡T. düT+<äs¡ sêe÷j·TD+, düT+<äs¡ uÛ≤>∑e‘·+, ã*<ëq+, n|üyê<äT, ù|<äø£$,
PR
HêkÕ«$T, H˚{Ïø£$‘·«+, ø±y˚{Ï q>∑s¡sê» ˙sê»q+, lìyêdü X¯‘·ø£+, ãT<ä∆^‘· e+{Ï mH√ï s¡#·q\T
#˚kÕs¡T. dæìe÷ bÕ≥\T sêkÕs¡T. ‘Ó\T>∑TuÛ≤wü, dü+düÿ è‘·T\ô|’ n$T‘·yTÓ qÆ n_Ûe÷q+‘√ J$+∫q+‘·ø±\+
A
yê{Ï |ü]eTfi≤\qT ‘·q ø£\+‘√ yÓ<»ä *¢q düT+<äsê#ê] 1977 @Á|æjT· ˝Ÿ 8q ‹s¡T|ü‹˝À ø£qTïeT÷kÕs¡T.
R
H
2004 ˝À Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ ‹s¡T|ü‹˝À Äj·Tq ø±+dü´ $Á>∑V‰ü ìï HÓ\ø=*Œ+~. ‹s¡TeT\

D
‹s¡T|ü‹ <˚ekÕúq+ Äj·Tq C≤„|øü ±s¡+ú Ä $Á>∑V≤ü + <ä>sZ∑ ¡ yÓT≈Æ î£ <ë«sê ªªe÷ ‘Ó\T>∑T ‘·*ø¢ Ï eT˝…|¢ Pü <ä+&Éμμ
AN
π>j·T+ ìs¡+‘·s¡+ <Ûä«ì+#˚ @sêŒ≥T#˚dæ+~. ‘Ó\T>∑TC≤‹ ñqï+‘·es¡≈£L X¯+ø£s¡+u≤&ç düT+<äsê#ê]

‘Ó\T>∑T Á|ü»\ >∑T+&Ó˝À¢ ì*#˚ ñ+{≤s¡T.
T
C≤‹ì C≤>∑è‹ #˚dæq eTVü≤˙j·TT\ ùdyê‘·‘·Œs¡‘·, ìkÕ«s¡ú Á|üeè‹Ô, C≤‹ »qT\≈£î yÓ\T>∑Tu≤≥
ER
|ü]∫q e´≈£îÔ\ #·]Á‘·\T uÛ≤$uÛ≤s¡‘· bÂs¡T\T>± ‘Ó*dæø=ì Ä#·]+#·&ÜìøÏ Á|üj·T‹ï+#ê*. düe÷C≤ìï

ñqï‘·+>± r]Ã~<äT›ø√e&É+ eTq ø£s¡Ôe´+.
SC
n) \|òTü T Á|üXï¯ \T
1. |æ+>∑[ yÓ+ø£j·T´>±]ì >∑T]+∫ MT≈£î ‘Ó*dæq $wüj·÷\T sêj·T+&ç.
2. X¯+ø£s¡+u≤&ç >±] C≤„|üø±s¡ú+ ‹s¡T|ü‹˝À m≥Te+{Ï @sêŒ≥T »]–+~.
3. Á|ü‹»„ $<ë´s¡Tú\˝À m≥Te+{Ï uÛ≤yê\qT ø£*–düTÔ+~?
Ä) yê´düs¡÷|ü Á|üX¯ï\T
1. ‘Ó\T>∑T uÛ≤wü, dü+düÿ è‘·T\ô|’ ªX¯+ø£s¡+u≤&ç düT+<äsê#ê]μ
kÕ~Ûø±s¡‘q· T ‘Ó*ù| dü+|òTü ≥qqT kı+‘· e÷≥˝À¢ sêj·T+&ç.
2. Ä+Á<ÛäsêÁwüº ne‘·s¡D˝À bı{Ïº lsêeTT\T ‘ê´>∑+ >∑T]+∫
kı+‘·e÷≥˝À¢ sêj·T+&ç.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 42 ‘Ó\T>∑T u≤≥
www.apteachers.in
6. düTuÛ≤wæ‘ê\T (|ü<äúÛ≤>∑+)
$q&É+ ` Ä˝À∫+∫ e÷{≤¢&É&É+
ø£wüºô|≥ºuÀ≈£î ø£qï‘·*¢ eTqdüT‡

qwüºô|≥ºuÀ≈£î Hêqï |üqT\T
‘·*¢<ä+Á&ÉT\qï <Ó’e düìïuÛÑT\Tsê
\*‘· düT>∑TDC≤\ ‘Ó\T>∑Tu≤\!
H
ES
AD
PR
A
R
H
D
AN
ñ<˚ › X ¯ + : $<ë´s¡ T ú ˝ À¢ HÓ ’ ‹ ø£
1. ∫Á‘·+˝À mes¡THêïs¡T? $\Te\T ô|+bı+~+#·&É+, yê]ì
T
2. >∑Ts¡Te⁄>±s¡T •wüß´\≈£î m≥Te+{Ï |ü<ë´\T #ÓãT‘·THêïs¡T? ñ‘·ÔeT bÂs¡T\T>± r]Ã~<ä›&É+ á

ER
3. Ç˝≤+{Ï ˙‹ |ü<ë´\T MT≈£î ‘Ó*dæq$ #Ó|üŒ+&ç. bÕsƒ¡úÛ≤>∑ ñ<˚›X¯+.

SC
Áø£eT dü+K´ ø£$ ø±\+ X¯‘ø· +£

1. Hês¡¢ ∫s¡+J$ 20e X¯‘êã›+ ‘Ó\T>∑T|üP\T
2. y˚eTq 17e X¯‘êã›+ y˚eTq X¯‘ø· +£
3. ø£s¡TDl 20e X¯‘êã›+ ‘Ó\T>∑Tu≤\ X¯‘ø· +£
4. ‹ø£ÿq 13e X¯‘êã›+ eTVü‰uÛ≤s¡‘+·
5. |üøÿÏ n|üŒ\ qs¡d+æ Vü≤+ 17e X¯‘êã›+ ≈£îe÷sê, ≈£îe÷Ø X¯‘ø· ±\T
6. b˛‘·T\÷] Ms¡ÁãVü≤à+ 17e X¯‘êã›+ ø±[ø±+u≤ dü|XÔü ‹¯
7. e÷s¡<ä yÓ+ø£jT· ´ 16e X¯‘êã›+ uÛ≤düÿs¡ X¯‘ø· +£
8. ø£+#·s¢¡ >√|üqï 17e X¯‘êã›+ <ëX¯sB¡ ∏ X¯‘ø· +£
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 43 ‘Ó\T>∑T u≤≥
www.apteachers.in
düTuÛ≤wæ‘ê\T
Ä.yÓ. ø£&∫É b˛sTT q{Ïº ø£Då eTT ‹]–sê<äT
ø±\eT÷s¡ ø¬ |ü⁄&ÉT >∑&|É uü À≈£î
B|üeTTqï j·T|ü⁄&Ó ~<äTø› √e˝… ì\T¢
$\Te <Ó*dæ #·<Tä e⁄ ‘Ó\T>∑T_&É!¶ (1)
Ä.yÓ. uÛ÷Ñ $T Hê~ j·Tqï uÛ÷Ñ $T |ò≈ü î£ ÿq qe⁄«
H
ES
<ëqV”≤qT p∫ <Ûqä eTT qe⁄«
ø£<qä ;Û‘T· p∫ ø±\T+&ÉT qe⁄«qT
AD
$X¯«<ë_ÛsêeT $qTs¡ y˚eT! (2)
PR
A
R
H
D
AN
Ä.yÓ. <=s¡\T <√#·˝sÒ T¡ , <=+>∑ ˝…‘T· øÔ £ b˛s¡T

ÁuÛ≤‘·è»qeTT e∫Ã |ü+#·Tø√s¡T
T
$X¯«es¡q∆ +ãT $<ë´<Ûqä +ãTsê

ER
\*‘· düT>∑TDC≤\ ‘Ó\T>∑Tu≤\! (3)

SC
ø£+. ‘·qTe⁄q $]–q j·T\T>∑T\

qqTe⁄q ãT#·Ã+>∑e#·TÃ q‹ìwüßºs¡‘·Hé
eTqeTTq Hê{Ïq e÷≥\T
$qTyÓTìï j·TTbÕj·TeTT\qT yÓ&É\THÓ j·T~ÛbÕ (4)
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 44 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
ø£+. s√cÕy˚Xe¯ TT »qT\≈£î

<√wüeTT, ‘·\b˛j·T $|ü⁄\ <äT'Kø£se¡ TT HÍ—
s√wüeTT $&ç∫q jÓT&É dü+
‘√wæ+‘·Ts¡T ãT<ÛTä \T Væ≤‘·eTT <√|ü ≈£îe÷sê! (5)
ø£+. eTie e˝…" ^&ÉT, HÓqï"&ÉT

eTie+>± sê<äT y˚T\T, eTsê´<ä\‘√
~s¡T>∑e˝… düs«¡ »qeTT\
H
ES
<ä], ÁuÒeT yÓT\+>∑e\j·TT <Ûsä D¡ Ï ≈£îe÷Ø! (6)
AD
PR
Ä.yÓ. |ü⁄düÔø£eTT\T #·<äTe |üPs¡í‘·«eTã“<äT
A
Vü≤è<äj·Tdü+|ü⁄≥eTT\ #·<äTee\j·TT
R
bÕ]X¯ó<ÛäýÓTTø£fÒ |üs¡e÷‘·à #˚s¡TÃqT

H
D
ø±[ø±+ã! Vü≤+dü! ø±[ø±+ã! (7)

AN
T
#·. dæ]>∑\yêì ø¬ jÓT´&É\" CÒdqæ y˚T\~ ìwüŒ\¤ +ã>∑THé

ER
HÓi>Ï T∑ iÏ>±<äT ù|<ä\≈£î H˚sT¡ Œq" CÒdqæ dü‘Œ· \¤ +ã>∑THé

SC
ei|ü⁄q e∫Ã y˚T|òTü T"&=ø£ es¡¸eTT yê&çq #˚\ MT"<ä≥+

>∑TiÏdqæ " >±ø£ j·T+ãT<ÛTä \" >∑Ts¡«">∑ H˚$T |ò\ü +ãT uÛ≤düÿsê! (8)
ñ. H√"∫q ‘·*<¢ +ä Á&çø"Ï <äq÷uÛeÑ ⁄"&=ø£ÿ"&Ó #ê\T y˚T{Ï #˚

#ê"#·ìyê&ÉT y˚i=ø£"&ÉT #ê"∫q ˝Ò<qä øÏ#T· Ãyê"&ÉT H√
sê"∫ ì»+ãø±ì |ü\Tø±&Éìyê"&ÉT s¡D+ãT˝Àq y˚THé
<ë"#·ìyê&ÉT uÛÁÑ <ä–] <ëX¯sB¡ ∏ ø£sT¡ D≤|üj÷Ó ìBÛ! (9)
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 45 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
X¯‘·ø£+: X¯‘·ø£+ n+fÒ q÷s¡T |ü<ë´\ s¡#·q. X¯‘·ø£ |ü<ë´\ ∫es¡ ªeT≈£î≥+μ ñ+≥T+~.
Ç+<äT˝À |ü<ë´\T ªeTTø£Ôø±\Tμ>± ñ+{≤sTT. n+fÒ @ |ü<ë´ìøÏ Ä |ü<ä´+ dü«‘·+Á‘·uÛ≤e+ ø£*–
ñ+≥T+~. eT≈£î≥+ ñ+&É≥+ e\q X¯‘·ø£ø£$ @ |ü<ä´ #Û·+<ädüT‡qT mqTï≈£î+{≤&√ n<˚
#Û·+<ädüT‡˝À nìï |ü<ë´\T sêj·Te\dæ ñ+≥T+~.
kÕsê+X¯+
1. ‘Ó\T>∑T_&Ü¶! »]–b˛sTTq düeTj·T+ ‹]–sê<äT. ø±ã{Ïº ø±˝≤ìï eè<∏ë>± >∑&|É ≈ü L£ &É<Tä . neø±X¯+
ñqï|ü&˚ |üqT\qT #·ø£ÿ>± #˚düTø√yê*. ø±\+ $\Te ‘Ó\TdüTø=ì #·<äTe⁄ø√yê*.
H
2. z y˚e÷! á uÛ÷Ñ $T Hê~ nì nVü≤+ø±s¡+ Á|ü<]ä Ù+∫q yê&çì #·÷dæ uÛ÷Ñ $T |ü>\∑ ã&ç qe⁄«‘·T+~.
ES
á <Ûqä + Hê~ nH˚ eTeTø±s¡+‘√ <ëq+ CÀ*øÏ b˛ìyê&çì #·÷dæ <Ûqä + qe⁄«‘·T+~. j·TT<äe∆ T+fÒ
uÛÑj·T|ü&˚ |æ]øÏyê&çì #·÷dæ j·TeTT&ÉT qe⁄«‘ê&ÉT.
AD
3. ‘Ó\T>∑Tu≤˝≤! $<ë´<ÛäHêìï <=s¡\T <√#·Tø√˝Òs¡T. <=+>∑\T m‘·TÔ≈£î b˛˝Òs¡T. nqï<äeTTà\T e∫Ã
PR
|ü+#·Tø√˝Òs¡T. á $<ë´ <Ûäqy˚T Á|ü|ü+#· n_Ûeè~∆øÏ eT÷\+.
4. z sêC≤ X¯Øs¡+˝À u≤D≤\T >∑T#·TÃ≈£î+fÒ ñbÕj·T+˝À yê{Ïì ‘=\–+#·Tø√e#·TÃ ø±ì n‹
A
|üs¡Twü+>± e÷{≤¢&çq e÷≥\T eTqdüT‡˝À >∑T#·TÃ≈£î+fÒ yê{Ïì ‘=\–+#·&ÜìøÏ eTq+ mìï ñ

R
H
bÕj·÷\T #˚dæHê ˝≤uÛÑ+ ˝Ò<äT n$ ‘=\–b˛e⁄

D
5. z ≈£îe÷sê! s√cÕy˚XÊ\T eTqTwüß\≈£î bÕbÕìï n+≥>∑&É‘êsTT. Çy˚ <äT'U≤ìøÏ eT÷\+. n{Ïº

AN
>∑TD≤\qT $&ç∫ô|{Ïºq yê]ì |ü+&ç‘·T\T ôd’‘·+ yÓT#·TÃ≈£î+{≤s¡T.

T
6. z ≈£îe÷Ø! ˇø£s¡T #˚dæq ø°&ÉT eTs¡∫b˛yê*. ø±ì Ç‘·s¡T\T eTqøÏ #˚dæq y˚T\TqT mqï&É÷
ER
eTs¡∫b˛≈£L&É<äT. n+<ä]|ü≥¢ nqTsê>∑+>±, eTsê´<ä‘√ Á|üe]Ô+#ê*.

SC
7. z ø±[ø±+u≤! |ü⁄düÔø±\T #·~$q+<äT e\¢ |üPs¡í‘·«+ \_Û+#·<äT, eTqdüT˝À ñ+&˚ uÛ≤yê\qT

#·<äyê* |ü]X¯óÁuÛÑ‘· eTq\qT |üs¡y˚TX¯«s¡Tì e<ä›≈£î #˚s¡TdüTÔ+~. |ü⁄düÔø£ C≤„q+ ø£+fÒ m<äT{Ï yê]
Vü≤è<äj·÷\qT #·<äe≥+ eTTK´+. eTìwæ eTqdüT, yê≈£îÿ, ø£s¡à |ü]X¯ó<ä∆+>± ñ+&Ü\ì uÛ≤e+
8. uÛ≤düÿsê! <Ûqä e+‘·TìøÏ eTq+ #˚ùd y˚T\T e´s¡+ú . ù|<äyê]øÏ y˚T\T #˚ùdÔ Á|üj÷Ó »q+ ø£\T>∑T‘·T+~.
yêq\T ˝Òø£ m+&çb˛‘·Tqï #˚\ MT<ä y˚T|òüTT&ÉT e]¸ùdÔ |òü*‘·+ ñ+≥T+~ ø±ì düeTTÁ<ä+ MT<ä
≈£î]ùdÔ Á|üjÓ÷»q+ ñ+&É<äTø£<ë!
9. <äj·÷düeTTÁ<äT&ÉyÓ’q zsêe÷! me] <ä>∑Zsê #˚sTT #ê|üìyê&ÉT, n&ç–‘˚ ˝Ò<äq≈£î+&Ü Ç#˚Ãyê&ÉT,
H√s¡T ‘Ós¡∫ ì»+ ‘·|üŒ nã<ä∆+ #Ó|üŒìyê&ÉT, j·TT<ä∆+˝À yÓqTï#·÷|üìyê&ÉT, n<äèwüºe+‘·T˝…’q
‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î Ç≥Te+{Ï >=|üŒyê&Ó’q ø=&ÉTø=ø£ÿ&ÉT #ê\T.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 46 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in

Ç$ #˚j·T+&ç
|òü≈£îÿq qe⁄« ` ÁuÛ≤‘·è»q+ ` $X¯« es¡∆q+ ` $s¡dü+u…’q `
s√cÕy˚XÊ\T ` <äT'Kø£s+¡ ` e÷‘·è|üP» ` nq´ø±+‘· ` ìwüŒ\¤ +
` HÓ i Ï > ∑ T iÏ ` ‘· q ÷uÛ Ñ e ⁄&É T ` uÛ Ñ Á <ä – ] ` <ëX¯ s ¡ ~ ∏ `
ø£sT¡ D≤|üj÷Ó ì~Û ` n+ãT~Û ` dü‘Œ· \¤ + ` Ms¡ÁãVü≤à+ ` ø£sT¡ Dl
1. bÕsƒ¡+˝Àì |ü<ë´\qT sê>∑+‘√, uÛ≤yêìøÏ ‘·–q≥T¢>± bÕ&É+&ç.

2. ªø±\+ #ê˝≤ $\TyÓ’+~μ m+<äTø√ #·]Ã+#·+&ç.
H
3. ª$<ä´ >=|üŒ‘·q+μ Hê\T>∑T yêø±´˝À¢ sêj·T+&ç.
ES
4. øÏ+~ |ü<ë´ìï #·~$ Á|üX¯ï\≈£î »yêãT\T sêj·T+&ç.
#Ó*$T •˝≤ø£ås¡ yÓT|ü&ÉT
n\Tø£ »˝≤ø£ås¡eTT düT»qT\>∑T yês¡\≈£îHé
AD
PR
#Ó*$T »˝≤ø£ås¡ yÓT|ü&ÉT
n\Tø£ •˝≤ø£ås¡eTT ≈£î»qT\>∑T yês¡\≈£îHé
A
R
Á|üX¯ï\T:
H
(n) n\Tø£ me]øÏ »˝≤ø£ås¡+?

D
...........................................................................................
AN
(Ä) ª#Ó]–b˛ì~μ nH˚ ns¡ú+˝À ø£$ @ |ü<ëìï yê&Ü&ÉT?

T
............................................................................................
ER
(Ç) á |ü<ä´+˝À @ nø£ås¡+ m≈£îÿe kÕs¡T¢ e∫Ã+~?

SC
............................................................................................
(á) á |ü<ë´ìøÏ o]¸ø£qT dü÷∫+#·+&ç.
............................................................................................
n) øÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î Hê\T¬>’<äT yêø±´˝˝À »yêãT\T sêj·T+&ç.
1. ˙ <äèwæº˝À ùdïVü≤+ n+fÒ @$T{Ï?
2. ªªø√|ü+>±ì, Äy˚X¯+>±ì eT+∫$ ø±e⁄μμ m+<äTø√ $e]+#·+&ç?
3. eTq+ Åd”Ô\qT m˝≤ >ös¡$+#ê*?
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 47 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
1. m≥Te+{Ï yê]øÏ düVü‰j·T+ #˚j·÷*? á $wüj·÷ìï ø£$ m˝≤ ‘Ó*j·TCÒXÊs¡T?
2. eT+∫ ≈£îe÷s¡TìøÏ ñ+&Ée\dæq \ø£åD≤˝Ò$?
3. bÕsƒ¡+˝Àì |ü<ë´\ Ä<Ûës¡+>± MTs¡T H˚s¡TÃ≈£îqï eT+∫ >∑TD≤\T sêj·T+&ç.
uÛ≤cÕ+XÊ\T
n) øÏ+~ ^‘·^dæq |ü<ë\≈£î nsêú\T sêj·T+&ç. yê{Ï‘√ kı+‘·yêø±´\T sêj·T+&ç.
ñ<ëˆˆ dæ] ø£*– ñ+&É≥+ e\q >∑]«+#·≈£L&É<äT.
dæ] R dü+|ü<ä
dü+|ü<ä me] e<ä› dæús¡+>± ñ+&É<äT.
H
1. @ |üìHÓ’Hê $#·ø£åD‘√ #˚ùdyêπs ãT<ÛäT\T.
ES
...............................................................................................
2. ¬s’‘·T\T <Ûäs¡DÏì qeTTàø=ì J$kÕÔs¡T.
AD
...............................................................................................
PR
3. n+ãT~Û ˝À ˙s¡T ‘ê>∑&ÜìøÏ |üìøÏsê<äT.
..........................................................................................
A
R
Ä) øÏ+~ yêø±´\˝À düe÷Hês¡úø£ |ü<ë\qT (|üsê´j·T|ü<ë\T) >∑T]Ô+∫ sêj·T+&ç.

H
D
1.
eèøå±\T eTq*ï s¡øÏåkÕÔsTT. ‘·s¡Te⁄\ s¡ø£åD eTq+<ä] u≤<Ûä´‘·.
AN
2.
uÛ≤düÿs¡T&ÉT ‘·÷s¡TŒq ñ<äsTTkÕÔ&ÉT. ˝Àø±ìøÏ yÓ\T>∑T ì#˚Ãyê&ÉT dü÷s¡T´&ÉT.
3.
j·TT<ä∆+ e\q nH˚ø£ qcÕº\T ñHêïsTT. ø±ã{Ïº s¡D+ ˝Ò≈£î+&Ü ø£\dæyÓT\dæ
T
ñ+&Ü*.
ER
Ç) øÏ+~ ^‘·^dæq |ü<ë\≈£î e´‹πsø±s¡úø£ |ü<ë\T sêj·T+&ç.

SC
1. Ç‘·s¡T\ |ü≥¢ eTsê´<ä>± Á|üe]Ô+#ê*.

2. dü+‘√wü+ dü>∑+ ã\+.
3. á Á|ü<˚X¯+ düVü≤» düT+<äs¡+>± ñ+~.
á) øÏ+~ Á|üø£è‹ ` $ø£è‹ |ü<ë\qT »‘·|üs¡#·+&ç.
1. l ( ) (n) s√dü+
2. B|üeTT ( ) (Ä) dæ]
3. s√wü+ ( ) (Ç) ~yÓ«
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 48 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
n) øÏ+~ |ü<ë\qT |ü]o*+#·+&ç.
e÷j·TeTà R e÷ G jYT G neTà
MTsTT\T¢ R MT G jYT G Ç\T¢
ô|’ |ü<ë\ eT<Ûä´ ªjYTμ n<äq+>± e∫Ã #˚]+~. n˝≤ #˚s¡&Üìï ªj·T&Ü>∑eT+μ n+{≤s¡T.
øÏ+~ |ü<ë\qT $&ÉBj·T+&ç.
ñ<ë : y˚Tqj·T‘·Ô R y˚Tq G jYT G n‘·Ô
ñqïj·T÷s¡T R ..................... G .......... G .....................
dü]jÓÆTq R ..................... G .......... G .....................
Hê~j·Tqï R ..................... G ........... G .....................
H
(Ä) øÏ+~ |ü<ë\qT $&ÉBj·T+&ç.
ES
@eT+{Ï$ R @$T G n+{Ï$ (yéT G Ç G n R eT) dü+~Û »]–‘˚.
@$Tj·T+{Ï$ R @$T G jYT G n+{Ï$ (jYT G n R j·T) dü+~Û »s¡>∑ø£b˛‘˚.
AD
ô|’ |ü<ë\ e˝… øÏ+~ |ü<ë\qT $&ÉBj·T+&ç.
e∫Ã]|ü⁄&ÉT R ................. G ................ (.......................)
PR
e∫Ã]sTT|ü&ÉT R ................. G ........... G ................ (.......................)
ô|’ |ü<ë\qT $&ÉBdæq|ü&ÉT yÓTT<ä{Ï|ü<ä+ ∫es¡q ªÇμ (Ç‘·«+) ñ+~. ¬s+&Ée|ü<ä+
A
yÓTT<ä≥ n, Ç e+{Ï n#·TÃ\T e#êÃsTT. Ç‘·«+ô|’ dü+~Û ‘·|üŒø£ »s¡>±\H˚ ìj·TeT+ ˝Ò<äT.
R
»s¡>∑e#·TÃ, »s¡>∑ø£b˛e#·TÃ. yê´ø£s¡D+˝À á |ü]dæú‹ì ªyÓ’ø£*Œø£+μ n+{≤s¡T.

H
øÏ+~ |ü<ë\qT $&ÉBdæ sêj·T+&ç.

D
AN
ñ<ëˆˆ Hê<äqï R Hê~ G nqï

Hê~j·Tqï R Hê~ G jYT G nqï
n<=ø£{Ï R ................ G ..............
T
ER
n~jÓTTø£{Ï R ................ G .......... G .................

˝Ò≈£îqï R ................ G ..............
SC
˝Òø£j·TTqï R ................ G .......... G .................

øÏ+~ |ü<ë\qT ø£*|æ sêj·T+&ç.
ñ<ëˆˆ eTiÏ G @$T R eTiÒ$T R eTiÏj˚T$T
Ç~ G n+‘· R ............. R .......................
sêì~ G nì R ............. R .......................
n~ G m≥T¢ R ............. R .......................
Ç) øÏ+<ä Ç∫Ãq |ü<ë\qT $&ÉBdæ dü+~Ûù|s¡T sêj·T+&ç.
ø±\eT÷s¡ø£ R .................. G .................. (.....................)
B|üeTTqï R .................. G .................. (.....................)
H˚s¡eTT˝…qï&ÉT R .................. G .............. (.....................)
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 49 ‘Ó\T>∑T u≤≥
www.apteachers.in
www.apteachers.in
m+<äs√ Ms¡T\ ‘ê´>∑+ »„|æÔøÏ edüTÔ+~. n+‘·{Ï eTVü≤˙j·T‘· ø£*–q eTq C≤rj·T|ü‘êø£
s¡÷|ü•*Œ |æ+>∑[ yÓ+ø£j·T´.
C…+&Ü yÓ+ø£j·T´>± Á|üdæ<äT∆&Ó’q |æ+>∑[ yÓ+ø£j·T´ 1878 Ä>∑wüßº 2e ‘˚Bq ø£ècÕíõ˝≤¢ uÛÑ≥¢
ô|qTeTÁs¡T˝À »ìà+#ês¡T. Ms¡T ôV≤’ dü÷ÿ\T #·<Tä e⁄ |üP]Ô#d˚ qæ ‘·sT¡ yê‘· <˚Xu¯ øÑÛ ‘ÔÏ √ 19 @fi¯fl ej·TdüT˝ÀH˚
ôd’q´+˝À #˚sês¡T. eTq <˚XÊìøÏ kÕ«‘·+Á‘·´+ ø√dü+ ñ<äéTC≤«\\T m–dæ |ü&ÉT‘·Tqï ‘·s¡TD+ n~.
>±+BÛ>±]‘√ M] |ü]#·j·T+ kÕ«‘·+Á‘·´ ñ<äé÷ìøÏ u≤≥ |ü{Ïº+∫+~.
1906e dü+e‘·‡s¡+˝À ø£\ø£‘êÔ˝À »]–q C≤rj·T ø±+Á¬>dt eTVü‰düuÛÑ\≈£î |æ+>∑[ yÓ+ø£j·T´
Vü‰»s¡j·÷´s¡T. nø£ÿ&É Á_{°wüß C…+&Ü m>∑Ts¡ y˚j·T&É+ M]øÏ q#·Ã˝Ò<äT. Á_{°wüßyê] kÕs¡«uÛÖe÷~Ûø±s¡+
‘Ó*ù| yê] C…+&Ü eTq≈£î C≤rj·T|ü‘êø£+ m˝≤ ne⁄‘·T+<äqï Á|üX¯ï yÓ+ø£j·T´>±]øÏ ‘·˝…‹Ô+~.
C≤rj·T C…+&Ü s¡÷|üø£\Œq≈£î yÓ+ø£j·T´>±]ì |ü⁄]ø=*Œ+~.
H
1921e dü+e‘·‡s¡+˝À $»j·Tyê&É˝À »]–q nœ\ uÛ≤s¡rj·T ø±+Á¬>dt düe÷y˚X¯+˝À >±+BÛJ
ES
|æ+>∑[ yÓ+ø£j·T´qT C≤rj·T |ü‘êø£+ ∫Á‹+∫ Çe«eTì n&ç>±s¡T. eT÷&ÉT>∑+≥\ eé~Û˝À C…+&ÜqT
AD
s¡÷bı+~+∫ Ç#êÃs¡T. C…+&Ü˝À ø±cÕj·T+s¡+>∑T ‘ê´>±ìøÏ, <˚X¯uÛÑøÏÔøÏ Á|ürø£>±, ‘Ó\T|ü⁄s¡+>∑T XÊ+‹øÏ
dü‘ê´ìøÏ ∫Vü≤ï+>±, Ä≈£î|ü#·Ãs¡+>∑T düeTè~∆øÏ, qeTàø±ìøÏ >∑Ts¡TÔ>± Ms¡T Á‹es¡í |ü‘êø±ìï
PR
s¡÷bı+~+#ês¡T. á |ü‘êø£+ eT<Ûä´˝À yÓTT<ä≥ sê≥ï+ ñ+&˚~. ‘·s¡Tyê‘· <ëì kÕúq+˝À nXÀø£
<Ûäs¡à#·Áø£+ #˚sêÃs¡T.
A
uÛ≤s¡rj·TT\+<ä]ø° ñ<äéT dü÷Œ¤]Ôìø£*–+∫ kÕ«‘·+Á‘√´<äéT+ ø=s¡≈£î @ø£‘ê{Ïô|’ ‘˚>∑*–+~

R
H
eTq C…+&Üj˚T! eTq C≤rj·TC…+&Ü s¡÷|üø£s¡Ô eTq Ä+Á<ÛäT&Ée«&É+ eTq≈£î >∑s¡«ø±s¡D+. ìsê&É+ãs¡
D
J$‘·+, ìkÕ«s¡ú ùdyê‘·‘·Œs¡‘˚ <Û˚´j·T+>± Áã‹øÏq Ms¡T

AN
04`07`1963q dü«s¡dZ Tü \ú j·÷´s¡T. yês¡T eTq eT<Û´ä

˝Òø£b˛sTTHê yês¡T s¡÷bı+~+∫q C≤rj·T|ü‘êø£+
T
Á|ü‹ uÛ≤s¡rj·TTì >∑T+&Ó ñbıŒ+π>˝≤, C≤‹

ER
dü>∑s¡«+>± ‘·\jÓT‘·TÔø=H˚˝≤ Ä#·+Á<ä‘êsês¡ÿ+

SC
¬s|ü¬s|ü˝≤&ÉT‘·÷H˚ ñ+≥T+~.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 39 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
www.apteachers.in
øÏ+~ Á|ü‘·´j·÷\qT $uÛÑ≈£îÔ\qT ‘Ó\TdüTø√+&ç.

Á|ü‘·´j·÷\T $uÛÑ≈£îÔ\T
&ÉT, eTT, e⁄, \T Á|ü<∏äe÷ $uÛÑøÏÔ
ì(Hé), qT(Hé), \(Hé), ≈£L]Ã, >∑T]+∫ ~«rj·÷ $uÛÑøÏÔ
#˚‘·(Hé), #˚(Hé), ‘√&É(Hé), ‘√(Hé) ‘·èrj·÷ $uÛÑøÏÔ
ø=i≈£î(Hé), ¬ø’ (ø√dü+) #·‘·TØú $uÛÑøÏÔ
e\q(Hé), ø£+f…(Hé), |ü{Ïº |ü+#·MT $uÛÑøÏÔ
øÏ(Hé), ≈£î(Hé), jÓTTø£ÿ, ˝À(Hé), ˝À|ü\(Hé) wüw”˜ $uÛÑøÏÔ
n+<äT(Hé), q(Hé) dü|üÔMT $uÛÑøÏÔ
H
z, zsTT, z], zdæ dü+uÀ<Ûäq Á|ü<∏äe÷ $uÛÑøÏÔ
ES
AD
#·eT‘êÿs¡ |ü<ä´+
PR
Vü≤] ≈£îe÷s¡T&Ó’ jÓTTô|Œ&ÉTHê‘·&ÉT Vü≤]
A
Vü≤]øÏ <äøÏåDH˚Á‘·eTÚ Hê‘·&ÉT Vü≤]

R
Vü≤]øÏ •s¡eTT‘√&É es¡\T Hê‘·&ÉT Vü≤]

H
Vü≤]øÏ yêe÷ø£åeTÚ jÓTT|üHê‘·&ÉT Vü≤]

D
AN
HêHêsêú\T :
Vü≤]R ø√‹, dü÷s¡T´&ÉT, dæ+Vü≤eTT, #·+Á<äT&ÉT
T
ER
1. dü÷s¡T´ì ø=&ÉT≈£î düTÁê⁄&ÉT

2. lVü≤] ≈£î&çø£qTï dü÷s¡T´&ÉT.
SC
3. dæ+Vü≤|ü⁄ ‘·\‘√ ˇ|üyê&ÉT lVü≤].

4. lVü≤]øÏ m&ÉeT ø£qTï #·+Á<äT&ÉT nì Ç˝≤ #Ó|üø√yê*.
H˚ì$ #˚j·T>∑\Hê?
1. bÕsƒ¡+˝Àì |ü<ë´\qT sê>∑j·TTø£Ô+>±, uÛ≤ej·TTø£Ô+>± bÕ&É>∑\qT. WqT / ø±<äT
2. |ü<äúÛ≤yê\qT kı+‘· e÷≥\˝À #Ó|üŒ>∑\qT, sêj·T>∑\qT. WqT / ø±<äT
3. bÕsƒ¡+˝Àì |ü<ë\qT kı+‘· yêø±´\˝À ñ|üjÓ÷–+#·>∑\qT. WqT / ø±<äT
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 51 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
#·<äe+&ç ` Äq+~+#·+&ç
{À|”\ yê´bÕ]
ˇø£ }]˝À ø±oHê<∏äT&ÉT nH˚
ˇø£ {À|”\T ny˚Tàyê&ÉT ñ+&˚yê&ÉT.
n‘·&ÉT #ê˝≤ ˙‹eT+‘·T&ÉT. {À|”\qT
ø=~› ˝≤uÛ≤ìπø ny˚Tàyê&ÉT. n‘·&ÉT <˚X¯
$<˚ X Ê\ qT+&ç ‘Ó | æ Œ +∫q s¡ + >∑ T
s¡+>∑T\ {À|”\qT düs¡düyÓTÆq <Ûäs¡\πø
H
neTà&É+‘√ »q+ $s¡>ã∑ &ç n‘·ì <ä>sZ∑ ¡
ES
{À|”\T ø=H˚yês¡T. n+>∑&˝ç À ñqï|ü&ÉT
Ä s√E yê´bÕs¡+˝À e∫Ãq &ÉãT“qT
AD
n‘·&ÉT z {À|”˝À <ë#·T≈£îH˚yê&ÉT.
z s√E |üP] »>∑Hêï<∏äTì s¡<∏ä
PR
eTôVA‘· ‡ e+ ñ+&É & É + ‘√ n‘· & É T
s¡<∏äeTT ˝≤>∑ã&˚ M~∏˝À ˇø£ ∫qï
A
R
<äTø±D+ ô|≥Tº≈£îHêï&ÉT. yÓTT<ä{Ï s√CÒ

H
#ê˝≤ {À|”\T ne÷à&ÉT. m|üŒ{Ï˝≤π>

D
n‘·qT &ÉãT“qT ˇø£ {À|”˝À <ë#ê&ÉT.

AN
Nø£{Ï |ü&Ü¶ø£ ‘·q dü+bÕ<äq m+‘√

˝…ø£ÿô|&É<ëeTì, ‘·q &ÉãT“ <ë#·T≈£îH˚
T
{À|” ø=s¡≈î£ yÓ‹ø±&ÉT. {À|” <=s¡ø˝£ <Ò Tä .

ER
n‘·ìøÏ >∑T+&Ó Ä–q+‘· |üHÓ’+~. ªªnyÓ÷à! H˚qT u≤>± qwüºb˛j·÷H˚. bıs¡bÕ≥Tq &ÉãT“ <ë#·T≈£îH˚ {À|”ì
ny˚Tàdæq≥TºHêïqTμμ nì u≤<Ûä‘√ ≈£î$T*b˛‘·÷, sêÁ‘·+‘ê ì<äTs¡ b˛˝Ò<äT.
SC
eTs¡THê&ÉT ñ<äj·÷H˚ï ‘·q <äTø±D≤ìøÏ yÓ[¢ ªme]¬ø’Hê ‘·q &ÉãT“ <ë∫q {À|” <=]øÏ+<ëμ nì
n&ÉT>∑kÕ>±&ÉT.
ªªme]¬ø’Hê qTe⁄« &ÉãT“ <ë∫q {À|” <=]øÏ‘˚ ˙≈£î ÇkÕÔsê! ˙ eT÷s¡â‘·«+ ø±ø£b˛‘˚ @+{Ïμμ nì
»q+ m>∑‘ê[>± qyê«s¡T.
ø=+#Ó+ ùd|ü⁄ nj·÷´ø£, ˇø£ eTTdü˝≤j·Tq ~>∑T\T>± ≈£Ls¡TÃqï ø±oHê<∏é <ä>∑Zs¡≈£î e∫Ã ªªHêj·THê!
qTe⁄« Ç∫Ãq {À|” #ê˝≤ ãs¡Te⁄>± ñ+~. Ç~ rdüTø=ì Hê≈£î ‘˚*ø£>± ñqï {À|”ì Çe⁄«μμ nì nHêï&ÉT.
ø±oHê<∏äT&ÉT Ä {À|”ì rdüTø=ì ‘˚*¬ø’q {À|”ì Ç∫Ã Ä eTTdü˝≤j·TqqT |ü+ù|XÊ&ÉT. {À|”
m+<äT≈£î ãs¡Te⁄>± ñ+~ nì #·÷&É>±, n‘·ìøÏ n+<äT˝À <ë∫q &ÉãT“ ø£ì|æ+∫+~.
ªVü≤eTàj·÷´!μ nì }|æ] |”\TÃ≈£î+≥÷, ªìC≤sTTr>± ã‹πø yê]ì <˚e⁄&ÉT m|ü&É÷ yÓ÷dü+
#˚j·T&Éì s¡TEyÓ’+~μ nì ‘·q eTqdüT˝À nqT≈£îHêï&ÉT ø±oHê<∏äT&ÉT.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 52 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
7. eTeTø±s¡+
$q&É+ ` Ä˝À∫+∫ e÷{≤¢&É&É+
1. ∫Á‘· + ˝À me¬ s es¡ T
ñHêïs¡T?
2. ∫Á‘·+˝Àì ne÷àsTT neTà≈£î
‘·q ùdïVæ≤‘·Tsê*ì m˝≤
|ü]#·j·T+ #˚k˛Ô+~?
3. MT ùdïVæ ≤ ‘· T \T MT
H
ne÷àHêqï\qT @eTì
ES
|æ\TkÕÔs¡T?
AD
PR
A
R
H
D
ñ<˚›X¯+: nedüs¡+ ø√dü+ Ä+>∑¢uÛ≤wüqT H˚s¡TÃ≈£î+{≤+.

AN
ø±˙ <ëìMT<ä yêýÓ ÷ Vü ≤ +‘√ e÷‘· è uÛ ≤ wü q T

T
ìsê<ä]+#·&É+ dü]ø±<äT. yê&É>∑*–q Á|ü‹#√{≤

ER
e÷‘·èuÛ≤wüH˚ yê&É<ë+ nì #Ó|üŒ&É+ á bÕsƒ¡+ ñ<˚›X¯+.

SC
∫\T≈£L] <˚e|ü⁄Á‘· ø£$ |ü]#·j·T+

(24.4.1952 - 18.10.2016)
nq+‘·|ü⁄s¡+ õ˝≤¢ ø±\«|ü˝…¢˝À »ìà+#ês¡T. ª@ø±øÏ HÍø£ #·|ü⁄Œ&ÉTμ, ª∫e]
eTqTwüß\Tμ, ªã+Bμ, ªe+ø£s¡ {Ï+ø£sμ¡ , ªÄs¡T >±¢dTü \Tμ yÓTT<ä˝q’… ø£<ë∏ dü+|ü⁄{≤\T
yÓ\Te]+#ês¡T. ªn<ä›+˝À #·+<äe÷eTμ, ª|ü+#·eT+μ Äj·Tq sêdæq qe\\T.
1996˝À ª|ü+#·eT+μ qe\≈£î Ä{≤ (nyÓT]ø± ‘Ó\T>∑T nk˛wæj˚TwüHé) yê]
qe\\ b˛{°˝À ‘·èrj·T ãVüQeT‹, 2000 dü+e‘·‡s¡+˝À bı{Ïº lsêeTT\T
‘Ó\T>∑T $X¯«$<ë´\j·T+ yê] <Ûäs¡àì~Û |ü⁄s¡kÕÿs¡+, 2001˝À #ê.k˛. dü÷Œ¤]Ô
kÕVæ≤r dü‘êÿs¡+, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ >∑TÁs¡+ C≤wüßyê |ü⁄s¡kÕÿs¡+ \_Û+∫+~. á
bÕsƒ¡+ ∫\T≈£L] <˚e|ü⁄Á‘· s¡∫+∫q ªÄs¡T>±¢düT\Tμ nH˚ ø£<∏ëdü+|ü⁄{Ï˝Àì~.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 53 ‘Ó\T>∑T u≤≥
www.apteachers.in
www.apteachers.in
6. düTuÛ≤wæ‘ê\T (|ü<äúÛ≤>∑+)
$q&É+ ` Ä˝À∫+∫ e÷{≤¢&É&É+
ø£wüºô|≥ºuÀ≈£î ø£qï‘·*¢ eTqdüT‡

qwüºô|≥ºuÀ≈£î Hêqï |üqT\T
‘·*¢<ä+Á&ÉT\qï <Ó’e düìïuÛÑT\Tsê
\*‘· düT>∑TDC≤\ ‘Ó\T>∑Tu≤\!
H
ES
AD
PR
A
R
H
D
AN
ñ<˚ › X ¯ + : $<ë´s¡ T ú ˝ À¢ HÓ ’ ‹ ø£
1. ∫Á‘·+˝À mes¡THêïs¡T? $\Te\T ô|+bı+~+#·&É+, yê]ì
T
2. >∑Ts¡Te⁄>±s¡T •wüß´\≈£î m≥Te+{Ï |ü<ë´\T #ÓãT‘·THêïs¡T? ñ‘·ÔeT bÂs¡T\T>± r]Ã~<ä›&É+ á

ER
3. Ç˝≤+{Ï ˙‹ |ü<ë´\T MT≈£î ‘Ó*dæq$ #Ó|üŒ+&ç. bÕsƒ¡úÛ≤>∑ ñ<˚›X¯+.

SC
Áø£eT dü+K´ ø£$ ø±\+ X¯‘ø· +£

1. Hês¡¢ ∫s¡+J$ 20e X¯‘êã›+ ‘Ó\T>∑T|üP\T
2. y˚eTq 17e X¯‘êã›+ y˚eTq X¯‘ø· +£
3. ø£s¡TDl 20e X¯‘êã›+ ‘Ó\T>∑Tu≤\ X¯‘ø· +£
4. ‹ø£ÿq 13e X¯‘êã›+ eTVü‰uÛ≤s¡‘+·
5. |üøÿÏ n|üŒ\ qs¡d+æ Vü≤+ 17e X¯‘êã›+ ≈£îe÷sê, ≈£îe÷Ø X¯‘ø· ±\T
6. b˛‘·T\÷] Ms¡ÁãVü≤à+ 17e X¯‘êã›+ ø±[ø±+u≤ dü|XÔü ‹¯
7. e÷s¡<ä yÓ+ø£jT· ´ 16e X¯‘êã›+ uÛ≤düÿs¡ X¯‘ø· +£
8. ø£+#·s¢¡ >√|üqï 17e X¯‘êã›+ <ëX¯sB¡ ∏ X¯‘ø· +£
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 43 ‘Ó\T>∑T u≤≥
www.apteachers.in
www.apteachers.in
eTq uÛ≤wü nqï~ eTq dü+düÿ è‹ø°, eTq Jeq $<ÛëHêìø° Á|ürø£ nì Hê ì•Ã‘ê_ÛÁbÕj·T+.
y˚TeTT |æ\¢˝ÀÔ ªneTàHêqïμ\H˚ |æ*|æ+#·T≈£î+≥THêï+. n~ Hê dü+düÿ è‹>±, Hê Jeq $<Ûëq+>±
uÛ≤$kÕÔqT. Hê ‘·+Á&çì H˚qT ªHêHêïμ n+≥÷
|æ*∫q|ü⁄&ÉT— Äj·Tq≈£î ø£*–q Äq+<ä+, yê‘·‡\´+
` á bı<äT› Hê |æ\¢\T qqTï ªHêHêïμ nì
|æ*∫q|ü⁄&ÉT Hê≈£î ø£\>±*. #·<äTe⁄ø√dü+, ñ<√´>∑+
ø√dü+ Ç+^¢wßü nedüsy¡ TÓ ‘Æ ˚ H˚sT¡ Ã≈£î+{≤+, n+‘˚ø±˙
yêfi¯fl Ä#ês¡ eéVü‰sê\÷, yêfi¯fl JeqXË’© eTq≈£î
nqedüs¡+ nqï~ Hê yê<äq.
Ä kÕj·T+Á‘·y˚T n+<äs¡+ es¡+&Ü˝À ≈£L#·Tì
ø±|ò”\T ‘ê>∑T‘·Tqï düeTj·÷q ` ªª@e÷à! sê<Ûë!
düT>∑TD≤! MT |æ\\¢ T |æ\TdüTqÔ ï es¡d\ü T >∑eTì+#êsê
H
` ‘Ó\T>∑T es¡dü\T |æ*|æ+#·+&ç |æ\¢˝ÀÔμμ n+≥÷
ES
>∑{>ºÏ ±H˚ #ÓbÕŒqT. yêfi¯flsTT‘˚ yÓTT>±\T e÷&ÉTÃ≈£îqï≥Tº
AD
nì|æ+∫+~.
nq+‘·|ü⁄sêìøÏ e∫ÃHêø£ d”‘· Hê≈£î ø±¢düT |”øÏ+~. düT>∑TD, sê<Ûä\T m+‘· u≤<Ûä|ü&çqB
PR
#Ó|æŒ+~ ` ªªu≤e‘√ e÷{≤¢&Ü\+fÒ eTs¡<äfi¯ófl uÛÑj·T|ü&˚ |ü]dæú‹ ‘Ó∫Ãô|{ÏºHês¡T... Ç+¬ø|ü⁄Œ&É÷
yêfi¯flqT @eTqø£+&ç.μμ n+≥÷ yê]ï+>¥ ˝≤+{Ï~ |üs√ø£å+>± Ç∫Ã+~.
A
* * *
R
H
Ä eTs¡Tdü{Ï s√E ñ<äj·Ty˚T H˚qT ªeT&Éø£•s¡μ≈£î ãj·T˝Ò›] yÓfi≤flqT, e÷ ø=©>¥‘√ bÕ≥÷ `

D
eT+&É\ Ä|ò”düT≈£î #˚s¡T≈£îHêïø£ nø£ÿ&çì+∫ dü‘ê´ìøÏ bò˛Hé #˚XÊqT. n‘·qT |ü<˚fi¯ófl>± Hê≈£î
AN
eT+∫ $TÁ‘·T&ÉT. Ä }s√¢H˚ ˇø£ dü«#·Ã¤+<ä dü+düúqT q&ÉT|ü⁄‘·THêï&ÉT. ‘·q Ç+{ÏnÁ&ÉdüT #Ó|æŒ
s¡eTàHêï&ÉT. n‘·ì ≈£î≥T+ã+ >∑T]+∫ ø=+‘· $es¡eT&ç>±qT. n‘·ìøÏ Ç<ä›s¡T eT>∑|æ\¢\˙, yêfi¯fl
T
n\¢πs ‘·q≈£î m+‘√ dü+‘√cÕìïdüTÔ+<äì ‘Ó*bÕ&ÉT.

ER
m+<äTø√ >±ì dü‘·´+ >∑Ts¡TÔ≈£îsê>±H˚ yÓ+≥H˚ Ç+^¢ùw C≤„|üø±ìøÏ edüTÔ+~. n‘·qT >∑T+≥÷s¡T,
Ä+Á<Ûä ÁøÏwæºj·THé ø±˝ÒJ˝À _.@., #·~yê&ÉT. <ë+‘√ nqs¡Zfi¯+>± Ç+^¢wüß e÷{≤¢&É¶+ n\e&ç+~. Ç+ø£
SC
n‘·qT ô|[fl #˚düT≈£îqï ne÷àsTT u…+>∑Tfi¯Ss¡T˝À Ç+^¢wüß <=s¡kÕqT\ ô|+|üø£+˝À #·<äTe⁄≈£îqï

eT\j·÷fi¯ Ád”Ô. Ç+ø£ Ä Ç+{À¢ ‘Ó\T>∑T |ü\T≈£î≈£î #√≥T m≈£îÿ&ÉT+≥T+~? Ä+Á<Ûä<˚X¯+˝À Ç+^¢wüß
e÷{≤¢&˚ ≈£î≥T+u≤ìï #·÷&Ü\qï ñã˝≤≥+ ãj·T˝Ò›]+~ Hê˝À.
* * *
Ä|ò”düT ÇHéôdŒø£åqT H√{Ÿ‡ sêj·T&É+ ø=+‘·es¡≈£L nsTT+~. eTs¡Tdü{Ï s√E≈£î ø±˙ |üPs¡Ôe<äT....
Ä |üP≥øÏ $ÁXÊ+‘˚... ‘·sê«‘· ø£\TkÕÔqì e÷ ø=©>¥øÏ #Óù|Œdæ, dü‘·´+ Ç\T¢ yÓ‘·T≈£îÿ+≥÷ ãj·T˝Ò›sêqT.
düT\uÛÑ+>±H˚ n‘·ì Ç+{Ïì ø£qTø√ÿ>∑*>±qT. M~∏ yÓTT>∑<ä\˝À ñqï n+>∑{À¢ ¬s+&ÉT _ôdÿ{Ÿ bÕ¬ø≥T¢
ø=HêïqT dü‘·´+ |æ\¢\ ø√dü+.
∫qï ø±+bÂ+&ÉT˝À n<ÛäTHê‘·q+>±H˚ ñ+~ Ä Ç\T¢. ãj·T≥ mes¡÷ ø£ì|æ+#·˝Ò<äT. es¡+&Ü
ãj·TfÒ ì\T#·Tì dü‘ê´ìï |æ*#êqT. ˙\+ {° wüsYº, n<˚ s¡+>∑T ù|+≥T‘√ ñqï Äπsfi¯fl |æ˝À¢&ÉT
e#êÃ&ÉT.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 55 ‘Ó\T>∑T u≤≥
www.apteachers.in
dü‘·´+ ø=&ÉTπø nì|æ+#˚+‘·>± ñHêï&ÉT. yê&ç yÓqø±˝Ò eTs√ ãT&É‘·&TÉ , yê&çø£+fÒ M&ÉT ˇø£
dü+e‘·‡s¡+ ∫qïyê&ÉsTT ñ+{≤&ÉT. M&É÷ n<˚ s¡+>∑T ã≥º\T y˚düT≈£îì ñHêï&ÉT.
ªªMT &Ü&û ˝Ò&Ü?μμ n&ç>±qT. Hê≈£î ‘Ó©ø£H˚ Ç+^¢wüß yê‘êes¡D+ Hê˝À Á|üy˚•+∫q≥Tº+~.
n+<äTπø ªMT Hêqï˝Ò&Ü?μ nì nq˝Òø£b˛‘·THêïqT. ªª}VüA!μμ n+≥÷ ø±düÔ eTT+<äT≈£î e∫Ã ªªqTe⁄«
e÷eT$ ø£<ä÷!μμ nHêï&ÉT ô|<ë›&ÉT.
H˚qT ª}μ nHê˝À, ª}VüAμ nHê˝À ‘Ó©≈£î+&Ü ñ+~. ndü\T qqTï mes¡qT≈£î+≥THêï&√
M&ÉT.
ªªHê ù|s¡T sêE. MT &Ü&û Áô|ò+&ÉTì, n+≈£î˝Ÿμμì nHêïqT qe⁄«‘·÷. qTe«qT≈£î+≥Tqï≥Tº
e÷eTqT ø±<äT nì ‘˚≥‘Ó\¢+ #˚XÊqT yê&çøÏ.
ªªHê≈£î ‘Ó\TdüT qTe⁄« sêE e÷eTeì.. bı<äT›qï Hêqï Ä\“+˝À ˙ bò˛{À #·÷|æ+∫, qTe⁄«
nq+‘·|ü⁄s¡+ì+∫ Çø£ÿ&çøÏ e∫ÃHêeì #Ó|æŒHê&ÉTμμ nHêï&ÉT qe⁄« yÓTT>∑+‘√. ‘=DT≈£L u…DT≈£L
H
˝Ò≈£î+&Ü yê&ÉT n{≤¢ e÷{≤¢&ÉT‘·÷ ñ+fÒ Hê≈£î ˇø£fÒ ÄX¯Ãs¡´+. n+‘·ø£Hêï ÄX¯Ãs¡´+, πøe\+
ES
$TÁ‘·T&çì e÷Á‘·y˚T nsTTq qqTï ªe÷eTμ qT #˚j·T&É+. yêfi¯flù|s¡T¢ n&ç>±qT #Ós√ _ôdÿ≥Tº ù|¬ø{Ÿ
n+~dü÷Ô. ô|<√›&ÉT ãTJ® n˙, ∫H√ï&ÉT ∫qï n˙ #ÓbÕŒs¡T.
AD
ª˝À|ü*øÏ e∫Ã ≈£L#√ e÷e÷! Hêqï Ç|ü⁄Œ&=kÕÔ&ÉT˝Òμ n+≥÷ ô|<√›&ÉT #ÓãT‘·TqïfÒº Hê yÓqTø£
PR
yÓ÷{≤sYu…’ø˘ Ä–q X¯ã›+.
ªn<√› Hêqïμ n+≥÷ yê&ÉT n+≥÷+fÒ ‹]– #·÷XÊqT.
A
dü‘·´+ ôV≤˝…à{Ÿì ‘·\qT+∫ y˚s¡T#˚dü÷Ô qe⁄«‘·÷ Hê‘√ ø£s¡#ê\q+ #˚XÊ&ÉT.

R
Ç+{À¢øÏ yÓ[fl ≈£L#·THêï+.

H
ªªMT $Tôddt mø£ÿ&É dü‘·´+?μμ n&ç>±qT.

D
ªªÇ+ø£ ø±ùd|ü{À¢ edüTÔ+~˝Ò... |üø£ÿq ñqï |ü˝…¢≈£î b˛sTT+~. e÷≈£î |ü˝…¢ Á|ü»\‘√H˚ ø£<ë |üìμμ
AN
nHêï&ÉT dü‘·´+.
dü‘·´+ yêfi¯fl |üìne÷àsTT ø±|ò” Ç∫Ã+~..
T
y˚T$T<ä›s¡+ e÷≥˝À¢ |ü&çb˛j·÷+. |æ\¢*<ä›s¡÷ yêfi¯fl

ER
Hêqïì s¡ ø £ s ¡ ø ±\sTTq Á|ü X ¯ ï \T n&É T >∑ T ‘· ÷ H˚

SC
ñHêïs¡T. @ e÷Á‘·+ $düT>∑T˝Ò≈£î+&Ü Vü‰sTT>±

düe÷<Ûëq$Tdü÷Ô ñHêï&ÉT ` ˇø£yÓ’|ü⁄ Hê‘√
e÷{≤¢&ÉT‘·÷H˚.
ªªÄ+Á<Û<ä X˚ +¯ ˝À ñqï Ä+>∑¢ ≈£î≥T+u≤ìï
#·÷&Ü\ì eùdÔ n#·Ã ‘Ó\T>∑T ≈£î≥T+ã+
ø£ì|ækÕÔ ñ+~ dü‘·´+... |æ\¢*<ä›s¡÷ ìqTï &Ü&û
nq≈£ î +&Ü HêHêï nì |æ \ e&É + uÛ Ñ ˝ Ò
ñ+~. Hê }Vü≤*ï ‘·\øÏ+<äT\T>± #˚dæHêe⁄.
n+‘˚ø±<äT |æ\¢*<ä›s¡÷ ªe÷e÷μ n+≥÷ qqTï
|ü\ø£]dü÷Ô ñ+fÒ @<√ ‘Ó*j·Tì eTeTø±s¡+
ø£*–+~ Hê≈£îμμ. nHêïqT.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 56 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
qe⁄«‘·÷ ` ªªÇ+^¢wüß uÛ≤wü eTq≈£î nedüs¡y˚T.... n+‘·es¡πø <ëìï yê&ÉT≈£î+{≤+. eTq uÛ≤wü˙,
dü+düÿè‹˙ m+<äT≈£î e~˝ÒdüT≈£î+{≤+? Ç+ø± e÷ Ä$&É ‘Ó\T>∑Tì $+fÒ ÄX¯Ãs¡´b˛‘êe⁄. Ä$&É
eT\j·÷∞ ø£<ë ` Ç+^¢wüß yêfi¯fl ô|+|üø£+˝À Ç+^¢wüß ‘·|üŒ eTs=ø£ uÛ≤wü ‘Ó©<äT. Çø£ÿ&ç Á|ü»˝À¢ |üì
#˚j·÷\+fÒ Ç+^¢wüß |üìøÏ sê<äT. #ê˝≤ ‘=+<äs¡>± ‘Ó\T>∑T H˚s¡TÃ≈£î+~μμ nHêï&ÉT. nø£ÿ&ç ì+N
ãj·T˝Ò›s¡T‘·÷ ªªákÕ] nq+‘·|ü⁄sêìøÏ eùdÔ ‘·|üŒ≈£î+&Ü e÷ Ç+{ÏøÏ |æ\¢˝ÀÔ bÕ≥÷ sêe\¢μμ nHêïqT.
|æ\*¢ <äs› ÷¡ qe⁄«‘·÷ <ä>sZ∑ ø¡ =∫Ã ªª{≤{≤ e÷e÷! {≤{≤ e÷e÷!μμ n+≥÷ M&ÉTø√\T |ü\T≈£î‘·T+fÒ,
Ç<ä›Øï eTT<ë›&ÜqT. m+<äTø√ Hê ø£fi¯fl˝À¢ ˙{Ï bıs¡.... (dü+øÏå|üÔ+)

Ç$ #˚j·T+&ç
‘·T\´+, Á|ürø£, ì•Ã‘ê_ÛÁbÕj·T+, yê‘·‡\´+, JeqXË’*,
H
nqs¡fiZ +¯ >±, ‘˚≥‘Ó\+¢ , rÁe‘·, qTe«qT≈£îHêïe⁄, mes¡qT≈£îHêïe⁄.
ES
AD
ne>±Vü≤q ` Á|ü‹düŒ+<äq PR
1. MT uÛ≤wü n+fÒ MT≈£î m+<äT≈£î ÇwüºyÓ÷ #Ó|üŒ+&ç ?
2. @~ dü«s¡Z+‘√ düe÷qyÓTÆq<äì s¡#·sTT‘· nHêï&√ sêj·T+&ç ?
A
3. ã+<ÛäTe⁄\ Ç+{À¢ s¡#·sTT‘·≈£î ø£ì|æ+∫q ø=‘·Ô yê‘êes¡D+ @$T{À sêj·T+&ç ?

R
H
4. øÏ+~ ø£s¡|üÁ‘êìï #·~$ Á|üX¯ï\≈£î »yêãT\T sêj·T+&ç.

D
Ä\j·T |ü]s¡ø£åD n+<ä] u≤<Ûä´‘·

AN
uÛÑ≈£îÔ˝≤sê!
T
Ä+Á<Ûä eTVü‰$wüßíe⁄ ‘Ó\T>∑Tyê] Äsê<Ûä´ <Ó’e+. ø£ècÕíõ˝≤¢ lø±≈£îfi¯+˝À Ä+Á<Ûä

ER
$wüßí<˚yê\j·T+ ñ+~. lø£èwüí<˚esêj·T\T á <˚e⁄DÏí <ä]Ù+#·Tø=ì kÕ«$T Ä<˚X¯+ y˚Ts¡≈£î

SC
‘êqT ÄeTTø£Ôe÷\´<ä Á>∑+<∏ä+ sêdæq≥T¢ #ÓbÕŒ&ÉT. H˚qT ‘Ó\T>∑T e\¢uÛÑTDÏí. Hê uÛ≤wü ‘Ó\T>∑T
uÛ≤wü. n~ nìï uÛ≤wü\ø£Hêï >=|üŒ~ nì kÕ«$T dü«j·T+>± ‘·q≈£î #Ó|Œæ q≥T¢ ≈£L&Ü
ù|s=ÿHêïs¡T. n≥Te+{Ï ns¡T<Ó’q Ä+Á<Ûä $wüßí <˚yê\j·÷ìï |ü]s¡øÏå+#·T≈£î+<ë+. eT]+‘·
n_Ûeè~∆ #˚<ë›+. Ç~ eTq+<ä] u≤<Ûä´‘·.
Ç≥T¢,
nœ˝≤+Á<Ûä Ä\j·T |ü]s¡ø£åD dü+|òüT+,
neTsêe‹
n) Ä+Á<Ûä $wüßí<˚yê\j·T+ mø£ÿ&É ñ+~ ?
Ä) á ø£s¡|üÁ‘·+ Á|ü#·T]+∫+~ mes¡T ?
Ç) Hê uÛ≤wü ‘Ó\T>∑TuÛ≤wü ` nì #Ó|æŒ+~ mes¡T ?
á) ÄeTTø£Ôe÷\´<ä Á>∑+<∏ä+ sêdæ+~ mes¡T?
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 57 ‘Ó\T>∑T u≤≥
www.apteachers.in

1. n‘·Ôè÷eT— |æìïù≤u≤sTT— u≤eù≤eeT]~... Ç˝≤ MT≈£î ‘Ó*dæq ã+<ÛäTyê#·ø£
|ü<ë\T |ü~ sêj·T+&ç.
2. ªdü‘·´+μ ≈£î≥T+u≤ìï #·÷dæ s¡#·sTT‘·≈£î ªeTeTø±s¡+μ m+<äT≈£î ø£*–+~?
3. á ø£<∏ä ªªm+<äTø√ Hê ø£fi¯¢˝À¢ ˙{Ïbıs¡...μμ nì eTT>∑TdüTÔ+~. Äq+<ä+‘√ e#˚Ã
ø£˙ï{Ïì @eT+{≤+? n$ m|ü&ÉT ekÕÔsTT?
H
1. uÛ≤wü $wüj·T+˝À s¡#·sTT‘· n_ÛÁbÕj·÷\qT $e]+#·+&ç.
ES
2. ªªÇ+^¢wt uÛ≤wü eTq≈£î nedüs¡y˚T! n+‘·es¡πø <ëìï yê&ÉT≈£î+{≤+. eTq uÛ≤wü˙
AD
dü+düÿ è‹˙ m+<äT≈£î e~˝ÒdüT≈£î+{≤+?μμ ` Bìô|’ MT n_ÛÁbÕj·T+ sêj·T+&ç.
3. MTs¡T ã+<ÛäTe⁄\ Ç+{ÏøÏ yÓ[¢q|ü&ÉT |æ\¢\+‘ê ˇø£#√≥ #˚] ñ+&É≥+‘√ ø£qT\
PR
|ü+&ÉT>∑>± ñ+≥T+~ ø£<ë! Ä |æ\¢\ πø]+‘·\T, Ä≥\T, yêfi¯¢ eT<Ûä´ ∫qï ∫qï
‘·>±<ë\T... M{Ïì >∑T]+∫ $TÁ‘·TìøÏ ˝ÒK sêj·T+&ç.
A
R
H
uÛ≤cÕ+XÊ\T
D
AN
n) øÏ+~ dü÷#·q\ Ä<Ûës¡+>± ªø±s¡+μ ‘√ n+‘·eTj˚T´ |ü<ë\T sêj·T+&ç.

1. á bÕsƒ¡+ ù|s¡T eTeTø±s¡+.
T
ER
2. m<äT{Ïyê]øÏ y˚T\T #˚j·T&É+ ............ø±s¡+.

SC
3. m<äT{Ïyê]ì π>* #˚j·T&É+ ............ø±s¡+.

4. <ä≥ºyÓTÆq Nø£{Ï .............ø±s¡+.
5. >∑s¡«+, nVü≤+uÛ≤e+ ..............ø±s¡+.
Ä) øÏ+~ yêø±´\qT #·<eä +&ç. ^‘·^dæq |ü<ë\ nsêú\T ‘Ó\TdüTø=ì kı+‘·yêø±´\T sêj·T+&ç.
ñ<ëˆˆ $Vü‰s¡j·÷Á‘·≈£î yÓfi≤¢\qï e÷ ñã˝≤≥+ #·÷dæ e÷ ñbÕ<Ûë´j·TT\T eTT#·Ã≥|ü&Ü¶s¡T.
ñã˝≤≥+ R ø√]ø£
e÷ $TÁ‘·T\+<äs¡÷ dæìe÷≈£î yÓfi≤fl\ì ñã˝≤≥|ü&ÉT‘·THêïs¡T.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 58 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
1. u≤|ü⁄, s¡eTD\T ˇ~›ø£ >± ñ+&ç J$‘ê+‘·+ ùdïVæ≤‘·T\T>± ñHêïs¡T.

2. eT<äsY <∏Ó]kÕ #·÷ù| yê‘·‡\´+ #ê˝≤eT+~ J$‘ê˝À¢ yÓ\T>∑T\T ì+|æ+~.
3. Ä q>∑s¡+˝Àì n<ÛäTHê‘·q ø£≥º&Ü\T Hê≈£î ÄX¯Ãsê´ìï ø£*–+#êsTT.
Ç) øÏ+~ yêø±´\˝À düe÷Hês¡úø£ |ü<ë\T ñHêïsTT. >∑T]Ô+∫ ^‘· ^j·T+&ç.
1. eNÃsêì e÷≥\‘√ Ä ãT&É‘&· TÉ #˚ùd n\¢] n+<ä]ø° Äq+<ëìïk˛Ô+~. Ä |æ\y¢ ê&ÉT
n+<ä] <äèwæº˙ Äø£]¸+#ê&ÉT.
2. eTìwæøÏ ndü˝…’q <Ûäq+ $<ë´<Ûäqy˚T! nì ‘˚≥‘Ó\¢+ #˚XÊs¡T |üP]«≈£î\T. B+‘√
eTq+ dü+bÕ~+#·Tø√yê*‡+~ @$T{À düŒwüºyÓTÆ+~ø£<ë!
3. eTVü‰‘·Tà\ JeqXË’* qqTï Äø£]¸düTÔ+~. yês¡T ã‹πø |ü<ä∆‹ ìsê&É+ãs¡+>±
ñ+≥T+~.
H
á) øÏ+~ e´‹πsø£ |ü<ë\qT »‘·|üs¡#·+&ç.
ES
1. |ü+&ç‘·T&ÉT (n) <äTs¡<äèwüº+ ( )
AD
2. düs¡dü+ (Ä) bÕeTs¡T&ÉT ( )
3. n<äèwüº+ (Ç) $s¡dü+ ( )
PR
ñ) øÏ+~ Á|üø£è‹ $ø£è‘·T\qT »‘·|üs¡#·+&ç.
1. ÄX¯Ãs¡´+ (n) ãj·T+ ( )
A
2. uÛÑj·T+ (Ä) Ç+‹ ( )

R
H
3. Ád”Ô (Ç) n#ÓÃs¡Te⁄ ( )

D
AN
n) kÕe÷q´ ` dü+•¢wüº yêø±´\T :

T
kÕe÷qýêø£´+ : ndüe÷|üø£ ÁøÏj·T\T ˝Ò≈£î+&Ü ˇø£ ªdüe÷|üø£ ÁøÏj·Tμ ‘√ eTT–ùd yêø±´ìï

ER
kÕe÷qýêø£éT+{≤s¡T.
ñ<ë : düTπswt >∑T&çøÏ yÓfi≤fl&ÉT.
SC
y˚TØ |ü⁄düÔø£+ rdæ+~.

#·+<äT ø£\+ |ü≥Tº≈£îHêï&ÉT.
dü+•¢wüºyêø£´+ : ˇø£{Ï ø±ì n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe ndüe÷|üø£ÁøÏj·T\T ñ+&ç, ∫es¡≈£î
ˇø£ düe÷|üø£ ÁøÏj·T‘√ eTT–dæq yêø±´ìï dü+•¢wüºyêø£éT+{≤s¡T.
ñ<ë : |ü<äà ìÁ<ä˝Ò∫+~. (kÕe÷qýêø£´+)
|ü<äà kÕïq+ #˚dæ+~. (kÕe÷qýêø£´+)
|ü<äà ã&çøÏ yÓ[fl+~. (kÕe÷qýêø£´+)
á eT÷&ÉT yêø±´\q÷ ø£*|æ‘˚....
|ü<äà ìÁ<ä˝Ò∫, kÕïq+ #˚dæ, ã&çøÏ yÓ[fl+~. (dü+•¢wüºyêø£´+)
ndüe÷|üø£ ndüe÷|üø£ düe÷|üø£
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 59 ‘Ó\T>∑T u≤≥
www.apteachers.in
n˝≤ ¬s+&ÉT yêø±´\qT ≈£L&Ü ø£\|üe#·TÃ.
H s¡y˚Twt ôd’øÏ˝Ÿ ‘=≈£îÿ‘·THêï&ÉT. s¡y˚Twt ã&çøÏ yÓfi¯óÔHêï&ÉT.
s¡y˚Twt ôd’øÏ˝Ÿ ‘=≈£îÿ‘·÷ ã&çøÏ yÓfi¯óÔHêï&ÉT.

ndüe÷|üø£ düe÷|üø£
Ä) øÏ+~ kÕe÷q´ yêø±´\qT dü+•¢wüºyêø±´\T>± e÷]Ã sêj·T+&ç.

1. >∑Ts¡Te⁄>±s¡T bÕsƒ¡+ #ÓãT‘·THêïs¡T. >∑Ts¡Te⁄>±s¡T qe⁄«‘·THêïs¡T.
». ...................................................................................................
2. neTà ãT»®–+∫+~. neTà nqï+ ô|{Ïº+~.
». ...................................................................................................
H
3. m\Tø£ nø£ÿ&É≈£î e∫Ã+~. m\Tø£ >∑T&É¢>∑÷ãqT #·÷dæ+~.
ES
». ...................................................................................................
ÁbÕC…≈£îº|üì (eT÷&Ée ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ ø√dü+)
AD
PR
|ü~ bı&ÉT|ü⁄ ø£<∏ä\T ùdø£]+∫ Á|ü<ä]Ù+#·+&ç.
A
R
H
D
AN
ˇ&É*ì+&É ø£qTï\T+&ÉT ì+Á<äT&ÉTø±&ÉT

ø£+sƒ¡eT+<äT q\T|ü⁄ ø±&ÉT •e⁄&ÉT
T
|òüDT\ã{Ïº #·+|ü⁄ |üø°å+Á<äT&Ü? ø±<äT

ER
BìuÛ≤ey˚T$T ‘Ó\TdüTø=qT&ÉT
SC
H˚ì$ #˚j·T>∑\Hê?
2. bÕsƒ¡+˝Àì e÷+&É*ø£ |ü<ë\qT, |ü<äã+<Ûë\qT yêø±´\˝À ñ|üjÓ÷–+#·>∑\qT. WqT / ø±<äT
3. ‘Ó\T>∑T uÛ≤wüô|’ s¡#·sTT‘·≈£îqï eTeTø±sêìï #Ó|üŒ>∑\qT. WqT / ø±<äT
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 60 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
#·<äe+&ç ` Äq+~+#·+&ç
ªªneTà ñ‘·sÔ +¡ μμ
(ñ<√´>±\ ù|s¡T‘√ düT<ä÷s¡ rsê\≈£î e\dü|ü≈£åî˝≤¢ m–]b˛‘·Tqï ø£qïø=&ÉT≈£î\≈£î...)
ø£Hêï!
mHêïfi¯flsTT+~sê ìqTï #·÷dæ. ‘·\T#·T≈£î+fÒ Ç|üŒ{Ïø° ø£fifl¯ ≈£î ø£{qºÏ ≥T¢>± ñ+{≤e⁄. nsTT<˚fifl¯ Hê&ÉT
s¡eT ≈£L‘·T] ô|[fløÏ e#êÃe⁄. n+‘˚ eT∞fl sTTø£ sêH˚˝<Ò Tä . ø±qø£ ø£qï dü+‘êq+˝≤ ìqTï q\T>∑Ts¡e÷àsTT\
eT<Ûä´ ø£qTbÕ|ü˝≤>± #·÷düTø=ì ô|+#·T≈£îHêïqT. ìqTï sTT\T¢ <ë{Ï yÓfi¯flìe«˝Ò<äT. Ä #·<äTe⁄\ düs¡dü«‹
H
ìqTï yÓ+fÒdüT≈£îì yÓ[fl+~. n+‘ê #·<äTe⁄ø=qïyêfi‚fl>±! Hê ø£qï #·<Tä e⁄ø=qø£ b˛‘˚H˚+ dü+kÕÿs¡+
ES
e∫Ã+~. #·<äeq÷ sêj·Tq÷ H˚s¡TÃ≈£îHêï&ÉT #ê\T. e<äT› nHêïqT. $q˝Ò<äT. ‘·s¡Tyê‘· ñ<√´>∑\øÏåà
AD
}fi‚fl*k˛Ô+~. mø£ÿ&ÉTHêï qTe⁄« Hê ø=&ÉT≈£îy˚. ˙ kÕs¡dü«‘· dü+|ò÷ü \÷, ˙ kÕ+|òæTø£ ùde\÷ n˙ï ù||üs¡¢
PR
<ë«sê, ø√&É* ñ‘·Ôsê\ <ë«sê ‘Ó\Tdü÷ÔH˚ ñHêïsTT. ø±˙ @+ ˝≤uÛÑ+sê ‘·+Á&û!
˙eP ˙ |æ\¢\÷ sTT+{À¢ ø±*øÏ #˚‹øÏ n&É¶+>± ‹s¡T>∑T‘·÷ ñ+fÒ ø√&É* #˚‘√Ô #˚sTT+∫ ô|&ÉT‘·÷
A
e⁄+fÒ kÕ–b˛j˚T J$‘·+ m˝≤e⁄+≥T+~? @yÓ÷? n~ Hê≈£î ªø£\μ nsTTb˛sTT+~sê u≤ã÷. Ç+‘·
R
H
sTT+{À¢ ˇ+≥]>± ã‘·T≈£î‘·THêïqT. Hê¬ø+‘· ø±yê*? |æ&ç¬ø&ÉT ñ&ÉπødüT≈£î+fÒ #ê\T... yÓ[flb˛‘·T+~

D
ø±˙, ÄdüøÏÔ b˛sTT+~. m˝≤ ‹+fÒ ø£&ÉT|ü⁄ ì+&É<äT! n˝≤π> q&ÉTk˛Ô+~.

AN
J$‘·+˝À bı<äT›yê{≤]b˛‘√+~. Ç+¬øHêïfi¯ófl nì|æk˛Ô+~! MT Hêqï>±s¡÷ Vü≤sƒê‘·TÔ>± b˛j·÷s¡T.

˙≈£î ø£&kÉ Õ] #·÷|ü⁄\T ≈£L&Ü <äøÿ£ ˝Ò<Tä . n|ü&Üj·Tq <ä>sZ∑ √¢ H˚qTHêïqT. >=+‘·Tø£˝À >∑s>¡ s∑ ¡ ˝≤&ÉT‘·Tqï|ü&ÉT
T
ER
H˚qT Çìï ˙fi¯ófl b˛XÊqT. Hê ~>∑T\˝≤¢ n˝≤ Hê≈£î »]–‘˚ á >=+‘·T˝À Ç+‘· ‘·T\dæ rs¡ú+ b˛ùdyêfi¯fl
SC
≈£L&Ü e⁄+&Éπs nì. q\T>∑Ts¡T ≈£L‘·Tfi¯ófl ˇø£ ø=&ÉT≈£î, |ü+Á&Ó&ÉT>∑Ts¡T eTqTeT\T, eTqesêfi¯ófle⁄Hêï Hê
>=+‘·T ‘·&çù|yêfi¯ófl e⁄+&ÉπsyÓ÷ nì ~>∑T\T|ü&ÉT‘·THêïqT.
qTe⁄« qqTï nø£ÿ&çπø s¡eTàì n+{≤e⁄. ì»y˚T! e#˚ÃjÓTT#·TÃ. ø±˙ sê˝ÒqT. sêqT! á sTT\T¢, á
bı˝≤\T, á >±*, á yê‘êes¡D+ M{Ïì e<ä* sê˝ÒqT. MT Hêqï>±s¡T Çø£ÿ&˚ b˛j·÷s¡T, H˚qT Çø£ÿ&˚
|æ&ç¬ø&ÉT ã÷&ç<Ó’b˛yê*. n<˚ Hê ÄX¯!
á eT{Ïºø°, eTìwæø° ñ+&˚ Äràj·T‘· n+‘˚H˚yÓ÷! m+‘· #·~$Hê, m+‘· kÕ~Û+∫Hê, @+ #˚dæHê
ÄK]øÏ eTìwæ á eT{Ïº˝À ø£\dæb˛yê*. n˝≤H˚ Ä eT{Ïº ‘·qqT ø£qïeP] eT{Ïº ø±yê\ì Äsê≥|ü&É‘ê&ÉT
eTìwæ. Ç~ Hê }s¡T... Ç~ Hê Ç\T¢... Ç~ Hê~... á eTeT‘êqTã+<Ûë\T ˝Òì s√Eq e÷qe‘·«y˚T
q•düTÔ+<˚yÓ÷! n+<äTπø nHê~>± á eTeTø±sê\T Ç˝≤π> ì*∫b˛j·÷sTT. sêE\T b˛j·÷s¡T, sêC≤´\T
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 61 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
www.apteachers.in

Ç$ #˚j·T+&ç
|òü≈£îÿq qe⁄« ` ÁuÛ≤‘·è»q+ ` $X¯« es¡∆q+ ` $s¡dü+u…’q `
s√cÕy˚XÊ\T ` <äT'Kø£s+¡ ` e÷‘·è|üP» ` nq´ø±+‘· ` ìwüŒ\¤ +
` HÓ i Ï > ∑ T iÏ ` ‘· q ÷uÛ Ñ e ⁄&É T ` uÛ Ñ Á <ä – ] ` <ëX¯ s ¡ ~ ∏ `
ø£sT¡ D≤|üj÷Ó ì~Û ` n+ãT~Û ` dü‘Œ· \¤ + ` Ms¡ÁãVü≤à+ ` ø£sT¡ Dl
1. bÕsƒ¡+˝Àì |ü<ë´\qT sê>∑+‘√, uÛ≤yêìøÏ ‘·–q≥T¢>± bÕ&É+&ç.

2. ªø±\+ #ê˝≤ $\TyÓ’+~μ m+<äTø√ #·]Ã+#·+&ç.
H
3. ª$<ä´ >=|üŒ‘·q+μ Hê\T>∑T yêø±´˝À¢ sêj·T+&ç.
ES
4. øÏ+~ |ü<ë´ìï #·~$ Á|üX¯ï\≈£î »yêãT\T sêj·T+&ç.
#Ó*$T •˝≤ø£ås¡ yÓT|ü&ÉT
n\Tø£ »˝≤ø£ås¡eTT düT»qT\>∑T yês¡\≈£îHé
AD
PR
#Ó*$T »˝≤ø£ås¡ yÓT|ü&ÉT
n\Tø£ •˝≤ø£ås¡eTT ≈£î»qT\>∑T yês¡\≈£îHé
A
R
Á|üX¯ï\T:
H
(n) n\Tø£ me]øÏ »˝≤ø£ås¡+?

D
...........................................................................................
AN
(Ä) ª#Ó]–b˛ì~μ nH˚ ns¡ú+˝À ø£$ @ |ü<ëìï yê&Ü&ÉT?

T
............................................................................................
ER
(Ç) á |ü<ä´+˝À @ nø£ås¡+ m≈£îÿe kÕs¡T¢ e∫Ã+~?

SC
............................................................................................
(á) á |ü<ë´ìøÏ o]¸ø£qT dü÷∫+#·+&ç.
............................................................................................
n) øÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î Hê\T¬>’<äT yêø±´˝˝À »yêãT\T sêj·T+&ç.
1. ˙ <äèwæº˝À ùdïVü≤+ n+fÒ @$T{Ï?
2. ªªø√|ü+>±ì, Äy˚X¯+>±ì eT+∫$ ø±e⁄μμ m+<äTø√ $e]+#·+&ç?
3. eTq+ Åd”Ô\qT m˝≤ >ös¡$+#ê*?
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 47 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
www.apteachers.in
8. y˚T\Tø=\T|ü⁄ (|ü<äúÛ≤>∑+)
$q&É+ ` Ä˝À∫+∫ e÷{≤¢&É&É+
H
ES
AD
PR
A
R
H
D
AN
1. ∫Á‘·+ >∑T]+∫ e÷{≤¢&É+&ç. ñ<˚›X¯+: eTq uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ _Ûqï‘·«+˝À

@ø£‘ê«ìøÏ Á|ürø£. kÕ«‘·+Á‘ê´ìøÏ eTT+<äT
T
2. sêE\ ø±\+ Hê{ÏøÏ, Ç|üŒ{ÏøÏ eTq <˚X¯+˝À

ìeTïC≤‘·T\ |ü]dæú‹ì ÄHê{Ï yê] Äø±+ø£åqT
ER
e∫Ãq e÷s¡TŒ @$T{Ï?

‘Ó*j·TCÒj·T&Éy˚T á bÕsƒê´+X¯ ñ<˚›X¯+.
SC
≈£îdüTeT <Ûäs¡àqï ø£$ |ü]#·j·T+

(17.3.1900 qT+&ç 1946)
sê»eTùV≤+Á<äes¡+˝Àì \øÏåàyês¡|ü⁄ù|≥˝À ≈£îdüTeT Hê>∑eTà, Ms¡kÕ«$T
<ä+|ü‘·T\≈£î »ìà+#ês¡T. yÓ’<ä´ $<ë«Hé, dü+düÿè‘·+, Ä+Á<Ûä+, Ä+>∑¢+, Væ≤+B,
ñs¡÷\› ˝À bÕ+&ç‘´· + >∑\yês¡T. ªìeTïC≤‹ eTTøÏÔ ‘·s+¡ –DÏμ, ªq\¢<=s¡‘q· +μ, ªVü≤]»q
X¯‘ø· +£ μ, ªe÷ø=B› q\¢<=s¡‘q· +μ e+{Ï s¡#q· \T #˚XÊs¡T. <ä[‘· es¡+Z qT+∫ n‹ø£w+ºü
MT<ä #·<äTe⁄≈£îì ô|’ø=∫Ã, ‹]– Ä #·<äTe⁄qT ‘·q C≤‹ y˚T\Tø√dü+ yÓ∫Ã+∫q
n‹ø=~› eT+~ <ä[‘· $<ëé+‘·T˝À¢ ˇø£sT¡ . #·<Tä e⁄≈£îqï s√E˝À¢H˚ dü+|òTü dü+düÿs¡D
n_Û˝≤wü ø£*– ø£+<äT≈£L] MπsX¯*+>∑+ #˚‘· Á|üu≤Û $‘·+ nj·÷´s¡T. uÛ≤s¡‘s· ‘¡ ï· &Ü. u≤u≤ kÕôV≤uŸ n+uÒ<ÿä sY
<ë«sê dü÷Œ¤]Ô bı+~ n+≥sêì‘·Hêìï ìs¡÷à*+#ê\H˚ \ø£å´+‘√ ‘·|æ+∫q ‘=*‘·s¡+ ‘=* <ä[‘· ø£$.
≈£îdüTeT <Ûäs¡àqï s¡∫+∫q Vü≤]»q X¯‘·ø£+ nqTã+<Ûä+ qT+&ç Á>∑Væ≤+|üã&çq~.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 63 ‘Ó\T>∑T u≤≥
www.apteachers.in
1. d”ˆˆ ø±[<ëkÕ~ dü‘ÿ· $ |ü⁄+>∑e⁄\ >±+∫
$<ëé‹ j·Tq H˚y\Ó ~ jÓTTô|Œ? y˚T\Tø=\T|ü⁄
s¡DX¯Ss¡T\>∑T ø£èwüsí êj·÷<äT\qT >∑ì
Ms¡e÷‘· j·Tq H˚Hê] ‘·qs¬ ?
q‘·T\ ø±XÊ´~ |ü⁄D´πøÁå ‘·eTT\T >∑*Z
|ü⁄Dé‹j·Tq H˚bı\‹ HÓ>&∑ ?Ó
ø=Væ≤q÷s¡T yÓTT<ä\>∑T eTVæ≤‘· eTDT\˙ì
s¡‘ï· >∑s“¡ j
¤ T· q H˚sêeT yÓ\ôd?
‘˚ˆˆ^ˆˆ q{Ïº dü<Tä DZ dü+|ò÷ü ‘· j·T|òTü $<ä÷s¡
düqTï‘·Áyê‘· $|ü⁄\ ‘˚»dü‡y˚T‘·
ãVüQfi¯ $U≤´‘· j·÷#·ø£ bÕ]C≤‘·
H
uÛÁÑ <äeTT\ MTø=dü>T∑ >±‘· uÛsÑ ‘¡ e· ÷‘·.
ES
2. d”ˆˆ Bq C≤‘·T\ <äTs¡‹Z >∑ì |òTü Àwæ\T uÛ≤s¡
AD
‘ê+ã <äTs¡“s¤ ¡ <äT'KeTD>∑T ei≈£î
ìeTTï\T ≈£î]j·TT ø£˙ï{Ï eTT˙ïs¡T dü+
PR
|üPs¡+í ãT>± ì+øÏb˛e⁄ei≈£î
ndüŒ èX¯´‘êu≤&Éu≤q\ C≤«\ ~
A
R
>∑+‘· uÛ÷Ñ eTT\≈£î »˝≤¢sT¡ ei≈£î

H
C≤‹uÛ<Ò ä ∫Ã¤qï düø˝£ ≤+>∑ø+£ ãT\T

D
dü+∫‘êø£è‹ <Û]ä sTT+#·T ei≈£î

AN
‘˚ˆˆ^ˆˆ <Ûsä à¡ eTTq ø£&TÉ |¶ &ü &Ó TÉ eT<äÁ‘·jT· +ãT

ôV≤’ +<äe⁄\ &Ó+<äeTT\ HêX¯eT+<äT ei≈£î
T
Á|ü~‘∏ · eT+>∑fi<¯ ‘ä Ô· dü«sê»´s¡<eä∏ TT

ER
‘Ó+|ü⁄ kÕ–+‘·Tsπ uÛ≤s¡rj·T Væ≤‘·T\T

SC
3. ‘˚ˆˆ^ˆˆ y˚T\Tø=qTeTj·T´ ‘·sT¡ DeTT $T+#·≈î£ +&É

»qàVü≤≈£îÿ\¬ø’ b˛s¡Tdü\TŒ $T|ü⁄&Ó
Vü≤≈£îÿ¬ø’ ÁbÕD$T&ÉT≥ Á<√Vü≤+ãT ø±<äT
dü«s¡|Z <ü eä Tì qeTTàeTT kÕ«+‘·eT+<äT
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 64 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
4. ‘˚ˆˆ^ˆˆ |üsT¡ \ <Ûqä e÷q ÁbÕD dü+|ü<\ä Á<äT+∫
eTqT#·TqT+&ÉT≥ bÕ‘·ø+£ ãì <ä\+#·T
yês¡˝+… <äTq <Ûqä T´\T yê]¬ø\¢
q+øÏ‘y· TÓ Tqs¡TÔ <ëìH˚q~Ûøu£ øÑÛ ÔÏ
<˚Xe¯ TTq XÊ+‹ #˚≈L£ ] ‘˚»]\>∑
uÛ≤yê\T
1. düø\£ dü<Tä DZ sê• eTq uÛsÑ ‘¡ e· ÷‘·. áyÓT n+<ä] bÕbÕ\qT <ä÷s¡+ #˚dTü +Ô ~. n+<äs÷¡ bı>∑&<É –ä q~.
>=|üŒ ‘˚»düT‡ ø£\~. nH˚ø£ $<Ûë\T>± ø°]Ô ø£\~. ø√]q esê\ì#˚Ã bÕ]C≤‘· eèø£å+ e+{Ï~.
H
ø±[<ëdüT yÓTT<ä˝q’… >=|üŒ ø£e⁄\qT ø£qï $<ëé‹. ø£èwü<í e˚ sêj·T\T e+{Ï Ms¡T\qT ø£qï Ms¡e÷‘·.
ES
ø±o e+{Ï |ü⁄D´πøåÁ‘ê\T ñqï |ü⁄DúÛÑ÷$T. ø√Væ≤q÷s¡T eÁ»+ e+{Ï eTDT\qT ø£qï s¡‘·ï>∑s¡“¤
eTq uÛÑs¡‘·uÛÑ÷$T. n≥Te+{Ï uÛÑs¡‘·e÷‘· MT≈£î uÛÑÁ<ä‘·qT ø£*Zk˛Ô+~.
AD
2. BqT˝…’q ‘·q dü+‘êHêìï #·÷dæ u≤<Ûä|ü&ÉT‘·Tqï uÛÑs¡‘·e÷‘· u≤<Ûä ‘·π>Zes¡≈£î X¯óuÛÑÁ|ü<äyÓTÆq
PR
dü«sê»´ s¡<∏ëìï <ÛÓ’s¡´+‘√ q&ÉbÕ*. nD>±]q Á|ü»\ ø£˙ï{Ï düeTTÁ<ä+ Ä]b˛j˚T<ëø±
q&ÉbÕ*. n+≥sêì‘·q+ nH˚ ã&Éu≤–ï #·˝≤¢πs<ëø± kÕ–+#ê*. C≤‹uÛÒ<ë\T
A
b˛sTT, uÛÑs¡‘·e÷‘· X¯Øs¡ nej·Tyê\˙ï dü]>±Z s¡÷|ü⁄~<äT›ø=H˚es¡≈£î

R
kÕ>±*. <ÛäsêàìøÏ n&ÉT¶|ü&˚ eT<äÁ‘·j·T+ ($<ë´>∑s¡«+, <Ûäq>∑s¡«+,

H
≈£î\>∑s¡«+) HêX¯qeTj˚Tés¡≈£î uÛ≤s¡rj·TT\ y˚T\TqT

D
ø√πsyês¡T dü«sê»´ s¡<∏ëìï q&ÉbÕ*.

AN
3. z Bq»qT&Ü! y˚T\Tø√! düeTj·T+ <ë{Ïb˛ìe«≈£î. á<˚X¯+˝À |ü⁄{Ïºq ˙≈£î nìï{Ïô|’ n+<ä]˝≤

Vü≤≈£îÿ\THêïsTT. Ä Vü≤≈£îÿ\ ø√dü+ b˛sê&ÉT. Vü≤≈£îÿ\ ø√dü+ b˛sê≥+˝À ÁbÕD+
T
b˛sTTHê |üs¡yê˝Ò<äT. n<˚ dü«s¡Z+. Bìì Vü≤è<äj·T+˝À qeTTà.

ER
4. Ç‘·sT¡ \ <ÛHä êìï, >ös¡yêìï, ÁbÕD≤\T, ◊X¯«sê´ìï HêX¯q+ #˚dæ ã‘·ø&£ +É

SC
eTVü‰bÕ|ü+ nqTø=H˚yês¡T <Ûqä T´\T. eTq <˚XÊìøÏ XÊ+‹ ø£*>π ˝≤>±

H˚q≥Te+{Ï yê]πø Hê ø£$‘·«+ n+øÏ‘·+ #˚kÕÔqT. ø£$
J$+∫q ø±\+˝À kÕ«‘·+Á‘·´b˛sê≥+ <˚Xe¯ T+‘ê
rÁe+>± yê´|æ+∫+~. ‘·«s¡˝ÀH˚ kÕ«‘·+Á‘·´+
edüTÔ+<äì ø£$ qeTàø£+. nsTT‘˚ á b˛sê≥
dü÷Œ¤]Ô n~Ûø±s¡+ e÷s¡TŒ‘√ Ä–b˛≈£î+&Ü <˚X+¯ ˝À
y˚ fi ¯ S flqT≈£ î ì ñqï ndü e ÷q‘· \ T
n+‘·eTj˚Tés¡≈£î ø=qkÕ>±\ì ø£$ á$<Ûä+>±
ø√s¡T≈£îHêï&ÉT.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 65 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
#·<äe+&ç ` Äq+~+#·+&ç
{À|”\ yê´bÕ]
ˇø£ }]˝À ø±oHê<∏äT&ÉT nH˚
ˇø£ {À|”\T ny˚Tàyê&ÉT ñ+&˚yê&ÉT.
n‘·&ÉT #ê˝≤ ˙‹eT+‘·T&ÉT. {À|”\qT
ø=~› ˝≤uÛ≤ìπø ny˚Tàyê&ÉT. n‘·&ÉT <˚X¯
$<˚ X Ê\ qT+&ç ‘Ó | æ Œ +∫q s¡ + >∑ T
s¡+>∑T\ {À|”\qT düs¡düyÓTÆq <Ûäs¡\πø
H
neTà&É+‘√ »q+ $s¡>ã∑ &ç n‘·ì <ä>sZ∑ ¡
ES
{À|”\T ø=H˚yês¡T. n+>∑&˝ç À ñqï|ü&ÉT
Ä s√E yê´bÕs¡+˝À e∫Ãq &ÉãT“qT
AD
n‘·&ÉT z {À|”˝À <ë#·T≈£îH˚yê&ÉT.
z s√E |üP] »>∑Hêï<∏äTì s¡<∏ä
PR
eTôVA‘· ‡ e+ ñ+&É & É + ‘√ n‘· & É T
s¡<∏äeTT ˝≤>∑ã&˚ M~∏˝À ˇø£ ∫qï
A
R
<äTø±D+ ô|≥Tº≈£îHêï&ÉT. yÓTT<ä{Ï s√CÒ

H
#ê˝≤ {À|”\T ne÷à&ÉT. m|üŒ{Ï˝≤π>

D
n‘·qT &ÉãT“qT ˇø£ {À|”˝À <ë#ê&ÉT.

AN
Nø£{Ï |ü&Ü¶ø£ ‘·q dü+bÕ<äq m+‘√

˝…ø£ÿô|&É<ëeTì, ‘·q &ÉãT“ <ë#·T≈£îH˚
T
{À|” ø=s¡≈î£ yÓ‹ø±&ÉT. {À|” <=s¡ø˝£ <Ò Tä .

ER
n‘·ìøÏ >∑T+&Ó Ä–q+‘· |üHÓ’+~. ªªnyÓ÷à! H˚qT u≤>± qwüºb˛j·÷H˚. bıs¡bÕ≥Tq &ÉãT“ <ë#·T≈£îH˚ {À|”ì
ny˚Tàdæq≥TºHêïqTμμ nì u≤<Ûä‘√ ≈£î$T*b˛‘·÷, sêÁ‘·+‘ê ì<äTs¡ b˛˝Ò<äT.
SC
eTs¡THê&ÉT ñ<äj·÷H˚ï ‘·q <äTø±D≤ìøÏ yÓ[¢ ªme]¬ø’Hê ‘·q &ÉãT“ <ë∫q {À|” <=]øÏ+<ëμ nì
n&ÉT>∑kÕ>±&ÉT.
ªªme]¬ø’Hê qTe⁄« &ÉãT“ <ë∫q {À|” <=]øÏ‘˚ ˙≈£î ÇkÕÔsê! ˙ eT÷s¡â‘·«+ ø±ø£b˛‘˚ @+{Ïμμ nì
»q+ m>∑‘ê[>± qyê«s¡T.
ø=+#Ó+ ùd|ü⁄ nj·÷´ø£, ˇø£ eTTdü˝≤j·Tq ~>∑T\T>± ≈£Ls¡TÃqï ø±oHê<∏é <ä>∑Zs¡≈£î e∫Ã ªªHêj·THê!
qTe⁄« Ç∫Ãq {À|” #ê˝≤ ãs¡Te⁄>± ñ+~. Ç~ rdüTø=ì Hê≈£î ‘˚*ø£>± ñqï {À|”ì Çe⁄«μμ nì nHêï&ÉT.
ø±oHê<∏äT&ÉT Ä {À|”ì rdüTø=ì ‘˚*¬ø’q {À|”ì Ç∫Ã Ä eTTdü˝≤j·TqqT |ü+ù|XÊ&ÉT. {À|”
m+<äT≈£î ãs¡Te⁄>± ñ+~ nì #·÷&É>±, n‘·ìøÏ n+<äT˝À <ë∫q &ÉãT“ ø£ì|æ+∫+~.
ªVü≤eTàj·÷´!μ nì }|æ] |”\TÃ≈£î+≥÷, ªìC≤sTTr>± ã‹πø yê]ì <˚e⁄&ÉT m|ü&É÷ yÓ÷dü+
#˚j·T&Éì s¡TEyÓ’+~μ nì ‘·q eTqdüT˝À nqT≈£îHêï&ÉT ø±oHê<∏äT&ÉT.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 52 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in

1. uÛÑs¡‘·e÷‘· >=|üŒ‘·Hêìï ø£$ @eTì e]í+#ê&ÉT ?
2. dü«sê»´s¡<∏ä+ m|üŒ{Ï<ëø± kÕ>±\ì ø£$ uÛ≤$+#ê&ÉT ?
3. øÏ+~ ø£$‘·qT bı&ç–+#·+&ç.
uÛÑs¡‘·e÷‘· e÷e÷‘·
»>∑‹HêyÓT |üs¡eT ........................ yÓ’s¡eTT e÷≈£î ...........................
>±+BÛJ e÷≈£î .......................... Äj·Tq kÕ«‘·+Á‘√´<äéT ..................
e÷s¡TkÕÔ+ <˚X¯|ü⁄ ‘·\ ..................................................................
H
uÛ≤cÕ+XÊ\T
ES
AD
n) øÏ+<ä ^‘·^dæq |ü<ë\≈£î nsêú\T sêj·T+&ç. yê{Ï‘√ kı+‘· yêø±´\T sêj·T+&ç.
ñ<ëˆˆ eT>∑yêì‘√ düe÷q+>± yÓ\~ ì >ös¡$+#ê*.
PR
yÓ\~ R Ád”Ô
Ád”Ô\qT >ös¡$+#·&É+ eTq dü+Á|ü<ëj·T+.
A
1. s¡D+ HêX¯HêìøÏ <ë]rdüTÔ+~.

R
H
............................................................................................
D
2. n|òüT+ #˚j·T≈£L&É<äT.
AN
............................................................................................
3. düqTï‘·+ $ì bı+–b˛≈£î.
T
............................................................................................
ER
4. ‘·\b˛≥T <äTs¡“¤s¡+>± ñ+≥T+~.

SC
............................................................................................
Ä) øÏ+<ä Ç∫Ãq |ü<ëìøÏ düe÷Hês¡úø£ |ü<ë\T yêø±´\˝À ñHêïsTT. yê{Ïì >∑T]Ô+∫ sêj·T+&ç.
1. »qì Áù|eT≈£î yÓ\ø£≥º˝ÒeTT. ÁãVü≤àjÓÆTHê e÷‘·≈£î ø=&ÉTπø.
‘·*¢ R .................., ..................
2. yÓ\~ì <˚e‘·>± uÛ≤$+∫ Äbı\‹ì >ös¡$+#ê*.
Hê] R .................., ..................
3. ‘·–q düeTj·T+˝À ø±\eTTqT nqTdü]+∫ e÷{≤¢&Ü*.
‘·s¡TDeTT R .................., ..................
4. bÕ‘·ø£+ #˚ùd≥|ü⁄&ÉT Ä <äT]‘·+ e\¢ e#˚Ã ø£cÕº\qT }Væ≤+#·Tø√yê*.
bÕ|üeTT R .................., ..................
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 67 ‘Ó\T>∑T u≤≥
www.apteachers.in
Ç) øÏ+~ yêì˝À Á|üø£è‹, $ø£è‘·T\qT »‘·|üs¡Ã+&ç.
1) ø£$ ( ) (n) $<ä´
2) $<Ó› ( ) (Ä) ø£èwüßí&ÉT
3) ø£qï&ÉT ( ) (Ç) ø£sTT
á) øÏ+~ |ü<ë\≈£î e´‹πsø£ |ü<ë\T sêj·T+&ç.
1) $<ä´ I ........................
2) |ü⁄D´+ I ........................
3) dü<äTZD+ I ........................
H
´ø£s¡D≤+XÊ\
ES
n) øÏ+~ U≤∞\qT |üP]+#·+&ç.
AD
düe÷dü |ü<ä+ $Á>∑Vü≤ yêø£´+ düe÷dü+ ù|s¡T
1. nø±ÿ#Ó˝…¢fi¯ó¢ R ......................... <ä«+<ä« düe÷dü+
PR
2. ................ R ‘·*¢j·TTqT ‘·+Á&çj·TTqT .........................
A
3. ‘·+Á&ûø=&ÉT≈£î\T R ......................... .........................

R
4. ................ R <Ûäs¡àeTTqT, n<Ûäs¡àeTTqT <ä«+<ä« düe÷dü+

H
D
5. bÕ|ü|ü⁄D≤´\T R ......................... <ä«+<ä« düe÷dü+

AN
Ä) øÏ+~ yêø±´\qT dü+•¢wüº yêø±´\T>± e÷]Ã sêj·T+&ç.

T
1. uÛÑs¡‘·e÷‘· ø£e⁄\qT ø£qï~. uÛÑs¡‘·e÷‘· ø£e⁄\qT ô|+∫+~.

ER
». .................................................................................................
2. Vü≤≈£îÿ\¬ø’ b˛sê&Ü*. Vü≤≈£îÿ\qT kÕ~Û+#ê*.
SC
». .................................................................................................
3. <˚X¯uÛÑøÏÔ ø£*–ñ+&Ü*. <˚X¯uÛÑøÏÔ‘√ J$+#ê*.
». .................................................................................................
Ç) dü+<ÛäT\T
¬s+&ÉT |ü<ë\ eT<Ûä´ dü+~Û »]–q|ü⁄&ÉT yÓTT<ä{Ï |ü<ä+ ∫es¡ ñ+&˚ n#·TÃ ù|s¡T‘√ Ä dü+~Ûì
|æ\TkÕÔ+. yÓTT<ä{Ï |ü<ä+ ∫es¡ ªñμ ñ+fÒ n~ ñ‘·«dü+~Û, ªnμ ñ+fÒ n‘·«dü+~Û, ªÇμ ñ+fÒ
Ç‘·«dü+~Û.
n‘·«dü+~Û ãVüQfi¯+ ø±ã{Ïº Hê\T>∑T $<Ûë\T>± dü+~Ûs¡÷bÕ\T @s¡Œ&É‘êsTT.
ñ<ë: #·÷dæq|ü&ÉT R #·÷dæq G n|ü&ÉT R Hé G n G n R n
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 68 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
1. d”‘·eTà R d”‘· G neTà R .........................

2. #ê*q+‘· R #ê*q G n+‘· R .........................
3. e∫Ãq+<äT≈£î R e∫Ãq G n+<äT≈£î R .........................
4. d”‘· G nqï~ R d”‘·j·Tqï~ (ìùw<Ûäs¡÷|ü+)
5. y˚Tq‘·Ô R y˚Tq G n‘·Ô R y˚Tq‘·Ô (dü+~Û »]–q s¡÷|ü+)
$ø£\Œ+
y˚Tqj·T‘·Ô (j·T&Ü>∑eT s¡÷|ü+)
6. ˇø±H=ø£ R ˇø£ G ˇø£ R (nq´$<ÛäeTT>± e∫Ãq s¡÷|ü+)
á) øÏ+~ nuÛ≤´kÕ\T |ü]o*+∫ sêj·T+&ç.
H
ES
1. ‘·–q+‘· R .................. G ..................
2. ............... R #·÷dæq G n|ü&ÉT
3. Ç∫Ãq+‘·· R .................. G n+‘·
AD
PR
4. ∫qï|ü&ÉT R ∫qï G ..................
A
R
H
D
|ü<´ä + #·<eä >±H˚ ` e+>∑‘√≥˝À, e]eTfi¯fl˝À,

e+>∑‘√≥qT+&ÉT e]eTfi¯fl˝ÀqT+&ÉT
AN
C§qï#˚\˝À, ‘·\T|ü⁄ eT÷\˝À, ‘·\ô|’q

ñ+&˚~ @~? nH˚ Á|üX¯ï ñ<äsTTdüTÔ+~. ø±˙ C§qï#˚\qT+&ÉT #√<äéTT>∑qT
düe÷<Ûëq+ nø£ÿ&˚ ñ+~. e+>∑ ` ‘√≥˝ÀH˚ ‘·\T|ü⁄eT÷\ qT+&ÉT ‘·\MT<äqT+&ÉTqT
T
ER
ñ+≥T+~. e] ` ªeTfi¯flμ ˝ÀH˚ ñ+≥T+~. Bì uÛ≤ey˚T$T ‹s¡TeT˝ÒX¯!

C§qï ` ª#˚\μ ˝ÀH˚ ñ+≥T+~. ‘·\T|ü⁄ `
SC
Ç+{ÏøÏ ªeT÷\μH˚ ñ+≥T+~. ‘·\ ` X¯ØsêìøÏ

ªMT<äμ H˚ ñ+≥T+~.
H˚ì$ #˚j·T>∑\Hê?
1. bÕsƒ¡+˝Àì |ü<ë´\qT <Ûësêfi¯+>± #·<äe>∑\qT.
ns¡ú+#˚düTø=ì kı+‘·e÷≥\˝À #Ó|üŒ>∑\qT. WqT / ø±<äT
2. bÕsƒ¡+˝Àì |ü<ë\qT yêø±´\˝À ñ|üjÓ÷–+#·>∑\qT. WqT / ø±<äT
3. uÛÑs¡‘·e÷‘· >=|üŒ‘·Hêìï kı+‘· e÷≥\˝À #Ó|üŒ>∑\qT. WqT / ø±<äT
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 69 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
#·<äe+&ç ` Äq+~+#·+&ç
mø£ÿ&É eTqdüT‡ ìs¡“j

¤ T· +>± ñ+≥T+<√...
mø£ÿ&É eTqdüT ìs¡“¤j·T+>± ñ+≥T+<√, ` #·\+ nqTyê<ä+
mø£ÿ&É eTqTwüß\T ‘·˝…‹Ô ‹s¡T>∑T‘ês√,
mø£ÿ&É C≤„q+ $]$>± yÓ\TdüTÔ+<√,
dü+kÕs¡|ü⁄ >√&É\ eT<Ûä´ mø£ÿ&É uÛ≤>±\ øÏ+<ä
Á|ü|ü+#·+˝À $&çb˛˝Ò<√,
mø£ÿ&É dü‘ê´+‘·sêfi¯+˝À+∫ |ü\T≈£î\T u…’\T
H
yÓ&É\‘êjÓ÷,
ES
mø£ÿ&É n\dü≥ HÓs¡>∑ì ÁX¯eT ‘·q u≤VüQe⁄*ï
AD
|ü]|üPs¡í‘·yÓ’|ü⁄ C≤düTÔ+<√, PR
mø£ÿ&É ìØ®eyÓTqÆ Ä#ês¡|⁄ü f…&Ü]˝À dü«#·Ãy¤ TÓ qÆ
ãT~∆ Á|üyêVü≤+ Ç+øÏb˛≈£î+&Ü e⁄+≥T+<√,
A
mø£ÿ&É eTqdüT ìs¡+‘·s¡+ $ø£dæ+#˚ uÛ≤yê\˝Àø°,

R
ø±sê´\˝Àø° ˙#˚ q&É|üã&ÉT‘·T+<√,

H
D
Ä ùd«#êÃ¤ dü«sêZìøÏ, ‘·+Á&û, Hê <˚XÊìï y˚T˝§ÿ\T|ü⁄

AN
s¡M+Á<äHê<∏é sƒê>∑÷sY ø£$ |ü]#·j·T+

T
(07.05.1861 -07.08.1941)
ER
$X¯«ø£$, ∫Á‘·ø±s¡T&ÉT, dü+^‘·ø£s¡Ô. $<ëý˚‘·Ô. u…+>±©, Ç+^¢wüß˝À nìï

SC
kÕVæ≤‘·´ Á|üÁøÏj·T\˝Àq÷ $dü Ô è‘·+>± s¡#·q\T #˚XÊs¡T. 1913˝À Äj·Tq

s¡∫+∫q ^‘ê+»*øÏ H√u…˝Ÿ kÕVæ≤‘·´ ãVüQe÷q+ bı+<ës¡T. C≤rjÓ÷<äéT
ø±\+˝À <˚XÊìï y˚T\Tø=*|æq eTVü≤˙j·TT&ÉT. ô|’ ø£$‘· ^‘ê+»*˝Àì~.
>∑T&çbÕ{Ï yÓ+ø£{ #·\+ ø£$ |ü]#·j·T+

(18.5.1894 -04.05.1979)
ø£$, ø£<∏ë s¡#·sTT‘·, qe˝≤ø±s¡T&ÉT, Hê≥ø£ ø£s¡Ô, yê´düø£s¡Ô. ‘Ó\T>∑T e#·Hêìï
kÕqã{Ïºq s¡#·sTT‘·. Åd”Ô ùd«#·Ã¤ >∑T]+∫, düe÷q‘ê«ìï >∑T]+∫ |ü]‘·|æ+#ês¡T.
ñbÕ<Ûë´j·TT&ç>±, bÕsƒX¡ Ê\\ |üs´¡ y˚ø≈å£ î£ &ç>± ‘êqT >∑eTì+∫q n+XÊ\qT <äèwæ˝º À
ô|≥Tº≈î£ ì ª_&É\¶ •ø£Då μ nH˚ |ü⁄døÔü ±ìï sêXÊs¡T. $<ä´qT, ô|+|üø±ìï y˚Tfi¯$+#·e\dæq
nedüsêìï >∑T]Ô+∫q ns¡T<Ó’q |æ\¢\ Áù|$T≈£î&ÉT.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 70 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
9. <Ûäs¡à ìs¡íj·T+
$q&É+ ` Ä˝À∫+∫ e÷{≤¢&É&É+
1 qqTï #·+|ü≈£î. Hê 2 C≤Á>∑‘·Ô>± ñ+&ÉT. ø=‘·Ô

_&É¶≈£î bÕ*∫Ã ekÕÔ! Á|ü<˚XÊ\≈£î yÓfi¯fl≈£î. H˚qT
eT∞fl ‹]– sêqT.
düπs ˙ e÷≥\T q$Tà ìqTï
e~˝ÒdüTÔHêï. ‘·«s¡>± ‹]– sê!
H
ES
AD
PR
A
e÷≥MT<ä ì\ã&Ü¶e⁄. |ü⁄* õ+ø£qT #·+|ü≈£î+&Ü

R
ìqTï #·+|æ‘˚ Hê≈£î bÕ|ü+ e~˝Òd+æ ~.

H
õ+ø£ ‹]– sêe&É+ #·÷dæ ‘·>∑T\T‘·T+~. ˙ _&É¶‘√

D
|ü⁄* ÄX¯Ãs¡´b˛sTT+~. Vü‰sTT>± ñ+&ÉT.

AN
T
ER
SC
3 4 4
1. ∫Á‘ê\qT #·÷dæ ø£<∏ä #·&Ée+&ç, e÷{≤¢&É+&ç.
ñ<˚›X¯+: <Ûäs¡à+ ø√dü+ ø£qïø=&ÉT≈£îπø eTs¡D•ø£å $~Û+∫q y˚T{ÏsêE e÷<Ûäees¡à.

Äj·Tq <Ûäs¡àìs¡‹ì ‘Ó*j·T#˚j·T&É+ á bÕsƒ¡+ ñ<˚›X¯+.
$X¯«Hê<∏ä dü‘·´Hêsêj·TD ªÄ+Á<ÛäÁ|üX¯dæÔμ, ªlø£qø£<äTs¡Z Ä\j·T

düú\ eTVü‰‘·à ´+μ á bÕsƒêìøÏ Ä<Ûës¡+.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 71 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
www.apteachers.in
qe⁄«‘·÷ ` ªªÇ+^¢wüß uÛ≤wü eTq≈£î nedüs¡y˚T.... n+‘·es¡πø <ëìï yê&ÉT≈£î+{≤+. eTq uÛ≤wü˙,
dü+düÿè‹˙ m+<äT≈£î e~˝ÒdüT≈£î+{≤+? Ç+ø± e÷ Ä$&É ‘Ó\T>∑Tì $+fÒ ÄX¯Ãs¡´b˛‘êe⁄. Ä$&É
eT\j·÷∞ ø£<ë ` Ç+^¢wüß yêfi¯fl ô|+|üø£+˝À Ç+^¢wüß ‘·|üŒ eTs=ø£ uÛ≤wü ‘Ó©<äT. Çø£ÿ&ç Á|ü»˝À¢ |üì
#˚j·÷\+fÒ Ç+^¢wüß |üìøÏ sê<äT. #ê˝≤ ‘=+<äs¡>± ‘Ó\T>∑T H˚s¡TÃ≈£î+~μμ nHêï&ÉT. nø£ÿ&ç ì+N
ãj·T˝Ò›s¡T‘·÷ ªªákÕ] nq+‘·|ü⁄sêìøÏ eùdÔ ‘·|üŒ≈£î+&Ü e÷ Ç+{ÏøÏ |æ\¢˝ÀÔ bÕ≥÷ sêe\¢μμ nHêïqT.
|æ\*¢ <äs› ÷¡ qe⁄«‘·÷ <ä>sZ∑ ø¡ =∫Ã ªª{≤{≤ e÷e÷! {≤{≤ e÷e÷!μμ n+≥÷ M&ÉTø√\T |ü\T≈£î‘·T+fÒ,
Ç<ä›Øï eTT<ë›&ÜqT. m+<äTø√ Hê ø£fi¯fl˝À¢ ˙{Ï bıs¡.... (dü+øÏå|üÔ+)

Ç$ #˚j·T+&ç
‘·T\´+, Á|ürø£, ì•Ã‘ê_ÛÁbÕj·T+, yê‘·‡\´+, JeqXË’*,
H
nqs¡fiZ +¯ >±, ‘˚≥‘Ó\+¢ , rÁe‘·, qTe«qT≈£îHêïe⁄, mes¡qT≈£îHêïe⁄.
ES
AD
ne>±Vü≤q ` Á|ü‹düŒ+<äq PR
1. MT uÛ≤wü n+fÒ MT≈£î m+<äT≈£î ÇwüºyÓ÷ #Ó|üŒ+&ç ?
2. @~ dü«s¡Z+‘√ düe÷qyÓTÆq<äì s¡#·sTT‘· nHêï&√ sêj·T+&ç ?
A
3. ã+<ÛäTe⁄\ Ç+{À¢ s¡#·sTT‘·≈£î ø£ì|æ+∫q ø=‘·Ô yê‘êes¡D+ @$T{À sêj·T+&ç ?

R
H
4. øÏ+~ ø£s¡|üÁ‘êìï #·~$ Á|üX¯ï\≈£î »yêãT\T sêj·T+&ç.

D
Ä\j·T |ü]s¡ø£åD n+<ä] u≤<Ûä´‘·

AN
uÛÑ≈£îÔ˝≤sê!
T
Ä+Á<Ûä eTVü‰$wüßíe⁄ ‘Ó\T>∑Tyê] Äsê<Ûä´ <Ó’e+. ø£ècÕíõ˝≤¢ lø±≈£îfi¯+˝À Ä+Á<Ûä

ER
$wüßí<˚yê\j·T+ ñ+~. lø£èwüí<˚esêj·T\T á <˚e⁄DÏí <ä]Ù+#·Tø=ì kÕ«$T Ä<˚X¯+ y˚Ts¡≈£î

SC
‘êqT ÄeTTø£Ôe÷\´<ä Á>∑+<∏ä+ sêdæq≥T¢ #ÓbÕŒ&ÉT. H˚qT ‘Ó\T>∑T e\¢uÛÑTDÏí. Hê uÛ≤wü ‘Ó\T>∑T
uÛ≤wü. n~ nìï uÛ≤wü\ø£Hêï >=|üŒ~ nì kÕ«$T dü«j·T+>± ‘·q≈£î #Ó|Œæ q≥T¢ ≈£L&Ü
ù|s=ÿHêïs¡T. n≥Te+{Ï ns¡T<Ó’q Ä+Á<Ûä $wüßí <˚yê\j·÷ìï |ü]s¡øÏå+#·T≈£î+<ë+. eT]+‘·
n_Ûeè~∆ #˚<ë›+. Ç~ eTq+<ä] u≤<Ûä´‘·.
Ç≥T¢,
nœ˝≤+Á<Ûä Ä\j·T |ü]s¡ø£åD dü+|òüT+,
neTsêe‹
n) Ä+Á<Ûä $wüßí<˚yê\j·T+ mø£ÿ&É ñ+~ ?
Ä) á ø£s¡|üÁ‘·+ Á|ü#·T]+∫+~ mes¡T ?
Ç) Hê uÛ≤wü ‘Ó\T>∑TuÛ≤wü ` nì #Ó|æŒ+~ mes¡T ?
á) ÄeTTø£Ôe÷\´<ä Á>∑+<∏ä+ sêdæ+~ mes¡T?
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 57 ‘Ó\T>∑T u≤≥
www.apteachers.in

1. n‘·Ôè÷eT— |æìïù≤u≤sTT— u≤eù≤eeT]~... Ç˝≤ MT≈£î ‘Ó*dæq ã+<ÛäTyê#·ø£
|ü<ë\T |ü~ sêj·T+&ç.
2. ªdü‘·´+μ ≈£î≥T+u≤ìï #·÷dæ s¡#·sTT‘·≈£î ªeTeTø±s¡+μ m+<äT≈£î ø£*–+~?
3. á ø£<∏ä ªªm+<äTø√ Hê ø£fi¯¢˝À¢ ˙{Ïbıs¡...μμ nì eTT>∑TdüTÔ+~. Äq+<ä+‘√ e#˚Ã
ø£˙ï{Ïì @eT+{≤+? n$ m|ü&ÉT ekÕÔsTT?
H
1. uÛ≤wü $wüj·T+˝À s¡#·sTT‘· n_ÛÁbÕj·÷\qT $e]+#·+&ç.
ES
2. ªªÇ+^¢wt uÛ≤wü eTq≈£î nedüs¡y˚T! n+‘·es¡πø <ëìï yê&ÉT≈£î+{≤+. eTq uÛ≤wü˙
AD
dü+düÿ è‹˙ m+<äT≈£î e~˝ÒdüT≈£î+{≤+?μμ ` Bìô|’ MT n_ÛÁbÕj·T+ sêj·T+&ç.
3. MTs¡T ã+<ÛäTe⁄\ Ç+{ÏøÏ yÓ[¢q|ü&ÉT |æ\¢\+‘ê ˇø£#√≥ #˚] ñ+&É≥+‘√ ø£qT\
PR
|ü+&ÉT>∑>± ñ+≥T+~ ø£<ë! Ä |æ\¢\ πø]+‘·\T, Ä≥\T, yêfi¯¢ eT<Ûä´ ∫qï ∫qï
‘·>±<ë\T... M{Ïì >∑T]+∫ $TÁ‘·TìøÏ ˝ÒK sêj·T+&ç.
A
R
H
uÛ≤cÕ+XÊ\T
D
AN
n) øÏ+~ dü÷#·q\ Ä<Ûës¡+>± ªø±s¡+μ ‘√ n+‘·eTj˚T´ |ü<ë\T sêj·T+&ç.

1. á bÕsƒ¡+ ù|s¡T eTeTø±s¡+.
T
ER
2. m<äT{Ïyê]øÏ y˚T\T #˚j·T&É+ ............ø±s¡+.

SC
3. m<äT{Ïyê]ì π>* #˚j·T&É+ ............ø±s¡+.

4. <ä≥ºyÓTÆq Nø£{Ï .............ø±s¡+.
5. >∑s¡«+, nVü≤+uÛ≤e+ ..............ø±s¡+.
Ä) øÏ+~ yêø±´\qT #·<eä +&ç. ^‘·^dæq |ü<ë\ nsêú\T ‘Ó\TdüTø=ì kı+‘·yêø±´\T sêj·T+&ç.
ñ<ëˆˆ $Vü‰s¡j·÷Á‘·≈£î yÓfi≤¢\qï e÷ ñã˝≤≥+ #·÷dæ e÷ ñbÕ<Ûë´j·TT\T eTT#·Ã≥|ü&Ü¶s¡T.
ñã˝≤≥+ R ø√]ø£
e÷ $TÁ‘·T\+<äs¡÷ dæìe÷≈£î yÓfi≤fl\ì ñã˝≤≥|ü&ÉT‘·THêïs¡T.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 58 ‘Ó\T>∑T u≤≥

Ç$ #˚j·T+&ç ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #Ó|æŒq øÏ+~ |ü<ë\qT (ñø£Ô˝ÒKq+) sêj·T+&ç.
nX¯«+, ìX‚Ãwæº‘·+, nHê´j·T+, Ä»„, Bs¡È+, <Ûä«ì, >∑+;Ûs¡+,
ñ‘ê‡Vü≤+, >∑TÁs¡+, Á|üXÊ+‘·+, Á|üuÛÑTe⁄, s¡<∏ä+, ÄÁ•‘·+,
e‘·‡\T&ÉT, <Ûäs¡àìs¡íj·T+, kıeTàdæ\T¢, s¡øÏå‘·'.
1. e÷<Ûäees¡à e+{Ï <Ûäsêà‘·Tà\T Ç|ü&ÉT eTq*ï |ü]bÕ*ùdÔ m˝≤ ñ+≥T+~? e÷{≤¢&É+&ç,
#Ó|üŒ+&ç.
2. sê»≈£îe÷s¡T&ÉT #˚dæq bıs¡bÕ≥T @$T{Ï ?
H
ES
3. <äTsêZ<˚$ m+<äT≈£î Á|üdüqTïsê˝…’+~ ?
n) øÏ+~ dü+uÛ≤wüD #·<äe+&ç. Á|üX¯ï\≈£î »yêãT\T sêj·T+&ç.
AD
¬øõj·÷ : düTÁ|üC≤! ôd\e⁄˝À¢ mø£ÿ&ç ¬øfi≤flyé?
PR
düTÁ|ü» : H˚Hê! e÷ ≈£î≥T+ã+‘√ j·÷>∑+{Ï πøåÁ‘·+ #·÷&É{≤ìøÏ yÓfi≤flqT.
¬øõj·÷ : z¨! n˝≤>± Ä |ü⁄D´πøåÁ‘·+ Á|ü‘˚´ø£‘· @$T{À!
A
düTÁ|ü» : ˇø£fÒ$T{Ï? nH˚ø£ Á|ü‘˚´ø£‘·\ ì\j·TeT~.

R
H
¬øõj·÷ : ì»e÷! ny˚$T{À #Ó|ü.

D
düTÁ|ü» : ªj·÷>∑+{Ïμ ø£s¡÷ï\T õ˝≤¢ q\¢eT\ ø=+&É˝À¢ ñ+~. n‘·´+‘· s¡eTD°j·T Á|ü<˚X¯+.
AN
kÕ<Ûës¡D+>± •yê\j·÷˝À¢ •e⁄&ÉT *+>∑s÷¡ |ü+˝À ñ+{≤&ÉT. ø±˙ Çø£ÿ&É bÕs¡«r

|üs¡y˚TX¯«s¡T\T $Á>∑Vü≤s¡÷|ü+˝À <äs¡Ùq+ ÇkÕÔs¡T.
T
ER
¬øõj·÷ : n˝≤>±!
düTÁ|ü» : WqT! Ä\j·T+ yÓ\T|ü\ ªn>∑düÔ´ |ü⁄wüÿ]DÏμ nH˚ ø=\qT ñ+~. n+<äT˝À
SC
˙fi¯ófl m+‘√ dü«#·Ã¤+>± ñHêïsTT. n+‘˚ø±<äT nø£ÿ&É ñqï q+~ $Á>∑Vü≤+

s√Es√E≈£L ô|s¡T>∑T‘·÷ ñ+&É≥+ eTTKýÓTÆq $X‚wü+. nø£ÿ&É eT÷&ÉT
düVü≤»dæ<ä∆+>± @s¡Œ&çq >∑TVü≤\THêïsTT. Ms¡ÁãVü≤à+>±s¡T Ä >∑TVü≤˝À¢H˚ ≈£Ls¡TÃì
ø±\C≤„q+ sêXÊs¡≥!
|üØ«Hé : @+{Ï? MT]<ä›s¡÷ e÷{≤¢&ÉT≈£î+≥÷ ñ+&çb˛j·÷s¡T. |ü<ä+&ç. ã&çøÏ yÓfi≤›+!
(eTT>∑TZs¡÷ ìÁwüÿ$TkÕÔs¡T)
Á|üX¯ï\T
(n) j·÷>∑+{Ï˝Àì ñe÷eTùV≤X¯«sê\j·÷ìøÏ, $T–*q •yê\j·÷\≈£î ‘˚&Ü @$T{Ï?
(Ä) n>∑düÔ´ |ü⁄wüÿ]DÏ Á|ü‘˚´ø£‘· @$T{Ï?
(Ç) ø±˝C≤„q+ mes¡T sêXÊs¡T ?
(á) ô|’ dü+uÛ≤wüD Ä<Ûës¡+>± ˇø£ Á|üX¯ï ‘·j·÷s¡T #˚j·T+&ç.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 74 ‘Ó\T>∑T u≤≥
www.apteachers.in
n) øÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î Hê\T¬>’<äT yêø±´˝À¢ düe÷<ÛëHê\T sêj·T+&ç.
1. <äTsêZ<˚$ì ø£qø£<äTs¡Z>± Á|ü»˝…+<äT≈£î |æ\TdüTÔHêïs¡T ?
2. e÷<Ûäees¡à <äèwæº˝À n+<äs¡÷ düe÷qT˝Òqì m{≤¢ #Ó|üŒ>∑\e⁄ ?
3. |ü⁄Á‘·yê‘·‡\´+ n+fÒ @$T{Ï ?
Ä) øÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î 8 qT+&ç 10 yêø±´˝À¢ »yêãT\T sêj·T+&ç.
1. $»j·Tyê&É˝À ã+>±s¡T es¡¸+ m+<äT≈£î ≈£î]dæ+<√ $es¡+>± sêj·T+&ç.
2. <Ûäs¡à|üsêj·TDT&Ó’q e÷<Ûäees¡à >∑T]+∫ kı+‘· e÷≥˝À¢ sêj·T+&ç.
3. øÏ+<ä Çe«ã&çq |ü<ë\ Ä<Ûës¡+>± ø£<∏äqT sêj·T+&ç.
H
ES
•_#·Áø£e]Ô ` ø=\Te⁄ ` bÕe⁄s¡+`&˚>∑ ` Á|üy˚•+#·&É+ ` X¯s¡DT ` nuÛÑj·T+ `
Çe«&É+ ` ‘·¬øÿ&É ` ‘˚e&É+ ` ‘·÷#·&É+ ` dü]‘·÷>∑ø£b˛e&É+ ` dæ<eä∆ Te&É+ `
AD
‘ê´>∑ìs¡‹ ` Á|ü»\T ` yÓT#·TÃø√e&É+ ` n–ï`Ç+Á<äT&ÉT ` Á|ü‘·´ø£åeTe&É+ `
PR
Á|üy˚•+#·&É+.
A
uÛ≤cÕ+XÊ\T
R
H
n) øÏ+<ä ^‘· ^dæq |ü<ë\≈£î nsêú\T sêj·T+&ç. yê{Ï‘√ kı+‘· yêø±´\T sêj·T+&ç.
D
AN
ñ<ëˆˆ lø£èwüßíì #˚‹˝À ø£+düT&ÉT ndüTe⁄\T e~˝≤&ÉT.

ndüTe⁄\T R ÁbÕD≤\T
T
ER
düeTj·÷ìøÏ dü¬s’q yÓ’<ä´+ n+<ä&É+#˚‘· ˇø£ e´øÏÔ ÁbÕD≤\T ì*#êsTT.

SC
1. |òüT&çj·T e÷Á‘·+˝ÀH˚ dü‘·´ e+≥|üì eTT–+∫+~.

............................................................................................
2. |üs¡ eT‘êìï >ös¡$+#·&É+ <Ûäs¡à+.
............................................................................................
3. |üPs¡«+ nXÊ«ìï yêVü≤q+>± ñ|üjÓ÷–+#˚yês¡T.
............................................................................................
4. düTes¡í uÛÑ÷wüD≤\+fÒ n+<ä]ø° Á|”‹.
............................................................................................
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 75 ‘Ó\T>∑T u≤≥
www.apteachers.in
Ä) øÏ+~ |ü<ë\≈£î düe÷Hês¡úø£ |ü<ë\T (|üsê´j·T |ü<ë\T) yÓ‹øÏ sêj·T+&ç.
1. yêdüT >∑TÁs¡+ møÏÿ }s¡T ãj·T\T<˚sê&ÉT. Ä nX¯«+ y˚>∑e+‘·yÓTÆ+~. >∑+≥ ˝À|ü˝Ò
Vü≤j·T+ e\¢ }s¡T #˚]b˛j·÷&ÉT.
1) ...................... 2) ...................... 3) ......................
2. dü÷s¡T´&ÉT ‘·÷s¡TŒq ñ<äsTTkÕÔ&ÉT. Ä~‘·T´ì s¡•à k˛øÏ Á|üø£è‹ ì<äTs¡ ˝Ò∫+~. s¡$
‘êbÕìï uÛÑ]+#·&É+ kÕ<Ûä´+ ø±<äT.
1) ...................... 2) ...................... 3) ......................
3. nÁ~•Ks¡+ qT+&ç ôd\j˚Ts¡T C≤\Tyês¡T‘√+~. ø=+&Éô|’q q>∑s¡+ $dü]Ô +∫+~.
Ä |üs¡«‘·+ MT<äH˚ <˚yê\j·T+ yÓ\dæ+~.
1) ...................... 2) ...................... 3) ......................
Ç) øÏ+~ Á|üø£è‘·T\qT $ø£è‘·T\‘√ »‘·|üs¡Ã+&ç.
H
ES
(1) s¡<+ä∏ (n) Äq ( )
(2) ≈£îe÷s¡T&ÉT (Ä) ns¡<+ä ( )
(3) Ä»„ (Ç) ø=eTs¡T&ÉT
AD
PR
á) øÏ+~ U≤∞\qT e´‹πsø£ |ü<ë\‘√ |üP]+#·+&ç.
1) Hê´j·T+ 2) nkÕe÷q´+ 3) ndüÔ$TkÕÔ&ÉT 4) <äT'K+
A
R
1. dü÷s¡T´&ÉT ‘·÷s¡TŒq ñ<äsTTkÕÔ&ÉT. |ü&ÉeTs¡q .........................

H
2. Hê ≈£îe÷s¡TìøÏ nHê´j·T+ »]–+<äì nqT≈£î+fÒ .................... »]–+~.

D
3. düTK+ ................ ø±e&ç ≈£î+&É\T n+{≤s¡T.

AN
4. Á|ü‹ kÕe÷q´ $wüj·T+ ˇø√ÿkÕ] ................ >± e÷s¡T‘·T+~.

T
ER
SC
n) øÏ+~ |ü<ë\qT >∑eTì+#·+&ç.

1) Hê\T>∑T eTTU≤\T 2) eT÷&ÉT ø£qTï\T 3) |ü+#· bÕ+&Ée⁄\T
4) eTT˝À¢ø±\T 5) @&ÉT<ë«sê\T
ô|’ |ü<ë\˙ï düe÷dü |ü<ë˝Ò. yê{Ï˝À |üPs¡«|ü<ä+ dü+K´qT dü÷∫k˛Ô+~. ñ‘·Ôs¡|ü<ä+
HêeTyê#· ø ±ìï dü ÷ ∫k˛Ô + ~. dü + U≤´|ü < ä + |ü P s¡ « |ü < ä + >± ñ+&˚ dü e ÷kÕ\qT
~«>∑Tdüe÷kÕ\+{≤s¡T.
øÏ+~ yêø±´˝À¢ ~«>∑Tdüe÷dü |ü<ë\THêïsTT >∑T]Ô+∫ sêj·T+&ç.
1. yê´düT&ÉT y˚<ë\qT #·‘·Tπs«<ë\T>± $uÛÑõ+#ê&ÉT. ( )
2. X¯+≈£îkÕú|üq˝À qe<ÛëHê´\T yê&É‘ês¡T. ( )
3. Ç+Á<ä<ÛäqTdüT‡˝À dü|üÔesêí\T ñ+{≤sTT. ( )
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 76 ‘Ó\T>∑T u≤≥
www.apteachers.in
Ä) eTT+<ä{Ï bÕsƒê\˝À n‘·«dü+~Û |ü<ë\qT ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡T ø£<ë! øÏ+<ä Ç∫Ãq n‘·«dü+~Û

|ü<ë\qT $&ÉBj·T+&ç.
1. ∫qï|ü&ÉT 2. ‹s¡>∑πø$T 3. sêeTj·T´ 4. »s¡>∑πø$T
5. sêeTø£ÿ 6. d”‘·eTà
Ç) á øÏ+~ dü+~Û |ü<ë\qT ø£*|æ sêj·T+&ç.
1. s¡e« G n+‘·
2. ∫+‘· G Ä≈£î
3. yÓ+ø£ G n|üŒ
á) dü+j·TTø£Ô yêø£´+ :
düeTÁbÕ<Ûëq´+ >∑\ ¬s+&ÉT>±ì, n+‘·ø£+f… m≈£îÿe yêø±´\T ø£*ùdÔ dü+j·TTø£Ôyêø£´+
H
ES
@s¡Œ&ÉT‘·T+~. Ç+<äT˝À n˙ï Á|ü<Ûëqyêø±´˝Ò ñ+{≤sTT. ø±ã{Ïº, ø±ì, eT]j·TT e+{Ï
|ü<ë\T yêø±´\qT ø£\T|ü⁄‘êsTT.
AD
øÏ+<ä Ç∫Ãq yêø±´\qT >∑eTì+#·+&ç. dü+j·TTø£Ô yêø±´\T>± e÷s¡Ã+&ç.
PR
ñ<ëˆˆ eT<ÛäT ã&çøÏ yÓfi≤¢&ÉT. s¡V”≤yéT ã&çøÏ yÓfi≤fl&ÉT. C≤Hé ã&çøÏ yÓfi≤fl&ÉT.
eT<ÛäT, s¡V”≤yéT, C≤Hé ã&çøÏ yÓfi≤fls¡T.
A
1. d”‘· nø£ÿ. ^‘· #Ó˝…¢\T.

R
H
2. XÊs¡<ä dü+^‘·+ H˚s¡TÃ≈£î+~. XÊs¡<ä Hê≥´+ H˚s¡TÃ≈£î+~.

D
3. q^Hé ùdºwüHéøÏ yÓ[¢+~. ¬s’\T yÓ[flb˛sTT+~.

AN
4. e÷<Ûä$ |üs¡T¬>‹Ô+~. ãdüT‡ n+<ä˝Ò<äT.

T
5. esê¸\T e#êÃsTT. #Ós¡Te⁄\T ì+&É˝Ò<äT.

ER
ÁbÕC…≈£îº|üì (Hê\T>∑e ìsêàD≤‘·àø£ eT÷˝≤´+ø£q+ ø√dü+)

SC
MT ÁbÕ+‘·+˝Àì <äs¡Ù˙j·T düú˝≤\qT >∑÷]Ãq $esê\T ùdø£]+∫ sêj·T+&ç.
H˚ì$ #˚j·T>∑\Hê?
3. Ç≥Te+{Ï ø£<∏äqT eTs=ø£{Ï #Ó|üŒ>∑\qT. WqT / ø±<äT
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 77 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
#·<äe+&ç ` Äq+~+#·+&ç
H˚se¡ TT ` •ø£å
zs√E e÷ Hêqï, ‘·qì ãd”Ô˝À »]π> ˇø£ düe÷y˚XÊìøÏ ø±s¡T˝À rdüT¬øfi¯fleTq&É+‘√, m–]
>∑+‘˚XÊqT. m˝≤q÷ ãd”Ô¬øfi¯óÔHêïqT ø±ã{Ïº, e÷ neTà ‘·qø£edüs¡yÓTÆq düs¡T≈£î\|ü{°º Ç∫Ã+~. ô|’>±
s√»+‘ê ãd”Ô˝ÀH˚ ñ+&Ü* ø£qTø£, ø±s¡T düØ«dæ+>¥‘√ bÕ≥T>± #˚j·÷*‡q Ç‘·s¡ |üqT\T ≈£L&Ü e÷
Hêqï n|üŒ–+#ês¡T. Ä ñ<äj·T+ e÷ HêqïqT ~>∑u…{≤ºø£, ªkÕj·T+Á‘·+ 5 >∑+≥\≈£î eT∞fl Çø£ÿ&çπø sê,
ø£\dæ Ç+{ÏøÏ yÓfi≤›+...μ nHêïs¡T Hêqï.
Vü≤&Ü$&ç>± |üqT\˙ï eTT–+#·T≈£îì, H˚s¡T>± <ä>∑Zs¡˝Àì dæìe÷Vü‰˝ŸøÏ yÓfi≤flqT. dæìe÷˝À C≤Hé
y˚Hé #˚dæq ~«bÕÁ‘ê_Ûqj·T+˝À ©qeTe«&É+‘√ düeTj·T+ >∑Ts¡TÔ˝Ò<äT. Hê≈£î >∑Ts=Ô#˚Ã|üŒ{ÏøÏ kÕj·T+Á‘·+
H
5.30 >∑+≥\sTT+~. H˚qT >±πsCŸøÏ |ü]¬>‘·TÔ¬ø[fl, ø±s¡T rdüT≈£îì, Hêø√düy˚T m<äTs¡T#·÷düTÔqï e÷
ES
HêqïqT #˚πs≥|üŒ{ÏøÏ kÕj·T+Á‘·+ 6.30 >∑+≥\sTT´+~. ªm+<äT≈£î Ä\düéTsTT+~?μ nì ÄÁ‘·T‘·‘√
Hêqï n&ç>±s¡T.
AD
C≤Hé y˚Hé dæìe÷ #·÷XÊqì Äj·Tq≈£î #Ó|üŒ{≤ìøÏ dæ>∑TZ|ü&É¶ H˚qT, Äj·Tq n|üŒ{Ïπø >±πsCŸ yê]‘√
PR
e÷{≤¢&ç ñqï $wüj·T+ ‘Ó*j·Tø£, ªø±s¡T dæ<ä∆+ ø±˝Ò<äT, H˚qT y˚∫
ñ+&Ü*‡ e∫Ã+~μ nHêïqT.
A
nã<ä∆+ #Ó|üPÔ |ü≥Tºã&É¶ Hê‘√ Äj·Tq, ªHê‘√ ì»+ #Óù|Œ+<äT≈£î

R
<ÛÓ’s¡´+ ˝Òø£b˛sTT+~ ˙≈£î. ìqTï ô|+#·≥+˝À H˚H˚<√ ‘·|ü #˚XÊqT.

H
H˚qT mø£ÿ&É ‘·|ü#˚XÊH√ ‘Ó\TdüT≈£îH˚+<äT≈£î 18 yÓTÆfi¯ófl q&ç∫

D
Ç+{ÏøÏ yÓfi¯óÔHêïqT. <ëì >∑T]+∫ Ä˝À∫+#·Tμ nHêïs¡T.

AN
dü÷≥÷, ã÷≥÷ y˚düT≈£îì <äsê®>± ñqï Äj·Tq, Nø£{À¢,

BbÕ\T ˝Ò ì , Ä >∑ ‘ · T ≈£ î \ s√&É T ¶ MT<ä q&É e &É +
T
ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
ER
Äj·TqqT e~* yÓfi¯fl˝Òì H˚qT, ãT~∆ ‘·≈£îÿe>± H˚qT

Ä&çq nã<ä+∆ e\¢ Äj·Tq nqTuÛ$Ñ düTqÔ ï Äy˚<qä qT #·÷dü÷,Ô
SC
◊<äTqïs¡ >∑+≥\bÕ≥T Äj·Tq yÓqπø, ø±s¡T q&ÉT|ü⁄≈£î+≥÷

yÓ fi ≤flqT. n|ü Œ {Ï ø £ | ü  &˚ , nø£ ÿ &ç ø £ ø £ ÿ &˚ Çø£ eT∞fl
nã<ä∆e÷&É≈£L&É<äì >∑{Ïº>± ìs¡ísTT+#·T≈£îHêïqT.
eTq+ eTq |æ\\¢ qT ‹{°º ø={°º •øÏ+å #˚ |ü<‹∆ä ˝À Äj·Tq
qqTï •øÏå+∫ ñ+fÒ, H˚˙ bÕsƒêìï H˚s¡TÃ≈£îì e⁄+&˚yê&ÉHê?
nì n|ü&É|ü&ÉT á dü+|òüT≥qqT >∑T]+∫ Ä˝À∫dü÷Ô
ÄX¯Ãs¡´b˛‘·T+{≤qT. H˚s¡TÃ≈£îì ñ+&˚yê&ÉqT ø±qì
Hê qeTàø£+. Ä •ø£qå T nqTuÛ$Ñ +∫, eT∞fl m|üŒ{Ï˝≤π>
n<˚ |üì #˚dæ ñ+&˚yê&çì. ø±˙, á ˇø£ÿ nVæ≤+kÕ#·s´¡
m+‘· X¯øÏÔeT+‘·yÓTÆq<ä+fÒ, n~ ìqïH˚ »]–q≥T¢>±
nì|ædüTÔ+~. nVæ≤+dü≈£îqï X¯øÏÔ n≥Te+{Ï~.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 78 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
8. y˚T\Tø=\T|ü⁄ (|ü<äúÛ≤>∑+)
$q&É+ ` Ä˝À∫+∫ e÷{≤¢&É&É+
H
ES
AD
PR
A
R
H
D
AN
1. ∫Á‘·+ >∑T]+∫ e÷{≤¢&É+&ç. ñ<˚›X¯+: eTq uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ _Ûqï‘·«+˝À

@ø£‘ê«ìøÏ Á|ürø£. kÕ«‘·+Á‘ê´ìøÏ eTT+<äT
T
2. sêE\ ø±\+ Hê{ÏøÏ, Ç|üŒ{ÏøÏ eTq <˚X¯+˝À

ìeTïC≤‘·T\ |ü]dæú‹ì ÄHê{Ï yê] Äø±+ø£åqT
ER
e∫Ãq e÷s¡TŒ @$T{Ï?

‘Ó*j·TCÒj·T&Éy˚T á bÕsƒê´+X¯ ñ<˚›X¯+.
SC
≈£îdüTeT <Ûäs¡àqï ø£$ |ü]#·j·T+

(17.3.1900 qT+&ç 1946)
sê»eTùV≤+Á<äes¡+˝Àì \øÏåàyês¡|ü⁄ù|≥˝À ≈£îdüTeT Hê>∑eTà, Ms¡kÕ«$T
<ä+|ü‘·T\≈£î »ìà+#ês¡T. yÓ’<ä´ $<ë«Hé, dü+düÿè‘·+, Ä+Á<Ûä+, Ä+>∑¢+, Væ≤+B,
ñs¡÷\› ˝À bÕ+&ç‘´· + >∑\yês¡T. ªìeTïC≤‹ eTTøÏÔ ‘·s+¡ –DÏμ, ªq\¢<=s¡‘q· +μ, ªVü≤]»q
X¯‘ø· +£ μ, ªe÷ø=B› q\¢<=s¡‘q· +μ e+{Ï s¡#q· \T #˚XÊs¡T. <ä[‘· es¡+Z qT+∫ n‹ø£w+ºü
MT<ä #·<äTe⁄≈£îì ô|’ø=∫Ã, ‹]– Ä #·<äTe⁄qT ‘·q C≤‹ y˚T\Tø√dü+ yÓ∫Ã+∫q
n‹ø=~› eT+~ <ä[‘· $<ëé+‘·T˝À¢ ˇø£sT¡ . #·<Tä e⁄≈£îqï s√E˝À¢H˚ dü+|òTü dü+düÿs¡D
n_Û˝≤wü ø£*– ø£+<äT≈£L] MπsX¯*+>∑+ #˚‘· Á|üu≤Û $‘·+ nj·÷´s¡T. uÛ≤s¡‘s· ‘¡ ï· &Ü. u≤u≤ kÕôV≤uŸ n+uÒ<ÿä sY
<ë«sê dü÷Œ¤]Ô bı+~ n+≥sêì‘·Hêìï ìs¡÷à*+#ê\H˚ \ø£å´+‘√ ‘·|æ+∫q ‘=*‘·s¡+ ‘=* <ä[‘· ø£$.
≈£îdüTeT <Ûäs¡àqï s¡∫+∫q Vü≤]»q X¯‘·ø£+ nqTã+<Ûä+ qT+&ç Á>∑Væ≤+|üã&çq~.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 63 ‘Ó\T>∑T u≤≥
www.apteachers.in
Á‹»≥ dü«|üï+
eTˆˆ ø£\>∑+{ÏHé $qT"&ç+‘·T˝≤s¡! eTq \+ø±B«|ü MTj·T_∆ ˝À
|ü\ Áyê\Hé, eTq sêeDÒX«¯ s¡Tì X¯ó+uÛÁÑ <ä‘ï· ø√{°se¡ TT˝Ÿ
ø£\qHé >∑÷\ s¡|Tüò ÷<ä«VüQ+&Ó\$T‘√ >∑+~Û~«|ü+ u…øÿÏ , j·TT
»®«\ø±+‹Hé $\dæ\T¢d‘” "· >=ìb˛eHé $Tqïπø ì|ü&˚
ø£ˆˆ X¯ó<ë∆‘T· à"&Óq’ sêeTT"&ÉT
X¯ó<ë∆+‘·|⁄ü <˚$" >±qX¯óuÛdÑ ÷ü #·øe£ TT˝Ÿ
H
X¯ó<äe∆ TsTT ‘√"#·T#·Tqï$
ES
dæ<+∆ä ;e÷≥ y˚<dä <æ ë∆+‘·eTT>±Hé
AD
ø£ˆˆ ø±e⁄q ìø√ÿeT*jÓT&É"
>±e* j·TTqï{ÏMº Ts¡T ø£]Hƒ √≈£î\Ô T >±
PR
H˚$j·TT Hê&É≈î£ ", &ç"ø£ ˙
<˚$j·T s¡ø+åÏ |ü eTq≈£î ~ø£ÿ>∑T MT"<äHé
A
R
eˆˆ nì #Ó|Œæ eTiÏjT· TqT

H
D
ø£ˆˆ ne÷à yÓie≈£î eT~˝À

AN
ìeTTà>∑ eTiÏ y˚&ÿÉ qT+&ÉT $T"ø£, ˙ eT>∑"&ÉTHé

HÓ$Tà>∑ ìqT" >=ìb˛e⁄qT
T
eTeTà+<äi eTqT|ü⁄ eTeTà! eTieø£ ø£sT¡ DHé

ER
Äˆˆ nqT#·T <äqT»ø±+‘· \+‘·+‘· HÓ&"É u≤dæ

SC
ì<äTs¡ y√sTT s¡+‘· q<ä] d”‘·

‘·q≈£î ~≈£îÿ ˝Ò$T" <ä\b˛dæ <äT'œ+|ü"
ãeqdüT‘·T"&ÉT eTqT» uÛ≤wü" ã*¬ø
ø£ˆˆ ñHêï"&ÉT ˝…d‡ü sê|òTü e⁄"
&ÉTHêï" &ç<Ó ø£|⁄ü \" >∑÷&ç, j·TTs¡T>∑‹ sêHÓ’
j·TTHêï"&ÉT, ìqTï" >=ì b˛
qTHêï" &ç~ ì»eTT qeTTà eTTØ«‘·qj·÷!
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 80 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
H
ES
AD
PR
uÛ≤yê\T
A
R
H
D
1. ªªz Ád”Ô˝≤sê! $q+&ç. H˚qT ø£\>∑HêïqT. Ä ø£\˝À \+ø±B«|ü+ düeTTÁ<ä+˝À eTTì–b˛sTT+~.

AN
eTq Á|üuÛÑTe⁄ ‘·\\ô|’ Á|üø±•+#˚ s¡‘·ïøÏØ{≤\T H˚\ô|’ |ü&Ü¶sTT. sêeTT&ÉT Äq+<ä+‘√ ñ

Hêï&ÉT. eT~+∫q @qT>∑TqT mø±ÿ&ÉT. ø±+‹‘√ Á|üø±•düTqÔ ï d”‘ê<˚$ì rdüT≈£îì yÓfió¯ ‘·THêï&ÉTμμ
T
ER
nì nÁ|üj·T‘·ï+>± ‘·q≈£î ø£*–q ø£\qT Á‹»≥ $e]+∫+~.

2. sêeTT&ÉT |ü$Á‘·yÓTÆq eTqdüT‡ ø£*–qyê&ÉT. d”‘· |ü$Á‘·yÓTÆq dü«uÛ≤e+ ø£\~. ø±ã{Ïº X¯óuÛ≤ìï
SC
ø£*–+#˚ <äèXÊ´\T ø£ì|ædüTÔHêïsTT. Hê á e÷≥\T y˚<ë\ e˝… j·T<∏ësêú\T.

3. n+<äTe\¢ d”‘ê<˚$ì s¡øÏådüTÔqï MTs¡T ø£]ƒq+>± e÷{≤¢&Ée<äT›. Çø£MT<ä≥ á d”‘ê<˚$ e\¢H˚
eTq+ s¡øÏå+|üã&É‘êeTT.
4. nì #Ó|æŒ Ç+ø± Ç˝≤ n+~.
5. ªªne÷à! uÛÑj·T|ü&Ée<äT›. eTqdüT˝À Äq+<ëìï ì+|ü⁄≈£îì düTK+>± ñ+&ÉT. ˙ uÛÑs¡Ô Áù|eT‘√
ìqTï rdüTø=ì yÓfi¯‘ê&ÉT. ‘·|üŒø£ <äj·T‘√ eTeTà*ï ø±bÕ&ÉT.μμ
6. n+≥÷ sêø£ådü Ád”Ô\T <ä÷s¡+>± »]– ìÁ<äb˛j·÷s¡T. d”‘· ‘·q≈£î düMT|ü+˝À s¡øÏå+#˚yês¡T
mes¡÷ ˝Òs¡H˚ uÛ≤eq‘√ <äT'œ+∫+~. n|ü&ÉT Ä+»H˚j·TT&ÉT e÷qe uÛ≤wü˝À Ç˝≤ |ü*ø±&ÉT.
7. z d”‘·e÷à! ÁX‚wüß˜&Ó’q sêeTT&ÉT ìqTï s¡øÏå+#·&ÜìøÏ ñHêï&ÉT. Ç|ü&˚ yêqs¡T\‘√ ø£*dæ ‘·–q
e÷s¡Z+˝À ekÕÔ&ÉT. ìqTï rdüTø=ì yÓfi¯‘ê&ÉT. Ç~ ì»+.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 81 ‘Ó\T>∑T u≤≥
www.apteachers.in
Ç$ #˚j·T+&ç ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #Ó|æŒq øÏ+~ |ü<ë\qT (ñø£Ô˝ÒKq+) sêj·T+&ç.
Á‹»≥, Ç+‹, B«|üeTT, ñ»®«\, |üeqdüT‘·T&ÉT, Vü≤qTeT+‘·T&ÉT,
sêeDÒX¯«s¡T&ÉT, X¯ó<ë∆‘·Tà&ÉT, X¯óuÛÑdü÷#·ø£+, kÕ+‘·«q+, lsêeTT&ÉT,
ø√{°s¡eTT, dæ<ë∆+‘·+, ñs¡T>∑‹, ÇeTTà>∑, <äqTE\T, sê|òüTe⁄&ÉT, n_∆.
1. bÕsƒ¡+˝Àì |ü<ë´\ uÛ≤e+ kı+‘· e÷≥\˝À #Ó|üŒ+&ç.
2. Á‹»≥≈£î \+ø£qT >∑T]+∫ @eTì ø£\ e∫Ã+<√ sêj·T+&ç.
H
3. Á‹»≥ dü«|üï+ bÕsƒ¡úÛ≤>∑ H˚|ü<∏ä´+ sêj·T+&ç.
ES
4. øÏ+~ |ü<ë´ìï #·~$, n&ç–q Á|üX¯ï\≈£î »yêãT\T sêj·T+&ç.
AD
‘·qyês¡T ˝Òì#√≥qT
»q$+#·Tø£ ˝Òì#√≥, »>∑&ÉeTT #√≥Hé
PR
nqTe÷qyÓTÆq#√≥qT
eTqTE&É#·≥ ì\Te<ä>∑<äT eTVæ≤˝À düTeTr!
A
Á|üX¯ï\T
R
n) ‘·qyês¡T n+fÒ mes¡T ?

H
Ä) »>∑&É+ n+fÒ @$T{Ï ?

D
Ç) á |ü<ä´+ @ X¯‘·ø£+˝Àì~ ?
AN
á) eTìwæ mø£ÿ&Óø£ÿ&É ìedæ+#·≈£L&É<äT ?

T
ER
SC

1. Á‹»≥ ‘√{Ï sêø£ådü Ád”Ô\‘√ d”‘ê<˚$|ü≥¢ m˝≤ q&É#·Tø√yê\ì #Ó|æŒ+~ ?
2. ø£esTTÁ‹ yÓTT\¢ >∑T]+∫ MT≈£î ‘Ó*dæq $wüj·÷\T sêj·T+&ç.
3. ‘·qqT s¡ø+åÏ #˚yês¡T ˝Òsì¡ u≤<Û|ä &ü TÉ ‘·Tqï d”‘ê<˚$ì Vü≤qTeT+‘·T&ÉT @eTì z<ësêÃ&ÉT?
1. Á‹»≥ ‘·q ø£\˝À e∫Ãq n+XÊ\qT ‘√{Ï yê]‘√ m˝≤ $e]+∫+<√ MT kı+‘·
e÷≥˝À¢ sêj·T+&ç.
2. Á‹»≥ d”‘·qT m˝≤ z<ë]Ã+~? Ä‘·s¡Tyê‘· @+ »]–+<√ $e]+#·+&ç.
3. sêÁwüºkÕúsTT Ä≥\b˛{°øÏ mìï¬ø’ ¬>\T|ü⁄ >∑T]+∫ Ä+<√fi¯q #Ó+<äT‘·Tqï MT $TÁ‘·T&çøÏ
<ÛÓ’s¡´+ #ÓãT‘·÷ ˝ÒK sêj·T+&ç.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 82 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
uÛ≤cÕ+XÊ\T
n) øÏ+<ä ^‘·^dæq e÷≥\≈£î nsêú\qT sêj·T+&ç. yê{Ï‘√ kı+‘·yêø£´+ sêj·T+&ç.
ñ<ëˆˆ Ä #Ó≥Tº øÏ+<ä ñqï Ç+‹ d”‘ê<˚$.
Ç+‹ R Ád”Ô
eTq+ Ád”Ô\qT >ös¡$+#ê*.
1. sêeDTì ‘·\ô|’qTqï ø√{°s¡+ H˚\ô|’ |ü&ç+~.
............................................................................................
2. á ñ]« ô|’ eTqeT+‘ê ìedædüTÔHêïeTT.
H
............................................................................................
ES
3. d”‘ê<˚$ uÛÑs¡Ô nsTTq sê|òüTe⁄&ÉT ekÕÔ&ÉT.
AD
............................................................................................
PR
4. lsêeTT&ÉT ˝…dü‡ >± ñHêï&ÉT.
............................................................................................
A
Ä) øÏ+~ yêø±´\qT #·<äe+&ç. Á|ü‹ yêø£´+˝ÀqT ˇø£ |ü<ëìøÏ n<˚ ns¡ú+ e#˚Ã eTs=ø£ |ü<ä+
R
H
ñqï~. Ä |ü<ë\øÏ+<ä ^‘·^j·T+&ç.

D
ñ<ë: uÛÑ÷$Tô|’ eTq+ ìedædüTÔHêï+. á <Ûäs¡DÏ˝À eTq‘√bÕ≥T nH˚ø£ ÁbÕDT\THêïsTT.

AN
1. d”‘·qT #·÷&É>±H˚ Vü≤qTeT+‘·T&ÉT dü+‘√wæ+#ê&ÉT. lsêeTTì >∑T]+∫ $q>±H˚

d”‘·eTqdüT m˝$T‘√ bı+–b˛sTT+~.
T
ER
2. >∑Ts¡Te⁄ #Ó|æŒq e÷≥ $Hê*. Ä ñøÏÔ eTq≈£î y˚T\T #˚düTÔ+~.

3. #·+Á<äT&ç ø±+‹ eTq≈£î Äq+<ëìïdüTÔ+~. Ä yÓ\T>∑T Á|üø£è‹ì ≈£L&Ü |üs¡e•+|ü
SC
CÒdüTÔ+~.
4. me¬s’Hê u≤<Ûä˝À ñqï|ü&ÉT yê]ô|’ ø£s¡TD #·÷bÕ*. eTq+ #·÷ù| <äj·T yê]øÏ Ä
u≤<ÛäqT ‘·–ZdüTÔ+~.
Ç) øÏ+~ |ü<ë\≈£î Á|üø£è‹, $ø£è‘·T\qT »‘·|üs¡∫ sêj·T+&ç.
uÛ≤wü, neTà, ìÁ<ä, u≤dü, n+ã, ì<äTs¡
Á|üø£è‹ ` $ø£è‹
ñ<ë: uÛ≤wü ` u≤dü
1. ........... ` ...........
2. ........... ` ...........
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 83 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
á) øÏ+~ |ü<ë\qT $&ÉBj·T+&ç.
ñ<ë : X¯ó<ë∆‘·Tà&ÉT R X¯ó<ä∆ G Ä‘·Tà&ÉT
1. sêe÷\j·T+ R .............. G ...............
ñ<ë : s¡M+Á<äT&ÉT R s¡$ G Ç+Á<äT&ÉT
2. ø£M+Á<äT&ÉT R .............. G ...............
ñ<ë : uÛ≤q÷<äj·T+ R uÛ≤qT G ñ<äj·T+
3. >∑Ts¡÷|ü<˚X¯+ R .............. G ...............
ñ<ë : |æ‘·è±D+ R |æ‘·è G ãTTD+
H
4. e÷‘·è±D+ R .............. G ...............
ES
ô|’ e÷≥\˝À áøÏ+~ e÷s¡TŒ »]–+~.
1. n G Ä R Ä 2. Ç G Ç R á 3. ñ G ñ R } 4. ãTT G ãTT R ãT÷
AD
PR
ªn`Ç`ñ`ãTTμ nH˚ esêí\≈£î ny˚ esêí\T (düesêí\T) ø£*dæq|ü&ÉT ‘·|üŒìdü]>± Bs¡È+
sêe&Üìï ªdües¡íBs¡Èdü+~Ûμ n+{≤s¡T.
A
R
ªnμ esêíìøÏ ªn`Äμ \T düesêí\T. ªÇμ esêíìøÏ ªÇ`áμ \T düesêí\T.

H
ªñμ esêíìøÏ ªñ`}μ \T düesêí\T. ªãTTμ esêíìøÏ ªãTT`ãT÷μ \T düesêí\T.

D
AN
ô|’q dü+~Û »]–q |ü<ë\T dü+düÿ è‘· |ü<ë\T / dü+düÿ è‘· |ü<ë\ eT<Û´ä »]π> dü+<ÛäT\qT
ªdü+düÿ è‘· dü+<ÛäT\Tμ n+{≤s¡T.
T
ñ) øÏ+~ |ü<ë\qT $&ÉBj·T+&ç.

ER
ñ<ë : $<ë´]ú R $<ë´ G n]ú R (Ä G n R Ä)

SC
1. ø£MX¯«s¡T&ÉT R .............. G ................ R ( )

2. ø√{°X¯«s¡T&ÉT R .............. G ................ R ( )
3. e<Ûä÷ù|‘·T&ÉT R .............. G ................ R ( )
4. <˚yê\j·T+ R .............. G ................ R ( )
}) øÏ+~ yêø±´\qT dü+j·TTø£Ô yêø±´\T>± e÷s¡Ã+&ç.
1. d”‘·≈£î Äq+<ä+ ø£*–+~.
sêeTTìøÏ Äq+<ä+ ø£*–+~.
dü+j·TTø£Ô yêø£´+ : ........................................................................
2. Á‹»≥ u≤<Ûä|ü&ç+~.
~«»≥ u≤<Ûä|ü&ç+~.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 84 ‘Ó\T>∑T u≤≥
www.apteachers.in
1. d”‘·eTà R d”‘· G neTà R .........................

2. #ê*q+‘· R #ê*q G n+‘· R .........................
3. e∫Ãq+<äT≈£î R e∫Ãq G n+<äT≈£î R .........................
4. d”‘· G nqï~ R d”‘·j·Tqï~ (ìùw<Ûäs¡÷|ü+)
5. y˚Tq‘·Ô R y˚Tq G n‘·Ô R y˚Tq‘·Ô (dü+~Û »]–q s¡÷|ü+)
$ø£\Œ+
y˚Tqj·T‘·Ô (j·T&Ü>∑eT s¡÷|ü+)
6. ˇø±H=ø£ R ˇø£ G ˇø£ R (nq´$<ÛäeTT>± e∫Ãq s¡÷|ü+)
á) øÏ+~ nuÛ≤´kÕ\T |ü]o*+∫ sêj·T+&ç.
H
ES
1. ‘·–q+‘· R .................. G ..................
2. ............... R #·÷dæq G n|ü&ÉT
3. Ç∫Ãq+‘·· R .................. G n+‘·
AD
PR
4. ∫qï|ü&ÉT R ∫qï G ..................
A
R
H
D
|ü<´ä + #·<eä >±H˚ ` e+>∑‘√≥˝À, e]eTfi¯fl˝À,

e+>∑‘√≥qT+&ÉT e]eTfi¯fl˝ÀqT+&ÉT
AN
C§qï#˚\˝À, ‘·\T|ü⁄ eT÷\˝À, ‘·\ô|’q

ñ+&˚~ @~? nH˚ Á|üX¯ï ñ<äsTTdüTÔ+~. ø±˙ C§qï#˚\qT+&ÉT #√<äéTT>∑qT
düe÷<Ûëq+ nø£ÿ&˚ ñ+~. e+>∑ ` ‘√≥˝ÀH˚ ‘·\T|ü⁄eT÷\ qT+&ÉT ‘·\MT<äqT+&ÉTqT
T
ER
ñ+≥T+~. e] ` ªeTfi¯flμ ˝ÀH˚ ñ+≥T+~. Bì uÛ≤ey˚T$T ‹s¡TeT˝ÒX¯!

C§qï ` ª#˚\μ ˝ÀH˚ ñ+≥T+~. ‘·\T|ü⁄ `
SC
Ç+{ÏøÏ ªeT÷\μH˚ ñ+≥T+~. ‘·\ ` X¯ØsêìøÏ

ªMT<äμ H˚ ñ+≥T+~.
H˚ì$ #˚j·T>∑\Hê?
1. bÕsƒ¡+˝Àì |ü<ë´\qT <Ûësêfi¯+>± #·<äe>∑\qT.
ns¡ú+#˚düTø=ì kı+‘·e÷≥\˝À #Ó|üŒ>∑\qT. WqT / ø±<äT
3. uÛÑs¡‘·e÷‘· >=|üŒ‘·Hêìï kı+‘· e÷≥\˝À #Ó|üŒ>∑\qT. WqT / ø±<äT
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 69 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
#·<äe+&ç ` Äq+~+#·+&ç |æ#T· Ãø£ H˚]Œq bÕsƒ+¡
` e´øÏÔ‘·« $ø±dü ø£<∏ä\T
j·TTe≈£î&=ø£&ÉT ˇø£ C≤„ì e<ä›≈£î yÓfi≤fl&ÉT.
n‘·&ÉT C≤„ì‘√, Ç˝≤ nHêï&ÉT : ªªnj·÷´, á }fiÀfl Hê≈£î |üì <=s¡ø£˝<Ò äT. Çø£ÿ&É Hê≈£î
Ä<ëj·÷ìøÏ e÷s¡+Z @B ˝Ò<Tä . ø±ã{Ïº H˚qT düT<ä÷s¡+˝À ñqï ô|<ä› q>∑sêìøÏ yÓ[fl ñ<√´>∑+ #˚dTü ≈£î+{≤qT.
n+<äTì$T‘·Ô+ H˚&˚ H˚qT eTq }fiÀflqT+&ç ãj·T\T<˚s¡T‘·THêïqT. H˚qT yÓfi‚fl q>∑s¡+˝À Hê≈£î ˇø£ eT+∫
ñ<√´>∑+ \_Û+∫, nø£ÿ&É H˚qT J$‘·+˝À dæús¡|ü&Ü\ì qqTï Äos¡«~+#·+&ç. n˝≤π> Ä j·TTe≈£îDÏí, C≤„ì
eTqkÕsê Äos¡«~+∫ |ü+|æ+#ê&ÉT.
ø=ìï s√E\T >∑&ç#êø£ C≤„ì n<˚ }fiÀfl Ä j·TTe≈£îDÏí eT∞fl #·÷dæ ÄX¯Ãs¡´b˛j·÷&ÉT.
Ä j·TTe≈£î&ç e<ä›≈£î yÓ[fl, Ä C≤„ì, ªªHêj·THê! qTe⁄« Ç+ø± Ä q>∑sêìøÏ ãj·T˝Ò›] yÓfi¯fl˝Ò<ë?
qTe⁄« qqTï ø£\TdüT≈£îqï s√EH˚, ñ<√´>±s¡ú+ }s¡T $&ç∫ yÓfi¯ó‘·Tqï≥T¢ #ÓbÕŒy˚?μμ nì n&ç>±&ÉT.
H
n+<äT≈£î Ä j·TTe≈£î&ÉT Ç˝≤ »yê_#êÃ&ÉT: ªªnj·÷´! H˚qT Äs√EH˚, n|ü&˚ ãj·T\T<˚sêqT.
ES
<ë]˝À ìsêàqTwüýÓTÆq m&Ü] e+{Ï ÁbÕ+‘·+ ‘ês¡dü|ü&É¶~. nø£ÿ&ÉTqï ˇø£ á‘·#Ó≥Tº ˙&Éq ø±ùd|ü⁄
AD
$ÁXÊ+‹ ø√dü+ ≈£Ls¡TÃHêïqT.
ªªnø£ÿ&É H˚H=ø£ <äèX¯´+ #·÷XÊqT.
PR
ªªH˚qT ≈£Ls¡TÃqï #√≥T≈£î ø±düÔ <ä÷s¡+˝À, ˇø£ #Ó≥Tº øÏ+<ä ø±\T $]–q ˇø£ |æ#·TÃø£ Äø£*‘√q÷,
n$T‘· u≤<Û‘ä √q÷ q&Ée˝Òø£ ‘·\&¢ *ç ¢ b˛‘·÷+&É&+É ø£+≥|ü&+ç ~. <ëìï #·÷dæ H˚qT ªá |æ#T· Ãø£ <ëq+‘·≥
A
n<˚ m–] yÓ[fl ÄVü‰s¡+ yÓ‘·Tø√ÿe&ÜìøÏ <ë] ˝Ò<˚! Ç~ m˝≤ ã‘·ø£>∑\<äT?μ nì Ä˝À∫dü÷Ô
R
ñ+&çb˛j·÷qT.
H
ªªÇ˝≤ Hê Ä˝À#·q\T kÕ>∑T‘·÷+&É>±, mø£ÿDTí+#√ ˇø£ |æ#·TÃø£ m–] e∫Ã+~. n~ ‘·q H√{Ï‘√
D
ÄVü‰s¡+ ‘Ó∫Ã, ø±\T $]–q |æ#·TÃø£ H√{À¢ ô|{Ïº ‹ì|æ+∫+~.

AN
ªªn~ #·÷dæ H˚qT, ªÄVü‰! ø±\T $]–q á |æ#·TÃø£≈£î ≈£L&Ü ÄVü‰s¡+ \_Û+#·&ÜìøÏ, uÛÑ>∑e+‘·T&ÉT
ˇø£ @sêŒ≥T #˚dæ ñ+#ê&˚! n˝≤+≥|ü&ÉT, eTìwæHÓ’q H˚qT J$+#·&ÜìøÏ uÛÑ>∑e+‘·T&ÉT Hêø=ø£ @sêŒ≥T
T
#Ój·T´≈£î+&Ü ñ+{≤&Ü?μ nì nqTø=ì, |üj·Tq+ s¡<äT›#˚düTø=ì, eTq }]πø ‹]– e#˚ÃXÊqT.μμ

ER
n+‘ê $qï Ä C≤„ì, ªªHêj·THê! qTe⁄« m+<äT≈£î Ä ø±\T $]–q |æ#T· Ãø£˝≤ ñ+&Ü\ì Ä•düTHÔ êïe⁄?
‘·q ÁX¯eT‘√ ‘·q ÄVü‰sêìï düeTTbÕ]®+#·Tø=ì,
SC
eTs√ |æ#·TÃø£≈£î ≈£L&Ü ÄVü‰s¡+ rdüT≈£îe∫Ãq

W<ës¡´+ >∑\ Ä ¬s+&Ée |æ#·TÃø£>± ñ+&Ü\ì
qTyÓ«+<äT≈£î Ä•+#·&+É ˝Ò<Tä ?μμ nì Á|ü•ï+#ê&ÉT.
Ä e÷≥\≈£î j·TTe≈£î&çøÏ ø£qT$|ü⁄Œ
ø£*–+~.
ªÇ‘· s ¡ T \ ÁX¯ e T‘√ J$+#ê*μ
nqTø√e&É+ V”≤Hê‹V”≤q+ nì Á>∑Væ≤+∫ ø£wüº|ü&ç
|üì#˚j·T≥+ yÓTT<ä\Tô|{≤º&ÉT. ‘·q dü«ø°j·T
ÁX¯ e T‘√ J$dü ÷ Ô , Ç‘· s ¡ T \≈£ î ≈£ L &Ü
düVü‰j·T|ü&Ü\ì Ä•+#ê*, Äø±+øÏå+#ê*.
n|ü&˚ eTìwæ J$‘êìøÏ kÕs¡úø£‘· #˚≈£Ls¡T‘·T+~.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 86 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
11. &É÷&É÷ ãdüeqï

$q&É+ ` Ä˝À∫+∫ e÷{≤¢&É&É+
H
ES
AD
PR
A
R
H
D
AN
1. ô|’ düìïy˚XÊ\T @ |ü+&ÉT>∑s√E ø£ì|ædüTÔ+{≤sTT ?

2. @ |ü+&ÉT>∑ dü+<äs¡“¤+˝À Vü≤]<ëdüT MT Ç+{ÏøÏ ekÕÔ&ÉT ?
T
3. dü+Áø±+‹ |ü+&ÉT>∑s√E Ç+ø± eTq Ç+{Ï eTT+–fi¯fl eTT+<äT mes¡T ø£ì|ækÕÔs¡T ?

ER
ñ<˚›X¯+: >∑+–¬s<äT›\yê] Jeq $<ÛëHêìï ‘Ó*j·TCÒdü÷Ô, C≤q|ü<ä ø£fi¯\

SC
|ü≥¢ $<ë´s¡Tú\≈£î ne>±Vü≤q ø£*–+#·&É+ á bÕsƒ¡+ ñ<˚›X¯+.
sêeP] uÛÑs¡<ë«» (5.7.1927 - 18.10.2013) ø£$ |ü]#·j·T+

>∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢ ‘ê&çø=+&É˝À »ìà+#ês¡T. ª$eT\μ áj·Tq sêdæq ‘=* ø£<∏ä.
ªn|ü]∫‘·T\Tμ, ªø£<ë∏ kÕ>∑se¡ TTμ e+{Ï 37 ø£<ë∏ dü+|ü⁄{≤\T, ªñ&ÉT‘·eTà ñ|ü<X˚ +¯ μ, ªø°\T>∑TÁs¡+μ
e+{Ï 43 |æ\¢\ ø£<∏ä\T, ªø£]Á$T+–q yÓ\>∑|ü+&ÉTμ, ª»\ Á|üfi¯j·T+μ e+{Ï 17 qe\\T
sêXÊs¡T. M] ªbÕ≈£î&ÉT sêfi¯ó¢μ qe\≈£î C≤„q|”sƒ¡ |ü⁄s¡kÕÿs¡+ \_Û+∫+~. ø£fi≤ Á|ü|üPs¡í,
πø+Á<äkÕVæ≤‘·´ nø±&ÉMT |ü⁄s¡kÕÿs¡+, k˛$jÓT{Ÿ uÛÑ÷$T HÓÁVüA |ü⁄s¡kÕÿs¡+, sêC≤\ø°åà
bòÂ+&˚wHü é nyês¡T,¶ >√|”#+· <é C≤rj·T kÕVæ≤‘·´ |ü⁄sk¡ Õÿs¡+, ø£fi≤s¡‘ï· (Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Á|üuTÑÛ ‘·«+),
˝Àø˘ Hêj·Tø˘ bòÂ+&˚wHü é |ü⁄s¡kÕÿs¡+ e+{Ï$ bı+<ës¡T. Á|üdTü ‘Ô · bÕsƒ´¡ uÛ≤>∑+ ªJeqdüeTs¡+μ
nH˚ e´<∏ës¡Ô Je⁄\ j·T<∏ës¡ú>±<∏ä\ |ü⁄düÔø£+ qT+&ç rdüTø√ã&ç+~.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 87 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
&É÷&É÷ ãdüeqï
ªªÁ|üuÛÑTe⁄>±]ø° <äDí+u…≥÷º
bÕ<ä+y=+N <äDí+ u…≥÷º
#êf…&ÉT –+»\T ÇkÕÔs¡+≥÷
#ê¬s&ÉT s¡÷ø£\T ÇkÕÔs¡+≥÷
&É÷ &É÷ &É÷ &É÷ ãdüeqï
&É÷ &É÷ &É÷ &É÷ ãdüeqïμμ
Hê>∑]ø£‘· s√Es√E≈£L ô|s¡T>∑T‘·Tqï~.
ô|s¡>e∑ \dæ+<˚! n˝≤ ô|s¡T>∑T‘·Tqï|ü⁄&ÉT, ø=‘·Ô
H
dü+Á|ü<ëj·÷\T, ø=‘·Ô $\Te\÷ ekÕÔsTT.
ES
Ç˝≤ sêe&É+‘√ u≤≥T>±, bÕ‘· Ä#êsê\T ø=ìï eTs¡T>∑e⁄‘êsTT. ne⁄‘·THêïsTT. u§‹Ô>± Ä#·s¡D≈£î
|üìøÏsêìM, ø±\+‘√u≤≥T e÷s¡˝ÒìM, Á|üjÓ÷»q+ ˝ÒìM, e÷]Hê, ø£qTeTs¡T>∑sTTHê n+‘·>± u≤<Ûä
AD
ñ+&É<äT. ø±˙ Ç˝≤+{Ï yê{Ï˝À¢ n+‘√ Ç+‘√ ñ+&˚ n+<ä#·+<ë\T ≈£L&Ü s¡÷|ü⁄e÷dæ b˛‘·Tqï|ü⁄&˚
PR
u≤<Ûäy˚düTÔ+~. n˝≤ Áø£eT+>± ø£qT<ë{Ïb˛‘·Tqï yê{Ï˝À¢ >∑+–¬s<äT› ˇø£{Ï.
>∑+–¬s<ë›≥ #ê˝≤ ÁbÕNqeTsTT+<äì #Ó|üø√e#·TÃ. |üs¡y˚TX¯«s¡T&É+‘·{Ïyê&ÉT ‘·q q+~#˚‘· á
A
Ä≥ Ä&ç+#ê&ÉT. eT] eTVü‰#·Áø£es¡TÔ\÷, j·Teq sêE\÷, sêE\÷, <˚X¯eT+‘ê ∫‘·TÔe‘·TÔ>± ñqï

R
s√E˝À¢ á Ä≥ eT]+‘· <˚B|üé÷q+>± ñ+&˚<˚yÓ÷! m+<äTø£q+fÒ, n|üŒ{À¢ yÓ\Te&çq |ü⁄düÔø±\T

H
#·÷dü÷Ô ñ+fÒ yê{Ï˝À¢ì sê≈£îe÷s¡T\÷, sê»≈£îe÷¬sÔ\÷ á >∑+–¬s<ë›≥\T #·÷dæ Äq+~+∫q

D
|òüT{≤º\T ø£ì|ækÕÔsTT. ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À Ç<=ø£ $H√<ä Áø°&É>± yÓTT<ä\sTTHê, sêqTsêqT >∑+–¬s<äT›qT

AN
Ä&ç+#·&É+ y=ø£ eè‹Ô>± e÷s¡TŒ #Ó+~+~. Ç|ü&Ü eè‹ÔøÏ ‹˝À<äø±*e«e\dæ e∫Ã+<ä+≥THêï&ÉT

ãdüej·T´.
T
ER
ãdüej·T´~ ` #ê˝≤ ô|<ä› ≈£î≥T+ã+. Äs¡T>∑Ts¡T nqï<äeTTà˝À¢q÷ ô|<ä›yê&ÉT. ‘·+Á&ç yÓ+≥

}s¡÷sê ‹s¡>∑&É+, ‘·+Á&çì >∑eTìdü÷Ô ñ+&É&É+, Äj·Tq e÷≥*ï, |ü<ä∆‘·T*ï nqTø£]dü÷Ô ñ+&É&É+‘√,
SC
∫qï‘·q+ qT+&û, á Ä≥˝Àì yÓT\≈£îe\˙ï ne>∑‘·eTj·÷´sTT. ‘·+Á&ç, ªªãdüyê!μμ nì πøø£y˚dæ,

m<äT›#˚‘· ˇø√ÿ yÓ÷∞ #˚sTTdüTÔqï|ü&ÉT, ãdüej·T´ Ä yÓ÷∞øÏ nqT>∑TD+>± ªsê+&√\Tμ yêsTT+#˚yê&ÉT.
ªª<ëìï yêsTT+#·&É+ ø£wüºeT+&û <=s¡>±s¡÷! e÷eT÷\T &√\T yêsTT+#·&ÉeT+fÒ ` ˇø£ #˚‘√Ô
&√\TqT ø£Ás¡qT |ü≥Tºø=ì, eTs√ #˚‹y˚fi¯fl‘√ yêsTT+#ê*. sê+&√\TqT yêsTT+#·&ÜìøÏ, ¬s+&ÉT
#˚‘·T\ ‘√q÷, ¬s+&ÉT ø£Ás¡*ï |ü≥Tºø√yê*. ˇø£ |ü⁄&Éø£‘√ &√\T #·sêàìï sêbÕ&ÉT‘·÷, eTs√ ø£Ás¡‘√
¬s+&√y˚|ü⁄q es¡dü\T yêsTT+#ê*. Hêø° |üì ∫qï|üŒ{Ïï+N ‘Ó\TdüTq+&û!μμ nHêï&ÉT ãdüej·T´.
‘·q÷, ‘·q ‘·+Á&û ‘·q ∫HêïHêï ø£*dæ, nH˚ø£ e+<ä\ }fi¯ófl ‹]>±eTHêï&ÉT ãdüej·T´, ‘·q
u≤u≤sTT, ÁX¯ó‹b˛dü÷Ô, sê+&√\T yêsTT+#˚yê&É≥. ‘·qT düHêïsTT yêsTTdüTÔ+fÒ, ‘·+Á&ç >∑+–¬s<äT›qT
Ä&ç+#˚yê&ÉT. Ä s√E˝À¢ yê]ø√ ô|j·T´<ä÷&É ≈£L&Ü ñ+&˚~. n~ >=&ÉT¶yÓ÷‘·T >=&ÉT¶.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 88 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
ªªb˛˝Òs¡eTà >∑T&ç <ä>∑Zs√, u§&ÉT¶sêsTT <ä>∑Zs√ ª>∑&çy˚ùd yêfi¯fleT+&ç. ¬s+&ÉTeT÷&ÉT e+<ä\eT+~
<ëø±, #·T≥÷º #˚πsyês¡T. m<äT›#˚‘· s¡ø£s¡ø±\ yÓ÷∞\T y˚sTT+#˚yê&ÉT e÷ Hêqï. Ä m<äT›
eTT+>±fi¯ófl e+∫, eTT+<äT≈£î q&ÉTdüTÔ+~. yÓq≈£îÿ »s¡T>∑T‘·T+~. ˇ+{Ïø±*‘√ <äDï+ ô|&ÉT‘·T+~.
ªªø±<äTμμ ªne⁄qTμ nì ‘·\‘√ ôd’>∑#˚ùd~. sê+&√\T yêsTT<ë´ìøÏ nqT>∑TD+>± >∑+‘·T\T y˚ùd~,
n*π>~, ø√|ü–+#·Tø=H˚~. Äq+<ä+‘√ ∫+<äT\T ‘=πøÿ~. ø√|ü+‘√ ø±\T <äT$«, ‘√ø£eT≥º m>∑ã{Ïº,
s¡+¬ø\T y˚ùd~. @ |üì #˚j·TeT+fÒ, Ä |üì, düTã“s¡+>± #˚ùd<ä+&ûμμ nHêï&ÉT ãdüej·T´.
kÕ<Ûës¡D+>± >∑+–¬s<äT›*ï ø=q&ÉeT+≥÷ »s¡>∑<äHêï&ÉT ãdüej·T´. ‘·|ü&ÉT düT&ÉT\Tqï –‘·Ô©ï,
bı>∑s¡TyÓ÷‘·T yê{Ï˙, b˛≥¢ ø√&Ó©ï á >∑+–¬s<äT›\yêfi¯fl≈£î Çdü÷Ô ñ+&˚yês¡≥. eTT>∑T<ë&ÉT y˚d”,
eT÷‹øÏ ∫ø£ÿ+>∑{Ïº, ø±fi¯fl≈£î ã+<Ûë\T y˚dæ <ëìï n+¬ø≈£î ‘Ó#˚Ãyês¡T≥. ˇø√ÿ –‘·Ô, eT÷&ÉT, Hê\T>∑T
e÷kÕ\ ø£˝≤¢, $<ä´\˙ï H˚s¡TÃø=+fÒ, eTs=ø£<ëìøÏ H˚s¡Œ&ÜìøÏ @&Óì$T~ e÷kÕ\T ≈£L&Ü
|ü&ÉT‘·T+<äHêï&ÉT ãdüej·T´.
H
ªªeTT+<äT>± $qe+&û! <ëìï kÕ~ø£˝ÀøÏ rdüT≈£îsêe&É+ #ê˝≤ ø£wüº+! Ä≥ H˚πsŒ≥|ü&ÉT `
ES
ø=≥ºø£ ‘·|üŒ<ä+&û! H˚s¡TÃø=qï ‘·s¡Tyê‘· ≈£L&Ü y=ø√ÿkÕ] yÓTTsêsTT+∫, e÷ |üs¡Te⁄ rdüTÔ+<ä+&û!μμ
nHêï&ÉT ãdüej·T´. Äs√E˝À¢, ˇø√ÿ }fiÀfl, eT÷&˚dæ s√E\T eTø±+ y˚düTÔ+&˚yêfi¯fleT˙, }]
AD
ãj·T≥, @ #Ó≥TºøÏ+<äH√ ñ&ÉπødüT≈£î ‹+≥÷ ñ+&˚yêfi¯fleT˙, @¬s’‘·T ø=≥º+ <ä>∑Zs¡¬ø[flHê, m<äT› y˚T‘·≈£î
PR
ø£s¡Te⁄+&˚~ø±<ä˙ #Ó|üø=#êÃ&ÉT ãdüej·T´.
ªªb˛{°\T|ü&ç Ä&ç+#˚ yêfi¯ófl u≤ãj·÷´! bÕ‘·|ü+#Ó\T, ñ‘·ÔØj·÷\T, #=ø±ÿ\T, N¬s\T, s¡$¬ø\T,
A
eT÷f…&ÉT <=]πø$. >∑+–¬s<äT›ø°, Äe⁄≈£L y˚T‘ê, <ëD≤ ` }]yêfi¯ófl b˛{°\MT<ä |ü+|æ+#˚yês¡T...

R
Áø£eT+>±, #·÷dü÷Ô #·÷dü÷Ô ñ+&É>±H˚ Ä ø±\+ ø£fi¯fleTT+<˚ <ë{Ïb˛sTT+<ä+&û! ãd”Ô\ yÓTTK+#·÷dæ,

H
mH˚ïfi¯flsTT+<√q+&û! eTØ e÷s¡TeT÷\ |ü˝…¢≥÷fi¯flqT |ü≥Tº≈£îì y˚fi≤fl&ÉT‘·THêï+. Ç~es¡≈£î #ê≥˝ÀÔ

D
–+»\T ô|fÒºyêfi¯ófl. Ç|ü&ÉT >∑Tô|Œfi¯fl‘√ y˚düTÔHêïs¡T. ˝Ò<ë 5 ô|d’ ü˝À 10 ô|’dü˝À |ü&˚düTÔHêïs¡T. Hê
AN
‘·eTTàfi¯fl+<äs¡÷, ≈£L*|üH√, Hê*|üH√ #˚düT≈£î+≥THêïs¡T. Ç~>√ H˚q÷, e÷ *+>∑eTj·÷´ e÷Á‘·+,

Ç+ø± ãdüe<˚e⁄*ï qeTTàø=ì ã‘·Tø=ÿdüTÔHêï+... ndü\T e÷<˚ePs√, bı≥º#˚‘· |ü≥Tºø=ì, }s¡÷sê
T
ER
‹]π> yê&çø=ø£ }s¡+≥÷ ñ+fÒ >∑&ÉTdüTÔ+<ë u≤ã÷! @ }s¡T |ü#·Ã>± ñ+fÒ n<˚
HêePs¡T. mø£ÿ&É <Ûäs¡àÁ|üuÛÑTe⁄\T+fÒ, n<˚ HêePs¡Tμμ, nHêï&ÉT ãdüej·T´!
SC
ãdüej·T´≈£î ◊<äT>∑Ts¡T |æ\¢\T. ô|<ä›yê&ÉT, ‘·q ¬s+&√ ‘·eTTà&ç <ä>∑Zs¡

ñ+≥THêï≥º . $T–*q q\T>∑ T s¡ ÷ , ‘· q ‘√u≤fÒ }s¡ ÷ sê
‹s¡T>∑T‘·T+{≤s¡≥.
ªªá $<ä´ Hê‘√H˚ ÄKs¡TkÕsY!μμ nHêï&ÉT
ãdüej·T´, >∑+–¬s<äT› >∑+>∑&√\TqT
ÄbÕ´j· T +>± ìeTTs¡ T ‘· ÷ . n˝≤
n+≥Tqï|ü&ÉT n‘·ì ø£fi¯ófl ˙{Ï‘√
ì+&çb˛j·÷sTT!
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 89 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
Ç$ #˚j·T+&ç Á|ü u Û Ñ T e⁄, dü + Á|ü < ëj· ÷ \T, Á|ü j Ó ÷ »q+, >∑ + –¬ s <ë› ≥ ,
eTVü‰#·Áø£es¡TÔ\T, ∫‘·TÔe‘·TÔ, <˚B|üé÷q+, sê»≈£îe÷¬sÔ\T,
$H√<äÁø°&É, eè‹Ô, nqï<äeTTà\T, #·s¡à+, ∫qï|üŒDÏí+∫,
>=&É T ¶ y Ó ÷ ‘· T , eTT+>±fi¯ ó fl, |ü s ¡ y ˚ T X¯ « s¡ T &É T , ñ‘· Ô Ø j· T +,
<Ûäs¡àÁ|üuÛÑTe⁄\T, uÛÑs¡<ë«», Äq+~+∫q |òüT≥º+.
1. MTs¡T #·÷dæq ˝Ò<ë $qï @<Ó’Hê ø£fi≤s¡÷|ü+ >∑T]+∫ #Ó|üŒ+&ç.
H
2. >∑+–¬s<äT›\yêfi¯flqT #·÷dæq|ü&ÉT s¡#·sTT‘·≈£î m+<äT≈£î u≤<Ûä ø£*–+<√ sêj·T+&ç.
ES
3. ãdüej·T´ >∑+–¬s<äT›\T Ä&ç+#·&É+ m˝≤ H˚s¡TÃ≈£îHêï&ÉT ?
4. øÏ+~ >∑<ë´ìï #·<äe+&ç. Á|üX¯ï\≈£î »yêãT\T sêj·T+&ç.
AD
PR
düe÷» $H√<ä+ ø√dü+ @s¡Œ&çqy˚ C≤q|ü<ä ø£fi≤s¡÷bÕ\T. Ç$ ø=+&É Á>±e÷\˝À
A
|ü⁄{Ïº Áø£eTÁø£eT+>± Á<ë$&É <˚XÊ\ìï+{≤ $düÔ]+#êsTT. M{Ï˝À Á|ü‘´˚ ø£yÓTÆq~ ≈£îs¡e+õ.

R
Ä≥$≈£î\ qT+&ç |ü⁄{Ïºq ÁbÕNq C≤q|ü<ä ø£fi≤s¡÷|ü+ ≈£îs¡e+õ. ≈£îs¡e\T nH˚yês¡T @<√
H
$H√<ä+ ø√dü+ Äs¡+_Û+∫Hê Áø£eT+>± n<˚ JeH√bÕ~Û nsTT+~. Ms¡T |ü⁄D´πøåÁ‘ê\ <ä>∑Zs¡
D
AN
yê{Ï dü\ú |ü⁄sêD≤\qT, |ü$Á‘· ø£<\ä∏ T, >±<∏*ä ï ÄX¯óe⁄>± #Ó|Œæ j·÷Á‹≈£î\qT eT+Á‘·eTT>∑T\∆ T>±
#˚ùdyês¡T. j·÷Á‹≈£î\T yê] Á|ü<äs¡Ùq≈£î yÓT∫Ã ãVüQeT‘·T*#˚Ãyês¡T. ≈£îs¡e+õ
T
ø±˝≤qT>∑TD+>± nH˚ø£ s¡÷bÕ+‘·sê\T #Ó+~+~. @ø£bÕÁ‘·>± e÷] miTø£ #Óù|Œ

ER
k˛<Ó>± H˚&ÉT $T–*+~. yês¡T k˛<Ó #Óù|Œ $<Ûëq+ n<äT“¤‘·+>±, ÄX¯Ãs¡´+>± ñ+≥T+~.
SC
Á|üX¯ï\T
(n) C≤q|ü<ä ø£fi≤s¡÷bÕ\T m+<äT≈£î @s¡Œ&Ü¶sTT ?
(Ä) ≈£îs¡e+õ Á|ü<äs¡Ùq˝À y˚{Ï >∑T]+∫ ≈£îs¡e\T #Óù|Œyês¡T ?
(Ç) ≈£îs¡e+õ Á|üdüTÔ‘·+ @ ø£fi≤s¡÷|ü+>± e÷]+~ ?
(á) ô|’ >∑<ä´+ Ä<Ûës¡+>± ˇø£ Á|üX¯ï ‘·j·÷s¡T#˚j·T+&ç.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 90 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
1. ªªmø£ÿ&É <Ûäs¡àÁ|üuÛÑTe⁄\T+fÒ n<˚ e÷}s¡Tμμ nì ãdüej·T´ m+<äT≈£î nì ñ+{≤&ÉT ?
2. >∑+–¬s<ë›≥ ÁbÕNqyÓTÆq<äì m˝≤ #Ó|üŒ>∑\e⁄ ?
3. >∑+–¬s<äT›\ yêfi¯fl<ä>∑Zs¡ @ yêsTT<ë´\T+{≤sTT ? yê{Ïì m˝≤ ñ|üj÷Ó –kÕÔs¡T?
1. >∑+–¬s<äT›\ Ä≥ m˝≤ñ+≥T+<√ e]ídü÷Ô sêj·T+&ç.
H
2. >∑+–¬s<äT›\yêfi¯ófl |ü˝…¢≥÷fi¯fl˝ÀH˚ ñ+&çb˛e&ÜìøÏ ø±s¡D≤\T sêj·T+&ç.
ES
3. MT≈£î q∫Ãq ˝Ò<ë MTs¡T yÓT∫Ãq C≤q|ü<ä ø£fi≤s¡÷bÕìï Á|üX¯+dædü÷Ô sêj·T+&ç.
uÛ≤cÕ+XÊ\T AD
PR
n) øÏ+~ ^‘·^∫q |ü<ë\≈£î nsêú\T sêj·T+&ç. yê{Ï‘√ kı+‘· yêø±´\T sêj·T+&ç.
A
ñ<ëˆˆ Ä]|òt ≈£î≥T+ã+ lø±≈£îfi¯+˝À eTø±+ ñ+≥T+~.

R
H
eTø±+ R ìyêdü+
D
m\Tø£\T u§]j·T\˝À ìyêdü+ ñ+{≤sTT.

AN
1. sêãsYº yêfi¯fl u≤eTà qqTï m|ü&É÷ ÄbÕ´j·T+ >± |ü\ø£]düTÔ+~.

T
............................................................................................
ER
2. n+uÒ<äÿsY ÄX¯j·÷\≈£î nqT>∑TD+ >± eTq+ q&É#·Tø√yê*.

SC
............................................................................................
3. ø±\Twü´+ m≈£îÿyÓ’‘˚ Á|üø£è‹ n+<ë\T ø£qTeTs¡T>∑T ne⁄‘êsTT.
............................................................................................
Ä) øÏ+~ |ü<ë\≈£î düe÷Hês¡úø£ |ü<ë\T (|üsê´j·T|ü<ë\T) yÓ‹øÏ sêj·T+&ç.
ñ<ë: q<äT\˝À ˙s¡T ‹j·T´>±, düeTTÁ<ä+˝À »\+ ñ|üŒ>± ñ+≥T+~.
ñ<äø£+ : ˙s¡T, »\+
1. düT˙\ ‘·+Á&ç >∑Ts¡ej·T´. $qjYT »q≈£î&ÉT kÕ«$T.
Hêqï R .......................... ..........................
2. eèwüuÛÑ+, m<äT›, >√e⁄, <Û˚qTe⁄, bÕ<ä|ü+.
ô|’ yê{Ï˝À ªãdüej·T´μ nH˚ |ü<ëìøÏ düe÷Hês¡úø£ |ü<ë\T >∑T]Ô+∫ sêj·T+&ç.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 91 ‘Ó\T>∑T u≤≥
www.apteachers.in
3.e÷ $C≤„qj·÷Á‘· e÷≈£î Äq+<ëìï, e÷ ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î dü+‘·kÕìï |ü+∫+~.
dü+‘√wü+ R .......................... ..........................
á) øÏ+~ |ü<äã+<Ûë\≈£î $X‚cÕsêú\T #·<äe+&ç. yê{Ï‘√ kı+‘· yêø±´\T sêj·T+&ç.
ñ<ëˆˆ s¡÷|ü⁄e÷|ü⁄ R HêX¯q+ #˚j·TT
eTq+ es¡ø£≥ï <äTsê#êsêìï s¡÷|ü⁄e÷bÕ*.
1. |ü≥Tºø=ì y˚˝≤&ÉT R e~*ô|≥º≈£î+&Ü ñ+&ÉT
............................................................................................
2. ø±\T<äTe⁄« R ‘·>∑e⁄≈£î dæ<ä∆|ü&É&É+.
............................................................................................
H
3. ‹˝À<äø±*e«&É+ R dü+ã+<Ûä+ ˝Ò<ë nqTã+<Ûä+ ‘Ó+#·Tø√e&É+
ES
............................................................................................
AD
PR
n) øÏ+~ |ü<ë\qT $&ÉBdæq|ü&ÉT e∫Ãq e÷s¡TŒqT >∑eTì+#·+&ç.
A
1. eTùV≤X¯ R eTVü‰ G áX¯ R Ä G á R @

R
2. eT¨<ä~Û R eTVü‰ G ñ<ä~Û R Ä G ñ R z

H
3. sê»]¸ R sê» G ãTTwæ R n G ãTT R nsY

D
AN
ô|’ |ü<ë\qT |ü]o*+∫q|ü&ÉT |üPs¡«|ü<ä+ ∫es¡ n/Ä nH˚ n#·TÃ\T ñHêïsTT.

|üs¡|ü<ä+˝À yÓTT<ä{Ï n#·TÃ\T>± Ç, ñ, ãTT \T ñHêïsTT. yê{Ï kÕúq+˝À Áø£eT+>± @, z,
T
nsY \T @ø±<˚X¯+>± e#êÃsTTø£<ë!

ER
n˝≤π> øÏ+<äqTqï |ü<ë\qT $&ÉBdæ sêj·T+&ç.

SC
1. sêCÒ+Á<ä R sê» G Ç+Á<ä R n G Ç R @

2. ‹˝À<äø±\T R ..................R ............ R ............
3. eTVü≤]¸ R ..................R ............ R ............
|ü]o*+#·+&ç.
ÇR@
n/ÄG ñRz
ãTT R nsY
@, z, nsY \qT >∑TDeTT\T n+{≤s¡T. Ç˝≤ nø±sêìøÏ (n, Ä) ªªÇ, ñ, ãTTμμ \T
(Ç á, ñ }, ãTT ãT÷) |üs¡yÓTÆ‘˚ Áø£eT+>± @, z, nsY \T ekÕÔsTT. BìH˚ >∑TDdü+~Û n+{≤s¡T.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 92 ‘Ó\T>∑T u≤≥
www.apteachers.in
Ä) øÏ+~ |ü<ë\qT $&ÉBdæ dü+~Ûù|s¡T sêj·T+&ç.

1. |üs√|üø±s¡+ R ................. G ................. R ....................
2. s¡y˚TX¯ R ................. G ................. R ....................
3. C≤rjÓ÷<äéT+ R ................. G ................. R ....................
4. <˚e]¸ R ................. G ................. R ....................
Ç) øÏ+~ dü+~Û |ü<ë\qT $&ÉBdæ dü+~Ûù|s¡T sêj·T+&ç.
1. dü‘ê´Á>∑Vü≤+ R ................. G ................. R ....................
2. –ØX¯ó&ÉT R ................. G ................. R ....................
3. >∑Ts¡÷|ü<˚X¯+ R ................. G ................. R ....................
4. |æ‘·è±D+ R ................. G ................. R ....................
H
á) øÏ+~ |ü<ë\qT ø£*|æ dü+~Ûù|s¡T sêj·T+&ç.
ES
1. XË’\ G nÁ>∑+ R ....................... R .........................
2. eTTì G Ç+Á<äT&ÉT R ....................... R .........................
AD
3. eT<ÛäT G ñ<äj·T+ R ....................... R ..........................
PR
ñ) øÏ+~ <ä«+<ä« düe÷dü |ü<ë\≈£î $Á>∑Vü≤ yêø±´\T sêj·T+&ç.
1. n+<ä#·+<ë\T : .............................................
A
2. ø±\Tùd‘·T\T : .............................................
R
H
3. nqï<äeTTà\T : ..............................................
D
}) øÏ+~ $Á>∑Vü≤ yêø±´\qT ~«>∑T düe÷dü |ü<ë\T>± ≈£L]Ã sêj·T+&ç.

AN
1. ¬s+&Ó’q #˚‘·T\T R ..............................................

2. eT÷&Ó’q e÷kÕ\T R ..............................................
T
ER
3. ◊<äT>∑T¬s’q |æ\¢\T R ..............................................

m) øÏ+~ yêø±´\qT |ü]o*+#·+&ç.
SC
1. MTs¡T ˝À|ü*øÏ sêe#·TÃ. 2. qTe⁄« Ç+{ÏøÏ yÓfi¯fle#·TÃ. 3. MTs¡T ôd\e⁄

rdüTø√e#·TÃ.
Ç˝≤ ˇø£ |üìì #˚j·T&ÜìøÏ nqTeT‹ Ç#˚Ã nsêúìï dü÷∫+#˚ yêø±´ìï nqTeT‘·´s¡úø£
yêø£´+ n+{≤s¡T.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î ªªMTs¡T |üØø£å sêj·Te#·TÃμμ. Ç˝≤+{Ï yêø±´\T ùdø£]+∫ sêj·T+&ç. n˝≤π>
1. ˙≈£î X¯óuÛÑ+ ø£\T>∑T>±ø£! 2. ì+&ÉT q÷πsfi¯Sfl e]∆\T¢ 3. ˙≈£î eT+∫ ãT~∆
ø£\T>∑T>±ø£!
á $<Ûä+>± ÄodüT‡\qT ‘Ó*j·TCÒùd yêø±´\qT Äos¡s¡úø£ yêø±´\T n+{≤s¡T.
Ä+{À˙! ˙≈£î <Ó’yêqTÁ>∑Vü≤eTT ø£\T>∑T>±ø£! ` Ç˝≤+{Ï yêø±´\T ùdø£]+∫ sêj·T+&ç.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 93 ‘Ó\T>∑T u≤≥
www.apteachers.in
Ä) øÏ+~ |ü<ë\≈£î düe÷Hês¡úø£ |ü<ë\T (|üsê´j·T |ü<ë\T) yÓ‹øÏ sêj·T+&ç.
1. yêdüT >∑TÁs¡+ møÏÿ }s¡T ãj·T\T<˚sê&ÉT. Ä nX¯«+ y˚>∑e+‘·yÓTÆ+~. >∑+≥ ˝À|ü˝Ò
Vü≤j·T+ e\¢ }s¡T #˚]b˛j·÷&ÉT.
1) ...................... 2) ...................... 3) ......................
2. dü÷s¡T´&ÉT ‘·÷s¡TŒq ñ<äsTTkÕÔ&ÉT. Ä~‘·T´ì s¡•à k˛øÏ Á|üø£è‹ ì<äTs¡ ˝Ò∫+~. s¡$
‘êbÕìï uÛÑ]+#·&É+ kÕ<Ûä´+ ø±<äT.
1) ...................... 2) ...................... 3) ......................
3. nÁ~•Ks¡+ qT+&ç ôd\j˚Ts¡T C≤\Tyês¡T‘√+~. ø=+&Éô|’q q>∑s¡+ $dü]Ô +∫+~.
Ä |üs¡«‘·+ MT<äH˚ <˚yê\j·T+ yÓ\dæ+~.
1) ...................... 2) ...................... 3) ......................
Ç) øÏ+~ Á|üø£è‘·T\qT $ø£è‘·T\‘√ »‘·|üs¡Ã+&ç.
H
ES
(1) s¡<+ä∏ (n) Äq ( )
(2) ≈£îe÷s¡T&ÉT (Ä) ns¡<+ä ( )
(3) Ä»„ (Ç) ø=eTs¡T&ÉT
AD
PR
á) øÏ+~ U≤∞\qT e´‹πsø£ |ü<ë\‘√ |üP]+#·+&ç.
1) Hê´j·T+ 2) nkÕe÷q´+ 3) ndüÔ$TkÕÔ&ÉT 4) <äT'K+
A
R
1. dü÷s¡T´&ÉT ‘·÷s¡TŒq ñ<äsTTkÕÔ&ÉT. |ü&ÉeTs¡q .........................

H
2. Hê ≈£îe÷s¡TìøÏ nHê´j·T+ »]–+<äì nqT≈£î+fÒ .................... »]–+~.

D
3. düTK+ ................ ø±e&ç ≈£î+&É\T n+{≤s¡T.

AN
4. Á|ü‹ kÕe÷q´ $wüj·T+ ˇø√ÿkÕ] ................ >± e÷s¡T‘·T+~.

T
ER
SC
n) øÏ+~ |ü<ë\qT >∑eTì+#·+&ç.

1) Hê\T>∑T eTTU≤\T 2) eT÷&ÉT ø£qTï\T 3) |ü+#· bÕ+&Ée⁄\T
4) eTT˝À¢ø±\T 5) @&ÉT<ë«sê\T
ô|’ |ü<ë\˙ï düe÷dü |ü<ë˝Ò. yê{Ï˝À |üPs¡«|ü<ä+ dü+K´qT dü÷∫k˛Ô+~. ñ‘·Ôs¡|ü<ä+
HêeTyê#· ø ±ìï dü ÷ ∫k˛Ô + ~. dü + U≤´|ü < ä + |ü P s¡ « |ü < ä + >± ñ+&˚ dü e ÷kÕ\qT
~«>∑Tdüe÷kÕ\+{≤s¡T.
øÏ+~ yêø±´˝À¢ ~«>∑Tdüe÷dü |ü<ë\THêïsTT >∑T]Ô+∫ sêj·T+&ç.
1. yê´düT&ÉT y˚<ë\qT #·‘·Tπs«<ë\T>± $uÛÑõ+#ê&ÉT. ( )
2. X¯+≈£îkÕú|üq˝À qe<ÛëHê´\T yê&É‘ês¡T. ( )
3. Ç+Á<ä<ÛäqTdüT‡˝À dü|üÔesêí\T ñ+{≤sTT. ( )
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 76 ‘Ó\T>∑T u≤≥
www.apteachers.in
#·<äe+&ç ` Äq+~+#·+&ç
>∑T]
|üPs¡«+ $<äs¡“¤ <˚XÊìï $Áø£eTùdqT&ÉT nH˚ sêE |ü]bÕ*+#˚yê&ÉT. Äj·Tq eT+Á‹ sê+uÛÑ≥Tº
m+‘√ ‘Ó*yÓ’q yê&˚ ø±≈£î+&Ü düeTj·Tdü÷Œ¤]Ô ø£\yê&ÉT. $Áø£eTùdqT&ÉT nìï $wüj·÷˝À¢ eT+Á‹
dü\Vü‰\qT rdüT≈£îH˚yê&ÉT.
$Áø£eTùdqT&çøÏ y˚≥+fÒ #ê˝≤ Çwüº+. dü+e‘·‡s¡+˝À @<√ ˇø£ HÓ\ n&É$øÏ yÓ[¢ »+‘·Te⁄\qT
y˚{≤&ÉT‘·÷ >∑&çù|yê&ÉT. ˇø£kÕ] ‘·q |ü]yêsêìï yÓ+≥u…≥Tº≈£îì sêC≤´ìøÏ ‘·÷s¡TŒ ~≈£îÿq e⁄qï
<ä≥ºyÓTÆq n&É$øÏ yÓfi≤¢&ÉT. Äj·Tq‘√ bÕ≥T eT+Á‹ sê+uÛÑ≥Tº ≈£L&Ü ñHêï&ÉT.
H
Äs√E m+‘· ‹]–Hê ˇø£ÿ »+‘·Te⁄ ≈£L&Ü ø£qã&É˝Ò<äT. $Áø£eTùdqT&çøÏ m+‘√ ìsêX¯>±q÷,
ES
$düT>±Zq÷ nì|æ+∫+~. yêfi¯ófl >∑T&ÜsêìøÏ ‹]– edüT+Ô &É>± |ü∫Ãø£ ãj·T\T˝À ˇø£ ˝Ò&|ç \æ ¢ ø£ì|æ+∫+~.
$Áø£eTùdqT&ÉT yÓ+≥H˚ $\T¢ m≈£îÿô|{Ïº >∑T] #·÷dæ u≤D+ e~˝≤&ÉT. ]e⁄«q $\T¢ qT+&ç <ä÷düT¬ø[flq
AD
u≤D+ ˝Ò&ç|æ\¢≈£î ‘·>∑T\≈£î+&Ü ø=ìï n+>∑Tfi≤\ <ä÷s¡+˝À #Ó≥Tº≈£î ‘·–*+~. Á|üe÷<ä+ |üdæ>∑{Ïº
˝Ò&ç|æ\¢ bÕ]b˛sTT+~.
PR
ªªuÛÑ˝Ò >∑T]μμ n+≥÷ ˇø£ ôd’ìø±~Ûø±] n\yê≥T>± #·|üŒ≥T¢ #·]∫ nHêï&ÉT.
ndü˝Ò ø√|ü+‘√ ñqï $Áø£eTùdqT&ÉT eT]+‘· ñÁ>∑T&Éj·÷´&ÉT. ªªqH˚ï m>∑‘ê[ #˚düTÔHêïyê? m+‘·
A
R
<ÛÓ’s¡´+μμ n+≥÷ ø£fiËflÁs¡ #˚XÊ&ÉT.

H
Ä ôd’ìø±~Ûø±] _ø£ÿ#·∫Ãb˛j·÷&ÉT.
D
‘· q ≈£ î •ø£ å U≤j· T eTqTø=ì >∑ » >∑ C ≤

AN
eDÏø±&ÉT. |ü]dæ‹ú ì n+#·Hê y˚dqæ sê+uÛ≥Ñ Tº

ø£*Œ+#·T≈£îì ªªn‘·qT m>∑‘ê[ #˚jT· &É+ ˝Ò<Tä
T
eTVü‰sêC≤! ì»y˚T #ÓbÕŒ&ÉTμμ nì nHêï&ÉT.

ER
ªªMT u≤D+ m|ü&É÷ Á≈£Ls¡ eTè>±\

SC
yÓ’ù| m≈£îÿô|{Ïº ñ+≥T+~. ne÷j·Tø£yÓTÆq

∫qï ∫qï »+‘·Te⁄\qT MTs¡T y˚{≤&És¡T.
Ä ˝Ò&ç|æ\¢qT bÕ]bıeTàì MTs¡T u≤D+
y˚ k Õs¡ T . MT >∑ T ] ‘· | ü Œ ≈£ î +&Ü u≤D+
˝Ò&|ç \æ ≈¢ î£ ‘·>\∑ ≈£î+&Ü dü]>± ˝Ò&|ç \æ ¢ Á|üøÿ£ H˚
e⁄qï #Ó≥Tº≈£î ‘·–*+~. n<˚ MT˝Àì
#ê‘·Ts¡´+μμ nì $e]+#ê&ÉT.
<ëì‘√ $Áø£eTùdqT&ç ø√|ü+ b˛sTT
dü+‘√wü+>± qyê«&ÉT. ‘·qqT s¡ø+åÏ ∫q+<äT≈£î
sê+uÛ Ñ ≥ Tº yÓ ’ | ü ⁄ ø£ è ‘· » „ ‘ · > ± #· ÷ kÕ&É T
ôd’ìø±~Ûø±].
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 95 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
12. m+‘·eT+∫ yês¡e÷à...!
(ñ|üyê#·ø£+)
(l yÓHÓï\ø£+{Ï sê|òüTej·T´ ªj·÷Hê<äT\Tμ nH˚ |ü⁄düÔø£+ qT+∫ dü+øÏå|üÔ+.)
$_Ûqï C≤‘·T\T, Ä#ês¡ eéVü‰sê\≈£î ì\j·T+ eTq <˚X¯+. eTq <˚X¯+˝À Á|ü‹ C≤‹
Wqï‘ê´ìï >∑T]Ôdü÷Ô >∑‘êìï düà]+#·Tø=ì, H˚{Ïì ‘·]ÿ+#·Tø=ì, uÛ≤$ì }Væ≤+#·Tø=ì, eT+∫ #Ó&É¶\qT
ìs=à>∑e÷≥+>± eTqdüT≈£î ‘Ó#·TÃø√e&É+ ÄeX¯´ø£+, ø£s¡Ôe´+. Hê>∑]ø£‘·≈£L, kÂø£sê´\≈£L <ä÷s¡yÓTÆHê
H
‘·eT $_Ûqï JeqXË’*‘√ <˚X¯+ ø√dü+ ‘·eTe+‘·T ø£èwæì #˚dæq C≤‘·T\T, ‘Ó>∑\T ø√ø=\¢\T. yê]˝À
ES
ˇø£s¡T j·÷Hê<äT\T.
AD
m+‘· eT+∫ yê&Ée÷à
PR
j·÷&ÉøÏ b˛sTTHê&Ée÷à
>∑T≥ºMT~ ¬øø±ÿ&ÉT
A
|ü⁄≥º ‘˚HÓ ‘Ó#êÃ&ÉT

R
H
eT≥º>∑T&çXË\T ‘Ó#êÃ&ÉT
D
|æ≥º\≈£î#·TÃ ˝ÒkÕÔ&ÉT
AN
ø£f…º\ yÓ÷|ü⁄\T yÓ÷kÕÔ&ÉT

T
@{ÏøÏ ø±e* ø±kÕÔ&ÉT

ER
|ü⁄{ÏºHê –{ÏºHê ˇø£fÒq+{≤&ÉT

SC
ø£≥Tºã≥º\‘√H˚ ø±\+
>∑&çù|kÕÔ&ÉT.
m+‘· eT+∫ yê&Ée÷à j·÷&ÉøÏ uÀsTTHê&Ée÷à nì bÕ&ÉT≈£î+≥÷ ìsê&É+ãs¡
JeqXË’*‘√ kÕøå±‘·ÿ]+#·T ø£wüºJe⁄\T j·÷Hê<äT\T.
Ms¡T Á<ë$&ÉT\ e\dü\≈£î #ê˝≤ |üPs¡«y˚T ‘ÓqT>∑T ÁbÕ+‘êìï n+{Ïô|≥Tºø=ìj·TTqï nHê~
e÷qe⁄\T nqTø√e#·TÃ. nHê~ |ü<ä+qT+&ç ªj·÷Hê~μ nH˚ |ü<ä+ |ü⁄{Ïºñ+&=#·TÃ nH˚ uÛ≤eq Á|ü»˝À¢
ñ+~. <äøÏåD≤q bıH˚ïs¡T (‘·$Tfi¯Hê&ÉT), ñ‘·Ôsêq ø£èwüí (Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ) eT<Ûä´ÁbÕ+‘·y˚T M] ‘=*kÕúq+.
n&Ée⁄˝À¢ |ü⁄wüÿ\+>± <=s¡T≈£î#·T+&çq ‘˚H,Ó #ês¡||ü ü , yÓ<’ ë´ìøÏ nedüsy¡ TÓ qÆ eT÷*ø£\T ùdø£]+∫
neTTà‘·T+{≤s¡T. Ç+&É¢≈£î ø±e\dæq ø£\|ü, yÓ<äTs¡T yÓTT<ä˝…’q n&É$ |òü*‘êìï |ü]düs¡ Á>±e÷\
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 96 ‘Ó\T>∑T u≤≥
www.apteachers.in
¬s’‘·T\≈£î $Áø£sTT+∫, ‘·eTø£edüs¡yÓTÆq ‹+&ç–+»\qT, ã≥º\qT, #·eTTs¡T\qT ø=qT>√\T #˚düT≈£î+≥÷

Jeq+ >∑&ÉT|ü⁄‘ês¡T. bı˝≤˝À¢ |ü+≥ ø±|ü⁄<ä\, #˚|ü\qT |ü≥º&É+ ≈£L&Ü yê] eè‘·TÔ˝Ò! <˚X¯+ jÓTTø£ÿ
<Ûëq´sêX¯ó\T m\Tø£\T q•+|üCj Ò T· ≈£î+&Ü \ø£\å dü+e‘·‡sê\ qT+&ç ìs¡+‘·s+¡ ø±bÕ&ÉT‘·Tqï ø£wJºü e⁄\T.
|ü+≥\ |ü]s¡ø£å≈£îì>±, dü+|òüTÁX‚j·TdüT‡ uÛÑTC≤ì¬ø‘·TÔ≈£îqï j·÷Hê~ s¡÷|ü+˝À ìs¡à\yÓTÆq ø£+&ÉT¢,
$+&É¢e˝… r]q ø£qTu§eT\T ø£ì|ækÕÔsTT. m+‘· #·eTTs¡T sêdæHê m<äT>∑H=\¢ì ms¡ø£\ ñ+>∑sê\T,
düqïì ô|<äe⁄\T, |ü\T#·ì |ü\Tø£u≤s¡T ø£f…º X¯Øsê\T, |üs¡T>∑T˝À¢ >∑Ti≤¿\qT ≈£L&Ü yÓqTø£y˚j·T>∑\
˝Òôd’q |æø£ÿ\T, düqïì q&ÉTeTT\T, n+<äyÓTÆq ô|<äe⁄\qT m&Éu≤j·Tì ∫s¡Tqe⁄«\T, <äøÏåD<˚X¯|ü⁄
Ä~yêdüT\+<ä]˝ÀøÏ j·÷Hê<äT˝Ò n+<ä>±fi¯flì nì|æùdÔ n+<äT≈£î mes¡÷ øÏìj·T ãì˝Ò<äT.
n&É$ j·÷Hê<äT\≈£î »+‘·Te⁄\ C≤&É\T |ü]#·j·TyÓTÆq≥T¢, |ü\¢|ü⁄ÁbÕ+‘ê\ j·÷Hê<äT\T ≈£L&Ü
e÷qe⁄\ C≤&ÉqT n+‘· düT\Te⁄>± ø£ìô|≥º>∑\s¡T. C≤&É\T rj·T&É+˝À M]≈£îqï ‘Ó*$‘˚≥\qT
H
ES
b˛©düT ñ<√´>∑T\T m≥T¢ ñ|üjÓ÷–+#Ó<äs√, nfÒ¢ y˚≥ø±+Á&ÉT ≈£L&Ü j·÷Hê<äT\ ‘√&ÜŒ≥TqT y˚≥˝À
ôV≤#·TÃ>± ñ|üjÓ÷–+#·T≈£î+{≤s¡T. »$T+<ës¡T¢ @˝Ò≥|ü&ÉT düTs¡øÏå‘·+>± ‘êeTT ≈£Ls¡TÃqï eT+#Ó\
AD
<ä>∑Zs¡ |ü⁄\T\qT, ∫s¡T‘·\qT, m\T>∑Tã+≥¢q÷, n&É$ <äTqï\q÷ |üs¡e ‘√*+#·Tø=qT≥≈£î Mπs
PR
|üìøÏekÕÔs¡T. |ü⁄≥º˝Àì ø√&ÓHê>∑T\ ãTdü\T n‘·ìï u…~]+#·e⁄. Äj·TTπs«<ä yÓ’<äT´\≈£î ø±e\dæq
eT÷*ø£\T j·÷Hê<äT\≈£î ‘Ó*dæq≥T¢ Ç‘·s¡T\≈£î ‘Ó*j·Te⁄. M]<ë«sêH˚ yÓ’<äT´\T eT÷*ø£\qT
A
düeT≈£Ls¡TÃ≈£î+{≤s¡T. kÕàs¡ø£+˝À ñqï j˚T j·÷Hê~ n˝À|ü‹ø˘ yÓ’<ä´XÊ\≈£î |ü>±Z\T |ü{ÏºHê b˛&ÉT.
R
n‘·ì Äs√>∑éTT e÷eT÷\T>± ‘·è|æÔø£s¡eTT>± ñ+≥T+~. N{ÏøÏ e÷{ÏøÏ eT+<äT\T, e÷≈£î\T

H
D
‹q≈£î+&Ü ñ+&˚yês¡T Äs√>∑é+‘·T\ì qy˚Tà ≈£L˙ yÓ’<ä´XÊÁdüÔ ÁbÕ|ü≈£î\˝À j·÷Hê<äT\T Á|ü<∏äeTT\T.

AN
≈£î+&Éø£cÕj·÷\T, eT÷*ø£˝Ò M] Wwü<Ûë\T.

ˇø£$<Û+ä >± Ä˝À∫ùdÔ j·÷Hê~ì y˚<ë+‹>±H˚ uÛ≤$+#·e#·TÃ. ÄdæÔ MT<ä ÄX¯ ˝Ò≈î£ +&Ü, ø±j·Tø£w+ºü
T
ER
MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ç J$kÕÔs¡T. M] ìyêdüyÓTÆq >∑T&çôd\qT |ü]o*ùdÔ n˙ï ˇπøØ‹>± ñ+{≤sTT. Çfi¯fl
ìsêàD≤ìøÏ ø±e\dæq ø£\|ü+‘ê #Ó≥ø¢ =eTà\T, ˝Ò≈î£ +fÒ ∫{Ïyº <Ó Tä fi¯ófl, yÓ<Tä s¡T u§+>∑T\‘√ e\j·÷ø±s¡+>±
SC
ì]à+∫q Ç+{Ïì ‘ê{≤≈£î\‘√ H˚\qT+&ç ô|’es¡≈£L Hês¡‘√ ≈£îfÒºkÕÔs¡T. Ç+{Ï yêøÏ*øÏ ≈£î&çÁ|üø£ÿq
>∑T+≥bısTT´, ˙fi¯fl≈£î+&É\T, #Ó+ãT ñ+{≤sTT. m&ÉeTÁ|üø£ÿq ‘·≥º\T, ãT≥º\T, eT<Ûä´s√ø£{Ï>∑T+≥,
HÓ‹ÔMT<ä ‘·–˝Ò≥≥Tº ø£{Ïºô|{Ïºq ‘·ô|Œ≥, yêøÏ* yÓqTø£ Á|üø£ÿ C≤õ#Óø£ÿ\ ô|f…º, <ëìô|’ Áy˚˝≤&É>∑{Ïºq
á‘· Ä≈£î\ #ê|ü, #·÷s¡T˝À <√|æq ¬>dæø£ (>∑÷∫) ø£i¿ j·÷Hê~ ◊Væ≤ø£ ◊X¯«s¡éT+‘ê!
j·÷Hê~ n\Œdü+‘√wæ nsTTq+<äTe\¢, ÄX¯ ndü˝Ò ˝Òq+<äTe\¢ n‘·ì J$‘·eTT˝À ìsêXÊ
ìdüŒèVü≤\T, ásê¸´<˚«cÕ\T, ndü÷j·T ø£ì|æ+#·e⁄. ˇø£y˚fi¯ ø£ì|æ+∫Hê Bs¡Èø±\eTT ñ+&Ée⁄. |üdüTÔ≈£î,
|ü+&ÉT>∑≈£î n+‘· uÛÒ<äeTT ˝Òø£b˛e&Éy˚T ˇ&ç<äT&ÉT≈£î\T ˝Òì n‘·ì Jej·÷Á‘·≈£î }‘·ø£Ás¡. $T‘·uÛ≤wæ
nsTTq+<äTe\¢ n~Ûø£ Á|üdü+>±\T, |üs¡ì+<ës√|üD\T, Çs¡T>∑T bıs¡T>∑T ‘·>±<ë\T Ç‘·ìï u≤~Û+#·e⁄.
ªª|üs¡T¬>‹Ô bÕ\TÁ‘êπ> <ëìø£Hêï ì\T#=ì ˙fi¯ófl Á‘ê>∑&Éy˚T y˚T\H˚ ø√e≈£î #Ó+~qyê&˚ j·÷Hê~. M]ì
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 97 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
@ø£uÛÑT≈£îÔ\T>± |ü]>∑DÏ+#·e#·TÃ. e÷+kÕVü‰s¡eTT‘√u≤≥T Ä≈£î≈£Ls¡\qT ÄVü‰s¡+˝À uÛ≤>∑+>±
#˚düT≈£î+{≤s¡T. ø£˝Ò|ü+&ÉT¢, Hê>∑C…eTT&ÉT|ü+&ÉT¢, _øÏÿ|ü+&ÉT¢ yês¡T ‹H˚ |ü+&ÉT¢. j·÷Hê<äT\≈£î eT<ä´bÕq+
–≥º<äT. $$<Ûä C≤‘·T\ HÓ’‹ø£es¡ÔHêìï dü÷ú\+>± |üØøÏå+∫q|ü&ÉT eT‘·TÔ≈£î>±ì <ëì ‘√ãT≥TºesTTq
<Ís¡®Hê´ìøÏ>±ì ˇ&ç>∑≥ºì ìs¡Tù|<ä ≈£î˝≤\˝À ìwü˜>± J$+#˚yês¡T j·÷Hê<äT˝§ø£ÿπs nì dü>∑s¡«+>±
#Ó|üŒe#·TÃ. yÓTT>∑e÷≥eTT j·÷Hê<äT\≈£î ñ>∑TZbÕ\‘√ n\yêf…Æq düT>∑TDeTT. ne÷j·Tø£‘·«+, eTsê´<ä,
Ä<äs¡eTT, n‹~∏dü‘êÿs¡eTT Çe˙ï ô|<äe⁄\qT m&Éu≤j·Tì ∫s¡Tqe⁄«˝ÀH˚ Á|üdüTŒ¤≥eTe⁄‘êsTT.
Mfi¯ófl e÷{≤¢&˚≥|ü&ÉT dü«#·Ã¤yÓTÆq n#·Ã‘Ó\T>∑T e÷≥\T eTT‘ê´˝≤¢ C≤]|ü&ÉT‘·T+{≤sTT. ˇø=ÿø£ÿkÕ]
ˇ‘·TÔ\T˝Òì |ü<ë\≈£î ˇ‘·TÔ\T düTHêj·÷dü+>± ø£*|æ+∫ (u≤eqT uÛ≤e>± |ü\ø£&É+) yê] H√{ÏqT+&ç
uÛ≤wü q÷‘·q kı+|ü⁄\qT dü+‘·]+#·T≈£î+≥T+~.
‹s¡THêfi¯flHêï, M~Û uÛ≤>∑e‘ê\Hêï, ‘√\Tu§eTà˝≤≥\Hêï, C≤‘·s¡\Hêï, }πs–+|ü⁄\Hêï
j·÷Hê<äT\≈£î uÛ˝Ñ Ò dü+ãs¡+. ‹s¡THêfi¯fl≈£î, rsêú\≈£î ˇ+≥]>± b˛≈£î+&Ü Ç+{Ï*b¢ Õ~ eTT<äTdüfifl¯ ‘√düV‰ü
H
ES
ø£<ä*yÓfi¯óÔ+{≤s¡T. M]˝À ø£fi≤ø±s¡T\T ≈£L&Ü ñ+&É≥+ $X‚wü+. Ms¡T Á|ü<ä]Ù+#˚ j·Tø£å>±q+ u≤>±
Á>±MTDT\qT Äø£]¸düTÔ+~. j·÷Hê<äT\ uÛ≤>∑e‘êìï #·÷&É&ÜìøÏ ◊<ës¡TyÓTÆfi¯fl <ä÷s¡+qT+&ç »q+
AD
ekÕÔs¡T. Ád”Ô y˚cÕ\qT ≈£L&Ü eT>∑yêπs <Ûä]kÕÔs¡T. y˚wüeTT jÓTTø£ÿ HêD≤´ìøÏ CÀ&ÉT >=+‘·TjÓTTø£ÿ
e÷<ÛäTs¡éTT |ü+&ç‘· bÕeTs¡T\qT ôd’‘·+ Äø£]¸düTÔ+&˚$. j·TTe‘·T\ >=_“bÕ≥\T n+‘· ÁXÊe´+>±qT,
PR
Ä≥\T eT]+‘· s¡eT´+>±qT, q≥q n+‘· >∑+;Ûs¡+>±qT ñ+{≤sTT. j·÷Hê~ Ád”Ô\≈£î ‘Ó*dæqìï
bÕ≥\T Ç‘·s¡T\≈£î n+‘·>± ‘Ó*j·Te⁄, yês¡T bÕ&˚ bÕ≥˝À¢
A
R
ªªø£≥ºMT<ä >∑&ç¶ø√ùd\\Hê
H
ø£≥ºøÏ+<ä yÓ÷|ü⁄>∑fÒº
D
\\Hê ã+>±s¡TkÕy˚Tμμ
AN
T
ER
SC
ªªekÕÔ |ü<äsê s¡kÕÔ |üìøÏμμ nì yÓTT<ä\Tô|{Ïº bÕ&ÉT‘·÷ ªª<ÛäqeTT <ë#·T≥ <=+>∑‘·qeTTμμ nì bÕ≥qT
eTT–düTÔ+{≤s¡T. ‘Ó\¢yês¡ø£eTT+<˚ yêøÏ+&É¢qT ∫$Tà ø£˝≤¢|ü⁄ #·*¢ yÓ’≈£î+sƒ¡ yêøÏfi¯flqT s¡+>∑e*¢, |üNÃdüTqT
‘Ó\¢{Ï |æ+&çeTT>∑TZ\‘√ yês¡T ∫Á‹+∫q$ n+<ä+>±qT, Äq+<ä+>±qT ñ+{≤sTT.
uÛÑøÏÔ|üs¡yÓTÆq uÛÑ»q\T, eTÚq<Ûë´Hê\T, eT+Á‘·‘·+Á‘ê\T j·÷Hê~ì Äø£]¸+#·e⁄. j·÷Hê<äT\
<Ó’e+ yÓ+ø£fÒX¯«s¡T¢. Äj·Tq f…+ø±j·T\‘√, ‘·T\dæ<äfi≤\‘√ #·T\ø£q>± ‘·è|æÔ|ü&É‘ê&Éì M] ñ<˚›X¯+.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 98 ‘Ó\T>∑T u≤≥
www.apteachers.in
Mfi¯ófl y˚≥≈£î yÓfi‚fleTT+<äT ø±Á{≤j·TT&çøÏ yÓTT≈£îÿ‘·T+{≤s¡T. dü+Áø±$Tø£ yê´<ÛäT\T ‘·≥düúyÓTÆq|ü&ÉT

eTVü‰\ø£åàeTà, b˛˝Òs¡eTà yÓ*dæj·TT+&˚ #Ó≥¢ <ä>∑Zs¡, Á>±eT #ê$fi¯fl <ä>∑Zs¡ ÁbÕ]údüTÔ+{≤s¡T.
#·\ì¢ #·÷|ü⁄\ eT+<äV‰ü dü+, ìs¡à\ Vü≤è<äj÷· ìï Á|ü‹_+_+#˚ ø£qT<√sTT, $T‘·u≤Û wüD, düV≤ü »yÓTqÆ
$qj·TeTT, Äø£s¡¸D°j·TyÓTÆq ne÷j·Tø£‘·«+ yê]øÏ ô|≥ºì uÛÑ÷wüDeTT\T.
ªªn+<ä+>∑ sêq≥Te+{Ï düTK+ãT\ ø£iT¿\T #ê#·<äT e÷≈£î\eTT
bı+<ä+>∑ sêq≥Te+{Ï |òü\+ãT≈£î bıø£ÿ<äT kıø£ÿ<äT e÷≈£î\eTTμμ
nH˚ ìã“s¡eTT‘√ u≤Vü≤´Á|ü|ü+#êìøÏ ˙‹ì H˚s¡Œ>∑\ j·÷Hê~ eTq e÷qe dü+|òü÷ìøÏ
|üs¡y˚TX¯«s¡T&ÉT Á|ükÕ~+∫q ÄuÛÑs¡D+.
H˚{Ï ‘·s¡+˝À j·÷Hê<äT\T dü>ös¡e+>±, uÛ≤wüqT ô|+#·Tø=ì, $<ë´>∑+<Ûä eT\es¡#·Tø=ì, Ä+Á<Ûä
»qu≤VüQfi¯´+˝À ˇø£¬s’, kÕ+|òæTø£ |ü⁄s√>∑eTq |ü<∏ä+˝À q&ÉTdüTÔHêïs¡T. dü+|òü÷_Ûe÷qeTT, |üs¡düŒs¡
H
düVü≤ø±s¡eTT, dü+|òüTX¯øÏÔ, bÂs¡TwüeTT, |ü≥Tº<ä\\T Ä\+ãq>± yês¡T n‘·T´qï‘· |ü<äe⁄\qT bı+<ä&É+
ES
eTq+ >∑]«+#·<ä>∑Z~.
AD
PR
yÓHÓï\ø£+{Ï sê|òüTej·T´ ø£$ |ü]#·j·T+
(4.6.1897 ` 24.11.1981)
A
HÓ\÷¢s¡T >±+BÛ>± ù|s¡T bı+~q sê|òüTej·T´>±s¡T kÕ«‘·+Á‘·´

R
H
düeTs¡jÓ÷<ÛäT\T, dü+|òüTùde≈£î\T, #·]Á‘·ø±s¡T\T. kÕ«‘·+Á‘·´ düeTs¡+˝À

D
düVü‰j·T ìsêø£s¡D ñ<äéT+˝À bÕ˝§Zì 21 HÓ\\T C…’\T •ø£å

AN
nqTuÛÑ$+#ês¡T. M]ì 1973˝À uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ ª|ü<äàuÛÑ÷wüDYμ Ç∫Ã

>ös¡$+∫+~. ªj·÷Hê<äT\Tμ, ªuÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Ä~yêdüT\Tμ e+{Ï 22
T
|ü⁄düÔø±\T sêXÊs¡T. ‘Ó\T>∑T˝À ªn&É$|üP\Tμ, ªHê>∑T\Tμ, ª#Ó+#·T\Tμ,

ER
ªdü+#ês¡ C≤‘·T\Tμ e+{Ï |ü~ |ü⁄düÔø±\T sêXÊs¡T.

SC
\|òüTTÁ|üX¯ï\T
1. j·÷Hê~ s¡÷bÕìï e]í+#·+&ç.
2. j·÷Hê<äT\T ìsê&É+ãs¡ uÛ≈Ñ î£ \Ô T ` düeT]ú+#·+&ç.
3. j·÷Hê<äT\ uÛ≤wüD+ @$<Û+ä >± ñ+≥T+~ ?
yê´düs¡÷|ü Á|üX¯ï\T
1. j·÷Hê<äT\qT #·÷dæ eTq+ m+<äT≈£î >∑s«¡ |ü&Ü*?
2. ªªj·÷Hê~ y˚<ë+‹μμ ` Bìì düeT]úd÷ü Ô sêj·T+&ç.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 99 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
www.apteachers.in
H
ES
AD
PR
uÛ≤yê\T
A
R
H
D
1. ªªz Ád”Ô˝≤sê! $q+&ç. H˚qT ø£\>∑HêïqT. Ä ø£\˝À \+ø±B«|ü+ düeTTÁ<ä+˝À eTTì–b˛sTT+~.

AN
eTq Á|üuÛÑTe⁄ ‘·\\ô|’ Á|üø±•+#˚ s¡‘·ïøÏØ{≤\T H˚\ô|’ |ü&Ü¶sTT. sêeTT&ÉT Äq+<ä+‘√ ñ

Hêï&ÉT. eT~+∫q @qT>∑TqT mø±ÿ&ÉT. ø±+‹‘√ Á|üø±•düTqÔ ï d”‘ê<˚$ì rdüT≈£îì yÓfió¯ ‘·THêï&ÉTμμ
T
ER
nì nÁ|üj·T‘·ï+>± ‘·q≈£î ø£*–q ø£\qT Á‹»≥ $e]+∫+~.

2. sêeTT&ÉT |ü$Á‘·yÓTÆq eTqdüT‡ ø£*–qyê&ÉT. d”‘· |ü$Á‘·yÓTÆq dü«uÛ≤e+ ø£\~. ø±ã{Ïº X¯óuÛ≤ìï
SC
ø£*–+#˚ <äèXÊ´\T ø£ì|ædüTÔHêïsTT. Hê á e÷≥\T y˚<ë\ e˝… j·T<∏ësêú\T.

3. n+<äTe\¢ d”‘ê<˚$ì s¡øÏådüTÔqï MTs¡T ø£]ƒq+>± e÷{≤¢&Ée<äT›. Çø£MT<ä≥ á d”‘ê<˚$ e\¢H˚
eTq+ s¡øÏå+|üã&É‘êeTT.
4. nì #Ó|æŒ Ç+ø± Ç˝≤ n+~.
5. ªªne÷à! uÛÑj·T|ü&Ée<äT›. eTqdüT˝À Äq+<ëìï ì+|ü⁄≈£îì düTK+>± ñ+&ÉT. ˙ uÛÑs¡Ô Áù|eT‘√
ìqTï rdüTø=ì yÓfi¯‘ê&ÉT. ‘·|üŒø£ <äj·T‘√ eTeTà*ï ø±bÕ&ÉT.μμ
6. n+≥÷ sêø£ådü Ád”Ô\T <ä÷s¡+>± »]– ìÁ<äb˛j·÷s¡T. d”‘· ‘·q≈£î düMT|ü+˝À s¡øÏå+#˚yês¡T
mes¡÷ ˝Òs¡H˚ uÛ≤eq‘√ <äT'œ+∫+~. n|ü&ÉT Ä+»H˚j·TT&ÉT e÷qe uÛ≤wü˝À Ç˝≤ |ü*ø±&ÉT.
7. z d”‘·e÷à! ÁX‚wüß˜&Ó’q sêeTT&ÉT ìqTï s¡øÏå+#·&ÜìøÏ ñHêï&ÉT. Ç|ü&˚ yêqs¡T\‘√ ø£*dæ ‘·–q
e÷s¡Z+˝À ekÕÔ&ÉT. ìqTï rdüTø=ì yÓfi¯‘ê&ÉT. Ç~ ì»+.
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 81 ‘Ó\T>∑T u≤≥
www.apteachers.in
www.apteachers.in
4. ‘·]ÿ+#·T R #·]Ã+#·T 18. b˛s¡T R j·TT<ä+∆

5. ‘·sT¡ DeTT R ‘·–q düeTj·T+ 19. Á|üC≤„XÊ* R Á|ü‹uÛÑ >∑\yê&ÉT
6. ‘·\b˛j·TT R Ä˝À∫+#·T 20. Á|ürø£ R >∑Ts¡TÔ
7. ‘·Vü≤‘·Vü≤˝≤&ÉT R Äsê≥|ü&ÉT 21. Á|ü~‘∏ +· R Á|üU≤´‹ H=+~q~
8. ‹\\T R qTe⁄«\T 22. Á|üuTÑÛ e⁄ R sêE
9. rÁe‘· R Ä~Ûø£´+ 23. Á|üdTü ‘Ô +· R Ç|ü⁄Œ&ÉT
10. ‘·T\´+ R düe÷q+ 24. ÁbÕNq+ R |üPs¡«ø±\+, |ü⁄sê‘·q+
11. ‘Ó+|ü⁄ R kÕVü≤dü+ 25. ÁbÕD+ R Je+
12. ‘˚≥ ‘Ó\¢+#˚j·TT R düŒwüº+>± $e]+#·T 26. ÁbÕs¡+uÛ+Ñ R yÓTT<ä\T
<ä
1. <ä‘·Ô R Çe«ã&çq ã
2. <äqTE\T R sêø£ådüT\T 1. ãT<ÛTä &ÉT R |ü+&ç‘T· ‘·T
3. <äfi¯+ R Ä≈£î 2. ãT&É‘·&ÉT R u≤\T&ÉT
4. <ëD≤ R |üX¯óe⁄\≈£î ô|≥Tº ÄVü‰s¡+ uÛÑ
5. <ëX¯s¡~∏ R lsêeTT&ÉT 1. uÛÑÁ<ä+ R X¯óuÛÑø£s¡+, ÁX‚wü˜+
6. ~«|üeTT R @qT>∑T 2. uÛ≤eq R ‘·\|ü⁄/Ä˝À#·q
H
7. B«|üeTT R Hê\T>∑TyÓ|’ ⁄ü ˝≤ ˙{Ï‘√ #·T≥ºã&çq uÛ÷Ñ $T 3. uÛ≤$ R uÛÑ$wü´‘·TÔ
8. <äTs¡Z‹ R #Ó&É¶dæú‹ 4. uÛ≤düÿs¡T&ÉT R dü÷s¡T´&ÉT
ES
9. <äTs¡“¤s¡+ R uÛÑ]+|ü˝Òì~ 5. ;Û‹ R uÛÑj·T+
10. <˚B|üé÷q+ R Á|üø±X¯e+‘·+ 6. uÛÑ÷wüDeTT\T R n\+ø±sê\T
AD
11. <=s¡‘·q+ R bÕ\q, n~Ûø±s¡+ 7. uÛ<Ò +ä R ‘˚&Ü
12. <√#·T R n|üVü≤]+#·T 8. ÁuÛ≤‘·è»q+ R nqï<äeTTà\T
<Ûä eT
PR
1. <Ûäs¡DÏ R uÛÑ÷$T 1. eTø±+ R ìyêdü+
2. <Ûë{Ï R <ë&ç 2. eT<ä+ R >∑s¡«+
A
q 3. eT<äÁ‘·jT· + R $<ë´>∑s¡«+, <Ûäq>∑s¡«+, ≈£î\>∑s¡«+

4. eTqTe⁄ R s¡ø£åD
R
1. Hê] R Åd”Ô
2. ìø£ÿ+ R ì»+ 5. eTqTe⁄ R J$+#·T≥
H
3. ìsê&É+ãs¡+ R Ä&É+ãs¡+ ˝Òì$<Ûä+>± 6. eT≥º>∑T&çôd R ˇø£s¡ø£yÓTÆq #˚|ü

D
4. ìπs›X¯+ R Ä»„ 7. eTeTø±s¡+ R Áù|eT/Hê~ nH˚uÛ≤e+

AN
5. ì•Ã‘ê_ÛÁbÕj·T+ R <äè&ÛÉyÓTÆq n_ÛÁbÕj·T+, >∑{Ïºìs¡íj·T+ 8. eTVü≤˙j·TT\T R >=|üŒ yês¡T

6. ìwüŒ¤\+ R Á|üjÓ÷»q+ ˝Òì~ 9. $Tqïø£ R }s¡ø/£ nÁ|üjT· ‘·ï+
7. HÓ$Tà R Áù|eT, πøåeT+ 10. eTT≥Tºø√e&É+ R ‘êø£&+É
T
8. HÓiÏ>∑TiÏ R dü]jÓÆTq \ø£å ´+ 11. eTT˙ïs¡T R düeTTÁ<ä+

ER
9. H˚s¡eTT R ‘·|ü⁄Œ 12. eTT˝…¢ R <Ûqä +/eT÷≥

|ü 13. yÓT\≈£îe R y˚T\Tø=qT≥/C≤>∑è‹
1. |ü{≤|ü+#·\T R |üP]Ô>± ‘=\–b˛e⁄ 14. y˚T{Ï R ÁX‚w+˜ü
SC
2. |ü<∏äø£+ R Ä˝À#·q, Á|üD≤[ø£ 15. y˚TqT R X¯Øs¡+

3. |üs¡düŒs¡+ R ˇø£]ø=ø£s¡T 16. yÓTÁÆ ‹ R ùdïVü≤+
4. |üse¡ R Á|üyêVü≤+ 17. yÓTTsêsTT+#·T R yÓTT+&çã&ÉT/m~]+#˚
5. |üdüTÔ R ñ|üyêq+ 18. yÓTTVü≤e÷≥+ R »+≈£î, dü+ø√#·+
6. bÕ≥T R Ä|ü<ä 19. yÓ÷∞ R Ø‹/‘·s¡>∑‹
7. bÕ‘·ø£+ R bÕ|ü+ 20. eTÚq+ R e÷{≤¢&≈É î£ +&Ü ñ+&É&+É
8. bÕeTs¡T&ÉT R ‘Ó*$˝Òìyê&ÉT j·T
9. bÕs¡<äì R »s¡>∑<äì 1. j·÷#·≈£î\T R _Ûø≈å£ î£ \T
10. |”&É R u≤<Ûä s¡
11. |ü⁄+>∑e+ R m<äT› 1. s¡DeTT R j·TT<ä∆+
12. |ü⁄&ÉTø£ R |ü⁄\¢ (|ü⁄&Éø£nìyê&ÉTø£) 2. s¡eTéTT R n+<äyÓTÆq
13. |ü⁄wüÿ\+ R n~Ûø£+, düeTè~∆ 3. sê»Á<√Vü≤+ R sêC≤|üsê<Ûä+
14. |ü⁄ôdÔ R ‘ê[u§≥Tº 4. sê≥ï+ R q÷\Te&çπø j·T+Á‘·+
15. bı+∫ R #ê≥Tq <ë–j·TT+&ç 5. sê• R b˛>∑T
16. bı\‹ R Åd”Ô 6. s¡÷ø£\T R <Ûqä +
17. b˛sê≥+ R j·TT<ä∆+ 7. s¡÷|ü⁄ e÷j·TT R q•+#·T, n+‘·]+#·T
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 101 ‘Ó\T>∑T u≤≥

www.apteachers.in
\
1. ˝ÒdTü R düT\uÛ+Ñ |üsê´j·T |ü<ë\T
e 1. n|òüTeTT : bÕ|ü+, <äT]‘·+
1. e<äq+ R eTTK+ 2. n~Ûø£+ : m≈£îÿe, yÓT+&ÉT
2. es¡q∆ + R eè~∆ 3. nq\+ : n–ï, eVæ≤ï+
3. e\j·÷ø±s¡+ R >∑T+Á&É+>± 4. n_∆ : düeTTÁ<ä+, »\~Û
4. yê‘·‡\´+ R Áù|eT 5. nX¯«eTT : >∑TÁs¡+, ‘·Ts¡>∑+
6. Ç+‹ : Åd”Ô, eì‘·
5. Áyê‘· R düeT÷Vü≤+
7. ñ<äø£eTT : ˙s¡T, »\+
6. $Áø£sTT+#·T R neTTà 8. ñ]« : uÛÑ÷$T, edüT<Ûä
7. $∫Ã¤qï+ R ‘·THê‘·Tqø£\T 9. ø£qTï : H˚Á‘·+, qj·Tq+
8. $<Û÷ä ‘·eTT R ø£+|æ+#·ã&çq~ 10. ø£|æ : ø√‹, eTs¡ÿ≥+
9. $s¡d+ü R s¡düeTT ˝Òì~ 11. ≈£îe÷s¡T&ÉT : ‘·qj·TT&ÉT, |ü⁄Á‘·T&ÉT
10. $y˚øÏ R ‘Ó*yÓq’ yê&ÉT 12. ≈£L]$T : ùdïVü≤+, #Ó*$T
11. $Vü≤]düTqÔ ï R ‹s¡T>∑T‘·Tqï 13. ø±o : yês¡D≤dæ, n$eTTø£Ô+
12. M&√ÿ\T R yÓfifl¯ &ÜìøÏ Ç#˚Ã nqTeT‹ 14. &Ó+<äeTT : Vü≤è<äj·T+, m<ä
13. yÓi#·T R uÛj
Ñ T· |ü&TÉ 15. ‘·+Á&ç : »q≈£î&ÉT, |æ‘·
H
14. yÓs’ +¡ R X¯Á‘·T‘·«+ 16. ‘·sT¡ DeTT : düeTj·T+ / ø±\+
ES
X¯ 17. <äqTE\T : ndüTs¡T\T, sêø£ådüT\T
1. •X¯ó+bÕ eèø£å+ R Çs¡T>∑T&ÉT #Ó≥Tº 18. <äT'KeTT : UÒ<ä+, u≤<Ûä
AD
2. X¯ó+uÛ‘Ñ Y R Á|üø±•+#˚ 19. q+~ : eèwüuÛÑ+, m<äT›
3. X¯ó<äe∆ TT R |ü$Á‘·+ 20. Hê] : Åd”Ô, bı\‹
21. |üs¡T\T : ˇs¡T\T, Ç‘·s¡T\T
PR
4. X¯Ss¡T\T R XÖs¡´+ ø£\yês¡T
5. ÁX‚jT· düT‡ R X¯óuÛ+Ñ 22. bÕeTs¡T&ÉT : nE„&ÉT, ˙#·T&ÉT
dü 23. Á|ürø£ : >∑Ts¡TÔ, ∫Vü≤ï+
24. ÁbÕs¡+uÛÑ+ : n+≈£îsês¡ŒD, yÓTT<ä\T
A
1. dü+Áø±$Tø£yê´<ÛTä \T R n+≥Tyê´<ÛTä \T
25. ÁbÕNqeTT : ÁbÕø£Ôq+, düHê‘·q+
R
2. dü+|ò÷ü ‘·+ R düeT÷Vü≤+/>∑{Ïº <Óã“ 26. uÛ≤düÿs¡T&ÉT : dü÷s¡T´&ÉT, uÛ≤qT&ÉT

3. dü+∫‘·+ R ≈£L&Éu{… qºÏ ~
H
27. ÁbÕD+ : ñdüTs¡T, Je+

4. dü+Á|ü<ëj·T+ R >∑‘+· qT+&ç bÕ{Ïd÷ü Ô e∫Ãq ì]›wºü
D
28. eTø±+ : ãdü, ìyêdü+

Ä#ês¡+ 29. eT<ä+ : >∑s¡«+, bı>∑s¡T
AN
5. dü+ãs¡+ R dü+‘√wü+ 30. e÷‘· : ‘·*¢, »qì

6. dü+düÿ è‹ R Ä#ês¡eéVü‰sê\T, Hê>∑]ø£‘· 31. y˚TqT : X¯Øs¡+, <˚Vü≤+
7. düK´+>± R ùdïVü≤+>± 32. yÓTÆÁ‹ : ùdïVü≤+, HÓj·T´+
T
8. dü‘·ÿ$ R eT+∫ø£$ 33. s¡D+ : j·TT<ä∆+, b˛s¡T

ER
9. dü‘´· yÓTqÆ ~ R ì»yÓTqÆ ~ 34. s¡<∏äeTT : ‘˚s¡T, dü´+<äq+

10. düqTï‹ R bı>∑&ÔÉ 35. sêE : Á|üuÛÑTe⁄, uÛÑ÷|ü‹
SC
11. kÕøå±‘·ÿ]+#·T R m<äT≥≈£îe#·TÃ 36. eèø£å+ : #Ó≥Tº, ‘·s¡Te⁄

12. kÕ~ø£ R kÕs¡<´äÛ + 37. düø£\+ : düs¡«+, düeTdüÔ+
13. dæ] R dü+|ü<ä 38. dü«s¡Z+ : ~$, Hêø£+
14. düT+‘· R ø=+#Ó+ Á|üø£è‹ ` $ø£è‹
15. düTHêj·÷dü+ R ‘˚*ø£ 1. n+ã ` neTà 11. >∑s¡“¤+ ` ø£&ÉT|ü⁄
16. düTes¡eí TT R ã+>±s¡+ 2. Äø±X¯+ ` Äø£dü+ 12. ‘ê´>∑+ ` #ê>∑+
17. kı+|ü⁄ R n+<ä+ 13. ~X¯ ` <Ódü
3. ÄX¯Ãs¡´+ ` n#ÓÃs¡Te⁄
18. dü÷Œ¤]Ô R düTŒ¤sD
¡ +, Á|üø±X¯+
4. ÄVü‰s¡+ ` z–s¡+ 14. B|ü+ ` ~yÓ«
19. düà]+#·T R ‘·\#·Tø=qT
5. ñ‘·ÔØj·T+ ` ñ‘·Ô]>∑+ 15. <√wü+ ` <√dü+
20. kÕ«+‘·+ R Vü≤è<äjT· +
6. ø£<∏ä `ø£‘· 16. <Ûäs¡àeTT ` <äeTà+
21. kÕàs¡ø+£ R düŒèVü≤
Vü≤ 7. ø£$ ` ø£sTT 17. |ü⁄DéTT ` |ü⁄HÓï+
1. Vü≤]sTT+#·T R #·+|ü⁄ 8. ø±\+ ` ø±s¡T 18. |ü⁄düÔø£eTT ` bı‘·Ô+
2. Væ≤‘·eTT R y˚T\T 9. ø±s¡´+ ` ø£»®+ 19. uÛÑøÏÔ ` ã‹Ô
3. Væ≤‘·T&ÉT R y˚T\Tø√πsyê&ÉT 10. ≈£îe÷s¡T&ÉT ` ø=eTs¡T&ÉT 20. dü+‘√wü+ ` dü+‘·dü+
4. ôV≤#·TÃ R m≈£îÿe
6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 102 ‘Ó\T>∑T u≤≥

Class 6 Telugu All Inner Pages Compressed

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Class 6 Telugu All Inner Pages Compressed

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Class 6 Telugu All Inner Pages Compressed

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

www.apteachers.

Ä#ês¡´ sê#·bÕﬁË+ #·+Á<äX‚Ks¡ ¬s&ç¶

$ÁXÊ+‘· Ä#ês¡T´\T, lø£èwüí<˚esêj·T $X¯«$<ë´\j·T+— nq+‘·|ü⁄s¡+

Ä#ês¡´ >∑T»®s¡¢eT÷&ç ø£èbÕ#ê]

&Üˆˆ ø£&ç$Tﬁ¯ﬂ es¡Á|ükÕ<é

First Published 2020

All rights reserved

No part of this publication may be reproduced,

This book has been printed on 70 G.S.M. SS Maplitho

Title Page 200 G.S.M. White Art Card

düeTÁ>∑ •øå±, bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´XÊK,

yê&ÉTø=ì ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $<ë´]úøÏ ø=‘·Ô Á|ü|ü+#êìï |ü]#·j·T+ #˚j·Te#·TÃ.

$<ë´XÊU≤e÷‘·T´\T >ös¡e˙j·TT˝…’q &Üˆˆ Ä~eT÷\|ü⁄ düTπswt >±]øÏ Á|ü‘˚´ø£ ø£è‘·»„‘·\T.

ø£&ÉT|ü⁄˝À ã+>±s¡T ø£qT#·÷|ü⁄˝À ø£s¡TD

∫s¡Tqe⁄«˝À dæs¡T\T <=s¡*+#·T e÷ ‘·*¢

>∑\>∑˝≤ >√<ë] ø£<ä*b˛‘·T+fÒqT

_s¡_sê ø£èwüíeTà |üs¡T>∑T*&ÉT‘·T+fÒqT

eTT]bÕ\ eTT‘ê´\T <=s¡\T‘êsTT

neTsêer q>∑s¡ n|ü⁄s¡÷|ü •˝≤Œ\T

»j·TùV≤! »j·TùV≤! »j·TùV≤!

»j·T »j·T »j·T »j·TùV≤!!

uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ Hê e÷‘·èuÛÑ÷$T. uÛ≤s¡rj·TT\+<äs¡÷ Hê dü¨<äs¡T\T.

u§&ÉT|¶ *ü ¢ lìyêdüsêe⁄ &Üˆˆ bÕ+Á&É+– XÊs¡<ä

bÕsƒ¡XÊ\ düVü‰j·T≈£î\T. ‘Ó\T>∑T, bÕsƒ¡XÊ\ düVü‰j·T≈£î\T. ‘Ó\T>∑T

õ˝≤¢ |ü]wü‘Y ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\, õ˝≤¢ |ü]wü‘Y ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\,

&Ü. {Ï.$.mdt. s¡y˚Twt ø=+|ü*¢ ©˝≤≈£îe÷sY

$<ë´Á|üD≤[ø£ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ $uÛ≤>∑eTT, lsêC≤õ˝≤¢ |ü]wü‘Y ñqï‘·bÕsƒ¡XÊ\

kÕ+πø‹ø£ düVü‰j·T≈£î\T, $wüj·T ì|ü⁄DT\T

∫Å‘·ø±s¡T\T ˝Ò ne⁄{Ÿ &çC…’ì+>¥

»j·TùV≤! »j·TùV≤! »j·TùV≤!

»j·T »j·T »j·T »j·TùV≤!!

uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ Hê e÷‘·èuÛÑ÷$T. uÛ≤s¡rj·TT\+<äs¡÷ Hê dü¨<äs¡T\T.

#˚XÊs¡T? @+ H˚s¡TÃ≈£îHêïs¡T? MTπs kı+‘·+>± #ÓbÕŒ*‡ ñ+≥T+~.

u düè»Hê‘·àø£‘·˝Àì n+XÊ\qT m˝≤ #˚j·÷˝À ‘·s¡>∑‹>∑~˝À MT ñbÕ<Ûë´j·TTDÏí n&ç– ‘Ó\TdüTø√+&ç. MTs¡T

‘·s¡>∑‹˝À sêdæ #·÷bÕ*. Bìô|’q #·s¡Ã »]–q ‘·sê«‘˚ MT H√≥T|ü⁄düÔø±\˝À sêj·÷*.

ñbÕ<Ûë´j·TTDÏí n&ç– ‘Ó\TdüTø√+&ç.

|ü]o*+∫ yê{Ïì $X‚¢wæ+∫ dü÷Á‘êìï ‘Ó\TdüTø√+&ç.

1. neTàˇ&ç >π j·T+ ‘·*Á¢ ù|eT _.$.qs¡d+æ Vü‰sêe⁄ pHé 1`8

7. eTeTø±s¡+ ø£<ä∏ uÛ≤cÕ_ÛsT¡ ∫ ∫\T≈£L] <˚e|ü⁄Á‘· nø√ºãsY 53`62

8. y˚T\Tø=\T|ü⁄ |ü<´ä + düe÷q‘·«+ ≈£îdüTeT <Ûäs¡àqï qe+ãsY 63`70

9. <Ûäs¡à ìs¡íj·T+ #ê]Á‘·ø£ ø£<∏ä dü\ú |ü⁄sêD+ ùdø£sD¡ &çôd+ãsY 71`78

11. &É÷&É÷ ãdüeqï J$‘· dü+düÿ è‹ &ÜˆˆsêeP] »qe] 87`95

∫Á‘·+ uÛsÑ <¡ ë«»

12. m+‘· yê´dü+ Jeq yÓHïÓ \ø£+{Ï |òæÁãe] 96`99

+ $sêeT∫Vü‰ï\qT bÕ{Ïdü÷Ô, dü¬s’q |ü<äC≤˝≤ìï ñ|üjÓ÷–dü÷Ô <√wüs¡Væ≤‘·+>± sêj·T>∑\>∑&É+.

+ $$<Ûä uÛ≤cÕ Á|üÁøÏj·T\qT e÷s¡Ã>∑\>∑&É+, dü+uÛ≤wüD\T, Hê≥ø°ø£s¡D+ #˚j·T&É+.

+ Ç‘·s¡uÛ≤wü\T, eT‘ê\T, dü+düÿè‘·T\qT düe´+>± ns¡ú+#˚düTø√e&É+, eT+∫ì Á>∑Væ≤+#·&É+,

ñ<˚ › X ¯ + : neTà Áù|eTqT,

u≤&ç>∑ yÓ+ø£≥ qs¡dæ+Vü‰sêe⁄ ø£$ |ü]#·j·T+

6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 1 ‘Ó\T>∑T u≤≥

neTà Vü≤è~ nqTsê>∑eTT, ~

e´eTTà uÛÑe´eTT jÓ÷>∑eTT

neTà #·\¢ì ø£s¡eTT\T <ë

neTà #·s¡D ‘·\eTTà\T πøå

neTà ø£qTï\ ø±+‘·T\T ˝À

6e ‘·s¡>∑‹ ` ‘Ó\T>∑T 2 ‘Ó\T>∑T u≤≥

ãT<äT∆\T, <ÛÓ’s¡´+, >∑s¡«+, ø£qTï\ø±+‘·T\T, nqTsê>∑+, ˇs¡e&ç.

1. neTà ˇ&ç π>j·÷ìï uÛ≤e+‘√, sê>∑+‘√ bÕ&É+&ç.

2. ªªneTà Áù|eT ñ‘·ÔeTyÓTÆq~μμ. Bìì düeT]údü÷Ô #·]Ã+#·+&ç.

∫s¡Tqe⁄«˝À dæs¡T\T <=s¡+#·T e÷ ‘·¢

‘·s¡>∑‹˝À sêdæ #·÷bÕ. Bìô|’q #·s¡Ã »]–q ‘·sê«‘˚ MT H√≥T|ü⁄düÔø±\˝À sêj·÷.

#·÷XÊsê |æ\¢\÷! $Hêj·T≈£î&ç ø£<∏äe\¢ MTs¡T ‘Ó\TdüTø√e‡+<˚$T≥+fÒ ` ‘·¢<ä+Á&ÉT*ï $T+∫q

‘·¢<ä+Á&ÉTï ùd$+#·&É+ e\¢ ø£π> |ü⁄D≤´ìï düà]+#·Tø=+≥THêïeTì Á>∑Væ≤+#ê. n+‘˚>±ø£ k˛<äs¡T\

|ü&˚yês¡T. u≤e>±&ÉT Ç˝≤ Á|ü<äs¡ÙqdüTÔ+fÒ Äø£ ¬s|ü¬s|ü ô|s¡T>∑T‘√+~.

#·÷XÊsê |æ\¢\÷! $Hêj·T≈£î&ç ø£<∏äe\¢ MTs¡T ‘Ó\TdüTø√e‡+<˚$T≥+fÒ ` ‘·¢<ä+Á&ÉT*ï $T+∫q

‘·¢<ä+Á&ÉTï ùd$+#·&É+ e\¢ ø£π> |ü⁄D≤´ìï düà]+#·Tø=+≥THêïeTì Á>∑Væ≤+#ê. n+‘˚>±ø£ k˛<äs¡T\