Carmencita

Flamencodanseres ‘Carmencita’ was in 1894 de

eerste vrouw en flamencodanseres ooit die op
film is vastgelegd, door de beroemde uitvinder
Thomas Edison in New York. Sinds tien jaar is het
filmpje ook online te bekijken. Op vele media is
Carmencita’s pad naar de roem vastgelegd en
daardoor krijgt de flamencogeschiedschrijving
een nieuw gezicht.

Carmencita
James Carroll Beckwith
1907
Olieverf op doek
Medium:
81.3 x 64.8 cm

28 | mundo flamenco 38 - 2016

Thomas Edison, uitvinder van de gloeilamp en
pionier van de filmindustrie, liet Carmencita
deel uitmaken van de promotiefilm van zijn
‘kinetoscoop’, de eerste werkende filmcamera
ooit. In slechts 21 seconden vertoont
Carmencita haar danskunsten voor de camera.
Weliswaar in zwart-wit beeld en zonder
geluid, maar ze schreef hiermee zowel film- als
flamencogeschiedenis, als eerste vrouw én
flamencodanseres voor de camera.
’Carmencita’ was de artiestennaam van
danseres Carmen Dauset Moreno, geboren in
de Zuid-Spaanse stad Almería, in 1868. Zij had
al een hele carrière in Spanje en Parijs achter
de rug, toen ze in 1889 in New York belandde.
Niet alleen haar sensuele en gepassioneerde
manier van dansen bezorgde haar een
glamoureuze diva-status, maar ook een roman
over haar leven als femme fatale en een serie
geschilderde portretten. Maar of ze een echte
flamencodanseres was, daar zijn de meningen
over verdeeld.

Carmencita
35 mm film, 10-16 maart 1894
Duur: 21 sec
Productie: William Kennedy Dickson
Camera: William Heise
Thomas A. Edison, Inc., Hendricks (Gordon)
Collection (Library of Congress), US Edison
Manufacturing Co.
mundo flamenco 38 - 2016 | 29
 Filmmuze
Carmencita was haar danscarrière begonnen op haar
negende, op de dansacademie in Málaga. Ze woonde
in bij haar zus, María del Mar, en diens echtgenoot,
de flamencozanger Antonio Grau Mora ‘El Rojo
el Alpargatero’ (1847-1907), die haar opleiding
financierden. Op haar veertiende veroverde ze het
publiek voor het eerst in het Teatro Cervantes in
Málaga, met de Spaanse dansen peteneras en de
vito. Haar dansen waren meestal onderdeel van
gevarieerd entertainment bestaand uit komische
toneelstukjes, pantomimespelers, vuurspuwers, zang
en pikante dans.
Tussen 1880 en 1884 toerde Carmencita door Spanje
en al snel reisde ze naar Parijs, waar ze al net zo veel
succes boekte, onder de
artiestennaam ‘Carmencita,
de parel van Sevilla’. Daar
stal ze de show met haar
sevillanas en malagueñas,
waarbij haar zwager ‘el Rojo’
haar toezong en zichzelf
daarbij op gitaar begeleidde.
De dansen die Carmencita
opvoerde, waren nog niet
de serieuze flamencodansen
die we nu kennen en leken
veel meer op vrolijke
volksdansen met ballet-
techniek. Het is ook niet
waarschijnlijk dat El Rojo
tijdens haar dans serieuze
flamencostijlen voor haar
zong, want de stijlen waarin
hij gespecialiseerd was, de
cantes mineros, hadden
geen vaste maat om op te
dansen.
De Amerikaanse impresario
Bolossy Kiralfy ontdekte
Carmencita in 1889 in
Parijs op de Exposition
Universelle en bracht
haar naar New York.
Na ongeveer een jaar had ze haar eerste, echte
Amerikaanse succes in de Koster & Bial’s Music Hall.
Haar dansen duurden soms maar vijf minuten, maar
de pers was wildenthousiast over haar soepele en
gepassioneerde bewegingen. Zelf zong Carmencita
ook en ze speelde zelfs gitaar. De Music Hall was niet
een plek voor gegoede burgerdames, maar bezorgde
haar naast de reguliere shows ook betaalde
optredens op feestjes en privélessen aan dochters
van rijke families. Hierdoor konden invloedrijke
mannen uit de burgerelite haar bewonderen. En
die bewondering legde haar geen windeieren.
Twee bekende schilders portretteerden Carmencita
meerdere keren in danskostuum. De Amerikaan
James Ramírez publiceerde in 1890 de biografische
roman Carmencita. The Pearl of Seville. Hij beschrijft
hoe ze danste in een soort roes, met wervelende
draaien en kronkelende bochten.
De sterrenstatus die Carmencita in Amerika wist te
bereiken, was een primeur voor de flamencowereld.
Het bezorgde haar een plek in de promotiefilm van
Thomas Edison in 1894. Deze wilde zijn nieuwste
uitvinding, de kinetoscoop, presenteren op de
30 | mundo flamenco 38 - 2016
wereldtentoonstelling in Chicago en deed dat met
verschillende korte fimpjes die het publiek moesten
vermaken. In de provisorische studio van Edison,
The Black Maria genaamd, danste Carmencita op
een klein houten podium en legde de camera haar
voor eeuwig vast. Uiteindelijk zorgde Carmencita
ook nog voor de eerste censuur-ingreep in de
filmgeschiedenis, vanwege de overvloed aan blote
enkels en onderrokken die te zien waren. In 2006
publiceerde een Amerikaans archief het filmpje
voor het eerst op internet. De Spaanse onderzoeker
Kiko Mora identificeerde in 2010 de danseres op het
Edison-filmpje als Carmencita Dauset uit Almería en
noemde haar de “eerste muze van de cinema”.
Negentiende-eeuwse
flamenco
Wie op het filmpje
flamencodans hoopt te zien
zoals we die tegenwoordig
kennen, zal misschien
teleurgesteld zijn. Met
vrolijke sprongen en een
aantal heupzwaaien zien we
Carmencita voor de camera
heen en weer zwieren. Ze
danst hier een persoonlijke
choreografie waarin ze pasjes
combineert uit de petenera
en de jota, twee dansen
uit de zogenaamde bailes
boleros (‘bolero-dansen’) die
destijds in Andalusië populair
was. Maar flamenco-expert
Juan Vergillos herinnert ons
eraan dat in de negentiende
eeuw de flamenco als genre
nog helemaal niet was
uitgekristalliseerd, en door
sommigen ook de bolero als
onderdeel ervan beschouwd
werd.
“We staan hier aan het begin
van de flamenco”, schrijft hij in verdediging van de
danseres die door andere onderzoekers ook weleens
als amateuristisch en niet-flamenco wordt afgedaan.
“De flamenco was enige jaren eerder ontstaan uit
de bolero-dansen, die zich onder invloed van de
zigeunercultuur hadden ontwikkeld. En als we in de
dans van Carmencita elementen zien van de bolero-
dansen, dan is dat omdat een paar decennia eerder
‘bolero’ en ‘flamenco’ synoniemen waren.”
Wat Carmencita op het filmpje danst, is volgens
Vergillos dus gewoon ‘negentiende-eeuwse flamenco’
te noemen, ook al zouden we het nu waarschijnlijk
niet tot de flamenco rekenen. Carmencita’s stijl had
alleen minder gemeen met de rauwere flamencodans
die bijvoorbeeld danseres la Macarrona opvoerde en
onderscheidde zich door moderniteit, vooruitlopend
op de dans van haar tijd. Ze was een duidelijke
voorgangster van de gestileerde folkloredansen
die Antonia Mercé ‘La Argentina’ pas jaren later
ten uitvoer zou brengen. Flamencokenner Manuel
Bohórquez karakteriseert Carmencita op zijn
blogpagina: “Ik geloof dat La Macarrona, Gabriela
Ortega en La Mejorana echte flamenco dansten.
Carmencita en La Cuenca in stierenvechterspak dansen sevillanas in de Parijse circusshow ‘La Feria de Sevilla’ 1888, gravure.
Carmencita was in feite een danseres die peteneras,
malagueñas en seguidillas danste, maar ze was wel
geweldig. Ik ben voor haar gevallen.”
Op de vraag of Carmencita wel echt een
flamencodanseres was, antwoordt flamenco-
onderzoekster Ángeles Cruzado: ”Jawel, maar niet
op grond van dat filmpje van nog geen minuut. Als
je kijkt naar afbeeldingen van Carmencita - en ze is
nogal eens vereeuwigd op foto en op doek - dan zie
je aan haar houdingen en kleding en ook aan het
schoeisel, dat dit toch een échte flamencodanseres
moet zijn geweest. Beschrijvingen uit die tijd
bevestigen dat. Mogelijk was ze daarnaast ook
bekwaam in de bailes boleros, maar ze danste zeker
ook flamenco. Haar zwager el Alpargatero was een
échte flamencozanger en ze heeft immers samen
met hem opgetreden. Maar je moet natuurlijk niet
de flamenco van nu en van een eeuw geleden zonder
meer over één kam scheren. Flamenco is geboren uit
de bailes boleros en bailes gitanos en het verschil was
niet altijd zo duidelijk. Pepita de Oro was een bolera,
maar danste heel flamenco. En ook tegenwoordig
zijn er nog meerdere soorten flamenco. Vergelijk
maar eens een María del Mar Moreno [traditionele
flamenco] met Olga Pericet [getraind in de Escuela
Bolera] .”
Op de blog van Cruzado zijn inderdaad talloze
artikelen uit Carmencita’s tijd te vinden die
Carmencita beschrijven als flamencodanseres en die
bewijzen dat ze ook voetenwerk deed, een element
dat tegenwoordig de flamencodans karakteriseert.
“Het applaus dat deze artiesten dagelijks
ontvangen, is omvangrijk, waardoor ze zich verplicht
zien verschillende keren de malagueñas en de
flamencodans te herhalen.”
(Diario Oficial de Avisos de Madrid, 13-1-1887).
“Carmencita, die met fantastisch wiegen van de
buste en heupen, bewegingen van armen en handen,
en overvloedig geklik van de hakken, de beroemde
‘peterera’ [peteneras] danst. Ole!, Ole!, brult de
klappende menigte”
(Le Petit Parisien, 8-3-1887).
“Haar kleine voetjes zijn twee stoute kindjes die
ravotten onder een en dezelfde poort van het Paradijs”
(La Crónica, 23-5-1888, Aragón)
“Ze eindigde met authentieke flamencodansen
die het enthousiasme opwekten van de zelden zo
bevoorrechten van dit feest. [..] Voor Carmencita en
Grau [El Rojo] werd hevig geapplaudisseerd.”
(Gil Blas, 31-5-1887, Parijs).
Al met al concludeer ik dat we Carmencita wel degelijk
als flamencodanseres mogen beschouwen, maar dan
wel volgens de negentiende-eeuwse maatstaven.
En haar dansen stonden dichter bij de bailes boleros
van de dansacademies dan de bailes gitanas uit de
zigeunerwijken.
mundo flamenco 38 - 2016 | 31
 La Carmencita (1)
John Singer Sargent
ca. 1890. Olieverf op doek
229 x 140 cm. Lent by Paris, Musée d’Orsay
Carmencita op canvas
Carmencita is door maarliefst drie Amerikaanse
schilders op het doek vereeuwigd en de schilderijen
hangen nog altijd in prominente musea, zoals het
Musee d’Orsay in Parijs en het Metropolitan Museum
in Boston. Twee keer werd zij geschilderd door de
Amerikaan John Singer Sargent (1856-1925), de schilder
die ook bekend is om zijn flamencoschilderij El Jaleo.
Sargent en schildercollega William Meritt Chase
schilderden Carmencita in eerste instantie als een
bolero-danseres. De ene keer in een typisch Spaanse
stof met franjes en bolletjes en castagnettes in de
handen, de andere keer in luxe, gele zijde. En altijd met
een pofrok tot net boven de enkels en elegante, lage
hakschoentjes, zoals we ook in het filmpje zien. De
bloemen en armband op de grond voor haar voeten
suggereren een enthousiast publiek dat Carmencita
bloemen toegooit. Op een derde portret, door
Beckwith, zien we haar ook nog met een gitaar in de
hand.
Op een ander schilderij dat Sargent van Carmencita
schilderde, in 1890, oogt Carmencita veel meer
flamenco. Ze is midden in een danspas vastgelegd
met een mantón die woest om haar heen zwaait.
Haar houding suggereert een minder gepolijste
dansstijl dan die uit het filmpje en een asymmetrische,
woeste beweging die zo kenmerkend is voor de
flamencodans. Maar ik denk dat dit meer de fantasie
van de schilder is geweest dan de werkelijkheid, want
het is precies in de stijl en pose van de danseres uit
zijn bekendere flamencoschilderij El jaleo uit 1882.
Carmencita’s woeste pose en kledij zullen eerder een
poging geweest zijn om het succes van dat schilderij
te herhalen. Hiermee was hij immers doorgebroken
in Parijs en de wilde zigeunerstijl paste goed in de
romantische stroming van die tijd.
Uit brieven van Sargent aan kunstmecenas Isabella
Gardner blijkt zelfs dat hij El Jaleo graag opnieuw wilde
ensceneren, zodat dezelfde sfeer uit het schilderij
zou ontstaan, maar dan live. Isabella was namelijk
zo weg van dat doek, dat ze er later een aparte
kapel in haar museum voor zou inrichten. Sargent
regelde dat Carmencita voor 150 dollar optrad tijdens
een privéfeestje in de schildersstudio van William
Chase. Een van de gasten beschreef de studioscene:
“Sargent [..] zat op de grond. De studio was schaars
verlicht; aan het einde van de kamer was een scène
net zo gerepresenteerd als in zijn schilderij El Jaleo.
Carmencita - terwijl een licht van onderen op haar
32 | mundo flamenco 38 - 2016
La Carmencita (2) La Carmencita (3)
John Singer Sargent John Singer Sargent
ca. 1890. Olieverf op doek 1890. Olieverf op doek
229 x 140 cm. Lent by Paris, Musée d’Orsay 54 x 35 cm. Privécollectie
scheen, nu eens kronkelend als een slang, dan weer
met een arrogante elegantie - paradeerde over het
podium met een in schaduw gehulde rij van gitaristen
op de achtergrond, die hun weerbarstige Spaanse
muziek tokkelden.”
Levende geschiedenis
Het verhaal van Carmencita als rijzende ster lijkt
helaas als een kaars uit te doven. Na New York
vertrok ze naar Brazilië, waar ze al vanaf 1889 af en
toe optrad in Rio de Janeiro. We weten niet precies
wat er daar met haar is gebeurd. Onze enige bron
zijn artikelen in de Amerikaanse pers uit 1902 die
berichten dat Carmencita is overleden aan gele
koorts, maar andere berichten ontkennen dat weer
en vonden het waarschijnlijker dat het de dood
betrof van een van de vele Carmencita-imitatoren die
al tijdens haar leven optraden. Er doken berichten
op dat ene Carmencita optrad in Madrid in 1901
en in New York in 1905. Braziliaanse persberichten
schrijven in 1901 over de ‘beroemde Spaanse
zangeres en danseres’ die optrad in Buenos Aires en
in Río en dat een van haar jaloerse aanbidders een
poging had gedaan haar te vermoorden. En zelfs tot
in 1906 lezen we in de pers nog over Carmencita, die
in Spanje zou wonen en genieten van haar in Amerika
verdiende fortuin. Maar ook dit kan in werkelijkheid
een imitatie-Carmencita geweest zijn. Dus hoe en
wanneer Carmencita daadwerkelijk overleden is, daar
zijn de flamenco-experts nog niet over uit.
Met het mysterieuze verdwijnen van Carmencita uit
de geschiedenis verdween ook haar faam, totdat
ze een eeuw later weer een nieuw publiek vond
via het Youtube-filmpje dat inmiddels alweer bijna
honderdduizend keer bekeken is. De beelden van
Carmencita zijn een monument gebleken voor de
geschiedenis van de film en voor de flamenco. Ze
laten zien dat flamenco zo’n honderd jaar geleden
nog heel anders was dan nu en dat Carmencita als
eerste flamencodanseres een ongekend commercieel
succes buiten Europa was. Ze heeft met haar
persoonlijke charisma en oog voor commercie
de weg in Amerika vrijgemaakt voor de volgende
generatie flamencodansers.
Hannet Engel

‘El Jaleo ‘ - John Singer Sargent - 1882. Olieverf op doek 232 x 348 cm
Isabella Stewart Gardner Museum, Boston
Flamencodans: een huwelijk tussen
bailes boleros en bailes gitanos
Tot ongeveer het midden van de negentiende
eeuw bestond er een duidelijk onderscheid
tussen flamencodans op de klassieke manier
en in zigeunerstijl. Geen van beide heette
flamenco. Dansacademies in Andalusië waren
vaak een plek waar de bolero-danseressen
(bailarinas boleras) het podium deelden met
de zigeuner-flamencodanseressen (bailaoras
gitanas). De zigeunerdanseressen leerden van
de boleras de beheersing van lichaamshouding,
elegantie van de handen, verfijning en
verzachting van de bewegingen en het
bespelen van de castagnetten. De academische
bolerodans daarentegen won onder invloed
van de zigeunerstijl aan levendigheid, frisheid,
temperament en opzwepende energie, ofwel:
flamencura. En zo ontstond de basis van wat
bekend zou komen te staan als baile flamenco
(flamencodans).
Carmencita danst in de studio van James Caroll Beckwith ca. 1890
anonieme fotograaf, sepia ; 18 x 24 cm.
Archives of American Art
Bronnen:
Edison-film: The Library of Congress Washington
D.C. https://www.loc.gov/item/00694116/
Op You-tube te vinden onder ‘ Carmencita
Dauset’
Ángeles Cruzado, ‘Carmencita Dauset, la
reina de Broadway’, 12-12-2014 http://www.
flamencasporderecho.com/
José Luis Navarro García en José Gelardo
Navarro, ‘Carmencita Dauset, una bailaora
almeriense’, 2011
Juan Vergillos, ‘Carmencita en Brasil’, 16-06-2014,
Diario de Jerez www.diariodejerez.es
José Luis Navarro García, ‘Breve historia ilustrada
del baile flamenco’, Sevilla 2015
James Ramirez, ‘Carmencita, the pearl of Seville’,
New York 1890
Online in zijn geheel te vinden: https://archive.org
David Pérez Merinero www.papelesflamencos.
com
Faustino Nuñez 2011 http://www.flamencopolis.
com (over de malaguenas en peteneras)
Isabella Steward Gardner Museum in Boston
www.gardnermuseum.org
Manuel Bohórquez, ‘La flamenca que enamoró
a Edison’, blog La Gazapera, 16 april 2011,
commentaar 17 april.
mundo flamenco 38 - 2016 | 33